Opera Philosophica Vol. 03

EDITIONES INSTITUTI FRANCISCANI UNIVERSITATIS S. BONAVENTURAE ST. BONAVENTURE, N. Y. 14778

GUILLELMI

DE OCKHAM

OPERA PHILOSOPHICA ET THEOLOGICA

OPERA PHILOSOPHICA III

GUILLELMI DE OCKHAM OPERA PHILOSOPHICA ET THEOLOGICA

AD FIDEM CODICUM MANUSCRIPTORUM EDITA

CURA

INSTITUTI FRANCISCANI UNIVERSITATIS S.

BONAVENTURAE

ST. BONAVENTURE UNIVERSITY ST. BONAVENTURE, NEW YORK 200 1

VENERABILIS lNCEPTORIS

GUILLELMI DE OCKHAM EXPOSITIO SUPER LIBROS ELENCHORUM

EDIDIT

FRANCISCUS DEL PUNTA

ST. BONAVENTURE UNIVERSITY ST. BONAVENTURE, NEW YORK 14778 2001

All rights reserved.

Copyright© 1979 The Franciscan Institute of St. Bonaventure University

Rep rinted by The Franciscan Institute 2001

�o part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical including photocopying, recording, or any information storage and retrieval system, w ithout permission in writing from the publisher : The Franciscan lnstitute St. Bonaventure Univers ity St. Bonaventure, �ew York

14778

Library of Congress Catalog Card Number: 78-67401

ISBN: l-57659-009-7

Printed and bound in the United States of America by: BookM:asters, lnc. Ashland, Ohio

IN T RO D U C TIO §

l

De codidbus manuscriptis

Guillelmi de Ockham Expositio super libros Elenchorum Aristotelis, quae hic prima vice in lucem emittitur, in sex codicibus manuscriptis ad nos pervenit. Quinque ex his continent etiam expositiones in librum Porphyrii et in libros Praedicamentorum atque Perihermenias Aristotelis et descripti sunt in introductione ad Opera Philoso­ phica II, nuperrime impressum 1• Non est igitur necessarium contenta eorundem codicum hic iterum minutatim describere, sed sufcit memorare ea quae ad Expo­ sitionem super libros Elenchorum spectant. 1. Oxonii, Bibl. Bodleiana, cod. Canon. Mise. 558 (C) 2• - Saec. XIV, membr. , mm. 265x 1 82, ff. 144, coli. 2, lin. 46. Expositio super libros Elenchorum (hinc : Expositio) legitur ff. 93ra-144ra. I n c. f. 93ra : Circa librum Elenchorum primo videndum est ... E x p l. f. 144ra : tam quantum ad librum Topicorum quam quantum ad librum Elmchorum. Sic incipit desinitque Expositio etiam in aliis codici bus manuscriptis. Scripta autem est una manu libraria. Divisio operis in capitula perspicue indicatur per litteras initiales magnas et belle depictas. Reliqui etiam codices hanc divisionem imitantur eamque etiam nos secuti sumus , uno tantum loco excepto (lib. II, c. 7, § 16) . -

2. Assisii, Bibl. Commun. (olim Bibliothecae Sacri Conventus) , cod. 670 (0). Saec. XIV, membr. , mm. 236x 1 60 , ff. 58, coli. 2, lin. 55-75. Expositio occupat ff. 34va-54vb et scripta est ab uno amanuensi, probabiliter in Italia . -

-

3. Florentiae, Bibl. Nat., conv. soppr. B. 4. 1618 (F). - Saec. XIV, membr. , mm. 280x210, pp. 152, coli. 2, lin. 60-61 . Expositio habetur pp. 53b-94a. C o l o p h o n : "Explicit expositio fratris Guillelmi super libros elenchorum de Ocham de ordine fratrum Minorum scripta anno domini M°CCC0 Tricesimo primo in Civitate Neapolitana". - In eadem columna legitur excerptum ex quodam opere Richardi de Campsall. -

1 Guillelmi de Ockham, Opn-a PhilosophiCI et Thtologica: Opera Philosophica Il, St. Bonaventure, N.Y. 1978, 7*-12*. 1 Cf. H. O . Coxe, Catalogi codicum manuscriptorum Bibliothecae Bodleianae, pan III, Oxford 1854, 859s.

10*

INTRODUCTIO

P. 94b legitur tabula (manu posteriori addita) eorum quae in prima parte codicis continentur : "Infrascripti sunt libri egregi doctoris Guillelmi Ocham super porphirium, Super predicamenta aristotelis , Super postpredicamenta eiusdem, su­ per peryermenias eiusdem, Super librum elenchorum eiusdem. Lege feliciter et pro me ora". Pp. 95a-151b olim codicem separatum constituebant et continent commentum Roberti çilnacobi [Kilwardby] super librum Topicorum Aristotelis 8• Expositio scripta est ab eadem manu quae etiam expositiones in librum Por­ phyrii etc. scripsit. Scriptura est regularis, accurata et correcta. Numerus omissio­ num est minimus. Capitula litteris magnis incipiunt et lemmata subnotata sunt. P. 86a, lin. 18 (lib. II, c. 10, § 2, lin. 15-17), ubi reliqui codices spatium album re­ liquerunt, amanuensis huius codicis scripsit in margine : "Deficit aliqua particula". Londinii, Domus Lambeth , cod. 70 (L).- Saec. XIV, membr. , mm. 364x243, ff. 310, coli. 2, lin. 59 '· Expositio occupat ff. 268vb-305va. C o l o p h o n : "Explicit apparatus fratris Willelmi Okham super libros elen­ chorum". Expositionem Inceptoris praecedunt (ff. l ra-268va) non minus quam 1 5 opera et opuscula Gualteri Burlaei. Post Expositionem Guillelmi de Ockham scriptus est, manu recentiori , tractatus anonymus De sensibus, qui finitur mutilus f. 307rb. Expositio scripta est ab eadem manu anglica quae etiam magnam partem ope­ rum Gualteri Burlaei scripsit. Scriptura est nitida et accurata. Notae marginales sunt paucae et parvi momenti. F. 305rb legitur notula : "Liber monasterii sive prioratus lanthonie iuxta glou­ cestriam emptus per fr. Ric. Calne eiusdem loci canonicum et scolarem a. d. mill. quadring. trec. decimo et qui eum etc.". 4.

-

Brugis, Bibl. Civit. , cod. 499 (W). Saec. XIV, membr. , mm. 283x200, ff. 108, coli. 2, lin. 44 5• Expositio Iegitur ff. 6l ra-108rb. Pars operis prius omissa (a lib. I, c. 18, § 2, lin. 11 [p. 1 1 3) ad lib. II, c. 3, § 4, !in. 4 [p. 167]) in fme libri suppleta est. 5.

-

-

Parisiis, Bibl. Nat. lat. 14721 (V). Saec. XIV, membr. , mm. 330x230 et 330x238, coli. 2, lin. 55 et 64 8• Iste codex ex tribus in unum compactus est. Numeratio quidem foliorum continua est, sed recenter facta. Pars prima continet commentarium incompletum Al berti Magni in Meteora Aristotelis (ff. lr-60v) ; secunda expositiones Guillelmi 6.

1

-

-

Cf. C. Lohr, "Medieval Latin Aristotle Commentaries", Traditio, XXIX (1973), 1 12. Cf. M. R. James and C. Jenkins, A descripti11e Catalogue of the Manuscripts in the Library of l.th Palau, Cambridge 1 930-1 932, 1 1 2ss. • Cf. A. de P o rter , Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque publique de la Ville de Bruge, Gembloux­ Paris 1 934, 581 . 1 Cf. L . Delisle, In11entaire des manuscrits conser11is a la Bibliothèque Nationale sous ks nos. 8823-18,623, Paris 1 863-1871, XX, 44. 1

DE FIDELITATE CODICUM

1 1*

de Ockham (ff. 61 r-129r) ; tertia vero commentarium lacobi Duacensis in Ana­ lytica Priora Aristotelis (ff. 130r-177v) 7• luxta antiquiorem numerationem expositio­ nes Inceptoris occupabant ff. 2ra-71rb. Expositio Elenchontm nunc legitur ff. 96va-125vb. Pars prius omissa (eadem quae omissa erat etiam in W) supplcta est ff. 122ra-125vb. Secundam partem praesentis codicis , quae expositiones lnceptoris continet, Ioannes Gallensis scripsit pro Ioanne de Bodelo eamque adquisivit Ioannes Lamasse monasterio Sancti Victoris anno 1424. Quia codices contulimus et lectiones variantes notavimus antequam sigla in Opere Philosophico II nobis innotuissent, ideo idem codices hic et ibi aliis siglis si­ gnificantur. Siglis igitur nostris COFLW i bi respondcnt GEA-HI. § 2 De Jidelitate codicum manuscriptorum et de relatione eorum ad invicem

Textus Expositionis editus est ad fidem scx codicum manuscriptorum, qui sunt COFLWV. Quinque ex his integre contulimus , lectiones vero codicis V, qui est fidelis descriptio codicis W, salurn pro illa parte operis notavimus quae prius tam in W quam in V omissa erat. Pars ista in ambobus codicibus suppleta est, sed non ex eodem fonte. Codex V absque dubio a codice W derivat. Quandoque enim V quasdam ab­ breviationes W serviliter exprimit quandoque vero male solvit; praeterea omittit verba vel sententias quae in W non omittuntur. Nihilominus hic atquc illic occur­ runt verba parvi momenti quae in W non leguntur. Haec explicari possunt vel eo quod amanuensis textum exemplaris sui quandoque intelligenter correxit vel eo quod interdum aliud exemplar inspexit. Sed quod tam W quam V unum et idem exemplar transcripserint, veri simile non est. In apparatu igitur plerumque indicavimus salurn lectiones W, sed in casibus difficili ori bus inspeximus etiam V. Semper tamen eodem exitu : vel lectio V con­ veniebat cum lectione W vel erat manifeste erronea. Quod ad partem in fine operis suppletam spectat, V pauciora omisit quam W. Iste enim sexies omisit plus quam septem verba, semel autem triginta et unum verba. Praeterea in hac parte W frequentius errat quam V. Qua de causa quando V et W, consentiunt, in apparatu salurn sigla V apparet, quando vero dissentiunt, lectiones amborum notantur. Errores tamen manifestos vel omissiones unius solius horum codicum non notavimus. Textus quem exhibent V et W minus correctus est quam textus aliorum quat­ tuor codicum. Frequentius enim errant et plura omittunt. Quandoque omittunt non solum praeter intentionem sed etiam consulto. Sed in his casibus agitur de verbis et partibus orationis sine quibus doctrina intelligi potest. Huiusmodi omis­ sionibus non obstantibus , V et W abbreviationes dici non possunt. 7

Cf. C. Lohr,

art.

cit. , Traditio, XXVI (1970), 139.

12*

INTRODUCTIO

Codices V et W habent lectiones communes nunc cum uno nunc cum alio reliquorum quattuor codicum. Immo nonnunquam etiam lectiones duplices prae­ bent, reportantes scilicet lectiones duorum codicum ab invicem differentium. In primo libro plerumque recipiunt lectiones, correctiones et additiones codicis L, sed quandoque concordant cum F et C. His consideratis testimonium codicum V et W parvi est ponderis. Nihilominus ubi reliqui quattuor codices dissentiunt, etiam codicum V et W rationem habuimus. Exempli gratia ubi inter 'ergo' vel 'igitur', 'ista' vcl 'illa' et similia dabatur optio, secuti sumus lectionem quam maior pars codicum exhibebat. Rarissime solum ac­ cidit ut codices V et W lectioncm correctiorem habeant quam reliqui quattuor simul. Huiusmodi casus suffi.cienter explicari possunt per aptam et rcctam correctio­ nem quorundam defcctuum qui in cxemplari occurrcbant. Denique, textus a nobis reccptus fulcitur testimonio quattuor codicum ma­ nuscriptorum, scilicct COLF, qui unum eundemquc textum primitivum - plus minusve fidelitcr - cxhibent. Et licct multae sint lcctioncs variantes quac nunc in uno nunc in alio codice occurrunt, multo pauciores sunt quac occurrunt in duobus simul, paucissimae vero quae in tribus , ut intuenti apparatum lectionum variantium piane apparet. Examinatis lectionibus variantibus horum quattuor codicum, sequcntia con­ cludi possunt : a) Rarissime visum est nccessarium recipere lcctionem quac lectionibus trium codicum contrariarctur. Et tunc vcl agcbatur dc quodam errore manifesto vel de lcctionc quae - habita rationc doctrinac, contcxtus et locorum parallclorum - ctiam sinc testimonio contrario quarti codicis rcicicnda fuissct. Utrum in his casibus lectio corrccta quarti codicis ab autographo dcrivct vcl cuidam correctori intelligenti de­ bcatur, certo sciri non potcst.

b) Amanuensis codicis F (vcl scriptor qui cxcmplar codicis F scripserat) scr­ monem Inceptoris non raro corrigcre ac pcrficerc conatus est : gratia melioris la­ tinitatis mutavit modum indicativum in modum coniunctivum ; in scribendo imi­ tatus est modum seri bendi auctorum meliorum ; usus est terminis correctioribus ( dirus Achillcs' loco 'dives Achillcs') ; ut doctrina magis paterct, hic atquc illic ad­ didit verba explicativa (non sempcr necessaria nec scmpcr utilia) . Proptcr has ra­ tiones et propter cius antiquitatem (scriptus enim est anno 1331) codicem F in textu restituendo magni fecimus et omnes eius lectiones variantes alicuius momenti no­ tavimus, variantibus grammaticalibus minime cxceptis. '

c) Etiam amanuensis codicis L conatus est quandoque corrigere et perficere dieta auctoris, sed non satis feliciter.

d) Scriptor codicis O, ut videtur, non intellcxit quae scribebat et ideo frequen­ tius erravit quam scriptores aliorum trium codicum. e) Codex C habet partes perfectas et partes minus emendatas. Errorcs tamen et omissiones etiam in partibus imperfectis minus frequenter occurrunt quam in co­ dicibus O et L, licet frequentius quam in codice F. Demptis huiusmodi crroribus et omissionibus , testimonium codicis C magni est momenti , co quod scriptor cius

DE TEMPORE COMPOSITIONIS

1 3*

exemplar suum sine ullo conatu corrigendi vel quocumque modo immutandi exscripsit. f) Numerus igitur lectionum dubiarum reducitur ad numerum casuum in qui­ bus duo ex quattuor codicibus (COLF) unam, alii vero duo aliam lectionem prae­ bent. Accidit etiam quod duo codices inter se concordent et alii duo tam ab his quam inter se discordent. Huiusmodi tamen casus frequenter reduci possunt ad casum ubi duo stant contra duo. ) In primo libro lectiones codicis O frequenter conveniunt cum lectionibus codicis C, minus frequenter cum lectionibus codicis F. Textus igitur codicis O est contaminatus. - In secundo libro lectiones codicis O frequentissime concordant cum lectionibus codicis F. Propter hoc congruentia lectionum codicum CO in primo libro et congruentia lectionum OF in secundo minoris ponderis est quam testimonium duorum aliorum codicum qui ab invicem non pendent. ex

�) Codices CF nec ab invicem nec a tertio communi exemplari pendent, ar­ chetypo utique excepto. Eorum igitur congruentia pro textu critico restituendo maximi est momenti. Qua de causa lectiones congruentes codicum CF fere semper recepimus. Nostro enim iudicio, si Expositio in solis codicibus CF ad nos perv� nisset, textus criticus ad f1dem eorum stabiliri potuisset. y) Codex L habet lcctiones communes cum codice F, raro etiam cum codice O. Ubi C et O inter se congrucbant contra lcctiones communes F et L, non semper erat facile iudicare quaenam lcctio praeferenda essct. In talibus casibus plerumque lectionem codicum FL praetulimus. Omissiones communes , praesertim per homoeo­ teleuton, nullam afferebant difficultatem. Ceterum, quotiescunque difficultates et dubia occurrebant, aspeximus locos parallelos qui in aliis operibus (praesertim in Summa Logicae) Venerabilis Inceptoris inveniri possunt.

§ 3 De tempore compositionis

De tempore relativo compositionis huius operis non oportet hic multa verba facere, quia in introductione ad Opera Philosophica II 8 iam sufficienter ostensum est quod Expositio super libros Elenchorum redacta est p o s t expositiones in Porphyrium, Praedicamenta et Perihermenias, sed a n t e expositionem in libros Physicorum. Quoad t e r m i n u m p o s t q u e m videantur quae Ockham dicit infra, lib. II, c. 1 1 , § 3, lin. 38-40 : "Hoc autem diffusius declaratum est in Praedicamentis et amplius ostendetur in libro Physicontm" (p. 279) ; li b. II, c. 16, § 5, lin. 43 : "de quo dictum est II Perihermenias" (p. 305) ; lib. II, c. 1 8, § 3, lin. 1 8-1 9 : "et de istis aliquid dictum est super librum Porphyrii et amplius dicetur in libro Physicorum" (p. 312) . Ex eisdem allegationibus apparet etiam t e r m i n u s a n t e q u e m : bis •

Ed. cit., pp. 13•s.

14*

INTRODUCTIO

enim facta est mentio de libris Physicorum postero tempore exponendis. Sed vi­ deatur etiam lib. l, c. 10, § 2, lin. 32-33 : "Similiter de ratione Melissi dicetur in libro Physicorum" (p. 61). In expositione vero super libros Physicorum Ockham non semel remittit lectores ad Expositionem super libros Elenchorum. Sufliciat hic unum locum aferre, qui legitur libro III, ad textum commenti 22 : "Nec valet ratio eorum quando dicunt quod accidit actioni et est extraneum ab ea quod sit passio in quan­ tum competit agenti , et ideo est fallacia accidentis. Nam in libro Elenchorum ostendi quod talis extraneatio non facit fallaciam accidentis" 9• Huic allegationi respondent ea quae dicuntur hic infra, lib. Il, c. 9, 2 (pp. 231s.). *** Maximas agimus gratias omnibus qui nobis in hac editione paranda atque imprimenda auxilium praesititerunt: Rev. P. Conrado Harkins, Directori Instituti Franciscani , qui nos iterum atque iterum hospitio accepit et libros manuscriptos et impressos eiusdem Instituti in usum nobis tradidit; Rev. P. Gedeoni Gal, editori generali, qui textum a nobis paratum attente examinavit, approbavit et ad impre­ mendum proposuit; Alinae del Punta , quae in codicibus conferendis nobis adstitit et textum machina scripsit; Professoribus Stephano F. Brown et Girardo l. Etzkom, quorum primus indices compilavit alter vero in apparatu critico redigendo nobis adiutorio fuit; et tandem Rev. P. Caesari Cenci , qui impressioni operis invigilavit. Director vero Instituti Franciscani gratias persolvit dispensatoribus Donationis Publicae ad Artes Liberales Promovendas (National Endowment Jor the Humanities) pro subsidio ad expediendam editionem operum Guillelmi de Ockham coniato.

1 Cod. Florcntiae, Bibl. Nat., oonv. soppr. , B. S. 726, f. 35ra.

SIGLA CODICUM MANUSCRIPTORUM C O L F W V

= = = = = =

Oxoniae, Bibl. Bodl. , Can. mise. 558 Assisi, Bibl. Commun. 670 Londinii, Bibl. Lambeth 70 Florentiae, Bibl. Nat. , Conv. soppr. B. 4. 1618 Brugis, Bibl. Civit. 499 Parisiis, Bibl. Nat. , lat. 14721 (partim collatus)

ABBREVIATIONES add. cane. codd. corr. del. ed. inv.

= = = = = = =

addit cancellavit codices correxit delevit edidit invertit

f hom. p.

s. lin. praem. reliq. trp.

[ ... ]

=

includunt verba ab editore addita

= = =

= = = =

folium homoeoteleuton pagina, post supra lineam praemittit reliqui transponit

LIBER I

DE LO C I S SOPHIST I C I S

OCKBAM, OPI PHILOSOPHICA m

[PROOEMIUM]

5

ro

15

Circa librum Elenchorum primo videndum est an noti.ti.a syllo­ gismorum sophisticorum sit vera s c i e n t i a ; secundo, quid si t eius s u b i e c t u m ; terti.o, quae eius u t i l i t a s ; quarto, cui p a r t i p h i l o s o p h i a e supponatur 1• Circa p r i m u m dico quod, sicut non obstante quod impossibile non sit verum, tamen multae sunt propositiones verae et necessariae in quibus aliqua praedicata de isto termino 'impossibile' enunti.antur, cuiusmodi sunt tales 'impossibile repugnat necessario', 'impossibile non potest esse necessarium' et huiusmodi ; ita non obstante quod sophisti.cus syllogismus non sit verus syllogismus nec veram scienti.am possit causare, tamen multae propositiones in quibus syllogismus so­ phisti.cus subicitur, vere possunt sciri. Et ideo de eo tamquam de subiecto vera potest esse scienti.a. N ec vale t s i d i c a t u r 2 q uod de non ente non est scienti.a ; syllogismus sophisti.cus est non ens ; ergo etc. Quia quamvis sylloPRooEM.

-

4 eiw1

om.

COF

16 syllogismw1] autem add. CO

ergo etc. F,

om.

reliqui

PROOEM. - 1 C( ipse Guillelmus de Ockham, Expositionis in libros artis logicae prooemium (ed. E. A. Moody, Opera Philosophica II, St. Bonaventure, N.Y. 1978, 3-7). Boethius in prooemiis suorum commentariorum ad opera logicalia Aristotelis quaerit de intentione, de utilitate et de ordine seu 'ad quam partem philosophiae . . . deducatur intentio' operis quod commentaturus est (cf. ex. gr. In Categorias Aristo­ telis, PL 64, 1 60 s.). Ockham autem, sicut et plerique commentatores mediae aeta­ tis, sequitur vestigia Boethii. Fere omnes ponunt etiam quaestionem utrum 'syll� gismorum sophisticorum sit scientia'. Cf. ex. gr. Aegidius Romanus, Expositio supra libros Elenchorum, I, c. 1 (ed. Venetiis 1496, ( 4r). Deinceps hoc opus Aegidii citabitur simpliciter ut Expositio, additis numcris foliorum editionis Venetae, anni 1496. - Vide etiam Gualterum Burlaeum, Quaestiones libri Elenchorum, q. 1 (cod. Cantabr. , St. John's College, D. 25, f. 153ra-va) ; c( praeterea S. Ebbesen, Index Quaestionum super Sophisticos Elenchos (Cahiers de l'Institute du Moyen-Age Grec 2 C( Aegidius, Expositio, et Latin, Université dc Copenhague 1 973, 29-44). l, c. 1 : "Dubitatur ergo primo utrum de syllogismo sophistico possit esse scientia. Videtur quod non, quia secundum Philosophum , VI Metaphysicae (1026b 14-15), non male fecit Plato qui collocavit sennonem sophisticum sub non ente. Si ergo de eo erit scientia, oportet ut si t ens ; quia non entis non sunt species n eq ue differentiae,

4

LIBER

l

gismus sophisticus non sit verus syllogismus, est tamen aliquo d ens in anima, ilio modo quo quicumque syllogismus est ens in anima, sicut propositio impossibilis non est propositio vera et tamen vere est propositio. Circa s e c u n d u m dico quod iste liber sicut nec aliquis liber traditus ab A r i s t o t e l e habet tantum unum subiectum, sed in diversis partibus habet diversa subiecta secundum quod de diversis in diversis partibus diversa vel eadem determinantur. Circa t e r t i u m dico quod utilitas istius scientiae est cognoscere in diversis scientiis syllogismos sophisticos a veris, ne syllogismi so­ phistici tamquam veri recipiantur, sed ut in qualibet scientia syllogismi fa lsi a veris disce mantur, ut sic errores ad quos deducunt faciliter evi­ tentur . Circa q u a r t u m ' dico quod ista notitia pro maiori parte est practica quia pro maiori parte est operum humanorum, scilicet di­ scursuum directiva, quorum operum tradit notitiam ad modum quo ars mechanica tradit notitiam nocivorum et impedimentorum sicut proficuorum.

�

3

6

30 notitia l scientia W 28-29 facilirer evirenturl finalirer evidentur C 'Z7 sedl et LW 33 an mechanica O, arismetica FW, an metaphysica CL 32-33 notitiam . . . nocivorum mg. W (forsitan pro: an medi ca ?) notitiaml scientiam F nocivoruml notitiarum O, om. C sicurl et add. W

et per consequens non entis non potest esse scientia" (f. 4ra) ; cf. etiam Gualterus Burlaeus, Quaestiones libri Elenchorum, q. l : "Item, [scii. arguitur quod non] : de non ente non est scientia ; syllogismus sophisticus est talis ; igitur de eo non est scientia ... Item, Aristoteles in VII (?) Metaphysicae commendat Platonem quia numeravit so­ phisticam inter non entia. Tunc arguitur primo : de eo quod non est nihil potest sciri [ms.: fieri] per Aristotelem in libro Posteriorum (71h 25-26) ; de subiecto scien­ tiae oportet praecognoscere quia est et quid est [Aristot. , Anal. Poster. , I, c. 1 (71 a 1 1-12) ] ; igitur etc." (cod. c it. , f. 1 53ra) ; c f. etiam Auctoritates Aristotelis, Anal. Poster. , I : "Quod non est non contingit scire, ex quo habemw quod de non ente non est scientia" (ed. J. Hamese, Louvain-Paris, 1974, p. 312, n. 13). 8 Cf. Guillelmw de Ockham, Expositio in librum Porphyrii de Praedicabilib1�, prooem. , § 1 (ed. E. A. ' Cf. Moody, Opera Philosophica II, St. Bonaventure, N.Y. , 1978, pp. 8-9). Guillelmus de Ockham, Expositionis in libros artis logicae prooemium (ed. cit., p. 7). 5 Lectio non satis certa. Pro 'ars mechanica' considera quae ipse Ockham dicit in Epistola prooerniali Summae Logicae (Opera Philosophica I, ed. Ph. Boehner, G. Gal, S. Brown, St. Bonaventure, N.Y. , 1 974, p. 6). Pro 'ars medica' autem vide quae (Pseudo) Alexander Aphrodisias dicit in prooemio Commentarii in librum Elencho­ rum : "Namque posteaquam demonstravit tertiam speciem syllogismorum cate­ goricorum esse, et de duabw, videlicet dialectico syllogismo et demonstrativo suf-

25

30

CAP. 1 : DE ARTE SOPHISTICA PRAEAMBULA GENERALIA

5

[CAPITULUM 1 DE ARTE SOPinSTICA PRAEAMBULA GENERALIA )

§ 1 5

to

ts

20

De sophisticis autem elenchis... [c. 1 ; 1 64a 20-22 ] . Iste liber dividitur in duas partes, in prooemium et tractatum qui incipit statim : Quoniam [ergo] alii. In prima parte proponit suam intentionem et ordinem procedendi, dicens quod dicturus est de syllogismis sophisticis et de iis qui videntur elenchi et non sunt. Et primo incipiendum est a primis secundum naturam. Hic est p r i m o i n t e 1 1 i g e n d u m quod P h i l o s o p h u s per sophisticos elenchos et per eos qui videntur elenchi, qui sunt pa­ ralogismi, idem intelligit, ut iste si t sensus : de sophistids elenchis et - pro : id est - de h is qui videntur etc. S e c u n d o s c i e n d u m est quod sophisticus elenchus non est elenchus, sicut nec homo pictus est homo ; sed sicut 'homo' princi­ paliter imponitur ad significandum hominem verum, et secundario, propter aliquam similitudinem inter hominem et statuam vel imagi­ nem hominis, transfertur ad signi ficandum imaginem hominis, ita syllogismus principaliter imponitur ad significandum orationem 'in

-

7 proponit] ponit FW CAP. 1, § l. 5 p artes] scilicet add. O statim] post add. FW 8-10 et naturam] etc. W 8 videntur] dicuntur L 12 videntur] non dicuntur L 13 idem om. C il pro] per OL 14 etc. om. LFW .••

cienter in sua tractatione disseruit, in praesenti libro no bis velut i u v a t i v u m p h a r m a c u m praebens quo sophisticas perturbationes evitemus, de sophistico ;yllogismo disserit ... Ut etiam m e d i c i non solum quae conferunt ad sanitatcm docent, sed etiam indagant explorantque venenosa pharmaca quae sint, ne his utan­ tur sed velut n o c i v a noxiaquc ac lctalia fugiant, eodem modo oportet ornnino eos qui sunt veris exercitati atque accipiunt experientiam probabilium" (interpre­ tatio Guilelmi Dorothei Veneti, ed. Venetiis, 1541, f. 2ra). Vide etiam ed. graecam : M. Wallies, Commentarla in Aristot. Graeca, vol. II, pars II, Berolini , 1898, p. 2). Advertendum etiam quod testatur Simon de Faversham, Quaestiones [ novae ] super libro Elenchorum, q. 1 ; 'Utrum ars sophistica si t de integritate logicae' : "Unde qui­ dam Expositor Graecus in libro Posteriorum, loquens de sophisticis dicit quod lo­ gicus docet sophisticas coactiones sicut medicus nocivas potiones ; non enim docet ut eis utamur, sed ut eas fugiamus" (cod. Oxon. Merton 292, f. 100va ; et cod. Mediolani , Bibl. Ambr. C. 161 Inf., f. 65rb) .

6

LIBER l

qua quibusdam positis' 1 etc., et propter aliquam similitudinem orationis in qua non est necesse aliquid aliud sequi ad talem orationem in qua necesse est aliud sequi, transfertur ad significandum talem orationem sophisticam. Et ideo sicut 'homo' est aequivocum a consilio ad homi­ nem verum et hominem pictum, ita potest dici quod 'syllogismus' est aequivocum a consilio ad syllogismum verum et ad syllogismum so­ phisticum. T e r t i o s c i e n d u m quod quando dicit se velle incipere a primis secundum naturam, per 'prima secundum naturam' intelligit aliqua praeambula generaliora et communiora principali proposito.

25

30

§ 2 Quoniam ergo alii [c. 1 ; 1 64a 23 - b 27] . Hic incipit pars exse­ cutiva, et dividitur in duas partes. In prima praemittit aliqua praeam­ bula necessaria ad principale intentum ; secundo exsequitur de principali intento, i bi : Modi autem arguendi 1• In prima parte quattuor facit : in prima ostendit aliquem esse elen­ chum sophisticum ; in secunda ostendit quis utitur eo ; in tertia ostendit quot sunt genera disputationum ; in quarta ostendit quot sunt metae vel fines quos intendit sophista. Secunda ibi : Quoniam autem [est] quibusdam ; tertia i bi : Quot sunt autem species ; quarta i bi : Primum igitur sumendum est. Primum primo declarat per exemplum, dicens quod sicut est in alis, ita est in orationibus. Sed in aliis ita est quod quaedam vere sunt talia qualia apparent, et alia non sunt talia qualia apparent esse. Igitur ita est in syllogismis et orationibus quod quidam apparent esse syllogismi et sunt, et quidam apparent esse syllogismi et non sunt ; et tales sunt syl­ logismi sophistici vel sophistici elenchi. Minorem declarat per tria exempla. Primum est de perfectionibus animae, quia aliqui apparent esse virtuosi et sapientes, et sunt tales ; aliqui autem non sunt tales sed ...

21 positis l et concesis add. LF 23 est l aliquid dd. F consilio om. FW 30 generalioral generalia L CAP. 1, § 2. - 1 1 sumendum L, sciendum COW, intelligendum F 19 aliquil al F

c.

24

a

consilio

om.

LW

26a

12 primo l igitur L, autem W

CAP. l, § 1 . - 1 Hic infra, § 3, lin. 1 0-1 1 ; cf. etiam Aristot. , Anal. Priora, 1 {24b 18-20) et alibi pluries. CAP. 1 , § 2. 1 Infra, cap. 2, § 1 . -

I,

s

10

1s

7

CAP. 1 : DE ARTE SOPffiSTICA PRAEAMBULA GENERALIA 20

25

JO

fingunt se esse tales, et propter hoc apparent aliquibus esse tales, cum tamen non sint. Similiter aliqui apparent pulchri et sunt, aliqui autem non sunt pulchri, sed componunt se ut appareant pulchri. Similiter in inanimaris apparet idem, quod aliqua vasa apparent esse argentea vel aurea et sunt, aliqua autem apparent et non sunt. Et eodem modo est in syllogismis, quod aliqui et sunt et apparent, et aliqui non sunt, et tamen propter impeririam nostram apparent esse elenchi veri cum ta­ men non sint. Quod aliqui syllogismi appareant esse syllogismi cum tamen non sint, videtur esse manifestum. N am imperiri assimilantur a long e speculanribus ; sed a longe speculantes iudicant multa esse talia qualia non sunt; igitur eodem modo imperiri aliquas orariones iudi­ cant esse syllogismos vel elenchos, qui tamen non sunt sed apparent tantum. § 3

5

10

15

Nam syllogismus quidem... [c. 1 ; 1 64b 27 - 165a 19] . Hic de­ clarat eandem conclusionem magis per viam probarionis, et arguit sic : illae orariones quae non concludunt de necessitate aliquid aliud ex iis quae posita sunt, et quae non concludunt necessario contradicto­ rium conclusionis concessae, et apparent hoc facere, non sunt syllo­ gismi nec elenchi, quamvis appareant esse syllogismi et elenchi. Sed aliquae orariones sunt huiusmodi. Igitur aliquae orariones non sunt syllogismi nec elenchi, apparent tamen. Declararionem maioris innuit P h i l o s o p h u s per defmiriones syllogismi et elenchi. N am syllo­ gismus est orario in qua quibusdam posiris aliquid aliud accidit 1 ; igitur si in aliqua orarione non accidit aliud ab illis quae posita sunt, et tamen videtur aliud accidere, illa orario non erit syllogismus, et tamen appa­ rebit esse syllogismus. Similiter elenchus est syllogismus cum contradicrione conclusionis ; sicut si aliquis conceda t quod animai non est genus, et probetur per syllogismum contrarium, scilicet contradicto­ rium, isrius 'animai non est genus', iste syllogismus dicetur elenchus. 21 aliquil] al F dicant J apparent ( !) F

22-23

Similiter ... idem, quod] Et hoc . . . quia F

CAP. 1, § 3. - 4 orationes] conclusiones C concludunt] includunt L contradictionem CW (di""' infrd C) 7 es... elcnchi 1 ] tales F 'i et] vel C sed apparent tantum F

CAP.

l,

§ 3.

-

1 Cf. supra, § l, lin. 21.

25 et1

om.

OL

29 iu-

5-6 contradictorium] 9 apparent tamcn]

8

UBER I

Et ideo ille qui non concludit contradictorium ilius praeconcessi, ap­ paret tamen concludere, non erit elenchus sed paralogismus. Minorem, quod aliquae orationes sunt tales, declarat dicens quod hoc potest contingere multis de causis, inter quas aequivocatio nomi­ num est acutissima et publicissima1• Et eodem modo subintelgendum est quod aliquae fallaciae sunt causae deceptionis et apparentiae in orationibus quae tamen non sunt tales quales apparent. Quod autem aequivocatio nominum sit causa deceptionis, apparet. Nam omnes disputantes utuntur nominibus pro rebus; sed hoc non obstante non eodem modo est in rebus sicut in nominibus, nec e converso ; igitur qui credit eodem modo accidere in rebus sicut in nominibus et e converso, de facili paralogizatur, sicut hoc accidit frequenter ; igitur etc. Prima propositio patet, quia cum disputantes non possunt ferre secum res ad disputationem, oportet quod utantur nominibus pro rebus. Secunda 20 Minorem] scilicet add. FW 22 acutisima et publicissima] actualis et potissima F, acusti.. et prou-ma (?) W subintelligendum] intelligendum FW 23 deceptionis] deceptionum L 26 non1 om. L 27 sicut] et LW nec e conveno om. F 29 sicut] sed L :i ; hoc om. OF t: igitur etc. om. F 30 possunt] possint L 31 disputationem] disputationes L, disputandum F ,

2 Cf. etiam infra, lin. 68. Verba autem translationis Boethianae {ed. B. Dod, Aristoteles Latinus, VI, 1-3. Leiden-Bruxelles, 1 975, p. 6} sunt: "unus locus aptis­ simus (apertissimus: codd. Zm, Bn, ? Mx} est et publicissimus per nomina". Unde ergo Ockham lectionem 'acutissima' sumpserit, (si ipse re vera sic legerit vel, emendando ad sensum, legere voluerit}, dicere nequeo, cum apud omnes commentatores quos inspexi, recte 'locus aptissimus' inveniatur. Advertendum tamen quod variae fuerunt huius dicti expositiones: cf. Robertus Grossatesta {?), Tractatus super librum Elenchorum, 1: "Locus dicitur 'aptissimus' quia plus habet de causa apparentiae quam alii loci; ubi enim est aequivocatio est idem nomen secundum substantiam et idem modus proferendi et eadem terminatio vocis, quae omnia movent ad credendum eandem rem subesse. In aliis vero est minor identitas et maior diversitas, sicut et post patebit. Dicitur etiam 'publicissimus' in quantum plures decipiuntur per istum locum quam per alium, et non quia sua de­ ceptio sit manifestissima", (ood. Oxon. Merton 280, f. 4ra-rb}; Albertus Magnus, Liber Elenchorum, tract. l : "Et dico aptissimum propter convenientiam cum syllo­ gismo, non propter hoc quod habet multiplicitatem actualem, quae magis nata est decipere quam potentialis vel phantastica, sicut et potentialis magis decipit quam phantastica. Publicissimus est idem quod communiter: quia est in incomplexo quod in plus et publicum magis est, quam quod est in complexa oratione: et quia est in nomine, maiorem habet apparentiam quam fallaciae contradictionem (pro: extra dictionem}", (ed. A. Borgnet, Paris 1 890, II, p. 529}; Robertus Kilwardby, Com­ mentarium super libro Elenchorum, I, �ectio 2: ad textum Quoniam ergo a/ii sunt syllo­ gismi] : "De hoc quod dicit illum locum qui fit per nomina es publicismum et

�

25

30

CAP. 1 : DE ARTE SOPmSTICA PRAEAMBULA GENERAUA

35

40

45

9

proposmo patet. Nam res sunt infinitae et nomina non sunt inflnita sed flnita, et similiter orationes sunt finitae ; igitur non eodem modo est in rebus et in nominibus, nec e converso, quia eadem vox multa significat. Igitur qui credit eandem vocem tantum significare unum de facili paralogizatur ; et ita il qui virtutis norninum sunt ignari de fa­ cili paralogizantur, sive disputent cum aliis sive alios audiant. Circa istam partem est p r i m o s c i e n d u m quod nullus syllo­ gismus vocatur e l e n c h u s nisi qui fit ab aliquo disputante cum alio ad concludendum contradictorium illius quod ponitur a respon­ dente ; et ita 'elenchus' connotat aliquid prius positum a respondente cuius contradictorium intendit syllogismus concludere. Et ideo syllo­ gismus aliquando non est elenchus, scilicet quando non fit ad contra­ dicendum respondenti, et aliquando est elenchus, quando fit ad contradicendum respondenti. S e c u n d o s c i e n d u m quod syllogismus qui fit ab oppo­ nente ad contradicendum respondenti, dupliciter potest esse apparens 32-3 non sed om. F, non et infinita sed 44 clenchus l scilicet ddd. F . . .

om.

W

40 quodl q ui F

41 connotat l notat L

aptissimum ad decipiendum ... dicit Aristoteles quod unus est locus aptissimus qui fit per nomina ad decipiendum, sed videtur quod male, cum in II dicat Aristoteles paene (ms. : penes !) omnes orationes in dictione sunt ridiculosae... dicendum est quod non dicit locos in dictione esse aptos ad decipiendum , sed dicit ipsos esse aptos cum publicitate, sive cum communitate. Communiores enim sunt loci sophistici in dictione quam loci sophistici extra dictionem , tmde etiam idiotae utuntur his, et rustici, locis in dictione, non autem locis sophisticis extra dictionem ; et hoc est quia sermo datus est omnibus. Unde quamvis fallacia accidentis aptior sit ad deci­ piendum, non tamen cum publicitate sive cum communitate", (cod. Oxon. Bodl. Can. mise. 403, f. 223rb, 233vb) ; Aegidius , Expositio I, c. 1 : "Quorum, id est qua­ rum fallaciarum ve! quorum locorum, unus locus est aptissimus et publidssimus, ut ille qui fit per nomina, id est, aequivocatio. Notandum autem quod aequivocatio adeo est apta et adeo est publica, id est manifesta ad solvendum, quod quasi est digna despici. Unde circa finem huius dicitur quod aequivocatio est levissimus paralogismorum et orationes secundum aequivocationem paene omnes sunt ri­ diculosae" (f. Svb). Ockham, ut videtur, per 'acutissima' intelligit aequivocatio­ nem esse fallaciam principalissimam, maxime habentem vim deceptionis (minime vero 'levissimus paralogismorum' !), ut est illa quae fit per diversam signifi.catio­ nem et suppositionem terminorum (cf. infra, !in. 67-79). Cf. etiam Aristot. , Topica, Vl, c. 3 : "Diffinitionum autem difficillime omnium argumentabiles sunt quae­ cumque utuntur talibus nominibus, quae primum quidem obscura sunt sive sim­ pliciter sive multipliciter dicantur", (ed. L. Minio Paluello et B. Dod, Aristot. Lat. , V, 1-3, Paris-Bruxelles 1 969, pp. 1 63-1 64 ; Bekker 1 58b S-1 1 ) .

10

LIBER I

elenchus tantum. V el quia infertur vere contradictorium prius positi a respondente, tamen praemissae non inferunt illam conclusionem. Si­ cut si respondens concedat quod omnis homo est animai, et postea opponens arguat sic 'nulla species est animai ; homo est species ; igitur aliquis homo non est animai', hic infertur contradictorium conclusionis praeconcessae a respondente ; non tamen infertur ex praemissis ; ideo non est elenchus sed est apparens elenchus. Aliter potest esse apparens elenchus quia conclusio sequens apparet esse contradictoria conclusionis praeconcessae, et tamen non est sua contradictoria. Sicut si respondens concedat quod Sortes est similis Platoni quia uterque est albus, et oppo­ nens arguat sic 'fatuus est dissimilis sapienti ; Sortes est fatuus et Plato est sapiens ; igitur Sortes est dissimilis P la toni' , ista conclusio bene se­ quitur, et apparet concludere contradictorium praeconcessi ; non tamen concluditur ; ideo non est elenchus sed apparens elenchus. T e r t i o n o t a n d u m quod omnis elenchus est syllogismus, sed non omnis syllogismus est elenchus, quamvis omnis syllogismus possit esse elenchus ; quia non omnis syllogismus fit ad concludendum contradictorium praeconcessi a respondente, quamvis possit fieri ad contradicendum sibi. Q u a r t o n o t a n d u m quod aequivocatio nominum est acu­ tissima et publicissima ad decipiendum ; cuius ratio est quia nullum est nomen nec aliqua orario quin possit aequivoce accipi, quia nulla est vox significativa quin aliquando possit accipi significative, aliquando materialiter, et multae voces possunt alis diversis modis aequivocari, et ideo credens vocem semper accipi uno modo, faciliter paralogizatur. Penes autem istam fallaciam maxime decipiuntur innitentes auctorita­ tibus aliorum et ingenium proprium dimittentes, vel impotentes de propositis iudicare ; quia eu m non si t facile libros aliorum transcurrere propter eorum prolixitatem, et sit difficile omnia dieta aliorum in me­ moria retinere, et omnes auctores fere omni vocabulo utantur acqui­ voce in diversis locis, nimis erit difficile scire quomodo alio et alio modo utuntur illis vocabulis in diversis locis. 48 infertur] infert L contradictor:ium] ipsiw add. F 55 conclusionis] conclusioni F 60 concludere] concludi COW 61 concluditur] concludit F 64 quia non] non cnim OF 65 praeconcessi J conclwionis praeconcessae F 68 publicisima J purissima C, potisma (cf. supr12, /in. 22) F 71 aliis] aliquando F 72 credens . . . accipi] volens . . . acpere (in rtiSilr12) C : semper] eodem modo 11.dd. F paralogizatur] paralogizat L 73 intentes] intendentes F, utentes W 73-74 innitentes auctoritatibw in rtJSUrtJ C 74 ingcnium] intellectum C '! ve! om. L 75 p ropositis] proposirionibw F 78 scire] videre LW, om. O quomodo] quando (in rtUr11.) C 79 utuDtur] utantur OW

so

55

60

65

70

75

CAP. 1 : DE ARTE SOPHISTICA PRAEAMBULA GENERALIA 11

ss

90

11

Q u i n t o n o t a n d u m quod quando dicit P h i l o s o p h u s quod res sunt infinitae, non intelligit quod sint actu res infinitae, qua­ rum nulla sit pars alterius, sed intelligit quod res infinite succedentes sibi , successive possunt per eandem vocem - saltem specie - significari, sicut omnia animalia quae erunt, quae secundum P h i l o s o p h u m erunt infinita, significari possunt hac voce ' animai' sine amni nova imposi tione. S e x t o n o t a n d u m quod ponit exemplum de ratiocinantibus in computis, quia in illis apparet aequivocatio ; nam in illis aliquando unus lapillus significat unum denarium aliquando duodecim, aliquando unam libram aliquando sexdecim, et sic vario modo, et ideo qui nesciret talem diversum modum significandi expelleretur a scientibus, ita qui nescit distinctionem et diversam significationem nominum faciliter paralogizatur. § 4

5

Quoniam autem est quibusdam... [c. 1 ; 1 65a 1 9-23] . In ista parte ostendit quis maxime utitur sophistico elencho et ostendit quod sophista si t ille, sic : qui vult videri esse sapiens magis quam esse, indiget syllogismo sophistico, quia syllogismus sophisticus est apparens et non exsistens ; sed sophista magis vult videri esse sapiens et non esse quam esse et non videri ; igitur ipse maxime utitur syllogismo so­ phistico.

§ 5

5

Planum igitur ... [c. 1 ; 1 65a 23-33] . Ponit secundam rationem, quae talis est : qui vult videri facere opus sapientis quamvis non faciat, maxime utitur syllogismo sophistico ; sed sophista est huiusmodi. Maior est manifesta, minorem declarat : quia duo sunt opera sapientis quae maxime desiderat sophista videri facere, quamvis non faciat, sci­ licet non mentiri de quibus novit, et mentientem posse manifestare. Et hoc desiderat videri facere quamvis non faciat ; et haec opera fiunt vel videntur fieri per syllogismum sophisticum ; ergo sophista utitur 86-87 scxto . . quia om. W 86 ratiocinantibw] rationibw L 10 aliquando plw W , ideo ] sicut add. L nesciret] nesciunt CO .

89 sexdecim] 16 CO, 10 Lf,

CAP . 1, § 4. -4 sophista] sophistica CO (rtiam infta C) ille] ita O sic O, iuxta hoc O, magis L CAP. 1 , § S. 8 hoc] haec L

-

2 Planwn igitur] Palam W tt transl. Boethii

om.

rrliqui

7 maxime]

4 huiwmodi] etgo etc. add. W

12

UBER I

syllogismo sophistico. Et ita tale genus disputationis est summe neces-

10

sarium sophistae. Sc i e n d u m est hic p r i m o quod opus sapientis in respon­ dendo est non mentiri de quibus novit, opus sapientis in opponendo est mentientem posse manifestare 1• Se c u n d o

sciendum1

quod

ille

non

dicitur 'sophista'

1s

qui sciens deceptiones et fallacias sophistarum et sophismatum, in respondendo, per artem certam et scientifìce 8 traditam, artifìcialiter et per regulas logicales certas et manifestas, defectus argumentorum et sophismatum manifestat. Quales tamen a m o d e r n i s multis ' 'so­ phistae' vocantur, et non propter aliud nisi quia notitia sua deceptionum et cautelarum et fallaciarum, defectus argumentorum, quos alii non vident, faciliter deprehendunt, et eadem notitia tamquam instru13 quibus] quo C opus] autem add. F 16 f.ùlacias] falsa CL : , sophistarum] sophisticoC 17 scientifice] scientiam L (cf. infra, cap. 18, § 12, /in. 39). : et1 om. LW 18 manifestas] manifestans O, manifestos F, manifestatas W 20 sua] et CO, logicali F

rum

CAP.

1 Cf. Aristot. , Topica, VIII, c. 4-5 ( 15 9a 1 5-37) . Locus iste, cap. 1 (1 65a 24-27) laudatur in initio tractatus pseudo­ Alberti Magni, De arte opponendi et respondendi (M. Grabmann, Die Introductiones in lo.�icam des Wilhelm von Shyres!Vood, Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der WissenSchaften, Philosophisch-historische Abteilun g , Miinchen 1937, pp. 24-25) . 2 Cf. Guillelmus de Ockham, Expositionis in libros artis logicae prooemium (ed. cit. , 8 Cf. infra, li b. I, c. 18, § 12, lin . 39; cf. etiam eiusdem Ockham p. 6, lin. 93-1 04}. Expositio in librum Porphyrii de Praedicabilibus, cap. 2, § 11 (ed. cit. , p. 45, lin. 27-28 et lin. 33). Nota insuper quod 'artifex scientifi.cus' dicitur logicus a Gualtero Burlaeo in Quaestionibus in librum Perihermeneias, q. 3, n°. 3.552, ed. S. Brown, Franciscan Studies, XXX IV (1974), 24 9; a Gualtero Chatton in sua Lectura in I Sent., prolog. , q. 1 'ars scientifica' vocatur illa per quam solvuntur sophismata (ed. M. E. Reina, "La prima questione del prologo dd 'Commento alle Sentenze' di Walter Catton", ' 'Sophista' (v. etiam Rivista critica d i storia de lla filosofia, XXV [1970], 58}. 'sophisrnata' et 'disputationes de sophismatibus') , pro: logicae peritus, vd auctor tractatus logicae, ab ipso Ockham alibi nuncupatur, Scriptum in I Sent., d. 22 , q. un. (Opera Theologica IV, ed. G. Etzkorn et F. Kdley, St. Bonaventure, N.Y. , 1979, p. 49}; Summa Logicae, pars II, c. 1 et pars III-3, c. 46, (ed. cit. , p. 242 et p. 744}; videsis etiam Gualteri Burlaci, Quaestiones in librum Perihermeneias, q. 5,. n°. 5.48 (ed. cit. , p. 294}. De disputationibus 'de sophismatibus', cf. M. Grab man , Die Sophismata-literatur des 12 und 13 Jahrhunderts. .. , Beitrage zur Geschichte der Phi­ losophie und Theologie des Mittdaltm, XXXVI-l , Miinster, 1940;]. A. Weisheipl, "Curriculum of the Faculty of Arts at Oxford in the early 14th Century," Medieval Studies, XXXVI (1 964), 143-185 (in partic. pp. 1 77-1 81). 1, § 5.

-

Aristot., De soph. elenchis,

20

13

CAP. 1 : DE ARTE SOPffiSTICA PRAEAMBULA GENERALIA

2.�

mento realiter5 et artificialiter utuntur ad talia sophismata faciliter et plane dissolvendum. Quae tamen solutiones nescientibus defectus sophismatum, propter eorum ignorantiam, non apparent. Sed ille dicitur 'sophista' qui nesciens discernere inter syllogismos veros et apparentes, apparentibus syllogismis utitur ad aliquod propositum condudendum. § 6 Quot autem sunt species [c. l ; 1 65a 34-37] . In ista parte osten­ dit quot sunt genera disputationum, ut eliciat genus disputationum de quo intendit et cuius deceptiones intendit explanare. Et primo ostendit quot sunt determinanda circa disputationem sophisticam ; secondo ostendit quot sunt genera disputationum, ibi : Sunt igitur. Dicit igitur quod ista sunt determinanda circa disputationem so­ phisticam : primum, quot sunt species disputationum sophisticarum, et hoc potest intelligi quantum ad numerum finium quos intendunt sophistae ; secundum, ex quot numero consta t potestas disputandi so­ phistice, et hoc dicit quantum ad tredecim fallacias de quibus postea dicet ; tertium, quot sunt partes disputationis sophisticae, et hoc potest intelligi quantum ad opponentem et respondentem ; quartum, de illis quae suffragantur, et hoc quantum ad cautelas de quibus postea dicet. . . .

5

to

§ 7

5

Sunt igitur disputationum... [c. 2 ; 1 65a 38 - h 1 1 ] . Hic ostendit quot sunt genera disputationum et quae sunt, dicens quod quattuor sunt genera disputationum, scilicet doctrinalis, dialectica, tentativa et sophistica. Doctrinalis est illa quae procedit ex propriis principiis cuiushbet scientiae et non tantum ex illis quae videntur respondenti, 23

�!iter] regulariter CW

24 solutiones] orationes L

CAP. 1 , § 6. - 2 ista) autem 11.dd. C 4 primo] hic 11.dd. C 5 sophisticam) sophistarum {di11.m in.frt�.) O 8-9 disputationum . . . hoc om. W 8 sophisticarum] sophistarum OL, sop-4-rum F 9-10 intendunt sophistae] intendi t sophista F 10 quot] quoto C

CAP. 1, § 7. - 4-13 (p . 14) sunt . . . dicendum] Et patet. Collectivac contradictionum : id est syllo­ gizant ad utramque partem contradictionis. In aliis : id est in libro Topicorum W

5 'realiter', i.e. arguendo per bona argomenta ; lin. 103 ; lib. II, c. 18, § 3, lin. 26.

cf.

infra , lib. l,

c.

2, § 9,

14

LIBEl I

quia oportet addiscentem credere 1• Dialecti.cae autem sunt ilae quae ex probabilibus disputant ad utramque partem contradicti.onis. Tentati.va est ila quae syllogizat ex illis quae videntur respondenti. et quae ne­ cesse est habere quemcumque qui simulat se habere scienti.am. Sed litigiosa est ila quae syllogizat ex ils quae videntur probabilia et non sunt. De prima disputati.one dictum est in libro Posteriorum, de aliis duabus in libro Topicorum, sed de quarta est nunc dicendum. S c i e n d u m est quod in omni scienti.a conti.ngit illis quattuor modis disputare ; sed doctrinalis disputati.o numquam est ad probandum aliquod falsum, sed concesso vero non habet amplius disputare ; negato autem vero vel concesso falso, tunc incipit disputati.o doctrinalis.

10

15

§ 8 Primum igitur sumendum [c. 3 ; 1 65b 1 2-22] . In ista parte osten­ dit quot sunt metae sive fines quos intcndunt sophistae. Et dicit quod sunt quinque, scilicet redargutio, falsum, inopinabile, soloecismus et nugati.o. Undc omnis sophista disputans contra respondentem intendit deducere eum ad aliquod istorum, vel saltem desiderat videri deducere eum ad aliquod istorum. Maxime tamen appeti.t deducere eum ad re­ darguti.onem, ut scilicct faciat eum concedere quod prius negavit, vel negare quod prius concessit. Secundo appetit deducere eum ad aliquod manifeste falsum. Tertio, ad inopinabile. Quarto, ad soloecismum. Quinto et ultimo, ad nugationem, ut scilicet faciat eum di­ cere bis idem, si non potest plus facere. ...

14 contingit] convenit F CAP. l, § 8. - 2 sumendum] sciendum C, intelligendum F, 0111. W 6-7 ve!. . . istorwn om. (hom.) C 6 saltem] si tJdd. L 6-7 deducere1 istorum om. F 10-12 Tertio . . . facere om. W 1 1 scilicet om. F faciat] deducat F, om. O • . .

CAP. 1 , § 7. - 1 C( e tia m quod alibi dicit Aristot. , Topica VII, c. 5 : "Nam discenti quidem ponenda sunt semper ea quae videntur ; neque enim conatur falsum ullus discere" (159a 28-30) ; translatio Boethii (ed. cit. , p. 1 65, lin. 26-30) .

5

10

CAP. 2 : DE

FALLACIA AEQUJVOCATIONIS ET AMPffiBOLIAE

15

[CAPITULUM 2 DE

FALLACIA ABQUIVO CATIONIS

ET

AMPHIBOLIAB ]

§ 1 Modi autem arguendi sunt duo [c. 4 ; 1 65b 23-30] . Postquam P h i l o s o p h u s in parte praecedenti praemisit aliqua praeambula ad propositum principale, hic exsequitur de intento principali. Et di­ viditur in quinque partes. In prima parte determinat de tredecim locis sophisticis ; in secunda determina t quomodo non sunt veri elenchi ; in tertia determinat impotentias iudicandi, quae sunt in nobis ; in quarta comparat syllogismum sophisticum ad alios syllogismos ; in quinta, de metis et cautelis, etc. Secunda ibi : Aut igitur sic dividendum 1 ; tertia ibi : Fallada .fit in his 2 ; quarta ibi : Quoniam autem habemus 8 ; quinta i bi : [Falsum autem in aliquo ostendere] Circa primum, primo dividit locos sophisticos in duo membra, subdividens unum ; secundo exsequitur de eis, ibi : Sunt autem secundum aequivocationem. Dicit ergo primo quod modi arguendi sophistice sunt duo, scilicet in dictione et extra dictionem. Modi autem arguendi in dictione sunt sex, scilicet aequivocatio, amphibolia, compositio, divisio, accentus, et figura dictionis. Huius divisionis innuit duplicem probationem, unam scilicet per inductionem, aliam per syllogismum. Per inductionem posset sic probari : iste paralogismus decipiens in dictione decipit per aequivo­ cationem vel amphiboliam etc., et ile et ile, et sic de singulis ; igitur etc. Per syllogismum sic : quandocumque eisdem nominibus non idem significamus, decipimur per aequivocationem vel amphiboliam etc. ; sed quando decipimur per falaciam in dictione non eisdem nominibus idem significamus ; igitur etc. .. .

s

10

'·

1s

:zo

25

CAP. 2, § 1. 7 In1] Quia praem. FW; parte om. FW 7 determinati ostendit W, om. O F 11 dividendum CO, dicendum F, dicit L, om. W 12-13 quinta ibi L, om. reliqui 13 Falsum . . . estendere ltu:. i n L 1 4 primum ] facit duo add. F primo] vero C 15 subdividcns unum om. FW 17 sophistia:] sophistici F 22 paralogismw] syllogismw F 23 etc. . . illc1 om. F " et1] aut CL singulis] aliis F 24 nominibw] idem add. F 25 significamw] significantibns O, significantibus significamw F · decipimur) dccipimw CL ' · vcl] et L 26 nominibw) significantibw F V significamw] significantibw O -

CAP. 2, § 1 . - 1 Infra, cap. 13, § 1 . § 1. ' Infra, cap. 1 9, § 1 .

z Infra, cap. 14, § 1 .

3 Infra, cap. 15,

16

LIBER I

§ 2 Sunt autem secundum aequivocationem [c. 4 ; 1 6 5 b 30-34] . Hic exsequitur ponendo exempla secundum praedictos locos sophi­ sticos. Et primo exsequitur de locis sophisticis in dictione ; secundo de locis sophisticis extra dictionem, i bi : Eorum autem qui extra dictionem Prima dividitur in sex secundum sex locos sophisticos. In prima igitur parte determinat de aequivocatione, et dividitur in tres partes secundum quod paralogismos ponit penes tres modos aequivocationis. Dicit igitur in prima parte quod huiusmodi orationes sive paralogismi fiunt secundum aequivocationem, sicut si quis vellet probare istam condusionem 'scientes discunt' sic : grammatici discunt ; gram­ matici sunt scientes ; igitur scientes discunt. Nam hic est aequivocatio ; 'discere' enim aequivocum est ad intelligere secundum disciplinam vd scientiam iam adquisitam, vel ad eum qui accipit de novo disciplinam vel scientiam. ...

1•

5

10

15

§ 3 Et rursum . . . [c. 4 ; 1 65b 34-38] . Hic ponit secundum paralo­ gismum penes secundum modum aequivocationis, qui est ad proban­ dum istam condusionem ' mala sunt bona' ; et posset sic argui : quae­ cumque expediunt sunt bona ; mala expediunt ; igitur mala sunt bona. In isto syllogismo est aequivocatio ; nam 'expediens' est aequivocum : uno modo accipitur proprie, et sic sunt bona expedientia ; aliter acci­ pitur improprie, et sic sunt mala aliquando expedientia pro quanto aliquando mala sunt occasiones bonorum.

§ 4 Amplius [c. 4 ; 1 65b 38 - 1 66a 6 ] . Hic ponit duos paralogismos penes tertium modum aequivocationis. Unus est ad probandum istam ...

CAP. 2, § 2. - 8 quod] tres lld. OF vellet] velit F 12 dUcunt J addiscunt F

1 1 fiunt secundum J sunt per O 15 ve!] et F

1 1 quis] aliquis LW I l

CAP. 2 , § 3. - 6 aequivocum] quia add. W 7 uno] enim add. F 7-8 aliter . . . expedientia] aliquando autem mala expediunt et sic est improprie W 8 aliquando expedientia] expedientia, et hoc aliquando F

CAP. 2, § 2.

-

1 Infra, cap. 6, § 1 .

5

CAP.

5

10

2 : DE

FALLACIA AEQù'lVOCATIONIS ET AMPHIBOLIAE

17

condusionem 'sedens stat', sic arguendo : quicumque surgebat stat ; sedens surgebat ; igitur sedens stat. Alius est ad probandum istam condusionem 'laborans est sanus', sic : quicumque sanabatur est sanus ; laborans sanabatur ; igitur laborans est sanus. Et est in istis aequivocatio, quia quamvis 'laborans' et similiter 'sedens' de se tantum stent pro ils qui sunt laborantes et sedentes, tamen ratione verbi cui adiunguntur possunt stare pro illis qui fuerunt laborantes vel sedentes. Et ideo ista 'sedens surgebat' est distinguenda, eo quod 'sedens' potest significare vd illum qui modo sedet, et tunc est falsa ; vel ilum qui fuit aliquando sedens, et sic est vera, et sic non sequitur conclusio. Et eodem modo est de ista : laborans sanabatur. § 5 Secundum amphiboliam [c. 4 ; 1 66a 6-14] . In ista parte ponit orationes peccantes per amphiboliam. Et ponit materiam quinque paralogismorum. P r i m u s est iste, ad probandum istam conclusionem 'vellem ut pugnantes acciperent me', sic : quoscumque vellem me accipere, vellem ut ipsi acciperent me ; sed pugnantes vellem me accipere ; ergo vellem ut pugnantes acciperent me. Et potest in isto paralogismo distingui tam maior quam minor. Minor sic, eo quod iste accusativus 'me' potest construi cum hoc verbo 'accipere' a parte ante, ex vi modi, et li 'pugnantes' a parte post ; et tunc est minor vera, quia tunc est iste sensus : vellem me accipere pugnantes. V el potest construi a parte post, ex vi transitionis 1 , et tunc est falsa. Et similiter posset distingui maior. ...

5

to

CAP. 2, § 4. 5 est] autcm F stct . . adiungitur CW -

7 in istis aequivocatio J aeq. hic F

8-9 stcnt

...

adiunguntur]

.

CAP. 2, § S. 6 me1 om. C 7 me om. C 8 paralogismo J syllogismo O 8 Minor1 om. OW eo om. OF ,: quod] quia F 10 ante] ve! add. L ex vi ] ex-i (etiam 9 a] ex COW infra) F [ modi] verbi O, in.finitivi add. L 10 a] ex CO 1 1 quia] et FL 12 a] ex COL -

..

,

.

CAP. 2, § 5. 1 Scii. accusativus 'me' pote�t esse obiectum verbi 'accipere', et tunc regitur ex vi transitionis ; (pro 'regere ex natura , ex vi', cf. Ch. Thurot, Extraits de divers manuscrits latins pcmr servir à l' histoire des doctrines grammatica/es au moyen age, Paris 1 869, impressio photomechanica, Fankfurt am Main 1964, 244-246). Accusativus enim casus apud grammaticos mediae aetatis, est sextuplicis regimis "Ex vi sinodoches, ex vi gerundivi vel per naturam proprie signifìcationis, e x v i i n fi n i t i v i, e x v i t r a n s i t i o n i s, ex vi impersonalis passive vocis de­ scendentis a transitivo verbo, ex vi gerundivi consimiliter descendentis, ex vi sup­ plementi partis principalis vel non principalis" (Glossa Admirantes, apud Alexandri -

0C1a1AM. OPDA PBILOSOPHICA m

2

18

LIBER

I

S ecundus paralogismus est iste : quod quis scit hoc scit ; sed aliquis scit gramma ticam ; ergo grammatica scit. Unde ista ' quod quis scit hoc scit' est distinguenda, ex eo quod li 'hoc' potest construi cum hoc verbo 'scit' a parte ante, ex vi personae ; et sic est falsa, quia tunc de­ notatur quod illud quod est scitum, scit ; et hoc est simpliciter falsum. V d potest construi a parte post, ex vi transitionis, et tunc est vera, quia tunc non denotatur plus nisi quod ilud quod est scitum ab aliquo, scitur ab eo. Tertius paralogismus est iste : quod quis videt hoc videt ; sed aliquis videt columnam ; igitur columna videt. Et est idem modus multiplici­ tatis qui in praecedenti. Quartus est iste : quod tu dicis esse hoc tu dicis esse ; sed tu dicis lapidem esse ; ergo tu lapis dicis esse. Et est ista distinguenda ' quod tu dicis esse hoc tu dicis esse', eo quod li 'hoc' potest construi a parte ante cum li ' dicis' ; et tunc est iste sensus ' quod tu dicis esse, hoc tu exsistens - hoc est : tu exsistens illud quod dicis esse - dicis esse' 2 , et 1 4 quis] aliquis F 1 5 ergo] et add. CO 1 7 quia tunc] et L 1 7-18 quia . . . falsum W 24 qui] quod F 25 esse• om. O 27 esse1 om. L 27 eo . 'hoc'] et similiter est falsa, ve! O 28 ese om. O 28-29 hoc tu exsistens om. L 29 exsistensl-lj exsistis F illud] hoc L quod] autem C, ru add. F dicis esse 1 om. F om.

..

.

de Villa Dei Doctrinale; citatus a Ch. Thurot, ibid., pp. 294-295). Sed regimen ' ex vi transitionis' principale aestimatur (cf. Ch. Thurot, ibidem, pp. 299-300). Talis enim constructio est transitiva, quia ostendit transitionem actionis de subiecto ad id ad quod terminatur actio : "Pluribus autem modis fit transitio constructionis. Aut enim fit transitio actionis de una persona ad aliam, ut Sor videt Platonem; ostenditur enim actio videndi transire a Sorte in Platonem". (Pctrus Helias, Summa super Pri­ sdanum , citatus a Ch. Thurot, ibidem, p. 231) ; "Accusativus significat sub ratione termini, ut patet dicendo video Sortem. Nam Sortem significatur tamquam id ad quod terminatur visio ... ", (Michael de Marbasio, De modis sign!ficandi, citatur a Ch. Thu­ rot, ibid. , p. 300). Si autem 'me' sit subicctum verbi 'accipere' tunc accusativus casus regitur ex vi infinitivi , quia "omne infinitivum ex vi infinitivi exigit accusativum", (Petrus Helias, Summa super Priscianum, citatur a Ch. Thurot, ibid. , p. 245). Cf. etiam Robertus Kilwardby, Commentarium super libro Elenchorum, I, lect. 5, ad tex­ tum : Sunt autem secundum aequivocationem : " .. et est hic multiplicitas eo quod li 'me' et li 'pugnantes' possunt ordinari a parte suppositi vel a parte appositi cum hoc infinitivo 'accipere' ... " (cod. Oxon. Bodl. , Can. mise. 403, f. 226vb) ; ['suppositum' pro 'subiectum' et 'appositum' pro 'praedicatum', cf. Ch. Thurot, op. cit. , pp. 216218] ; cf. Aegidius, Expositio, I, c. 2: " . . .li 'me' vel potest construi cum 'accipere' a parte post, et 'pugnantes' a parte ante, et tunc erit sensus quod pugnantes me capiant ; vel erit contructio e converso, et tunc erit sensus quod pugnantes capiantur a me", (f. 1 1 vb) . 2 Cf. Robertus Kilwardby, op. et loc. ci t. : "Consequenter .

ts

20

25

CAP. 30

35

2:

DE FALLACIA AEQUIVOCATIONIS ET AMPHIBOLIAE

19

sic est falsa. Vel p o test construi a parte post, et tunc est iste sensus 'quod tu dicis esse, tu dicis illud esse', et sic est vera. Quintus est iste : quod contingit loqui contingit dicere ; sed tacen­ tem contingit loqui ; igitur tacentem contingit dicere. Vel sic : contingit sermonem dicere ; sermo est tacens ; igitur contingit tacentem dicere. Et dicit quod contingit 'tacentem dicere' dupliciter, vel quod tacens dicat vel quod alius loquatur de tacente. § 6

Sunt autem tres modi .. [c. 4 ; 1 66 a 14-23 ] . Postquam posuit pa­ ralogismos peccantes per aequivocationem et amphiboliam, in ista parte .

30 sic] similiter O 31 illud] idem LF ' et . . . vera om. F 32 Quintus] modus add. FW , paralogismw adJ. (ultra) W 35 Et. . . ve!] Quaelibet autem minor istorum paralogismorum sunt distinguendae, potes enim intelligere F Et et dupliciter o m . W ve! ] sic W 36 dicat] et sic est falsum add. F ; alius ] aliquis L tacente] C't sic est verum aJJ. F ,

CAP. 2, § 6. - 2-3 Postquam . . . parte] Hic W

2 Postquam] Philosopus adJ. OF

poni t tertium paralogismum dicens : quod dicis esse hoc tu dicis esse ; lapidem dicis esse ; ergo tu lapis dicis esse. Et hic est multiplicitas ex eo quod li 'hoc' potest esse nominativi casus et construi cum hoc verbo 'dicis' a parte suppositi per evocationem de li 'tu', et sic est falsa et est sensus 'quod dicis esse, tu hoc exsistens dicis esse', vd esse accusativi casus, et sic vera est et est sensus : quod dicis esse, tu dicis hoc esse", (f. 266vb) ; Lambertus Altissiodorensis, Summa, tract. 7 'De Fallaciis' : "Similiter ... maior est duplex ; nam istud pronomen 'hoc' [ed. : hic] p o test esse nominativi casus et si c est falsa sub hoc sensu 'quod tu di cis esse, tu exsistens hoc [ed. : hic] quod dicitur a te dicis esse', et sequitur conclusio, ita quod si t constructio huius pronominis 'tu' ad hoc nomen [ed. : pronomen] 'lapis'. Si si t accusativi casus vera est sub hoc sensu 'tu dicis esse quod dictum est a te', nec sequitur conclusio (ed. F. Alessio, Firenze 1971) ; Aegidius autem, Expositio, I, c. 2 : "Dubitaret forte aliquis unde contingit multiplicitas in hoc paralogismo. Dicunt autem aliqui quod ideo est multiplex quia li 'hoc' vel potest componi cum li 'tu' vel cum li 'dicis'. Sed hoc non potest stare, quia tunc in dicto paralogismo non esset amphibologia sed compositio vel divisio. Dicendum ergo ideo esse multiplicitatem in eo, quia li 'hoc' potest construi cum li 'dicis' ex parte ante, et tunc signifi.cat dicentem , et est locutio falsa. Vel potest construi ex parte post, et significat id quod dicitur, et sic est locutio vera ... Advertendum tamen quod in uno et eodem paralogismo possunt esse diversae fallaciae. Non ergo est inconveniens assignare multiplicitatem in dicto paralogismo prout li 'hoc' com­ ponitur cum li 'tu' et cum li 'dicis', et sic facies fallaciam compositionis et divisionis et non erit exemplum competens ad propositum ; vel potest ibi assignari multipli­ citas prout li 'hoc' potest diversimode contrui cum li 'dicis' et sic est ibi amphibo­ logia et est exemplum ad propositum et competens" (f. 12ra).

LIBER

20

1

ostendit quot sunt modi aequivocarionis et amphiboliae, dicens quod tam aequivocarionis quam amphiboliae sunt tres modi. P r i m u s est quando dictio vel orario plura principaliter significat. Sicut hoc nomen 'canis' principaliter signifi.cat plura, scilicet animai !atrabile et cadeste sidus ; similiter est de hoc nomine 'piscis'. S e c u n d u s modus est quando dictio vel orario significat prin­ cipaliter unum et ex translarione et consuetudine loquendi significat aliud. Sicut hoc nomen 'homo' principaliter significat homines et ex consuetudine signifi.cat statuam vel imaginem hominis. T e r t i u s modus est quando dicrio vel orario per se posita non significat plura, sed tamen coniuncta alteri significat plura, sicut : scit saeculum. Nam 'scire' est univocum, et similiter 'saeculum' est univocum ; et tamen si coniungantur simul possunt plures sensus haberi, vel quod saeculum habeat scienriam, vel quod aliquis habeat scienriam de saeculo. §

5

to

15

7

[ NOTANDA DE AEQUIVOCATIONE ET AMPilBOUA : DE PRIMO MODO AEQUIVOCATIONIS SEU DE AEQUIVOCO A CASU]

Circa totam istam partem de aequivocatione et amphibolia est p r i m o n o t a n d u m quod non est multum curandum de exemplis, quia frequenter exempla ponuntur tantum ut senriant qui ad­ discunt. S e c u n d o n o t a n d u m est circa fallaciam aequivocarionis quod, sicut dicit hic P h i l o s o p h u s, tres sunt modi aequivocarionis. Quorum p r i m u s est quando dictio simpliciter_ plura significat ; hoc est sic i n t e 1 1 i g e n d u m, quod dictio pluribus imposirionibus im­ ponitur diversis ad ipsa significandum, ita quod imponitur uni vel mulris ac si nulli alteri imponeretur. Et istud a B o e t h i o super librum Praedicamentorum 1 vocatur 'aequivocum a casu'. Sicut est de 4-8 dicens 'piscis'] et patet primus modus W 5 quam] et L 8 similiter est] et dicitur L Il est] et O 10 et1] ve! LW 11 homines] hominem LW 14 coniuncta] coniunctum COL 14-18 sicut. . . saeculo] et ponit exemplum, et paret W 15 similirer] etiam F 1 6 haberi] habere L, quia potest intelligi adJ. F 17 scientiam] quod falsum est aJJ. F 18 saeculo] quod potest es verwn aJJ. F ...

CAP. 2, § 7. - 12 quod] sic adJ. F

CAP. 2, § 7. 1 66b).

-

1 Boethius, In Categorias Aristot. , I, cap. De aeq uivocis, (PL 64,

5

10

CAP. 2 : DE fALLACIA AEQUIVOCATIONIS ET AMPilBOLIAE ts

21

hoc nomine 'piscis' et de hoc nomine ' canis' , quia hoc nomen 'canis' una imposi.tione imponebatur ad signifi.candum animalia latrabilia, et ista impositione non imponebatur ad significandum caeleste sidus, et eodem modo quando imponebatur ad signifi.candum caeleste sidus, si bi imponebatur ac si nihil aliud significasset 1 • Et ideo est aequivocum

2D

a casu, quia quasi casus fuit quod illud quod imponebatur uni postea imponebatur alteri. Ex isto patet quod non omnis vox significans plura aeque primo est aequivoca ; nam omnis vox communis aeque primo significat plura, sicut haec vox 'homo' aeque primo significat omnes homines,

25

non tamen est vox aequivoca, quia unica impositione imponebatur ad significandum quae simul significat. Unde ' homo' non imponebatur ad significandum nisi tantum rem qua e est vere homo ; et huiusmodi sunt plures ; et ideo imponebatur omnibus hominibus simul, et ideo est univoca vox et non aequivoca.

30

Tertio

no tandu

m

quod quando aliqua dictio significat

plura modo praedicto , omnis propositio in qua ponitur est distinguenda eo quod potest stare pro uno significato vel pro ali o ; nisi forte, ad pla­ citum disputantium, addatur sibi aliqua determinatio qua artetur ad determinatum significatum. Sicut si aliqui condicerent inter se quod 35

quandocumque ' cani' addetur ista determina rio

a,

quod artaretur ad

standum determinate pro animali latrabili, tunc apud eos ista non esset distinguenda : omnis canis

a

est animai latra bile. Possunt etiam dispu­

tantes seipsos artare ut utantur tali voce aequivoca pro determinato significato, et tunc in ila disputatione non est talis propositio ab eis 40

distinguenda, sed est pro determinato sensu accipienda. Et s i

q u a e r a t u r an talis proposi rio multiplex, scilicet 'omnis

canis est animal latrabile' , si t vera v el falsa, d i c e n d u m est quod de virtute sermonis est vera et falsa 3, quia significa t tam verum quam fai15 'piscis' . . . nominc 1 om. (hom.) W 'piscis' . . . nomen om. (hom.) C 16 imporu:batur] imponitur (dian� inji-12, ubique, usque ad lin. 28) F , significandum o m . C , · animalia om. OW 19 significast] significaret LFW 20 casus] casu W fuit] fit CO, sic VW, .sed co". in fit V 21 imponebatur] 23 communis om. OW 35 addeturl adderetur COW 36 latrabili] et ad. CO · imponatur F es l est L 38 ut l quod L 40 distinguenda l disputanda C 43 vera et] ve! vera ve1 C 11 Cf. Guillelmus de Ockham, Expositio in librum Praedicamentorum Aristot. , c. 1 (ed. G. Gil, Opera Philosophica II, St. Bonaventure, N.Y. 1 977, 142-143} ; Summa Logicae, pars il-4, c. 2 (ed. cit. , p. 753), ubi adverte quod ipse Ockham notat : "aeque primo - non semper quidem aeque primo tempore sed intentione". 3 Guillel­ mus de Ockham, Scriptum in I Sent. , d. 2, q. 8 (Opera Theolo,gica Il, ed. S. Brown

LIBER

22

l

sum et significat sicut est in re et etiam sicut non est in re. Unde non magis est inconveniens quod eadem propositio in voce sit vera et falsa quam quod idem homo numero sit pater et filius, dissimilis et similis, et sic de aliis connotativis. Non tamen respondendum est ad talem propositionem unica responsione sed per distinctionem.

45

§ 8 (DE SECUNDO MODO AEQUIVOCATIONIS SEU DE AEQUIVOCO A CONSIUO)

Circa s e c u n d u m m o d u m aequivocationis est n o t a nd u m quod, sicut dicit hic P h i l o s o p h u s, iste est quando dictio est primo imposita unica impositione ad significandum unum vel multa, postea propter aliquam certam rationem - puta propter ali­ quam similitudinem alterius ad primum significatum vel quia aliquid aliud est effectus primi significati vel propter aliam certam rationem imponitur ad significandum aliquid aliud, ita quod nisi esset primo imposita ad significandum suum primarium signiftcatum, vel primaria significata, non imponeretur postea secundario. Et illud vocatur a B o e t h i o in libro Praedicamentorum 1 'aequivocum a consilio' . Sicut quia haec vox 'homo' primo imponitur a d significandum ani­ malia rationalia, postea, propter aliquam similitudinem imaginis ad hominem qui primo significatur per hanc vocem, transfertur ad significandum aliquo modo illam imaginem, ideo vocatur 'aequivocum a consilio' . E t est s c i e n d u m quod numquam propositio in qua ponitur aequivocum a consilio est distinguenda penes secundum modum aequivo­ cationis nisi comparetur alicui quod potest attribui secundario significato et non alicui primario. Et ideo ista proposi rio 'omnis homo est animai' 45 in voce] scilicet vox O,

om.

F

47 conotativiJ] connotatis F

CAP. 2, § 8. - 4 iste] secundus modus L 6-7 aliquam] aliam CW 8 primi significat] pracsignificati C :; aliam] aliquam OF, aliquam aliam L 9 nisi] ubi L 10 signifiatwn om. CO 11 secundaro] secundare O 13 quia om. OF 15 qui. . . vocem om. W ;; qui] quod F 16 imaginem] et add. F

et G. G:H, St. Bonaventure, N.Y. 1 970, p. 288) ; Expositio in librum Perihermen ias Aristot. , l, c. 6, § 5, {ed. A. Gambatese et S. Brown, Opera Philosophica Il, St. Bona­ venture, N.Y. , 1978, p. 413) ; Summa logicae, pars III-4, c. 2 (ed. cit. , pp. 754-755) . CAP. 2, § 8. - 1 Boethius, In Categorias Aristot. , l, cap. De aequivocis {PL 64, 1 66 B).

5

10

15

:10

23

CAP. 2 : DE FALLACIA AEQUIVOCATIONIS ET AMPHIBOLIAE

non est distinguenda, sed praecise accipitur 'homo' pro significato pri­ mario et non pro significato secundario. Nec aliqua talis est distin­ guenda : o mnis homo currit, omnis homo est substantia, omnis homo 25

est risibilis . Sed talis 'homo est imago', 'homo depingitur' , 'homo est sculptus' , et quaelibet talis, est distinguenda eo quod 'homo' potest accipi pro significato primario vel secundario. Eodem modo est de talibus aequivocis a consilio 2 ' sanum' , ' medicinale' , ' currere' , 'ridere' , et sic de alis translatis a propria significatione ad impropriam. Et de

30

tali aequivoco posset d i c i

8

quod esset analogum ; et tunc haberet,

secundum praedictum modum, aliquo modo illa propositio antiqua veritatem : analogum per se positum sta t pro modo famosi ori 22 homo] hic add. L sunt distinguendae add. L

24 omnis1 . . . substantia om. L substantia om. C 29 propria] prima O impropriam] propriam O .

'·

25 talis] tales LW,

2 Exempla apud Boethium (loc. cit.), vel in summulis XIII saec. Ex. gr. in tractatu qui nuncupatur Dialectica A.fonacensis, c. 5 : De sophistica argumentatione (ed. L. M . De Rijk, Logica Modemorum, TI, 2. Asscn 1 967, pp. 560-561) ; Guillelmus de Shyreswode, Introductiones in Logicam, c. 6, De fallaciis (ed. M. Grabmann , Miin­ 8 De analogis apud aequivocationem mentionem facit ex. gr. chen 1937, p. 87) . tractatus qui nuncupatur Summae .'1-!etenses : "Et sic dicuntur analoga aequivoca, sicut ens, unum et aliquid, quae dicuntur primo de substantia, per posterius autem de quantitate, qualitate et ceteris ; similiter 'sanum' primo dicitur de animali, de urina vero et pocione et cibo ex consequenti", (citatur a L. M. De Rijk, L o� ica Modemorum, 11-1 , Assen 1967, 475) . Cf. praesertim Gualterus Burlaeus, Tractatus super librum Elenchorum, cap. De aequivocatione : "Circa secundum modum aequi­ vocationis dubitatur : Non videtur quod vox posset unum aliquid significare per prius et aliud per posterius ... Dicendum quod possibile est vocem significare duo, unum per prius et reliquum [ ms. : rcliquando] per posterius ... Sed hoc non est ex impositione, quia impositio totaliter est ad placitum, modo quo 'pes' significat tale lignum, videlicet pro tali accipiatur, ad hoc intellectm quoddammodo ratione ducitur ; et ideo non est impositio sed transsumptio. Quia iste modus [scii. aequivo­ cationis] est in analogis [ ms. : analogicis] , sciendum est quod analogia [ms. : analo­ gica] est triplex ad praesens, scilicet a parte conceptus, a parte rei et ex transsum­ ptione . . . Tertio modo est 'pes' analogum, et vox quae unum significat ex imposi­ tione et aliud [significat] ex transsumptione. Et de analogo isto tertio modo dieta est haec propositio vera 'analogum per se positum stet pro modo famosiori' " (cod. Londin. , Lambeth 70, f. 135va-vb) ; cf. etiam idem. , Quaestiones libri Elenchorum, quaest. quae incipit 'Quaeratur circa secundum modum aequivocationis utrum aliqua vox analoga unum significare posset proprie et aliud improprie', (cod. Can­ tabr. , Coli. S. loann. , Ms. D. 25, f. 1 58vb-159rb). ' Propositio talis invenitur etiam apud Burlaeum, Tractatus super librum Elen chorum , (cf. hic supra, nota 3) et Henricum de Harclay, Quaestio de universali, (ed. G. Gal, Franciscan Studies, XXXI (1970), 229) .

LIBER

24

l

Similiter n o t a n d u m est quod, isto modo accipiendo ' aequivo­ cum a consilio ' , vix est aliquo modo aliquod nomen quin sit aequivo­ cum. S ed primo modo sunt multa nomina quae non sunt aequivoca sed univoca tantum ; sicut isti termini 'homo ' , ' animai',

35

'albedo' ,

' nigredo ' , sunt univoca et non aequivoca, primo modo, e t tamen isto secundo modo sunt aequivoca.

§ 9 (DB TBRTIO MODO AEQUIVOCATIONIS ET DB DIVERSA SUPPOSmONE TERMINORUMJ Circa t e r t i u m m o d u m aequivocationis est n o t a n d u m quod iste modus, saltem ut frequenter, non est propter diversa signifi­ cata, sed est propter diversas suppositiones 1 eiusdem termini, ex hoc

5

quod potest supponere pro diversis quae tamen non semper sunt sua significata. Et quia iste modus frequenter usitatur in diversis scientis et multos decipit, ideo circa ipsum est diffusius insistendum. Unde s c i e n d u m quod vox significativa habet diversas suppo­ sitiones, et in diversis propositionibus potest supponere pro diversis.

10

Nam talis terminus, maxime terminus communis, potest habere sup­ positionem personalem, materialem et simplicem. S uppositio p e r s o n a l i s est quando terminus supponit pro ilio vel illis ad quae imponitur ad significandum, ita quod quandocumque terminus supponit personaliter, tunc supponit pro suo significato vel significatis. Sicut

in ista

15

' omnis homo currit' , iste terminus 'homo' sup­

ponit pro suis significatis, quia supponit pro hominibus quibus impo­ nebatur ad significandum ; instituens enim hanc vocem voluit quod significaret omnem talem hominem qualem vidit vel cognovit. Et ideo falsum est quod a l i q u i 1 dicunt quod suppositio simplex 34 aliquo modo termini] ista F

om.

LW

36 sed .

. .

t:mtwn om.

W

univoa t:mtwn]

CAl'. 2, § 9. - 8 diffusius] difcilius C 13-15 pro . . . supponit om. F 17 hominibus] omnibus L, pro add. F 19 qualem] qucm. O :: ve!] quod L

tamc:a u.

C, i11. F Il isti

16 omnis

om.

L

CAP. 2, § 9. - 1 De suppositione terminorum tractat Ockham in Summa Lo­ gicae, pars l, cc. 64-74 (ed. cit. , 195-230) et in Scripto in I Sent. , d. 4, q. l (ed. G. Etzkom, Opera Theologica II, St. Bonaventure, N.Y. 1 977, 7-13). 2 Cf. Guil­ lelmus de Ockham, Scriptum in I Sent. , d. 4, q. l (ed. cit. , p. 8). Opinio, hic et ibi recitata, est antiquorum, teste Gualtero Burlaeo (cf. S. F. Brown, "Walter Burleigh's Treatise De suppositionibus and its Influence on William of Ockham", Franciscan

3:1

CAP.

as

30

35

2:

DE FALLACIA AEQUIVOCATIONIS ET AMPffiBOLIAE

25

est quando terminus supponit pro suo significato, et suppositio perso­ nalis est quando terminus supponit pro contentis sub ilio significato. Nam talis terminus primo significat rem ; sed non significat primo nisi rem singularem, cum non sit alia, sicut a l i b i 8 est ostensum. Sed non significat prius hanc rem singularem, demonstrando istum hominem, quam illam, demonstrando alium hominem. Igitur aeque primo significat omnes homines. Et per consequens quando supponit pro suo significato, tunc supponit personaliter. Sed vox supponit m a t e r i a l i t e r quando supponit pro seipsa vel pro alia quam non signif1cat, vel pro aliquo scripto quod non si­ gnificat ', sicut in ista : 'homo est vox' vel 'homo est nomen' . Supponit autem s i m p l i c i t e r quando supponit pro inten­ tione in anima, communi per praedicationem omnibus particularibus quae sunt significata termini, ita tamen quod intentio illa communis non sit significatum ilus termini 5 , sicut in ista 'homo est species', 'animai est genus' et sic de aliis. Est etiam s c i e n d u m quod terminus, quantum est ex vi suae institutionis sive impositionis, semper habet quod supponat pro suis significatis. Cuius ratio est quia, cum utamur vocibus pro rebus, manifestum est quod utimur vocibus pro suis significatis ; igitur semper, quantum est ex vi impositionis vocum, semper sumuntur significative et per consequens personaliter, si sint natae supponere personaliter. Sed quod vox supponat aliter quam personaliter, hoc est ratione alicuius adiuncti quod pertinet ad aliquam aliam suppositionem . 8

40

24 sit alia] sint aliae F sicut] sed O mini om. LFW 41 semper om. LW vel tultl. F 44 aliquam om. CO

.3().31 vel1• . • significa t om. 42 si . . . penonaliter1 om. O

LFW

34-35 ita. . . ter43 supponat] simpliciter

Stutlies, XXXl (1 972), 22-25), qui eam professus est in tractatu suo De suppositioni­ bus (ed. S. F. Brown, art. cit. , pp. 35-37, et eandem serius contra Ockham defendit , in tractatu De puritate artis logicae tractatus longior, tract. l, pars I, c. 3 (ed. Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Text Series 9, St. Bonaventure N.Y. , 1 955, 7-9). 8 Guillelmus de Ockham, Expositio in librum Porphyrii De praedicabilibus, prooem. § 2 (ed. cit. , p. 1 1 ) ; cf. etiam Scriptum in I Sent. , d. 2, qq. 4-7 ( Opera Theologica Il, ' Cf. ed . cit. , pp. 99-266) ; et Summa Logicae, pars l, cc. 1 5-17 (ed. cit. , pp. 50-62). Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, pars. I, c c . 64 , 67 (cd. cit. , pp. 1 96, 206) . s Pro regulis quae in 5 Ibid. , pars l, c. 64 et c. 68 (ed. cit. , pp. 1 96, 207s.) . isto paragrapho dantur, c f. Summa Logicae, pars I, c. 65 c.:t pars III-4, c. 4 (ed. cit. , pp. 1 97ss. , 759-763) ; etiam Scriptum in l Sent. , d. 4, q. 1 (Opera Theolog ica III, ed. cit. , p. 9s.).

26

UBER I

Item, n o t a n d u m 7 est quod terminus, quantum est ex vi suae impositionis, semper supponit pro illis quae actu significat ; sed quod supponat pro aliis hoc erit ratione alicuius adiuncti quod pertinet ad aliquid aliud quam ad illa de quibus terminus actu verificatur. Verumtamen s c i e n d u m 8 quod quandocumque termino com­ muni additur aliquod signum, sive universale sive particulare, terminus non potest habere nisi suppositionem personalem, nisi comparetur ad aliquid determinans signum - sicut hic : omnis homo est terminus communis signo universali determinatus. ltem, n o t a n d u m est quod quandocumque nomen primae intentionis est unum extremum propositionis et aliud extremum est nomen secundae intentionis, illa propositio est distinguenda eo quod nomen primae intentionis potest supponere simpliciter vel personaliter, nisi illi nomini primae intentionis addatur aliquod signum particulare vel universale. ltem, quando nomen primae impositionis, cui non additur signum particulare nec universale, est unum extremum propositionis et aliud extremum est nomen secundae impositionis, illa propositio est distinguenda eo quod nomen primae impositionis potest supponere personaliter vel materialiter. Item, nulla propositio in qua ponitur nomen primae intentionis est distinguenda praedicto modo nisi reliquum extremum sit nomen secundae intentionis vel secundac impositionis. N o t a n d u m est etiam quod sicut propositio est distinguenda eo quod nomen potest aliquando supponere personaliter vel materia­ liter, ita est distinguenda propositio in qua ponitur quaecumque alia pars orationis et alterum extremum est nomen secundae impositionis. Et ideo tales sunt distinguendae 'bene est adverbium' , 'legit est verhum' et sic de aliis, eo quod subiectum potest stare significative vel mate­ rialiter. 49-53 Veruntamen. . . determinatus habmt hic CO ; 47 erit] est FL 48 actu] actualitc:r L W trp. p. signi (/in. 120) LFW ; ibidem rep. et notai in mg. : istud est supra, ibi oo C 51 compare­ tur] compararetur F 52 aliquid determinans] aliquod significans OF, et prima vice etiam C omnis mg. 01, prima vice om. C 54-74 Item . . . materialitc:r om. FW 56 distinguenda] est vera aJJ. O 57 intentionis] impositionis L 5!k\4 nisi . . . personaliter o m . (/rom.) L 61 nec] ve! O 65 Item l notandum quod aJJ. L 66 praedicto l primo C 67 ve! secundae l sive L 68 ctiam om. C 71 alterum] aliquando L

72 bene] unde O

Cf. infra, !in. 121-143. 3 (ed. cit. , pp. 213, 257) . 7

8

73 subiectum potest om. (cum lac.) C ve!] et O

Cf. Summa

Logicae,

pars I, c. 71 et pars Il, c.

45

so

ss

60

65

70

CAP. 75

11

ss

90

2:

DE FALLACIA AEQUIVOCATIONIS ET AMPHIBOLIAE

27

Ex istis est s c i e n d u m quod propositio illa in qua potest terminus aliquis, sive subiectum sive praedicatum, supponere vel per­ sonaliter vel simpliciter, illa est distinguenda penes tertium modum aequivocationis. Sicut ista 'homo est species' est distinguenda penes tertium modum, eo quod subiectum potest supponere personaliter, et tunc est simpliciter falsa, quia quaelibet singularis est falsa. Vel p o test supponere simpliciter, et tunc stat pro una intentione communi in anima, et tunc est vera, quia illa intentio animae est species et non ali­ qua res extra. Et ideo hic est falacia aequivocationis 'omnis homo est animai ; aliqua species est homo ; ergo ali qua species est animai', quia minor est distinguenda, eo quod praedicatum potest supponere per­ sonaliter, et tunc est falsa, et discursus est bonus accipiendo praedica­ tum conclusionis similiter personaliter. Vel potest supponere simpli­ citer, et tunc est minor vera ; sed aequivoce accipitur tunc 'homo' in maiore et in minore, quia in maiore non potest supponere nisi tantum personaliter, propter hoc quod a parte alterius extremi non accipitur aliquid quod tantum pertinet ad secundam intentionem, in minore autem supponi t simpiiciter ; et ideo discursus non valet. Consimilis fallacia aequivocationis est in omnibus talibus argu­ mentis quae ab a 1 1 q u i b u s m o d e r n i s reputantur demonstrationes : homo et animai rationale sunt idem realiter ; homo est de­ fmitum et animai rationale est defmitio ; igitur definiti o et defmitum sunt idem realiter. Similiter : homo et risibile sun t idem realiter ; et homo est subiectum et risibile est passi o ; igitur passi o et subiectum sunt idem realiter. Similiter hic : homo et animai sunt idem realiter ; et homo est species et animai est genus ; ergo genus et species sunt idem realiter. Similiter hic : homo praedicatur de pluribus ; et homo est vera res extra animam ; igitur vera res extra animam praedicatur de pluribus. Et multa talia argumenta fiunt quae realia reputantur, et ta­ men non aliter habent salvi nisi assignando in eis fallaciam aequivocationis quae multos Iatet. 9

95

100

105

81 una o m . LW 82 et1 vera o m . F 90 penonaliter] in minori potest supponere penonaliter et simpliciter lld. L W 90-91 propter . . . quod J et qui a alterum extremum F 90 quod 9 1 -92 in . . . simpliciter om. C 90-91 non. . . aliquid o m . O 90 non accipitur] ponitur LW 1 05 quae] et L o m . LFW 92 et om. F 94 quae . . reputamur] quia . . . dcputantur L .. •

.

9 Exempla talia inveniuntur in Summa Logicae, pars III-4, c. 4 (ed. c i t . , pp. 760s.) ; etiam in Scripto in I Sent. , prolog. , q. 3 (Opera Theolog ica I, ed. cit. , p. 136ss.) ; d. 2, q. 4 passim (Opera Theologica II , ed. cit. , pp. 122-1 52, praesertim p. 130, nota 3) .

28

LIBER I

S i m i l i t e r 1 0, omnis proposltJ.o in qua ponitur a parte unius extremi aliquid tantum verificabile de vocibus est distinguenda eo quod alterum extremum potest accipi vel significative, hoc est personaliter, vel materialiter. Et ideo omnis talis 'homo est nomen', 'homo est singularis numeri' et sic de aliis, est distinguenda, eo quod li 'homo' potest supponere materialiter vel personaliter. Et ideo in omnibus tali­ bus est fallacia aequivocationis penes tertium modum : tu comedis panem ; panem est accusativi casus ; ergo tu comedis accusativum ca­ sum. Similiter hic : tu comedis bene ; et bene est adverbium ; ergo tu comedis adverbium. Et sic de alis. Sic ergo patet quod ex hoc quod terminus potest habere diversas suppositiones causatur fallacia aequivocationis ; non quia terminus si­ gnificet plura, proprie loquendo de significare, sed ex hoc quod sup­ ponit pro diversis, quae tamen non significat, nisi nimis extendendo nomen s1gru. Non tantum autem fit falacia aequivocationis penes tertium mo­ dum ex hoc quod terminus potest habere tales diversas suppositiones, sed etiam ex hoc quod terminus potest supponere pro diversis, et ta­ men supponendo semper personaliter. Propter quod s c i e n d u m quod quandocumque terminus communis positus a parte s u b i e c t i 11 comparatur verbo de p r a et e r i t o, ilia propositio est distinguenda, eo quod subiectum potest supponere pro iis quae sunt, hoc est pro iis de quibus actualiter per verbum de praesenti verificatur, vel pro iis de quibus sic aliquando verificabatur. Et hoc quia terminus, ubicumque ponatur, semper habet supponere pro iis de quibus actualiter verificatur, sed ratione adiuncti solum potest supponere pro iliis de quibus aliquando verificabatur. Unde talis propositio 'laborans sanabatur' distinguenda est, eo quod subiectum potest supponere pro ilio qui est laborans, vel pro ilio qui fuit laborans. 1 07 verificabile (veri-le W) FW, verificandum O, verisimile CL 1 08 hoc est] ve! O 1 10 li om. OFW 120 signi] significati F 122 tales om. L 130 verificabatur] verificatur F :! quia] licet add. F habet ] habeat F 1 3 1 sed] tamen F 132 salurn om. F ' verificabatur] verificatur O 1 33 Unde] Sicut O 11 1° Cf. supra, !in. 29-3 1 . Cf. Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, pars I, c. 72 (ed. cit. , pp. 217s.), ubi Venerabilis Inceptor regulam hic datam me­ morat et per instantiam praecise rectificat. Vide etiam Summam Lo,(!icae, pars II, c. 7 (ed. cit. , pp. 269-272) .

1 10

1 1s

�

125

1 30

1l5

CAP.

2:

DE FALLACIA AEQUIVOCATIONIS ET AMPffiBOUAE

29

Similiter, eodem modo talis terminus supponens respectu verbi de

fu t u r o

potest supponere pro illis de quibus actualiter verifi­

catur, vel pro illis de quibus verificabitur. Similiter, quando supponit respectu verbi de p o s s i b i l i vel 1-40

de c o n t i n g e n t i potest supponere vel pro illis de quibus actua­ liter verificatur, vel pro illis de quibus potest vel contingit verificari. Et per istas regulas multa argumenta quae difficilia reputantur ha­ bent solvi. Hic tamen i n t e 1 1 i g e n d u m est quod licet terminus a parte

1 45

subiecti possit sic supponere pro diversis et habere diversas acceptiones , tamen quando ponitur a parte p r a e d i c a t i non potest tales ac­ ceptiones habere. S ed semper a parte praedicati ' appellat suam formam' , secundum

dictum anti quum

11 ,

quod sic est intelligendum :

quod oportet ad veritatem talis propositionis quod ipsummet praedi150

catum sub propria forma, et non tantum illud pro quo supponit, ali­ quando possit vere praedicari de ilio pro quo supponit subiectum, quamvis tamen non pro se. Sicut ad veritatem istius ' album erit ni­ grum' requiritur quod haec erit vera •hoc est nigrum' , demonstrando ilud pro quo supponit subiectum in ista ' album erit nigrum'. Non

1 55

sic est a p arte subiecti. Et ista diversitas acceptionum maxime habet locum in uniformi de contingenti et de possibili, et etiam in mixtio­ nibus ex illa de possibili vel de contingenti et aliis propositionibus de inesse vel de necessario Si

dicatur

13,

sicut in libro

Priorum a

habet declarari .

quod ista ultimo dieta sunt contra aliqua prae-

138 verificabitur] verificabatur F, verificatur (Rd ccr.) W 146 potest] dcbet F 1 50 non om. F 1 50-1 51 aliquando est L, om . C 1 53 erit] sit F est om. F 1 54 erit] est C rari om. W Priorum] Praedicamentorum C

1 44 Hic] Hoc L 1 45 et] ve! F L 1 52 pro] per CL erit] 1 56 in1 ] de F 1 58 ve!. . . decla-

om.

.

1 2 Hoc dictum memoratur ab Ockham etiam alibi, i.e. in Summa Logicae, pars I, c. 72 et pars II, c. 7 (ed. cit. , pp. 216, 27 1) ; pluries etiam a Gualtero Bu­ rlaeo, ex. gr. Quaestiones in librum Perihermeneias, q. 5, n°. 5.48 (ed. S. F. Brown, Franciscan Studies, XXXIV, 1 974, 294) ; De puntate artis logicae tractatus longior, tract. I, p. 2 (ed. cit. , pp. 48s.). Pro nominibus appellativis quod primo et proprie supponunt pro praesenti et quomodo amplientur per verba de praeterito et de fu­ turo, vide doctrinam in summulis saec. XII et XIII apud L. M. De Rijk, Logica Modemorum, 11-1 , Assen 1967, 495-499 ; 5 28-533 et passim. 13 Cf. Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, pars III-l cc. 23-28, 34-39, 44-49 (ed. cit. , pp. 419-434, 1 4 C( infra, li b. I, c. 9, !in. 13 ; etiam Summa Logicae, pars 452-460, 474-484). II-l, c. 64 (ed. cit. , p. 497), ubi dicit : "Si contingat me illum librum exponere".

30

LIBER

I

dieta 15 , quia prius dictum est quod suppositio personalis est quando

t60

terminus supponit pro suis significatis ; sed quando terminus supponit pro illis quae fuerunt vel erunt vel possunt esse, tunc non sup­ ponit pro suis significatis, alio quin ' album' significaret omnes ho­ mines et omnia corpora :

Dicendum

est quod suppositio personalis quam habet termi-

1 65

nus ex vi suae impositionis, et quam potest habere respectu cuiuscum­ que verbi, est semper pro suis significatis, et sic intelligendum est pri­ mum dictum. S uppositio autem personalis quam habet terminus re­ spectu alicuius verbi determinati, et quam non potest habere respectu

cuiuslibet, non est pro suis significatis, sed pro illis quae fuerunt vel 170 erunt vel possunt esse sua significata, secundum quod pro diversis respectu diversorum verborum supponit. Est etiam s c i e n d u m quod praeter praedictos modos quibus potest fieri aequivocatio penes tertium modum, est unus modus quo eadem dictio potest esse

uni us

c asus

vel

a l t e r i u s,

sicut

175

patet in hoc sophismate : quicumque sunt episcopi sunt sacerdotes ; isti asini sunt episcopi ; igitur isti asini sunt sacerdotes. Nam minor est distinguenda eo quod li ' episcopi' potest esse nominativi casus, et tunc est minor falsa et est discursus bonus ; vel potest esse genitivi casus, et tunc est minor vera et discursus non valet. Et magis iste modus r e-

1!Kl

ducitur ad tertium quam ad primum modum, quia semper talis dictio potest esse nominativi casus respectu cuiuscumque ponatur, non sic potest esse semper genitivi casus . Multa quae hic dicuntur de istis tribus modis aequivocationis pos­ sunt applicaci ad modos amphiboliae. Quia tamen, ut frequenter, ubi

185

est aliquis modus amphiboliae est etiam modus aequivocationis penes tertium modum, eo quod aliqua dictio potest esse unius casus vel alterius, vel unius numeri vel alterius, et sic de aliis accidentibus dic­ tionum. Et quia est fallacia non multum usitata, ideo duxi de ea pertranseundum .

190

162 fuerunt] fiunt CF 164 corpora] et tamen tu dicis quod quando sic supponit etiam habet suppositioncm personalcm, quare etc. aJJ. F 1 65 quod] quamvis aJJ. L l� ex . tcrmi­ nw om. (hom.) W 1 66 habcre] ex aJJ. CF rcspcctu] i-do (?) C 175 eadcm] una F 178 li om. LW 183 potest esse semper] autcm p. e. F 184 quae] etiam F hic] iam C, non F, om. O 184-85 possunt] possent OL applicari ad modos] appcllari dc modo L 1 85-86 Quia . . . amphiboliae om. (hom.) O 1 86 amphiboliae] ibi ddJ. F 1 87 es] nominativi 185 tamen] sempcr L casw ve! aJJ. F 188 ve! uniw om. O vcl1 om. L W vel1] et O .

'

15 Supra, lin. 37-42.

.

CAP.

3:

DE FALLACIA COMPOSITIONIS ET DMSIONIS

31

[CAPITULUM 3 DE

FALLACIA CO MPOSITIONIS ET DIVISIONIS

)

§ 1 s

to

ts

Secundum composltlonem autem huiusmodi... [c. 4 ; 1 66a 23-30) . In ista parte determinat P h i l o s o p h u s de compositione et divisione ; et primo de fallacia compositionis, secundo de falacia divisionis, ibi : Secundum divisionem vero. In prima parte ponit materiam quattuor paralogismorum, et primo ponit materiam duorum simul, secundo aliorum duorum. Primus potest sic formari : possibile est Sortem ambulare ; Sortes est sedens ; igitur possibile est sedentem ambulare. Secundus sic formatur : possibile est Sortem scribere ; et Sortes est non scribens ; igitur possibile est non scri­ bentem scribere. Et est ad utrumque eodem modo respondendum, eo quod conclusio est multiplex ; nam 'sedentem' potest componi cum li 'ambulare', et sic est falsa, quia tunc denotatur quod hoc totum sit possibile 'sedens ambulat' ; vel potest non componi cum li 'ambu­ lare', et tunc est vera, quia tunc non denotatur quod hoc totum sit possibile, sed quod ille qui sedet habet potentiam ad ambulandum. Et eodem modo est dicendum de ista : possibile est non scribentem scribere.

§ 2

s

to

Et discere . . . [c. 4 ; 1 66a 30-32] . Ponit matcriam aliorum duorum paralogismorum ; et est primus, ad probandum quod aliquis nunc didicit litteras quas prius didicit, sic : quascumque litteras sci t aliquis nunc didicit illas ; sed aliquas litteras quas prius didicit nunc scit ; igitur aliquas litteras quas prius didicit nunc didicit. Et est hic fallacia com­ positionis, quia maior est distinguenda, eo quod hoc adverbium 'nunc' p o test componi cum hoc verbo ' didicit' ; et tunc est falsa, et est sen­ sus : quascumque litteras sci t aliquis, nunc didicit illas. Vel potest dividi, et tunc est vera. Secundus paralogismus est iste, ad probandum istam conclusionem CAP. 3, § 1 .

- 9 simul om.

L

15 quia] et L

CAP. 3, § 2. - 2 discere L, dicere COW, di-c F non LW 4 didicit1] didiscit (ttiam infra) F

18 ad ambulandum] ambulandi OL

aliorum om. OL 6 hic om. O F W

3 primw] modw ad. L Il nwu:]

LIBER I

32

' quod p o test ferre plura, non p o test ferre plura' , sic : quod unum

so­

lum potest ferre, non potest ferre plura ; sed quod p o test plura ferre, unum solum potest ferre ; igitur quod potest plura ferre, non potest plura ferre. Et potest minor distingui , eo quod li ' solum' potest componi cum

li

15

'potest' ; et tunc est falsa, et est sensus : quod potest ferre

plura, solum p o test ferre unum .

Vel

potest dividi, et componi cum li

'unum' , et tunc est sens us : quod potest ferre plura, potest ferre unum solum - hoc est : potest ferre unum non ferendo aliud.

§ Secundum divisionem vero . . .

3 [c.

4 ; 1 66a 33-35 ] .

In ista parte agit

de paralogismis secundum divisionem ; et potest dividi, quia primo ponit duos paralogismos ; secundo probat quod in orationibus propter compositionem et divisionem accidit multiplicitas et deceptio,

Nam eadem ;

ibi :

5

tertio, secundum a l i q u o s 1 , poni t duos alios para­

logismos secundum divisionem, posset tamen dici quod ponit duos secundum compositionem, ibi :

Ut ego posui.

Ponit ergo primo materiam duorum paralogismorum peccantium secundum divisionem, quorum primus est ad probandum quod quin-

10

que sunt paria et imparia, sic : duo sunt paria et tria sunt i mp aria ; sed quinque sunt duo et tria ; igitur quinque sunt paria et imparia. Et est hic minor multiplex, ista scilicet ' quinque sunt duo et tria' , eo quod potest esse divisa, et tunc est falsa, et est sensus ' quinque sunt duo et quinque sunt tria' ; vel potest esse composita, et est vera. S ecundus

15

est iste : quod est tantundem alicui est ei aequale ; sed quod est m.aius alio est tantundem et adhuc amplius ; igitur quod est m.aius alio est ei aequale. Minor est distinguenda. In sensu compositionis est vera ; in sensu divisionis est falsa, et est sensus : quod est maius ali o est ei tantundem et quod est maius alio est ei aequale.

12 quod1 CO, quod qui LW, qui F quod1] qui LW 13-14 quod1-1] qui LFW qui LF 18 quod] qui F 19 unum] et add. L :i aliud] alium CO, vel alium add. F CAP. 3, § 3. - 4 propter] secundwn L 7 duos] paralogismos add. L 13 hic] haec O tunc add. F, sic add. W Secundus] paralogismw add. F 17 adhuc] ad hoc F, addit C enim adJ. F

CAP. 3, § 3. -

1 Ex.

gr.

Aegidiw, Expositio, I.

c.

2 (( 13v) .

:aJ

16 quod] 15 et] 1 8 sensu]

CAP.

3:

DE FALLACIA CO:MPOSITIONIS ET DIVISIONIS

33

§ 4

5

Nam eadem oratio . . . [c. 4 ; 1 66a 35-36] . Hic ostendit quod in orationibus propter compositionem et divisionem accidit multiplicitas et deceptio, et est rari o sua ista : ubicumque eadem orario potest multa significare ibi potest esse deceptio ; sed frequenter eadem orario com­ posita et divisa non significa t idem sed multa, sicut iam ostensum est ; igitur ibi potest accidere deceprio. § 5

5

10

1s

�

Ut ego posui . . . [c. 4 ; 1 66a 36-38] . Hic ponit, secundum a l i­ q u o s 1 , duos alios paralogismos secundum divisionem ; vel potest dici quod exemplificat quomodo eadem orario composita et divisa non semper significat idem. Unde ista orario 'ego posui te servum entem liberum' est disringuenda, eo quod li 'entem' potest componi cum li 'servum', et tunc est sensus : ego posui te, servum entem, liberum - hoc est : posui ut tu, exsistens servus, esses liber. Vel potest componi cum li 'liberum' , et tunc est sensus : ego posui te servum, entem liberum hoc est : posui te servum, qui eras liber. Secundum exemplum est istud : quadraginta virorum centum reliquit dives Achilles 2 • Unde haec est disringuenda 'quadraginta etc. ', eo quod li 'quadraginta' potest componi cum li 'viro rum' ; et tunc est falsa, quia tunc est sensus 'qua­ draginta virorum, centum reliquit etc.', quia tunc denotatur quod de quadraginta viris reliquit centum. V el potest dividi ; et tunc est vera, et est sensus : quadraginta virorum centum, etc. - hoc est : de centum viris reliquit quadraginta. Si autem ponat hic paralogismos secundum divisionem, tunc de­ bet primus sic formari : quemcumque posui, servum entem, liberum, ipse est liber ; sed ego posui te servum entem liberum ; ergo tu servus, CAP. 3, § 4. - 5 es] acden: OF 8 ut tu] CAP. 3, § 5. - 2 posui L, om. rtliqui 5 semper o m . FW , idem] sed multa add. FW 12 'quate ut F, te ut tu W . : ex:istens] semper add. C 11 dives] dirus F Achilles] in bello Gdd. O draginta etc . ' o m . LW 14 etc.] dives Achilles L 1 de o m . OF 16 et . . . centum1 om. C L quadnginta . . . est1] quod W , : etc. o m . OF 1 9 servum o m . CO

C AP. 3, § 5. - 1 Aegidiw, loco cit. 2 lta plures auctores mediae aetatis, cum quibusdam codicibus De sophistids elenchis, translationis Boethii, pro 'divus Achilles', (Aristot. Lat. , VI, 1-3 cit. , p. 10) ; cf. etiam Summa Logicae, pars III-4, c. 8 (ed. cit. , p. 789).

OCKJIAM, OPDA PHILOSOPHICA m

3

34

LIBER I

es liber. Secundus sic : quorumcumque virorum reliquit dives Achilcs centum, ipsi sunt plures quam centum ; sed quadraginta virorum cen­ tum reliquit dives Achilles ; igitur quadraginta sunt plures quam cen­ tum. Et patet solurio eorum, quia minores sunt disringuendae sicut prius. § 6 [ NOTANDA DE FALLACIA COMPOSITIONIS ET DIVISIONIS IN GENERALI ]

Circa totam istam partem est primo n o t a n d u m 1 quod quan­ documque, retenris eisdem dicrionibus et eodem ordine dicrionum, propter solam diversam punctuarionem causatur diversitas sensus recte intelligenribus, tunc est ibi mulriplicitas secundum composirionem et divisionem, et aliter non. Et ideo quando aliqua talis orario scribitur vel profertur et una dicrio non plus ex modo proferendi vd scribendi coniungitur cum una dicrione quam cum alia, tunc est multiplicitas, nec habetur expresse in quo sensu scribitur vel profertur. Unde si sic scribatur ista orario 'quicumque vivit semper est', non habetur utrum scribatur in isto sensu 'quicumque vivit semper, est' vel in isto 'qui­ cumque vivit, semper est' et expresse patet quod ex ista diversa punc­ tuarione causatur alius et alius sensus apud recte intelligentes. Ex isto patet quod errant d i c e n t e s quod tales proposiriones 'album potest esse nigrum' , 'omnis homo de necessitate est animai', 'im­ possibile p o test esse verum', 'homo per se est albus' et huiusmodi, sunt distinguendae secundum composirionem et divisionem. Nam mani­ feste patet quod in talibus non potest esse diversa punctuario propter quam possent diversi sensus causaci, quod tamen necessario requiritur, et in hoc maxime differt ab amphibolia. S e c u n d o n o t a n d u m quod diversi sunt modi disringuendi composirionem et divisionem, et quae orario est composita et quae di­ visa diversimode assignatur. Unde dicunt a l i q u i 8 quod quando 2

21 dives] dires (?) F

22 centum t

om.

L

CAP. 3, § 6. - 6 intelligentibw] et add. CF

22-23 plures1-l) plus F 7 ideo

d

aliqua

om.

F

20 quod] et hoc L

CAP. 3, § 6. - 1 Cf. Summa Logicae, pars III-4, c. 8 (ed. cit. , pp. 786-790) . 2 Cf. ex. gr. Gualterus Burlaeus, De puntate artis lo,�icae tractatus brevior, p. I, partic. l (ed. Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Text Series 9, St. Bonaventure, N.Y. , 1955, 240s.) ; Quaestiones libri Elenchorum, (cod. cit. , f. 16lra). 8 lta, ex. gr. Gualterus Burlaeus, Tractatus super librum Elenchorum, cap. 'De fallacia compositionis

s

10

ts

20

CAP. 25

30

35

3:

DE FALLACIA COMPOSITIONIS

ET

DIVISIONIS

35

est aliquid in oratione componibile cum diversis, considerandum est cum quo magis natum est componi, et a compositione eius cum ilio dicitur orario composita, et a divisione divisa. S ed hoc n o n videtur s u f f i c i e n s, quia non semper est composi rio et divisio ex hoc quod aliquid est componibile cum diversis ; sicut patet hic 'possibile est omnem hominem currere', hic enim nihil est componibile cum di­ versis. Ideo posset dici quod tunc est compositio quando est multipli­ citas ex hoc quod aliquid potest componi cum alio et ex hoc quod potest per se sumi sine compositione. Sicut patet hic 'quicumque vivit semper est', nam li 'est' potest componi cum li 'semper' vel per se sumi. A l i t e r dicitur quod tunc est falacia penes compositionem quando est falsa in sensu compositionis, et tunc est fallacia divisionis quando est falsa in sensu divisionis. A l i t e r posset dici quod tunc est fallacia compositionis quando in utroque sensu propositio est categorica vel utraque hypothetica ; et tunc est fallacia divisionis quando in uno sensu est propositio catego­ rica et in alio hypothetica. Et hoc videtur innuere littera A r i s t o­ t e l i s, quia sic est in exemplis positis ab A r i s t o t e l e. Et tunc illa littera 'Ego p o sui te' 5 , debet legi ut in ea exemplificet quomodo orario composita et divisa non semper idem significat, vel quod ibi ponit paralogismos compositionis. Sed ista difcultas non est multum utilis, et magis est ad placitum hominis dicere quod voluerit et acci­ pere vocabula sicut placuerit quam ex re ipsa, ideo de ipsa pertran­ seundum est. Hic tamen i n t e 1 1 i g e n d u m est quod ubicumque est fai4

-40

45

29-31 sicut . . . divenis om. (hom.) O 30 enim C, om. LFW 3 1 Ideo ] Icem L : : quando] quia CLW 32 ex1 ] cum F quod1 C, om. rtliqui 33 sinc: ] cum O . quicumquc] quidquid C 34 li] vccbum F 36 quando] quia F 40 divisionis] in divisione C 42 cune] in add. F 43 te] scrvum 11dd. F legi ut ] dici quod F exemplificct] exemplificat OF quomodo ] quando C 44 oratio om. CLW 44-45 ve!. . . compositionis om. W 47 re] se F

et divisionis' : "Et sciendum est quod oratio dicitur composita quando determinatio componitur cum eo cum quo est magis nata componi , et divisa quando dividitur ab eo", {cod. cit. , f. 137vb) ; cf. etiam Aegidius, Expositio, I, c. 2 : "Dicendum quod cum aliqua dictio ponitur inter duas dictiones, si est magis apta nata componi cum una quam cum alia, debet comparari ad illam cum qua est magis apta nata componi, et non ad aliam ; et si composita cum ca dat sensum falsum, erit fallacia composi­ ' lta dicit tionis, si divisa dat sensum falsum, erit fallacia divisionis" {( 14ra}. ipse Ockham, Summa Logicae, pars II-4, c. 8 (ed. cit. , p. 786s.) . 6 C( supra in hoc capitulo, § 5, nota l .

LIBER

36

l

lacia compositionis ibi est aliquo modo fallacia divisionis, et e converso. Quae autem orario debeat vocari composita et quae divisa, non est multum curandum. T e r t i o n o t a n d u m est circa primam particulam istius par­ tis, sicut dicunt i n s t r u c t i i n l o g i c a quod omnis proposi rio in qua ponitur dictum alicuius propositionis cum modo, est distinguenda secundum compositionem et divisionem. Est autem d i ct u m propositionis propositio mutata in accusativos casus subiecti et praedicati et modum infinitivum ipsius copulae. Sicut dictum istius 'omnis homo est animai' vocatur istud : omnem hominem esse animai. M o d i autem vocantur sex, scilicet : verum, falsum, necessarium, impossibile, contingens et possibile. Unde quaelibet talis 'omnem hominem esse animai est necessa­ rium', 'album esse nigrum est possibile', 'verum esse impossibile est possibile, vel contingens' et huiusmodi, est distinguenda secundum compositionem et divisionem. In sensu c o m p o s i t i o n i s denotatur quod tota propositio sit talis qualis esse significatur per illum modum additum. Sicut per sensum compositionis istius 'album esse nigrum est possibile' significatur quod haec propositio 'album est nigrum' sit possibilis, vel per sensum compositionis istius 'omnem ho­ minem esse animai est necessarium' significatur quod haec propositio 'omnis homo est animai' si t necessaria, et sic de aliis. In sensu autem d i v i s i o n i s non denotatur quod tota propo­ sitio sit talis, sed tantum denotatur quod propositio in qua praedicatur praedicatum istius propositionis de ilio pro quo subiectum supponit, sit talis. Sicut per istam 'album esse nigrum est possibile' in sensu divisionis non denotatur quod haec sit possibilis 'album est nigrum', sed tantum denotatur quod aliqua propositio sit possibilis in qua praedicatur 'ni­ grum' de aliquo pro quo subiectum supponit. Puta si 'album' non supponat nisi pro Sorte et Platone, si scilicet nihil aliud sit album, tunc per istam 'album esse nigrum est possibile' non denotatur nisi quod haec sit possibilis ' Sortes est niger' vel ista 'Plato est niger' ; et si neutra

so

6,

- --

-- -

-

54 irutructi om. (cum lac.) C 60 verum] et add. LP neces um] et add. LP 64 est] omnia sunt F 68 possibile] impossibile O �9 est1 . . . sit] esse . . . est F 72 tota om. O 73 quod] tota add. F ; praedicatur] ponitur L 76 es t] es CL 77 praedicatur] ponitur L 78-79 Puta. . . supponat om. (hom.) C 7 8 album] esse add. L 7 9 supponat] supponit LFW ; scilicet om. LW 6 lta etiam Gualterus Burlaeus, De puritate artis logicae tractatus brevior, p. I, partic. 2 (ed. cit. , p. 239).

ss

60

65

?O

75

ao

CAP.

ss

90

95

100

1os

uo

m

3:

DE FALLACIA COMPOSITIONIS ET DIVISIONIS

37

istarum sit possibilis, tunc est haec falsa 'album esse nigrum est possi­ bile', et hoc si subiectum supponat pro iis quae sunt. Unde sensus divisionis talis propositionis semper exprimitur per propositionem in qua praedicatur praedicatum de subiecto cum tali modo, scilicet cum adverbio vel verbo talis modi. Sicut sensus divi­ sionis istius 'album esse nigrum est possibile' exprimitur per istam 'album potest esse nigrum' ; et sensus divisionis istius 'omnem homi­ nem esse animai est necessarium' exprimitur per istam 'omnis homo necessario est animai' vel 'omnis homo de necessitate est animai', et sic de aliis. Et per tales propositiones non denotatur quod tota illa propositio in qua praedicatur praedicatum de subiecto sit talis qualis denotatur esse per talem modum, sed tantum quod propo­ sitio in qua praedicatum praedicatur de aliquo pro quo subiectum supponi t si t talis. Sicut per istam 'omnis homo necessario est ani­ mal' non denotatur quod haec si t necessaria 'omnis homo est animai', sed denotatur quod quaelibet propositio in qua praedicatur 'animai' de illo pro qua supponit 'homo' sit necessaria. Sicut per istam 'omne album necessario est coloratum' non denotatur quod haec sit necessaria 'omne album est coloratum' , sed denotatur quod haec si t necessaria 'hoc est coloratum', demonstrando aliquod album, et illud, et sic de aliis. Similiter per istam 'verum potest esse impossibile' non denotatur quod haec si t possibilis 'verum est impossibile' , sed quod ali qua talis si t possibilis 'hoc est impossibile', demonstrando aliquid quod modo est verum. Et sicut dictum est de propositionibus in quibus ponuntur tales modi 'necessarium', 'impossibile' etc., vel 'necessario', 'potest' etc., eodem modo uniformiter dicendum est de talibus propositionibus in qui bus ponuntur isti modi ' p e r s e ' , ' p e r a c c i d e n s ', et si qui sint consimiles, qui competunt totis propositionibus sicut alii modi. Nam sicut dicitur de aliqua propositione tota quod est vera, vel falsa, vel necessaria, vel possibilis, vel impossibilis, ita dicitur de tota pro­ positione quod est per se vel per accidens. Et ideo omnes tales propositiones 'omnem ho mine m esse animai est per se verum', 'omnem hominem album esse hominem [est per se -

85 propositionem] praedicationem O 86-87 divisionis] divisus OF 88 divisionis] divisw OFW 95 talis] indefectibiliter vera F 99 omne om. C 100-101 omr.e . . . necessaria om. (hom.) COL 104 aliquid] aliquod COF 1 05 modo est] priw fuit F 1 07 necessarium ] et add. CF 108 in] de L 1 1 2 impossibilis ] ve! contingens add. L 1 1 5-1 1 6 (p. 38) album . . . accidens] esse (hominem est per se verum mg .) album est per accidens (sed exp. est per accidens) F est1 . . album ex coniectura (cf /in. 1 1 8-20 et 124-25). .

38

LIBER I

verum', 'omnem hominem esse album] est per accidens verum et sic de aliis, sunt distinguendae secundum compositionem et divisionem. In sensu c o m p o s i t i o n i s denotatur quod talis tota propositio sit per se vel per accidens. In sensu d i v i s i o n i s non denotatur quod tota propositio sit per se vel per accidens, sed tantum denotatur quod propositio in qua praedicatur praedicatum de illo pro quo su­ biectum supponit sit talis, quia sensus divisionis talis propositionis exprimitur per propositionem in qua praedicatur praedicatum de su­ biecto cum tali modo. Sicut sensus divisus istius 'omnem hominem album esse hominem est per se' exprimitur per istam 'omnis homo albus per se est homo' ; et ad veritatem istius non requiritur quod haec sit per se 'omnis homo albus est homo', sed sufficit quod quaelibet talis si t per se 'iste est homo' et 'ille est homo', demonstrando omnes illos pro quibus supponit subiectum. Ex isto sequitur quod ista vera est ita 'rationale per se est animai' sicut ista : homo per se est animai. Quia ex quo 'homo' et 'rationale' supponunt praecise pro eisdem, non potest aliqua propositio esse per se in qua praedicatur 'animai' de illo pro quo supponit 'homo', quin propositio sit per se in qua praedicatur 'animai' de illo pro quo supponit 'rationale' ; et per consequens, cum non plus requiratur ad veritatem talium propositionum, si una sit vera reliqua erit vera. Hoc tamen non obstante haec posset esse per se 'omnis homo est animai' et non ista : omne rationale est animai. Et hoc quia, quamvis 'animai' non possit praedicari per se de illo pro quo supponit 'homo' quin praedicetur per se de illo pro quo supponi t 'rationale' , quia omnino idem est, tamen non oportet quod si praedicetur per se de hoc termino 'homo' quod praedicetur per se de hoc termino 'rationale' ; quia isti termini, quamvis omnino supponant pro eisdem quando supponunt personaliter, non tamen sunt idem termini nec sunt termini synonymi, - et hoc quia 'rationale' imponitur a parte et 'homo' a toto , et ideo potest aliquid praedicari per se de uno quamvis non praedicetur per se de reliquo. Eodem modo, si aedifi.cator sit albus, tunc si haec sit vera 'aedifi.cator -

-

-

-

--

-

-

-

1 1 6 verum1 om. OF 1 1 9 sensu] autem add. F 1 20 propositio ] talis add. L 1 21-22 subiectum] ve! subiectum unum C 1 24 cum] in C divisw] divisionis L (etiam infta, et compositw] compositionis, nunc unus nunc alius codex) 125 album es hominem] es album O se ] verum 135 non plus om. F 136 si una sit] sit una F ; add. F 126 per se om. O sit] vera add. F erit] est C, sit F vera1] fillsa OW, sed corr. W 139 per se om. F 140 per se om. L 'i de] pro O 141 si] animai O 1 44 idem] iidem L, eisdem W terminil ] terminw CF, terminis W 146 aliquid] aliqualiter O 147 reliquo ] altero F 1 48 aedificator1] domificator (dom.i-ilr) F si1 om. O .,

..

.

120

1 25

1 30

1 35

140

1 45

CAP. 3 : DE FALLACIA COMPOSITIONIS ET DIVISIONIS

1 so

1 55

1 60

165

110

175

39

per se aedificat' haec etiam erit vera : album per se aedificat. Et hoc quia 'aedificator' et 'album' pro eodem supponunt 7• Unde sicut po­ sito quod omnis homo sit albus, non potest, hoc stante, haec esse vera 'omnis homo p o test esse niger' nisi etiam haec si t vera 'album potest esse nigrum', et tamen hoc non obstante haec est possibilis 'omnis homo est niger' et haec impossibilis 'album est nigrum', ita est eodem modo in proposito. Hic tamen est s c i e n d u m quod sicut P h i l o s o p h u s fre­ quenter accipit concretum pro abstracto et e converso, ita P h i l o­ s o p h u s frequenter accipit propositionem exprimentem sensum di­ vmonis pro sensu compos1t10nis et e converso ; et isto modo sunt omnes a·u ctoritates A r i s t o t e l i s quae videntur contra nunc dieta glossandae, sicut suis locis dicetur. Q u a r t o n o t a n d u m est 8 quod idem syllogismus potest peccare penes diversas fallacias. Unde eadem oratio aliquando posset distingui per aequivocationem, per amphiboliam et per compositionem et divisionem. Unde ista 'quadraginta virorum centum reliquit dives Achilles' posset distingui per aequivocationem, eo quod li 'quadraginta' potest esse genitivi casus, et tunc suum substantivum erit 'virorum' et 'centum' erit accusativi casus, et tunc aequivalet isti 'de quadraginta viris dives Achilles reliquit centum' ; vel potest esse accusativi casus, et tunc est iste sensus : de numero centum viro rum dives Achilles re­ liquit quadraginta. Potest etiam distingui per amphiboliam, eo quod li 'virorum' potest construi cum li 'quadraginta' vel cum li 'centum' ; et patent sensus. Eodem modo potest distingui secundum compositio­ nem et divisionem, sicut dictum est. Et idem in multis reperitur. Q u i n t o n o t a n d u Il} est quod omnis propositio in qua ponitur haec coniunctio 'et', vel haec coniunctio 'vel', vel haec co­ niunctio 'si', inter duos terminos, est distinguenda secundum com­ positionem et divisionem, co quod talis propositio potest esse copu9

149 etiam) tamen O, o m . CF 1 52 nisi . . . sit] non . . . erit O 1 53 hoc . . . obstante o m . F 1 54 impossibilis] est possibilis O, omne add. F est1] esse C 156 Hic] Hoc C 1 56-57 frequenter) multocies F 1 57 ita) et C 1 6 1 sicut) in add. F 1 64 aequivocationem ) et add. OFW 1 6� centum . . . Achilles] etc. W dives Achilles ] etc. F 1 68 isti ] quia extrema debent transponi add. C 1 69 dives Achilles om. FW 170 sensus] quia extrema debent transponi add. C virorum dives om. F virorum . . . Achilles om. W 176 'et' ve! haec om. C coniuncrio1 om. COW ; vel1 o m . COL 176-77 haec coniunctio F, om. reliqui ,

c.

7 Cf. Summa Logicae, pars III-3, c. 2 (ed. cit. , p. 592) . 9 Ibid. , (ed. ci t. , pp. 768s.) . 5 (ed. ci t. , pp. 766s.) .

8 Ibid. , pars II-4,

40

LIBER I

lati va vel de copulato extremo ; vel eo quod potest esse disiunctiva vel de disiuncto extremo, vel condicionalis vel de condicionato extremo. Exemplum p r i m i ponit A r i s t o t e l e s in littera, dicens quod quinque sunt duo et tria. Unde si sit copulativa, tunc est sensus 'quinque sunt duo et quinque sunt tria' ; si sit de copulato extremo, tunc est sensus : quinque sunt duo et tria simul sumpta. Similiter talis propositio : isti homines - demonstrando Sortem et Platonem - sunt Sortes et Plato. Quia in sensu compositionis est de copulato extremo, et tunc est sensus quod isti sunt Sortes et P lato simul ; sed in sensu divisionis est una copulativa, et tunc est iste sensus, isti sunt Sortes et isti sunt Plato. Similiter tales propositiones 'omnis homo qui est al bus currit' et 'omne animai quod est bipes est gressibile' sunt distinguendae se­ cundum compositionem et divisionem. In sensu compositionis deno­ tatur quod praedicatum competit omni il de quo verificatur hoc totum 'homo qui est albus' vel 'animai quod est gressibile' ; et tunc est iste sensus 'omne illud quod est homo-qui-est-albus, currit' vel 'omne illud quod est animal-quod-est-bipes, est gressibile' . Et tunc talis propositio aequipollet isti 'omnis homo albus currit,' 'omne animai bipes est gressibile' . In sensu divisionis aequipollet uni copulativae tali 'omnis homo currit et ille est albus', quia tunc est iste sensus : omnis homo, qui - scilicet omnis homo - est albus, currit. Exemplum s e c u n d i est istud : omne animai est rationale vel irrationale. Quia in sensu compositionis est de disiuncto praedicato, et tunc denotatur quod hoc totum 'rationale vel irrationale' verificatur de quolibet animali ; et hoc est simpliciter verum. In sensu divisionis est una disiunctiva, et tunc est iste sensus 'omne animai est rationale, vel omne animai est irrationale' ; quae est falsa. Exemplum t e r t i i patet hic : omne possibile si est necessarium est verum. N am in sensu compositionis denotatur quod hoc praedi­ catum 'verum' competit omni illi de quo verificatur hoc totum 'pos­ sibile si est necessarium' ; et tunc est de condicionato subiecto, et falsa. Nam hoc totum 'possibile si est necessarium' praedicatur vere de ista --

1 80 de1 om. CO 182 Unde om. F 1 84-85 talis propositiol tales propositiones FW 1 86 Sortes et Plato l Sorti et P !atoni (etiam infra) C 190 Similiter l omnes add. F tales propositiones l propositi o talis L W 1 9 1 et J talis add. L W 1 98 tali l taliter F 199 quia l et F 20 scilicetl est add. OL, add. mag . F omnis et est om. F 204 sensul autem add. F 2(J] hicl cum dicirur F, om. W 209-21 0 possibile] est add. CO 210 condicionato] extremo scilicet add. LW, de 11dd. (wltr11) L

1�

1ss

190

1 95

20

205

2 10

CAP.

21 5

220

4:

DE FALLACIA ACCENTUS

41

' tu es asinus', nam verum est dicere quod ista 'tu es asinus' est possibilis si est necessaria, et tamen ista propositio 'tu es asinus' non est vera. Sed in sensu divisionis est una condicionalis, et tunc valet istam 'si omne possibile est necessarium, omne possibile est verum', et tunc est simpliciter vera. Et per hoc solvitur tale argumentum, si fiat : omne possibile si est necessarium est verum ; sed te esse asinum est possibile si est necessarium ; igitur te esse asinum est verum. Quia maior in sensu compositionis est una categorica de condicionato subiecto ; et tunc est discursus bonus, sed maior est falsa, sicut et conclusio. In sensu divisionis est una condicionalis ; et tunc discursus non valet, quia ex tali condicionali maiori, et minori de condicionato extremo vel condicionali, non sequitur conclusio talis categorica.

[ CAPITUL UM 4 DE

FALLACIA ACCENTUS

§ 5

10

15

)

l

Secundum autem accentum ... [c. 4 ; 1 66b 1-3) . In ista parte agit de duobus ultimis locis sophisticis in dictione ; et primo de accentu, secundo de figura dictionis, i bi : Quae autem sunt secundum figuram dictionis 1 • Prima pars dividitur in duas. In prima ostendit ubi iste locus est idoneus ; secundo ponit materiam duorum paralogismorum, ibi : Ut me tuo . Dicit igitur primo quod iste locus non habet locum in pronunciatione, quamvis habeat locum in scripturis et in poematibus. S c i e n d u m est quod fallacia accentus est ex hoc quod eadem dictio vel orario, quantum ad numerum et ordinem litterarum et syllabarum, propter diversum accentum plura significat. Ut patet de 'pendere', si media syllaba producatur vel corripiatur. 212 veverum . . . quod) vera est O 213 necessaria) necessarium OF 2 1 4 istam ) tantum F 216 vera) verum L 220 sicut et conclusio om. CO et om. F conclusio ] e conveno W, est falsa 11dtl. L, sed 11d . F

d

-

CAP. 4, § l . 4 agit] Philosophw add. F 7 dictionis o m . LF Prima] autem add. F heu add. COL (sed cf. infra § 2) 10 iste locw ] ista fallacia L 15 si ] super F

CAP. 4, § l . - 1 Infra, cap. 5, §

l.

9 Ut)

42

LIBER I

S e c u n d o n o t a n d u m 2 quod tres modi communiter assi­ gnantur istius fallaciae. Primus modus est quando eadem dicti.o quantum ad aliquam syllabam potest corripi vel produci, sicut dictum est. Se­ cundus, quando aliqua dictio potest pronunti.ari cum aspirati.one vel sine aspirati.one. Tertius, quando aliqua vox vel aliqua scriptura potest esse una dicti.o vel plures. Primus modus magis latet in scripto quia omnino eodem modo et uno modo scribitur. Terti.us modus decipit tam in scripto quam in oratione, quando scilicet non potest discerni utrum pronunti.etur ut una dicti.o vel ut plures ; et eodem modo est de scriptura. Sed secundus modus tantum decipit in prolati.one. Quia tamen minus decipit in prolatione, cum diversae prolationes sint quando aliquid profertur cum aspiratione et quando distincte et expresse profertur sine aspira­ tione, quam decipiat primus modus in scripto, quia omnino eodem et uno modo scribitur, ideo dicit P h i l o s o p h u s 8 quod iste locus non est ita idoneus ad decipiendum in voce sicut in scripto ; quamvis aliquis modus eius sit magis idoneus ad decipiendum in prolati.one quam in scripto.

�

25

30

§ 2 Ut me tuo. .. [c. 4 ; 1 66b 3-9 ] . Ponit materiam duorum para­ logismorum. Una est sicut : Metuo longas pereunte fidia dorm is 1 • Nam 'metuo' potest esse una dictio vel duae vel tres. Aliud exemplum est : Heu quianam tan ti cinxerunt aethera n im b i 2 . N am 'quianam' potest esse una dicti.o vel plures. 18 est] de 'pendere' add. F 1 8- 1 9 Secundw] aliw OF, modw est add. F 20 aspiratione om. LFW Tertiw] modw est add. F 22-23 codem . . . uno ] uno et eodem F et . . . modo om. W 23 Tertiw O, secundw reliqui in1] prolata add. C 24 oratione] voce L 24 utrum ] scilicet add. F 25 Sed om. LFW secundw] tertiw codd. , quod emendavi; autem add. F 26 decipit1] deficit COL i prolatione] pronuntiatione F 26 decipit1] deficit codd. , quo d comxi (cf. /in. 23 et 31-3 Z). 29 quam ] unde quia L decipiat] deficiat OF, deficit CL W, quod comxi. 32 eiw om. CO CAP. 4, § 2. - 3 Una] unw O sicut] sic F longas . . . dormis om. W lidia] lidea L, om. O 5 quianam1 L, quia nam COW, nam quia F tanti . . . nimbi om. W cinxerunt F, tinxerunt OL, om. (cum lac.) C nimbi L, numbi F, membri C, om. O quianam1 L, quia nam CW, quia OF

Cf. Summa Logicae, pars III-4, c . 9 (ed. cit. , pp. 790s.). 3 Cf. infra, lib. II, c. 6, § 2, lin. 32. CAP. 4, § 2. - 1 Ex Horatio, Carmina, I, 25, versus 8-9 ; vide lectiones variantes translationis Boethii , Aristot. Lat. , VI, 1-3 cit. , p. 10, lin. 9. 2 Ex Vergilio, Aeneas, V, 13. 2

s

43

CAP. 5 : DE FALLACIA FIGURAE DICTIONIS

S c i e n d u m quod ista non sunt exempla P h i l o s o ph i sed translatoris 3 •

[ CAPITULUM 5 DE

FALLACIA FIGURAE DICTI O NIS

§

]

l

Quae autem sunt secundum figuram dictionis [c. 4 ; 1 66b 10-1 1 ] . In ista parte agit P h i l o s o p h u s de figura dictionis. Et dividitur in duas partes, quia primo ponit unum generale omnibus paralogismis peccantibus per figura m dictionis ; secundo innuit di­ versos modos figurae dictionis, i bi : Ut mascu linu m . Dicit igitur primo quod orationes decipientes secundum figuram dictionis tunc fiunt quando non idem similiter interpretatur, hoc est : quando aliqua dictio, propter aliquam similitudinem ad aliam dictio­ nem, eodem modo accipitur quo debeat alia dictio accipi post primam propositionem. Verbi gratia, si sic arguatur 'omnis substantia est alba ; capra est substantia ; igitur capra est alba' , est bonum argumentum. Et ideo si propter hoc quod illud argumentum est bonum, et quod ista dictio 'homo' significat tantum substantiam sicut facit haec dictio 'capra', credatur quod eodem modo debeat argui ponendo loco li 'capra' hanc dictionem 'homo', nulla facta variatione circa alias ter­ minos, scilicet sic arguendo 'omnis substantia est alba ; homo est substantia ; igitur homo est alba', est fallacia figurae dictionis. Est igitur c a u s a a p p a r e n t i a e istius fallaciae similitudo umus dictionis ad aliam, vel eandem. Et hoc vel similitudo quantum . . .

s

10

1s

2tl

7-8 Philosophi. . . translatoris J novae translarionis O

8 sed] translariorus vel add. W

7-8 se4 autem O, om. reliqui 6-7 omrubw paralogismis] sophismaribw F 12 quo] cundo . . . dictionis om. (hom.) O 8 modos] paralogismos F masculinum ] masculum CL quam quod O debeat] deberet LW alia] aliqua O W 1 6 tantum om. OF 17-18 loco li 'capra'] in loco caprae F 17 loco] de add. OW 1 8 variatione] mutatione F 20 dicrionis] communis add. L 22 vel1] et L hoc] haec F CAP. 5, § 1 .

-

Aristoteles enim sumpsit exempla ex Iliade Homeri , XXIII, 328 et XXI, 297. Quod exempla sint po�ita a translatore, non a Philosopho, notavit etiam Aegi­ dius, Expositio l, c. 2 (f. 14rb) . 3

44

LIBER I

ad terminationem vel quantum ad significatum, vel identitas dictionis. Sed istud magis patebit infra Ex isto patet quod n i h i l e s t d i c e r c quod ista fallacia operatur phantasticam multiplicitatem 2 • Hoc enim est satis phantastice dictum ! Nam nulla penitus rcquiritur multiplicitas, nec in dictione quacumque nec in aliqua tota propositione, sed similitudo dictionis vel identitas dictionis est tota causa apparentiae. Et ideo vocatur fallacia figurae dictionis, quando scilicet propter similitudinem dictionis vel propter identitatem dictionis positae in una propositione et in alia, causatur deceptio. 1•

25

JO

§ 2 Ut masculinum femininum [c. 4 ; 1 66b 1 1-12] . In ista parte innuit P h i l o s o p h u s diversos modos istius loci, et sunt tres. P r i m u s m o d u s est quando femininum commutatur in masculi­ num vel neutrum, vel e converso. Sicut hic : omnis substantia est alba ; lapis est substantia ; ergo lapis est alba. Similiter hic : omnis homo est al bus ; aliquod animai est homo ; ergo aliquod ani mal est al bus. Simili­ ter hic : omnis homo est musicus ; aliqua substantia est homo ; igitur aliqua substantia est musicus. Et sicut potest commutari unum genus m reliquum, ita potest numerus pluralis in singularem, et e conver so, et similiter unus casus in reliquum. . . .

23 identitasl identitatem F 24 infra (post magis) C, om. reliqui 2 5 nihil . . . quod1 om. LW dicere l dictum F 26 satis om. F 30 scilicet l dicitur O 32 causatur l talis add. F

CAP. 5, § 2. 2 masculinum om. codd. 6 Similiter] aliter CL, aut O dam F 7-8 Similiterl sicut O 9 commutari l immutari O, mutari FW pluralis] converti add. L -

7 aliquodl-1) quod10 ita om. LW

CAP. 5, § l . 1 Hic infra, § 5. 2 Sicut dicunt etiam, inter alios, Aegidius Romanus, Expositio, I, c. 2 (ff. 14vb, 1 5va) et Gualterus Burlaeus, Tractatus super librum Elenchorum, cap. De fallacia figurae dictionis (cod. cit. , ( 140ra) . Distinctio omnium fallaciarum in dictione secundum multiplicitatem quam faciunt invenitur etiam in commento pseudo-Alexandri , et recepta est fere ab omnibus expositoribus. Vide Aegidium, ibidem : "In parte ista exequitur P h i l o s o p h u s de fallaciis in dictione. Huiusmodi autem fallaciae secundum A l e x a n d r u m tripliciter dividuntur, quia quaedam fallaciae peccant secundum multiplicitatem actualem, ut aequivocatio et amphibologia, quaedam vero secundum potentialem, ut compositio, divisio et accentus, quaedam vero secundum phantasticam ut figura dictionis" (f. lOra) . -

s

to

45

CAP. 5 : DE FALLACIA A GURAE DICTIONIS

§ 3 Rursus quale quantum [c. 4 ; 1 66b 1 2-14] . In ista parte innuit a l i u m m o d u m figurae dictionis, et est quando unum praedi­ camentum commutatur in reliquum. Propter quod s c i e n d u m quod sicut sunt diversa signa distributiva, ita in syllogizando sunt diversa quae debent accipi sub talibus universalibus. Et ideo quando propter aliquam similitudinem inter diversas dictiones acceptabiles sub diversis signis distributivis accipitur indifferenter sub quaelibet talis dictio, tunc est figura dictionis, ut frequenter. Unde alia dictio debet accipi sub, in syllogizando, sub hoc signa 'quidquid' et sub hoc signa 'quantumcumque' et sub hoc signa 'qualecumque' ; et sic de aliis. Quando tamen hoc fit, et quomodo tales paralogismi debeant salvi, declarabitur in s e c u n d o 1 • . . .

s

10

§ 4 Est enim quod idem 1 non est [c. 4 ; 1 66b 1 5-1 9] . In ista parte, secundum u n u m m o d u m l e g e n d i 2 , innuit P h i l o s o p h u s t e r t i u m m o d u m figurae dictionis ; et est quando propter similem terminationem aliquarum dictionum probatur aliqua dictio esse de uno genere, quae tamen non est de eodem genere. Sicut si prcr­ betur quod 'videre' sit agere, quia 'secare' et 'scribere' et huiusmodi sunt agere. Unde si arguatur sic : 'secare est agere ; et scribere et cale­ facere et huiusmodi sunt agere ; igitur videre est agere' est fallacia figurae dictionis. A l i t e r posset dici quod P h i l o s o p h u s in proposito non assignat tres modos, sed ab ilio loco : Rursus quale etc. assignat unum modum, scilicet quando aliquid quod est de uno genere, probatur per paralogismum esse de alio - scilicet quod illud quod est de genere . . .

s

10

9 subl simul CAP. 5, § 3. - 3 unum o m . O 3-4 praedicamentum] praedicarum OFW 1 1 ec'-"1 O , quaelibet] qualibet LFW talis dictio] tali dicto L 10 sub1] simul O, o m . FW alia add. F signo1 F, o m . reliqui ,

5 probatur l putatur C CAP. 5 , § 4. - 2 Est eniml Et est F nere F i scilicet quodl sicut F, sicut quando W

14 esse de alio l de alio ge-

C AP. 5, § 3. - 1 Infra, lib. II, c. 7, 19, lin. 42-46. CAP. 5, § 4. - 1 Pronomen ' idem' in versione Boethii non occurrit. est modus legendi Aegidii, Expositio, I, c . 2 (f. 15vb) .

2 Talis

LIBER

46

I

qualitatis, probatur esse de genere quantitatis. Et tunc in ista littera : Est enim P h i l o s o p h u s exemplificat specialiter de agere et de qualitate, innuens per hoc quod ita potest argui de aliis generibus. Sicut si arguatur : caliditas est qualitas ; frigiditas est qualitas ; igitur humanitas est qualitas. Ultimo epilogat P h i l o s o p h u s quod redargutiones quae secundum dictionem fi.unt ex praedictis locis sex fiunt.

1s

:2n

§ 5 (DE MODIS FIGURAE DICTIONIS SECUNDUM AUCTOREM]

Ad habendum modos istius fallaciae aliter est procedendum quam a l i i c o m m u n i t e r 1 procedunt, quia mihi videtur quod non suflicienter dicunt. Unde s c i e n d u m quod quandocumque propter similitudinem aliquarum dictionum, sine omni multiplicitate quae est secundum aliquam fallaciarum praedictarum, vel propter identitatem dictionis, concluditur aliquod inconveniens, est fallacia fi.gurae dictionis. Principaliter autem fit huiusmodi fallacia vel arguendo syllogistice, scilicet ex duabus propositionibus et tribus terminis dispositis in modo et figura, vel per locum a simili, vel per enthymema. Si primo modo, vel deducitur ad soloecismum, vel ad aliquod congruum non syllogi­ zatum. Tamen si primo modo, sic est p r i m u s m o d u s, quando scilicet ad aliquam incongruitatem deducitur propter similitudinem aliquarum dictionum. Puta, propter hoc scilicet quod aliquid idem aequaliter praedicatur de duabus dictionibus, concluditur quod eadem dictio, sub eodem genere et ceteris accidentibus quae praedicantur de illo communi, praedicetur etiam aequaliter de illis duabus dictioni­ bus. Ut sicut sequitur 'omnis homo est susceptibilis disciplinae ; Sortes est homo ; igitur Sortes est susceptibilis disciplinae', ita etiam sequatur 'omnis homo est susceptibilis disciplinae ; aliquod risibile est homo ; 17 de] in F

20 Philosophw] diceru F

CAP. 5, § 5. - 3 fallaciae] fieurae L 5 quandocumque] quando F 6 aliquarum] aliarum CLW 11 omni ] tamen O 7 aliquam] aliam CO fallaciarum] fallaciam C 12 vel1] autem F congruum] incongruum L 1 3 sic o m . LW 14 ad ... incongruitatem] ad aliam inc. aliquam F 16-18 aequaliterl - 1 ] estialiter O 17 praedicantur] praedicatur O 20 disci­ plinae om. CO 1i sequatur J sequitur L W

CAP. 5, § 5.

-

1

Aegidiw, ibidem.

s

10

1s

:2n

CAP. 5 : DE FALLACIA FIGURAE DICTIONIS

25

30

35

40

45

so

47

ergo aliquod risibile est susceptibilis disciplinae', et ita deducitur ad soloecismum. Si secundo modo, syllogizatur aliqua conclusio quae non sequitur, et tamen ponendo unum alium terminum loco unius accepti bene sequeretur conclusi o ; et tunc est s e c u n d u s m o d u s, et est ex hoc quod commutatur unum praedicamentum in aliud. Qualiter tamen hoc habeat intelligi patebit in s e c u n d o 1 • Et isto modo est hic figura dictionis : quidquid heri emisti hodie comedisti ; carnes crudas h eri emisti ; ergo carnes crudas hodie come­ disti. lste syllogismus non valet, et tamen si lo co huius termini 'carnes crudas' poneretur iste terminus 'avis' vel 'carnes' absolute, esset bonus syllogismus. Similiter eodem modo est hic fallacia figurae dictionis : quantum videt Sortes tantum videt Plato - supponatur quod videant duo corpora diversarum specierum, scilicet lignum et lapidem, aequalis quantitatis, ita tamen quod Sortes videat lignum et Plato lapidem - ; Sortes videt lignum ; igitur Plato videt lignum. Non valet, et tamen si loco huius termini 'lignum' poneretur 'bicubitum' , esset bona con­ sequentia ; nam sequitur 'quantum vi d et Sortes tantum videt P lato ; Sortes videt bicubitum ; igitur Plato videt bicubitum' ; et ideo est fal­ lacia figurae dictionis in primo. Et ita est de consimilibus. Si autem arguatur non syllogistice apparenter, sed per locum a simili, sic est t e r t i u s m o d u s ; quando scilicet ex simili termi­ na tione aliquarum dictionum concluditur idem commune, quod dicitur de multis dictionibus habentibus consimilem terminationem, dici de alia dictione habente consimilem terminationem. Sicut sic arguendo 'albedo est qualitas, dulcedo est qualitas, fortitudo est qualitas ; igitur hirundo est qualitas', quasi per locum a simili videtur tenere ista con­ sequentia. Similiter hic : secare est agere, calefacere est agere, frigefacere est agere, et sic de aliis ; igitur videre est agere. Similiter : femina est feminini generis, musa est feminini generis, capra est feminini -

22 susceptibilis] susceptibile (ti inv. Sortes et aliquod risibile /in. 19-2) F 24 aliqua] una F. om. O 26 et1 F, om. reliqui 27 praedicamentum ] praedicatum OW 28 patebit] declarabitur F 29 hic] haec L, hoc W, o m . C 31 cames om. L 32 avis (p/mis litt.) F, avis ( ?) CO, bovinas ve! tale L avis ve! om. W 33 Similiter om. L est] esset LF 41 primo] prima L 42 autem] hic add. C 44 commune] concludi F 45 consimilem] similem LF dici C, dicitur O, om. LFW 46 alia J ali qua F sic arguendo] si arguitur F 4 7 fortitudo est qualitas o m . FW 49 Similiter hic] Sicut haec F 49-50 calefacere . . . agere•] etc. , ut supra W frigefacere] frigcscere LF 50 Similiter] hic add. L femina ] fornica (pro : formica ?) L, om. O 51 musa . . . generis1 om. CF 51 52 capra . . . generis' om. FW

2 Infra, li b. II,

c.

7, § § 5-1 5 et § 1 9, !in. 42-46.

48

LIBEB. I

genens, lucerna est feminini genens ; igitur propheta est feminini genens. Si autem arguatur enthymematice pure, sic est q u a r t u s m od u s, quando commutatur unus modus supponendi in alium ; quando scilicet creditur quod eadem dictio aequaliter potest praeponi alicui et postponi eidem, et poni a parte unius extremi et a parte alterius extremi. Sicut hic : omnis homo est animai ; igitur animai est omnis homo. Similiter hic : amni parte continui p o test dari ali qua pars minor ; igitur potest dari aliqua pars minor amni parte continui. Et sic de aliis. Sed de istis diffuse dicetur in s e c u n d o 8 , ideo modo est pertranseundum.

55

60

[CAPITULUM 6 DE FALA CIA ACCIDENTIS ]

§ 1 Eorum vero quae extra dictionem [c. 4 ; 1 66b 20-27] . In ista parte determinat P h i l o s o p h u s de locis extra dictionem ; et dividitur in duas partes. In prima enumerat eos ; secundo exsequitur de cis, i bi : Ergo secundum accidens. Dici t igitur quod locorum decipien­ tium extra dictionem sunt species septem : prima est accidens, secunda quando aliquid concluditur simpliciter dici, quod tamen non simpliciter dicitur, sed cum aliqua alia determinatione, tertia est secundum ignorantiam elenchi, quarta secundum consequens, quinta petitio principii, sexta non causa ut causa, septima plures interrogationes ut unam facere. Ad videndum quare istae fallaciae dicuntur extra dictionem et aliae in dictione 1 , est s c i e n d u m quod, secundum B o e t h i u m, propositio habet triplex esse, scilicet in mente in voce et in scripto ; et ideo quando aliqua argumentatio deficit circumscripta amni voce si. . .

52 lucerna . . . generis om. W 52-53 est1 . . . generis] ve! athleta, non valet F lic C 57 poni ] ponitur L extremi1] indifferenter F 59-60 omni1 - 1 ] cum C diffiuius F

54 autem ] 61 diffuse]

CAP. 6, § l. 6 secundo ] in secunda (etiam infta) F 8 est] secundum F 9 dici om. F 12 non . . . causa1] secundum non causam ut causam O septima ] secundum add. O 13 quare] qualiter O -

8 Infra, lib. II, CAP. 6, § 1 . (PL 64, 407 B).

-

7, § 2 et § 19, lin. 36-41 . 1 Boethius, In librum De interpretatione, ed. 2a, l, c.

cap.

De signis

s

to

15

CAP. 6 : DE FALLACIA ACCIDENTIS

�

25

30

49

gnificativa et omni scripto, et universaliter o mni signo voluntarie instituto, tunc est defectus solum in argumento composito ex propo­ sitionibus quae habent esse in mente tantum ; et tunc dicitur peccare per fallaciam extra dictionem. Et non tantum ilud argumentum in mente peccat per talem fallaciam, sed etiam argumentum in dictione, sive in voce prolata sive in scripto, correspondens tali argumento in mente, quia est aliquo modo signum illius, peccat per falaciam extra dictionem et non per falaciam in dictione, ex hoc dico. Quando autem non est talis defectus alicuius argumenti quod tantum est in mente, sed praecise argumenti quod est in voce vel in scripto, tunc est falacia in dictione. Unde deceptus per falaciam aequivocationis non concipit illos syllogismos qui importantur per syllogismum prolatum, sed tantum unum illorum concipit, qui non deficit. Unde quando aliquis arguit sic : 'omnis canis currit ; cadeste sidus est canis ; igitur cae­ leste sidus currit', ile qui decipitur, in mente sua non concipit nisi tantum unum syllogismum non prolatum, qui est bonus syllogismus ; syllogismus tamen prolatus importat plures syllogismos, et ideo non valet, sed hoc credens decipitur. Et ita de alis. § 2 Ergo secundum accidens . [c. 5 ; 1 66b 28-36] . In ista parte exse­ quitur P h i l o s o p h u s de praedictis fallaciis, et dividitur in septem partes. In prima determinat de fallacia accidentis, quae dividitur in duas partes, in quarum prima ostendit quando fit falacia accidentis, secundo exemplificat. Dicit igitur quod tunc est fallacia accidentis quando aliquid as­ signatur alicui ex hoc quod competit alicui de quo illud aliud praedi­ catur. Quod enim fit talis falacia patet ; nam manifestum est quod aliquid potest de multis praedicari, cui tamen potest aliquid inesse quod non inest omnibus ilis multis ; quia si si c, cum ens praedicetur de omnibus, si quidquid inest enti inesset omnibus, sequeretur quod omnia essent unum ; nam nihil est de quo non verificetur ens et e converso. Et ponit exempla. Primum est istud, si probetur quod Coriscus . .

s

to

-

--

20 Et] tunc add. L 22 tali] simili C 23 illius] quod add. F, qui add. W 24 ex hoc dico o m . F _ ; dico] dito ( !) L, dieta W 29 deficit] decipit OL 33 syllogismos om. OF 34 ita] est add. CF 9 enim] autem F fit] sit OF CAP. 6, § 2. - 4 determinat] parte F multis add. F 13 non] praedicetur ve! add. F, om. C 14 Et o m . OLW

OCIDIAM, OPBI PHILOSOPHJCA m

11 cum] tum C ,; de]

4

50

i.tBER 1

est alter a se, sic 'homo est alter a Corisco ; Coriscus est homo ; igitur Coriscus est alter a Corisco' ; hic enim quia ' alter a Corisco' assignatur 'homini', qui praedicatur de Corisco, assignatur 'Corisco'. Aliud exem­ plum est istud : Sortes est homo ; Coriscus est alter a Sorte ; igitur Co­ riscus est alter ab homine.

1s

§ 3 (NOTANDA DE FALLACIA ACCIDENTISj

N o t a n d u m est hic primo quod 'accidens' vocatur hic omne praedicabile de aliquo quod non est ipsum, etiam si sit synonymum, sicut patebit in s e c u n d o 1 • S e c u n d o n o t a n d u m quod quando est fallacia accidentis et non est alia falacia, numquam est variatio medii ; quia medium non potest variari nisi vel quantum ad substantiam, - sicut si primo poneretur 'homo' et postea 'asinus' -, et tunc non esset fallacia acci­ dentis ; aut si si t medium in voce, p o test variari vel quantum ad modum proferendi, et tunc erit compositio vel divisio vel accentus, aut quan­ tum ad significatum, et tunc erit aequivocatio. Et ideo nihil valet q u o d d i c i t u r 2 quod semper fallacia accidentis est ex varia tione medi i. N o n plus enim variatur medium in fallacia accidentis, quando non est alia fallacia in dictione, quam variatur in optimo syllogismo ; nam nula potest ibi intelligi variatio nisi quia de pluribus praedicatur ; sed frequenter in optimo syllogismo medium de pluribus praedicatur. T e r t i o n o t a n d u m quod duo sunt modi principales acci­ dentis Aut enim concluditur propositio absolute, sine amni condi­ ciane propositionis et sine amni condicione respiciente totam propositionem ; et tunc semper est fallacia accidentis, ita tamen quod vere est fallacia consequentis si propositiones praemissae sint verae et con­ clusio falsa. Et ita est hic tam fallacia consequentis quam accidentis 'homo est alter a Corisco ; Coriscus est homo ; igitur Coriscus est alter

s

10

1s

8•

1 6 enim] es t fallacia tuld. L W, accidentis tuld. (ultra) L 17 aaignatur 'Corisco'] ideo 'alter a Corisco' as . i psi Cor. C, nec propter hoc oportet quod assignetur Cor. L, ideo committitur fallacia accidentis F CAP. 6, § 3. - 9 ' h o mo ' . . . 'asinw' ] hominem . . . asinum LW 10 sit] idem tuld. L 12 nihil] non O 14 medi om. OF quando] enim add. O 1 5 variatur] varietur F 17 sed ... praedidicatur om. (hom. ?) F 18 Tertio] Secundo ( !) COW 22 si] sed ( !) CO 2 C( infra, lib. II, CAP. 6, § 3. - 1 Infra, lib. II, c . 9, § 2, lin. 1 32-155. 8 Cf. infra, fusius, li b. II, c . 9, § § 3-5. § 2, lin. 24-26 et nota 3.

c.

9,

20

CAP. 6 : DE FALLACIA ACCIDENTIS 25

JO

35

-47 tamen . . . contraria om. (hom.) OF 47 iniuriam] in add. L 48 natura] nulla F hoc est om. LF iste . . . debet ] aliquis deberet F immo om. O 49 et . . . servus om. (hom.) OV iusta] post peccatum add. L 5 1 appropriati va] approbativa O 52 quis ] aliquis C

3 Cf. ex. gr. Thomas Aquinas, Summa theol. , I-II, q. 15, a. 2 Resp. ' Cf. Isidorus, Etymol. V, c. 4, n. 1 (PL 82, 1 99) ; Scotus, Opus Oxon., IV , d. 15, q. 2, n. 4 (ed. Wadding IX, 151). 5 Cf. Thomas Aquinas, Summa theol. I-II, q . 99, a. 4 Resp.

1 28

LIBER I

§ 7 Quaedam autem interrogationes... [c. 1 2 ; 1 73a 1 9-31 ] . Hic ponit quartum documentum, et sumitur ex contrarietate opinionum vulgi et sapientum. Dicit igitur quod sunt quaedam interrogationes ad quas non contingit respondere nisi concedendo aliquid contra opinionem, sicut in talibus 'aut est oboediendum sapientibus aut patri ?' et 'utrum expedientia sunt facienda vel iusta ?' et 'utrum ante debet aliquis pati iniuriam vel nocere ?' Nam in talibus si respondeat secundum quod videtur sapientibus, ducetur ad illud quod est contra opinionem plu­ rium, si dicat quod videtur pluribus dicet contra opinionem sapientum ; sicut sapientes dicunt quod iustus est beatus, sed plures, scilicet vulgares, dicunt quod iustus non est beatus, sed dives ; et ita quamcumque par­ tem dicat, dicet contra opinionem istorum vel illorum. Addit autem P h i l o s o p h u s quod istud documentum sive cautela multum con­ venit cum priori, nam quae videntur pluribus, sunt, ut frequenter, ea quae dicuntur secundum legem, et quae videntur sapientibus, sunt frequenter il1a quae sunt secundum naturam. I n t e I l i g e n d u m est, sicut dictum est prius, quod lex iusta numquam contradicit rectae rationi, quamvis dictet aliquid quod non esset dictatum a recta ratione si homines numquam recederent a recta ratione ; et hoc vocatur frequenter 'ius naturale', scilicet dictamen ra­ tionis circa agibilia particularia respectu illorum qui numquam rece>­ dunt a recta ratione sed semper recta ratione utuntur. Tamen lex ini­ qua frequenter contradicit rectae rationi ; et multi utuntur legibus iniquis ; ideo dicit quod lex est opinio plurium, quia, ut frequenter, homines condunt leges non secundum rationem sed secundum volunta­ tem ; et ideo, in tali, opinio sapientum contrariatur opinioni vulgi. Ultimo epilogat dicens quod ex his, scilicet praedictis, potest aliquis deducere aliquem ad ponendum aliquid contra opinionem.

CAP. 19, § 7. - 6-8 obocdiendum . . . noc:ere] etc. V 7 sunt] sint OF l i :ante om. F dcbet] dcbcat OF, trp. p. aliquis F 9-10 plurium . . opinionem om. (hom.) O 10 dicet] ducetur LV 17 fre. quentcr] saltcm frequenter ti trp. p. naturam F : sunt] dicuntur F 20 recederent] recest F 26 condunt] contradicunt OL Z7 opinio] opinione CF, op. (?) reliq. codd . sapientum contrariatur] sapientcs contrariantur L Z7 opinioni] opinio F, op. (?) LV 11

.

.

.

5

10

15

2n

25

129

CAP. 20 : DE NUGATIONE

[CAPITULUM 20 DB NUGATIONB) § 1 De facere autem nugari (c. 13 ; 1 73a 32-33] . Postquam docuit cautelas et vias ducendi ad falsum et inopinabile, in ista parte docet cautelas et vias ducendi ad nugationem. Et primo dat intentionem suam, secondo exsequitur, ibi : Omnes autem. Dicit igitur primo quod cum dicturi simus de facere nugari, hoc est de cautelis et vis ducendi ad nugationem, supponendum est quid sit nugatio, quia quid sit nugari in principio libri ostendimus. ...

s

10

§ 2 Omnes autem (c. 1 3 ; 1 73a 33-35] . Hic exsequitur, et dividitur in duas partes, quia primo ostendit quod aliqui vere ducontur ad nugationem ; secondo ostendit quomodo non vere sed apparenter tantum, ibi : Videntur autem Jacere. Prima pars dividitur in tres par­ tes, quia primo ostendit causam quare aliqui ducontur vere ad nuga­ tionem ; secondo exemplifi.cat, ibi : Dup lum autem ; tertio ostendit ge­ neraliter in quibus dieta causa habet 1ocum, ibi : Sunt autem huiusmodi ...

s

orationes.

10

15

Dicit igitur quod frequenter homines vere ducontur ad nugationem supponendo quod nihil differt dicere nomen et orationem. I n t e 1 1 i g e n d u m est quod per 'nomen' inteligit hic P h i­ l o s o p h u s definitum, et per 'orationem' intelligit definitionem exprimentem quid no minis , vel intelligit definitionem sive exprimat quid nominis sive quid rei. Est igitur intentio sua dicere quod suppo­ nendo quod quidquid potest convenienter addi nomini potest con­ venien.ter addi definitioni correspondenti tali nomini, vere sequitur nugatio. CAP. 20, § 1. - 5 ducendi] inducendi O om.

CAP. 20, § 2. - 4 ostcndit om. CO FV 16 potat1] poait F

OCIDIAM,

OPBIA I'ICA

m

10 principio libri] primo libro O

quomodo] quando L

1 1 dif] differat F

12 hic

9

130

LIBE.tl. l

§ 3 Duplum autem... [c. 1 3 ; 1 73a 35-40] . In ista parte P h i l o s op h u s exemplificat, et ponit duo exempla. Primum est de duplo et sua defmirione, dicens quod 'duplum' et 'duplum dimidii' sunt idem - hoc est sunt converribilia, vel se habent sicut definirio et defmitum ; si igitur idem potest convenienter addi nomini et orationi - hoc est definirioni -, tunc sicut convenienter 'dimidii' additur 'duplurn', di­ cendo sic 'hoc est duplum dimidii', ita eriam convenienter addetur huic orarioni ' duplum dimidii', sic dicendo : hoc est duplum dimidii di­ midii. Et adhuc, si convenienter loco isrius nominis 'duplum' possit poni haec orario 'duplum dimidii', dicetur ter 'duplum dimidii di­ midii dimidii' ; immo sic poteri t procedi in infinitum. Secundum exemplum est de concupiscenria. N am orario exprimens quid nominis sui est : apperitus delectarionis. Si igitur quidquid potest addi nomini potest addi defmirioni, tunc quidquid convenienter potest . . . . . . . 1ung1 cum 1sto nornme concuptscentla ' potent converuenter 1ung1 cum ista orarione 'apperitus delectarionis' ; ergo sicut convenienter dicitur 'concupiscenria delectarionis', ita convenienter dicetur : apperitus de­ lectarionis delecta rionis. -

.

.

'

.

5

10

15

§ 4 Sunt autem huiusmodi orationes ... [c. 1 3 ; 1 73b 1-1 1 ] . In ista parte ostendit P h i l o s o p h u s generaliter in quibus dieta causa deceprionis habet locum, dicens quod habet locum in omnibus rela­ rivis quae non solum secundam genera sua sed eriam secundum se ipsa sunt ad aliquid, et hoc assignando defmiriones eorum in quibus ponitur aliquid unum et idem. Sicut accipiendo tales definiriones seu orariones : [apperitus est] alicuius apperitus, [concupiscenria est] ali­ cuius concupiscenria, duplum est alicuius duplum, dimidium est ali­ cuius dimidium. Et non solum habet locurn in relarivis, sed eriam habet locum in alis nominibus in quorum defmirionibus exprimenribus quid nominis necessario ponitur subiectum. Supposito enim de talibus CAP. 20, § 3. - 7 additur] addatur CO, ad add. O duplum] duplo LV 8 sic om. LV S-9 ita . . . dimidii1 sic COV, om. LFW 9 orationi] rationi C 9-10 dimidii om. OL 10 du­ plum] dupliciter C 1 1 tcr] tunc FV, est add. F 12 potcrit procedi] potest procedere F, crit procesw V 16 iungi] coniungi F 19 delectationis1 sic LW, ergo C, om. O FV ,

CAP. 20, § 4. - 3 quibw] quo L

6 hoc] patet add. LV

10 etiam

om.

CV

5

10

CAP. 20 :

ts

20

25

30

DE

NUGATIONE

1 31

quod quidquid potest addi nomini potest convenienter addi orationi, hoc est defmitioni exprimenti quid nominis, ita quod semper loco nominis licitum sit ponere defmitionem exprimentem quid nominis, necessario sequitur nugatio. Et ad hoc ponit P h i l o s o p h u s duo exempla. Primum est de abundante, nam 'abundans' est nomen et sua defmitio est 'numerus medium habens' 1 ; si igitur quidquid potest addi nomini potest addi defmitioni, tunc sicut convenienter dicitur 'numerus abundans' ita convenienter dicetur : numerus numerus medium habens. Secundum exemplum est de simo, nam defmitio exprimens quid nominis ipsius est 'naris cava' ; si igitur quidquid potest addi nomini potest addi de­ finitioni, sequitur quod sicut convenienter dicitur 'naris sima', ita convenienter dicetur : naris naris cava. !sta littera : Et quorumcu mque etc. est intricata, et debet sic legi : Et quorumcumque, scilicet praedicabilium, cum supple : ipsa praedicabi­ lia, non sint ad aliquid omnino, hoc est : non sunt relativa, subiecta, quo­ rum, scilicet subiectorum, sunt habitus aut passiones aut aliquid huiusmodi, designantur in ratione eorum, hoc est : ponuntur in defmitione expri­ mente quid nominis eorum praedicatorum de his, hoc est : quae scilicet nomina praedicantur de his, scilicet de subiectis 2 • 1 3 potest1] possit F 1 3- 1 4 orationi hoc est o m . F 1 7 ad hoc] adhuc O V 23 cava ] 26 !ittera ] scilicet add. O intricata] intruncavitas LF addi1] et add. O 25 naris1 o m . CO cata ( ?) F 27-28 praedicabilium ... praedicabilia] prob. . . 27 scilicet] supple LV cum o m . OF prob. C 28 subiecta om. F 28-29 quorum ] quarum L 29 scilicet subiectorum sic FV, scilicet subiecta L, scilicet isti O, o m . CW aut 1 ] et F aut1] ut F aliquid) a li ud add. C .30-3 1 exprimente] exprimentium OF 32 scilicet ) i ta C

C AP. 20 , § 4. 1 Vide Aegidium, Expositio, I, c. 10 : "Dicit ergo quod abundans, id est numerus impar, est numerus medium habens; est autem mtmerus abundans id est in abundanti et in impari intelligitur numerus ; bis ergo dicitur ibi numerus - ; abundans ergo numerus est numerus numerus medium habens. Notandum autem quod par nu­ merus divisus in duo aequalia nihil remanet medjum ; de ratione enim paris est quod possit dividi in duo aequalia, ut vult Boethius in Arismetica sua. Impar autem cum [f. 41rb) dividitur in duo aequalia dividentia non evacuat totum divisum, sed in medio remanet unitas ; ideo dicitur impar es numerus medium habens" (f. 4lra­ rb). 1 Cf. translatio Boethii : "Et quorumcumque substantia, cum non sint ad aliquid omnino, quorum sunt habitus aut passiones aut aliquid huiwmodi, in ratione eorum condesignatur [nonnulli codJ. habent : condesignantur) praedicatorum de his", (Aristot. Lat. VI, 1-3, p. 30), vel "consignifi.catur praedicatorum de his", ut legitur in recensione Guillelmi de Moerbeke (ibid. , p. 91}. Vide etiam Expositionem Aegidii, I, c. 10 : "Hic ostendit idem veritatem habere in per se passionibw ... Dicit -

-

132

LIBER l

S c i e n d u m est quod P h i l o s o p h u s non loquitur hic de accidentibus quae ponuntur res distinctae a subiectis et subiective in eis exsistentibus, sed loquitur de nominibus praedicabilibus de subiectis, non tamen pro se sed pro re. Et ideo falsum est quod a l i q u i 8 dicunt quod quaedam sunt talia accidentia, scilicet exsistentia subiective in subiectis, per se et quaedam per accidens, et quod quaedam acciden­ tia definiuntur per subiecta sua et quaedam non, scilicet accidentia per accidens : Nam nullum accidens proprie definitur, nec magis aliquod tale accidens definitur per subiectum suum quam aliud, nam accidens per accidens ita dependet a suo subiecto sicut accidens per se. Et ideo d i c e n d u m est quod P h i l o s o p h u s non loquitur hic de acci­ dentibus subiective exsistentibus in suis subiectis, sed loquitur hic de nominibus praedicabilibus de subiectis, non pro se sed pro re, in quorum nominum definitione exprimente quid nominis ponitur subiec­ tum, ita quod non potest sciri significatum vocabuli nisi habeatur subiectum de quo praedicatur. Et ita est de isto nomine 'simum', nam istud nomen non significat aliquam qualitatem absolutam, distinctam realiter a nare et subiective exsistente in nari, - nam si esset ibi talis qualitas ita posset absoluto nomine significari quod non daretur intel­ ligi subiectum, sicut hoc nomen 'albedo' significat qualitatem non dando intelligere nec consignificando subiectum -, sed significat sub37 quaedam] aliqua F add. L

38 quod om . FV

40 aliquod] aliquid L

51 significari] per

ergo quod subiecta quoru mcum que accidentia, cum non sint ad aliquid omnino, id est praeter hoc quod sint relativa , si illorum subiectorum praedicta accidentia sunt habitus aut passiones aut aliquid huiusmodi, ut dispositiones, et in ratione, id est in de­ finitione eorum praedicatorum, id est illorum accidentium , cum designantur vel cum significantur, ut habet correctio graeca, de his, id est de subiectis, supple : in talibus habet fieri nugatio. Notandum autem quod accidentium quaedam sunt per se , quaedam vero per accidens ; in definitione accidentium per se ponuntur subiecta, sed in definitione accidentium per accidens, secundum quod talia sunt, subiecta non cadunt. Utrum autem nulla sint accidentia talia, ita per accidens quorum non sint aliqua subiecta per se , non est praesentis speculationis. Suflicit autem ad praesens scire quod in definitione accidentium per se ponuntur subiecta, non autem in definitione accidentium per accidens, non cadit subiectum. Ut ergo P h i l o s o p h u s osten­ deret quod nugatio committitur in accidentibw per se et non in per accidens, dixit nugationem contingere in illis accidentibw quae sic sunt habitw aut pasio­ nes aut dispositiones subiectorum, quod tamen in ratione eorum condesignantur de his, 3 Scilicet Aegidiw. Vide notam praece­ id est fit mentio de subiectis" (f. 4a). dentem.

35

40

45

so

CAP. 20 :

55

DB

1 33

NUGATIONB

iectum sic depressum, quod potest fieri sine amni qualitate adveniente per salurn motum localem, sicut in VII Metaphysicae apparebit, quia ibi P h i l o s o p h u s male exponitur sicut hic S e c u n d o s c i e n d u m quod P h i l o s o p h u s non inten­ dit quod illa de quibus hic loquitur sint habitus subiective exsistentes in subiectis, sed per 'habitus' intendit idem quod per 'passiones', et per passiones non intendit nisi praedicabilia, et ad hoc innuendum dicit : Quorum sunt habitus aut passiones aut aliquid aliud huiusmodi, hoc est : quocumque nomine vocentur, sive scilicet vocentur habitus sive pas­ siones sive aliquo alia nomine, ita tamen quod in defmitione expri­ mente quid nominis ponatur subiectum ; nam in omnibus talibus contingit vere ducere ad nugationem, supposita ila propositione quod semper loco nominis licitum sit ponere definitionem exprimentem quid nominis. '·

60

65

§ 5 Videntur autem facere . . [c. 1 3 ; 1 73b 1 2-1 6 ] . Hic ostendit qua­ modo non vere sed tantum apparenter ducitur quis ad nugationem, d.icens quod videntur facere nugationem, non tamen faciunt, si opponentes non petant in principio sibi dari illam propositionem, scilicet quod nomen et sua definitio idem omnino significent et quod loco unius possit alterum poni et quod quidquid convenienter additur uni potest convenienter addi alteri, - sicut dictum est quod ita sit de duplo et sua defmitione -, sed statim inferunt nugationem quaoi omnino sit certum quod praedicta propositio sit vera, cum tamen non sit vera quamvis videatur esse vera ; et ita apparenter ducunt ad nugationem et non vere. .

5

10

54 adveniente l supervenicnte L duccrc . . . sumpta alia O

65

CAP. 20, § 5. 2-.3 quomodo l quod C 3 tantum om. FV Il potest . . . addi l additur F dictum est o m . OF quod l et L -

si F

61 aut 2 ] ad add. L

vere

duccre. . . supposita il!a l re-

4 videntur l aliqui add. L 9 quasi ] quod OV

non ]

4 Aristot. , Metaph. , VII , c. 5, t. 1 7 (1030b 1 3-103 1 a 14) ; cf. et i a m Aegidius Romanus, Quaestiones Metaphysicales, VII, q. 2 , ubi quaerit 'Utrum accidentia habeant definitionem per additamenta', praesertim a verbis "Patebit tertio ... " (ed. Venetiis 1499, f. d 3+2va) .

134

LIBER I

[CAPITULUM 21 DE SOLOECISMO]

§ 1 Soloecismus autem [c. 1 4 ; 1 73b 1 7-25] . In parte ista determinat P h i l o s o p h u s de soloecismo. Et dividitur in duas partes, quia in prima ostendit quod ad aliquam artem pertinet cognoscere soloeci­ smum ; secundo ostendit quomodo magis commode fit, ibi : Sunt autem omnes. Dici t igitur quod supponendum est ex praecedentibus quale quid 1 sit soloecismus, quia hoc dictum fuit in principio istius libri. Sed quod spectet ad aliquam artem, et maxime sophisticam, cognoscere soloeci­ smum, probatur per hoc : nam omne vitium quod in disputatione liti­ giosa potest videri fieri et non fieri, et e converso fieri et non videri fieri, pertinet ad aliquam artem et maxime sophisticam, quae vitia talia habet facere et cognoscere ; sed soloecismus est vitium possibile in disputatione, et aliquando videtur fieri et non fit et aliquando e converso ; igitur ad aliquam artem pertinet cognoscere tales, cum mul­ tae videantur colligere soloecismum, quae tamen non faciunt, et e converso, sicut est de elenchis quod quidam videntur elenchi et non sunt et quidam e converso. Maior istius rationis est manifesta, minorem declarat P h i l o s oP h u s per duo exempla. Primum est istud : nam quidam di:xit, scilicet Caecilianus, quod ficus est secundae declinationis et masculini gene­ ris ; ideo secundum eum convenienter dicitur 'ficos maturos', et ita isto modo dicendo committitur soloecismus, et tamen tali non videtur soloecismus. Sed dicendo 'ficus maturas' non fit soloecismus, et tamen ...

CAP. 21, § 1. - 5 partes om. LF 6 cognoscere soloecismum] determinare dc soloecismo (syllogismo L) LV 9 igitur] primo add. F 1 1 spectet] pertineat L aliquam] aliam LF et maxime] maxime ad F 12 probatur per hoc] probat Philosophus O 13 fieri1, et] fit, ve! L 15 facere et] frequenter O 18 colligere] con vertere L, facere 19 elenchis] elencho O quod quidam sic CV, qui quidem O, et quidam L, quod F 20 quidam ] quidcm C O 24 ficos sic V, ficus rdiq. codd. ita om. L 25 tamen] in C, om. O tali ] talibus L tali non] talium F

21 , § 1 . - 1 Versio Boethii : " Soloecismus autem quale quidem [plures codd. legu n t 'quid' ] est dictum est prius", (Aristot. Lat. VI, 1-3, p. 31). C AP.

5

10

15

20

25

CAP. 21 : DE

30

35

40

45

SOLOECISMO

135

tali videtur fieri 1 • Igitur aliquando fit soloecismus et non videtur et aliquando e converso. Similiter aliud exemplum est de fine. Nam si 'fmis' sit masculini generis tantum, tunc dicendo 'certam fmem' fit soloecismus ; et tamen forte aliquibus non videtur, qui scilicet credunt quod 'fmis' sit feminini genens. N o t a n d u m quod ad sophistam pertinet tractare soloecismum, cum suum sit disputare, et in omni disputatione proprius modus loquendi sit supponendus, quod non potest scire nisi sciat quando est soloecismus et quando non ; hoc tamen non potest scire sine gramma­ tica ; et ideo in tali casu necesse est quod sophista utatur grammatica. Et ita docere qualiter utendum est grammatica in decipiendo respon­ dentem pertinet ad sophisticam et non ad grammaticam. Et sic quantum ad hoc est aliquo modo simile de sophistica et grammatica sicut est de politica et scientiis speculativis ; nam politica non docet pure speculabilia, et tamen docet quis debet docere speculativam scientiam, et quando, et quis debet audire, et si c de aliis ; ita sophistica docet qua­ liter quis debet uri grammatica, et quando, ad decipiendum respondentem, et docet qualiter respondens debet vitare illud vitium, et tamen non docet grammaticalia, sed grammatica tantum. § 2 Sunt autem omnes paene [c. 1 4 ; 173b 26-36] . In ista parte ostendit in quibus frequentius et magis apparenter fit deceptio per soloecismum. Et primo hoc facit, secundo ostendit quomodo se habet ad figuram dictionis, ibi : Et quodam modo. Prima dividitur in duas partes ; in prima docet quomodo fit, secundo quomodo oportet vitare illud vitium, i bi : Oportet autem. . . .

s

29 Similiter om. FV 30 tunc] non C 35 scire ... sciar] sciri ... sciatur F 36 scire] sciri F 37 ideo om. CO 39 et non] ve! O, et ideo L 41 et ] aliis tJd. F 42 spcculabiliaì speculativa L, specialia F CAP. 2 1 , § 2. - 6 oportet] contingit L

oporter virare] vitatur O

2 Cf. Martialis, Epigrammata, li b. I, stropha 65 : "Cum dixi ficus, rides quasi barbara verba et dici ficos, Caeciliane, iubes. Dicemus ficus, quas scimus in arbore nasci, dicemus ficos. Caeciliane, tuos", (ed. W. Lindsay, Oxonii 1 929) ; cf. etiam Priscianus, Instit. Grammat. , lib. VI, c. 14 (ed. A. Krehl, Lipsiae 1819, p. 271) ; vide expositionem Aegidii, lib. I, c. 1 1 (f. 42ra) .

136

LIBER I

Intendit igitur in prima parte quod facilius fìt soloecismus duobus modis, scilicet per mutationem generis et per mutationem casus. Dicit igitur quod paene omnes soloecismi apparentes fìunt secundum hoc, hoc est : secundum genus, quod ponitur accidens nominum 1 ; et maxime fìt secundum genus neutrum, scilicet accipiendo primo genus neutrum et postea accipiendo genus masculinum vel femininum, quo­ rum unum, scilicet masculinum, declinatur per 'hic' et femininum per 'haec', sicut neutrum declinatur per 'hoc'. Causa autem quare soloecismus fìt frequentius per genus neutrum quam per alia genera, est quia ilud genus confundit utrumque, scilicet tam masculinum quam femi­ ninum, et interrogando de aliquo 'quid est hoc ?' contingit respondere per omne genus ; et ita fìt talis soloecismus per genus neutrum. Fit etiam per rnutationem casus, et hoc maxime in genere neutro ; et hoc quia plus casus in genere neutro conveniunt quam in aliis ge­ neribus, ut frequenter. Et ideo primo ponendo casum generis neutri et postea accipiendo casum alium alterius generis, propter hoc quod idem est casus nominativus et accusativus in genere neutro, - et ideo creditur quod indifferenter potest correspondere casus nominativus vel accusativus in genere masculino -, fìt soloecismus. Et eodem modo dicendum est de genere feminino.

to

ts

20

25

§ 3 Oportet autem.. . [c. 1 4 ; 1 73b 36 - 1 74a 5 ] . Hic docet vitare praedictum vitium, dicens quod 'hoc', id est illud quod est tam no­ minativus quam accusativus in genere neutro, oportet permutatim si­ gnificare ; nam aliquando signifìcat nominativum generis masculini et aliquando accusativum, et eodem modo aliquando signifìcat nomina­ tivum generis feminini et aliquando accusativum, nam cum verbo indicativi modi signifìcat nominativum, cum verbo infìnitivi modi si­ gnifì.cat accusativum. S c i e n d u m quod generis neutri, ut frequenter vel semper, 9 mutationcm] nugationem (eti12m injr12) F 1 1 nominum] nomen F, nominativi C 15 si cut ] et L, om. F 1 6 fit frequentius] frequentcr fit L 17 illud] idem L confundit] comprehendit O 19 soloecismw] et 12dd. F 2 1 genere o m . CF 25 potest] possi t F 26 masculino] et si c 12dd. LV

CAP. 2 1 , § 3.

-

4 oportet permutatim ] permutat F, oportet per mutationem O

21 , § 2. (ed. cit. , p. 12). C AP.

- 1 Cf.

hic infra, § 4, lin.

1 5-25

et Summa Logicae, pars l, c. 3

s

to

137

CAP. 21 : DE SOLOECISMO

1s

20

eadem vox accipitur in diversis casibus ; sed non est sic in aliis gene­ ri bus, et maxime est hoc verum de casu nominativo et accusativo. Et ideo credere quod sicut eadem vox in neutro genere potest praeponi verbo indicativi modi et etiam verbo infinitivi modi, quod eodem modo potest eadem vox in genere masculino et feminino praeponi praedictis verbis, est decipi. Unde credere quod sicut bene dicitur ' album est animal' et similiter 'album esse animal est verum', quod eodem modo bene dicatur 'homo est animal' et 'homo esse animal est verum', et similiter 'capra est alba' et 'capra esse albam est verum', vd sic 'capram esse animal est verum' et 'capram est animal', est de­ cipi et facere soloecismum. Et ita in talibus fit deceptio et soloecismus per mutationem casus, scilicet ponendo unum casum pro alia ; simi­ liter potest fieri deceptio per mutationem generis, scilicet ponendo unum genus pro alio. § 4

s

10

1s

Et quodam modo similis est . . . [c. 14 ; 1 74a 5-1 3] . Ostendit qua­ modo se habet soloecismus ad figuram dictionis, dicens quod quodam­ modo se habet consimiliter ad elenchos qui dicuntur secundum quod non similia videntur similiter dici ; nam sicut contingit facere elenchum in illis rebus, ita contingit facere soloecismum in nominibus . Ultimo epilogat quod tentandum est facere soloecismum per praedicta. Simi­ liter dictum est de disputationibus et speciebus et partibus earum, et de modis decipiendi etiam dictum est. I n t e 1 1 i g e n d u m est quod paralogismus ducens ad soloecismum est unus modus fallaciae figurae dictionis ; et ideo P h i l o s o­ P h u s intendit hic dare similitudinem inter modum figurae dictionis secundum quem deducitur ad soloecismum, et alias modos secundum quos deducitur ad falsum, vel ad aliquam conclusionem apparenter tantum falsam, propter similitudinem dictionum. Est tamen differentia in isto modo et in ilio, quia hic est figura dictionis praecise propter accidentia nominum, quia scilicet unum est unius generis et aliud alterius generis, vd quia unum est unius casus et aliud alterius casus, et sic de aliis accidentibus ; in aliis autem modis f1t fallacia principaliter 15 praeponi ] proponi L, postponi F 1 5- 1 6 p ra e p on i . . . verbis 0111 . V 17 esse] est OF 19 capra 1 ] capram COV 20 cst 1 ] es COL 22-23 casus . . . 22 ponendo ] accipiendo O 23 scilicet ] et F, 0 1 1 1 . V

l !! homo1 ] horninem CO mutationem om. (l1om .) C

CAP. 2 1 , § 4. - 5-6 elenchum . . . facc.-re om. (hom.) O om. O aliquam . . . apparenter ] aliam . . . apparentem F 19 autem] quidem L, om. F

elenchum] elenchos F 15 falsam om.

OF

14 ad aliquam 16 e st ] fit F, o m . O

1 38

UBER I

in dictionibus propter significata earum, quia scilicet aliquid significatur vel consignificatur per unum quod non eodem modo signifi­ catur per aliud. !sta tamen causa non est causa praecisa, sed aliquando est causa ; et propter hoc dici t P h i l o s o p h u s quod in ilis modis est figura in rebus, hoc est propter significata, hic autem in nominibus, hoc est propter accidentia grammaticalia nominum. S ecundo s c i e n d u m quod non tantum potest fieri soloecismus propter accidentia nominum, sed etiam propter accidentia verborum et aliarum partium orationis. Unde hic est figura dictionis et deducitur ad soloecismum 'omnes homines currunt ; Sortes est homines ; igitur Sortes currunt', similiter hic 'homo et animai currunt ; Sortes est homo et animai ; igitur Sortes currunt', tamen frequentius et facilius fit per accidentia nominum quam per accidentia aliarum partium orationis.

�

25

30

[CAPITULUM 22 DE CAUTEIJS COMMUNIBUS )

§ 1 Difert autem non parum .. . [c. 1 4 ; 1 74a 1 3-1 9 ] . Postquam P h i l o s o p h u s determinavit de metis et cautelis ducentibus ad inconvenientia specialia, hic determinat de cautelis communibus in disputatione. Et dividitur in tres partes, quia primo ponit cautelas communes et quantum ad omnem respondentem et quantum ad om­ nem partem disputationis, quae possunt fieri et in principio disputa­ tionis sophisticae et post principium ; secundo ponit cautelas speciales contra discolos et protervos, i bi : Ad abnuentes ; tertio docet cautelas sumptas ex dictis respondentis, i bi : Sophisticum. Prima dividitur in quinque partes, secundum quinque cautelas quas ponit. Dicit igitur quod non modicum refert diverso ordine proponere interrogata ad hoc quod lateat intentum respondentem et decipiatur, quemadmodum dictum est in dialecticis, scilicet in VIII Top icorum 1 ; 26

soloecismus ] paralogismus O

CAP.

22,

C AP.

§ l.

32 per] alia add. F

- 6 inconvenientia spccialia] eas OF

22, § 1 . -

1

Aristot. , Topica, VII,

1 1 Ad] et C,

c.

om.

OV

1 (155b3-1 56a2) .

15 et ] ut add. O

5

m

t5

CAP. 22 : DE CAUT.ELIS COMMUNIBUS

139

20

et ideo de hoc est aliquid dicendum. Est igitur prima cautela ad de­ cipiendum respondentem orationum longitudo. Et accipit hic longi­ tudinem secundum quod est commune ad longas orationes et multiplicatas ; et causa quare citius decipitur per multitudinem et longitu­ dinem orationum est quia difficilius est conspicere et comprehendere multa quam pauca et orationes longas quam breves. Qualiter autem debeat fieri talis multiplicatio, dictum est alibi.

25

Unum . [c. 1 5 ; 1 74a 1 9-20] . Ponit secundam cautelam, et est in disputando festinatio ; nam illi qui sunt tardi ingenii minus possunt praevidere et deliberare quando festinantur, et ideo citius decipiuntur. . .

30

35

40

Est autem ira.. . [c. 1 5 ; 1 74a 20-23] . Poni t tertiam cautelam, et est respondentem perturbare ; debet enim opponens provocare re­ spondentem ad iram et cum ipso contendere, quia conturbati minus possunt orationes in memoria conservare, et de retentis minus possunt iudicare, et ita facilius decipiuntur. Quomodo autem debet respon­ dentem provocare, docet P h i l o s o p h u s, quia debet sibi imponere proterviam et iniustitiam, quod velit iniuste et proterve disputare et circa omnia proposita impudentiam exercere. Amplius interrogationes . [c. 1 5 ; 1 74a 23-26] . Ponit quartam cautelam, et est quod debet interrogationes permutare, hoc est intri­ cate proponere ; et hoc sive habeat orationes, hoc est argumentationes, ad idem, hoc est ad eandem partem contradictionis, sive non habeat plures ad eandem sed unam, ad quam sic, hoc est ad partem affirmativam, et aliam quoniam non sic, hoc est ad partem negativam ; quia sic faciendo respondens observabit vel ad plura vel ad contraria, et sive sic sive sic, minus bene iudicabit. . .

Omnino autem . . [c. 1 5 ; 1 74a 26-29] . Ponit quintum elementum vd cautdam, et est occultati o propositi ; nam occultatio propositi est causa latentiae, et ita deceptionis. Qualiter autem hoc habeat fieri, dictum est prius. S c i e n d u m est quod aliquae istarum cautelarum videntur eaedem cum aliquibus positis in capitulo de falso, tamen ibi per illas .

45

17 de) ad F 22 orationes longas . . . breves ) orationem longam . . . brevem F 23 debeat . . . multiplicatio) determinat Philosophus istam multiplicitatem O 25 festinatio ) festinare L 27 Ponit) autem add. F tum . . . ve!) quimam F

34 imp udentiam) imprudemiam CO 45 ita

om.

FV

37 est) plures add. F

47-48 vidcntur caedem ) videtur eadem F

43-44 quin-

1 40

LIBER I

cautelas docuit specialiter paralogizare et deducere ad falsum, hic autem docet universaliter deducere ad quodcumque inconveniens et ad quamcumque metam.

so

§ 2 Et abnuentes . . . [c. 1 5 ; 1 74a 30-33) . Docet cautelas contra pro­ tervos, et sunt quinque. Prima est quod contra abnuentes hoc est contra protervos qui semper nituntur contradicere et negare intentum opponentis - debet opponens tali modo proponere illud quod valet ad propositum suum, ac si esset negandum ; et eo ipso protervus con­ cedet, quia sicut vult negare illud quod opponens vult concedi, ita vult concedere illud quod opponens vult negari. V el debet proponere ex aequo hoc et suum oppositum, quasi non plus curet unum concedi quam reliquum ; et tunc protervus concedet illud quod opponens vult negari, et ita citius decipietur. Et ideo tunc sunt minus graves, hoc est : minus protervi. -

5

to

Et

quando in partibus ... [c. 1 5 ; 1 74a 33-37) . Ponit secundam cautelam, et est quod quando respondens dederit aliquas singulares alicuius universalis, quamvis non omnes, debet opponens statim assumere universalem tamquam concessam. Nam aliquando et ipsi respon­ dentes et audientes, propter hoc quod dederunt aliquas et multas sin­ gulares, videntur dedisse universalem, quia frequenter non statim ap­ paret ratio quare plus debet negari universalis quam singularis. Et in quibus non nomine . . [c. 1 5 ; 1 74a 37-40) . Ponit tertiam cautelam, et est quod quando non habemus nomen proprium univer­ salis, utendum est aliquo per circumlocutionem et similitudinem, quia similitudo plurium magis latet. .

Et ad sumendam propositionem [c. 1 5 ; 1 74a 40 - 1 74b 7] . Ponit quartam cautelam, et est quod frequenter opponens cum conclusione quam intendit debet simul proponere contrarium ilus conclusionis, quod non potest esse simul verum cum conclusione, quamvis possit esse simul falsum. Verbi gratia, si opponens intendat probare quod in

15

w

...

CAP. 22, § 2. - 4 negare] proposimm sive add. F l! proponere] opponere L 9 aequo] e conveno L, qui bus F, q ua O quasi l quare L I l sunt o m. F 12 protervi l erunt etc. lldd. F 1 5- 1 6 assumere] sumcre F 1 7 et1 ] etiam add. F 1 8 quia] et F 1 9 singularis ] multae particulares F

25

141

CAP. 22 : DE CAUTEUS COMMUNIBUS

30

35

40

omnibus est oboediendum patri, debet sic proponere : putas quod est in omnibus oboediendum patri, aut in nullo est oboediendum patri ? Similiter si intendat probare quod per multa est oboediendum patri, debet sic proponere : putasne est oboediendum patri per multa aut per pauca ? Nam sic proponendo citius respondens concedet propositum, et hoc quia opposita posita iuxta sua contraria frequenter apparent maiora vel minora, et similiter peiora vel meliora apparent ; et ideo ex hoc quod unum contrarium apparet magnum malum, aliud apparet melius, et ita citius concedetur. N o t a n d u m quod frequenter non est evidens incompossibilia posse esse simul falsa, sed creditur quod non possint ese simul falsa sicut non possunt esse simul vera ; et tunc ex quo apparet manifesta falsitas unius illorum incompossibilium, creditur quod aliud sit verum, quod tamen est falsum. Valde autem [c. 1 5 ; 1 74b 8-1 1 ] . Ponit quintam cautelam, et est quod opponens facit frequenter respondentem videri redargui propter sophisticam calumniam, quia scilicet infert conclusionem statim tamquam concedendam non praeinferendo praemissas, quasi non egeret probatione ; et ideo non accipit hoc et hoc, scilicet maiorem et minorem, sed statim infert quod intendit. . . .

45

§ 3 Sophisticum autem [c. 1 5 ; 1 74b 1 2-1 8 ] . Hic docet cautelas sumptas ex datis a respondente, et sunt septem. Prima est haec, quod quando respondens concesserit aliquid inopinatum, debet opponens ipsum commendare tamquam bene concedentem ; et tunc debet pro­ ponere aliquid ex quo sequitur oppositum concessi, quod videatur esse multum probabile. Et tunc si respondens concedat, - quod faciliter faciet propter praecedentem commendationem -, vere fiet elenchus contra eum et vere redarguetur. Si autem neget, negabit aliquid multum probabile, et per consequens [concedet] eius oppositum quod erit ino. . .

s

10

29-30 dcbet. . . patri' om. (hom.) OF, trp . p. patri (/in. 31) L dcbet. . . patri1 om. (hom.) V 32 putasne] in omnibw O 37 et ita] ideo F 39 crcdi tur ] conccditur F possint] posunt CLV 46 conccdcndam] concedendo O conccdcndam non praeinfercndo] conccdatur infercndo L cgc:ret] cgcrcnt F "

"

..

CAP. 22, § 3. 4 concit] conct CO rtliq. codJ. ; erit] est CF -

,

10 et} ncgabit add. codd. , concedct mg. 01, om.

142

LIBER I

pinatum a multis ; et per consequens apparenter deducetur ad inopi­ nabile. Amplius [c. 1 5 ; 1 74b 1 9-23] . Ponit secundam cautelam, et est quod quando opponens non potest probare quod intendit per ea quae respondens tunc concessit, tunc faciendum est sicut faciunt rhetorici, qui considerant si testes inter se contradicant ; ita considerandum est in sophistica disputatione, an scilicet iste aliquando dixit contrarium, vel an illi quos fatetur bene dicere, dicant contrarium, vel an illi qui videntur talia dicere qualia iste dixit dicant, contraria, vel an plures vel omnes dicant contraria. . . .

Et sicut respondentes [c. 1 5 ; 1 74b 23-27] . Ponit tertiam cau­ telam, quae est quod sicut respondentes quando concluditur eis oppo­ situm dati distinguunt ilud tamquam multiplex, ne videantur redargui, sic opponentes debent facere contra distinguentes, dicendo se acce­ pisse in ilio sensu in quo sequitur intentum, ilio modo quo docuit quidam philosophus esse faciendum.

ts

�

. . .

Oportet autem [c. 1 5 ; 1 74b 28-30] . Ponit quartam cautelam, quae est, quod cum opponens praesenserit respondentem velle cavil­ lare, debct dimittere argumentum et interim illas cavillationes praedi­ cere respondenti et eas excludere, et tunc iterum argumenta sua resumere. V el si forte praesenserit respondentem scire respondere et scire dare veram responsionem, debet illam responsionem respondenti prae­ dicere, ne respondens eam accipiat. N o t a n d u m quod multi sunt protervi et multi sunt cupidi gloriae in di�putatione, et propter hoc nolunt videri consentire aliis, nec dicere concorditer cum aliis, ut ipsi appareant singulares ; et ideo quando praedicitur eis ab opponente vera responsio, ne videantur ab ipso illam responsionem didicisse, ilam dimittunt et incidunt in peio­ rem ; et ideo frequenter redarguuntur.

25

...

Conandum autem [c. 1 5 ; 1 74b 30-33] . Hic ponit quintam cautelam, quae est quod quando videmus respondentem abundare in ma­ teria quam disputamus, et nos minus abundamus, debemus nos ad . . .

1 1 deducetur] ducetur F 14 non potest] intcndit F, non L 18 quos fatetur] qui sic fatentur F 28 praesenserit] praesumpserit (rtiam infra) L 30 iterum ] interim CO 31 respondere et] resistere et F, o m . L 33 ne . . . eam] ut respondens verecundatw eam non F 35 consentire] quod consentiant L 37 quando praedicitur] quamvis primo dicatur F 38 illam1 didicisse] ipsam dedisse responsionem F didicisse] dedis L 42 nos1] ideo L ..•

JO

35

40

CAP. 22 : DE CAUTELIS COMMUNIBUS

45

143

aliam materiam in qua abundamus transferre. Et ad hoc faciendum debemus illam aliam materiam tamquam meliorem et utiliorem commendare, et per hoc respondentem ad eam allicere. Quod Lycophron fecit ; nam proposito isto tamquam probando, scilicet quod oportet lyram extollere ultra omnia instrumenta, cum nesciret probare, ad aliam materiam se divertit. Ad eos [c. 1 5 ; 1 74b 33-38] . Ponit sextam cautelam, quae est quod cum respondens interrogat quid intendit probare, - hoc enim rationabile est, praedicere conclusionem quam debet probare -, non debet opponens in speciali praedicere conclusionem, sed debet dicere in generali quod vult contradicere et probare illud quod prius negavit vel improbare quod prius concessit ; et non debet sibi dicere quod intendit in speciali istam conclusionem probare quod contrariorum est eadem disciplina, nec consimilem. . . .

so

55

Non oportet autem [c. 1 5 ; 1 74b 38-40] . Ponit septimam cau­ telam, quae est quod cum opponens habeat propositiones ad proban­ dum conclusionem quam intendit, non debet ipsam conclusionem interrogare tamquam dubiam, sed statim debet eam inferre tamquam necessario concedendam. Et quod sit ita faciendum, probat per hoc quod etiam non omnes propositiones oportet primo interrogare tamquam dubias, sed aliquae sunt accipiendae tamquam concedendae sine interrogatione ; igitur multo magis est hoc faciendum de conclus10ne. . . .

60

65

§ 4 Ex quibus igitur [c. 1 6 ; 1 75a 1-2 ] . Hic ultimo epilogat P h i­ l o s o p h u s, dicens quod ex quibus sunt interrogationes faciendae et quomodo est interrogandum in agonisticis disputationibus - hoc est sophisticis - dictum est. N o t a n d u m est quod sophista, hoc est appetens videri sapiens, non semper utitur paralogismis, sed quantum potest utitur veris elen­ chis, quia per eos potest apparere redarguere respondentem sicut per alias falsos elenchos. . . .

5

44 aliam o m . F 45 respondentem om. CV 47 ncsciret] hoc tJdd. C proban: o m . OF 50 cnim] non L 51 debet] videt F, om. L probare] quia tJdd. L 53 quod] qui F contradicere] sibi dd. LV 56 nec sic LV, vel F, ut C, non O 61 faciendum] facile O

CAP. 22, § 4.

-

5 sophisticis] disputationibw tJdd. F

6 appetens] apparens OFV

LIBER I I

DE S O L U T I O NE FALLACI A RU M

(CAPITULUM 1 DE UTIUTATE ET NECESSITATE ARTIS SOLVENDI ORATIONES SOPIUSTICAS ]

§ 1 5

10

De responsione et quomodo oportet solvere . . . [c. 1 6 ; 1 75a 2-4] . In priori libro determinavit P h i l o s o p h u s de locis sophisticis et disputatione sophistica quo ad opponentem., sive per modum inven­ tionis ; in hoc secundo libro determina t P h i l o s o p h u s de lo cis sophisticis, et universaliter de orationibus sophisticis, quantum ad respondentem, sive per modum iudicii. Et dividitur iste liber in prooe­ mium et tractatum. Secunda pars incipit i bi : Utiles igitur. In p r o o e m i o, continuando dieta dicendis, proponit quattuor quae intendit in isto libro. Primum est scire respondere apparenter ad syllogismos sophisticos, et ideo dicit : de responsione hoc est de solutione apparenti. Secundum est scire vere solvere orationes sophisticas ; et ideo dicit : et quomodo oportet solvere. Tertium est scire quae sunt digna solutione et quae non, et ideo dicit : et quid scilicet est dignum solutione et quid non. Quartum est quae sit istius artis utilitas. Et de istis dicendum est post praedicta in primo libro. -

15

-

§ 2

5

Utiles igitur sunt.. . [c. 1 6 ; 1 75a S-9] . Hic incipit t r a c t a t u s, et dividitur in quattuor partes. In prima parte determinat de istius artis utilitate ; secundo, de solutione apparenti orationum sophisticarum ; tertio, de solutione recta et vera ; quarto ostendit quae orationes indi­ gent solutione et quae non. Secunda pars incipit ibi : Primum igitur sicuti syllogizare 1 ; tertia i bi : Quoniam autem est recta l·olutio • ; quarta ibi : Oportet autem intelligere 8• CAP. 1 , § 1 . - 5 Dc] incipit scdus not. mg. C 18 quae] quid LV 19 pracdicta] dieta C

CAP. 1 , § 2. - 1 Infra ,

c.

2, § 1 .

6 priori] primo C

1 Infra,

c.

3, § 1 .

12 proponit] ponit C

8 Infra ,

c.

1 8, § 1 .

1 48

LIBER II

Prima pars dividitur in duas partes, quia primo probat istius artis u t i l i t a t e m ; secundo, incidenter removendo quandam cavillationem, pro ba t ipsius n e c e s s i t a t e m, ibi : Respondentibus. Prima pars dividitur in duas, quia primo probat quod scire solvere orationes sophisticas est utile ad s c i e n d u m p h i l o s o p h i a m. Secundo ostendit quod est utile propter g l o r i a m a c q u i r e nd a m, ibi : Tertium vero. Primum probat dupliciter, p r i m o sic : illa ars quae facit scire quotiens multiplex dicitur, et quae dissimiliter se habent in rebus et in nominibus, valet ad philosophiam acquirendam. Sed ista ars est huiusmodi, quantum ad fallacias in dictione, quae peccant in hoc quod aliquid est multiplex, vel in hoc quod non similiter est in rebus et in nominibus, quantum ad figuram dictionis. Igitur etc. S c i e n d u m quod philosophia dupliciter acquiritur, scilicet per inventionem et per doctrinam Et quia philasophia acquiritur per doctrinam vel ab alio audiendo vel libros aliorum inspiciendo, et fre­ quenter tam loquentes quam scribentes utuntur multiplicibus, et ita idem est in uno sensu verum et in alio sensu falsum, ne addiscens acci­ piat falsum pro vero et e converso, necesse est et utile quod sciat ta­ lium multiplicitatem. Et ita utile est scire solvere orationes peccantes propter multiplicitatem. Similiter, quia philosophia acquiritur per disputationem et collationem, et arguentes frequenter faciunt falsos syllogismos penes figuram dictionis et per alias fallacias extra dictio­ nem, ideo, ne decipiantur, utile est scire solvere tales orationes. Tales etiam falsi syllogismi frequenter relinquuntur in libris scribentium qui veris falsa miscuerunt ; ideo ne inspiciens libros eorum aequaliter creda t probatum falsum sicut verum, utile est scire solvere tales falsos syllogiSmos. S e c u n d o n o t a n d u m quod ista ars non docet solvere falsos syllogismos in philosophia, sed docet quomodo falsi syllogismi de­ beant solvi a quocumque et in quacumque arte fiant, et docet modos

10

1s

20

'·

CAP. 1 , § 2. - 9-12 istiw . . . probat om. (hom.) F 11 ipsiw] istiw LV 1 9 huiwmodi ] ergo tzdd. CO, ergo etc. add. V 23-24 Et1 . . . doctrinam sic FW , om. (hom.) OLV Et1 . . . audiendo om. C 24 inspiciendo] disputando et inspiciendo O, respiciendo F 26 falsum] et ideo ad. C 27-28 talium] talem FV, om. L 28-29 Et . . . multiplicitatem om. (/rom.) LV 28 scire om. F 32 decipiantur] decipiatur FV scire sic L, om. rrliq. codd. Tales om. F 33 frequenter om. F 34 veris falsa] veros falsis L, veris syllogismis V, veris falsis W 35 solverc om. F falsos om. F .

' C( Boethiw, in Topica Ciceronis, lib. I (PL 64, 104+1047).

25

30

35

CAP. 1 : DE uTILITATE ARTIS SOLVENDI SOPIDSMATA 40

45

149

deceptionum ; et ita illa quae hic dicuntur, faciliter possunt applicaci falsis syllogismis qui fiunt in philosophia, et ita est multum utilis philosophiae. T e r t i o n o t a n d u m quod P h i l o s o p h u s hic distinguit figuram dictionis a fallaciis quae peccant propter multiplicitatem 5• Q u a r t o n o t a n d u m quod in assignando quomodo scire solvere orationes peccantes per figuram dictionis est utile philosophiae, assignat et intelligit idem de fallaciis extra dictionem, quia quantum ad hoc est consimilis ratio. § 3 Secundo autem [c. 1 6 ; 1 75a 9-1 2] . Ponit s e c u n d a m r a­ t i o n e m, et est ista : illud quod prohibet deceptionem quam potest aliquis incurrere in inveniendo aliqua philosophica et per se considerando est utile philosophiae acquirendae. Sed ista ars est huiusmodi : nam qui facile per istas fallacias decipitur disputando cum alio, de fa­ cili decipitur conferendo per se ipsum ; igitur quod prohibet decep­ tionem disputando cum alio, sicut facit ista ars, prohibet deceptionem conferendo per se ipsum. Igitur etc. N o t a n d u m est quod ista ars est multum utilis quando philosophia per inventionem acquiritur, quia omnibus modis quibus potest procedere audiendo ab alio, potest ipse per se ipsum procedere, et ita eisdem modis decipi potest in procedendo. . . .

s

to

§ 4 Tertium vero [c. 1 6 ; 1 75a 1 2-1 6 ] . Probat quod ista ars est utilis propter g l o r i a m a c q u i r e n d a m, si c : illa ars quae facit ali­ quem videri esse exercitatum circa omnia, facit ad hoc quod gloria sibi acquiratur ; sed ista ars est huiusmodi, quia ignorantia istius facit respondentem videri gravem et rudem ; igitur ipsius notitia facit eum videri gloriosum et subtilem. Antecedens pro ba t P h i l o s o p h u s : ...

s

40 hic dicumur l dicentur F CAP. 1 , § 3 . - 4 in inveniendol investigando L, inveniendo O W 6 facile l faciliter LV alio l et add. L 1 3 decipi potest l decipitur L

5-6 utile. . . facile l ista F

5 Cf. supra, li b. I, c. 5, § l , l in. 25-32, et nota 2 ; c. 13, § 3, lin. 8-33. Iuxta Aegidium , in hunc locum, figura dictionis non accipit nisi multiplex phantasti­ cum (f. 44vb).

1 50

LIBER II

quia si respondens spernit solverc orationes sophisticas 1, quasi nihi1 haberet determinare de vitio earum, datur suspicio quod sit gravis et rudis ; non quia tales orationes in rei veritate sin t difficiles, sed propter imperitiam quam talis respondens praetendit, videntur difficiles.

10

§ 5 Respondentibus [c. 1 6 ; 1 75a 1 7-20] . In ista parte, removendo quandam cavillationem, ostendit istius secondi libri n e c e s s i t a­ t e m. Et primo innuit cavillationem ; secondo removet eam ibi : Non est autem idem. Dicit igitur quod resp ondentibus, id est cavillantibus aliquibus, et dicentibus quod manifestum est ex dictis in primo libro quomodo est obviandum talibus orationibus sophisticis, si sufficienter dictum est in primo ex quibus et quomodo fiont syllogismi sophistici, et etiam si sufcienter divisae sont superabondantiae1 quibus aliquis utitur in opponendo, et per consequens superfluum erit amplius de illis tractare. N o t a n d u m quod 'superabondantias' vocat hic cautelas, quia ilae non semper fiont per orationes sophisticas, sed magis dependent ex more et actu volontatis, et ita quasi superabondant disputationi sophisticae. ...

CAP. 1, § 4. - 8 spernit so! vere L, inceperit contemnere F, spemit contemnere COV 10 rudis ] et dat suspicionem quod orationes illae sint difficiles ad solvendum, ex qua ostenditur sua ruditas et gravitas add. L CAP. 1 , § 5. - 6 igitur] primo add. F aliqui usi sunt F 14 more et] mere F

H si ] sed CV

9 etiam

om.

C

10 aliquis utitur]

1 , § 4. - 1 Verba versionis Boethii sunt : "nam si is qui communicat ora­ tionibus spernit orationes, cum nichil habeat determinare de vitio earum . . . " (Aristot. Lat. , VI, 1-3, p. 35), quae verba sic exponit Aegidius, op. ci t. , II, c. "t : "Si respondens spernat huiusmodi orationes sophisticas, id est non vdit respondere ad eas, cum nihil habeat determinare de vitio earum, id est cum nesciat eas solvere" (f. 45ra). CAP. 1 , § 5. - 1 Cf. Aegidius, Expositio, II, c. 1 : " ... ubi sufcienter divisimus superabundantias, id est cautdas quae quaerendae sunt ad huiusmodi sophisticationes, quasi dicens quod videtur hic secundus liber superfluere, quia per ea quae dieta sunt in primo libro sufficienter haberi potest quomodo respondentes debent obviare orationibus sophisticis. Notandum autem quod cautdae dicuntur superhabundan­ tiae es , quia nihil videntur facere ad esse artis, sed ad bene es et ad quandam supererogationem. Unde ubi nos habemus 'superhabundantias' graeca correctio habet 'supergresiones' [sicut in versione Guillelmi de Moerbeke, Aristot. Lat. , VI, 1-3, p. 94] " (f. 45rb) . C AP.

s

10

1s

CAP. 1 : DE UTILITATE ARTIS SOLVENDI SOPmSMATA

1 51

§ 6 Non est autem idem [c. 1 6 ; 1 75a 20-21 ] . Hic probat utilitatem et necessitatem istius secundi libri. P r i m o sic : non est idem videre quod opponens sumit orationem sophisticam et solvere vitium illius orationis ; sed primus li ber docuit opponentem sumere orationes sophi­ sticas, et non docuit respondentem solvere eas ; igitur adhuc necessarius est secundus ad sciendum solvere vitia talium orationum. N o t a n d u m est quod aliquis potest scire quod aliquando ora­ rio deficit, quia videt evidenter quod praemissae sunt verae et tamen conclusio falsa, et tamen nescit in quo deficit nec scit assignare cau­ sam quare deficit, quia nescit an deficit propter multiplicitatem alicuius termini vd orationis, vel quia non est ibi modus vel figura, et sic de aliis requisitis ad syllogismum ; et ideo docere facere tales orationes non est docere solvere eas. . . .

5

10

15

:a�

Oponet etiam interroganti 1 • • • [c. 1 6 ; 1 75a 21-23]. Ponit s ec u n d a m r a t i o n e m ad idem, quae est ista : oportet responden­ tem esse promptum ad faciliter respondendum et obviandum oppo­ nenti. Sed per primum librum non fit aliquis promptus : nam saepe quod scimus uno ordine propositum, ignoraremus si alio ordine proponeretur ; sed talem diversum modum proponendi non docet pri­ mus liber ; igitur per primum librum non sumus prompti ad respon­ dendum proposito, quocumque ordine proponatur - quod tamen re­ quiritur. Igitur oportet addere alium librum. Amplius autem [c. 1 6 ; 1 75a 23-26] . Ponit t e r t i a m r a t i on e m, quae est ista : sicut in disputationibus ali qui citius, ali qui tar­ dius opponunt, et illi qui sunt exercitati citius ; sic est in responsionibus quod exercitati citius respondent. Nam quamvis aliquid sit nobis cer. . .

25

CAP. l, § 6. 3 libri om. CLV 6-7 necessariw est secundw] necesa est istiw secundi libri notitia F, est iste liber necesw V 7 vitia] vitium F 10 scit asignare] assignat C, assignare OF 1 1 deficit1] deficiat F 13 ad syllogismum om. F 19 ignoraremw] ignoramw L, ignoremw O 20 diverswn om. LF proponendi] vel promptitudinis ad respondendum tuld. (i11 principio colll.) L 26 illi] ibi C 26-Zl sic . . . citiw om. (hom.) C 26 sic] semper C -

CAP. l , § 6. - 1 Translatio Boethii : "Non est autem idem sumentem orationem videre et solvere vitium, et interoganti posse obviare velociter" (Aristot. Lat. , VI, 1-3, p. 35).

1 52

LIBER II

tum, frequenter propter defectum exercitationis, si debeamus immedi­ tati 1 respondere, falimur in talibus temporibus. Igitur cum per pri­ mum librum non simus exercitati in respondendo et solvendo orationes sophisticas, oportet addere secundum. Accidit autem quandoque . . . [c. 1 6 ; 1 75a 26-30) . Hic ponit q u a r t a m r a t i o n e m, quae est ista : sicut in descriptionibus geo­ metricis et aliis scimus dissolvere descriptiones et nescimus eas compo­ nere, ita contrario modo est in elenchis apparenti bus ; nam facile est eos componere, sed difficilius est eos dissolvere. Unde frequenter sci­ mus facere orationem sophisticam et tamen dubitamus solvere eandem.

30

35

[CAPITULUM 2 DE SOLUTJONE APPARENTI ORATIONUM SOPIUSTICARUM }

§ 1 Primum igitur si cuti s yllogizare.. . [c. 1 7 ; 1 7Sa 31-36] . In ista parte intendit P h i l o s o p h u s de solutione apparenti, et dividitur in duas. In prima ostendit quod syllogismus litigiosus aliquando est solvendus apparenter ; secundo docet modos solvendi eos apparenter, ibi : Respondendum autem Prima dividitur in tres partes. In prima pro ba t quod aliquando respondendum est apparenter. Secundo incidenter, ex eodem modo, ostendit quod ali quando respondendum est veraciter et recte ; i bi, cito post : Nam et si elenchus. Tertio resumit quod oportet aliquando appa­ renter solvere, versus finem istius partis, i bi : Sicut igitur diximus Praemittit igitur conclusionem dicens quod sicut aliquando magis eligimus syllogizare et arguere contra respondentem apparenter quam

s

1•

to

•.

28 fteqw:nter l tamen add. F 28-29 immcditati sic CL, immecmte (immo-te O V) OFV 29 temporibwl propositionibw L, o m . C 31 secunduml librum add. F 34-36 dissolvere . cfu. soi'vere l solvere . . solvere F 37 dibutamus l dubitatur F .

.

CAP. 2, § 1 . - 5 inte:ndit l determinat LV

2

15-16 quam . . . apparenter om. (hom.) O

Quidam codices versionis Boethianae hic legunt 'immediati'. CAP. 2, § 1. l Infra, § 1 1 . 2 Infra, § 10. -

.

15

CAP. 2 : DE S OLUTIONE APPARENTI SOPffiSMATUM

31

25

30

35

1 53

vere, sic aliquando eligimus magis a p p a r e n t e r solvere quam vere. Cuius ratio est : quia contra litigiosos, intendentes victoriam et gloriam, oportet respondentem omnibus modis resistere, et non tan­ tum debet resistere estendendo quod non arguunt - quod fit per veram solutionem - sed etiam resistendum est ne videantur etiam appa­ renter arguere, quia non tantum dicimus frequenter eos non syllogi­ zare, sed etiam dicimus eos non syllogizare apparenter ; igitur ne vi­ deantur syllogizare, corrigendi sunt, estendendo scilicet quod non ap­ parenter syllogizant. Sed hoc fit per apparentem solutionem aliquando, sicut i n f e r i u s ostendentur. Igitur aliquando est appa­ renter respondendum. N o t a n d u m quod aliter respondendum est protervis sive liti­ giosis, qui non disputant nisi propter victoriam et gloriam ; quia cis est amni modo obviandum ne consequantur finem quam intendunt, scilicet ne consequantur nec victoriam nec gloriam, et hoc fit fre­ quenter per apparentem responsionem, quia etiam aliquando per ta­ lem responsionem impediuntur ab arguendo. Sed aliter respondendum est disputantibus praecise proptet exercitium et doctrinam, quia illis est semper respondendum ad rem, et non sunt impediendi nisi satisfaciendo eis per veram et rectam solutionem. § 2 Nam et si 1 elenchus [c. 1 7 ; 1 75a 36 - b 3 ] . In ista parte inci­ denter probat quod aliquando est respondendum etiam litigiosis et protervis per v e r a m et rectam solutionem. Et hoc virtute medii praecedentis. Et hoc sic : protervis est respondendum non salurn ne redarguant, sed etiam ne redarguere videantur ; sed hoc ali quando non . . .

s

1&-17 sic . . . vere om. (hom.) FV mentant F 2 1 quial tamen add. C om. C 27 sivel quam OF, om. V add. F quial et L aliquando om. F 35 eis om. OF

CAP. 2, § 2. - 3 etiaml et OF, om. V hoc o m . OF

16 sic l ita L sol vere l respondere L 19 arguunt l argutantum o m. L 21-22 eos. . . eos o111. (r.om.) O 21 non1 29 quam l quem FLV 31 apparentem l solutionem ve! 33 disputanti bus l in disputationibus OW, disputationibus V 4 protervis l et add. CO

6 redarguant l redarguatur O

CAP. 2, § 2. 1 Translatio tamen Boethii habet "Nam si est elenchus ... " (Ari­ stot. Lat. , VI, 1-3, p. 36) . In expositione huius partis usque ad § 10 inclusive (vide etiam supra, § l , lin. 10-1 1) Ockham et Aegidius notabiliter differunt (c( infra, § 10, nota 1). -

1 54

LIBER II

potest fieri nisi per veram solutionem et rectam ; igitur per veram solu­ tionem et rcctam est aliquando etiam protervis et litigiosis responden­ dum. Maior est manifesta, ideo P h i l o s o p h u s insistit ad proban­ dum minorem. Et probat eam tripliciter. Et secundum hoc dividitur ista pars in tres, secundum t r e s r a t i o n e s. Secunda incipit ibi : Si vero dividens. Tertia ibi : Si autem duas. In ista igitur parte probat istam minorem, quod est aliquando danda recta solutio, probando quod aliquando est respondendum per distinctionem. Et primo probat quod respondendum est per distinctionem ; secundo quo tempo re disputationis est respondendum per distinctionem, ibi : Nam q ue licet. Dicit igitur primo quod, quamvis quando sit elenchus verus, quia ex praemissis debito modo dispositis et sine omni aequivocatione et amphibolia et omni alia multiplicitate, - supple : non sit respondendum per distinctionem - quia talis non facit syllogismum habentem aliquod multiplex, et numquam est distinguendum nisi quando vide­ tur fieri elenchus et non fit propter aliquod multiplex acceptum ; ta­ men aliquando, puta quando accipitur aliquod multiplex, est respon­ dendum per distinctionem. Sed responsio per distinctionem est vera et recta solutio. Ergo aliquando est per veram et rectam solutionem respondendum. Prima pars maioris probata est, scilicet quod aliquando est respon­ dendum per distinctionem. Secunda pars, scilicet quod quan do propo­ nitur multiplex est respondendum per distinctionem, probatur sic : quia respondens protervo et litigioso non tantum debet cavere redargui, sed etiam debet cavere videri redargui ; sed quando proponitur aliquod multiplex, non p otest cavere videri redargui nisi distinguendo ; igitur quando proponitur multiplex, debet respondere per distinctionem et distinguere. Maior istius rationis est manifesta ; minorem probat : quia illa quae obnubilant verum elenchum et faciunt dubitare responden­ tem, vel audientem dubitare an opponens vere sit arguens vd non arguens, hoc est vere sit redarguens vel non redarguens respondentem, sunt evacuanda. Sed quamdiu est ibi aliqua aequivocatio vd amphi­ bolia vel aliqua talis obtusio - hoc est aliqua alia multiplicitas - et non 7 rectam] resporuionem add. F 8 etiam om. LFV 18 quando om. OF 20 amni ] sine F 21 talis. scii. arguens syllogismum] argumentum L 23 fieri] verus add. F 30 probatur] pro ba t C 34 respondere. . . et] responderu F 37 dubitare om. OF 37-38 arguens. . . si t o m. (l1om.) O argueru. . argueru ] argutus. . . argutus F 39 hoc . . . redarguens• om. (hom.) L 40 alia ] talis LV

10

1s

2'J

25

30

35

40

CAP. 2 : DE SO LUTIONE APPARENTI SOPHISMATUM

1 55

exprimitur talis multiplicitas a respondente, potest audiens dubitare an respondens sit redargutus ab arguente vel non. Igitur talia multipli­ eia oportet aliquando distinguere, ne videatur opponens apparenter redarguere respondentem. § 3 Namque 1 licet [c. 1 7 ; 1 75b 3-6] . Hic ostendit quo tempore disputationis debet distinguere, ostendens quod in principio, antequam conclusio concludatur, hoc est antequam respondeat sine distinctione, debet distinguere. Nam si aliquis primo concederet aliquam conclu­ sionem et postea distingueret eam, dicendo eam esse multiplicem et se concessisse eam in uno sensu et non in alio, poterit audiens vere dubitare an vere sit redargutus et an modo dicat verum, scilicet se concessisse in uno sensu quem non 'modo negat sed affirmavit'. Sed hoc est sum me cavendum, ne scilicet videatur redargui. Igitur in prin­ cipio debet distinguere multiplex. . . .

5

10

§ 4 Si vero dividens [c. 1 7 ; 1 75b 7-1 4] . In ista parte ponit P h i­ l o s o p h u s s e c u n d a m r a t i o n e m ad probandum quod ali­ quando est per veram et rectam solutionem respondendum, scilicet per distinctionem. Et primo hoc facit ; secundo vituperat quorundam consuetudinem et dictum, ibi : Accidit autem 2• In prima parte intendit talem rationem : respondendo ad multiplex per distinctionem, vitatur apparens redargutio ; sed aliquando non potest vitari apparens redargutio nisi per distinctionem multiplicis ; igitur cum respondens debeat vitare et veram et apparentem redargu­ gutionem, aliquando debet distinguere. Sed responsio per distinctioncm multiplicis est vera solutio. Igitur aliquando debet dare veram et rectam solutionem. . . .

5

to

CAP. 2, § 3. - 3 ostendens l dicens F affirmavit l afrmat LFV (vide transl. Boeth.) deatur etiam W (sed: videatur V)

9 non o m. F non modo l m. n. V 5 aliqua m l unam F I O videaturl etiam vidcatur O, videatur etiam et L, vi-

CAP. 2, § 4. - 9-12 mulriplicis . . . mulriplicisl mulriplicitatis . . . multiplicitatis O, multiplicem . . . mulriplioem V 11 responsio l respondendo LV

CAP. 2, § 3. - 1 Versio Boethii : "Nam quia licet in fme conclusi non quod afimavit negare dicere" (Aristot. Lat. , VI, 1-3, p. 36).

1 56

LIBER II

M a i o r e m istius rationis probat per hoc quod si opponens, proponens aliquod aequivocum vel amphibolum, in principio distingueret sufficienter illud aequivocum vel amphibolum, non esset dubium quin ex tali modo non fieret vcrus elenchus. Et ideo qui primo inter­ rogant et non distinguunt, videntur magis litigiosi quam illi qui primo distinguunt et postea arguunt ; et quando primo distinguunt, faciliter vitatur apparens redargutio. Igitur, eodem modo, si respondens corrigat vitium propositionis propositae, eam distinguendo et ostendendo quod proponit multiplex, non oportebit respondentem simpliciter con­ cedere nec simpliciter negare eam, sed poterit concedere in uno sensu et negare in alio ; et ita per distinctionem vita bit apparentem redar­ gutionem.

15

20

25

§ 5

Secundo, ibi : Si autem aliquis . . . [c. 1 7 ; 1 75b 1 5-33] , probat m i­ n o r e m praedictae rationis sic : si aliquis putet illum elenchum falsum qui est secundum aequivocationem, esse verum elenchum , propter hoc forte quod nomcn in conclusione est singulare, non effugiet saltem apparentem redargutionem nisi distinguat. Nam in visibilibus - hoc est in singularibus - si respondeat sine distinctione, idem secundum nomen affirmabit quod negavi t, vel e converso ; et ita apparenter rc­ darguetur. N e c v a l e t responsio a l i q u o r u m dicentium quod in talibus singularibus non est dicendum absolute quod Coriscus est musicus, vel Coriscus non est musicus, sed dicendum est quod hic Coriscus est musicus, et hic Coriscus est non musicus. Ista, inquam, responsio n o n v a l e t: nam eadem orario est 'Coriscus est mu­ sicus' et 'hic Coriscus est musicus', et similiter 'hic Coriscus est non musicus' et 'Coriscus est non musicus' : igitur concedendo quod Coriscus est musicus, Coriscus non est musicus ; idem de eodem affirmant et negant ; et ita, saltem apparenter, redarguentur. Sed forte potest a l i q u i s dicere quod non est idem 'Coriscus' et 'hic Coriscus' ; nam ex una parte accipitur pronomen, ex alia non. Hoc adhuc n o n v a l e t, quia sive addat utrique subiecto pronomen sive non, sive addat pronomen subiecto in una propositione et non in alia, nihil 15 proponens] proponat LV. orn . O 17 modo ] multiplici C non otn . O vverus talis elenchus L, elenchw talis V ! M vi d en tur ] dicuntur O , vocantur F respondentem] a p pa rebi t respondente m ncc L 21

CAP. 2, § 5. - 7 sccundum orn. L 10 quod ] quia CO pronomen subiecto o m . F 21-22 et . . . refert] in alia non F

13

verus

23

elenchw] non oportebit

cadcm orati o J code m modo

C

10

15

20

CAP. 2 : DE SOLUTIONE APPARENTI SOPffiSMATUM

25

30

Js

40

1 57

refert ; quia semper si concedat primo quod Coriscus est musicus, sine distinctione, non exprimendo sensus aequivoci vel amphiboli, appa­ renter redarguetur cum probabitur quod Coriscus non est musicus. Igitur manifestum est quod in disputationibus oportet tale multiplex dividere ; quia apparebit non determinantem distincta significata, sed dantem simpliciter tale multiplex committere peccatum, scilicet re­ dargui. N o t a n d u m quod hic non est eadem orario 'Coriscus' et 'hic Coriscus', quia non est eadem vox ; tamen quantum ad significatum idem est, quia non significant distincta, et hoc est 'esse idem' quantum ad significata. S e c u n d o n o t a n d u m quod quando est aliquod singulare, hoc est nomen proprium alicuius, numquam respondendum est protervo nisi per distinctionem, quia tale nomen est pure aequivocum ; sicut hoc nomen 'Sortes', si imponatur pluribus hominibus, est pure aequivocum. Tamen alteri disputanti praecise propter exercitium, non est danda responsio per distinctionem, quia talis vel utitur ilio nomine pro aliquo uno determinato, vel utitur tali nomine gratia exempli, ac si non esset multiplex nec impositum pluribus. § 6 Accidit autem saepe [c. 1 7 ; 1 75b 33-38 ) . Hic removet dictum et consuetudinem aliquorum. Dicit ergo quod saepe - hoc est multi ­ frequenter videntes multiplicitatem pigritantur distinguere, quia cum talia saepe proponantur, si semper distinguerent multiplex, viderentur esse nimis graves - hoc est viderentur esse nimis protervi. Sed taliter facientes et dicentes, quia taliter errantes, saepe accidit improbabile et apparens redargutio propter hoc quod non distinguunt. Quare con­ cludit P h i l o s o p h u s quod quandocumque proponitur aliquod multiplex non est pigritandum distinguere, sicut dictum est p r i u s . . .

s

to

1•

36 si imponatur) sive ponatur C, si ponatur L

37 alteri) aliquando C

3 multi J multum L CAP. 2, § 6. 2 Hic remo ve: J in ista parte vituperat et reprobat F 8 Quare] quia F 6 nimis . . . nimis) minus . . . minus OF 7 talitcr errantes) sic errant F -

CAP. 2, § 6.

-

1

Supra, § 3.

1 58

LIBER II

§ 7 Si autem duas .. . [c. 1 7 ; 1 75b 39 - 1 76a 5] . Hic ponit t e r t i a m r a t i o n e m ad probandum quod aliquando est danda recta solutio, scilicet per distinctionem, sic : omne multiplex per aequivocationem et amphiboliam est aequivalens pluribus interrogationibus ; sed ad plures interrogationes quae proponuntur ut una non est respondendum una responsione ; ergo nec ad multiplex est danda una responsio prae­ cise. Igitur sunt dandae plures responsiones. Sed non possunt dari plures responsiones ad multiplex nisi per distinctionem ; ergo ad aequi­ vocationem et amphiboliam et omne multiplex respondendum est per distinctionem. S ed respondere per distinctionem ad multiplex est vere solvere ; ergo etc. Maiorem declarat P h i l o s o p h u s, quia nihil refert interro­ gare an Callias et Themistocles sint musici, et interrogare an a sit musicus, si a imponatur utrique ; et per consequens sicut ad unam interrogationem dandae sunt plures responsiones, quia est aequivalenter plures, hoc est aequivalet plures, ita ad aliam propter eandem ratio­ nem dandae sunt plures responsiones.

5

10

t5

§ 8 N ec si de omnibus... [c. 1 7 ; 1 76a 5-1 3] . Removet una m cavila­ tionem, dicens quod non valet dicere quod non est respondendum per plures responsiones si quilibet sensus sit verus. Nam quantum ad for­ mam respondendi, in hoc non differt plus quam si interrogasset utrum Coriscus et Calas sint domi, sive sint praesentes sive non sint prae­ sentes, quia semper ex forma interrogationis sunt plures interrogationes aequivalenter. Et ita quantumcumque aliquis interrogaret mille vera, non esset danda una responsio, quia hoc esset interimere formam dispu­ tationis. § 9 Resumit igitur rationem suam, ibi : Hoc autem simile tamquam si idem . . . [c. 1 7 ; 1 76a 1 3-1 8 ] , dicens quod sicut ad plures interrogationes CAP. 2, § 7. - 4 omne] oratio CV, conclusio 14 Themistocles sic versio Boeth . , sed multi codices habmt Thcnùstodes ; Thcmistodes F, Demistodes O, Demostones LV, Demostcres C 15 a] autem OL CAP. 2, § 8. - 2 omnibus] In ista parte add. F garct] intcrroget F CAP. 2, § 9. - 3 idem

om.

F

3 non

om.

F

5 plus

om.

OF

l! intcrro-

5

10

CAP. 2 : DE S OLUTIONE APPARENTI SOPlflSMATUM

5

10

15

7D

25

1 59

quae apparent una non est danda una responsio sed plures, ita ad multiplex quod aequivalet pluribus interrogationibus non est danda una responsio sed plures ; unde non est dicendum simpliciter et absolute 'sic' vd 'non', sed est distinguendum. Nam qui diceret sine distinctione 'sic' vd 'non', hoc est sine distinctione concederet vel negaret, diceret sed non responderet, immo concederet in disputationibus aliquod inconveniens, eo quod lateret deceptio in tali multiplici. N o t a n d u m quod quantum ad aliquid, consimiliter sunt dandae plures responsiones ad propositionem multiplicem et ad plures inter­ rogationes quae videntur una. Nam affirmative ad neutram generaliter est danda una responsio sin e inconvenienti ; quia propositio multiplex numquam est concedenda sine distinctione, interrogatio autem plures aliquando posset concedi sine inconvenienti, non tamen semper. Unde, si aliquis quaereret an Socrates et Plato sint homines, convenienter respondctur quod sic ; si autem quaereret an isti - demonstrando unum hominem et unum asinum - sint homines, non convenienter respondetur quod sic. Si militer ad propositionem quae videtur plures interrogationes potest convenienter responderi negative ; sicut si quaeratur an isti - de­ monstrando hominem et asinum - sint homines, convenienter potest dici quod n on. Sed ad multiplex, maxime protervo, numquam conve­ nienter potest responderi negative sine distinctione. S e c u n d o n o t a n d u m quod protervo numquam respondendum est sine distinctione ad multiplex, tamen non protervo, sed volenti disputare propter eruditionem, quando vult uti termino vel nomine pro determinato sensu, potest homo respondere sine distinctione. § 10

5

Sicut igitur d.iximus... [c. 1 7 ; 1 76a 1 9-23] . In ista parte resumit P h i l o s o p h u s quod oportet aliquando solvere a p p a r e n t e r, dicens quod sicut sunt quidam elenchi apparentes et non exsistentes, secundum praedicta, eodem modo sunt quaedam solutiones apparentes, sicut dictum est, quas aliquando oportet praeeligere veris solutionibus ; et hoc in disputationibus agonisticis et in responsione ad multiplex. -

--

16 aliquando om. F 18 respondctur] respondcretur OF quaereret] quaereretur F 19 respondctur] respondcretur F 20 propositionem . . . videtur] propositiones . . . videntur F 22-23 potest dici] respondetur F 25 quod] licet ddd. F 26 est ] sit F ad multiplex om. F 28 nomine] materia OF CAP. 2, § 10. 5 apparentes] exsistentes sive verae F 6 quas] et quaedam apparentes, quas qui7 agonisricis] agonismaricis F dcm solutiones apparentes F -

LlBEl

1 60

u

N o n tamen est i n t e 1 1 i g e n d u m quod istud ultimum sit referendum ad praecedens quasi per distinctionem, de qua locutus est prius, sit respondendum ad multiplex apparenter et non recta solutione ; nam solutio per distinctionem ad multiplex est vera solutio. 1,

10

§ 11 Respondendum autem. . . [c. 1 7 ; 1 76a 23-25] . Postquam P h il o s o p h u s in parte praecedenti ostendit quod aliquando danda est apparens responsio et aliquando danda est vera solutio, in ista parte docet a p p a r e n t e r solvere, dando aliquas c a u t e l a s quibus debet uti respondens. Et dividitur ista pars secundum numerum caute­ larum quas ponit. P r i m a est haec : ad propositionem probabilem quae non potest bene negari, nec est inconveniens eam concedere propter aliqua prae­ concessa qui bus forte repugnat, respondendum est dicendo 'sic', quod sit ita. Sic enim respondendo nec simpliciter concedit nec simpliciter negat, et ita propter talem responsionem non fiet contra eum elenchus nec redarguetur.

5

10

§ 12 S i vero aliquid . . [c. 1 7 ; 1 76a 25-27] . Ponit s e c u n d a m c a ut c l a m, dicens quod cum proponitur aliquid valde improbabile, quia est valde extra opinionem, et tamen oporteret eum hoc concedere, debet respondere dicendo 'videtur' ; quod sic dicendo nec simpliciter concedit nec simpliciter negat, et ita nec fiet contra eum elenchus nec reducetur ad inopinatum. N o t a n d u m quod respondens protervo, maxime quando est m puncto redargutionis, debet uti omru cautela ad evadendum, vel .

1 1 multiplex] non add. L

10 si t] sic OF

CAP. 2, § 1 1 . - 9 inconvenicns] conveniens O L, hoc O, hoc sic F, hoc scit ita V

CAP. 2, § 12. - 3 quia ] quod LV dicendo] rcspondendo LV, sic add. F

concedere] nisi add. L 10-1 1 quod sit sic C, sit 1 1 Sic] similiter O respondendo] direndo F 4 valde

om.

F

5 videtur] univcnaliter O l: quod] quia L . _

CAP. 2, § 10. 1 Sicut facit Aegidius, Expositio, II, c. l : "Epilogat circa totam praecedentem partem, videlicet quod aliquando expedit solvere apparenter... Hic vero epilogus continct quod principaliter intenditur in tota praecedenti parte, vi­ delicet quod in agonisticis disputationibus et in obviatione ad duplex aliquando magis expedit ferre solutiones apparentes quam veras" (f. 47va) . -

5

161

CAP. 2 : DE SOLUTIONE APPARENTI SOPIUSMATUM 10

turbando opponentem ne aliquid disputet, vel redimendo tempus ne ante fmem disputationis redarguatur. Hoc autem fi.t maxime per cau­ tdas praedictas, vel etiam per alias cautelas debet vitare redargutionem. § 13

s

Quoniam autem... [c. 1 7 ; 1 76a 27-30] . Hic ponit t e r t i a m c a u t e l a m, et est quod quando ab opponente proponitur aliqua praemissa propinqua conclusioni probandae, debet respondens dicere quod petit quod est in principio. Quomodo autem petitur principium, dictum est a l i h i 1•

§ 14 Et quando aliquid [c. 1 7 ; 1 76a 30-33] . Ponit q u a r t a m c a u t e l a m, quae est ista : quod quando opponens evidenter infert aliquod falsum vel inopinatum ex concesso a respondente, debet respondens dicere quod est idem - scilicet idem, quod infert, cum prae­ concesso. Nam ilia quae de necessitate sequuntur ex aliquo sunt eiusdem positionis cum illo, et debent ab eodem opinari. Et ita per istam cau­ telam appat enter vitatur quod propter virtutem argumentationis non conceditur tale falsum, sed quia est de opinione respondentis. . . .

s

§ 15 Amplius quando universale . [c. 1 7 ; 1 76a 33-39] . Ponit q u i n­ t a m c a u t e l a m, quae est ista : quod quando aliquid primo con­ ceditur, et postea proponitur aliquod universale non sub nomine proprio sed in parabola vel similitudine, et ex ilio infertur contrarium prae­ concessi, debet respondens dicere quod non sequitur ilio modo qua ipse dedit, nec opponens accipit propositionem ut concessit. Et quod sic sit respondendum, patet per hoc quod saepe fit elenchus et redar­ gutio propter hoc quod aliquid accipitur in suo simili et non in se, et ita tali cautelae opponentis debet respondens per istam cautelam obviare. .

s

10

.

CAP. 2, § 13. - 3 et est] dicens F 5 idem . . . cum] illud . . .

CAP. 2, § 14. - 3 quae est ista J dicens F CAP. 2, § 15. - 5 infertur] infert FL

7 nec] sed F

CAP. 2, § 13. - 1 Vide supra, lib. I,

OCJDL\M, OPEI PISOPHICA m

c.

ex

F

propositionem ut] propositum

nec

L

9.

11

162

LIBER II

Quod si prohibeatur ab opponente ne per istam cautelam evadat, debet obviare eidem, estendendo quod non bene ostensum est et se­ cundum dictam h.:!terminationem in primo libro, scilicet estendendo ibi esse aliquem locum sophisticum. Nam quando aliquid proponitur sub propriis nominibus, respondendum est simpliciter vel divisim - hoc est distinguendo. Vult dicere quod quando aliquis non potest evadere per cautdas, debet respondere vera solutione, assignando in argumento opponentis aliquem locum sophisticum, si potest. Nam opponens quando proponit aliquid sub certo nomine et proprie loquitur, potest artare respondentem quod respondeat simpliciter, hoc est simpliciter concedendo vel simpliciter negando, vel divisim, hoc est quod distin­ guat. Et ita potest artari respondens ad veram solutionem, si sciat.

1s

20

§ 16 Quaedam autem subintelligentes [c. 1 7 ; 1 76a 39 - b 7] . Hic ponit s e x t a m c a u t e l a m, quae est ista : quod quandocumque proponimus aliqua subintelligendo alia, puta quando proponimus ora­ tiones truncatas, - tunc enim aliquid subintelligimus necessarium ad orationis completionem -, et ad tales orationes non debet respondens simpliciter respon dere concedendo vel negando, sed antequam respon­ deat debet petere quod orationes perficiantur, et tunc potest respondere. Nam saepe propter hoc quod ad tales orationes respondetur ante earum completionem, fit elenchus, hoc est vera vel apparens redargutio. Et exemplificat P h i l o s o p h u s. Nam si quaeratur 'putasne quidquid est Danaum est possessio Danaum ?', si respondens simpliciter concedat, fiet contra eum saltem apparens elenchus, sic : quidquid est Danaum est possessio Danaum ; sed Alexander est Danaum, quia est de numero Danaum ; igitur est possessio Danaum. Similiter si quaeratur 'putasne quidquid est animalium est possessio animalium ?' vel 'quidquid est Lacedaemoniorum est possessio Lacedaemoniorum ?', si respondeatur quod sic, fit elenchus ad probandum quod homo est possesio animalium, quia est animalium eo quod est animai ; et si­ militer quod Alexander est possessio Lacedaemoniorum, cum sit La. . .

13 eidem] respondens add. F respondendo F

H l per om. F

CAP. 2, § 16. 3 quandocumque] quando OL cessarium] necesio F 8 poteSt] primo C, post L 20-21 cum sit Lacedaemoniorum om. (hom.) F -

20 loquitur] loquendo F

22 negando ]

4 proponimus] ponimus F, om. C 5 ne16 est1] sit F 19 quia . . . animai om. F

5

to

15

20

CAP. 2 : DE SOLUTIONE APPARENTI SOPHISMATUM

25

30

1 63

cedaemoniorum quia Lacedaemonius. Ad tales ergo orationes trun­ catas et obscuras non est respondendum ante earum completionem. N o t a n d u m quod tales orationes ' Socrates est animalium', 'Alexander est Graecorum' et huiusmodi, nec sunt distinguendae nec sunt de virtute sermonis verae nec falsae, quia sunt orationes incom­ pletae, et ideo oportet eas compleri. Et quia possunt compleri diversis modis, vcl sic ' Socrates est possessio animalium', vel sic 'Socrates est de numero animalium', vel forte aliis modis, ideo non est ad eas respon­ dendum ante completionem. Qui tamen diceret quod tales orationes de virtute sermonis sunt verae, haberet dicere quod habent tot causas veritatis quot modis possunt compleri. Et ita arguendo a tali oratione incompleta ad aliquam illarum completarum esset falacia consequentis, arguendo a propositione habente plures causas veritatis ad unam illarum. § 17

s

10

1s

Quando autem duobus existentibus . . . [c. 1 7 ; 1 76b 8-1 1 ] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s s e p t i m a m c a u t e l a m, quae est ista : quod quando proponuntur duae propositiones ex quarum una de necessitate sequitur altera, et non e converso, hoc est quando se habent sicut antecedens ad consequens, si alterum oportet concedere, prius dandum est illud quod est in minus quam illud quod est in maius, hoc est prius est concedendum consequens quam antecedens. Nam difcilius est probare illud quod est in pluribus, hoc est difficilius est probare antecedens quam consequens, et ideo difficilius est improbare consequens quam antecedens ; unde difficilius est improbare istam 'animai est album', quam istam 'homo est albus'. N o t a n d u m quod consequens aliquo modo est in plus et aliquo modo est in minus quam antecedens. Nam consequens pauciora infert quam antecedens, nam quidquid infert consequens infert antecedens et non e converso ; tamen ali quando consequens est in plus, quia ali­ quando consequens continet unum terminum qui pluribus est communis quam aliquis terminus antecedentis, sicut patet in istis propositionibus : 24 Gracrum] Lacedaemoniw F haberent F 31 possunt] possent F

nec] non F 26 compleri] compiere L 32 incompleta] completa L

CAP. 2, § 17. - 5 altera] altcram OL 7 inl om. L in1 o m . CL probare F, concedere istam O 12 animai est album] album est animai F aliquando L 16 aliquando] aliquo modo OF

30 habcret]

1 1 impro bare istam] 13-14 aliquo1 modo est]

1 64

LIBER I l

homo currit, animai currit. Et ideo errant a l i q u i dicentes quod universalia sunt in minus secundum simplicitatem, quia dicunt quod genus est pars speciei. Nam hoc est simpliciter falsum, sicut ostensum est a l i h i 1, quod genus, nec differentia, est pars speciei, sed animai est in pluribus quia pluribus est communis. 1

20

§ 18 S i autem conetur

. . .

[c. 1 7 ; 1 76b 1 1-13] . Hic ponit o c t a v a m

c a u t e l a m, quae est ista : quod quando respondens concesserit de

duobus quod utrique est aliquid contrarium, et opponens probat quod aliquid est contrarium uni illorum et quod alteri nihil est contrarium, quamvis verum probet, debet respondens, ut apparenter vitet redar­ gutionem, dicere quod illi alteri est aliquid contrarium, sed illi non est nomen impositum.

5

§ 19 Quoniam autem quaedam [c. 1 7 ; 1 76b 14-25 ] . Hic ponit P h il o s o p h u s n o n a m c a u t e l a m, praemittens primo unam distinctionem orationum sive propositionum, dicens quod de numero orationum quaedam sunt tales quod quamcumque partem contradictionis respondens non concesserit, plures inquiunt eum mentiri ; quia si non concedit partem affirmativam, plures opinantes ilam partem esse veram dicunt eum mentiri, si autem non concedit partem nega...

22 quod]

nec

CAP. 2, § 18.

add. F -

genw] in materia add. C

3 concesserit] concessit CO

CAP. 2, § 19. - 6 concesrit] concesit CO

5 quod el est contrariwn inquiunt ] dicunt F

om.

F

7 illam] unam O

CAP. 2, § 1 7. 1 Aegidius, Expositio, II, c. 2 : "Dicendum quod plus et minus possunt dupliciter accipi ; vel secundum simplicitatem, vel secundum ambitum. Universalia enim sunt in minus quantum ad simplicitatem. Species enim est co­ piosior et in plus quam genus, sive abundat genere differentia. Homo enim dicit totum quod dicit animai et plus, quia aliqua differentia est de ratione hominis quae non est de ratione animalis. Sed si consideremus quantum ad ambitum, non sunt in minus sed in plus. Sunt enim genera maioris ambitus quam aliqua eorum species. N on enim est contradictio si consequens est in minus et in plus, quia est in minus quantum ad simplicitatem, in plus autem quantum ad ambitum", (ed. cit. , f. 48va). 1 Praesertim in Expositione in librum Porphyrii, c. 2, § 4 et c. 8, § 4 (ed. cit. , p. 33ss. et pp. 106s.), et alibi saepe ; Scriptum in I Sent. , d. 8, q. 2 et q. 4 (Opera Theologica m, ed. cit. , pp. 195ss. et pp. 225-248) . -

5

CAP. 3 : DE VERA SOLUTIONE ORATIONUM SOPIDSTICARUM

10

15

20

1 65

tivam, plures opinantes illam esse veram dicunt eum mentiri. Quaedam autem orationes non sunt tales, sed una pars contradictionis est opinata ab omnibus et alia a nullo. Et de primis orationibus exemplificat P h i l o s o p h u s, quia tam ista ' anima animalium est corruptibilis', quam ista 'anima animalium est immortalis', est opinata et habet de­ fensores suos. Sunt ergo aliquae propositiones in quibus dubium est utro modo soleat dici propositum - hoc est utraque pars defenditur -, et aliquae sunt ut conceptiones. Vocantur autem 'conceptiones' verae opiniones quae tenentur ab omnibus sapientibus, et etiam totae nega­ tiones, hoc est opiniones verae, negativae, quae tenentur ab omnibus. Hac distinctione praemissa, dicit P h i l o s o p h u s quod cum proponitur aliqua propositio quae habet defensores, et similiter sua contraria habet defensores, respondens debet se transferre ad aliqua nomina metapho­ rica, per quae latebit quam partem tenet ; et ita neutri putabunt eum mentiri nec opinabuntur quod faciat sophisma, sed apparenter evadet redargutionem. § 20

5

Amplius quascumque ... [c. l 7 ; 1 76b 26-28] . Ponit d e c i m a m et ultimam c a u t e l a m , quae est quod respondens, quascumque oppositiones et obiectiones praesenserit fiendas contra eum, debet eas praedicere, dicendo quod 'sic vel sic potest argui contra me'. Nam per istum modum maxime impediet opponentem ab obiectionibus.

[CAPITULUM 3 DE VERA SOLUTIONE ORATIONUM SOPilSTICARUM ) § 1 5

Quoniam autem est recta quidem solutio ... [c. 1 8 ; 1 76b 29-30) . Postquam P h i l o s o p h u s docuit responsionem apparentem, in ista parte docet Philosophus veram et rectam solutionem. Et divi17 sapientibus] 1 5 utro] utrum F 9 illam] partem add. OV 14 aliquae] aliac FV scientibus F totae] verae F 18 verae . . amni bus] quae tenentur ab omnibw et sunt verae negativae F 1 9-20 praemissa . . . contraria om. L 20 sua contraria] suum contrarium F 21 defensores] suos add. F 22 tenet] tenebit F neutri putabunt] ncuter putabit F 23 opinabuntur] opinatur F

.

'

:,

CAP. 2, § 20. - 4 oppositiones] opiniones OF

5 me]

eum

F

1 66

LIBER II

ditur in duas partes, quia primo docet eam in generali ; secundo, m speciali, ibi : Eorum igitur 1• Prima pars dividitur in tres partes, quia primo ostendit quid est recta solutio ; secundo ostendit cuius est recta solutio, i bi : Falsus autem syllogismus ; tertio ostendit quomodo debet fieri recta solutio, ibi : Quare acddit. Dicit ergo quod recta solutio est manifestatio falsi syllogismi quan­ documque secundum aliquam interrogationem - hoc est oppositionem accidit aliquod falsum. S c i e n d u m quod recta solutio non datur nisi quando conclu­ ditur aliquod falsum secundum veritatem vel secundum responsionem respondentis ; nam quando concluditur verum non oportet solvere, quia non fit contra respondentem ex quo concedit conclusionem. S e c u n d o n o t a n d u m quod, quamvis non oporteat solvere orationem quando non est contra respondentem, tamen si accipiat falsum illud argumentum vel peccet in forma, quantumcumque con­ cludat verum, potest illa falsitas vel defectus ille doceri.

10

15

20

§ 2 Falsus autem s yllogismus . . [c. 1 8 ; 1 76b 31-35) . Hic ostendit cuius est recta solutio, dicens quod falsus syllogismus est duplex : unus quia accipit aliquam propositionem falsam, scilicet syllogismus peccans in materia ; alius autem dicitur falsus, non quia accipit aliquam praemissam falsam, sed quia non est syllogismus, qua mvis videatur esse syllogismus. Et utriusque est recta solutio, quia utriusque interroga­ tionis - hoc est utriusque oppositionis, scilicet tam peccantis in materia quam peccantis in forma - fit per rectam solutionem correctio. .

§ 3 Quare accidit orationes. . . [c. 1 8 ; 1 76b 35-36] . In ista parte ostendit P h i l o s o p h u s quomodo debet fieri recta solutio. Et 1 1 quomodol quando (niam in.fra, saepe) C 14 aliquam om. F CAP. 3, § 1. - 9 quidl quae O 19 quia non fitl cum non faciat F 23 ille doceril manifestari F

Il oppositionem l opinionem F

CAP. 3, § 2. 7 utriusque l in utroque F est facienda correptio F -

CAP. 3, § l .

-

l

solutio l danda tuld. F

Infra, c. 4, § l .

9 fit

...

correctio J per

=:t.

solut.

5

CAP. 3 : DE VERA SOLUTIONE ORATIONUM SOPIDSTICARUM

5

10

15

21l

25

167

primo dividit rectam solutionem, secundo exsequitur de uno membro, tertio ostendit quo casu est difficile solvere et quo casu facile. Secunda i bi : Rursum. Tertia i bi : D ifrt autem. Dicit ergo quod duplex est solutio : una est per interemptionem, quando scilicet syllogismus est bonus tamen peccat in materia, alia est per distinctionem. N o t a n d u m quod non omnis responsio ad paralogismum peccantem in materia est per distinctionem alicuius multiplicis accepti in eo , quia aliquando nullum est multiplex acceptum 1, sed illa solutio est tantum quando accipitur aliquod multiplex. Tamen P h i l o s o­ P h u s non exprimit hic alium modum solvendi syllogismum apparentem, quia per illum modum innuit alium ; nam sicut per distinctio­ nem solvitur paralogismus quando ostenditur quod aliquod multiplex accipitur, et per consequens quod non est verus elenchus, ita alii pa­ ralogismi sunt solvendi estendendo quod non sunt syllogismi propter defectum alicuius condicionis veri syllogismi. S e c u n d o n o t a n d u m quod, quamvis aliter posset responderi ad paralogismum quam per interemptionem vel distinctionem, ta­ men ad unam propositionem ex qua infertur contrarium concessi non debet aliter responderi, scilicet nisi negando eam vel distinguendo. Et hoc forte intendit P h i l o s o p h u s. Unde in fa 1 1 a c i a a c c id e n t i s e t a l i i s f a 1 1 a c i i s communiter non respondetur ad aliquam propositionem certam, sed respondetur ad totum discursum estendendo illum non valere ; unde in talibus nec oportet propositiones concedere nec negare ; et si aliquando concedantur propositiones hoc est ex superabundanti.

§ 4 Rursum autem [c. 1 8 ; 1 76b 36 - 1 77a 6] . In parte ista agit de solutione per interemptionem, quae est danda ad syllogismum peccan­ tem in materia, dividens primo syllogismum peccantem in materia ; quia quidam talis syllogismus habet conclusionem falsam, quidam con­ clusionem veram. Sed syllogismus peccans in materia habens conclu. . .

5

CAP. 3, § 3. - 7 interemptionem] interpretationem (etiam infra) O 11 materia] forma C 16 paralogismus] syllogismus F 20 posset] possit CO 22 infertur] infert OF 25 communiter] consequenter L, convenienter W 26 certam] rectam L Z7 talibus] falsibus O CAP. 3, § 4. - 2 agit] determinat F

CAP. 3, § 3.

-

1

4 material vide supra, lib. l,

Cf. supra, lib. I,

c.

5,

§

l,

nota 2.

c.

18, § 2, lin. 1 1

168

LIBER II

sionem falsam duobus modis solvitur, scilicet per interemptionem con­ clusionis et per interemptionem alicuius praemissae. S ed syllogismus peccans in materia habens conclusionem veram solvitur tantum uno modo, scilicet per interemptionem alicuius praemissae et non per interemptionem conclusionis, cum sit vera. Et ideo volentes recte solvere, primo inspiciant an conclusio sequatur ex praemissis vel non, secundo an conclusio sit vera vel falsa. Si autem invenerint quod conclusio non sequitur, dividant, hoc est respondeant per distinctionem vel osten­ dendo quod non si t i bi syllogismus. V el si inveniant quod conclusi o sequitur, respondeant duobus modis, scilicet negando tam conclusionem quam praemissam aliquam ; vel respondeant uno modo tantum, scilicet negando aliquam praemissam, si conclusio sit vera. S c i e n d u m quod quando aliquis respondet, si opponens arguat directe contra eum inferendo oppositum praeconcessi, non oportet respondere negando conclusionem, quamvis sit falsa, quia negata est prius. Et ideo P h i l o s o p h u s loquitur de prosyllogismis quia respondendo ad tales prosyllogismos inspiciendum est respondenti an conclusio illa sit vera vel falsa, et similiter ad praemissas inspiciendum est ; et ita in ilio casu contingit dupliciter solvere talem syllogismum, scilicet negando tam conclusionem quam aliquam praemissam.

10

15

w

l,

25

§ 5 Difert autem plurimum [c. 1 8 ; 1 77a 6-8] . Hic agit de facilitate et difcultate solutionif, dicens quod plurimum differt, solvere ora­ tionem interrogatam cito, et non cito solvere. Nam statim praevidere orationem et cito eam solvere est difficile, quia hoc non est nisi multum exercitatorum et expertorum ; solvere autem non cito, sed post multam vagationem 2 , vel deliberationem, est facile, quia hoc possunt aliquando etiam non exercitati ; unde solvere cito est difcile, sol vere non cito est facile. ...

1

12 primo] prius O 14 sequirur] sequatur F 1 4-15 estendendo] ostendant F quirur] sequarur F 16-17 tam aliquam ] aliquam praemissam et conclusionem F •..

vis] conclusio tuid. F

CAP. 3, § 5.

-

1 6 se21 quam-

22 prosy llogismis] paralogismis (eti11m injr11) L

7 vagarionem ve! om. F

9 est facile] non est difficile C

CAP. 3, § 4. - 1 De 'prosyllogismo', vide Aristot . , Anal. Priora, l, c. 25 {42b 5-1 1) ; Topica, Vl, c. 12 (162a 37-162b 2). CAP. 3, § S. - 1 Versio Boethii : 'providere'. 2 lta quidam codices versionis Boethianae pro 'vacationem'.

5

169

CAP. 4 : DE SOLUTIONE FALLACIAE AEQUIV. ET AMPilB.

[CAPITULUM 4 DE

S OLUTIONE FALLA CIAE AEQUIVO CATI O NIS ET AM PHIB OLIAE

)

§ 1 Eorum igitur qui sunt secundum aequivocationem [c. 1 9 ; 1 77a 9-14] . In ista parte determinat d e solutione recta in speciali, et specialiter determinat de solutione quae danda est syllogismo peccanti in forma, quia de solutione recta quae danda est syllogismo peccanti in materia dictum est in parte praecedenti. Et dividitur in duas partes, quia primo agit de solutione paralogismorum peccantium per aliquam falaciam ; secundo agit de nugatione et soloecismo, ibi : In illis autem quae deducunt 1• Prima pars posset dividi secundum quod primo agit de falaciis in dictione ; secundo, de fallaciis extra dictionem, ibi : Ad illos vero qui sunt secundum accidens 2• Prima pars dividitur in duas, in prima determinat de istis fallaciis in speciali ; secundo, in generali, i bi : Omnino autem 3• Prima dividitur in quattuor. In prima determinat simul de aequivocatione et amphibo­ lia ; secundo, de compositione et divisione simul, ibi : Manifestum autem et eos qui sunt ; tertio, de accentu, ibi : Secundum accentum 5 ; quarto, de figura dictionis, i bi : Palam autem etiam his 6• Prima pars dividitur in tres partes, quia primo praemittit duas distinctiones necessarias ; secundo infert quoddam corollarium, i bi : Quibus ig itur in fine; tertio applicando ad propositum docet modum solvendi tales paralogismos, i bi : Ergo in principio. P r i m a d i s t i n c t i o est ista, quod paralogismorum peccantium per aequivocationem vel amphiboliam aliqui habent aliquam praemissam multiplicem, aliqui autem non habent aliquam praemis­ sam multiplicem, sed habent conclusionem multiplicem. Et exemplifi­ cat P h i l o s o p h u s dicens quod in paralogismo inferente istam conclusionem 'est tacentem loqui' conclusio est duplex, sed in paralogismo inferente istam conclusione m 'est non scire scientem' una inter-...

s

10

1s

'

7D

25

30

--

CAP. 4, § 1 . - 12 dictioneml secunda add. F 22 modum l modos LW V habentl tantum F 30-31 interrogationum l interrogatione F

4, § 1 . ' Infra, c . 5 , § l . CAP.

-

1 Infra, c. 16, § l . 5 Infra, c . 6 , § l .

2

Infra , c . 9 , § l . 6 Infra, c . 7, § l .

26 aliquam

3 Infra,

c.

om.

8, §

F

l.

1 70

UBER II

rogationum, hoc est una praemissarum, est amphibola, hoc est multiplex secundum amphiboliam. S c i e n d u m quod primus paralogismus p o test sic formari : contingit istum loqui ; iste est tacens ; igitur contingit tacentem loqui. Nam haec condusio est duplex eo quod li 'tacentem' potest supponere pro eo qui est tacens, vel pro eo qui potest esse tacens. Secundus para­ logismus potest sic formari : quod quis sci t hoc non contingit scire ; sed sciens scit ; igitur scientem non contingit scire. Maior est multiplex eo quod li 'hoc' potest construi a parte post istius verbi 'scire', et sic est mai or falsa ; vel p o test construi a parte ante et demonstrare scitum, et tunc est vera. N o t a n d u m quod sicut aliqui paralogismi habent aliquando conclusionem multiplicem et aliquando praemissam multiplicem, ita aliquando habent tam conclusionem quam praemissam multiplicem. S e c u n d o n o t a n d u m quod in exemplis P h i l o s o p h i tam conclusio quam praemissa est multiplex aliquo modo, tamen in secundo paralogismo aliquo modo praernissa est multiplex, quo modo conclusio non est multiplex. T e r t i o n o t a n d u m quod frequenter in paralogismo in quo est amphibolia est etiam aequivocatio ; unde ista maior 'quod quis scit hoc non contingit scire' potest distingui per aequivocationem, eo quod li 'hoc' potest demonstrare scientem vel scitum ; similiter potest distingui eo quod potest esse nominativi casus vel accusativi.

35

40

45

so

§ 2 Et duplex quidem [c. 1 9 ; 1 77a 14-15] . Ponit s e c u n d a m d i s t i n c t i o n e m, quod multiplex, scilicet propositio, aliquando est vera in utroque sensu, aliquando in altero tantum, et tunc significat tam verum quam falsum ; aliquando autem est falsum in utroque sensu. N o t a n d u m est hic quod, sicut dictum est in principio p r i m i libri, sicut dicitur quod multiplex est in utroque sensu verum ali­ quando, et aliquando est in uno sensu verum et in alio sensu falsum, ita potest dici quod ilud multiplex est verum et falsum, quia hoc non . . .

-- - -

-

- -

3 1 est1 ) in F 37 non om. O 35 duplex] multiplex C 38 sci t] hoc add. L 40 scitum ) rem scitam F 47 aliquo modo om. O praemissa om. OF om. O 51 non 53 distingui ) per amphiboliam add. F quod] hoc add. O, li hoc add. F CAP. 4, § 2.

-

3 distinctionem) et est add. F

9 quia hoc) quod F

non L

om.

5

1 71

CAP. 4 : DE SOLUTIONE FALLACIAE AEQUIV. ET AMPIDB. to

t5

20

est aliud quam dicere quod significat verum et falsum. Si tamen iste modus loquendi non placeret, posset dici quod tale multiplex nec est verum nec falsum. Et tunc oporteret negare istam consequentiam 'haec orario significa t verum, ergo est vera', quia oporteret addere quod haec orario non est mulriplex ; et tunc in definirione propositionis, quando dicitur quod 'propositio est orario verum vel falsum signifi­ cans', oporteret subintelligere quod est orario non mulriplex, verum vel falsum significans. Sed de hoc non est multum curandum, quia est magis altercatio de vocabulo quam de re, et non est multum utilis altercatio. Hoc tamen s c i e n d u m quod, quidquid sit de propositione, P h i l o s o p h u s numquam vocat verum elenchum nec syl­ logismum quando est aliquod multiplex acceptum.

§ 3

5

Qui bus igitur in fine... [c. 1 9 ; 1 77 a 1 6-20 J . Hic infert q uoddam corollarium, dicens quod propter hoc quod aliquando conclusio est multiplex et aliquando praemissa, contin git quod non contingit arguentem arguere contra respondentem per paralogismos in quibus est multiplicitas in fine hoc est in conclusione - nisi quando respondens prius dederit oppositum illius multiplicis. Sicut si respondens non det istam 'non contingit caecum videre', nihil valet probare per syllo­ gismum non habentem aliquam praemissam multiplicem, sed tantum conclusionem istam 'contingit caecum videre', quia talis argumentatio foret impertinens. S ed quando est multiplicitas in praemissa, potest opponens arguere ex multiplici, quamvis non prius sit datum opposi­ rum illius multiplicis ; et hoc quia talis syllogismus non est ad proban­ dum tale multiplex, sed est ad probandum aliquid non multiplex prius negatum. Vult ergo dicere quod quando non est aliquis defectus in paralogismo nisi salurn multiplicitas conclusionis, talis paralogismus non est ad propositum nisi prius negata conclusione ; sed quando est multiplicitas in aliqua praemissa, potest esse iste paralogismus ad pro­ positum, quamvis illa praemissa multiplex non prius negetur, dummodo tamen conclusio non multiplex sit prius negata. -

10

t5

20

1 0 quam orn . F istel talis F 13 ergo l haec orario add. F tricatio . . . alrricario C, alterario . . . alteratio rtliq . codd.

CAP. 4, § 3. - 4-5 arguentcml opponentem F positum o r n . C O 1 4 aliquidl aliquod F

1 !l- 1 9 altercatio . altercati o l al.

7 m ultiplicis ] multiplici tatis OLW

.

1 2- 1 3 op-

1 72

LIBER II

§ 4 Ergo in principio quidem ad duplex .. [c. 1 9 ; 1 77a 20-24) . In ista parte docet P h i l o s o p h u s solvere. Et primo docet solvere sive sit multiplicitas in conclusione sive in praemissa, dicens quod in principio antequam aliqua propositio multiplex concedatur, sive sit multiplex ex nomine multiplici sive in oratione, distinguenda est propositio et est dicendum quod uno modo est sic et alio modo non. Et exemplificat : nam ista 'contingit tacentem loqui' est distinguenda et uno modo est concedenda et alio modo non est concedenda. Simi­ liter, si proponatur, ista 'quae expediunt sunt facienda' est distinguenda ; nam 'expedientia' multipliciter dicuntur. S c i e n d u m quod aliquando in prosyllogismo est multiplicitas in conclusione, et tunc est ostendendum in quo sensu sequitur conclu­ sio et in quo sensu non sequitur conclusio ; quando autem est multipli­ citas in praemissa, tunc est ostendendum in quo sensu est illa propositio vera et in quo sensu est falsa. S e c u n d o s c i e n d u m quod ista 'contingit tacentem loqui' est distinguenda eo quod subiectum potest supponere pro iis quae sunt vel pro iis quae contigunt. Similiter 'expedientia' dicuntur dupliciter, vel simpliciter vel in casu aliquo determinato. .

s

10

ts

20

§ 5 Si autem lateat in fine.. . [c. 1 9 ; 1 77a 24-26] . Hic docet sol vere syllogismos quando est multiplicitas in conclusione principali, dicens quod si lateat multiplicitas in fine hoc est in conclusione - quando primo negatur, si postea fiat elenchus contra eum per paralogismum non habentem aliquam pr aemissam multiplicem sed habentem conclu­ sionem multiplicem prius negatam, oportet respondentem addendo aliquid corrigere responsionem prius datam. Sicut si primo negetur haec conclusio 'contingit tacentem loqui', si postea fiat talis paralo­ gismus 'contingit istum lo qui ; iste est tacens ; ergo con tingit tacentem loqui', debet respondens dicere quod non intellexit de ilio tacente, sed de isto, qui scilicet non potest loqui. S c i e n d u m quod ista propositio 'contingit tacentem loqui' -

C\P . est F

4,

§ 4. - 3 E t. . . solvere1 o m . (hom.) OL 6- 7 distinguenda es t propositio] dis6nguendum 13 OS[endendum ] attendendum O 17 tacentem] scientem CF

I l dicumur] dici[Ur F

s

10

CAP.

15

4 : DE SOLUTIONE FA LLACIAE

AEQutv.

ET

AMPHIB.

1 73

potest aliter distingui quam eo quod subiectum potest supponere pro eo quod est vel pro eo quod contingit ; nam forte in lingua A r i s t o­ t e l i s 'tacens' dupliciter accipiebatur scilicet vel pro muto qui non potest loqui, vel pro ilio qui simpliciter non loquitur, potest tamen loqui, et sic forte intelligit P h i l o s o p h u s 'tacentem' in isto paralogismo. Qui ig i tur negat istam 'contingit tacentem loqui', si postea probetur quod sic, quia iste potest loqui et iste est tacens, debet sic respondens dicere quod non intelligebat de tacente qui non loqui­ tur potest tamen loqui, sed intellexit de tacente qui non potest loqui. 1,

�

§ 6

5

to

t5

�

Et in bis quae habent . . . [c. 1 9 ; 1 77a 26-32] . Hic docet specialiter solvere quando est multiplicitas in praemissis, dicens quod tunc est eodem modo solvendum sicut quando est multiplici tas in conclusione principali prius negata ; et hoc si aliquo casu contingat primo negare aliquam illarum praemissarum, quia dicendum est quod non negavit in ilio sensu quem probat. Ut si negata aliquo casu haec praemissa 'quae aliqui sciunt haec non consciunt', et per consequens concessa sua a pposita, arguatur sic tamquam ad falsum : quae aliqui sciunt haec consciunt ; sed haec scita non consciunt ; igitur quae aliqui sciunt non consciunt ; et per consequens scientes non consciunt. !sta deductione facta, haec conclusio non est concedenda 'scientes non consciunt', sed dicendum est quod non negavit istam maiorem 'quae aliqui sciunt haec non consciunt' nec concessit suam oppositam in ilio sensu ex quo sequitur ista conclusio, sed in alio. Et hoc quia ista duo non sunt idem, sic dicendo 'non est conscire' et sic dicendo 'scientes non consciunt' et in istis duobus intendit exprimere duos sensus illius maioris. Unde ista maior 'quae aliqui sciunt haec non consciunt' est distinguenda per aequivocationem, eo quod li 'haec' potest demonstrare scientes, et tunc est sensus 'quae aliqui sciunt haec - scilicet scientes vel habentia scientiam - non consciun t', et tunc est falsa ; vel potest demonstrare scita, et tunc est sensus ' quae aliqui sciun t haec - scilicet scita ipsa CAP. 1 2- 1 6

4,

§

5 - 14

quam 011 . C

18 intelligit Philosophus l intellexit Aristotdes F, intellexit Phil. W

CAP. 4, § 6. - 5 principali om. F ' primo l prius F 9 arguatur l argueretur F sed . . . consciunt om. (hom.) F 16 conscire l scire L W

haec l non add. O

CAP. 4, § 5. - 1 Hoc Ockham non ab aliis commentatoribus sumpsit sed sua sponte falso coniecit.

1 74

LIBER

Il

non consciunt', et ista est vera. Et ita dicendum est quod mai or fui t concessa in uno sensu et non in alio. Et ita universaliter est faciendum quod, quando aliquis primo negat absolute aliquod multiplex, si postea opponens vere syllogizet, dicendum est sibi apparenter quod non ar­ guit ad rem, sed ad nomen, quia non negavit sibi reni sed nomen. Et ita apparenter evadet elenchum. Circa istas duas fallacias est p r i m o n o t a n d u m quod sicut patet ex processu P h i l o s o p h i, ipse in isto secundo non docet qui paralogismi fi.unt per aequivocationem vel amphiboliam nec docet cognoscere, sed postquam constat quod est ibi aequivocatio vel am­ phibolia, per artem traditam in primo libro, docet hic modum sol­ vendi eos, scilicet per distinctionem ; quia qui vult solvere tales para­ logismos debet distinguere, nec alia solutio recta danda est ad tales. Et ideo qui horrent tales distinctiones tamquam sophisticas et non veras, nesciunt quae est solutio recta et quae non. §

25

30

35

7

[DE MODIS AEQUIVOCATIONIS ET AMPffiBOLIAE)

S ed quamvis solum pertineat ad primum librum docere qui syl­ logismi peccant per aequivocationem et qui per amphiboliam, tamen recolligendo aliqua dieta in p r i m o 1 sunt circa haec aliqua hic addenda. Unde n o t a n d u m quod, sicut docet P h i l o s o p h u s in primo libro, tres sunt modi aequivocationis et similiter amphiboliae. P r i m u s m o d u s est quando dictio vel orario plura signifi.cat principaliter. Quod est sic i n t e I l i g e n d u m quod 'plura significare principaliter' potest intelligi tripliciter : Vel quod una impositione signifi.cet plura, ita quod imponens numquam intendat uti illa dictione plus pro uno illorum quam pro alio. Et i s t o m o d o orne commune praedicabile de pluribus plura significat principaliter et acque primo ; sicut hoc nomen 'homo' significat primo ornes homines. Non enim 'homo' signifi.cat aliquam rem 30 ipse

om.

OF

CAP. 4, § 7.

-

36 horrent] habcrent L, crederent F

33 hic ] bune O

4 qui per

om.

7 docet J dici t F

COW

CAP. 4, § 7. - 1 Supra, lib. l,

c.

2.

s

to

ts

CAP. 4 : DE SOLUTIONE FALLACIAE AEQUIV. ET AMPHIB.

:ID

25

30

36

40

1 75

aliam ab hominibus particularibus, quia nula talis res est, sicut osten­ sum est in multis locis 2• N e c v a l e t d.icere quod 'homo' significat primo unum conceptum vd intentionem in anima 8 : Q u i a differentia est inter no­ mina secundae intentionis, quae sunt significantia intentiones animae, cuiusmod.i sunt 'genus', 'species' et huiusmod.i, et inter nomina primae intentionis ; sed huiusmod.i nomina 'homo' et 'animai' et huiusmodi sunt nomina primae intentionis, secundum omnes ; igitur non significant intentiones animae ; igitur significant ipsas res, sicut declaratum est in p r i m o libro 4• Et ita ista nomina significant plura aeque primo, et tamen non sunt aequivoca, nec penes ipsa accipitur primus modus aequivocationis. A l i t e r aliqua vox significat plura aeque primo pluribus impositionibus. Et istud est aequivocum et penes ipsum est primus modus aequivocationis. Differt autem istud significans plura a primo, quia pri­ mum aliquando significa t unum solum - p uta si esset tantum unus homo, 'homo' non significaret nisi illum hominem -, s.ine tamen nova impo­ sitione posset significare plura, per hoc solum quod novi homines generarentur. Sed significans plura s e c u n d o m o d o, quamvis posset significare unum solum - puta 'canis', si non esset animai latrabile nec marina bdua, sed tantum unum cadeste sidus quod significat, tunc significaret tantum istud cadeste sidus, ita quod per veram praed.i­ cationem de nullo alio praedicaretur in quocumque sensu -, tamen, isto posito, per taiem propositionem in qua poneretur talis vox deno­ taretur quod signifìcaret aiiquid aliud et denotaretur quod aliud signi­ ficaretur. Unde per istam propositionem 'omnis canis currit' denota­ retur quod animai !atrabile curreret et quod marina belua curreret. - �-

1 8 est] prius add. O multis] pluribw F 2 1 quae sunt om. LW 22 primae] secundae O 23-24 scd . . intentionis o m. (ho m.) C ct2 . . . intentioni s ] lapis, quae F 23 sed huiusmodi1] cuiwmo­ di sunt hacc F homo om. O et om. OF 24 igitur om. F 26 isca . . . significant ] nomina signi­ ficantia F 30 ipsum] illa F 31 aequivocationis] et il la nomina sunt duplicia, si ve in duplici differentia, quia aliqua significant plura a consilio et quaedam a casu, sicut alibi dictum est add. F 41-42 et . . . significarerur om. LW significaretur si c C, significaret OF 38 istud] est CO .

2 Cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent. , d. 2, qq. 4-8 (Opera Theolcr­ gica II, ed. cit. , pp. 99-292) ; Expositio in librum Porphyrii, prooem. , § 2 (ed. cit. , 8 Cf. Aegidius, Expositio, I, c. 2 (ed. cit. , f. l lra) ; de hoc proble­ pp. 10-16). mate diffuse agit Gualterus Burlaeus in Quaestiones in librum Perihermeneias, q. l ' Supra , lib. I, (ed. S. F. Brown, Franciscan Studies, XXXIV (19 74), 202-217). c. 2, § 7, lin. 22-29 ; § 9, lin. 20-28.

1 76

LIBER II

Sed per terminum significantem plura primo· modo non denota­ retur, quantum est ex vi propositionis, quod talis terminus signifi.cat plura. Unde per istam 'omnis homo est' non denotatur semper quod plures homines sunt ; sed quando sunt plures, tunc denotatur quod sunt plures, quando non sunt plures, non denotatur quod sunt plures. S ecus est de ista 'canis est' ; nam sive sint plura, quorum cui­ libet imponitur hoc nomen 'canis', sive non sint plura, semper denotatur quod plura sunt ; et ideo si plura talia non sunt sed unum tan­ tum, unus sensus est verus et alius falsus. Et ita pate:t manifeste quo­ modo diversimode tales voces 'homo', 'animai' significant plura aeque primo, et tales 'canis', 'piscis' et huiusmodi. Et ideo f a l s u m est quod a l i q u i dicunt quod iste terminus 'homo' non est terminus aequivocus quia significar unam naturam in diversis, sed iste terminus 'canis' non significar unam naturam in diversis : N a m iste terminus 'homo' non imponitur tali formae vel naturae communi, cum nul talis si t a parte rei ; et si esset aliqua talis forma, ita esset una forma communis in significatis 'canis' sicut in significato 'corporis' vel 'substantiae'. T e r t i o m o d o dicitur aliqua vox significare plura quia ali­ quando accipitur loco unius vocis significativae et aliquando loco alte­ rius. Verumtamen aliquando nulla illarum significar proprie aliquid, sed tantum consignifi.cat ; cuiusmodi sunt partes indeclinabiles, scilicet coniunctiones, praepositiones, adverbia et huiusmodi. Et etiam aliquando 5, secundum quod eadem vox potest esse vox significativa ad placitum vel interiectio naturaliter significans. Unde eadem vox potest esse unius partis orationis et alterius, sicut 'quod' potest esse pronomen vel coniunctio, et similiter ' quia' et sic de aliis. Similiter ali quando eadem dictio p o test esse aequivalens diversis dictionibus ; et isto modo tales dictiones 'per', 'in', 'de', 'quod', 'quia' et huiusmodi multa sunt aequivoca, quia, quamvis multa earum non signifi.cent primo et per se diversa, sicut nec signifi.cant aliquando proprie aliquid, sed magis consignificant, et ideo de nullo praedicantur quia magis - -- -

-

----

-

- - ---- -

45-46 significatl significet F 46 semper om. L 49 Secusl 44-45 denotareturl denotatur CO Similiter OL W 53 voces om. F 56 non om. OF aequivocwl univocw F 57-58 sed . . . diversis o m . (hom.) L 63 significativae l significare L 65 consignificat l significa t CO 6 9 e tl vel F 70 similiter1l hoc nomen add. F quia sic FL, qui C, qualiter (q-r) O, quae W 73 quial et add. L earum l eorum LV, ipsarum F non om. L 75 sed consignificant om. W 75-76 quia . . signifi...

.

5 Supple : dicitur aliqua vox significare plura (vide hic supra, lin. 62).

45

so

ss

60

65

70

75

CAP. 4 : DE SOLUTIONE FALLACIAE AEQUIV. ET AMPHIB.

so

ss

1 77

consignificant quam significant. Isto modo etiam est aequivocatio penes pronomina, sive demonstrativa sive relativa, quia illa quae dicunt vel referunt sunt significata eorum, quia alia non habent. Et per istum modum solvuntur talia s o p h i s m a t a : quod quis videt hoc videt ; sed columnam videt quis ; ergo columna videt. Nam li 'hoc' in maiori potest demonstrare visum vel videntem. Si­ militer hic : si verum est quod est falsum, verum est falsum ; sed verum est quod falsum est ; igitur verum est falsum. Maior est distingucnda eo quod li ' quod' potest esse coniunctio vel pronomen. Et ita est de multis aliis circa quae non oportet immorari. Hoc tamen s c i e n­ d u m quod aliquando talis dictio quando ponitur in certa proposi­ tione non potest esse unius partis tantum, et in alia non potest esse nisi alterius partis ; et in hoc convenit cum tertio modo De s e c u n d o m o d o dictum est in p r i m o libro 7, quia tunc dictio imponitur pluribus impositionibus, non tamen est intentio utentium uti illa nisi pro uno determinato significato, praeterquam in casu speciali ; et in hoc distinguitur a primo modo, sicut dictum est in primo. De t e r t i o m o d o aequivocationis dictum est etiam prius 8 • Sed circa modos a m p h i b o l i a e est dicendum, sicut dictum est in p r i m o libro de modis aequivocationis, quia p r i m u s m o d u s est quando aliqua orario una potest habere multos sensus et i1la orario, ubicumque ponatur, semper est distinguenda. Sed s e­ c u n d u s m o d u s est quando aliqua orario significat aliquid prin­ cipaliter et ex principali impositione, et aliud significat ex usu loquentium in aliquo casu vd in aliquibus casibus determinatis" et specialibus ; sicut patet de ista oratione 'lupus est in fabula', et sic de consimilibus. S ed t e r t i u s m o d u s est quando orario per se posita non est distinguenda, et tamen posita cum alia oratione est distinguenda. 6•

90

95

10

8

- -

cant] tamen quia aliquando accipiuntur loco unius vocis significativae et aliquando loco alterius, ac etiam aliquando aequivalent divenis dictionibus, quod idem est, ideo dicuntur aequivoca F, om. O 78 dicunt] denotant L 80 hoc] non add. C, nam add. F videt1 . . . videt'] vidctur . . . videtur F 85 Hoc] hic FL fr7 es] nisi add. OF 87-88 et . . . partis 011 . L 90 impositionibus] pluribus add. FL 93-94 De . . . Sed om. C 93 tertio] autem add. F etiam o m . F 99-100 loquentium] loquendi tantum F

8

8 Cf. supra, lib. I, Supra, lib. I, c. 2, § 9.

O CKJIAM, OPI

c.

PBILOSOPHICA m

7 Supra, lib. l, c . 2, § 8. 2, § 9, lin. 68-74, 106-1 15. 9 Cf. supra, lib. I, c . 2, § 6 et § 9, lin. 184-190.

12

1 78

LIBER

II

[CAPITULUM 5 DE SOLUTIONE FALLACIAE COMPOSITTONIS

ET

DIVISIONIS )

§ 1 Manifestum autem et eos ... [c. 20 ; 1 77a 33-35] . In ista parte docet P h i l o s o p h u s solvere paralogismos peccantes secundum composirionem et divisionem. Et primo ponit unam solurionem gene­ ralem ; secundo eam applicat ad diversos paralogismos, i bi : Sunt autem huiusmodi orationes. Dicit igitur primo quod aliquo modo manifestum est ex dicris in primo libro, et amplius est manifestum ex dicendis hic, quomodo paralogismi secundum composirionem et divisionem sunt solvendi. Nam quando concluditur aliqua conclusio quae potest proferri con­ tinue vel discontinue, propter quam diversam prolarionem causantur diversi sensus, vel eriam concluditur ex aliqua tali praemissa, tunc est solvendus per distincrionem, dicendo quod aliud significat orario divisa et aliud orario composita. Hic sunt n o t a n d a illa quae dieta sunt in p r i m o libro 1 de istis fallaciis.

s

10

1s

§ 2 Sunt autem ... [c. 20 ; 1 77a 35-38] . Hic applicat praedictam solu­ rionem ad diversos paralogismos. Et dividitur in duas, quia primo pertractat duos paralogismos ; secundo pertractat tres alias, i bi : Et Euthydemi. In prima parte primo poni t paralogismos ; secundo removet unam dubitationem, i bi : Habet igitur; tertio ponit rectam solurionem, ibi : Dividendum igitur. Ponit igitur primo paralogismos, dicens : putasne quo vidisti h une percussum, hoc percussus est ? Et quo percussus est, hoc tu vidisti ? Pro paralogismis non plus ponit ; possunt autem paralogismi sic formari : illud quo vidisri hunc percussum, hoc percussus est ; sed oculis CAP. 5, § 1 . - 5 pcctcs] qui s 17-18 Hic &llaciis om.

...

CAP. 5, alii W

L § 2. - 5 In ...

unt F

10 est] erit OF

parte] Prima pan dividitur quia F

CAP. 5, § 1 . - 1 Supra, lib. I, c. 3, § 6.

1 5 solvcndw] solvendum 9 Et] a F

OL

10 autcm] aliqui C,

s

10

CAP. 5 : DE SOLUTIONE FALLACIAE COMPO S . ET DIVISIONIS

1 79

vidisri hunc percussum ; ergo oculis iste percussus est. Secundus potest si c formari : quo percussus est iste, hoc vidisti hunc percussum ; sed baculo percussus est hic ; ergo baculo vidisri hunc percussum. § 3 Habet igitur aliquid [c. 20 ; 1 77a 38 - 1 77b 9] . In ista parte removet P h i l o s o p h u s unam dubitarionem ; posset enim aliquis credere quod, propter diversitatem sensuum in praedicris, esset ibi aequivocatio vel amphibolia. Hoc removet P h i l o s o p h u s di­ cens quod, quamvis praedicta orario videatur esse de numero inter­ rogationum dubiarum hoc est : peccare per aequivocarionem vel amphi­ boliam - non tamen est ita, sed est ibi composirio. Et ideo probat quod ubi est composirio et divisio non est aequivocario vel amphibolia. Et hoc dupliciter, primo per rationem, sic : quia ubi est aequivo­ cario vel amphibolia est eadem vox et eodem modo prolata ; sed in composirione et divisione non est eadem oratio - hoc est : eodem modo pro lata -; igitur etc. Per simile pro ba t : qui a ubi est diversitas accen­ tuum, sicut est in hoc 'malum' secundum quod stat pro pravo et pro arbore, non est duplex, scilicet secundum aequivocarionem ; igitur eodem modo ubi est orario composita et divisa non est eadem oratio, ut scilicet faciat amphiboliam vel aequivocarionem. Tamen dicit P h i­ l o s o p h u s quod nomen inscriptum cui correspondent diversi modi proferendi est idem, et ideo quando aliqui volunt distinguere, faciunt diversa puncta super illud nomen ut sciant quando uno modo debet proferri et quando allo. Ex quo concludit P h i l o s o p h u s quod non omnes elenchi qui peccant secundum diversam punctuarionem, peccant secundum duplex - hoc est : secundum aequivocarionem vel amphiboliam. N o t a n d u m est hic quod in praedicris paralogismis potest esse aequivocario et amphibolia. Nam ista maior 'illud quo vidisri hunc percussum, hoc percussus est' est distinguenda, eo quod li 'quo' potest demonstrare principium videndi vel instrumentum percuriendi, similiter li 'hoc' potest demonstrare unum vel alium, et est ibi aequi. . .

s

-

to

1s

20

25

14 hic] iste OF,

om.

W

CAP. 5, § 3. - 4 ibi] hic LW 9 divisio ] ibi ddd. FW 10 quia om. LW 12 oratio, hoc est] vox F 13 etc. ] secundo add. F 14 hoc] vocabulo add. LW 17 ut] non LW, ver. (?) CO . . faciat] facit LW 18 inscriptum] inscripto (pro : in scripto) F 21 quo] quibw OF 23 ve1] et FL 28 percutiendi] videndi F

1 80

LIBER Il

vocatio. Similiter potest esse amphibolia. Et ita est de alio paralogismo. Et tamen cum hoc est i bi compositio et divisio ; non forte propter hoc quod li 'hoc' potest componi cum aliquo vel dividi ab eodem, si­ cut a l i q u i 1 dicunt, sed propter aliam rationem sicut post patebit 1• Et ideo est intentio P h i l o s o p h i non quod ibi non sit aequivo­ catio vel amphibolia, sed quod aliquando est compositio sine aequivocatione et amphibolia.

30

35

§ 4 Dividendum igitur . . . [c. 20 ; 1 77b 1 0-1 2] . Hic ponit rectam solu­ tionem ad praedictos paralogismos, dicens quod respondens debet di­ videre, hoc est assignare distinctionem sensus divisi a composito. Et exemplificat quia non est idem di cere 'videre oculis, percussum', scilicet componendo li 'oculis' cum 'videre', et dicere 'videre, oculis per­ cussum', ita quod li 'oculis' componatur cum li 'percussum'. Ex ista littera patet quod intentio P h i l o s o p h i est dicere quod praedictus paralogismus est solvendus eo quod minor est distinguenda secundum compositionem, et non eo quod maior sit eo modo distinguenda, sicut a l i q u i 1 dicunt ; quamvis P h i l o s o p h u s in pri­ ma parte pro toto paralogismo non proposuit nisi maiorem tantum. Unde ista minor 'oculis vidisti hunc percussum' est distinguenda, eo quod li 'oculis' potest componi cum li 'vidisti', et tunc significatur CAP. 5, § 4. - 4 as.signare] divisionem ve! ddd. F 12 proposuit] posset O, proposuerit L 13 est distinguenda om. F 14-15 potest . . . oculi om. (hom.) O

CAP. 5, § 3. - 1 Cf. Aegidim, Expositio, II, c. 4 : "Dicit ergo quod huiusmodi orationes quae ponentur sunt secundum compositionem vel divisionem, ut 'putasne quo vidisti hunc percussum, hoc est iste percussus ; sed oculo vidisti hunc percus­ sum ; ergo oculo hic percussus est', maior autem duplex est, nam cum dicitur 'quo vidisti hunc percussum hic percussus est', si li 'quo' componitur cum 'vidisti' est locutio falsa, nam non est percussus eo quo tu vidisti, tamquam instrumento videndi. Si li 'quo' componitur cum 'percussus' , sic locutio est vera, nam hoc percussus est eo quo vidisti percussum tamquam instrumento percutiendi. Subdit autem alium para­ logismum dicens : 'putasne quo percussus est hic, hoc tu vidisti ; sed baculo percusus est ; ergo baculo tu vidisti'. Hic etiam est multiplicitas, quia li 'hoc' vel potest componi cum 'vidisti', et sic est locutio falsa ; nam quo percussus est aliquis hoc tu non vidisti tamquam instrumento videndi. Si vero li 'hoc' componatur cum 'percussum', sic est vera ; nam quo percussus est aliquis hoc tu vidisti eum percussum tamquam instru2 Infra, § 5, lin. 52-70. mento percutiendi" (f. 50vb) . CAP. 5, § 4. - 1 Aegidius, Expositio, Il, c. 4 (( 50vb) ; vide supra 3, notam l.

s

10

CAP. 5 : DE SOLUTIONE FALLACIAE COMPOS. ET DIVISIONIS t5

quod oculi fuerunt instrumenta videndi ; vel potest dividi, et tunc si­ gnificatur quod fuerunt instrumenta percutiendi. Et eodem modo condusio alterius syllogismi, scilicet ista 'baculo vidisti hunc percus­ sum' est distinguenda, eo quod li 'baculo' potest componi cum li 'vi­ disti', vel dividi ab eodem. §

5

10

181

5

Et oratio Euthydemi . . . [c. 20 ; 1 77b 1 2-20] . Pertractat alios pa­ ralogismos. Et primo ponit eos ; secundo removet quandam falsam solutionem, ibi : Solvunt autem. P r i m u s p a r a l o g i s m u s p o test sic formari : quicumque exsistens in Sicilia nunc vidi t naves exsistentes in Piraeeo est in Sicilia ; sed non exsistens in Sicilia vidi t naves exsistentes in Piraeeo ; igitur non exsistens in Sicilia est in Sicilia. Iste paralogismus est solvendus eo quod in maiori li 'nunc' p o test componi cum li 'exsistens in Sicilia', et tunc est maior falsa, quia tunc est sensus : quicumque exsistens in Sicilia nunc, vidit naves exsistentes in Piraeeo, est in Sicilia 1 • Sed tunc non 1 5- 1 6 acuii . . . p crcu ti endi ] oculus fuerit instrumcntum videndi , et sic est vera et discursus bonus ; vcl potest dividi, et componi cum li 'percussum', et tunc significatur quod oculus fuerit instrumentum percutiendi, et sic est falsa F

non

CAP. 5, § 5 . - 6-7 vidit . . . vidit] vidcL . vidct F W O

7 non ] est add. F

I l vidit] videt F W

om.

CAP. 5, § S. - 1 Dicit translatio Boethii : "putasne vi disti tu nunc coexistentes Pirai naves in Sicilia ens " , tamen aliqui codices habent 'existentes' (Aristot. Lat. , in VI, 1-3, p. 42) ; c[ Etiam Expositio, Aegidii , li b. II , c. 4 : "Dicit ergo quod oratio Enchidimi, id est oratio illius poetae, supple peccabat per compositionem vel divi­ sionem ; quae talis erat : putasne vidisti tu nunc existentes in Pyrai naves in Sicilia ens. Dicitur quod a portu qui est in Sicilia possunt videri naves quae sunt in portu qui vocatur Pyrai. Cum ergo dicitur quod vidisti nunc existentes in Pyray naves in Sicilia ens, multiplex est locutio, quia vel intelligitur quod tu nunc ens in Sicilia videas naves in Pyrai existentes, vel quod tu nunc ens in Pyrai videas naves existen­ tes in Sicilia. Propter quod est ibi compositio vel divisio quasi modo geminato : primo ex eo quod li 'ens' potest componi vcl cum 'Pyrai', vel cum 'Sicilia'. Se­ cundo ex eo quod 'naves existentes' potest etiam componi cum 'Pyrai', vel cum 'Si­ cilia'. Posito ergo quod aliquis existens in Pyrai naves videret in Sicilia, posset sic forrnari paralogismus : quotienscumque vides existentes in Pyrai naves in Sicilia ens, ergo es in Sicilia ; sed nunc vides existentes in Pyrai naves in Sicilia ens ; ergo es in Sicilia. Sed positum est quod sis in Pyray ; ergo simul es hic et ibi, quod est incon­ veniens" (f 51rb) . Forsitan Ockham credidit Piraeeum esse portum in Sicilia, ideo aliter forrnavit paralogismum quam Aegidius.

182

LIBER II

est discursus bonus. Aliter p o test li 'nunc' componi cum li 'vidi t', et tunc est maior vera et est sensus : quicumque exsistens in Sicilia, nunc vidit naves exsistentes in Piraeeo etc. S e c u n d u s p a r a l o g i s m u s est iste : quicumque est malus non est bonus ; sed bonus sutor malus est ; igitur bonus non est bonus. In isto paralogismo minor est distinguenda, eo quod li 'sutor' potest componi cum li 'bonus', et tunc est sensus 'bonus sutor, malus est', hoc est : bonus sutor, est malus. Et tunc sequitur ista conclusio 'bonus sutor, non est bonus', et hoc est bene possibile. Vel potest li 'sutor' componi cum li 'malus', et tunc est sensus 'bonus, sutor malus est', hoc est : bonus est sutor malus. Et tunc non est forma arguendi, quia non est idem subiectum in maiori et praedicatum in minori. Pro isto toto non poni t P h i l o s o p h u s plus nisi : Putasne bo­ num sutorem malum esse ? Et potest pronunciari dupliciter, vel sic 'putasne bonum, sutorem malum esse' hoc est : putasne bonum esse malum sutorem ; vel sic 'putasne bonum sutorem, malum esse' hoc est : putasne bonum sutorem esse malum. Et est s c i e n d u m quod quando 'bonus' vel 'malus' per se ponitur significat bonitatem vel ma­ litiam moris, sed quando ponitur cum 'sutore' significat notitiam vel ignorantiam talis artis. Et est a d v e r t e n d u m pro multis exemplis, hic et alibi, quod P h i l o s o p h u s posuit copulam in propositione post utrumque extremum, secundum modum loquendi a l i q u o r u m. Et propter hoc frequenter accidit maior deceptio, sicut patet in talibus orationibus 'homo albus est', 'homo iustus est', 'homo mortuus non est', et sic de aliis ; unde omnes tales possunt distingui secundum compositionem et divisionem, sicut manifeste patet. T e r t i u s p a r a l o g i s m u s est iste : quorum sunt scientiae bonae sunt bonae disciplinae ; malorum sunt scientiae bonae ; igitur mala sunt bonae disciplinae. Iste paralogismus peccat per compositionem et divisionem, quia in maiori iste terminus 'bonae disciplinae' potest componi cum isto pronomine subintellecto 'ista', ut iste sit sensus : quorum sunt bonae scientiae, ista sunt bonae disciplinae. Et tunc est maior falsa ; et tunc sequitur bene conclusi o quod mala sunt bonae 13 exsistcns om. F 1 4 vidit] videt F 15 Secundw] Aliw FL 12 li om. FLW 20 bene possibile] impossibile O 23 et ] idem add. F 24 poni t 16 bonus•] sutor add. L p l w sic C O , p o rcst haberi p l w FL, porcst per hoc plus W nisi om. CO 26- Z7 putamc1 est om. (hom.) OW bonum es rnalum] malum es bonum F 3 1 talis artis om. F 33 posuit ] ponit FL W 37 distingui ] dividi F 40 mala] rnalorum C 42 ista] ita OF 44 ista] ita C ..•

...

ts

20

25

JO

35

40

45

CAP. 5 : DE SOLUTIONE FALLACIAE COMPOS. ET DIVISIONIS

so

ss

60

65

10

183

disciplinae. Aliter potest componi cum hoc pronomine subintellecto 'ilorum', ut iste si t sensus : quorum sunt bonae scientiae, ilorum sunt bonae disciplinae. Et sic est maior vera. Et h oc est quod dici t A r i s t o­ t e l e s quod, quamvis aliquod malum sit disciplina mala, tamen non omnium malorum est disciplina mala, sed aliquorum malorum est disciplina bona. S c i e n d u m est hic quod in isto paralogismo non est pro­ priissime compositio et divisio, quia, sicut dictum est p r i u s 2, tunc est compositio et divisio quando, retentis eisdem litteris et syllabis et dictionibus sub eodem ordine prolatis, ex sola diversitate punctuationis causatur diversitas sensuum. Quod non accidit in proposito, quia patet quod in uno sensu ponitur aliqua dictio quae in alio non ponitur ; et ideo strictissime non est hic compositio et divisio. Et ideo interroganti talem orationem esset dicendum, ante responsionem, quod perficeret orationem suam, quia ista iam proposita est truncata et non completa. Qua perfecta, patebit quod non potest sic poni talis multiplicitas sen­ suum, quia oportebit quod compleat orationem suam addendo praecise pronomen demonstrativum in casu genitivo vel in casu nominativo, et quodcumque illorum faciat erit praecise unus sensus et non alius. Et ita patet manifeste quod non est hic propriissime compositio et divisio. Ideo d i c e n d u m est quod P h i l o s o p h u s ex abun­ danti docet solvere orationes truncatas, ex hoc quod possunt compleri per unam dictionem vel aliam. Et ita est hic quaedam assimilatio ad compositionem et divisionem, per hoc quod in oratione completa uno modo vel alio componitur idem terminus cum alio et alio. § 6 Putasne [c. 20 ; 1 77b 20-22] . Hic ponit q u a r t u m p a r a­ l o g i s m u m, qui potest sic formaci : de quocumque verum est dicere nunc ipsum esse factum, ip se nunc est factus ; sed de aliquo, qui non est nunc factus sed prius, verum est dicere nunc ipsum esse factum ; igitur qui nunc non est factus sed prius, est nunc factus. Hic est compositio et divisio, quia in maiori hoc adverbium 'nunc' potest . . .

s

46 subintellecto l intcllecto L, o m . F 61 assimilatio l aftio F, affirmativa O

CAP. 5, § 6. - 6 sed priw 1

Supra, lib. I,

c.

om.

3, § 6.

F

60 proposi t.a l posita F

61 Qua) completa sive add. F

184

LIBER II

componi cum hoc verbo 'dicere', et tunc est iste sensus : de quocumque verum est dicere nunc, ipsum esse factum, est nunc factus. Et iste sensus est falsus, quia de aliquo qui ante fuit factus potest nunc vere dici quod est factus ; et sic sequitur conclusi o falsa. Aliter potest dividi ab hoc verbo 'di cere', ut iste si t sensus : de quocumque verum est dicere, nunc ipsum esse factum, est nunc factus. Et sic est maior vera ; sed tunc in sensu consimili est minor falsa, quia minor potest eodem modo distin­ gui sicut maior, sicut patet intuenti.

to

15

§ 7 Putasne [c. 20 ; 1 77b 22-26] . Hic ponit u l t i m u m p a r a­ l o g i s m u m istius fallaciae. Et primo ponit eum et solvit ; secundo ponit solutionem aliorum et eam improbat, ibi : Solvunt autem. Potest igitur paralogismus sic formari : quicumque habet potestatem aliqua faciendi, possibile est ut ea faciat ilio modo quo potest ea facere ; sed non citharizans habet potestatem citharizandi ; igitur pos­ sibile est ut non citharizans citharizet. Istum paralogismum solvit P h i l o s o p h u s dicens quod non citharizans non habet potestatem ut non citharizans citharizet, ita scilicet quod haec sit possibilis 'non citharizans citharizat', sed iste, qui est non citharizans, potest cithari­ zare. Vult igitur dicere quod conclusio istius paralogismi est distin­ guenda secundum compositionem et divisionem : in sensu compositionis denotatur quod haec si t possibilis 'non citharizans citharizat' ; in sensu divisionis denotatur quod haec propositio 'non citharizans potest cithanzare potest esse vera. ...

.

,

5

10

15

§ 8 Solvunt autem [c. 20 ; 1 77b 27-34] . Ponit solutionem aliorum ad istum paralogismum, dicentium quod non sequitur quod quamvis aliquis dederit quod aliquis faciat ilio modo quo potest facere, non se­ quitur quod non citharizans citharizabit ; et hoc quia non dedit quod aliquis faciat omni modo quo potest facere. S ed ista solutio non valet, nam quando aliquae orationes peccant per eandem falciam, debent ...

10

ea1 . . .

an te]

antea F

CAP. 5, § 7. - 5-6 potestatem ] possibilitatcm (ttiam itifra) F ea1 ] illud . . . illud F 1 4- 1 5 sit . . . haec om. (hom.) OLF

6 aliqua] aliquid F, aliquam C !

CAP. 5, § 8. - 2 solutionem ] solutiones F 3 istum] dictum O 6-8 non . . . habere] habet O 7 per . . . fallaciam] secundum . . . formam F

5 dedit] sequitur FL

5

1 85

CAP. 5 : DE SOLUTIONE FALLACIAE COMPOS. ET DIVISIONIS

lo

1s

:?D

25

30

habere unum modum generalem sol vendi ; sed iste modus sol vendi patet inducrive - nec in se nec in suo simili potest applicari aliis orario­ nibus peccanribus per compositionem et divisionem ; igitur per istum modum non convenienter solvitur praedicta orario. N o t a n d u m est hic quod iste modus solvendi non assignat falaciam compositionis et divisionis, et ideo volentes assignare fala­ ciam composirionis et divisionis sic assignando, erraverunt. Propter quod n o t a n d u m quod cuiuslibet fallaciae est aliquis unus modus generalis solvendi. Sicut omnes paralogismi aequivocationis debent sic solvi, dicendo quod est aliqua dicrio quae aequivoce accipi potest. Similiter omnes paralogismi amphiboliae debent solvi per hoc quod aliqua oratio aequivoce accipi potest. Similiter omnes paralogismi composirionis et divisionis debent solvi per hoc quod eadem orario potest diversimode punctuari, ex qua diversa punctuatione diversus sensus causatur. Et ita est de omnibus alis, sicut patebit. S e c u n d o n o t a n d u m quod exempla P h i l o s o p h i non semper sunt accipienda sicut sonant, et hoc forte quia in idiomate suo fuerunt aliquae proposiriones manifeste distinguendae, et tamen istae in quas transferuntur in idiomate nostro non sunt ita disringuendae. Unde quamvis littera videatur sonare quod haec sit disringuenda 'non cithari­ zans potest citharizare' , tamen non est distinguenda per composirionem et divisionem, sicut dictum est in p r i m o libro 1 ; scd posset disringui per aequivocarionem, eo quod hoc subiectum 'non citharizans' potest supponere pro iis qui sunt vel pro iis qui possunt esse. De qua distinctione dictum est in p r i m o libro et amplius dicetur in libro Priorum. S ed tales sunt distinguendae 'possibile est non citharizantem citharizare', sicut dictum est prius ; quia in sensu compositionis denotatur quod haec si t possibilis 'non citharizans citharizat' ; sed in sensu divisionis non denotatur quod iila sit possibilis, sed denotatur quod aliqua propositio de inesse in qua pracdicatur istud praedicatum de ilio pro quo subiectum supponit, sit possibilis. Sicut si 'non citharizans' non supponat in ista 'possibile est non citharizantem citharizare' nisi pro 2,

35

1 5 aliquis o m . F 1 7- 1 8 dicendo . 1 1 oratio ] conclusio L 9 aliis l sicut add. FL 20 debent ] possum (trp. a11te Similitcr, sol vi om . (hom.) FL 1 9 accipi potcst l accipitur FL 22 patebit l apparcbit F 30 hoc l si F, 21 diversi mode l pronuntiari ve! add. F /in. 1!1) F 37 in] dc L 38 possibilis] i mpossibili O om. C 33 non del. et scrip. p. citharizantem F 39-47 nisi . . . citharizare o m_ (hom.) L .

CAP. 5, § 8. lin. 139-143.

-

1 Supra , lib. I,

c.

3 , § 6, lin. 1 5-21 .

2

Supra ,

lib. I,

c.

2,

.

§ 9,

186

LIBER II

Sorte et Platone, tunc per istam in sensu divisionis 'possibile est non citharizantem citharizare', non denotatur quod haec si t possibilis 'non citharizans citharizat', sed quod altera istarum si t possibilis ' Sortes ci­ tharizat' vel 'Plato citharizat' . Et s i d i c a t u r quod posito possibili in esse non accidit im­ possibile, secundum P h i l o s o p h u m in libro Priorum 8, ponatur igitur ista in esse : possibile est non citharizantem citharizare. Et quaero quomodo debet poni in esse : aut sic 'non citharizans citharizat', et tunc accidit impossibile, manifestum est. Aut sic ' Sortes citharizat', et tunc potest accidere impossibile, quia Sorte exsistente mortuo, haec est impossibilis ' Sortes citharizat' : D i c e n d u m quod proprie loquendo ista regula 'posito possibili in esse, non accidit impossibile', intelligenda est quando illa de possibili accipitur in sensu compositionis et non quando accipitur in sensu di­ visionis. Sicut ista ' album potest esse nigrum' non debet poni in esse, quia ista non potest esse sensus compositionis. Et si omnino debeat poni in esse, debet accipi aliqua de inesse in qua praedicatum praedicatur de ilio pro quo subiectum supponit. Sicut si ista 'album potest esse nigrum' debeat poni in esse, debet sic poni in esse ' Sortes est niger' vel 'Plato est niger' ; et sic de aliis propositionibus singularibus acceptis sub ter. mmo commun1 . S ed est hic a d v e r t e n d u m quod illa de inesse aliquando cor­ respondet propositioni de possibili, puta quando subiectum supponit pro singulari ilio, et aliquando non , puta quando non supponit pro ilio singulari. Sicut si in ista propositione 'album potest esse nigrum' su­ biectum non supponat nisi pro Sorte et Platone, tunc non posset poni in esse nisi in alteram istarum ' Sortes est niger', 'Plato est niger'. Sed si postea 'album' in ista 'album potest esse nigrum' non supponeret nec pro Sorte nec pro Platone, puta quia tam Sortes quam Plato esset niger, in neutra illarum deberet poni. .

42 citharizans citharizat ] citharizantem citharizarc F 44 non] nullum F 45 ponatur ] posita OF 46 citharizare ] non accidit i mpossibile add. OF 48 manifc:stum est] sicut manifeste patet F 5 1 rcgula ] li nera OF 53-54 compositionis . . . divisionis] divisionis . . . compositionis F 53 non quando ] quando non F 54 in esse 0111. O 55-56 quia . . . es1 ) in (amni add. O) sensu compositionis sed OF 65 supponat] supponit OLW tunc) et F 63 non• 0111 . O 69 in neutra ) in neutram C, secundwn neutram L

3

Aristot. , Anal. Priora, I,

c.

1 3 (32a 19-20) .

40

45

so

ss

60

65

187

CAP. 6 : DE SOLUTIONE FALLACIAE ACCE NTUS

[CAPITULUM 6 DE

S O LUTIONE FALLACIAE A C CENTUS

§ 5

IO

)

l

Secundum accentum ... [c. 21 ; 1 77b 35 - 1 78a 2] . In ista parte docet P h i l o s o p h u o; solvere paralogismos peccantes per accentum. Et potest dividi in duas partes, quia primo ostendit quod pauci para­ logismi per hanc fallaciam peccan t ; secundo docct solvere tales para­ logismos, i bi : Quomodo autem sol vere. Dicit ergo primo quod orationes peccantes per accentum non frequenter fiun t, neque scriptae neque prolatae ; ali quando tamen fiunt, sicut patet hic, si istae proposiriones scribantur : iustos viros oportct pendere ; iustos viros non oportet pendere ; igitur oportet iustos viros pari et non pari.

§ 2

s

IO

15

Quomodo autem . . . [c. 21 ; 1 78a 2-3 ] . Hic docet solvere tales paralogismos, dicens quod manifestum est quomodo praedictus pa­ ralogismus debet salvi, quia scilicet idem acute et graviter prolatum non significat idem. Et ita est eriam in aliis paralogismis. Unde sciendum quod iste paralogismus non habet apparentiam in prolarione sed in scripto. Nam in voce non potest proferri nisi secundum gravem ac­ centum vel acutum, et ita in voce cito depraehenditur diversitas, propter quod non decipit ; sed in scripto non est talis variatio, sed tataliter idem modus scribendi, et ideo potest fieri deceprio. Et est talis proposirio distinguenda, eo quod potest accipi verbum scriptum prout significat idem quod vox prolata secundum accentum gravem, et sic est haec vera 'oportet viros iustos pendere', hoc est dare poenam ; vel potest significare idem quod vox prolata secundum accentum acutum, et sic 'non oportet viros iustos pendere', hoc est non oportet iustos viros sustinere poenam. Et ita consimiliter est de mulris aliis. S c i e n d u m est hic quod, quamvis pauci paralogismi invenian­ tur penes hanc fallaciam, sive in voce sive in scripto, tamen aliqui pec--- CAP. 6, § 1. - 6 ostendit J dici t L W 18-19 sive1 CAP. 6, § 2. - 7 voce] prolatione F 1 6 consimilitcr ] consequenter COF - --

fallaciam om. (hom.) OF

--

- - - -

- - - - - - --

•••

188

LIBER II

cant penes hanc fallaciam, et aliqui magis sunt idonei ad decipiendum quando proferuntur quam quando scribuntur et aliqui e converso. Unde quando aliquis paralogismus peccat ex hoc quod eadem dictio potest accipi cum aspiratione vel sine aspiratione, magis est idoneus ad decipiendum quando profertur quam quando scribitur, quia minor diversitas apparet in proferendo talem paralogismum quam in seri­ bendo. Sicut patet in isto paralogismo 'quicumque loquitur de ho mine loquitur de animali ; iste homo loquitur de o mine ; igitur iste homo loquitur de animali', si iste paralogismus proferatur modica vel nulla diversita!l apparet inter li ' (h) ornine' prolatum in una propositione et in alia ; sed si scribatur, apparet magis diversitas. Sed multi alii magis decipiunt in scripto quam in voce, sicut patet prius. Et est n o t a nd u m quod plures paralogismi sunt magis idonei ad decipiendum in voce quam in scripto ; et propter hoc dixit P h i l o s o p h u s in p r i m o libro quod paralogismi secundum accentum magis sunt ido­ nei ad decipiendum in scripto quam in voce. Et ex istis potest n o t a r i quod quando P h i l o s o p h u s distinguit inter fallacias in dictione et extra dictionem, non accipit 'dictionem' tantum pro voce sed pro orni signo ad placitum instituto.

20

25

30

1

35

[CAPITULUM 7 D E SOLUTIONE FALLACIAE FIGURAE DICTIONIS ) § 1 Palam autem et in bis quae fiunt... [c. 22 ; 1 78a 4-8] . In ista parte deterrninat P h i l o s o p h u s de fallacia figurae dictionis. Et dividitur in duas partes, quia primo ostendit quemdam modum gene­ ralem solvendi aliquos paralogismos istius fallaciae ; secundo exsequitur exemplificando de paralogismis istius fallaciae, i bi : Ut in hac oratione. Dicit igitur quod manifestum est quomodo respondendum est paralogismis qui peccant in eo quod aliqua similiter dicuntur, quae ta1 9 et] tamen F 26 omine] homine codd. gis] mai or OF, magna L 34 scripto] scriptis L W

28

CAP. 7, § 1 . - 10-1 1 quae . . . dicuntur om. (hom.) F

CAP. 6, § 2. - 1 Supra, lib. l,

c.

4, § l .

li homine sic L, h' COF, hoc W quae . . . eadem

om.

O

29

ma

-

5

to

CAP.

15

:1Xl

25

7:

DE SOLUTIONE FALLACIAE FIGURAE DICTIONIS

1 89

men non similiter dicuntur nec sunt eadem, per hoc scilicet quod ha­ bemus diversa genera praedicamentorum. Nam si respondens conces­ serit aliquam propositionem ubi aliquid ponitur quod signifi.cat tan­ tum quid, et postea acceperit opponens aliquid quod non sit quid, sed quale vel quantum vel aliquod aliorum praedicamentorum, respon­ dendum est quod, quamvis illud videatur significare quid, non tamen signifi.cat quid, et ideo inconvenientcr accipitur. N o t a n d u m est hic quod, quamvis solutio generalis paralo­ gismorum istius fallaciae sit per hoc quod dictio non convenienter accipitur, tamen solutio per distinctionem praedicamentorum non est generalis, quia aliqui habent salvi sine tali distinctione praedicamen­ torum ; quia, sicut patuit in p r i m o libro 1, quattuor sunt modi istius fallaciae, quorum unus deducit ad soloecismum, qui per talem distinctionem praedicamentorum salvi non habet, quia sistendo semper in eodem praedicamento est talis fallacia. Sicut patet hic : ornis sub­ stantia est alba ; homo est substantia ; igitur homo est alba. Similiter, praeter illos modos possunt addi alii modi istius fallaciae : u n u s quando commutatur quale quid in hoc aliquid vel e converso - sed qualiter hoc sit inferius ostendetur 2 , a l i u s m o d u s est quando commutatur unus modus supponendi in alium. Et quia P h i l o s o­ P h u s de i sto modo parum vel nihil loquitur, ideo isti modo est si­ stendum. -

30

§ 2 [DE FALLACIA FIGURAE DICTIONIS QUANDO MUTATUR MODUS SUPPONENDI)

5

10

Circa quod est s c i e n d u m quod non omnis variatio supposi­ tionis causat fallaciam figurae dictionis ; quia quando aliquis terminus in e a d e m propositione potest habere diversas suppositiones, tunc non est fallacia figurae dictionis, sed est fallacia a e q u i v o c a t i o­ n i s. Sicut patet in isto paralogismo : homo est species ; Sortes est homo ; igitur Sortes est species. Nam in ista propositione 'homo est species', 'homo' potest habere suppositionem simplicem vel personalem ; et ideo distinguenda est ista propositio 'homo est species ' penes tertium modum codd.

12 Nam ] ideo F modo] modi CF

CAP. 7, § 2.

-

CAP. 7, § 1 .

14 sit] dicit LW 28 ve! e converso om. F 31-32 sistendum ] resistendum L, insistendum W

3 quod] quem C, quam W - 1

Supra, lib. I, c. 5, § 5.

31 isti ita pro in isto

6 fala ] aliquando tldd. L

2 Infra , § 16.

1 90

LIBER

li

aequivocationis, sicut P h i l o s o p h u s distinguit istam 'laborans sanabatur' eo quod 'laborans' potest supponere pro eo quod est vel pro eo quod fuit. Et ideo ad omnes tales paralogismos respondendum est per distinctionem et non per figuram dictionis ; quia ad hoc quod sit fallacia f i g u r a e d i c t i o n i s, oportet quod idem terminus vel diversus habeat diversos modos supponendi in d i s t i n c t i s pro­ positionibus. Non tamen quaecumque diversitas modi supponendi in diversis propositionibus causat fallaciam figurae dictionis. Tunc enim in omni syllogismo esset fallacia figurae dictionis, quia in omni syllogismo aliquis terminus habet diversam suppositionem in una propositione et in alia - hoc saltem est verum in omni syllogismo afrmativo. Et ideo non omnis diversitas suppositionis causat figuram dictionis. Sed u n i v e r s a l i t e r quando terminus in antecedente enthyme­ matis supponit confuse tantum, et in consequente determinate, est fallacia figurae dictionis ; non e converso. Sicut hic est falacia figurae dictionis 'omnis homo est animai ; ergo aliquod animai est omnis homo' ; e converso non est. Et est ista r e g u l a i n t e I l i g e n d a quando circa alium terminum et dispositiones ipsius non est aliqua va­ riatio facta in antecedente et consequente. Et ideo hic non est figura dictionis 'omnis homo est animai ; igitur aliquod animai est homo' ; et hoc qtùa signum universale non additur isti termino 'homo' in consequente, sicut sibi addebatur in antecedente. Per istum modum solvuntur talia s o p h i s m � t a : omni parte continui est ali qua pars minor ; igitur ali qua pars est minor omni parte continui. Quia in ista propositione 'omni parte continui est aliqua pars minor' stat praedicatum confuse tantum, quia sequitur signum universale mediate ; in consequente supponit determinate, quia prae­ cedit signum universale. Similiter eodem modo solvitur hoc s oP h i s m a : post omnem diem eri t aliquis dies ; igitur aliquis dies erit post omnem diem. S i m i l i t e r, quamvis pars extremi non proprie supponat, ta­ men quando arguitur a termino sequente signum universale mediate, a parte eiusdem extremi in diverso casu, ad eundem terminum, vel suum superius, sumptum ante ilud signum universale, est falcia fi23 figuram dictionis sic wdd. , nunc vero fallaciam figurae dictionis scribull, quod non notdbimus 30 hic] dicendo sic tJdd. p. dictionis (/in. 31) F 35 omni] al ia tJdd. L 37 stat praedicatum] pracdicatur O, praedicetur praedicatum F

1s

3l

25

30

JS

40

45

CAP. 7 : DE SOLUTIONE FALLACIAE FIGURAE DICTIONIS

so

55

60

65

10

75

IKl

191

gurae dicti.onis. Sicut sic arguendo : omnem hominem videns est homo ; ergo videns omnem hominem est homo. Quia posito quod quilibet homo videat hominem et nullus videat omnem hominem, et quod unus asinus videat omnem hominem, est antecedens verum et comequens falsum. Nam haec est vera 'omnem h ominem videns est homo', quia quaelibet singularis est vera, scilicet 'istum hominem videns est homo', 'illum hominem videns est homo', et sic de singulis. S ed haec est falsa 'videns omnem hominem est homo', quia 'videns omnem hominem' est asinus, sed nullus asinus est homo. Eodem modo solvuntur t a l i a : inter istum punctum et omnem alium punctum eiusdem lineae aliquis punctus est medius ; ergo aliquis punctus inter istum punctum et omnem alium punctum eiusdem lineae est medius. Similiter hic est fallacia figurae dictionis : ante quodlibet instans futurum Sortes potest non esse ; igitur Sortes potest non esse ante quodlibet instans futurum. Similiter hic est fallacia figurae dictio­ nis : inter quodcumque instans futurum et hoc instans est aliquod in­ stans medium ; igitur aliquod instans est medium inter quodcumquc instans futurum et hoc instans. Nam in antecedente 'aliquod instans medium' supponit confuse tantum, quia sequitur mediate signum universale afrmati.vum ; et ideo non con tingi t descendere per di­ siuncti.vam ; et cum quaelibet singularis sit vera, tota propositio erit vera - haec enim est vera 'inter hoc instans futurum et hoc instans est aliquod instans medium' et 'inter illud instans futurum et hoc instans est aliquod instans medium', et sic de singulis. Et tamen haec est falsa 'aliquod instans est medium inter quodcumque instans futu­ rum et hoc instans', cum quaelibet singularis sit falsa : nam quo­ cumque instanti. dato, haec est falsa 'hoc instans est medium inter quodcumque instans futurum et hoc instans', quia sequeretur quod esset medium inter se ipsum et hoc instans. S i m i l i t e r , arguendo a termino stante determinate vd confuse tantum ad terminum stantem confuse et distributive, est fallacia figurae dicti.onis. Sicut hic : tu ignoras aliquam propositi.onem ; igitur tu non scis aliquam propositi.onem. Nam in ista 'tu ignoras aliquam pro­ positi.onem' praedicatum stat determinate, et in consequente supponit confuse et distributive propter negationem praecedentem. Similiter, 53-54 quia . . . homo om. (hom.) L 53 quia] tunc aJJ. O, 49 homincm] igitur tUlJ. OL 58 ante] antequam OF 71-73 cum . . . instans om. (hom.) l 57 lineae om. CFL omne tUlJ. F 75 a termino] altero OF 72 dato] demonstrato OF

1 92

LIBER

Il

hic est fallacia figurae dictionis : omnis homo est risibilis ; ergo omnis homo est omne risi bile. Similiter hic est falacia figurae dictionis : Sortes differt ab omni ho mine ; igitur ab omni ho mine differt Sortes. N am in prima li 'ho mine' propter negationem inclusa m in li ' differt' stat determinate, et in consequente stat confuse et distributive. Similiter est hic : Sortes non est omnis homo ; igitur omnis homo non est Sortes. I n t e 1 1 i g e n d u m est quod non tantum istis modis committi­ tur fallacia figurae dictionis arguendo ab eodem termino ad eundem terminum, sed etiam arguendo a termino ad suum superius vd suum inferius. Sicut hic : omnis homo est animai ; igitur substantia est omnis homo. Similiter hic : Sortes differt ab omni animali ; igitur omnis homo non est Sortes. Et sic de aliis posset exemplificari. I n t e 1 1 i g e n d u m tamen quod in istis committitur fallacia consequentis.

ss

90

§ 3 Ut in hac [ c. 22 ; 1 78a 9-1 6] . In ista parte P h i l o s o p h u s exsequitur ponendo paralogismos istius fallaciae. Et potest dividi in tres partes ; quia primo poni t paralogismos peccantes penes tertium mo­ dum, quem posui in p r i m o libro 1 ; secundo ponit paralogismos penes secundum modum ibi positum 2 ; et tertio ponit paralogismos penes illum modum quo commutatur quale quid in hoc aliquid. Se­ cunda pars incipit i bi : Similes autem et hae orationes 3 ; tertia pars i bi : Et quoniam quis est Prima pars dividitur in duas partes ; quia primo ponit paralogismos ; secundo solvit eos, ibi : Si autem aliquis. In prima parte ponit tres paralogismos. Pro p r i m o ponit primo conclusionem sub interroga tione, dicens : Putasne contingit idem simul Jacere et fieri ? Quod si dicatur quod non, potest paralogizari quod sic, isto modo : aliquid potest simul videri et videre ; sed videre est facere et videri est fieri ; igitur aliquid potest simul facere et fieri. N o t a n d u m quod hic non est paralogismus, sed paralogismus est in probatione minoris istius, scilicet 'videre est facere et videri est . . .

5

'·

89 ve!.] ad add. F

CAP. 7, § 3.

-

12 Pro ] quia FW

7 illum] primum W

CAP. 7, § 3. - 1 Supra, lib. l, 8 Infra, § S. ' Infra, § 6.

c.

primo] primam F

S, § S, lin. 42-S3.

2 Ibidem, lin. 24-37.

10

15

CAP. 7 : DE SOLUTIONE FALLACIAE FIGURAE DICTIONIS

20

25

1 93

fieri' ; et deberet si c argui : producere est facere, generare est facere, causare est facere, et si c de aliis ; igitur videre est facere. Similiter sic : produci est fieri, generari est fieri, causari est fieri ; igitur videri est fieri. Et in isris duobus ulrimis paralogismis est figura dicrionis. Pro s e c u n d o paralogismo proponit conclusionem sub inter­ rogarione, dicens : Putasne est aliquod pati Jacere ? Et inuit talem paralogismum : secari est pari, uri est pari ; igitur op erari est pari. Sed ape­ rari est facere. Ergo facere est pati. T e r t i u s paralogismus p o test sic formari : scribere est o p erari ; igitur scribere est pari. Sed scribere est facere, ex quo dicere et currere sunt facere. Igitur idem est facere et pari. § 4

s

10

15

20

Si autem aliquis dicat... (c. 22 ; 1 78a 1 6-28] . In ista parte docet P h i l o s o p h u s solvere omnes praedictos paralogismos et consi­ miles, docendo in speciali solvere primum paralogismum factum, dicens quod, quamvis aliquis dicat quod non contingit idem simul fa­ cere et fieri, quamvis postea dicat quod contingit simul idem videre et videri, non propter hoc redarguetur, nisi concedat quod videre sit facere et videri sit pari. Et ideo opponens indiget hac proposirione ad hoc quod redarguat respondentem. Quam tamen audiens et inscius reputa t veram, deceptus per paralogismum figurae dictionis talem : secare est facere, secari est fieri, et sic de aliis ; igitur videre est facere et videri est fieri. Et ideo si aliquis audiens talem paralogismum decipia­ tur, per hoc decipietur quod credit aliquid dici similiter, quod tamen non dicitur similiter, quamvis videatur dici similiter propter consimilem terminationem dicrionis. Et ideo talis decipietur, sicut inscius deci­ pitur per aequivocarionem quando credit rem negari propter hoc quod negatur nomen, quia scilicet non credit nomen illud esse aequivocum, quia si diceret nomen esse aequivocum non redargueretur. N o t a n d u m est hic quod, sicut dictum est in p r i m o libro 1, non debet sic argui 'quando aliqua similiter terminantur idem de il praedicatur ; videre et producere similiter terminantur ; igitur CAP. 7, § 4. - 7 redarguetur] redargueretur FW conccdat] concederet OFW, dicat L 8 patì ] concedendo hoc add. L propositione] probatione LW 9 Quam] quod L tamen . . . et] tam . . . quam F 10 reputat] reputant F 1 1 .fieri] patì L .

CAP. 7, § 4.

-

1

Supra, lib. l,

OCKBAM, OPI PHILOSOPHICA m

c.

5, § 4 et § 5, !in. 42-53.

13

1 94

UBER

Il

sicut producere est facere, ita videre est facere', quia hic non est figura dicrionis. S ed debet sic argui, quasi per locum a simili : producere est facere, generare est facere etc. ; ergo videre est facere. Et est hic fala­ cia figurae dicrionis. Tamen non posset tenere haec consequenria nisi per istud m e d i u m : quae similiter terminantur recipiunt praedica­ rionem eiusdem generis. S ed hoc medium falsum est. Ideo prima con­ sequenria non valet, sed peccat per figuram dicrionis, propter hoc quod creditur illud medium esse verum. Et ideo videndo quod 'producere' et 'videre' similiter terminantur, creditur quod sicut producere est facere, ita videre est facere ; et ita fit deceprio propter similem termina­ rionem dictionis. Et sicut est in isto, ita est in isris 'secari est pari ; vi­ cleri est pari ; ergo op erari est pari', et hic ' di cere est facere ; scribere est facere ; igitur currere est facere', et in omnibus consimilibus. S ecundo n o t a n d u m quod, quamvis non sit multum curandum de exemplis, quia frequenter ponuntur non ut credantur esse vera sed ut magis pateat veritas dicri pro quo dicuntur, tamen de isto exem­ plo 'videre et videri', quia videtur P h i l o s o p h u s dicere quod videre non sit agere vel facere sed pari, s c i e n d u m est quod ista differunt : agere, facere, fieri, pari. Quia agere respicit passum, facere respicit productum ; similiter pari dicitur aliquid quando recipit in se aliquid vel deperdit, sed fieri dicitur quando producitur. Et ideo videri non est fieri, quia illud quod videtur non propter hoc fit. Similiter quamvis videre, de facto secundum viam naturae, sit coniunctum cum agere, quia quicumque videt agit, hoc tamen accidit. Quia si aliqua potenria praecise reciperet visionem, quamvis non produceret eam, vere diceretur videre, quamvis non ageret ; tamen tunc pateretur - et propter hoc dicit P h i l o s o p h u s quod videre est pari -, et de facto, secundum viam naturae, quidquid videtur oculo corporali vere agit, quia obiectum est causa visionis, sicut habet in libro De anima 2 declarari.

§ 5 Similes autem et hae orationes [c. 22 ; 1 78a 29-36] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s paralogismos peccantes penes s e­ c u n d u m m o d u m, ex hoc scilicet quod commutatur unum prae. . .

26 recipiunt] habent O .30 similiter] uniformiter OF 3 1 est] sit F , fieri ] et add. L 43 fit] fieret C 48 videre] videri F et] quia F ,

2 Aristot., De

anima, II,

c.

7, tt. 66-73 (418a 26

-

419a 15) .

40 agert'] et add. L

25

30

Js

40

45

so

CAP. s

10

1s

20

25

30

35

7:

DE SOLUTÌONE fA:LACIAE

FIGURAE

DICTIONIS

1 95

dicamentum in aliud. Et dividitur in tres partes, quia primo ponit quosdam paralogismos et solutiones eorum ; secundo poni t solutiones ali o rum et eas improba t i bi : Solvunt autem quidam 1 ; tertio addit ali­ quos alios paralogismos cum solutionibus eorundem, ibi : Amplius au­ tem et hae sunt 1• Prima pars potest dividi, quia primo ponit unum paralogismum ubi commutatur q u i d in q u a n t u m ; secundo ponit alios ubi commutatur q u i d in [a d] a l i q u i d 8• Dicit igitur primo quod orationes sequentes sunt similes praece­ dentibus, quia istae sicut praecedentes peccant per fìguram dictionis. De qui bus una est ista : quod quis est primo habens et postea non habens illud, amisit illud ; sed iste prius habuit decem digitos, et modo non habet decem digitos - posito quod amiserit unum solum digitum - ; igitur iste amisit decem digitos. lste paralogismus peccat per figuram dictionis quia commutatur quid in quantum ; quia in prima propositione distribuitur terminus pro illis qui dicunt quid, sed 'decem' acci­ pitur sub, quod dicit quanta ; et ita commutatur quid in quantum. S ed si acciperetur sic maior 'quanta quis habuit prius, et si modo non habet tanta, a misit illa', esset bonus syllogismus ; sed maior esset falsa ; sed haec esset vera : quanta prius aliquis habuit, si modo non habet tanta, amisit illa vel aliquod illorum. N o t a n d u m est hic p r i m o quod P h i l o s o p h u s non accipit hic ' q u i d ' praecise pro substantia, nec praecise pro nomine dicente praecise substantiam ; sed accipit hic 'quid' pro nomine praecise a b s o l u t o ', quod nec est relativum nec connotativum. Dicitur autem nomen r e l a t i v u m, quod dicitur ad aliud vel ad idem. C o n n o t a t i v u m dicitur esse nomen denominativum vel aequi­ valens denominativo ; et hoc accipiendo large 'denominativum', de quo dictum est in libro Praedicamentorum 5• Huiusmodi autem conno­ tativa sunt omnia nomina concreta, quibus abstracta correspondentia non sunt synonima, huiusmodi sunt 'album', 'nigrum', 'calidum', 'fri­ gidum' et huiusmodi. -

---

CAP. 7 , § 5 . - 1 4 sicut praecedentes] cum pra

tur propositiones in quibus non poneretur nisi nomen p r o p r i u m vel praecise pronomen

de m ons tra tivu

m,

non esset ibi talis

falacia ; sicut si argueretur sic : Coriscus potest esse alter ab hoc ; Co­ riscus est hoc ; igitur Coriscus potest esse alter a se. E t hoc est quod dicit P h i

lo

s o p h u s,

quod est fallacia figurae dictionis quia ' Co-

riscus musicus' significa t quale, et ' Coriscus ' hoc aliquid ; et ideo non contingit exponere istum terminum ' Coriscum musicum' per hunc ter­ minum ' Coriscum' nec per aliquod pronomen. 15 Coriscus1 Coriscw1 om. (hom.) OF 1 8 mwicus sic L, om. reliq. codd. 33 Coriscus•] Sortes CO 35 erit] est LW 4 1 proprium] pro praedicato add. L 4>-44 hoc. . . hocl ] homine . . . homo C 45 est . . . dicrionis om. F 47 conringit] vel contingit add. F . • •

45

CA P .

so

55

60

65

10

75

ao

7:

DE S O LUTI O N E FALLACIAE F I G U RAE DICTIONIS

223

N o t a n d u m quod apud A r i s t o t c l e m ista sunt convertibilia 'aliquis terminus significat quale quid' et 'aliquis terminus est communis pluribus, vel natus est praedicari de pluribus' . Tamen 'aliquid esse commune' potest intelligi dupliciter, vel quia ipsum to­ tum est commune, vel quia pars ipsius est communis ; et isto modo ' Coriscus musicus' dicitur communis, quia ista pars ' musicus' est communis. Et ideo frequenter, ponendo loco talis termini compositi ter­ minum simpliciter proprium vel pronomen demonstrativum unius, est facere figuram dictionis. I n t e 1 1 i g e n d u m est quod talis modus arguendi, commu­ tando quale quid in hoc aliquid, non semper facit fallaciam figurae dictionis. N am faciendo discursum consimilem isti secundo paralo­ gismo, numquam est fallacia figurae dictionis, quando illud commune de singu1ari non potest aliquando verificari et aliquando non verificari, ipso singulari semper manente. Cuiusmodi est hoc commune 'homo'. Nam impossibile est quod istae duae sint successive verae dum Sortes exsistit, ' Sortes est homo', 'Sortes non est homo' ; et ideo hic non est figura dictionis : Sortes p o test esse alter ab ho mine ; Sortes est homo ; igitur Sortes potest esse alter a se. N cc hic est figura dictionis : Sortes eri t alter ab ho mine ; Sortes est homo ; igitur Sortes eri t alter a se. Et hoc supponendo quod istae duae, et consimiles, convertantur 'Sortes est alter ab homine' et ' Sortes non est homo'. Sed quando tale commune, vel etiam totum cuius aliqua pars est communis, potest re illa singulari non destructa aliquando verificari et supponere pro illa re singulari et aliquando non, tunc est semper fal­ lacia fi.gurae dictionis arguendo ex talibus propositionibus mixtis et consimilibus, vel etiam in multis uniformibus. Et ita est in proposito. N am Corisco non destructo possunt ista contradictoria successive veri­ fi.cari ' Coriscus est Coriscus musicus', ' Coriscus non est Coriscus musi­ cos'. Et ideo in talibus non contingit exponere terminum sive uno modo sive alio significantem quale quid, per terminum proprium sive per pronomen ; hoc est loco talis termini non debet alius sumi. Et istud videtur P h i l o s o p h u s declarare in parte sequenti, in illa scilicet :

51 ve! pluribw1 om. (hom.) C 62 de] ilio add. F 75 in1 om. CW et semper manente add. F . . .

non1 om. OL

63 singulari] exsistcntc

224

UBER I I

§ 18

Verum exponere ipsum

..

. [c.

22 ;

1 79a 3-1 0] , ut s i c

littera expo­

natur, quod P h i l o s o p h u s exponat quare in praedictis est falla­ cia figurae dictionis, dicens quantum ad primum paralogismum, quod exponere commune per singulare -

non

semper

Jacit tertium hominem

s

hoc est : non facit quod si t paralogismus concludcns tertium h ominem.

Quia aliquando non erit talis paralogismus ; nam sic arguendo ' S ortes non est ho mo ; Sortes est S o rtes ; igitur Sortes non est S ortes' non est paralogismus. S ed hoc facit paralogismum quod conceditur semper posse poni loco termini com munis terminus singularis, quod

tam en non est verum. N am, licet terminus communis praedicetur de ter­ mmo singulari, ut hic ' Callias est homo ' , non ta men i sti termini prae­ cise idem significant, sed aliquid significatur per unum terminum quod n o n si g nifica tur per reliquum. Et ideo aliquando est figura dicti onis

10

et aliquando non.

1s

Nec

etiam valet dicere quod

expositum,

hoc est terminus co mmu­

nis, non est terminus singularis sed alius. Quia semper praeter terminos singulares eri t aliquis terminus communis, sicut 'homo ' , praedicabilis tamen de illis singularibus ; et ita oportet redire ad primum . Ex quibus concludi t P h i l o s o p h u s quod manifestum est quod

2D

oportet dare quod co mmune praedicabile de pluribus non est aliquid proprium, quamvis de tali praedicetur, scd est commune, et hoc sive quale, sive quantum , sive ad aliquid, sivc aliquid talium .

o r u m , di­ g en ere substantiae

Ex ista littera patet quod falsum est dictum a l i q u centium quod iste modus est ex hoc quod aliq ui d in

commutatur

25

in aliud eiusdem generis, scilicet quod universale in ge­

nere substantiae commutatur in particulare eiusdem generis ; nam, sicut

l o s o p h u s, illud commune potest esse vel quale vel quantum vel ad aliquid, hoc est potest esse vel in genere qualitatis vel q uantitatis vel relationis et sic de aliis ; sicut patet quod hic est figura dictionis ' S or tes fui t alius ab albo ; S ortes est albus, vel fui t albus ; igitur Sortes fuit alius a se' ; similiter hic est figura dictionis 'Sortes quando erit potest non esse pater ; Sortes est pater ; igitur Sortes dum erit po­ test non esse Sortes' ; et in talibus multis. Aliquando autem non est talis fallacia propter talem commutatiodicit

Phi

CAP. 7, § 1 8 . 2-3 exporultur] dicendo add. F 3 exponat] exponit L 5 semper] sic L 8 Sortes'] homo F 1 2 hic] haec sit vera FL, sicut add. O 22 tali] talibus L, proprio F 23 aliquid1] aliquod CLF 30 ve! relationis sic L, om. reliq. codd. 3 1 albo] Sorte add. F 32 aliw] albw F, albw aliw O -

30

JS

CAP.

7:

225

DE S O LUTIONE F.\LLAC IAE FI G U RAE D I CTIONIS

nem, sicut hic : Sortes eri t non risibilis vel alius a risi bili ; Sortes est risibilis ; igitur Sortes erit alius a se. Et ita est de multis. § 19 [DE

s

to

ts

'D

25

FALLACIA

FI GURAE

DICTIONIS IN GENERAU ET DE

MODIS EIUS

j

Circa materiam istius fallaciae in generali, est s c i e n d u m quod est deceptio proveniens ex similitudine aliquarum dictionum, ex hoc scilicet quod creditur quod semper uniformiter contingit arguere in omnibus terminis sicut contin git in quibusdam, propter similitudinem dictionum, cum tamen hoc non contingat. C a u s a a p p a r e n t i a e est similitudo dictionis ad dictionem. C a u s a n o n e x s i s t e n­ t i a e est diversitas aliquorum ad dictiones pertinentium, sive sint significata sive modi grammaticales sive huiusmodi. S e c u n d o s c i e n d u m est, sicut dictum est frequenter, quod numquam est figura dictionis nisi quando in aliquo consimili modo arguendi, in una materia est illatio bona, tenens per aliquod m e­ d i u m i n t r i n s e c u m, scilicet formatum de eisdem terminis, et in alia materia non valet propter defectum talis medii. T e r t i o s c i e n d u m quod possunt poni modi diversi, quo­ rum aliqui vel coincidunt vel sunt communiores vel minus communes vel sunt disparati a modis quos posui in p r i m o libro 1, et ideo nula erit contradictio hic et ibi. P r i m u s m o d u s potest esse ex commutatione alicuius a c c id e n t i s g r a m m a t i c a l i s in aliud, hoc est ex hoc quod primo accipitur aliqua dictio habens unum accidens grammaticale et postea accipitur alia dictio non habens tale accidens grammaticale. Et est fi­ gura dictionis quia aliquando licet commutare sic ; et ideo credere propter hoc, quod hoc sit semper licitum, est decipi per fallaciam figurae dictionis. Penes istum modum peccant tales paralogismi 'omnis sub­ stantia est producta ; homo est substantia ; igitur homo est producta', iste est paralogismus, et tamen hic non est paralogismus : omnis suh­ stantia est producta ; albedo est substantia ; igitur albedo est producta. CAP. 7, § 19. 5 contingit ] contingat F 6-7 similirudinem dictionum] similem dictionem L 13 iltio bona] illa consequentia L 14 de] in C, ex O 15 defectum . . . medii] tale medium O 22 aliqua om. OFW 23 non om. OF tale] unum O, aliud F 29 albedo1 albedo1] capra al bedo . capra albedo L -

.••

..

CAP. 7, § 19.

-

1 Supra, lib. l, c. 5, §

OCKRAM, O PDA PIDLOSOPIDCA W

5. 15

226

L I BEk

Il

Similiter : omne ani mal est caecum vel videns ; ista sunt animalia ; igitur ista sunt caeca v cl videntia. Similiter hic : omne ani mal est ra­ tionale vel irrationale ; homo et asinus sunt animalia ; igitur h omo et asinus sunt animalia rationalia vel irrationalia. Et tamen hic non est falacia : omne animai est substantia ; homo et asinus sunt animalia ; igitur homo et asinus sunt substantiae. A l i u s m o d u s est quando conunutatur unus m o d u s s u pP o n e n d i in alium. Sicut hic : omnis homo est animai ; igitur ali­ quod animai est omnis homo. Et hic non est fallacia fi.gurae dictionis 'omnis phoenix est ani mal ; igitur aliquod animal est omnis phoenix', sed est bona consequentia tenens per istud medium necessarium : non sunt plures phoenices - pona tur quod sit necessarium. A l i u s m o d u s est quando aliquod contentum sub u n o p r a e d i c a m e n t o commutatur in contentum sub a l i o p r a ed i c a m e n t o, vel ex hoc quod sub aliquo signa distributivo accipi­ tur aliud sub, pro quo natum est aliud signum distribuere. Sicut hic : qualecumque vidisti tu habes tale ; asinum vidisti ; igitur habes asinum. A l i u s m o d u s est quando commutatur q u a l e q u i d in h o c a l i q u i d, sicut dictum est. A l i u s m o d u s est quando ex simili t e r m i n a t i o n e d i c t i o n u m infertur aliquid praedicari de illis, sicut dictum est in p r i m o libro 2• Q u a r t o n o t a n d u m est quod, quamvis possint dari aliquae regulae generales applicabiles ad paralogismos penes fallaciam figurac dictionis, tamen in particulari non potest sciri de paralogismis figurae dictionis nisi per r e g u l a s s p e c i a l e s logicales, et aliquando non nisi per scientias particulares ; sicut est de aliis fallaciis. Nullus enim potest scire in particulari qui paralogismi peccant per falaciam aequi­ vocationis, nisi sciat qui termini sunt multiplices et qui non, quod sine grammatica sciri non potest. Ita est de paralogismis fi.gurae dictionis. Sicut non p o test sciri an haec si t figura dictionis vel non 'omne quod heri fui t homo, hodie est animai coloratum ; heri fuit homo ; - accipiendo 'coloratum' pro eo quod fuit - ; igitur coloratum hodie est animai' nisi sciatur an homine exsistente possint ista verifi.cari succes­ sive 'homo est coloratus', 'homo non est coloratus' . N am si hoc si t possibile, tunc est falacia fi.gurae dictionis ; si non sit possibile, non est 33 animalia om. LF 51 post l post L

1 Supra, lib. I,

c.

38 Et l tamen tUld. F 34 homo l Sortcs OF 56-57 a eq uivocationis sic L W, figurae dictionis COF

5, § 5, lin. 42-53.

45 pro o m . OF 58 est o m . LW

30

35

40

45

so

ss

60

CAP.

65

10

75

8 : DE S O LUTIONE FALLA CIAR U M IN DICTIONE I:S GE:SERALI

227

falacia figurae �ictionis. Sed hoc non potest sciri per logicam, sed per aliquam aliam scientiam. Et ita an hic sit fallacia .figurae dictionis vel non, non potest sufficienter sciri per logicam. Et sicut est de isto para­ logismo ita est de multis alis. Et !. i d i c a t u r quod tunc logica non posset sufficienter tradere notitiam fallaciarum, sed requireretur ali qua alia scientia : d i c e n­ d u m est quod logica potest sufficienter dare in generali notitiam falla­ ciarum, sed de multis paralogismis in speciali non potest sufcienter sciri per logicam an sint paralogismi vel non, sicut ostensum est de fallacia aequivocationis. Et inter omnes fallacias fallacia figurae dictionis est difficilior ut sciatur per logicam ; et hoc quia in eis est fallacia prop­ ter contingentiam vel falsitatem m e d i i i n t r i n s e c i, virtute cuius tenere deberet illatio ; et hoc frequenter non p o test sciri nisi per scientias speciales, et aliquando per regulas logicales speciales.

(CAPITULUM

8

DE SOLUTIONE FALLACIARUM IN DICTIONE IN GENERALI )

s

to

ts

Omnino autem in bis... [c. 23 ; 1 79a 1 1-25 ] . In ista parte deter­ minat P h i l o s o p h u s de solutione paralogismorum in dictione in generali, dicens quod in illis qui peccant secundum dictionem solutio erit per oppositum illius quod est conclusum. Sicut si orario peccet secundum compositionem, probando scilicet secundum compositum sensum tantum, debet respondens dicere quod argumentum concludit in sensu composito, non in sensu diviso . Similiter e converso, si peccant secundum divisionem. Et ita est de fallacia accentus, quod si aliquid sit concessum sub accentu gravi, si arguatur contra, debet dici quod non concludit accipiendo illud, quod prius sub accentu gravi, sub accentu acuto. Similiter est de aequivocatione et amphibolia, quod semper est dandus alius sensus quam ille quero orario nititur, vel opponens nititur, concludere. Similiter est de figura dictionis, quod si condudatur per paralo66 hic om. FW

71-72 fallaciarum] in materia add. L

77 deberct] debet OF

CAP. 8. - 5 qui] quae LF solutio] solum F 9 peccant ] peccet F 12 accipiendo] quia accipit O prius] erat add. O, accipiebatur add. F, accutum (pro : acceptum ?) fuit add. W !. gravi] sed add. C, et add. w 1

228

LIBER

Il

gismum quod aliquis dat quod non habet, debet respondens dicerc quod non sequitur ista conclusio 'iste dat quod non habet', sed quod sequitur ista conclusio : iste dat aliquid ilio modo quo non habet. Si­ militer, si aliquis concludat quod aliquis scit omnia quae scit vel per inventionem vel per doctrinam, debet dicere quod non sequitm ista conclusio, sed ista : omne quod scit, scit per inventionem vel per doctri­ nam. Et ita est de aliis. Et est s c i e n d u m quod respondens debet absolute respondere ad interrogatum vel conclusum, concedendo vel negando vel distinguendo per aliquam quinque fallaciarum, scilicet per aequivocationem, amphiboliam, compositionem et divisionem et accentum ; potest ta­ men - et debet, si vult docere - dicere quod non sequitur sic accipiendo unam praemissam vel conclusionem, sed aliter accipiendo, vel si peccet penes fallaciam figurae dictionis, debet dicere quod non sequitur ista conclusio sed alia ; et omnia ista sunt vera quando ita est. Si autem non sit ita, tunc non oportet. Unde si aliquis accipiat unam propositionem distingucndam ad arguendum contra respondentem, si sit utroque sensu falsa, debet utrumque sensum negare ; si autem si t in uno sensu vera et in alio sensu falsa, debet eam concedere ; et in isto casu loquitur P h i l o s o p h u s 1 • Et consimiliter dicendum est in alis falaciis. Sirniliter s c i e n d u m quod si contra aliquem fiat aliquis para­ logismus figurae dictionis, non debet dicere praecise quod sequitur conclusio ut sic et non ut non sic, sicut multi m o d e r n i respondent ad omnia, sive sint demonstrationes sive non, dicendo 'verum est ut sic' vel 'non est verum sic' vel dicendo 'ita est in quantum sic consi­ deratur' vel 'non in quantum sic consideratur', sic enim leve est respondere ad omnia ; sed debet per certam r e g u l a m logicalem evidentem, assignare quare est i bi fallacia f i g u r a e d i c t i o n i s, et nisi hoc sciat facere, nescit quando est falacia et quando non.

28 et debet om. W docerel dare W, om. LF di18 non1 om. OF 20 ve! om. OFW cere om. O 35 eam ] in sensu vero add. F concedere l in sensu suo add. L 37 contra ali­ queml contingit quod O 38 debetl respondens add. O dicere praecisel simplicitet concedere L 39 ut non1 om. OL 40 ad omnia om. L � demonstrationesl demonstrantcs O 41 vel1 sic1 om. (hom.) O ;1 vel1 dicendo om. F ita] verum L 42 ve! consideratur om. L sicl si non C, ut si W '

•..

.. .

�

25

30

JS

40

45

CAP. 9 : DE SOLUTIONB FALLACIAE ACCIDENTIS

229

[CAPITULUM 9 DE SOLUTIONE FALLACIAE ACCIDENTIS ) § 5

to

15

:?il

25

l

Ad illos vero qui sunt secundum accidens ... [c. 24 ; 1 79a 26-31 ] . In ista parte docet P h i l o s o p h u s solvere paralogismos peccantes penes fallacias e x t r a d i c t i o n e m ; et posset dividi in septem partes secundum septem fallacias. In prima igitur parte docet solvere paralogismos penes fallaciam accidentis. Et dividitur in duas partes, primo poni t solutionem propriam ; secundo poni t solutionem aliorum, quas improbat ibi : Solvunt autem quidam 1• Prima pars dividitur in duas, in prima ponit solutionem generalem ; secundo poni t quosdam paralogismos peccantes in speciali, ibi : Sunt autem omnes. Dicit igitur primo quod ad omnes paralogismos peccantes secundum accidens est una solutio generalis, quia cum indeterminatum et incertum si t ft equenter [quando] concedendum est aliquid dici de re subiecta ex hoc quod dicitur de accidente, nam aliquando videtur sic esse et aliquando non, ad paralogismos accidentis dicendum est uni­ formiter et semper quod non est nccessarium conclusionem sequi ex praemissis. Et non solum est dicendum quod conclusio non sequitur, sed necesse est proferre ut. Hoc non est sic intelligendum, sicut a l i­ q u i 1 nescientes dicunt, quod debet proferre hanc dictionem 'ut' ; sed intendi t P h i l o s o p h u s quod debet proforre ut, hoc est : debet di­ cere aliquam r e g u l a m certam propter quam conclusio non sequitur. Sicut si arguatur sic 'omnis homo est animai ; omnis asinus est animai ; igitur omnis asinus est homo', debet respondens dicere quod ista conclusio non sequitur ex praemissis ; et debet proferre ut, hoc est debet dicere quod 'quandocumque arguitur ex omnibus affirmativis in secunda figura conclusi o non sequitur ex praemissis' . Et ista regula est

-

..

CAP. 9, § 1. 12-14 in . peccantes om. (hom. ) OF 16 quando sic Aegid. , ( v . infra, § 7, /in. 37) , 22 nescicntes ] intelligunt et add. CW es t ] es CW dici o m . CW

om. codd.

CAP. 9, § 1. - 1 Infra, § 6. 2 Aegidius non videtur esse inter istos nescientes, quia dicit : "Et ideo oportet hanc solutionem habere in promptu et proferre ut, id [est] quomodo non concludunt dc necessitate," Expositio , II, c. 7 (f. SSva) .

230

LIBER

II

illud 'ut' in proposito quod debet respondens proferre. Similiter si arguatur si c 'homo currit ; Sortes est homo ; igitur Sortes currit', debet respondens dicere quod est fallacia accidentis quia 'arguitur ex maiore particulari in prima figura' ; et ista regula est ' ut' quod debet proferre. Et ita dicendum est de omni alio paralogismo. Et hoc est verum non tantum in fallacia accidentis, sed etiam in omni fallacia, quod semper ratio evidens debet proferri quare non valet illatio, et non debet dici absolute quod est ibi fallacia.

30

35

§ 2 Sunt autem omnes huiusmodi... [c. 24 ; 1 79a 32 1 79b 6 ] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s paralogismos accidentis in speciali ; et primo ponit, secundo solvit. Ponit igitur sex paralogismos, quorum primus c o m m u n i t e r 1 sic formatur : tu nosti bonum ; sed bonum est quod debeo interrogare ; igitur tu nosti quod debeo interrogare. Secundus formatur si c : Coriscus est veniens ; tu nosti Coriscum ; igitur tu nosti venientem. Tertius, sic : tu nosti Coriscum ; Coriscus est coo­ pertus ; igitur tu nosti coopertum. Quartus formatur sic : ista statua est tua ; et ista statua est o pus ; igitur ista statua est o pus tuum. Quintus, sic : iste canis est tuus ; et iste canis est pater ; igitur iste canis est pater tuus. Sextus, sic : pauca sunt pauca ; pauca sunt raro ; igitur pauca sunt raro pauca. Isti autem paralogismi c o m m u n i t e r 2 sic solvuntur, quod peccant per fallaciam accidentis quia « non est necesse quod si aliquid verifìcetur de accidente quod contingit illud esse verum de re subiecta. Nam quod maior extremitas, si verificetur de medio, oporteat eam verifìcari de minori extremitate, solum habet veritatem in iis mediis quae sunt indilferentia secundum substantiam, quia oportet medium non vanar1 nec diversificaci si debeat sequi de necessitate condusio. Et ideo - secundum i s t o s - dicit P h i l o s o p h u s quod omnia -

33 cst1 ] illud add. L i llatio] est i bi fallacia L CAP. 9, § 2.

-

debet J rcspondens add. L 36 proferri ] ad ostendendum add. F 37 dici absolute J i bi absolutc concedi L

16 contingit] contingat F

non

•..

1 7 oporteat J oportct LF

CAP. 9, § 2 . - 1 lta Aegidius, Expositio, II, c. 7 ; excepto sexto paralogismo, quem sic format : "quae sunt in civitate sunt pauca ; sed quae sunt in civitate sunt rara pauca ; ergo pauca raro su n t pauca" (f. SSvb). 2 Aegidius, i bi d. , verbo­ tenus.

5

10

15

:m

231

CAP. 9 : DE SOLUTIONE FALLACIAE ACCIDENTIS

illa quae sunt unum, id est quae insunt medio ut habet unitatem cum minori extremitate, illa eadem omnia inesse, supple : oportet minori extremitati Unde dicunt c o m m u n i t e r omnes 8 quod numquam est fallacia accidentis ms1 ex variatione medii et nisi sint quattuor termini. Sed ista n o n s u n t b e n e d i c t a. Primo, male formatur se­ cundus paralogismus et tertius. Nam hic nulla est fallacia 'tu nosti Coriscum ; Coriscus est veniens ; igitur tu n osti venientem', nec hic 'tu nosti Coriscum ; Coriscus est coopertus ; igitur tu nosti coopertum'. Nam sequitur 'tu nosti Coriscum ; igitur Coriscus cognoscitur a te', nunc sequitur ' Coriscus cognoscitur a te ; Coriscus est veniens ; igitur veniens cognoscitur a te' , et ultra 'igitur tu nosti venientem' ; igitur, a primo ad ultimum : tu nosti Coriscum ; Coriscus est veniens ; igitur tu nosti venientem. Secundus discursus patet, quia est syllogismus expositorius ex duabus singularibus in tertia figura - sicut hic : Sortes est homo ; Sortes est animai ; igitur animai est homo - ; et p o test pro­ bari, quia ex apposito conclusionis et minore sequitur oppositum maioris, sic : nullus veniens cognoscitur a te ; Coriscus est veniens ; igitur Coriscus non cognoscitur a te. Quod iste syllogismus sit bonus patet, quia regulatur per dici de nullo nec indiget aliquo alio ad hoc ut ap­ pareat necessarius. Et quando dicitur c o m m u n i t e r ' quod hic est falacia ac•·

25

.30

Js

40

23 minori] maiori C 29 hic 41 ad hoc ut] ut O, ad hoc quod F

3

om.

CO

36 singularibus ] particularibus L

40 non

om.

O

C( Aegidius, ibid. : "Dicendum quod non est intentio P h i l o s o p h i ne­ gare quod nullo modo si t idem ignora tu m et cognitum ; sed ut ostendat quod haec fallacia quasi argui t in quattuor terminis et semper diversifica t medium ; ideo ai t quod non idem cognoscitur et ignoratur, quia diversificatur 'Coriscus' et quasi habet vim duorum terminorum, ut stat sub cognitione et ut est venicns. Et quia sic diver­ sifi.catur 'Coriscus', ut est notus et ignotus, dicitur quod non idem cognoscitur et ignoratur" (f. 56ra). Vide etiam Gualterum Burlaeum, Tractatus super librum Elen­ chorum, cap. 'De fallacia accidentis' : " In ista fallacia solcnt assignari tria, scilicet attributum, accidens et res subiecta. Et secundum A e g i d i u m [Expos. Elench. , lib. I, c . 3 et l ib . II, c . 7 (f. 16vb et SSv) ] maior extremitas semper est attributum et medius terminus res subiecta et minor extremitas accidens. De hoc tamen non est magna cura, sufcit enim ad hoc quod hacc fallacia sit, quod aliquis terminus extra­ neo modo comparatur aliis duo bus terminis in discursu. Unde s c i e n d u m quod fallacia accidentis aliquando accidit ex variatione medii termini et aliquando ex variatione maioris vel minoris extremitatis" (cod . ci t. , [ 141 vb) ; videsis notam sequentem. ' Vide Aegidium, infra nota 6. Cf. etiam Gualterus Burlaeus, loco

232

LIBER Il

cidentis ' Coriscus cognoscitur a te ; Coriscus est veniens ; igitur veniens cognoscitur a te', quia extraneatur Corisco quod si t veniens in quantum cognoscitur : Hoc n o n v a l e t, quia tunc esset hic falacia accidentis ' Sortes est homo ; Sortes est albus ; igitur aliquod album est homo', quia Sorti extraneatur album in quantum est homo. Similiter, tunc esset hic falacia accidentis ' Sortes est musicus ; Sortes est albus ; igitur aliquod album est musicum', quia extraneatur Sorti album in quantum est musicus ; et per consequens iste syllogismus ex opposito non va­ leret 'nullum album est musicum ; Sortes est albus ; igitur Sortes non est musicus', cum tamen reguletur per dici de nullo, et P h i l o s oP h u s doceat 5 quod coniugationes utiles non tantum tenent in ter­ minis essentialibus sed etiam accidentalibus, immo etiam in propositionibus impossibilibus. Per idem patet quod tertius paralogismus male formatur, nam ille discursus qui formatur est bonus discursus. P r a c t e r e a quod secundo dicitur 8, quod non oportet quod si aliquid verificetur de medio quod verificetur de minori extremitate, nisi quando illud inest medio ut habet unitatem cum minori extremi45 Corisco sic W, Sorti reliq. codd. propter hoc idem add. L

54 utiles l tales O

57 formatur1l i bi add. L

59 quod l

ci t. : "Secundum istam fallaciam paralogizatur sic : veniens cognoscitur a te ; Coriscus est veniens ; ergo etc. Vc l si c : Coriscus cognoscitur a te et est venicns ; ergo etc. Et dicitur c o m m u n i t c r quod est fallacia accidentis ex variatione huius termini 'Coriscus', nam Corisco secundum quod cognoscitur a te extraneatur quod sit ve­ niens. C o n t r a : quod hic non sit fallacia, videtur. Nam ex oppo si to conseq uen tis cum minore infertur oppositum maioris syll ogis ti ce . Nam iste syllogismus est rectus : nullum veniens cognoscitur a te ; Coriscus est veniens ; igitur etc. Tunc videtur quod in primo discursu non sit fal l ac ia accidentis respectu huius conclusionis 've­ n iens cognoscitur a te', et hoc intelligit A r i s t o t e l e s, sed est fallacia accidentis respectu conclusionis reduplicativac, vel respcctu illius conclusionis 'veniens in quan­ tum veniens cognoscitur a te', et tunc non est fallacia accidentis ex variatione medii termini, sed ex variati o n e minoris cxtre m i tatis, quia iste terminus 'veniens' vario 5 Aristot . modo accipitur in minori et in conclusione" (cod. cit. , ( 142ra). Anal. Priora, c. 5 (27b 31-39) ; c( Summa Logicae, pars II-1 , c. 10, lin. 67-145 (ed. cit. , pp. 389-392) . 8 Sc i i . ab Aegidio, in paragrapho citato supra, nota 2, ubi sic continuat : "Notandum autem quod tota causa quare fallit accidens est, quia medium ut stat sub maiori extremitate non habet unitatem cu m minori extrernitate. Nam si minor extremitas non extranearetur a medio ut stat sub maiori extremitate, n ecesari o in conclusione maior extremitas praedicaretur de minori. Bene ergo dictum est quod omnia illa quae i ns unt medio ut habet unitatem cum minori extre­ m i ta te , oportet ines minori extremitati" (E 55vb). .