EDIDONES INSTITUTI FRANCISCANI UNIVERSITATIS S. BONAVENTURAE ST. BONAVENTURE, N. Y.
GUILLELMI DE OCKHAM Opera Philosoph...
19 downloads
923 Views
74MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
EDIDONES INSTITUTI FRANCISCANI UNIVERSITATIS S. BONAVENTURAE ST. BONAVENTURE, N. Y.
GUILLELMI DE OCKHAM Opera Philosophica et Theologica
OPERA THEOLOGICA II
GUILLELMI DE OCKHAM OPERA PHILOSOPillCA ET THEOLOGICA AD FIDEM CODICUM MANUSCRIPTORUM EDITA
CURA
INSTITUTI FRANCISCANI UNIVERSITATIS S. BONAVENTURAE
MODERATOR
STEPHANUS BROWN, O.F.M., Ph. D.
SOCII
Gedeon Gal, O.F.M., Ph. D. Angelus Gambatese, O.F.M., Ph.D.-Conrad Harkins, O.F.M.,M.A.,M. S. L.
St. Bonaventure, N. Y.
1970
VENERABILIS INCEPTORIS
GUILLELMI DE OCKHAM SCRIPTUM IN LIBRUM PRIMUM SENTENTIARUM ORDINATIO
D I S T I N C T I O N E S II-III
EDIDIT
STEPHANUS BROWN, O.F.M. ADLABORANTE
GEDEONE GAL, O.F.M.
St. Bonaventure, N. Y. 1970
PROPRlliTASLITTERARIA
PRINTED IN lTALY ----- ------------··
Ex officina typ. Collegii S. Bonaventurae -
Ad Claras Aquas
INTRODUCTIO
Editionem cnncam operum theologicorum Venerabilis Inceptoris prosequentes, secundum volumen Scripti in I Sententiarum seu Ordinationis rerum mediaevalium studiosis promptum expositumque praebemus. Primum volumen, anno 1967 evulgatum I, Prologum (qq. 12) et primam distinctionem (qq. 5} continet, hoc vero distinctionem secundam (qq. 11) et tertiam. (qq. 10) complectitur. Reliqua pars Ordinationis, distinctiones scilicet 4-48, in aliis duobus voluminibus faciliter in lucem edi poterit. Momentum Prologi et primarum trium distinctionum iam ex hac proportione luce clarius apparet. Auctor enim, ut perlustranti titulos quaestionum patet, in hac parte ponit fundamentum totius suae cogitationis philosophicae ac theologicae. Philosophia tamen in prirnis duobus voluminibus praeponderat, in reliquis vero problemata theologica praevalebunt. Editio secundae et tertiae distinctionis, ut par est, prorsus eadem via ac ratione facta est qua editio Prologi et primae distinctionis; ea igitur quae in introductione primi voluminis (pp. 7*-43*) dieta sunt etiam in hoc secundum volumen transferri debent. Lectiones tamen variantes codicis H (Cantabrigiae, Bibl. Coli. Gonville et Caius 101) hic rarius notantur quia textus eius magis magisque deterior fit. Constanter econtra notantur lectiones editionis Lugdunensis (Z), quae - ut nobis recenter innotuit - mediante editione Argentoratensi (a. 1483) textum codicis 773 Bibl. Univ. Giessae exprimit, de quo statim dicemus. Praeterea, in casibus dubiis frequenter indicamus lectiones omnium, vel fere omnium, codicum manuscriptorum. ltaque ad complendam introductionem primo volurnini praemissam, pauca hic adicere sufficiunt. Primo quidem describemus codicem 773 Bibl. 1
Venerabilis Inceptoris Guillelmi de Ockham, Scriptum in librum primum Sententiarum, Prologus et dist. 1 (Opera Theologica I, ed. G. Gal et S. Brown, St. Bonaventure, N. Y. 1967).
8*
INTRODUCTIO
Univ. Gicssensis, ad cuius fidcm editio Argentoratensis seu editio princeps Ordinationis anno 1483 facta est. Secundo indicabimus notas quasdam peculiares codicis Vat. Burghes. 68, qui licet abbreviationem contineat, de textu quodam medio inter redactionem incompletam et completam testatur. Tertio paucissima dicemus de additionibus, quibus Ockham primam redactionem Ordinationis complevit. Tandem proponemus problema de quibusdam citationibus quae in opere Ioannis de Reading (auctoris paris aetatis) nobis occurrerunt: hae enim, cum a textu a nobis edito non parum differant, reliquiae cuiusdam redactionis seu reportationis, adhuc latentis, considerandae esse videntur.
I
De codice 773 Universitatis Giessae, Jundamento Editionis Principis Ordinationis Postquam primum volumen huius nostrae editionis in lucem venit, clarus Professar William J. Courtenay exemplar recensionis suae, in commentario Archiv Jur Reformationsgeschichte mox evulgandae, humaniter ad nos transmisit. Ex hac recensione didicimus codicem 773 Universitatis Giessae (Giessen) non Collectorium Gabrielis Biel continere, sed aliud exemplar Scripti seu Ordinationis Venerabilis Inceptoris. J. Valentino Adrian in Catalogo l huius Bibliothecae de hoc codice haec habet: c Gabrielis Biel Scriptum in librum I Sententiarum Guillelmi de Ockham •. Primo quidem haec notitia etiam F. Stegmiiller in errorem induxerat, postea tamen idem clarus auctor, codice ipso inspecto, detexit opus Guillelmi ibi asservari 2. Biel igitur, cuius nomen in subscriptione codicis apparct, non auctor sed possessor huius operis erat. En codicis descriptio: Codex chartaccus, anno 1453, dic S. Elizabeth finitus. Scriptus est pluribus manibus (unica usquc ad f. 200vb), binis columnis, circa 50 lineis per columnam. Habct ff. 339, ex quibus ff. 305-309 vacua sunt. Magnitudo co1 J. Valentino Adrian, Cat.Jlogus codicum tr1411uscriptorvm Bibliothec« .Acatkmiale Giumuis, Frankfurt 1840, p. 221. 2 F. Stegmiiller, c Literargeschichcliches zu Gabriel Biel•, in Tltmlogie in Geschichte uttd GegenwiiTI (M. Schmaus zum 60. Geburtstag), ed.J. Auer et H. Vo!k, M!lnchm 1957, pp.309-316.
DE COD.
773
UNIV. GIESSENSIS
9*
dicis est mm. 305/200. Legatus est assi bus, pergamena contectis. Initialia rniniata sunt. I n c i p i t ( 1ra: «Circa prologum primi libri Sententiarum quaero primo utrum sit possibile intellectui viatoris habere notitiam ... • C o l o p h o n, ( 330va: « Explicit scriptum super primum librum Sententiarum Venerabilis Inceptoris magistri Wilhelmi de Ockham Anglid. Anno 1453 in die beatae Elizabeth. G. Byhel•. Tandem, ( 330va legitur:
c
Sequitur Suppletio defectus commissi supra,
di. 3, q. prima • etc. Porro habetur tabula seu index quaestionum Prologi. Locum, quo iste codex scriptus est, certo scire non possumus. Coniectura tamen proponeremus Coloniam, ubi anno 1453 Gabriel Biel studia sua theologica prosequebatur I. Huic accedit quod Quodlibeta I-IV Venerabilis Inceptoris in codice 733 eiusdem bibliothecae contenta hoc modo subscribuntur (( 88vb): c Explidt ... scriptum Coloniae, anno Domini millesimo quinquagesimo tertio. Finitum in die beati Frandsd confessoris seraphid ». Et statim post, (( 89ra) occurrunt verba quibus sirnilia in descriptione codicis 773 iam audivimus: « Sequitur Suppletio quarundam quaestionum in Quolibet, supra, dimissarum. Ex Quolibet primo quaestio septima... ». Postea sequuntur Disputatio inter clericum et militem (Miror, optime mi/es... ) et Tractatus Ockham De sacramento altaris et alia quaedam quae ad praesens negotium non pertinent. Tandem, codex 732 continet libros II-IV libri Sententiarum seu Reportationem Venerabilis Inceptoris. De hoc codice ideo mentionem facimus quia eius tegumentum adeo simile est tegumentis codicum 733 et 773 ut omnes tres codices manu vel in officina eiusdem glutinatoris compacti esse videantur. Num omnes tres Gabriel Biel possidebat? Codex 773, licet plus quam centum annis post mortem Guillelrni dc Ockham scriptus fuerit, pro historia editionis momento non caret. Collato enim hoc codice cum editionc primi libri seu Ordinationis, anno 1483 Argentorati impressa, absque dubio apparuit hunc codiccm fuisse illius editionis praccipuum (si non unicum) fundamentum. Editio vero Lugdunensis anni 1495, ut iam in introductione primi volurninis huius nostrae editionis indicavimus (p. 19*), quantum saltem ad 1
Cf. H. Keussen, Die Matrikel da Università/ Koln, I, Bonn 1928, pp. 559ss.
10*
•
INTRODUCTIO
partem a nobis diligentius examinatam (Prologus et dist. 1-3) spectat, non tam nova editio sed potius nova impressio editionis Argentoratensis consideranda est. Editores quidem Lugdunenses adseverant se quaestiones Guilldmi c cum quantis maximis fieri potuit labore atque sollertia • correxisse, sed hoc potius de Reportatione Qibri II-IV) quam de Ordinatione intdligendum esse videtur. Ipsi enim primi ediderunt Reportationem. Certe, quosdam errores typographicos editionis Argentoratensis correxerunt, sed typothetae Lugdunenses totidem vel plures addiderunt. Itaque codex Giessensis, editio Argentoratensis et editio Lugdunensis prorsus eundem textum exhibent. Differentia quae adest incuria typographorum introducta est et errores typographici sunt, qui plerumque satis faciliter ut tales agnosci possunt. Omnia tamen quae dicimus ad partem a nobis hucusque editam restringere desideramus. Antequam exempla ad textus identitatem ostendendam aferremus, iuvat indicare quaedam signa quae suadent hunc codicem eo fine fuisse correctum atque recognitum ut eum typothetae cum minimo periculo errandi legere valerent. Hoc apparet imprimis ex eo quod corrector in margine plura rescripsit verba quae non erant errata sed tantum nimis contracta vel Latinum et doctrinam non bene intelligenti ambigua. Hoc feci t exempli gratia verbis: p. 104, lin. 12 (( 93va) arguunt multipliciter; p. 113, lin. 23 (( 95rb) ita; p. 126, lin. 19 (( 96rb) transmutatur; p. 126, lin. 19 (E 97ra) virtute; p. 129, lin. 12 (( 97va) Platonis; p. 134, lin. 12 (( 98rb) concepta; p. 136, lin. 6 (( 99va) genus. Praeterea, deletio verborum vel scntentiarum non per punctum suppositum vel per va- Praeterea, si haec sit vera 'species specialissima est substantia', aut substantia supponit simpliciter aut personaliter; si simpliciter, tunc haec erit falsa, quia tunc species specialissima esset genus generalissimum; si personaliter, adhuc erit falsa, quia tunc 1 propositio om. E 2 esset] est F 4 quod ... ilio om. A Il res] pan FG 7 omne] commune add. G :! superius] per se add. Z Il ad om. F 6 singularibus] et add. E 9 inuno8 immediatius] immediata B 1: igitur] modo E, om. C li illa om. E Il te] se Z diatiora] immediata DFG Il distribuetur] distribuer:etur Z 10 re! om. C Il et] de add. DF 11 non] aequaliter add. F2 J1 quod] ipsi add. F, secundum ipsos add. E 11-12 quod negant om. AC, mg. B 12 aequaliter] essentialiter AF 13 quia ... dicitur] magis non est ratio E 14 sub om. Z 'l et] tamen add. Z, genere add. FG Il alia] eadem add. Z Il enim] 15 praecise om. DE i: rebus om. E Il tamquam] quia E Il pro ... quae quia E ;: dicam om. E om. E 16 immediate] immediatus E !l genere] superiori E Il pro] sub G 17 talibus] 18 aliis om. E 19 tantum om. E 22 substantia om. E 23 haec per se add. E om. E ·· erit] esset E, est Z 24 erit] csset G, est Z
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
127
supponit pro suppositis et pro singularibus, et per consequens species specialissima esset aliquod singulare. Ideo dico quod nulla talis res est quae sit universalis et intrinseca illis quibus est communis. (An 5
10
1s
ARGUMENTA OPINIONIS DOCTORI SUBTIU IMPOSITAE]
Ad prim um argumen tu m alterius opinionisl: quando accipitur quod defìnitio est primo substantiae, d i c o quod definitionem esse alicuius 'primo' potest intelligi d u p l i c i t e r. Vd quod sit illius de quo definitio primo et adaequate praedicatur, ita quod defìnitum et defìnitio convertantur; et isto modo definitio non est primo substantiae, quia de nulla substantia talis definitio primo et adaequate praedicatur. Sed defìnitio isto modo primo est alicuius termini unius convertibilis cum defìnitione, quamvis iste terminus non sit realiter illa defìnitio. Quid autem sit ille terminus post dicetur 2. Aliter potest intelligi defìnitionem esse alicuius 'primo', quia scilicet aliquid est cuius partes primo per talem definitionem exprimuntur. Et hoc potest intelligi dupliciter, quia 'primo', sicut quodlibet superlativum, potest teneri positive vd negative. Si primo modo, adhuc dico quod defìnitio nullius est primo, quia nullum est primo definibile, quia nihil est cuius partes debeant exprimi nisi singulare, et partes unius singularis non prius exprimuntur per defìnitionem quam alterius. Secundo modo dico quod defìnitio primo est substantiae, quia partes substantiae primo per defìnitionem exprimuntur. Et quando di1 pro2 om. E 2 esset] eri t D 5 alrerius] primae D 8 definitio primo om. E 9 convertantur] convertuntur E 9-11 definitio2 ... modo om. (hom.) G 10 primo] per se add. B [; substantiae mg. B, et per se add. (interi.) F 12 termini] rei E ii definitione] definito Z 13 quamvis] quam A li isre om. Z 14 si t ille] sic est F :, post] posrea D 15 scilicet om. E :1 est] illud add. Z 16 potest inrelligi om. E 17 quia] ly add. F Il primo] potest teneri add. D il sicut] et add. F 19 primo2] primum Z 20 debeant] debent D Il nisi] partes alicuius add. Z il singulare] singularis Z !l unius] illius E, huius Z 22 primo est] potest esse B 23 Et om. Z l
Supra, pp. 101, lin. 12 - 102, lin. 2.
2
Infra, q. 8 (pp. 271-289).
128
UBER I DIST. 2 Q. IV
citur 1 quod 'definitio non est primo substantiae singularis', d i c o quod hoc est verum primo modo, quia de nulla substantia singulari definitio primo vel adaequate praedicatur. Tamen isto ultimo modo dico quod definitio primo est substantiae singularis, quia illius partes primo per definitionem exprimuntur, nec talis definitio de aliquo alio supposito per se vere praedicatur 2. Verbi gratia, haec est una definiti o 'animai rationale'. Ista definitio primo est istius termini 'homo', quia de isto termino primo et adaequate praedicatur, quia de nullo praedicatur nisi de quo praedicatur iste terminus 'homo'; et de omni de quo praedicatur iste terminus 'homo' quando habet suppositionem personalem vere praedicatur ista definitio si supponat personaliter; et ideo haec definitio et definitum convertuntur, quia hoc est 'aliqua esse convertibilia' quod de quocumque praedicatur unum et reliquum et e converso, si supponant personaliter, quia de convertibilibus semper est necesse quod aliquid praedicetur de uno supponente aliter quam personaliter quod non praedicatur de reliquo et e converso. Verbi gratia, homo et risibile convertuntur, et tamen risibile est passio hominis et homo non est passio hominis. Sic igitur haec definitio 'animai rationale' est primo istius termini 'homo', cuius tamen partes non exprimuntur per definitionem. Secundo modo ista 3 ve!] et DE adacquate] adacquato A 5 illius] eius Z 1 primo] primum G primo om. EG 6 supposi co] sumpto positioni E 7 h.aec] ista E est una om. E Ista 9-10 quia ... homo mg. F2 9 quia] et E definitio] mortale E 8 termino] homo E 10 et] sed G 10-11 et ... homo om. E 10 omni] re add. G 11-12 vere ... persnalitcr om. E 12 haec] hic G 13 hoc] h.aec EG 15 supponant] supponat B 17 pracdicatur] praedicetur F et] nec B 19 Sic] Sicut E
l Supra, p. 101, lin. 15. 2 Codcx B (Troyes 718, f. 40rb) hic notat in margine: « Secundum primum tractatum in Logica, cap. 29 ». Venerabilis Inceptor in Smnma Logicae, p. I, c. 29 (ed. Ph. Boehner, p. 83), revera habet: « Sciendum est autem quod 'defmitum' dupliciter accipitur. Uno modo pro illo cuius partes vcl essentia per defmitionem exprimuntur; et sic definitio est ipsarum substantiarum singularium ».
5
10
15
20
129
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
defìnitio nullius est primo, quia per istam defìnitionem non exprimuntur nisi partes Sortis et Platonis; sicut enim nihil est animai rationale nisi Sortes et Plato, et sic de aliis singularibus, ita nullius alterius partes per istam definitionem exprimuntur, et tamen non 5 prius exprimuntur partes Sortis quam Platonis nec e converso; igitur nullius partes primo exprimuntur, ita scilicet quod partes alicuius prius exprimantur quam partes cuiuscumque alterius. Tertio modo partes Sortis primo per istam definitionem exprimuntur, et similiter partes Platonis, quia nullius alterius partes 10 prius exprimuntur. Et ideo sic intelligendo primum defìnitum, dico quod Sortes est primum definitum, et similiter Plato, et sic de quolibet homine, quia de quolibet tali vere praedicatur haec definitio; nec de aliquo alio supponente pro se vere praedicatur sed tantum de illis quae supponunt pro hominibus singularibus. 15 Unde si in ista propositione 'homo est animai rationale' 'homo' supponeret pro aliquo alio quam pro homine singulari, ista esset simpliciter falsa; et ita nihil imaginabile est animai rationale nisi iste homo v el ille, et sic de aliis singularibus; et per consequens, eadem ratione nullius partes reales per istam defìnitionem expriw muntur nisi partes istius hominis et illius, et sic de aliis singularibus. S i d i c a t u r: definitio et definitum sunt eadem res, sed iste terminus 'homo' non est eadem res cum ista definitione, igitur iste terminus non primo definitur: Praeterea, nullius singularis partes exprimuntur primo per zs defìnitionem, quia defìnitio est principium cognoscendi perfecte
1-2 exprimuntur] exprimantur E, exprimentur G 2 nihil] nullum E 3 naie] mortale add. E '' et!] ve! Z 5 prius] plus Z nec] et F 6 primo] prius E 7 partes] alicuius add. D cuiuscumque] cuiuslibet G 9 et . .. Platonis om. E 11 quod om. B !! Sortes] non add. G li et! ... Plato om. E 12 quia] et G quolibet2] quocurnque E 13 pro] per E praedicatur] probatur C 14 quae] qui E hominibus] omnibus B 15 naie] mortale add. D 17 falsa om. G .. ita om. Z ; rarionale] et mortale add. G 18 aliis om. G 18-20 et2 ... singularibus om. E 20 hominis om. C 21 dicatur] diceres Z, quod add. EFG 22 cade m res] idem E 23 iste tcrminus] homo add. D, om. E
0CKHAM, OPERA
THEOL.
II
9
LIBER I DIST. 2 Q. IV
130
illud cuius partes primo per definitionem exprimuntur; sed nullius singularis partes perfecte cognoscuntur per definitionem, quia non plus unius quam alterius, et ita vd nullius vd cuiuslibet; sed est quod non cuiuslibet, igitur nullius: Praeterea, P h i l o s o p h u s dicit 1 quod definitio primo s est substantiae, et dicit quod substantia singularis non definitur, et non aequivocat, igitur alia substantia quae non est singularis definitur: Ad p r i m u m istorum dico quod nunquam definitio et definitum sunt eadem res; sicut enim non sunt idem terminus, ita 10 non sunt eadem res; hoc tamen non obstante pro eadem re supponunt et praecise pro eadem re; nec aliqua res significatur primo et principaliter per unum quin significetur per reliquum; nec aliquid extrinsecum connotatur per alterum eorum. Et isto modo intelligunt a u c t o re s 2 si dicant quod definitio et definitum sunt 1s una res, quia scilicet habent unum significatum, quam intentionem a u c t or es etiam aliqui m o d e r n i 3, quamvis aliqui eorum non advertant, satis exprimunt quando dicunt frequenter quod definitio et definitum important eandem rem et quod signifìcant eandem rem, et per consequens non sunt eadem res, sicut 20 certum
1 primo om. E 1: per] hanc add. C 1-2 exprimuntur ... definitionem mg. C 1 sed] seu E 1-2 nullius ... perfecte om. E 2 cognoscuntur] cognoscentur C !l per definitionem om. E 3 unius] unus CE 1 alterius] alius E ':veli om. E Il cuiuslibet] cuiuscumque E 4 cuiuslibet] 6 definitur distinguitur E 7 alia] aliqua cuiuscumque E 5 Philosophus] I Posteriorum add. Z DG 11 tamen]indeG, om. A l:eadem re]eodemG 12 et om. E 'pro ... re om. E 1: aliqua] aliaZ 13 unum om. E Il quin] quoniam E 14 e:xtrinsecum] intriruecum A :: alterum] aliquem E 15 dicant] dicatur D 16 una] eadem G 16-17 inteneorum] illorum DEG tionem] habuerunt add. E 17 auctores] auctoris Z 17-18 etiam ... satis om. C 11 aliqui ... eorum om. E 18 advertant] advertantur A, advertunt E, tamen add. Z 19 quod2 om. E 20 et] nec G
1
Cf. Supra, p. 101, notae 2 et 3. 2 Cf. Boethius, In Porphyrium, II, cap. 'De genere': « Omnis enim d.escriptio vd d.efìnitio d.ebet ei quod d.efìnitur aequari • (PL 64, 98 B). 3 Cf. Thomas Aquinas, Sent., I, d. 25, q. 1, a. 1, ad 2.
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
131
nec duo signa vd importantia sunt unum signifìcatum vel importatum. Ad s e c u n d u m l dico quod non est semper defìnitio principium perfecte cognoscendi quodlibet cuius est defìnitio, 5 quia aliquando, sicut post declarabitur 2, illud cuius est defìnitio perfecte potest cognosci sine omni definitione; sed bene verum est quod habita defìnitione partes alicuius, cuius est defìnitio, possunt cognosci esse in ilio cuius est defìnitio. Verbi gratia, cognitis diversis hominibus et diversis eos circumstantibus cognitis, tandem 10 accipitur haec defìnitio 'animai rationale', sciendo scilicet quod omnis homo est animai rationale, qua definitione habita ab aliquo, si illi praesentetur aliquis homo cuius nullam notitiam prius habuit, virtute notitiae praedictae definitionis talis cognoscit quod iste homo, quem in se non cognovit nisi confuse quia non apprehen15 dit distincte quamlibet partem eius, habet partes realiter distinctas, scilicet corpus et animam intellectivam. Et hoc non cognosceret nisi haberet et sciret quod dieta definitio est definitio communis omni homini, et ita definitio isto modo ducit in notitiam aliquo modo distinctam rei singularis cuius est primo, ultimo modo 20 superius declarato 3, sed nonnisi coexsistente notitia confusa illius rei singularis. Non tamen proprie cognoscitur illa res singularis distincte per illam definitionem sed improprie, scilicet quia cognoscuntur de eo praedicabilia quae signifìcant partes distinctas illius rei singularis; sed qualiter, postea dicetur 4. zs Ad t e r t i u m 5 dico quod non est inconveniens P h i l os o p h u m aequivocare in diversis locis, maxime quando in uno 1 veli] duo add. Z 4 perfecte] est add. E 5 post] postea D 9 eos] eorum AF 13 definitionis] defini, circurrutantibus] circumstantiis F 10 sciendo scilicet om. A tione A 14 homo quem om. G ; non2 om. G 15 eius] huius G 17 definitio2 om. EF 18 et ita] nulla C ita] dieta add. D ; definitio] omni add. D isto] uno E l in] ad F 20 nonnisi] non E 21-22 cognoscitur ... improprie mg. F 24 qualiter] quod A, quid F 25-26 Philosophum] Philosopho F, ternùnum add. Z
3 5
l Supra, pp. 129, lin. 24 - 130, lin. 4. 2 Infra, d. 3, q. 5 (p. 478). Supra, pp. 128s. 4 Cf. infra, p. 138, lin. 10-21; d. 3, q. 5 (pp. 478ss.). Supra, p. 130, lin. 5-8.
132
LIBER I DIST. 2 Q. IV
loco satis exprimit se aequivocare. V el potest dici ad intentionem P h i l o s o p h i et C o m m e n t a t o r i s in VII Metaphysicae, in diversis locis l, quod frequenter accipiant substantiam pro nomine vel termino significante substantiam. Et tunc dico quod defìnitio est primo substantiae, hoc est, primo et adaequate prae- s dicatur de nomine vel termino communi importante praecise substantiam singularem; et isto modo, sicut dictum est 2, defìnitio non est primo substantiae singularis. Ad p r i m a m c o n f i r m a t i o n e m 3 dico quod nulla res in genere substantiae est defìnibilis primo modo sed tertio 10 modo, et dico quod in eius defìnitione non debet poni substantia quaecumque sed debent poni termini praecise significantes substantias; et isto modo dicuntur praedicabilia substantialia, scilicet praedicabilia solas substantias importantia; et sic vocat C o m m e nt a t o r praedicabilia substantialia, VII Metaphysicae, commento 11 4 , 1s ubi dicit quod tantum « sunt tria praedicabilia substantialia, scilicet genus, differentia et defìnitio •. Hoc est: quidquid est praedicabile de substantia, et non importat nisi substantiam, vel est genus, vel differentia, vel defìnitio, quae tamen, scilicet genus et differentia et defìnitio, non sunt substantiae sed tantum sunt signa 20 importantia substantias; et ista ponuntur in defìnitione et non substantiae importatae per genus et differentiam, quia nulla 3 accipiant] accipiunt DFG, accipiat E Mctaphysicac] et add. Z 2 in om. Z prae5 substantiae J et add. DF hoc ... et mg. F : hoc est J quia G '! est] quia add. F 8 primo] proprie Z 7 singularem corr. ex simplicem F dicatur] pracdicrtur F 15 commento] 12 quaccumque] quaelibet G, om. E debent] dicunt E 11 et om. C 16 tantum] solum E • praedicabilia J praedicata E .· subscilicet E 11) 5 Z, om. E 17 quidquid] quidem D, quodquid E, quid G 'est2] de add. A, om. D stantialia om. D 19 scilicet] tria E, om. D 18 ve!] universale G est om. G 18-19 et ... definitio om. E 21 impor20 sunt] praedicata E 19 et om. G 19-20 genus ... dcfinitio om. E 22 gcnus ... diffcrentiam] illas E nulla J substanria add. Z tanria] velut add. E
2 Supra, pp. 127ss. l C( supra, pp. 101ss. lin. 2-12; de tribus modis definiti cf. supra, pp. 128s. Aristot. Metaph., VII, t. 11 (ed. Iuntina, VIII, ( 76rb).
3
4
Supra, p. 102, Averroes, In
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
133
importatur per hoc genus 'animai' nisi tantum aliquod singulare, et tamen nullum tale ponitur in definitione. Ad s e c un d a m c o n f i r m a t i o n e m l per idem: quod genus et d.ifferentia, quae ponuntur in definitione speciei, non sunt s substantiae, sed praecise important substantias, nullum accidens connotando; non tamen sunt de essentia speciei. Sed propter hoc non sequitur quod definitio talis sit per additamentum, quia non dicitur definitio per additamentum quia aliquid ponitur in illa defìnitione quod non est de essentia definiti, sed quia ponitur ibi 10 aliquid quod importat et signifìcat aliquid extra essentiam definiti 2, sicut ista definiti o 'albedo est color disgregativns visus' est per additamentum, quia iste terminus 'visus' hic positus est extra totam essentiam albedinis et importat aliquid extra totam essentiam albedinis. Et quando dicitur 3 quod 'secundum P h i l o s o15 p h u m substantia non definitur nisi per substantias', dico quod hoc est sic intelligendum: quod substantia non definitur nlSl per praedicabilia importantia praecise substantias et non aliquod accidens. Ad t e r t i a m c o n f i r m a t i o n e m 4 dico quod definitio 20 praedicatur de definito primo modo dicto, non pro se sed pro definito tertio modo dicto, quia in ista propositione 'omnis homo l tantum] illud E aliquod] aliquid Z 2 tale om. E . ponitur] poneretur F 3 confumationcm] dico add. Z 6 non] nec Z , dc om. A .. Sed] Et D 7 additamentum] additum C 8 additarru:ntum] additum CG ponitur] ponatur E 8-9 in ... dcfinitionc om. E 9 est] sit E sed] hoc A 10 importat] importaiit G, aliquid add. F · aliquid] quod est add. E 10-11 definiti om. A 12 additarncntum] additum G . quia] ponitnr add. E hic positus om. E est] qui importar E 13-14 et ... albedinis om. (hom.) E 13 et] id est Z extra om. A 14 quando dicitur] hoc patet E 14-15 quod ... Philosophum om. E Philosophum] I Physicorum add. EZ 15 dcfinitur] 1.>-16 substanrias ... per om. (hom.) E 16 hoc om. D quod om. Z i praedicatur E 17 substantias ... aliquod om. G non] per ndd. E :'J-:n quod ... nisi om. G nito mg. E 20-21 primo ... dcfiniw mg. FZ pro!] l'''c Z
102, lin. 13 - 103, lin. 4. 2 Cf. Aristol., III, c. 5 (119a 3). 3 Supra, pp. 102, lin. 19 - 103, lin. 1. 4 Supra, p. 103, lin. 5-12. Dc tribus modis definiti vidcsis supra, pp. 128s. 1 Supra,
134
LIBER I DIST. 2 Q. IV
est animai rationale' subiectum est definitum primo modo et non supponit pro se sed pro singulari, quod est definitum tertio modo. Ad s e c un d u m a r g u m e n t u m p r i n c i p a l e l dico quod scientia realis non est semper de rebus tamquam de illis quae immediate sciuntur sed de aliis pro rebus tantum supponentibus. Ad cuius intellectum et propter multa prius dieta et dicenda, propter aliquos inexercitatos in logica, est sciendum quod scientia quaelibet sive sit realis sive rationalis est tantum de propositionibus tamquam de illis quae sciuntur, quia solae propositiones sciuntur. Propositio autem, secundum B o e t h i u m, I Perihermenias 2, habet triplex esse, scilicet in mente, in voce et in scripto, hoc est dictu: aliqua proposirio est tantum concepta et intellecta, aliqua est prolata, et aliqua est scripta. Et ita si essent aliqua alia signa eodem modo instituta ad significandum, sicut voces et litterae, in illis esset propositio, sicut in istis. Et ideo sicut propositio prolata vere componitur ex vocibus, et propositio scripta vere componitur ex scriptis, ita propositio tantum concepta componitur ex conceptis sive intellectis !§ vel conceptibus sive intellectibus §! animae. Et ideo sicut omnis vox potest esse pars propositionis in voce, ita omne intellectum potest esse pars propositionis in mente l§ secundum unam opinionem, vd conceptus secundum aliam opinionem 3 § 1. Sicut autem vox quae est pars propositionis pro1 rationak] mortale add. DE est] et E .. et om. G 3 secundum] tertium DE argumcntum om. Z 4 illis] rebus G 5 tantum] tamen Z :Hl supponentibus om. ABC 7 est om. BCFGZ 8 si t om. D rationalis] rationis E, ratiocinalis F 10 I] in Z 11 triplcx om. (Tac.) A in2J et G, om. F . in3 om. G 12 dictu] dictum Z ::et om. E Il aliqua2] 13 et! om. E aliqual] alia E 14 et om. E;: litterae] et add. BF 16-18 voalia E cibus ... ex om. (!Jom.) E 16-17 vere componitur om. F 17 scriptis] scripturis ACDEZ l con.cepta] tantum add. D Z 18 con.ceptis ... intellectis] intellectionibus Z, om. D ;: ve! ... 19 animae intellectibus mg. F2, om. AEG · sive2] seu BZ, et B ·· intellectibus] intentionibus CZ mg. F2, om. AD 19-20 in ... propositionis om. E 20 voce] et add. A omne intellectum] 21-22 secunduml ... opinionem om. A omnis intellectio Z in mente] immediate E 22 opinionem E autem] enim F 1
Supra, p. 103, lin. 13-18. 2 Boethius, In librnm De Interpretatione, l, cap. 'de signis' (PL 64, 402 et 410s.). 3 De his opinionibus fusius infra, d. 2, q. 8 (pp. 266-292).
5
10
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
10
15
20
135
latae potest habere multiplicem suppositionem, - scilicet materialem et personalem et simplicem, sicut patet in istis propositionibus prolatis et auditis auribus carnalibus, 'homo est vox d.issylaba' in qua illa vox tenetur materialiter, quia illa vox ibi secundum quod propositio est vera stat et supponit pro se ipsa; similiter, 'homo currit', ibi stat personaliter, quia supponit pro ipsis hominibus, non pro voce, quia illa vox non potest currere; in ista autem 'homo est species', illa vox supponit simpliciter pro aliquo communi- , eodem modo pars propositionis consimilis in mente. Et circumscribendo omnem vocem, quia omnino nullius linguae est, - quemadmodum dicit A u g u s t i n u s, XV De Trinitate l , quod est aliquod verbum quod nullius linguae est -, ista, inquam, pars talis propositionis potest habere simplicem suppositionem, et tunc supponit pro aliquo communi; aut potest habere suppositionem personalem, et tunc stat et supponit pro ipsis rebus significatis, si significent res; v el potest habere suppositionem materiaIem, et tunc stat et supponit pro se ipsa. Per hoc ad argumentum d i c o quod sicut ista propositio prolata 'omnis homo est risibilis' vere scitur,- sicut enim ipsa est vera ita vere scitur, quia omne verum potest sciri; nullus autem nisi furiosus potest negare quin aliquae propositiones prolatae sint verae et aliquae falsae; quis enim diceret se nunquam audi1 multiplicem] operationem add. D 2 et! om. DE il in] de El li istis om. E 3 camalibus] corporalibus D, scilicet add. AZ, om. Z ;; dissylaba] bissillaba A 6 stat] 8 autem] sed E :i vox] homo add. E 1; simpliciter] homo add. E ipsis] istis G, om. D et add. B 9 communi om. E 10 Et] etiam ACEZ, in add. A 11 quemadmodum] 12 inquam] in quantum G sicut D Augustinus] libro add. Z ' XV] XlV F, ill Z 13-14 simplicem ... habere it12 D, Paris NaJ.; om. (hom.) ABCEFGZH, Borgh., VaJ., Maz. 962, Pad. Anton., Pad. Univ., Brux., Gotinga, Giesstt, Merton 106 16 significent] significmt A, significaret Z, significet Paris NaJ. :1 ve!] etiam G 16-17 materialem itt2 D, simplicem ABCEFGZ, Borgh., Vat.,Maz. 962, Pad. Anton., Pad. Univ., Brux., Gotinga, Giesst2, Merton 106; srd corr. simplicem in materialem Paris. Nat.; om. H 19 vere J vero A, om. Z 20 autem om. C 22 quis J quid F
l
August., De Trinit., XV, c. 10, n. 19 (PL 42, 1071).
136
UBER I DIST.
2 Q. IV
visse auribus corporalibus aliquod mendacium? nihil autem potest audiri auribus corporalibus nisi vox, sicut nihil potest videri oculis corporalibus nisi color vel lux; igitur aliquae propositiones praecise compositae ex vocibus sunt verae, sicut istae: omnis homo est animai, omnis homo est risibilis, omnis species praedicatur de pluribus differentibus numero in eo quod quid, genus praedicatur de pluribus differentibus specie, et sic de aliis quae possunt sciri -, ita propositio in mente quae nullius linguae est vere sci.tur. Nunc autem ita est quod sci.entia aliquarum talium propositionum prolatarum est realis et aliarum rationalis, et tamen ista scita et omnes partes istorum vere sunt voces. Quia tamen partes aliquarum supponunt et stant non pro se ipsis, scilicet vocibus, sed pro rebus extra, puta pro subiectis, ideo illarum propositionum sci.entia dicitur realis; aliae autem partes aliarum propositionum stant pro ipsis conceptibus mentis, ideo sci.entia illarum potest dici rationalis vellogicalis. Et istarum propositionum prolatarum 'homo est vox disyllaba', 'animai est vox trisyllaba' sci.entia potest dici grammatica. Et tamen omnes propositiones tales et omnes partes earum sunt voces, et solum dicuntur ad diversas scientias pertinere quia partes diversarum pro diversis supponunt, quia aliquae supponunt pro rebus, aliquae pro conceptibus mentis, et aliquae pro ipsis vocibus. Igitur eodem modo proportionabiliter est de propositionibus in mente, quae vere possunt sciri a nobis pro statu isto, quod omnes termini illarum propositionum sunt tantum conceptus 1.,2 aliquod ... corporalibus mg. B 1 autem om. Z 2 vox] vel sonus add. Z sicut] sed G Il potest om. D 3 ve!] et E 5 animai ... est om. E :: risibilis] et adJ. G i1 omnisZ om. EZ 6 diffèrentibus om. B li in ... quid om. F 6-7 gcnus ... specie om. E 8 ita] ista D Il propositio] quae est adJ. E 9 est om. A 6 pnedicatur] potest C 11 Quia] quae D 10 aliarum] aliquorum D, alia E Il tamen om. D Il sc:ita] sciuntur G, Il aliquarum] aliquorum D 12 scilicet] vel C, sed G, pro adJ. CDEG om. Z 13 puta] scilicet D Il subiectis] substantiis DF, obiectis E, et adJ. G 14 aliarum] ill.arum E, aliquarum G 15 ipsis] se ipsis Z, co". se ipsis G :; potest dici] dicitur E Il rationalis] ratiocinalis F 16 vellogicalis] ut logica E 17 scienria] autem istarum adJ. E 18 omnesl om. EZ divenarum.] propositionwn atld. CZ 'i quia] et FG 21 rnentis om. E 22 Igitur] Et E Il est om. Z
5
10
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
137
et non snnt ipsae substantiae extra. Quia tamen termini aliquarum propositionum stant et supponnnt personaliter, scilicet pro ipsis rebus extra, sicut in talibus: omne mobile partim est in termino a quo etc., omnis homo est risibilis, omnis triangulus habet tres etc., s et sic de aliis; ideo talium propositionum dicitur esse scientia realis. Termini autem aliarum propositionum supponnnt simpliciter, scilicet pro ipsis conceptibus, sicut in istis: omnis demonstratio est ex primis et veris etc., homo est species, et sic de aliis; ideo talium dicitur esse scientia rationalis. Nihil igitur refert ad scien10 tiam realem an termini propositionis scitae sint res extra animam vel tantum sint in anima, dummodo stent et suppoiWlt pro ipsis rebus extra; et ita propter scientiam realem non oportet ponere aliquas tales res univcrsales distinctas realiter a rebus singularibus. Per hoc ad formam argumenti dico quod scientiam esse de 1s rebus potest intelligi t r i p l i c i t e r. V el quia res ipsa est scita, et sic nulla scientia est de rebus substantialibus, maxime quia nihil scitur nisi complexum; complexum autem non est extra animam nisi forte in voce vel in consimili signo. Aliter, quod res sint partes illius quod scitur, et sic non oportet scientiam realem esse de rebus 20 extra. Tertio modo, quod res sint illa pro quibus partes sciti supponnnt, et sic scientia realis est de rebus, sed non de rebus universalibus, quia pro illis non fit suppositio; nam in ista propositione in mente 'omne corpus componitur ex materia et forma singulari' non fit suppositio pro aliquo corpore universali, quia
l ipsae J istae G tamcn J cnim B 2 personalitcr] rcaliter E 4 etc.lj et partim in termino ad qucm E , omnisl ... risibilis om. E 5 et ... aliis om. E 6 aliarum] aliquarum DG, illarum mg. E2 7 omnis] omnibus E 8 et veris om. F , et ... aliis] etc. E 11 tantum sin t om. E ; stent 9 rationalis] ratioànalis F l O sint J sunt C · res om. E 12 rebus om. G ita] ideo F · propter] istam add. E 13 aliquas et om. E ipsis om. E om. Z rcaliter om. G 15 Vcl 0111. G 17 complexum2J complexa E, mg. C : est] 18 ve! om. G in 0111. DFG Alirer] Alio modo E quod] quaedam G .i sint] sunt E sunt F 19 illius] ipsius F 20 extra J anima m add. D res om. B . sint] sunt F 21 deZJ pro E 22 non] nulla E fit] sunt A 23 ornnc om. G componitur] compositum est add. E 24 non J autem add. E
138
LIBER I DIST.
2 Q. IV
nullum tale corpus - eti.am si esset - sic componitur ex materia singulari et forma singulari. Sed scientia isto modo est de rebus singularibus, quia pro ipsis singularibus termini supponunt. Et isto modo non negat P h i l o s o p h u s scientiam esse de singularibus, sed secundo modo, quia termini propositionum scitarum s non sunt res singulares sed sunt universalia de quibus est scientia secundo modo, quia universalia sunt termini propositionum scitarum. Et si aliquando inveniatur quod scientia est de rebus universalibus, debet intelligi quod est de universalibus praedicabilibus pro rebus. Breviter igitur ad intentionem P h i l o s o p h i est 10 dicendum quod scientia realis non per hoc distinguitur a rationali quia scientia realis est de rebus, ita quod ipsae res sunt propositiones scitae vel partes illarum propositionum scitarum, et rationalis non est sic de rebus, sed per hoc quod partes, scilicet termini propositionum scitarum scientia reali, stant et supponunt pro 1s rebus, non sic autem termini propositionum scitarum scientia rationali, sed illi termini stant et supponunt pro aliis. Exemplum patet de istis 'omnis homo est risibilis', 'omnis homo est susceptibilis disciplinae', et sic de aliis quae sciuntur scientia reali; et de istis 'genus praedicatur in quid de differentibus specie', 'species 20 specialissima tantum praedicatur de individuis', et sic de aliis. Ad t e r t i u m l dico quod haec vox 'homo' non signifìcat primo aliquam rem, si ly primo teneatur positive; si autem teneatur negative, tunc dico quod signifìcat aliquam rem primo, quia signifìcat primo quamlibet rem singularem de qua praedica- 25 l corpus] est add. CDZ sic componitur] non componeretur Z 2 singularil om. Z 8 quod] in G 9 de] rebus adJ. D 6 res om. E universalia] universales E 10 pro] de ADZ, de vel B 11 dicendum] sciendum EZ "rationali] ratiocinali F 12 sunt] sin t EZ 13-14 rationalis] ratiocinalis F 14 scilicet] et adJ. E 15 reali] sed ilii termini (v. fin. 17) add. B 15-17 pro ... supponunt mg. B 17 rationali] reali E i! illi] ibi CDF 18 patet] sicut E :· de istis om. E omnisl mg. A 20 specie] et adJ. EG 21 praedicatur] praedicetur F, om. E 23 rem] primo adJ. E 23-24 teneatur om. E 24 dico 25 quia ... primo om. E quod om. E ' primo] scilicet E l
Supra, pp. 103, lin. 19 - 104, lin. 9.
uTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
10
15
20
25
139
tur. Et si dicatur quod tunc esset vox aequivoca, quia vox aequivoca est illa quae aeque primo plura signifìcat, respondeo quod aliquam vocem plura primo significare contingit tripli c i t e r. V d quia ita imponitur uni ac si non imponeretur alteri, et duabus impositionibus imponitur, sicut est de hoc nomine 'Sortes' imposito duobus hominibus, quia unus imponens hoc nomen 'Sortes' isti homini nihi1 cogitavit de alio homine, et eodem modo imponens alii nihi1 cogitavit de isto, et talis vox est aequivoca, et dicitur aequivoca a casu. S e c u n d o m o d o contingit aliquam vocem plura significare aeque primo, quia multis aequaliter imponitur, sed una impositione, ita quod imponens non plus intendebat quod significaret plus istam rem quam aliam; et si nihi1 plus fi.at, potest dici vox aequivoca, non tamen a casu sed aliquo modo a consilio. Sicut si aliquis imponat hoc nomen 'Petrus' praecise istis tribus hominibus, et hoc una impositione, l§ quae tamen aequivalet pluribus impositionibus §l, tunc hoc nomen non est aequivocum a casu; nec est univocum proprie, quia cuilibet voci univoce correspondet unus conceptus secum convertibilis. Nullus autem est conceptus convertibilis cum ista voce, quia ultimus conceptus vel est specifìcus, et per consequens communis omnibus individuis eiusdem rationis, vel est conceptus proprius alicui individuo, et per consequens nullus est medius qui sit praecise communis istis individuis et non aliis. Et ita ista vox non est proprie univoca sed aequivoca, et hoc a consilio, et hoc est quia ex deliberatione certa imponitur simul istis. T e r t i o m o d o contingit aliquam
1 dicatur] diceres Z esset] est D 1-2 vox ... significat] significat plura aeque 4 quia] una add. E 5-{) imposito] primo E 3 vocem] simul add. D plura om. C 7 nihil) vel G ;; cogitavit) imponendo E, et posito G 6 unus) homo add. E 8 alii] alteri AE • cogitavit) cognovit AB cognovit AB alio] aliquo F homine om. Z 12 plusl om. D 13 aequivoca om. G tarnen] tantum E 9 voccm] rem AZ 14 imponat) imponatur A. istis om. C 15-16 quae ... impositionibus om. ABC 15 aequivalet) omnibus F 17 casu] et add. Z 19 est om. E'' voce om. A 20 ve!] non G 21 vel] et A 22 qui) quae G l' communis] omnibus omnibus) hominibus add. D add. BE 23 ita om. E ista om. G 24 hoc!] est add. E !l hoc2 om. ABCF
140
UBER I DIST. 2 Q. IV
vocem aeque primo plura significare, quia una impoSitlone Imponitur omnibus quibus conceptus determinatus habitus ab imponente est communis, ita quod sint signa quasi ordinata; non quod vox primo significet illum conceptum, sed quia imponitur ad significandum primo et praecise omne illud de quo conceptus praedicatur, ita quod si conceptus de aliquibus praedicetur uno tempore et de aliis alio tempore, vox eodem modo variat significata sua. Et talis vox tali modo aeque primo plura significans est simpliciter univoca. Talis est haec vox 'homo', et ideo est simpliciter univoca, quia imponens hanc vocem 'homo' intendebat quod significaret omnem rem de qua conceptus mentis determinatus praedicatur, ita quod quando iste conceptus praedicatur de re quod tunc vox illam significaret, et quando non, non. Ad quartu m l dico quod j§ secundum unam opinionem §l intellectus intelligendo hominem, non intelligendo aliquem hominem singularem, non intelligit rem unam de genere substantiae, sed tantum intelligit quemdam conceptum mentis. Quid autem sit iste conceptus post dicetur2. j§ Sed secundum aliam opinionem vere intelligitur quilibet homo singularis, non cognitione propria nec aequivalenti sed communi tantum § j. A d q u i n t u m 3 dico quod aliquid esse obiectum adaequatum alicuius potentiae potest intelligi d u p l i c i t e r. Vel quia est aliquid apprehensibile a potentia primo, ita quod nihil apprel imposi tione l intentione G 2 qui bus l est add. D ' conceptus l conc:eptis F 5 illud om. F 6 praedicetur l praedicatur E 7 aliis l alio E !i vox l eadem add. F variat] 9-10 et. .. univoca om. B importat Z 9 Talis ... homo l Et sic est dc ista voce homo E 12 praedicatur2] praedicetur F 13 illam] illa D 14 secundum ... 10 homo om. G 15-16 non ... hominem om. (hom.) E 16 unam] veram DE opinionem om. A 17 quemdaml quoddam A, aliquem D 18 sit om. G r; postl postea D 18-20 Sed ... tantum om. A 18 aliam] aliquam E 19 non] in G 20 nec] non G .; nec acqui22 alicuiw potentiae om. Z intelligi] dici G 23 ita] sic E valenti om. E
l Supra, p. 104, lin. lG-13. opinionibus hic memoraris.
3
2 Infra, d. 2, q. 8, ubi eriam de Supra, p. 104, lin. 14-23.
5
10
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORU:'\1
5
to
t5
20
141
henditur a potentia nisi sub ratione illius; et sic dico quod nihil est obiectum adaequatum alicuius potentiae et maxime sensitivae, quia aeque primo apprehenditur a visu iste color sicut ille et nihil prius apprehenditur quam iste color vel ille, et sic de aliis potentiis sensitivis. S e c u n d o m o d o potest dici aliquid esse obiectum adaequatum alicuius potentiae non de virtute sermonis sed secundum quod aequivalet uni actui significato qui erit iste: aliquid est de quo primo et adacquate praedicatur esse obiectum talis potentiae vel esse apprehensibile a tali potentia. !sto modo cuiuslibet potentiae sensitivae est aliquod obiectum adaequatum, quia est aliquid tale de quo adacquate et primo praedicatur esse obiectum talis potentiae, et tamen illud in rei veritate non est obiectum talis potentiae nec potest apprehendi- nec per se nec per accidens a tali potentia. V erbi gratia, istud commune 'color' est illud de quo primo et adacquate praedicatur apprehensibile a potentia visiva, quia istud commune 'color' praedicatur de omni ilio quod est apprehensibile a potentia visiva et de solo tali, et hoc secundum o p i n i o n e m quae ponit quod lux non apprehenditur per se 1 , de qua opinione sive si t vera sive falsa nihil refert ad propositum; et tamen hoc commune 'color' nec per se nec per accidens potest apprehendi a potentia visiva, quia potentia visiva non est apprehensiva nisi rei singularis vel saltem non est appre1 a ... rusi om. Z illius] eius DZ 3 et] sed G 3-4 ruhil... et om. E 5 potest dici l dico quod potest Z esse om. E 7 significato l signato CDF 8 adaequate] adaequatione C :1 praedicatut] praedicetur F talis] alicuius E 10 quia] et E 11 aliquid] aliquod AZ !l praedicatur] praedicctur F 12-13 et ... potentiae om. D 12 illud om. Z 13 accidens] potest apprchendi add. E 15 primo om. C 16 istud ... color om. E 16-17 ilio ... est om. E 17 apprchensibilc] apprchensibili E potentia visiva] visu E il de om. Z 19 nihil rcfert] non pertinct E 20 nec!] non DEG 22 nonl ... apprchensiva om. D
l Cf. Henricus Gandavensis, Summa, a. 24, q. 6: « Si eu t enim oculus simul concipit colorem et lucem, et colorem non nisi sub ratione lucis, licet plus iudicat de visione coloris quam lucis, quia grossities coloris obumbrat rationem lucis , (I, ed. Parisiis 1520, f. 192 V).
142
I.IB.ER I DIST.
2 Q. IV
hensiva generis. Et quando dicitur quod 'nihil est obiectum potentiae sensitivae nisi vera res', dicendum quod ista vera est de virtute sermonis, secundum tam.en quod aequivalet isti actui signato 'de nullo praedicatur esse obiectum potentiae sensitivae nisi de vera re', i§ quae scilicet sit extra animam §!, est simpli- s citer falsa, quia de isto communi 'color' praedicatur esse obiectum potentiae visivae sic dicendo 'omnis color est visibilis'; et tamen istud commune non est vera res l§ extra animam §l ; et causa est quia esse obiectum potentiae visivae non praedicatur de ilio communi pro se sed pro suis inferioribus, et ideo in tali proposi- 10 tione habet suppositionem personalem non simplicem; ista enim 'color est visibilis' non est vera nisi pro colore singulari. Ad s e x t u m l dico quod passio realis d u p l i c i t e r accipitur. Uno modo pro aliquo quod sit vera res et accidens alterius rei. Alio modo dicitur passio realis proprie; proprie enim 15 dicitur passio quia praedicabilis secundo modo dicendi per se, et dicitur realis quia est passio importans veram rem extra animam, non tamen est res extra animam. Primo modo dico quod subiectum passionis realis est vera res, et vera res singularis, et sic passio non plus praedicatur de pluribus quam eius subiectum quod est 20 res singularis. Secundo modo subiectum passionis realis non est res extra animam sed est quidam conceptus mentis supponens pro rebus extra animam. Sicut patet in ista propositione 'omnis homo 1 quod om. E .. nihil] nec Z 2 dicendum est add. D 3 secundum] sed AGZ tamen om. DG ; quod] quando Z 4 signato] significato E !l praedicatur] ponitur C, praedicetur F 5 quae ... animam mg. FZ, om. A .: quae ... sit om. E :: sit] est Z 6 praedicatur] praedicetur F, potest EZ 7 visivae] sensitivae G !i color] calor A 8 commune] color add. D .: extra animam om. AF 9 est om. Z :; esse] omne E 10 pro2] signatis 14 modo] improprie add. Z 15 dicitur] accipitur E vel pro add. D !: in om. A .! proprie!] improprie A 18 non ... animam om. E 19 resi om. AZ ;: et ... res2 om. E ,l vera2J una AEZ 21 subiectum] secundum A ;: est] vera add. E 22 res] reale D 22-2 (p. 143) pro ... supponens trp. p. praecise (/in. J) E 22-23 pro rebus mg. D 23 rebus] re scilicet E !l omnis] aliquis C
l
Supra, p. 105, lin. 1 - 9.
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
143
est risibilis', subiectum non est aliqua res extra animam sed. est quidam conceptus mentis supponens praecise pro ipsis hominibus singularibus, quia ad veritatem istius propositionis praecise sufficit quod 'risibile' vere praedicetur de quolibet homine particulari, nec 5 requiritur quod praedicetur de aliqua re universali, quia tunc nunquam talis universalis posset sufficienter induci ex suis singularibus, quod est contra veram logicam. Et ex isto potest fieri argumentum pro conclusione principali, quia omnes propositiones universales aequaliter inducuntur ex 10 suis singularibus; sed aliqua est universalis propositio quae sufficienter inducitur ex singularibus suis ita quod praedicatum repugnat cuilibet alteri a singularibus, sicut ista 'omnis homo est singularis et unus numero'; igitur ad verificandum tales propositiones universales a parte rei sufficiunt singularia, et ita tales res universales 15 omnino frustra ponuntur; et tota causa est quia in talibus proposirionibus termini supponunt personaliter et non simpliciter, hoc est supponunt pro singularibus et non pro se ipsis. Et si d i c a tu r: ista propositio est vera 'homo primo est risibilis', aut igitur secundum quod 'homo' habet suppositionem 20 personalem, et tunc est simpliciter falsa, quia nullus homo primo est risibilis; aut secundum quod supponit pro conceptu, et tunc etiam est falsa, quia tunc denotatur quod ille conceptus sit primo risibilis, quod est manifeste falsum, quia iste conceptus nec primo nec secundario potest ridere; igitur oportet quod sit vera secunzs dum quod supponit pro aliquo medio inter rem singularem et conceptum: 1 subiecturn] enim add. E res] pars G 3 praecise om. E 4 praediretur] praedicatur Z 5 requiritur om. G :· tunc om. G 6 suis] ipsis D 7 veram] positionem A 8 Et om. CEFG l! isto] hoc F 10 sed] si G ;[ quae] potestE 11 inducitur] induci E 12 cuilibet] alicui G 12-13 sicut. .. numero om. A 13 numero] ergo eodem modo erit de universali quolibet quod simpliciter erit verum si praediatum repugnat cuilibet alteri a singularibus add. Z 14 et ita mg. A 15 omnino om. E 16 et om. F 18 dicatur] quod add. DG 19 homo om. F 'l habet om. A 2D quia] 21 supponit] supponunt E tunc add. E ; primo om. G
144
UBE11. I DIST.
2 Q. IV
R e s p o n d e o, sicut dictum est ad quintum argumentum l, quod haec est falsa de virtute sermonis 'homo est primo risibilis', sicut et ista 'aliquid est primum obiectum et adaequatum alicuius potentiae'; sed est vera secundum intellectum recte loquentium, quia per ipsam intellignnt unum actum signatum, scilicet istum 'de homine praedicatur primo risibile', et in isto actu signato 'homo' habet suppositionem simplicem et supponit pro conceptu, quia de isto conceptu praedicatur primo esse risibile non pro se sed pro rebus singularibus; et ideo in actu exerci.to correspondente, qui erit iste 'aliquis homo est risibilis', 'homo' habebit suppositionem personalem. Sieut in isto actu signato 'genus praedicatur de specie', 'genus' supponit pro conceptu, quia conceptus generis praedicatur de conceptu speci.ei non pro se sed pro rebus; et ideo in actu exercito correspondente, qui non debet sic exerceri 'speci.es est genus', sed sic 'homo est animai', termini habebunt suppositionem personalem. Ad p r i m a m c o n f i r m a t i o n e m 2 dico quod aliquando passio inest multis per naturam communem extra animam, quia est aliquid idem in illis manens in eis successive; aliquando autem dicitur inesse illis per naturam communem non per informationem sed per praedicationem, quia praedicatur primo de natura communi, hoc est de aliquo communi ad naturas illorum, et altero illorum duorum modorum intelligit P h i l o s o p h u s, de quo alias 3. 1 Respondeo J quod add. DZ . dictum om. G quintum] primum C, sextum DF 3 etl 4 recte] rationabiliter D 5 quia] et E ;;signatum] significatumE 6 praedicatur] praedicetur F' isto om. D signato] significato E Il homo om. C 7 con9 ideo om. E'! exercito] exercitato Z 10 iste om. Z ceptu] actu E 8 esse om. Z :, habebit] habet Z 13 pro2] per A· ideo] ita Z 14 exercito] exercitato Z 15 animal] et sic add. E 17-18 aliquando] aliqua Z 19 quia] quae D autem] 21 quia] qua D 22 illorum] per praedicationem add. Z 23 altero] alietiam F qua F, alterum Z, om. G 24 quo] quibus E om. E:· et2 om. G
Supra, pp. 140ss. q. 6 (pp. 198s.). I
2
Supra, p. 105, lin. 10-14.
3
Infra, d. 2,
5
10
15
20
145
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
1o
15
20
Per idem ad se c un d a m c o n firma t i o n e m l, quod non manet eadem diaphaneitas numero nisi idem subiectum. numero maneat, quia secundum i s t o s etiam unum accidens numero est primo in uno subiecto numero. Ad s e p t i m u m 2 dico quod agens naturale in agendo intendit veram rem singularem, quia illud intendit quod per se et primo producitur, sed res singularis per se et primo producitur, igitur etc. Et quando dicitur quod non plus intendit unam rem singularem quam aliam, cum aequaliter respiciat omnem, respondeo quod unam determinate intendit, eam scilicet quae determinate producetur. Unde quia idem est intentum ab agente priori et posteriori, ideo quia agens primum intendit aliquid unum determinate, illud intenditur ab agente naturali; nec aequaliter respicitur quodlibet singulare ab agente naturali, sicut nec quodlibet ind.ifferenter producitur. De isto tamen magis dicetur in quarto 3. Et s i p r o t e r v i a t u r contra hoc et contra alia praedicta quod haec est vera 'aliquis promittit se daturum alteri aliquem equum', tunc quaero: autiste promittit alteri rem aliquam singularem, aut universalem, aut conceptum. Non rem singularem, quia non plus unam quam aliam; et ita vd nullum equum promittit, et ita posset tenere promissum nullum equum dando, vd promittit quemlibet equum, et ita non posset tenere promissum nisi dando quemlibet equum. Si promittat rem universalem, habetur propositum. Si conceptum, hoc non est verum, qwa pro2 manet] in eis add. E 3 etiam] et A 6 veram] unam E 8 igitur etc. om. D Il intendit] respicit E 9 cum] quia E li respiciat] respicit E Il omn.em] omnes AZ 10 eam om. E 11 idem] illud A Il est om. A 12 aliquid] aliquod E 13 illud] unum add. Z 14 singulare] singulari G, vel naturale add. E 16 alia om. D 17-18 aliquem] unum E 18 iste om. E Il alteri] sibi E Il aliquam om. G 19 autl] vel F 21 ita] sic E Il promissum] promissa E 21-23 vel ... equum om. B 22 et] hoc est f.ùsum et add. E 22-23 et ... equum om. (hom.) G 23 quemlibet] quaelibet A Il promittat] promittit EF
3
1 Supra, p. 105, lin. 15-20. 2 Supra, pp. 105, lin. 21 - 106, lin. 5. Cf. Guillelmus de Ockham, Sent., IV, q. 1. OCKHAM, OPI!IIA
THEoL. II
10
146
UBEJt l DIST. 2 Q. IV
mittit veram. rem: similiter, tunc posset im.plere promissum non dando aliquem equum realem sed tantum quemd.am conceptum. !sta c a v i Il a t i o non esset hic ponenda nisi quia a l i q u i 1 , reputantes se scire logicam, ponderant talia puerilia, propter quae ponunt multa absurda circa suppositionem terminorum; sed hoc tractare foret nimis prolixum et taediosum, ideo dim.itto et dico quod iste promittit veram rem singularem, quia in ista propositione 'iste promittit alteri equum' ly equum supponit personaliter pro equis singularibus; unde talis nunquam im.pleret promissum si daret aliquod universale, nisi daret aliquem equum particularem. Unde sicut iste sic dicendo 'promitto tibi unum equum particularem' promittit rem singularem, ita sic dicendo 'promitto tibi equum'. Et quando dicitur quod non plus promittit unam rem singularem quam aliam, igitur vd nullam promittit vd quamlibet, n o n s e q u i t u r, sed est fallacia figurae dictionis, commutando unum modum supponendi in alium, sicut sic 1 veram] unam B . implere] tenere E, adimplere Z 2 dando] determinando D 3 esser] est G 4 reputantes] putantes Z li ponderant] ponderarent Z Il puerilia otn. E 5 multa om. A 6 foret] sciet D, essetE, fonnam G Il nimis om. E :1 prolixum] prolixam G 1: et2] tunc E 8 ly equum om. F 9 equis singularibus] equo singulari E Il impleret] 10 aliquod universale] equum universalem E :1 nisi] si non E Il equum om. A implet E 11 sic om. E 12 rem om. Z ' sic om. E 13 plus om. G 15 fallacia figurae] 16 sic om. G figura CFG
T alia puerilia • ponderantur a Gualtero Burlaeo in tractatu De suppositionibus (cod. Musaeurn Britannicum, Roy. 12. F. XIX, ff. 130ra-133va). Tractatus iste probabiliter compositus est a. 1302; c( Gualterus Burlaeus, De puritate artis logicae tract. longior (ed. Ph. Boehner, p. XIII et p. 2). Ad verba Ockham: c lsta cavillatio non esset hic ponenda nisi quia aliqui reputantes se scire logicam... • Gualterus par pari respondere videtur in suo commentario In Aristot. Physicam, l, t. 5: c Iste tamen rationes non essent hic ponende nisi quia quidam asserentes se scire logicam super omnes mortales, respondent ad illam rationem dicentes, quod sic dicendo, promitto tibi bovem, promitto tibi unam rem singularem extra animam... • (ed. Venetiis 1589, col. 16). C( etiam A. Maier, c Handschriftliches zu Wilhelm Ockham und W alter Burley •, Archivum Franciscanum Historicum, XLVIII (1951), 234, nota 2. l c
5
10
15
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
10
15
20
147
arguendo 'omnis homo est homo singularis, sed non plus est unus homo singularis quam alius, igitur onmis homo est quilibet homo singularis vel nullus', quia in prima •homo singularis' supponit confusetantum, et in secunda supponit confuse et distributive. Ita est in proposito : in ista propositione 'promitto tibi equum', ly equus supponit confuse tantum vel aliquo modo consimili, quia non supponit confuse et distributive; et contingit inferre quodlibet singulare sub disiunctione, ita quod consequens sit de disiuncto praedicato et non disiunctiva. Quia bene sequitur 'promitto tibi equum, igitur promitto ti bi istum equum vel illum vel illum', et sic de omnibus praesentibus et futuris, sed disiunctiva non sequitur; non enim sequitur 'promitto tibi equum, igitur promitto ti bi istum equum vd promitto tibi illum equum', et sic de aliis. Sicut bene sequitur 'omnis homo est animai, igitur omnis homo est hoc animai vel illud animai', et sic de singulis, sed non sequitur disiunctiva 'omnis homo est animai, igitur omnis homo est hoc animai vel omnis homo est illud animai', et sic de aliis. Ita est in multis talibus, quia saepe terminus praedicatus habet suppositionem confusam tantum, vel aliquam quantum ad praedicata sibi consimilem, sine signo distributivo praecedenti. l§ Verumtamen utrum de virtute sermonis habeat suppositionem confusam tantum vd non, ad praesens non curo; et ideo §i ista omittantur, quia pertinent ad logicos l . Ignorantia tamen istorum facit multa diffi.cilia 1-2 sed ... singularis om. (hom.) C 3 singularisl om. E ,, supponit] stat F 4 etl] sed E 5 in ... propositione otri. (hom.) F :1 equus] equum DEZ 6 consimili] singulari add. D ,, quial et G 8 quodl per add. CG Il disiuncto] disiunctivo A 10 igitur ... equum om. (hom.) G .l equuml om. DF 'i veli otri. Z .! vd illuml om. CDEF 12 non om. (lac.) A Il eniml non B 13 equuml l vel illum add. C 14 omnisl otri. C 15 vel ... animai om. (hom.) G ,1 animai om. EF :l singu1is] aliis E 17 ve!] ergo F Il aliis l singulis D :; Ita ... in om. Z 18 multisl aliis D 19 pnedicatal praedicatam E l! sibi om. Z 20 sinel cum BFZ 20-22 Verumtamen ... ideo mg. Fl, om. A 21 virtute] vi Z
l De hac re Guillelmus diffuse agit in Summa Ph. Boehner, pp. 197ss.).
p. I, c. 72 (ed.
148
LIBER I DIST.
2 Q.
IV
in theologia et in aliis scientiis realibus, quae si - ista et consimilia puerilia - essent perfecte scita essent valde facilia vel nullam penitus haberent difficultatem. Ad o c t a v u m l dico quod genus generalissimum est conceptus mentis; qualiter tamen est unum genus, patebit in sequentibus 2 • Ad n o n u m 3 dico quod P o r p h y r i u s vult quod species est unum collectivum multorum in unam naturam, non realem, sed in unum quod importat naturas multorum; et ideo dicitur una natura per signifìcationem, quia est unum importans multa. Et eodem modo 'plures homines participatione speciei sunt unus homo', non unus homo numero nec unus homo communis, quia etiam secundum i s t o s nullus homo est homo communis; sed vult quod de pluribus hominibus contentis sub una specie - quia alia participatio non est possibilis - praed.icatur unus homo, hoc est unus terminus de quo praed.icatur homo quando 'homo' supponit simpliciter, si tamen praed.icetur de pluribus hominibus supponet personaliter. Ad d e c i m u m 4 dicendum quod quia P h i l o s o p h u s libro Praedicamentorum est logicus, tractat principaliter de nominibus et terminis propositionum, et ideo frequenter illud attribuit termino propositionis quod attribuitur rei et aliquando e converso. Et ratio est quia purus logicus non habet dicere utrum universalia, quae sunt termini propositionum, sint res extra vel tantum in 1 quae J quia E ct2 om. E 1-2 coruimilia J alia F, om. E 2 valde om. D l ve!] et E 3 haberent] facerent F 10 natura om. G 12 unus2l omnis AZ 12-13 quia ... commurùs om. (hom.) C 13 nullusl non A, ille 11dd. AFG i' homo! om. A :. est] talis tUid. Z homo2 om. D 14 quod om. E 15 praedicatur] ponitur C, vere pr11m1. E, post G, om. Z 16 quando om. E 17 supponetl supponeret BEF, supponit DZ 19 dicendum] est add. D, om. G quia om. D 20 est logicusl et add. D, om. Z 21 propositionum om. E ideo l ita D ' attribui t] attribuitur Z 22 aliquando om. D 23 habet l 24 extra] animam tUid. Z debet E" dicere] determinare E, disputare Z urùversalia] talia D
Supra, p. 106, lin. 6-13. 2 C( infra, pp. 149s. p. 106, lin. 14-19. 4 Supra, pp. 106, lin. 20-107, lin. 5. I
3
Supra,
5
10
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
149
anima vd in voce vd in scripto, et ideo non distinguit. Dico igitur
5
10
15
20
quod intellectus suus ibidem est iste, quod eorum quae sunt, hoc est nominum vd terminorum importantium ea quae sunt vere extra animam et verae res, quaedam dicuntur de subiecto, hoc est de substantia prima, quia ipsimet termini dicuntur de substantia prima non pro se sed pro ipsamet substantia prima, et tamen non sunt in subiecto, hoc est non important rem aliquam exsistentem in subiecto; et e converso modo quaedam dicuntur de subiecto non pro se sed pro re et sunt in subiecto, hoc est important rem in subiecto exsistentem. Et ita in actu signato terminus habet eandem suppositionem semper, et tamen in duobus actibus exeratis correspondentibus habet variam suppositionem, quia in uno simplicem vd materialem, et in alio personalem. Ad u n d e c i m u m l dico quod ibi non est divisio alicuius in res distinctas quando dividitur in substantiam primam et secundam, sed est divisio in illa quae ponuntur in linea praedicamentali, quorum aliqua possunt esse res verae, et aliqua simpliciter non sunt res quae sunt substantiae. Et causa huius est quia substantia, quae est genus generalissimum, de omnibus talibus per se et in quid praedicatur, quamvis de aliquibus praedicetur per se, puta de rebus, l§ si res praedicetur §/. Praedicatur autem de aliquibus, puta de conceptibus, non pro se sed pro rebus, quia m talibus propositionibus termini non supponunt pro se et siml distingui t J se d aliquando attribui t rei quod conveni t universali tcrnùno propositionis et aliquando e converso (v. p. 148 fin. 21-22) add. m1 rep. Z 2 hoc] id EZ 4 et ... res om. E 6 tamen om. Z 7 subiecto J et add. G 7-S hoc ... subiecto om. (hom.) C 7 hoc] id E .: aliquam om. F 8 c converso J eodem D dc subiecto om. A 10 signato] significato E ! terminus J res F et add. mg. ve! terminus f2 11 tamen om. E exercitis] cxcrcitatis Z 14 undecimum] undecim.am rationem F 12 variam] variatam E 13 et] ve! G, 0111. E :! est om. ABE · alicuius om. Z 15 quando] substantia adt/. Z 16 est] ibi add. D 17-18 simplicitcr om. E 18 sunti) 17 possunt esse] sunt E . res om. G aliqua] alia E verae add. E sunt2) sint BG , huius J haec C, om. Z 19 talibus E per] pro FZ 21 si ... praed.icetur om. A praed.icetur J praedicentur F 2.3 et
201
verum, quia tunc denotatur quod istud commune 'natura', quod non est in re sed tantum in mente potest praedicari de multis, non pro se sed pro rebus. Primo modo consequentia est bona, quia tam in antecedente quam in consequente subiectum supponit personaliter. Secundo modo non valet, quia tunc in antecedente subiectum supponit simpliciter et in consequente personaliter, et ita est fallacia aequivocationis penes tertium modum l. Si tamen subiectum consequentis posset habere suppositionem simplicem, consequens esset negandum et consequentia neganda, accipiendo 'esse in' pro 'esse in aliquo realiter et subiective', quia sic natura in nullo singulari est, hoc est dictu: istud commune in nullo singulari est subiective. S i d i c a t u r quod aliquid eodem est hoc aliquid et distinguitur ab omni alio hoc aliquo; sed natura de se non distinguitur ab alio hoc aliquo, tunc enim non esset ille lapis; lapis igitur de se non est hic lapis: R e s p o n d e o, sicut prius, quod haec est vera: natura lapidis de se distinguitur ab omni alio hoc aliquo pro una singulari, secundum quod subiectum supponit personaliter. Et haec similiter est vera pro alia singulari: natura lapidis de se est alius lapis ab isto. Et ideo non sequitur quod alius lapis non sit lapis, sicut non sequitur: homo distinguitur a Sorte vd homo non est Sortes; et homo est Sortes; igitur Sortes non est Sortes v d distinguitur a Sorte. 1 quod'] per G 2 in re om. A 5 modo] consequenti.a aJd. Z :1 tunc om. Z 10 in om. E ,j quia] et G 11 est! om. G 'l hoc rep. C ;: dictu] dictum Z Il commune] in suo singu1ari aJd. AB 11-12 in ... singulari] in singulari in nullo C :: singu1ari om. B 13 quod om. F ,: eodem] modo aJd. E 15 ab] omni aJd. Z Il alio] aliquo F 16 hic om. D 17 vera] una G 18 de se om. CG :: una] uno F, om. E 19 secundum] sed Z Il quod om. E :1 haec] est add. F '' similiter] simpliciter D 20 alia] allo C, aliqua D 21 ideo] illo G
De hoc modo aequivocationis cf. Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, 'De fallaciis', c. 4 (ed. Venetiis 1508, ff. 95va-96ra). l
202
LIBER I DIST. 2 Q. VI
Est etiam illud argumentum principale l ad oppositum, quia sicut quando alicui convenit de se unum oppositum ei de se repugnat aliud oppositum, ita quando alicui convenit unum oppositum, eidem, dum sibi convenit illud oppositum, repugnat sibi aliud oppositum; sicut si Sorti convenit esse album, dum Sortes s est albus non potest sibi convenire aliud oppositum, scilicet quod sit niger. lgitur si natura lapidis est haec, natura lapidis, dum est haec, non potest esse in alio, et ita dum est hic lapis non potest esse aliquis lapis quin sit iste. Et ita patet quod argumentum est contra se ipsum. Et ideo et p r o e o et p r o m e respondendum 10 est sicut dictum est. Ad t e r t i u m z dicendum est quod aliquod obiectum est prius naturaliter ipso actu et aliquod non, et ideo universale nunquam est prius naturaliter ipso actu, nec est ista propria ratio obiecti intellectus, scilicet universale in actu, quia, sicut patebit a l i a s 3, 1s primum obiectum intellectus primitate generationis est ipsum singulare, et hoc sub propria ratione et non sub ratione universalis. Ad q u art u m 4 dico quod nulla est unitas naturae exsistentis in isto lapide quin aeque primo sit istius lapidis. Tamen distinguo de unita te: uno modo dicitur unitas secundum quod denominat 20 praecise aliquid unum et non plura, nec unum in comparatione ad aliud distinctum ab eo realiter, et isto modo dico quod omnis unitas realis est unitas numeralis. Aliter dicitur unitas secundum 3 aliud] ad G 3-4 ita ... opposituml cmt. (ho111.) G 1: ita ... oppositum2 0111. (ho111.) C 5 si 0111. EF ': esse 0111. F 6 scili4 sibi!) illi F : oppositum2] non add. G '' sibi2 0111. Z cet] quia A natura2 ... haec 0111. (ho111.) E 7 lapidis2] lapidum D, lapis Z, cmt. E 9 esse] si ergo et ita dum est hic lapis non potest esse add. m1 rtp. E Il aliquis] alius EF 10 et2 0111. DFZ 11 sicut] ut G ;, est""'· C 12 dicendum est] dico C Il est add. DEF :1 aliquod] aliquid E Il obiectum 0111. E 13-14 et .•. actu 0111. E 14 naturalittt] 15 quia o111. B 17 et2 .•. univcnalis natura D, universalittt add. EZ Il ista cmt. G cmt. D 18 dico 0111. E li naturae] singu1aris add. E 19 Tamen] Ideo E Il distinguo] distinguendo ABZ 21 praecise 0111. F !' et ""'· E 23 Alittt] Aut A l Supra, p. 167, lin. 9-11, quod est argumentum secundum pro Scoto. Supra, p. 167, lin. 12-18. 3 Infra, d. 3, q. 6 (pp. 492-496). 4 Supra, pp. 167, lin. 19 - 168, lin. 15.
2
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
203
quod denominat plura, vd unum in comparatione ad aliud distinctum realiter, et isto modo unitas specifica denominat ipsum Sortem et Platonem, et unitas generis denominat istum hominem et istum asinum, non aliquid quocumque modo distinctum ab ipsis s individuis, sed denominat immediate ipsa individua. Unde sicut vere dicitur quod Sortes et Plato sunt unum vd idem specie, et Sortes est idem specie cum Platone, ita vere dicitur quod iste homo et iste asinus sunt idem genere et quod iste homo est idem vel unus genere cum isto asino, hoc est dictu quod ista sub eadem 10 specie vel sub eodem genere continentur. Quam expositionem expresse ponit P h i l oso p h u s, I Topicorum, cap. 'De eodem' l, sicut dictum est in prima quaestione istius materiae 2. Et isto modo concedo quod non omnis unitas vel identitas realis est numeralis; sed ista unitas non convenit naturae quocumque modo distinctae 1s ab individuis, sed convenit immediate ipsis individuis vd uni in comparatione ad reliquum, quod idem est. Sed quia argumenta 3 v a d u n t contra primum intellectum, ideo respondeo ad ea. Ad p r i m u m 4, quando dicitur secundum P h i l o s o p h u m quod 'in omni genere est unum primum 20 quod est metrum et mensura omnium aliorum illius generis', dico quod, sicut patebit in secundo libro 5, mensura aliquando est vera res extra animam, sicut per ulnam mensuratur pannus; aliquando mensura est tantum quidam conceptus in mente. Prima mensura debet esse una unitate numerali. Sed haec est falsa quod in omni 2 et om. C 4 aliquidl aliquod CG 5 immediate om. F ;: Unde om. C 7 Platone] et quod ille homo est idem ve! unus cum isto specie add. Z 6 ve! l et B 8-9 et ... asino om. Z 9 dictu] dictum Z :: quod ista om. E 8 idem!] vere unwn Z 14 distinctae om. G 15 ipsis] propriis G 18 ea] illa Z 19 quod om. D 21 libro] 22 res l est una res add. E · aliquando] aut B quod add. Z . mensura] illa add. D 24 debct l dicitur FZ ' sed] sic E l Aristot., Topica, I, c. 7 (103a 6-14). 2 Seu in prima quaestione dc universalibus, quae est d. 2, q. 4, supra, p. 151. 3 Scilicet auctoritates Aristotelis quas Scotus pro sua opinione adduxit. 4 Supra, p. 168, lin. 18-19. 5 Guillelmus de Ockham, Sent., II, q. 11 B.
204
LIBER l DIST. 2 Q. VI
genere est tantum unwn quod est mensura omniwn aliorum; sed si habeat veritatem, debet ita intdligi quod in omni genere est aliquid quod est mensura omniwn aliorum specie distinctorum. Non autem oportet quod sit mensura omniwn aliorum, sive distinguantur specie sive non, et isto modo sunt plura quorum quodlibet s est mensura omniwn aliorum specie distinctorum, et quodlibet illorum est unwn unitate nwnerali. Et quando dicitur l 'unitas primi mensurantis est realis', dico quod si ly primi teneatur positive, sic est haec falsa propter falsam implicationem, quia nihil est sic primwn mensurans. Si autem to teneatur negative, concedo eam, quia talia prima sunt multa, scilicet quodlibet individuwn illius speciei, maxime si quodlibet sit aeque simplex. Et quando dicitur 2 quod 'nullwn singulare est mensura omniwn illorum quae sunt in ilio genere', concedo quod non indivi- ts duorum eiusdem speciei, sed est mensura omniwn specie distinctorum; et hoc sufficit ad propositum. l§ Verwntamen sciendwn quod P h i l o s o p h u s vel principaliter vel solwn loquitur de illis quae sunt eiusdem speciei, sicut patet per exempla sua ibidem, et de illis quae habent individua quorum aliqua sunt maiora et 20 aliqua minora, et vult quod aliquid quod est minus aliis sit mensura aliorum, non tamen omniwn individuorum illius speciei sed tantum illorum quae non sunt ita parva. §l Ad se c un d u m 3 dico quod in specie atoma fìt comparatio, non propter unitatem conceptus nec praecise propter unitatem zs 1 sed] et C 2 ita trp. p. intelligi E, om. Z 5 sunt] non G 7 illorum] istorum BF 8 dicitur] quod add. D 9 haec om. BD l O primum om. F 11 quia] 15 illorum] aliorum F , in] primo add. E Il quod] quia G quod B 12 illiusJ ipsius C 17-23 Verumtamen ... parva om. A 17 Verumtamen] Verum G, 16 omnium om. D om. F il sciendum] tamen add. G, est add. D 19 sicut om. F 21 aliqua] alia B et om. D il aliquid] aliquis G, illud Z '! quod] idem BD, om. CG l; minus aliis] unus alias G 22 omnium] aliorum add. F sit] sicut D 21-22 mensura] medium add. E l Supra, p. 168, lin. 18-19. pp. 169, lin. 12- 170, lin. 7.
2
Supra, p. 169, lin. 2-3.
3
Supra,
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
205
numeralem nec praecise propter unitatem specifìcam, - sive ponatur sicut posita est in principio solutionis istius argumenti l, sive ponatur secundum modum a l i q u o rum falsum imaginandi 2 -, quia tunc in omni specie atoma esset comparatio. Sed propter hoc s est comparatio, quia plura individua eiusdem speciei possunt facere unum individuum, et ideo ubi multa l§ indistincta loco et subiecto §! possunt facere unum, ibi ponenda est talis comparatio et non alibi. Et quia hoc est possibile de individuis eiusdem speciei et non de individuis diversarum specierum, ideo in specie atoma ponitur 10 comparatio et non in genere. V erbi gratia, hoc album dicitur albius alio albo quia habet plures partes albedinis !§ in eodem subiecto primo, §l et si isto modo plures partes albedinis et nigredinis concurrerent simul ad faciendum per se unum colorem, illud posset dici coloratius alio. 1s Et quando dicitur quod ista comparatio non fit secundum unitatem numeralem 3, verum est primo modo loquendo de unitate numerali, et ideo fìt secundum unitatem specificam, quia fìt secundum duo quorum utrumque est unum numero, nec requiritur aliquid tertium quocumque modo distinctum ab istis duobus. Ad t e r t i u m 4 dico quod ponendo similitudinem esse relationem distinctam realiter ab extremis, tunc dicendum quod sunt 1 numeralem ... unitatem om. (hom.) F 2-3 sicut ... ponatur om. (11om.) C 2 posita] positum BZ 3 aliquorum] et add. F 4-5 Sed ... comparatio om. E 6 indistincta ... subiecto mg. C, om. AB 7 facere] ha bere D, mg. C comparatio] distinctio D 8 quia] quod D Il possibile] impossibile A 9 specierum] et add. D, mg. C 11 alio] ilio D 11-12 in ... primo om. A ;: in ... albedinis om. (hom.) DE 13 concurrerent] coru:urrentes D, concurrunt Z :: simul] ve! G 14 alio] Et intelligo modo de comparatione sive sit secundum rnagis et minus sive secundum maius et rninus de quo alias add. A, om. E 15 fit] fuit G 17 fit] fuit G 19 ali16 numeralem] liberalem G 16-17 verum ... unitatem om. G quid] aliquod Z 20 tertium] secundum A ! sirnilitudinem] simile G Il esse om. Z 21 dicendum] est om. D 20-21 relationem] rclationum Z
l Supra, pp. 202s. (Ad quartum). 2 Scilicet secundum Scotum, citatum supra, pp. 169s. 3 Supra, p. 169, lin. 6-7. 4 Supra, p. 170, lin. 8-13.
206
UBER l DIST. 2 Q. VI
hic duae similitud.ines habentes duo fundamenta realia quorum utrumque est unum numero, et ideo illud unum non est ratio fundandi similitud.inem eiusdem ad se sed est ratio fundandi similitud.inem sui ad aliud. Quod autem intelligat P h i l o s o p h u s de uno numero patet, quia postquam dixit quomodo simile, idem et aequale diCWltur seew1dum unum, postea subdit 1 : « U num autem numeri principium et metrum •; igitur non intelligit de aliqua unitate alicuius quod non est unum numero. - Sed numquid est conced.endum quod ista unitas est ratio fundandi istam relationem? Dicendum est quod, secundum i s t o s 2 qui ponunt istas relationes realiter distingui, non est plus ponendum quod unitas est proxima ratio fundandi similitud.inem quam relationes alterius modi; sed differentia est in hoc quod ad istas relationes requiritur aliqua unitas realis seCWldo modo dieta in principio solutionis istius argumenti 3, qualis non requiritur ad alias relationes alterius modi, quia ad istas requiritur saltem unitas specifica, qualis non necessario requiritur ad alias, quamvis aliquando sit ibi talis unitas. Ad q u a r t u m 4 dico quod aliqua esse prima extrema oppositionis realis p otest intelligi d u p l i c i t e r: vd quia sunt il1a de quibus primo positive praedicatur opponi realiter; non tamen praedicatur de eis pro se seew1dum quod habent suppositionem simplicem sed pro rebus singularibus seew1dum quod habent 1 similirudines habentes] fundantur sive homines G 4 sui ... aliud] eiusdem ad se sed solum ad aliud E i' Quod autem] Quid C 6 aequale] quale Z Il unuml] et add. E 8 aliqua] alia C 8-9 numquid] nunquam D 7 numeri ita ABCF, numero DEGZ 10 relationem] rationem D Il est om. CZ Il istos] illos ACDF 12 fundandi om. G 14 dieta] in solutione add. D 15 solutionis om. DE 16 alias rep. A 19 prima] primo D 20 potest intelligi] est Z 21 positive] quia add. E Il praedicatur opponi] prao22-23 pro ... sindicantur opposita D 22 praedicatur] praedicantur D :: pro] per G gularibus mg. F 1 Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1021a 12-13). 2 Cf. Scotus, In Aristot. Metaph., V, q. 11, n. 7 (ed. Wadding, IV, 635). 3 Argumenti scilicet quarti, supra, pp. 202s. 4 Supra, p. 170, lin. 14-21.
5
10
15
20
AN UNIVERSALE FORMAIJTER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
2fJ7
suppositionem personalem; vd quia in re sunt realiter contraria. Primo modo extrema oppositionis realis non sunt realia, quia iste terminus 'opponi realiter' non praedicatur primo et adaequate de quibuscumque rebus sed tantum de conceptibus pro rebus, si · s praedicatio sit in mente, vd de vocibus pro rebus, si praedicatio sit in voce, et sic de aliis. Nec tamen debet concedi de virtute sermonis quod sint contraria, sed dicendum est uniformiter, sicut dictum est prius l de primo obiecto adaequato potentiae sensitivae et de primo subiecto passionis realis. Secundo modo non sunt 10 tantum duo extrema oppositionis realis, sed sunt multa sicut sunt multae oppositiones reales. Unde haec albedo et haec nigredo opponuntur realiter; similiter illa albedo et illa nigredo opponuntur realiter. Et de istis praecise est verum quod unum contrariorum corrumpit reliquum et utrumque illorum est unum numero, quia 1s nihil corrumpit aliud nisi unum numero. Et quando dicitur 2 'tunc hoc album esset primum contrarium nigro', dico quod proprie album non contrariatur nigro sed albedo nigredini, et concedo quod haec albedo primo contrariatur nigredini secundum quod ly primo tenetur negative, quia contrariatur 20 nigredini et nihil prius ea contrariatur nigredini. Secundum autem quod ly primo tenetur positive, sic nihil primo contrariatur nigredini. 1 rea !iter om. D 2 rcalis l realiter G 3 opponi realiter l oppositionis realiter G, opposi rio realis Z :1 de trp. p. quibuscumque D 4 tantum l praedicatur 11.tld. D Il concepti5 pro rebus om. GZ 6 sitl busl communibus F 4-5 si ... mente om. (hom.) GZ fit ACGZ Il Nec l Non C il debet l dicitur A, potest F 7 sint l sunt Z 8 primo om. D 9 non om. F 10 realis om. F il sicutl sed G, si Z Il sunt2l sint DFGZ 11 haec21 ista D 13 Et l sic 11.tld. F 14-15 quia ... numero om. BGZ 15 corrompi t l aliquid add. E 16 diciturl quod 11.tld. D 1; tunc om. Z Il essetl est Z 19-20 secundum ... 20 prius l plus EZ, post G ;: ea ... nigredini nigredinilj et nihil prius ea contrariatur A om. (hom.) Z Il contrariatur om. G :i nigredini2l sibi F 20-22 Secundum ... nigredini om. (hom.) E 20 Secunduml Si D 21 quod om. D .. teneturl ten.eatur D il nihill non D li primo om. F
l
Supra, q. 4 (pp. 140ss).
2
Supra, p. 170, lin. 20-21.
UBER I DIST. 2 Q. VI
208
Si d i c a tu r quod 'unum uni est contrarium' 1 , igitur multa non contrariantur nigred.ini; similiter, contraria possunt esse in eod.em 2, non sic duo individua; similiter, contraria maxime d.istant 3, sed duo individua non maxime d.istant: Ad p r i m u m dico quod P h i l o s o p h u s loquitur de s uno secundum speciem, non secundum numerum; et quomodo unitas specifica est realis et a parte rei dictum est 4, quia hoc nihil aliud est quam a parte rei esse aliqua plura quae sub eadem specie continentur, secundum P h i l oso p h u m, I Topicorum s. Ad s e c u n d u m concedo quod contraria possunt esse in eodem, 10 saltem successive, et ideo dico quod non est contradictio quod aqua sit calida et in summo, sicut non est contradictio quod sit summe frigida si sit status in talibus formis. Ad t e r t i u m dico quod contraria maxime d.istant d.istantia illa quae potest esse inter individua diversarum specierum. Cuius tamen maxima d.istantia 1s specifica requiritur ad contrarietatem et cuius non, a l i a s dicetur 6. Ad q u i n t u m 7 dico quod obiectum unius sensationis est unum unitate numerali. Et quando dicitur quod 'potentia cognoscens obiectum sic, in quantum scilicet hac unitate unum, cognoscit 20 2-3 sirniliter ... individua om. A 3 sic] sicut G ::contraria maxime] a se add. E, om. A 5 primurn] istorum add. D 6 non] de uno 4 sed .. distant mg. F2, om. (hom.) D om. Z 7 est! om. E :; quia] quod D hoc om. F 8 aliqua] aliter E 12 sit] summe add. F et] etiam Z, om. F .. et...surnmo om. F ;: sicut] aliud AG ;: non] nec Z 13 dico] dicitur Z, om. ABCFG 14 maxime] a se add. D 1 illa] alia C, om. D 15 Cuius] 16 requiritur] requiratur D :; cuius non] cuill9Cuiusmodi CD :; tamen] autem D rnodi D 20 sic] mum Z scilicet] in add. G
C( Aristot., De caelo, I, c. 2, t. 10 (269a 14-15); Metaph., X, c. 4, 2 C( Aristot., Praedicamenta, c. 11 (14a 15-18). t. 14 (1055a 19-20). 3 C( Aristot., Metaplz., X, c. 4, t. 14 (1055a 27-28). 4 Supra, 5 Aristot., Topica, I, c. 7 (103a 10-12); cf. supra, p. 203, lin. 2-16. p. 203, nota 1. 6 C( Guillelmus de Ockham, In Aristot. Praedicamenta, c. 9, 'De substantia' (ed. Bononiae 1496); editio critica huius operis, a G. Gal parata, brevi typis mandabitur. 7 Supra, 171, lin. 1-20. l
209
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
ipsum in quantum distinctum ab omni alio', dico quod cognoscit illud quod est distinctum ab omni alio, et cognoscit ipsum sub il1a ratione per quam distinguitur ab omni alio, quia il1a ratio quae est ipsamet res terminat immediate actum cognoscend.i. Non s tamen oportet propter hoc quod possit discernere vel distinguere ipsum ab omni alio, quia ad cognitionem discretivam plus requiritur quam ad cognitionem apprehensivam, quia cognitio discretiva in actu nunquam est nisi respectu distinctorum; nec adhuc sufficit quod d.istincta apprehendantur, nisi ipsa in se sint dissimilia vel 10 loco et situ distinguantur. Et hoc est verum quando omnia talia apprehensa nata sunt facere unum per se, sicut est de qualitatibus sensibilibus, et non de quibuscumque intellectionibus vel amoribus voluntatis nec de intelligentiis vel animabus. Et ideo quantumcumque talia apprehendantur, non oportet quod possint discerni, prop15 ter maximam similitudinem inter illa. Tamen si sit potentia intellectiva, potest cognoscere ipsum esse distinctum ab omni alio; aliquo tamen certo demonstrato, non oportet quod possit scere ipsum distinctum ab hoc, quia aliqua universalis potest sciri et tamen multae singulares ignoraci; tamen sensus proprie non potest cognoscere ipsum esse distinctum a quocumque, quia hoc pertinet ad notitiam complexam qua scitur hoc non esse hoc. Potest tamen sensus discernere hoc ab aliquo et ab aliquo non, et aliquando potest discernere hoc ab hoc et aliquando non, propter aliquam variationem a parte rei. zs Et ista ratio c o n f i r m a t u r, quia sensus discernit magis album a minus albo. Tunc quaero: aut apprehend.it aliquod 1 omni om. G 2 ipsum] illud EZ 4 terminat] determinat add. G 6 omni] 8 adhuc] ad hoc Z 10 et] ve! DEF Il quocumque D :1 discretivam] distinctam D distinguantur] diffi:rentia Z ii omnia] subiecta GZ 11 est om. DFZ Il de] est E 12 intellectionibus] intellectualibus B 1: amoribus] actibus F 13 nec] ve! D, neque Z 13-14 quan15 sit] de add. D 16 ipsum] esse add. D Il ab] omni alio ve! tumcumque] quantum G ab add. Z 18 universalis] singularis D 19 singu1ares] ve! particulares add. D Il ignoraci] et add. GZ 19-20 non ... cognoscere om. A 20 esse interi. C, om. DZ 21 qua] quia Z 22 aliquol] aliqua G, aliquibus Z 23 potest om. GZ i: hoc2] ilio D 24 varia25 ratio] responsio FZ tionem] varietatem G OCXHAM, 0PDA TlmoL. II
14
210
LIBER I DIST. 2 Q. VI
rum praecise sub ratione communi aut sub ratione singularitatis? Si primum, et in illa conveniunt, igitur per illam non discernit; si secundum, habetur propositum quod apprehenditur sub ratione singularitatis; non quod ista intentio 'singularitas' sit ratio terminandi, sed quod iliud quod immediate denonùnatur ab hac intentione sit immediate terminans. - Et ad c o n f i r m a t i o n e m l [dico] quod primum obiectum intellectus primitate generationis est unum unitate numerali, et iliud praecedit; sed primum obiectum primitate adaequationis, si tamen sit aliquod tale, non est unum unita te numerali, nec praecedit, sicut post dicetur 2. Ad s e x t u m 3 concedo quod ilio modo quo omnis unitas realis est numeralis, quod ilio modo omnis diversitas realis est numeralis; quia etiam diversitas specifica est numeralis, cum secundum P h i l o s o p h u m 4, quaecumque sunt diversa genere sunt diversa specie, et quaecumque sunt diversa specie sunt diversa numero. Unde diversitas numeralis est in plus ad diversitatem specificam et generis, quia sequitur: sunt diversa genere vel specie, igitur sunt diversa numero et non e converso. - Et quando dicitur s quod 'omnis diversitas numeralis in quantum numeralis est aequalis', dico quod haec est simpliciter falsa, quia tunc sequeretur quod omnis diversitas esset aequalis cum 'in quantum' non sit deternùnatio distrahens. Si tamen sic intelligatur consequens quod omma quae solum differunt numeraliter sunt aequaliter 1 singularitatis] singulari DF, singularis Z 5 quodlj quia D :i immedUte] terrni5-6 intentione] intellectione E 6 Et om. F 7 dico ittz D, inkrl. C, 8 unum] de G :; sed] sicut G 10 numerali] praecise add. CG, praecise 11 illo] eo D quin scilicet sit commune add. DE Il nec] non G :: post] postea D unitas om. D 13 quia ... numeralis om. F 16-17 ad ... specificam] quam diversitas specifica C 19 numeralisl om. H, Giessa [[ in ... numeralis2 ita HZ, Giessa, sed in quarr rum mg. Giessa, totum mg. C, om. alii 20 dico] hic add. E 21 esset] est F narur add. E om. ABEFG
l Supra, p. 171, lin. 16-20. pp. 171, lin. 21- 172, lin. 13. s Supra, p. 172, lin. 1.
4
2 Infra, d. 3, q. 1 (pp. 388s.J. 3 Supra, Cf. Aristot., Metaph., V, c. 9 (1018a 6-19).
5
10
15
20
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
5
10
15
20
25
211
diversa, potest concedi in his quae non suscipiunt maius et minus nec magis et minus. Et s i d i c a t u r quod omnis unitas numeralis est aequalis, igitur omnis diversitas numeralis est aequalis, d i c o quod non sequitur sub ilio intellectu quo antecedens est verum, sicut non sequitur: quaecumque sunt aequalia sunt aequaliter aequalia, - quia aequalitas non suscipit magis et minus -, igitur quaecumque sunt inaequalia sunt aequaliter inaequalia. Ita est de talibus quando unum oppositorum suscipit magis et minus et non reliquum; et ita est in proposito. Ad iliud quod i n n u i t u r in ilio argumento l, quod si omnis diversitas esset numeralis non plus posset intellectus abstrahere a Sorte et Platone aliquid commune quam a Sorte et linea et quod quodlibet universale esset purum fìgmentum intellectus, d i c o ad primum quod ex hoc ipso quod Sortes et P lato se ipsis differunt solo numero, et Sortes secundum substantiam est simillimus Platoni, omni alio circumscripto, potest intellectus abstrahere aliquid commune Sorti et Platoni quod non erit commune Sorti et albedini; nec est alia causa quaerenda nisi quia Sortes est Sortes et Plato est Plato, et uterque est homo. S i d i c a t u r quod Sortes et Plato plus conveniunt realiter quam Sortes et asinus, igitur Sortes et Plato in aliquo reali conveniunt in quo non conveniunt realiter Sortes et asinus, sed non in Sorte nec in Platone, igitur in aliquo, alio modo distincto, et iliud est commune utrique, r e s p o n d e o quod de virtute 1 his] cis E .. maius] magis DEZ 5 intellectu] sub add. D 7 aequalitas] aequaliter D 1: magis] maius B il et] nec F 8 aequaliter] inaequaliter E quando] quod C 9 magi.s] maius B :1 et! om. D 11 illud] aliud D ; quod] quando D 13 et2] a add. Z :i et3] quod add. BFG 14 intellectus om. Z 16 Sortes] est add. F secundum] per Z ; substantiam] secundam F, suam add. Z :! est om. F 16-17 simillimus] similior F 18 non] 19 albedini] asino C li quia] quod F 20 Platol] et add. E nec B Il eri t] esset F, est D 22 Sortes] Plato E 24 ali o] aliquo add. ABZ :· modo] numero F ·· distincto] dicto Z 25 est] esse F :: utrique om. E l
Supra, p. 172, lin. 1-5.
212
LIBER I DIST.
2 Q.
VI
sermonis non debet concedi quod Sortes et Plato conveninnt in aliquo nec in aliquibus, sed quod conveninnt aliquibus, quia se ipsis, et quod Sortes convenit cum Platone non 'in aliquo' sed 'aliquo', qwa se 1pso. S i d i c a t u r quod Sortes et Plato conveninnt in homine, d i c o quod ly homine potest supponere simpliciter vd personaliter. Primo modo potest concedi, quia hoc non est aliud quam dicere quod homo est nnum commnne praedicabile de Sorte et Platone. Si autem ly homine supponat personaliter pro aliqua re, sic est simpliciter falsum, quia in nullo homine conveninnt, nec in aliqua re conveninnt, sed conveninnt rebus, quia hominibus, quia se ipsis. l§ Ad formam ergo dico quod Sortes et Plato se ipsis plus conveninnt realiter quam Sortes et asinus, non tamen in aliquo reali. §l Ad a l i u d de fìgmento l, patet quomodo universale est fìgmentum et quomodo non. Ad p r i m a m c o n f i r m a t i o n e m 2 istius argumenti dico quod aliqua esse 'primo diversa' potest intelligi dupliciter: vel quia nihil est nnum et idem in utroque, sed quidquid est in nno simpliciter et absolute de se non est aliquid quod est in alio; et isto modo concedo quod omnia individua snnt se ipsis primo diversa, nisi forte aliter sit de individuis ex quorum nno generatur aliud propter identitatem numeralem materiae in utroque. Aliter autem dicnntur aliqua esse primo diversa quando nnum immediate et primo negatur ab altero, et ideo quando nnum non immediate 5 Si] tunc add. Z 6 supponere] ve! add. Z 7 quia] quod F 8 unum] quoddam G et] de add. D 9 homine] homo D 'aliqua] alia Z 10 nullo] ilio G, modo add. A conveniunt] commw:ri Z, om. A 'ncc om. (/ac.) A 10-11 nec ... re om. F 11 convcniunt2 om. E 12 quia] scilicet D ,l Ad formam om. B 12-14 Ad ... reali om. AF 12 dico] dicendum E 15 w:riversale om. DGZ 19 nihil] non Z 21 isto modo] sic Z 24 aliqua J sccundo modo add. Z 25 altero J alio Z
l Supra, p. 172, lin. 4; cf. infra, d. 2, q. 8 (pp. 271-281). p. 172, lin. 14-18.
2
Supra,
5
10
15
20
25
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
5
10
15
20
213
negatur ab altero, ita quod negativa composita ex eis non sit immediata, tunc sunt d.ifferentia et non tantum diversa. Et isto modo omnia individua eiusdem speciei sunt primo diversa, quia ex eis componitur propositio negativa immediata. Similiter, omnes species contentae immediate sub aliquo genere sunt primo diversae, quia ex eis componitur propositio immediata. Et ideo Sortes et Plato sunt primo diversa isto modo, sed Sortes et iste asinus non sunt primo diversa, quia haec est immediata 'Sortes non est Plato,' haec autem non est immediata 'Sortes non est iste asinus', quia haec est immediatior 'nullus homo est iste asinus'. Igitur non est bene dictum quod communiter dicitur l quod 'primo diversa' sunt illa quae in nullo conveniunt et differentia sunt illa quae in aliquo conveniunt; sed primo diversa sunt illa quorum neutrum d.iffert ab alio per aliquid communius a quo alterum prius negetur; d.ifferentia autem sunt illa quorum unum negatur ab alio, quia aliquid communius eo prius negatur ab eodem. J§ Hoc est, primo diversa sunt illa quando nihil communius altero illorum est medium concludendi negativam unius de altero; differentia sunt illa quando aliquid communius altero est medium concludendi negativam in qua unum negatur ab altero, sicut iste homo et iste asinus d.ifferunt, quia homo est medium tale, et similiter asinus. Nam iste syllogismus est bonus: nullus homo est asinus, iste homo est homo, igitur iste homo non est iste asinus. §l l altero] aliquo Z 2 differentia l diversa D . diversa] differentia D 5 contcnue] continentes B 6 componitur l constituitur D 8 quia] qua re G 12 illal ... in2 om. (hom.) E 14 aliquid] aliquod Z 14-16 diffcrentia ... codcm trp. p. asinus (/in. 23) F 16 eo] est E 16-23 Hoc ... asinus om. A 17 quando] 18-19 unius ... negativam om. (hom.) F 18 de] ab G quia Z :, illorum] eorum D 18-20 diffèrentia ... unum om. G 20 iste2] hic F 21 Nam] enim F 23 istel om. F
t Ut dicitur a Scoto, supra, p. 172, lin. 17-18; cf. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 90, a. 1, ad 3.
214
LIBER I DIST. 2 Q. VI
Et quod haec sit intentio P h i l oso p h i patet per ipsum, X Metaphysicae l, ubi dicit sic: «Differentia vero et diversitas aliud. Diversum enim a quo est diversum non necesse aliquo diversum esse •, hoc est, non est necesse quod sit aliquid communius ilio quod est diversum a quo prius et immediate negetur illud a quo 5 est diversum, sicut ad hoc quod Sortes sit diversus a Platone non oportet quod sit aliquid communius Sorte a quo immediate negatur Plato, et a Sorte tantum mediate. Sed ista est immediata: Sortes non est Plato. Et ponit P h i l o s o p h u s rationem : « Omne autem aut diversum aut idem est ens •, hoc est, omne ens, sive 10 habeat communius a quo aliud prius negatur sive non, hoc ens est idem vel diversum ab alio ente quocumque demonstrato. « Differens vero ab aliquo, aliquo differens •, hoc est, omne differens ab aliquo differt per aliquid prius et communius, a quo aliud immediate negatur et ab isto negatur tantum mediate, sicut iste 15 homo differt ab asino per hominem a quo asinus immediate negatur et ab isto homine tantum mediate. l§ Sciendum quod quando dico istum hominem differre ab asino per hominem, accipio 'differre per aliquid' sicut expono in octava distinctione 2, quando expono quomodo aliquid differt ab alio per differentiam w essentialem. Et ideo 'differre per aliquid' aequivoce accipitur in l Et om. FGZ ipsum] Philosophum E 2 vero om. D eùam add. E necesse] est add. D 4 est2 om. Z . ilio J eo D
3 enim] et add. F, 5 et om. GZ !! ill1.Illediate] mediate C negetur] negatur GZ 7 negatur] negetur E 8 mediate] inunediate G 9 Omne ita C, Aristot., esse ABDEFGZ 10 idem] quodcumque add. FZ 11 comm.unius] aliquid add. F ' comm.unius ... negatur om. G !l aliud] ens add. AF 1: prius om. DZ 1: negatur] negetur DF 12 est om. A 11 alio] aliquo D 13 aliquol] alio C lr aliquo2] alio D, est add. F, om. E 14 aliquo] alio add. D 15 sieut] scd A, ergo GZ 17 Sciendum] est add. D 17-1 (p. 215) Sciendum ... locis om. A 18 dico] hunc add. D 19 octava] definitione GZ :: disùnctione] diffi=ntiae Z 20 quomodo] L isturn] interE 21 Et om. F quando B, quod Z ali o J ilio F l Auctoritates Aristotelis in hac et in sequenti pagina occurrentes habentur, ordine, in Metaph., X. c. 3, t. 12 (1054b 23-30). 2 Guillelmus de Ockham, Sent., I, d. 8, q. 4 G.
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
5
10
15
215
diversis locis. §l Et hoc est quod subdit: « Quare necesse ipsum idem aliquid esse, quo differat •. Hoc non debet intelligi quod sit aliquid idem quo utrumque differt ab altero, quia hoc est impossibile, quia tunc magis convenirent quam differrent isto. Sed debet intelligi quod est aliquid idem quo tamquam per medium ostenditur hoc differens differre ab ilio, sicut per substantiam tamquani per medium ostenditur quod homo non est quantitas, sic dicendo: nulla substantia est quantitas, homo est substantia, ergo nullus homo est quantitas. Et ita illud medium communius est quam sit differens, quia semper est genus illius vel species. Et hoc est quod dicit P h i l oso p h u s: «Hoc autem ipsum idem • - quo, supple, differens differt ab alio - « genus aut species •, - supple, est genus vel species ad illud differens et non est differentia illius -, « omne namque differens differt genere aut specie •· Et ita nihil est dictu quod illa quae sunt differentia differunt suis differentiis et conveniunt in genere, si sint in genere, sed debet dici quod differunt suis generibus, vel specie, vel suis speciebus, non a parte rei sed in negatione unius ab altero, mediata vel immediata. Et ponit P h i l o s o p h u s exempla dicens: « Genere quidem •, supple, sunt aliqua differentia -, « quorum non est communis materia, nec generatio ad invicem, ut quorumcumque est alia figura categoriae •. Ecce quod illa quae sunt in distinctis praedicamentis differunt genere, et per consequens differunt specie. « Specie vero, quorum idem est genus •. et tamen species sunt diversae. Unde l locis] diffi=ntiis Z, om. E :; nec=e] intdligo A, est add. DF Il ipsum] esse add. F 2 esse] a F Il quo] quod Z !' diffi:rat] dem.onstrat A, diffi:rt FZ 3 quo] quod add. E il diffi:rt] diffi:rat D, differet G ''hoc om. E 4 Sed] sic B lì debet om. G 5 idem om. C 7 quantitas] qualitas C 8 quantitas] qualitas C, oDlilis 6-7 hoc ... ostenditur om. F add. Z 9 quantitas] qualitas C : sit] homo add. Z 11 idem] ibidem G Il quo] quomodo E 12 alio] aut add. Z 13 genus ... species om. Z 14 aut] vel EZ 15 dictu] dictum Z 15-17 suis ... diffi:runt in summo f C 16 si ... generc2 om. D Il sed] igitur G Il dici] poni GZ 17 generibus] vel aliquo genere add. CE Il specie vel om. DEZ 18 vel immediata om. G 19 quidem] quidam F, autem Z 20 quorum] quo E, quibus Z 21 est om. F 22 distinctis] divenis Z 23 specie!] llla vero diffi:runt add. DF Il Sj»cic2 om. ABCEG Il vero] ut D, om. F 24 tamen om. D Il sunt om. D
216
dico quod homo
LIBER I DIST.
2 Q. VI
albedo differunt suis generibus, quia utrumque habet genus superius per quod potest fieri negatio unius de reliquo, secundum artem quam tradit P h i l o s o p h u s, I Posteriorum 1. Albedo autem et substantia differunt genere, quia quamvis albedo habeat genus per quod potest ostendi negativa in qua negatur albedo a substantia vd e converso, tamen substantia non habet tale genus; sed ista communia, substantia et qualitas, non differunt genere nec specie. Et eodem modo proportionabiliter dicendum est de differentibus specie. Et ita cum P h i l o s o p h u s dicat 2 quod omnia differentia - secundum quod differentia distinguuntur contra diversa - differunt genere vd specie, et Sortes et Plato nec differunt genere nec specie, manifestum est quod non differunt; sed Sortes et iste asinus differunt, quia differunt specie. Si d i c a tu r quod hoc est contra intentionem P h i l os o p h i, quia ibidem immediate subdit 3 : « Dicitur autem genus quod ambo idem dicuntur, secundum substantiam differentia •; igitur videtur, secundum i p su m, quod il1a quae immediate continentur sub genere sunt differentia: Similiter, C o m m e n t a t o r ibidem, commento 12 4: «Illa quae differunt per differentias formales sunt il1a quorum genus est unum•: Item, V Metaphysicae 5 : « Differentia dicuntur quaecumque diversa sunt aliquid idem entia: et non solum numero, sed specie, et
2 potest] concedi vel add. E :: fieri] concludi D 2-3 reliquo] altero D, alio Z 4 quia] et GZ 5 negativa] negatio F 1, in] a D 6 ve!] et FG 7 qualitas] quantitas D 9 de om. B 10 secundum ... difli:rentia om. (hom.) G li difli:rentia om. Z 11 diffi:runt] diffèrant D 14 hoc om. C 15 ibidem] ibi F, quod aliquid G, om. Z !. Dicitur] diffèrt AF, diffèrens B . autem] idem add. D 16 quod] quo Z 19 12] 11 AB 20 formales] quae add. G 22-23 diversa] diffèrentia D 23 aliquid] illud add. BG Il numero om. F l Aristot., Anal. Poster., I, c. 15, tt. 104-108 (79a 34 - 79b 23). Aristot., ut supra, p. 215. 3 Aristot., Metaph., X, c. 3, t. 12 (1054b 30-31). 4 Averroes, In Arist. Metaph., X, t. 12 (ed. Iuntina, VIII, f. 122rb). 5 Aristot., Metaph., V, c. 9 (1018a 12-15). 2
5
10
15
20
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
217
aut genere, aut proportione. Amplius, quorum diversum genus, et contraria et quaecumque habent in substanti.a diversitatem •: Ad p r i m u m istorum dico quod illud est genus quod idem praedicatur de aliquibus differentibus secundum substanti.am, quia 5 omne genus praedicatur de pluribus differentibus specie; non tamen omnia illa differunt de quibus praedicatur, quia ex aliquibus de quibus praedicatur componitur propositio immediata et ex aliquibus non. Ad s e c u n d u m dico quod aliqua quae differunt per diffe1o renti.as formales habent idem genus, et universaliter omnes res extra animam quae realiter differunt per differentias formales habent idem genus, quia talia non sunt nisi individua diversarum specierum; non tamen oportet quod omnia quae habent idem genus differant per differenti.as formales, sicut patebit alias t. 15 Ad t e r t i u m dico quod P h i l o s o p h u s accipit differenti.a ibi prout praecise conveniunt rebus, et tunc omnes res quaecumque sunt diversae et 'sunt aliquid idem enti.a', non per identitatem sed per essentialem praedicationem, hoc est, aliquid idem vere et in quid de eis praedicatur; 'et non solum numero', zo hoc est, et illae res non sunt solum diversae secundum numerum, sicut sunt individua eiusdem speciei, sed 'aut specie, aut genere, aut proportione', supple, sunt diversae. Talia, inquam, diversa sunt differentia. Non tamen omnia diversa sunt differenti.a, quia ens reale et ens rationis sunt diversa, non tamen sunt differenti.a, quia 1 Amplius] Simpliciter A quorum] SWlt add. E et om. Z 2 substaruia] diffi:.... rentia G 3 dico] dicirur D idem om. DFZ 4 aliquibus] pluribus D l substantiam] speciem Z 5 specie om. G 9 aliqua] illa D 12 habent] aliquod add. Z 14 alias] distincticne octava DE 15 dice om. F Philosophus om. C 16 praecise om. A 17 sunt2] seCWldum Z 19 numero J et add. E 20 et om. Z 21 SWlt om. DF : sed] om. GZ aut] aliqua B specie aut2 om. Z 22 aut proportione om. BF , diversae] et add. GZ ; inquam] ens rationis add. Z 23 differentia om. A omnia diversa om. A 23-24 quia ... diffèrentia om. G 24 sunt2] sua B
I
Guillelmus de Ockham, Sent., I, d. 8, q. 3 D.
218
UBER I DIST. 2 Q. VI
nihil idem praedicatur de eis in quid l§ secundum o p i n i on e m 1 quae ponit ens rationis habere tantum esse obiectivum; secundum a l i a m aliquid praedicatur de eis in quid. §l Postea p o n i t 2 alios modos differentium. S i d i c a t u r quod [si] illa quae sunt differentia plus con- s veniunt quam illa quae tantum sunt diversa, igitur plus convenirent iste homo et iste asinus quam iste homo et ille homo: D i c o quod accipiendo differentia sicut accipit P h i l o s oP h u s X Metaphysicae 3, sic non semper differentia plus conveniunt quam praecise diversa, sed sufficit quod pluribus differant, 10 hoc est, quod a pluribus quae dicuntur vere de uno illorum aliud vere negetur, sicut a pluribus quae dicuntur de isto homine vere negatur iste lapis quam iste homo. Et ideo ille homo et iste lapis differunt, non sic iste homo et ille homo. Ad a l i a m c o n f i r m a t i o n e m 4 per idem. 1s Ad a l i u d 5 dico quod nullo e:xsistente intellectu esset aliqua unitas realis ignis generantis ad ignem genitum propter quam diceretur generatio univoca; sed illa unitas non diceretur de aliquo uno, sed diceretur de pluribus realiter distinctis, sicut dictum est 6 ; ideo etc. 20 1 eis] ipsis F 1-3 secundum ... quid om. AD 1 secundum] scilicet B 3 aliam] 3-4 Postea ... di1ferentium om. Z 5 dicatur] dicas GZ Il si i/4 Z, opinionem add. F om. codd. :: differentia] diversa A, definienda G 6 illa om. Z 7 quam] quod Z ·· homo3] asinus E 8 acàpit] accepit Z 10 praeàse] primo Z Il quod ... diffi:rant om. E 11 pluribus] differant add. E l! quae dicuntur om. G 11-12 vere ... dicuntur om. (hom.) C 11 uno] sono(!) D .. illorum] ilio F :' aliud] alia Z 12 negetur] negatar EG, negentur Z 13 negatur] negetur Fii Et om. G 13-14 Et ... homo om. (hom.) A 14 sic] sicut G 15 confinnationem] dico add. F 17 generantis] generatis Fil genitum] generatum G 18 univoca] unica ABF 20 ideo] non A, igitur DF
De his opinionibus vid.esis infra, d. 2, q. 8 (pp. 266--292). 2 Aristot., Metaph., V, c. 10 (1018a 20-1018b 8); X, cc. tt. 13-26 (1055a 3 3 Aristot., Metaph., X, c. 3, t. 12 (1054b 25-28). 1059a 14). 4 Supra, p. 172 lin. 19-21. 5 Supra, p. 172, lin. 22-173 lin. 2. 6 Supra, pp. 212s. I
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
219
Ad auctoritatem A v i c e n n a e l dico quod non debet intelligi quod 'equinitas est tantum equinitas' ita quod equinitas nec sit una nec plures, nec in intellectu nec in effectu, quia realiter equinitas est in effectu et realiter est singularis. Sicut enim equis nitas est realiter creata a Deo, et similiter equinitas est distincta realiter a Deo, ita equinitas est realiter et veraciter singularis. Sed intelligit A v i c e n n a quod ista non conveniunt equinitati per se primo modo, nec aliquod istorum ponitur in eius definitione, sicut i p se m e t exprimit 2. 10 S i d i c a t u r, secundum A v i c e n n a m et secundum a l i o s p h i l oso p h o s 3, equinitas est de se indifferens ut sit singularis et ut sit universalis, quaero quomodo ista est vera? Aut secundum quod equinitas supponit simpliciter aut personaliter. Si simpliciter, et iste conceptus non est indifferens, quia nullo 1s modo potest esse singularis; igitur non est suppositio simplex quando terminus supponit pro conceptu, quod est contra praedicta. Si supponat personaliter, tunc est falsa, quia tunc supponit pro singularibus; sed nihil singulare est sic indifferens; igitur videtur quod praeter suppositionem pro conceptu et pro re sin20 gulari oportet ponere tertiam, quando terminus supponit pro ipsa quidditate absolute indifferenti ad utrumque: 2 quodl om. F equirùtaslj entitas A ita ... equinitas om. (hom.) C 3 neclj 4 realiter om. D ::est singularis] et simpliciter D 5 creata] non DFGZ ·· inl om. AC causata Z similiter om. GZ 6 realiterl om. ACDE 7 ista] istae C 9 exprimit] 10 et] quod D 11 alias] aliquos D : de om. C 12 et] ve! D exporùt F 15 igitur] quae G :' non est] nullo modo potest esse D 16 terminus] 14 non om. D communis F 17 supponat] supporùt Z ,l tuncl om. Z :: falsa] falsum Z 19 pro2 om. Z 21 absolute] absoluta ACE, 20 ponere] tenere F :! quando] quomodo B .: ipsa] ista F et add. D indifli:renti J quia diffèrentia E ' utrumque J utrumlibet F
I
Supra, p. 173, lin. 3-5.
2
Scilicet Avicenna, Metaph., V, c. l
3 Cf. Henricus Gandavensis, Summa, a. 38, (ed. Venetiis 1508, ( 86v). · q. 5 (I, ed. Parisiis 1520, f. 168v); Quodl., m, q. 9 (ed. Parisiis 1518,
f( 58v-62r).
220
LIBER I DIST. 2 Q. VI
R esp o n d eo unifornùter ad aliqua praedicta l - quod haec ·non est vera 'equinitas non est de se universalis nec particularis, sed indifferens ad esse universale et [ad esse] singulare', nisi seCWldum quod per eam intelligitur unus actus signatus qui est iste quod 'de equinitate potest indifferenter pracdicari esse universale et esse singulare'. Et in isto actu signato 'equinitas' habet suppositionem simplicem, sed in duobus actibus exercitis veris correspondentibus 'equinitas' habebit diversam suppositionem, quia in uno habebit suppositionem simplicem, scilicet in isto 'equinitas est universalis', et in alio personalem, scilicet in isto 'equinitas est singularis'. V erbi gratia, haec est vera 'de homine praedicatur vox et currere', et in ista ly homo habet suppositionem materialem, quia de ista voce 'homo' praedicatur utrumque. Et isti actui signato correpondent duo actus exerciti veri, scilicet iste 'homo est vox', in quo 'homo' supponit materialiter, et iste 'homo currit', in quo 'homo' supponit personaliter. Ad u l t i m u m 2 dico quod quando convenientia et differentia compatiuntur se, non est inconveniens quod conveniant eidem per idem; et ideo quod aliqua conveniant specifice et tamen differant numeraliter, non est inconveniens. Patet per exemplum proprium, quia certum est quod natura contracta convenit realiter cum differentia individuali, quia est eadem res realiter, et tamen natura distinguitur aliquo modo a differentia contrahente. Tunc 1 aliqua] onuùa D, alia Z 2 non2] nec G 2-3 particularis] singularis F 3 sed] scilicet Z :: universale om. G et] ve! B : essei om. DE 3-4 secundum] quod D 4 eam] esse Z :1 qui] quae AE 6 signato] significato E 7 exercitis] exercitatis Z veris] vere F 8 habebit] habet DZ : quia] ita quod F ·:uno] una E 10 est] personalis adJ. G 12 ista] prima B 13 signato] significato E 14 exerciti] exercitus E, exercitati Z 15 homo2 om. E 19 eidem] idem F 11 quod] pro add. D Il tamen om. DZ 21 natura contracta] differentia contrahens D 22 differentia individuali] natura contracta D Il realiter] eu m differentia adJ. GZ 23 distinguitur] differt ADZ differentia] natura D, om. AEFGZ , contrahente] differentia add. D
2
l Scilicet ut respond.it ad auctoritatem Avicennae, supra, p. 219. Supra, p. 173, lin. 6-9.
5
10
15
20
AN UNIVERSALE FORMAUTER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
221
quaero: aut eodem convenit et differt, aut alio et alio? Si eodem, habeo propositum, quod idem eodem indistincto convenit realiter cum eodem et distinguitur formaliter. Et eadem facilitate d i c a m ego quod Sortes eodem convenit specie cum Platone et distins guitur numeralitcr, et ita universaliter de omnibus talibus. Si autem alio et alio convenit et distinguitur, quaero de illis, quia il1a aliquo modo distinguurntu et tamen conveniunt quia sunt una res: aut igitur eodem conveniunt et distinguuntur, aut alio et alio? Et ita vel erit processus in infìnitum vel stabitur quod idem eodem conto venit sic cum aliquo et distinguitur sic ab eodem. Et eadem facilitate dicam quod idem eodem convenit specie cum aliquo et distinguitur numeraliter ab eodem. S i d i c a t u r l : omni intellectu circumscripto, maior convenientia ex natura rei est inter Sortem et Platonem quam inter 1s Sortem et istum asinum, igitur ex natura rei Sortes et Plato conveniunt in aliqua natura in qua non conveniunt Sortes et iste asinus 2: Similiter, rus1 maior esset convenientia inter Sortem et Platonem quam inter Sortem et istum asinum, non plus posset abstrahi conceptus specifìcus a Sorte et a Platone quam a Sorte et isto asino : Ad p r i m u m istorum dico quod consequentia facta n o n v a l e t, sicut non sequitur 'magis convenit realiter natura intellectualis cum Deo ex hoc quod est imago Dei quam natura in2 habeo] habetur E quod] quia DEFG idem om. E eodem] modo add. G 3 disrilrguitur] differt C, distinguatur G 5 Si] Sed ADGZ · autem om. Z 6 quia] quae C 8 alici] aliquo G ; et om. G 9 stabitur] dabitur Z 10 sicl] se C quia illa] quae D 10-11 sicl ... convenit om. E 10 aliquo] alio F 11 eodem] sit add. G 11-12 disrilrguitur] differt EF, et add. ab alio quandocumque distinguitur E 13 maior] est add. Z 20 a2 om. DEFZ 23 magis] non add. E realiter om. DZ 15 isturn om. Z 24 hoc] eo E 1 imago om. A Dei om. D
Cf. Scotus, In Aristot. Metaph., VII, q. 13, n. 1 (ed. Wadding, IV, 698). 2 Secundum Scotum, Ordinatio, I, d. 8, p. l, q. 3, n. 82 (ed. Vaticana, IV, 190). 1
UBER I DIST. 2 Q. VI
222
sensibilis quae non est imago'; et tamen in nullo reali conveniunt quod sit aliquo modo distinctum ab istis, etiam secundwn e o s l, sed certe se ipsis plus conveniunt. lta est in proposito, quod Sortes et Plato se ipsis plus conveniunt quam Sortes et iste asinus, omni alio circwnscripto. Similiter, ens reale plus convenit cwn Deo s quam ens rationis, et tamen Deus non in aliquo convenit cwn creatura nisi forte in conceptu. Per hoc patet ad s e c u n d u m, quod est maior convenientia inter Sortem et Platonem quam inter Sortem et istum asinwn, non propter aliquid aliquo modo distinctum, sed se ipsis plus 10 conveniunt. C o n firma tu r ista responsio per dieta e or u m 2, quia accipio duas differentias individuales contrahentes naturam hominis: istae differentiae plus conveniunt quam una differentia individualis contrahens naturam hominis et una differentia individualis con- 1s trahens naturam albedinis. Probatio istius, quia differentia individualis contrahens naturam hominis convenit cwn natura contracta, quia est eadem res realiter cwn illa, sed illa natura contracta, puta natura Sortis, plus convenit cwn natura Platonis quam cwn natura albedinis, igitur plus convenit cwn differentia individuali w contrahente. Et per consequens, a primo ad ultimwn, differentia individualis Sortis plus convenit cwn differentia individuali Platonis quam cwn differentia individuali huius albedinis, et certum 1 imago] Dei add. Z tamen] cum Dco add. D 2 quod] et G . distinctum] distinctis G 3 certe om. Z est om. Z :' quod] quia C 4 se ipsis om. D :i iste om. F :: asinus om. Z 6 non ... aliquo] in nullo reali D 1: cum] ulla add. Z 7 creatura] eo D 8 Per] Propter A 12 responsio] ratio D , dieta] praedicta D 13 hominis] tunc add. E 14-16 istae ... albedinis] et unam c!ifferentiam contrahentem naturam albedinis, differentia contrahens naturam hominis, puta Sortis, et plus convenit cum differentia Platonis quam ista differentia contrahens naturam albedinis D 14-17 istae ... hominis om. (hom.) C 16 quia] quae Z 16-18 quia ... contracta mg. f2 16 Probatio istius] Probo Z 18 res] vel add. CE 19 plus om. G ;l quam] et G 21 contrahente] igitur add. E
Secundum Scotum, Ordinatio, I, d. 8, p. l, q. 3, n. 82 (ed. Vaticana, IV, 190). 2 Seu per dieta in instantia, supra, p. 221, lin. 13-20. l
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
223
est quod distinguitur realiter ab ipsa. Aut igitur eodem plus convenit cum una quam cum alia, aut alio. Si eodem et eodem convenit cum una et distinguitur realiter ab alia, tunc habetur propositum, quod aliquid eodem potest convenire cum aliquo et distin5 gui ab eodem. Si alio et alio, igitur d.ifferentia individualis induderet multa et esset processus in infinitum, quorum utrumque est . . mconvet11ens. S i d i c a t u r quod ista differentia individualis, puta Sortis, non per se vel ex se sed per naturam contractam plus convenit 10 cum natura Platonis et cum differentia individuali Platonis quam cum natura huius albedinis: C o n t r a : sicut differentia individualis Sortis plus convenit cum natura Platonis, ita e converso natura Platonis plus convenit cum differentia individuali Sortis quam cum differentia indivi15 duali huius albedinis; igitur aut ex se plus convenit, aut per d.ifferentiam individualem contrahentem, aut per naturam Sortis. Si primum, et certum est quod distinguitur ex se, igitur idem eodem distinguitur et convenit cum eodem. Secundum non potest dari, quia tunc illa d.ifferentia individualis plus conveniret cum una zo differentia individuali quam cum alia. Nec tertium potest dari, quia nunquam aliquid est idem realiter cum aliquo per aliquid sibi extrinsecum et realiter distinctum ab co. S i d i c a t u r quod quamvis ex se conveniat cum ista differentia individuali, non tamen distinguitur ab ea nisi per aliam zs differentiam individualem: 2 alia] et distinguitur realiter ab illa add. Z ali o] et ali o add. D · et eodem2 om. Z inclu4-5 distingui] sic add. E 3 alia] illa Z : tunc om. DEZ , habetur] habeo D 10-11 quam ... albedinis] sed tantum per dif!i,.. 10 Platonis2 om. G deret] includit D 11 albedinis] sed non distinguitur ex se nisi per diffèrentiam additam rentiam additam A 13 ita ... Plato12 plus om. ABZ illi naturae et sic alia et alio add. (v. /in. 23-24) D 16 Si] Sed E 15 ex] a E · per] aliquam add. DE 14 diffèrentia] natura F nis om. E 20 differentia individuali om. D Il 19 una] illa E 18 cum] ab Z ' Secundum] Sed G 24 individuali] quia 21 quia] quod G il idem om. E cum om. G Il tertium om. G secundum eos ex se non repugnat sibi esse sine quacumque diffèrentia individuali (v. p. 224, lin. 2-3) add. E :: tamen om. F i! ab ea om. D :1 aliam] aliquam GZ
224
LIBER I DIST. 2 Q. VI
C o n t r a: natura ex se distinguitur ab omni differentia individuali, quia secundum e o s l ex se non repugnat sibi esse sine quacumque d.ifferentia individuali. Praeterea, duae differentiae individuales ex hoc ipso quod utraque est creatura plus conveniunt quam ista creatura et Deus, et certum est quod distinguuntur; igitur oportet ponere quod idem eodem distinguitur et convenit, vd oportet ponere processum in infinitum. (Ao
ARGUMENTUM PRINCIPALE]
Ad argumentum principale 2 patet quod natura lapidis de se est haec, et ideo natura lapidis non potest esse in alio, et tamen cum hoc stat quod natura lapidis de se non est haec, sed illa et in alio, quia sunt duae indefìnitae, verifìcatae pro diversis singularibus. !§ Tamen sciendum est quod de virtute sermonis haec est falsa 'natura lapidis est in lapide', sed debet concedi quod natura lapidis est lapis; - tamen de Christo potest concedi quod natura humana est in Christo -; communiter tamen conceditur. Sed si intdligatur quod natura lapidis vere sit in lapide tamquam m aliquo quocumque modo distincto, est simpliciter falsum. Si autem intelligatur quod illa natura est lapis, verum est. §l ------------------
l ex] per F 2 ex se om. EZ il repugnat] repraesentat G, mg. B, om. A 5 crea10-11 et! ... haec om. (hom.) E tura] causa E 6 ponere om. Z '; eodem] modo add. EZ 10 lapidis] de se add. D 11 est] sit EFZ 12 verificatae] infinitae E 13-19 Tamen ... 13 est! om. F 14-15 sed ... lapis mg. F2 16 conceditur] concedo B, est om. A quod natura lapidis est in lapide add. D': Sed om. C 17 vere] verum E, om. G :' tamquam] 18 distincto] dicto AZ 19 autem] aliter C · lapis] tunc add. D ;: est] etc. tamen B add. B, et concedendum add. D l
Cf. supra, pp. 161ss,
5
2
Supra, p. 160, lin. 8-13.
to
t5
[QUAESTIO VII UTRUM UNIVERSALE ET COMMUNE UNIVOCUM SIT QUOMODOCUMQUE
RRAI.ITER A PARTE REI EXTRA ANIMAM]
5
10
15
Quarto quaero utrum illud quod est universale et commune univocum sit quomodocumque realiter a parte rei extra animam. Q uod si c: Secundum C o m m e n t a t o r e m VII Metaphysicae, commento 11 I : « Definitio est idem cum substantia rei •; igitur est aliquo modo extra animam, et per consequens omnes partes suae sunt aliquo modo extra animam; sed definitio componitur ex universalibus; igitur etc. Ad oppositum: Opposita non possunt competere eidem; sed omnis res extra animam est simpliciter singularis; igitur nulla est aliquo modo universalis. [ 0PINIO COMMUNIS]
In conclusione istius quaestionis omnes quos vidi concordant, dicentes quod natura, quae est aliquo modo universalis, saltem in potentia et incomplete 2, est realiter in individuo, quamvis aliqui 4 Quarto] Praeterea circa idem prann. Z 5 quomodocumque] quocumque E 811] enimE, 5 G 9-lOet ... animam om. (hom.) BC 7 Secundum] Avicennamadd. E 10 componitur] aliquo modo add. F 14 simpliciter] realiter G il nulla] res ada. AZ 18 est] in add. G 19 in om. G l Averroes, In Aristot. Metaph., VII, t. 11 (ed. Iuntina, VIII, f. 76r). Cf. Thomas Aquinas, Opusc. XXVII, tract. I 'De universalibus': « Et tangitur in hoc duplex esse universalis: unum, secundum quod est in rebus, aliud secundum quod est in anima... ; quantum vero ad aliud esse est quaedam
2
OCXHAM, OPERA 'THEoL. II
15
226
LlBER l DIST. 2 Q. VII
d.icant quod distinguitur realiter, aliqui quod tantum formaliter, aliqui quod nullo modo ex natura rei sed secundum. rationem tantum vd per considerationem intellectus. (PRIMUS MODUS PONENDI OPINIONEM COMMUNEM)
Unde dicunt aliqui 1 quod in creaturis est quaedam forma, s quae secundum rem et naturam nullam unitatem habet in se omnino, sed in se est naturaliter divisa et habet solum unitatem secundum intellectum rationis, ita quod in primitate illius unitatis absque alicuius formalis positivi adiectione in nullo individuo subsistit, ut est forma generis, quae in rerum natura non est nisi 10 divisa per formas specierum. Alia est forma quae secundum rem et naturam in se sic est una et individua et ab alia divisa, ut in suppositis, nullo formali sibi addito, subsistit, ut est forma cuiuslibet speciei specialissimae, cuius unitas non est nisi secundum. 1 dicant] dicunt G 2 rei] propria D 3 vel] sive F Il per om. D 5 aliqui] 6 et] secundum add. D Il n.ulbm] illam E quidam F, alli G Il aliqui quod] aliquid A 8 intellectum rationis] considerationem intellectus F . primitate] puritate Borgh., finitate Vat. 9 formalis] formali Z :: adiectione] obiectione B '! in ... individuo ita DEZ, Borgh.; om. ABCFG, Vat. 10 quae] est add. GZ 11 divisa] in formas sive add. Borgh. 12 natura m] et add. C , et2 om. B : alia] alio E 13 suppositis] supposito Z :: subsistit] subsistat Z 14 non ... nisi] et n.onnisi Z
natura, et non est universale actu, sed potentia, quia potentia habct ut talis natura fiat universalis per actionem intellectus •; Aegidius Romanus, in quaestione: Utrum universalia sint in particularibus, similiter dicit: « Sed idem etiam non est universale nisi in potentia; et ideo non oportet quod tmiversale habeat esse universale antequam intelligatur, nisi in potentia • (apud G.Bruni, « Una inedita 'Quaestio de universalibus' di Egidio Romano •, Collezione di testi Filosofici inediti e rari, II, Napoli 1935, 20); Petrus Aureoli, In II Sent., d. 9, a. 3: c Ideo si quaeras, unitas specifica humanitatis in quo est formaliter, dico quod... illa tmitas est in re extra in potentia et inchoative • (II, Rornae 1605, 109b). 1 C( Thomas Aquinas, ubi supra, p. 225, nota 2; Hervaeus Natalis, In II Sent., d. 3, q. 3 (ed. Parisiis 1647, 111). Verba tamen hic recitata nec apud Thomam nec apud Hervaeum occurrtmt.
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
'12.7
rationem; indivisa, dico, quantum est ex se quoad partes subiectivas. - V ult igitur i s t a o p i n i o quod forma generis non est una simplex ex se, sed ex se est divisa; sed forma speciei ex se est una simplex, et ut sic est universalis, sed ipsa forma ut s signata in hoc supposito est particularis; ita quod i s t a o p i n i o ponit quod tam forma generis quam speciei subsistit in ipsis singularibus quamvis aliter et aliter. (SECUNDUS MODUS PONENDI OPINIONEM COMMUNEMJ
10
Alii l autem ponunt quod res secundum esse suum in effectu est singularis, et eadem res secundum esse suum in intellectu est universalis, ita quod eadem res secundum unum esse vel secundum unam considerationem est universalis, et secundum aliud esse vel secundum aliam considerationem est singularis. (0PINIO HENRICI DE HARCLAY]
1s
Aliqui autem m o d e r n i 2 ponunt quod eadem res sub uno conceptu est universalis et sub alio conceptu est singularis. Unde --------
- - - - --
1 indivisa] indivisam BDE dico om. Z 4 utl] non G 5 signata] significato E in] et C 6 quam] forma add. F ipsis] istis BCE 9-10 effectu ... in om. (hom.) E 13 singularis] universalis D 15 Aliqui] Alii C 16 con11-12 universalis ... est om. E ceptu2 om. DEF est] particularis ( !) add. F I Simile habet auctor anonymus cod. Paris. Nat. lat. 17813: cEt quoniam genera et species... nec possunt esse sinc individuis, quia nihil sunt aliud quam individua, sed alio modo considerata. Eadem enim rcs et individuum et species et genus est diversis modis considerata, sicut eadem res et Socrates est et homo et animal• (apud B. Hauréau, Notices et extraits Je quelques manuscrits latin de la Bibliothèque Nationale, V, Paris 1892, 296); cf. Durandus, Sent., II, d. 3, q. 2, n. 14: c Eorum quae sunt idem in quantum huiusmodi, sunt eadem principia, sed natura universalis et individua seu singularis sunt idem secundum rem, differunt autem secundum rationem, quia quod dicit species indeterminate individuum dicit determinate • (ed. 2 Opinio, verbotcnus hic recitata, est HenAntverpiae 1566, f. 137ra). rici de Harclay, Quaestiones disputatae, q. 3 (cod. Vat. Burgh. 171, f. 10va); cf. F. Pelster, c Henrich von Harclay, Kanzler von Oxford, und seine Qua-
228
LIBER I DIST.
2 Q. VII
d.icunt sic: « Superioritas et inferioritas convenit rei tantum in comparatione ad intellectum, nam, secundum A v i c e n n a m I Metaphysicae l, una et eadem res sub uno intellectu vel conceptu est singularis et sub alio est universalis. Hoc modo dico quod omnis res posita extra animam eo ipso est singularis; et haec res singularis est apta nata movere intellectum ad conci.piendum ipsam confuse et ad conci.piendum ipsam d.istincte. Et voco conceptum confusum illum conceptum quo intellectus non d.istinguit hanc rem ab alia; et sic Sortes movet intellectum ad conci.piendum ipsum esse hominem, et per illum conceptum non d.istinguit intellectus nec distincte cognosci.t Sortem a Platone. Modo dico quod superius ad Sortem, puta homo vel animai, non significat rem aliam nisi rem quae est Sortes, ut tamen conci.pitur confuse et ut movet intellectum ad conci.piendum ipsum, modo tamen confuso. Et sic dico quod haec 'Sortes est homo' est praedicatio superioris de inferiori, quod non est aliud nisi quod Sortes est Sortes, et Sortes est absolute homo ut confuse conceptus. Unde in rei veritate Sortes est homo, animai, corpus; ista omnia sunt unum realiter, nec est superius et inferius nisi secundum intellectum considerantem modo dicto •· l dicunt] dicit F rei] semper add. D >-4 ve! ... quod om. C 5 posita] positiva 7 confuse ... ipsam om. E 8 illum conceptum om. Z ì: lune Junam Z Z res] sic add. Z 9-10 ipsum B ii conceptum om. Z 8-9 hanc rem om., sed scr. in margine hic deficit aliquid C 13 Sortes] homo E 13-14 et ut] Etiam Z, id est Harclay 10-11 intellectus om. EG 14 tamen] tantum E, non GZ 15 haec] hic GZ, om. C l' homo] in add. G 16 aliud] ve! 16-17 Sortesl ... conceptus ita ABEFH, Gotinga, Mmon 106, Paris lat., Vat.; passum add. CD Sones est et quod Sortes est Sortes absolute ut confuse (distincte Z, del. et rorr. in distincte Giessa) conceptus. Sortes... confuse conceptus CDGZ, Giessa; Sortes et quod est Sortes absolute ut confuse conceptus, Sortes ... homo rrùnus commune conceptus Pad. Univ.; Sortes absolute est Sortes ut confuse conceptus Borgh.: Sortes est Sortes, id est Sortes absolute est Sortes, ut tamen confuse 18 unum] idem D 19 nec] non C l! et] nec GZ, Harclay intellectus Harclay
stionen »,Miscellanea F. Ehrle, I, Roma 1924, 307-356;]. Kraus, « Die Universalienlehre des Oxforder Kanzlers Heinrich von Harclay in ihrer Mittelstellung zwisch.en skotistischem Realismus und ockharnistischem Nominalismus », Divus Thomas (Friburgiae), X (1932), 36-58, 475-508; XI (1933), 76-96, 288-314. l Avicenna, Metaph., V, cc. 1 et 2 (ed. Venetiis, 1508, f. 87rb, 87va).
5
10
15
20
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
229
Sic ergo onmes istae opiniones ponunt quod universale et singulare sunt eadem res realiter, nec differunt nisi secundum rationem; et in hoc discrepant a tribus opinionibus recitatis in tribus quaestionibus praecedentibus l ; onmes tamen in hoc conveniunt s quod universalia sunt aliquo modo a parte rei, ita quod universalia sunt realiter in ipsis singularibus. [RATIONES PRO OPINIONE COMMUNI j
1o
ts
w
Pro ista conclusione communi potest argui m u l t i p l iciter2: P r i m o sic: illud quod realiter dividitur in veras res est vera res; sed forma generis, et similiter forma speciei, realiter dividitur in veras res tamquam in partes suas subiectivas, et eodem modo universale onme dividitur in partes reales suas subiectivas; igitur onme tale est vera res extra animam. S e c u n d o sic: onme quod est vere essentia alicuius rei et includitur essentialiter in intellectu quidditativo alicuius rei extra animam est vera res extra animam; sed onme genus, omnis species, et universaliter omne universale praedicabile in quid de vera re extra animam, est de essentia inferioris et induditur essentialiter in intellectu quidditativo cuiuslibet per se inferioris; igitur etc. I ergo om. G 2 sunt l una ve! add. E 3 et l aut A 8 conclusione l opi10 realiterl vere D,, resl tamquam in partes subiectivas aJd. D nione D ii co=uni om. Z 11 sirniliter om. G : fornu2l et aJd. G ' realiterl vere DF, specics G, om. Z 11-12 dividitur] dividuntur GZ 12-13 et. .. subiectivas om. (hom.) F 13 reales om. Z 15 vere l 17 est ... aninum om. G l de add. D, in aJd. G, om. EZ ,: essential esse G !l et om. G genus l et aJd. F, igitur add. G 18 universaliter] sirniliter G 19 de l vera add. B inferiorisl superioris ABCEG ,. essentialiter om. Z 20 se om. Z
l Scilicet in quaestionibus 4-6, supra, pp. 99-225. 2 1\rgumcnta quae sequuntur apud nullum auctorem simul ac hoc ordine invenimus, licet nonnulla eorum in scriptis variorum doctom.n rccurrant. Per vcrba 'potest argui' Guillelmus, nostro iudicio, insinuat se non argumenta determinati auctoris recitare, sed potius argumenta a se cxcogitata.
2.30
LIBER I DIST. 2 Q. VII
C o n f i r m a t u r, quia omnis res extra animam potest vere et perfecte et distincte intelligi sine ilio quod non est .aliquo modo vera res nec intrinseca sibi; sed nullum individuum potest vere intelligi, nec distincte, non intellecto per se superiori, sicut Sortes non potest intelligi non intellecto animali vd homine vd quo- 5 cumque superiori; igitur quodcumque superius ad Sortem est de essentia Sortis et per consequens vera res extra animam, quia nullum ens rationis est de essentia rei exsistentis extra animam. T e r t i o sic: in rerum natura est aliquid per identitatem communicabile pluribus; sed tale non est nisi universale; igitur 10 universale est aliquid realiter exsistens in rerum natura. Q u a r t o: quia omnia quae sunt in linea praedicamentali sunt verae res et non tantum entia rationis; sed in linea praedicamentali ponuntur tam genera quam species; igitur tam genera quam species sunt verae res extra animam. Maior est manifesta: t5 t u m q u i a genus praedicatur in quid et univoce de omnibus per se contentis sub ilio genere; sed nihil praedicatur univoce de ente reali et de ente rationis; igitur omnia quae sunt per se in genere praedicamentali vel sunt entia realia vel sunt entia rationis; et certum est quod non omnia sunt entia rationis, igitur omnia sunt 20 entia realia. T u m q u i a nihil per se contentum sub altero immediate dividentium aliquod commune per se continetur sub aliquo contento sub altero dividentium. Sicut si substantia dividatur per substantiam corpoream et incorpoream, nihil per se contentum sub substantia corporea continetur per se sub aliquo con- zs tento sub substantia incorporea. Sed ens prima divisione dividitur 2 perfecte et om. E 3 sibi om. C 4 intellecto] intelligendo G se] suo add. F 5 potest) distincte add. D non] nisi G 6 ad Sorteml Sortis Z 10 nisi om. Z 11 universale] ille F 12 Quarto] sic add. D quia l quod AE · quae om. G ,. in linea l 14 igitur om. G 14-15 tam ... species om. GZ 14 genera2) genus F realia A 15 est manifesta) patet Z 17 genere om. Z :: praedicatur) probabitur E 18 de om. Z 19 sunt2 om. CZ 21 per se om. Z [i altero] aliquo Z 22 aliquodl , igitur om. E aliquid Z :: continetur] continentur C 23 aliquo ... sub om. E 24 incorpoream] et add. Z 25 substantia om. E 25-26 continetur ... incorporea] continetur suh substantia incorporea ve! 26 incorporea] corporea A l' ens] praedicabile add. D sub aliquo contento sub suhstantia E
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
231
in ens extra animam et ens rationis I ; igitur nullum ens rationis potest contineri sub aliquo praedicamento, quia ens reale extra animam dividitur in d.ecem praedicamenta; igitur cum genera et species contineantur sub substantia quae est unum praedicamentum, s non poterunt contineri sub ente rationis, et per consequens non sunt entia rationis sed realia. T u m q u i a si genera et species essent entia rationis, igitur cum entia rationis varientur ad variationem intellectuum, sequitur quod genera et species varientur secundum variationem intellectuum, et ita quot sunt intellectus 10 tot erunt genera substantiae. Praeterea, aliqua distinctio est inter suppositum et naturam, alioquin ita esset haec vera 'homo est humanitas' sicut haec 'homo est homo'; sed suppositum est a parte rei, et similiter natura, quia aliter in re nulla esset distinctio; igitur universale est aliquo modo 1s a parte rei. Praeterea, per auctoritates: B o e t h i u s 2 dicit quod species est totum esse individuorum; igitur species est eadem res cum individuis, igitur est a parte rei. Praeterea, A u c t o r Sex Principiorum 3 quaerit istam quaestio20 nem: utrum universalia fiant a natura vel ab arte. Et respondet quod fiunt a natura. Sed natura occulte operatur in universalibus, nam producendo singularia producit universalia. Omnis igitur 1 enslj in anima add. D et] in add. D 1! igitur ... rationis om. (hom.) G 1-2 igitur ... quia om. Z 2 quia] quod G 3 genera] genus B 4 quae] quod F Il praedicamentum om. E 5 non] ideo E Il poterunt] potest F 6 sed realia om. G 6-7 Tum ... rationis mg. F2 7 entia] ens F Il varientur] varietur F, variantur G ii ad] secundum E 9 secundum] ad F il varia8-9 sequitur ... intellectuum om. (hom.) C ,: genera ... ita om. Z tionem] varietatem E 10 erunt] sunt DE Il genera] generalissima add. DE 11 est] 12 haec] ista D 14 est om. B 16 auctoritates] auctoritatem Z 17 estl] aliqua add. D sunt D 18 individuis] individuo E 19-20 istam quaestionem om. Z 22 igitur] enim D, om. Z
I C( Aristot., Metaph., V, c. 7, t. 14 (1017a 22-35). 2 Boethius, In Porphyrium, m, cap. 'De specie' (PL 64, 115 A). 3 Liber sex principiomm, c. 1, nn. 7-9 (Aristoteles Latinus, I, 6-7, ed. L. Minio-Paluello, 36s.).
232
LIBER I DIST.
2 Q. VII
communitas, ut d i c i t, a singularitate procedit. Ex hoc arguitur sic: illud quod :fit a natura habet esse extra animam; sed universale :fit a natura; igitur etc. Item, IV Topicorum l: In.terempto genere, interimitur species et individuum; sed nunquam ad interemptionem entis in anima 5 sequitur interemptio entis extra animam; igitur genus est extra ammam. Item, P h i l o s o p h u s I Posteriorum 2 : Demonstrationes sunt de perpetuis et incorruptibilibus. Et L i n c o l n i e n s i s dicit ibidem 3 quod c manifestum est quod demonstratio :fit de to universalibus repertis in singularibus •; igitur universalia sunt vere extra animam. Item, P h i l o s o p h u s, cap. 18 4 : Universale semper et ubique est. Et L i n c o l n i e n s i s dicit ibidem 5 sic: c Si intelligamus universalia - per modum A r i s t o t e l i s - formas 15 repertas in quidditatibus singularium seu particularium a quibus sunt res particulares illud quod sunt, tunc universale esse ubique nihil aliud est quam ipsum esse in quolibet particulari. Ubique enim esse est esse in quolibet suorum locorum. Loca autem ipsorum universalium sunt ipsa singularia in quibus sunt ipsa 1D universalia •· l ut] ubi G Il singularitate] singulari om. F 2 fit] sit A 3 igitur om. Z 4 interimitur] et add. B 9 incorruptibilibus] corruptibilibus om. E 10 fit] sit E ; de] ex F, om. A 11 vere om. D 13 Philosophus] ibidem add. D Il 18] 8 DEF, vel 8 add. BCG 14 ubique] ubicumque C Il dicit] ostendit E Il Si om. GZ 14-15 ituelligamus] intdligimus DG 16 seu] vel F 17 quod] quae G 1: universale] univenalia G 18 quam] quod _GZ Il Ubique] Sed A, Unum GZ 21 universalia J singularia C
l Aristot., Topica, IV, c. 4 {124b 11-12). 2 Aristot., Anal. Poster., I, c. 8, t. 62 (75b 24-25). 3 Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., c. 7, t. 39 (ed. Bononiae 1519, ff. 9vh-10ra). 4 Aristot., Anal. Poster., l, c. 31, t. 218 (87b 32-33). 5 Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., c. 18, t. 112 (ed. cit., f. 30rb).
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTII.A ANIMAM
233
Item, P h i l o s o p h u s, I Physicorum I, dicit quod confusa sunt nobis magis nota; sed entia in anima non sunt nobis magis nota; igitur universalia non sunt praecise entia in anima. Item, C o m m e n t a t o r, I Physicorum, commento 4 2: c Ins tendit per universalia universalissima quae possunt inveniri in istis rebus rerum naturalium •; igitur universalia sunt in singularibus. Item, ibidem, commento 13 3: c Intentiones de quibus dicitur hoc nomen 'ens', scilicet universale et individuum, multum runt •; igitur universale est vere ens. w Item, ibidem, commento 15 4: c Hoc nomen 'ens' dicitur de intentione universali et particulari, scilicet individuo •· Item, III Metaphysicae 5 : « Dicimus singulare unum numero, universale vero quod in his •· Item, V Metaphysicae, cap. 'De eodem' 6: « Socrates non m 1s multis est, propter quod non 'omnis Socrates' dicitur •· Item, VII Metaphysicae 7 : Ens significat quod quid est et individuum. Igitur utrumque est ens reale. Et similiter, ibidem, C o m m e n t a t or, commento 1 8: « Manifestum est quod primum de quo dicitur hoc nomen 'ens' 1 dicit om. D 2-3 sed ... nota om. (hom.) ABFG, Borgh., Val. 4 I Physicorum om. F 4-5 Intendit] intelligit Z 5 per] quod D :: quae om. DG possunt] esse aJd. E, om. G il i.stis om. G 6 rerum naturalium] naturalibus D .. naturalium ila A, Borgh. Averr.; materialium BCEFGHZ, Giessa, Gotinga, Padua Anton., Padua Univ., Paris Maz., Paris Nat., Vat. 7 ibidem] idem E 8-9 diffi:runt] d.ifferens G 10 dicitur] dividitur D Il de] in D 11 et] in aJd. D 12 Dicimus] dicit F 13 vero] enim F 14 Metaphysicae om. C Il non] est aJd. D 15 dicitur] est GZ 16 Item] Praeterea D 17 individuum] hoc aliquid add. Z 18 ibidem] idem Z, om. B 19 nomen om. GZ
Aristot., Physica, I, c. l, t. 3 (184a 21-23). 2 Averroes, In Aristot. 3 Averroes, In Aristot. PhyPhysicam, I, t. 4 (ed. Iuntina, IV, f. 3rb). sicam, I, t. 13 (ed. Iuntina, IV, f. 6vb). 4 Averroes, In Aristot. Physicam, l, t. 15 (ed. Inntina, IV, f. 7rb). 5 Aristot., Metaph., ID, c. 4, t. 14 (999b 34- 1000a 1). 6 Aristot., Metaph., IV, c. 9 (1018a 3-4). 7 Aristot., Metaph., VII, c. 1, t. 2 (1028a 13-15). 8 Averroes, In Aristot. Metaph., VII, sed potius t. 2 (ed. Iuntina, VIII, f. 72va). l
232
LIBEll. I DIST.
2 Q. VII
communitas, ut d i c i t, a singularitate procedit. Ex hoc arguitur sic: illud quod fit a natura habet esse extra animam; sed universale fit a natura; igitur etc. ltem, IV Topicorum l: Interempto genere, interimitur speci.es et individuum; sed nunquam ad interemptionem entis in anima sequitur interemptio entis extra animam; igitur genus est extra ammam. Item, P h i l o s o p h u s I Posteriorum 2 : Demonstrationes sunt de perpetuis et incorruptibilibus. Et L i n c o l n i e n s i s dicit ibidem 3 quod c manifestum est quod demonstratio fit de universalibus repertis in singularibus •; igitur universalia sunt vere extra animam. Item, P h i l o s o p h u s, cap. 18 4: Universale semper et ubique est. Et L i n c o l n i e n s i s dicit ibidem s sic: c Si intelligamus universalia - per modum A r i s t o t e l i s - formas repertas in quidditatibus singularium seu particularium a quibus sunt res particulares illud quod sunt, tunc universale esse ubique nihil aliud est quam ipsum esse in quolibet particulari. Ubique enim esse est esse in quolibet suorwn locorwn. Loca autem ipsorwn universalium sunt ipsa singularia in quibus sunt ipsa universalia •· 1 ut] ubi G Il singularitate] singu1ari om. F 2 fit] sit A 3 igitur om. Z 9 incorruptibilibus] corruptibilibus om. E 10 fit] sit E ,; 4 interim.itur] et aJd. B de] ex F, om. A 11 vere om. D 13 Philosophus] ibidem aJd. D 1118] 8 DEF, vel 8 aJd. BCG 14 ubique] ubicumque C Il dicit] ostendit E Il Si om. GZ 14-15 intelligamus] intelligimns DG 16 seu] vel F 17 quod] quae G 1: universale] univenalia G 18 quam] quodGZ Il Ubique] Sed A, Unum GZ 21 universalia] singularia C
l Aristot., Topica, IV, c. 4 (124b 11-12). 2 Aristot., Anal. Poster., I, c. 8, t. 62 (75b 24-25). 3 Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., c. 7, t. 39 (ed. Bononiae 1519, ff. 9vb-10ra). 4 Aristot., Anal. Poster., l, c. 31, t. 218 (87b 32-33). 5 Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., c. 18, t. 112 (ed. cit., f. 30rb).
5
10
t5
a:>
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
233
Item, P h i l o s o p h u s, I Physicorum l, dicit quod confusa sunt nobis magis nota; sed entia in anima non sunt nobis magis nota; igitur universalia non sunt praecise entia in anima. Item, C o m m e n t a t o r, I Physicorum, commento 4 2: c Ins tendit per universalia universalissima quae possunt inveniri in istis rebus rerum naturalium •; igitur universalia sunt in singularibus. Item, ibidem, commento 13 3 : c Intentiones de quibus dicitur hoc nomen 'ens', scilicet universale et individuum, multum differunt •; igitur universale est vere ens. 10 Item, ibidem, commento 15 4: c Hoc nomen 'ens' dicitur de intentione universali et particulari, scilicet individuo •· Item, ID Metaphysicae 5 : « Dicimus singulare unum numero, universale vero quod in his •· Item, V Metaphysicae, cap. 'De eodem' 6: « Socrates non m ts multis est, propter quod non 'omnis Socrates' dicitur •· Item, VII Metaphysicae 7 : Ens signifìcat quod quid est et individuum. Igitur utrumque est ens reale. Et similiter, ibidem, C o m m e n t a t o r, commento 1 s: « Manifestum est quod primum de quo dicitur hoc nomen 'ens' 1 dicit om. D 2-3 scd ... nota om. (hom.) ABFG, Borgh., Val. 4 I Physicorum om. F 4-5 Intendit] intelligit Z 5 per] quod D 1: quae om. DG possunt] esse add. E, om. G 11 istis om. G 6 rerum naturalium] naturalibus D .: naturalium ila A, Borgh. Avtrr.; materialium BCEFGHZ, Gi=a, Gotinga, Padua Anton., Padua Univ., Paris Maz., Paris Nat., Vat. 7 ibidem] idem E 8-9 diffèrunt] difièrens G 10 dicitur] dividitur D Il de] in D 11 et] in add. D 12 Dicimus] dicit F 13 vero] enim F 14 Metaphysicae om. C Il non] est add. D 15 dicitur] est GZ 16 Item] Praeterea D 17 individuum] hoc aliquid add. Z 18 ibidem] idem Z, om. B 19 nomen om. GZ
Aristot., Physica, I, c. l, t. 3 (184a 21-23). 2 Averroes, In Aristot. 3 Averroes, In Aristot. PhyPhysicam, I, t. 4 (ed. Iuntina, IV, f. 3rb). sicam, I, t. 13 (ed. Iuntina, IV, f. 6vb). 4 Averroes, In Aristot. Physicam, I, t. 15 (ed. Iuntina, IV, f. 7rb). 5 Aristot., Metaph., m, c. 4, t. 14 (999b 34- l ()()()a 1). 6 Aristot., Metaph., IV, c. 9 (1018a 3-4). 7 Aristot., Metaph., VII, c. 1, t. 2 (1028a 13-15). 8 Averroes, In Aristot. Metaph., VII, sed potius t. 2 (ed. Iuntina, vm, f. 72va). I
234
LIBER I DIST.
2 Q. VII
simpliciter et principaliter est illud quod dicitur in responsione ad 'quid est hoc individuum demonstratum exsistens per se'; et ista interrogatio est de substantia •· Ex hoc potest argui sic: illud quod est principalius ens quam aliquod accidens, est ens extra animam; sed universale est huiusmodi secnndum C o m m e n t a t o r e m. Similiter, illud per quod respondetur ad 'quid est' de substantia non est tantum ens in anima, quia illud non est de quidditate rei extra; sed per universale substantiae respondetur ad 'quid est individuum', non per individuum; igitur etc. Similiter, dicit l quod cista interrogario est de substantia •; sed ista interrogatio est de universali, sicut et responsio est per universale, igitur etc. Item, commento 3 2 : « !sta, scilicet quidditates, sunt substantiae, quia sunt partes substantiarum quae sunt substantiae in rei veritate, scilicet particularium ». Item, commento 4 3 : « Signum eius quod substantia apud nos est manifestior accidentibus, scilicet universalia substantiae quam universalia accidentium, est quod scire individuum substantiae per sua universalia substantialia est perfectius quam scire illud per universalia accidentium ». Item, commento 10 4: « Consideremus de hac substantia quam significat defìnitio •; igitur metaphysicus considerat de substantia quam significat defìnitio; sed non considerat de aliquo individuo; igitur etc. 1 responsione] ratione E 1-2 ad quid] quod C 4 principalius] principale E 7 eru] res Z i1 de] in G 8 ad] per D !l est om. A 5 universale] substantiae add. DE 9-11 Similiter. .. etc. om. (hom.) G 11 sicut om. A il per om. B 11-14 3 ... commento om. (hom.) E 12 Ista] Istae D, sunt add. G ;: !sta scilicet om. Z Il quia] quae G 13 veritate om. G 14 ltem] Commentator add. F ,: Signum] est add. D, huius add. G 15 est om. Z ·· universalia] scilicet add. E 16 universalia om. E :! accidentium] accidentibus E ·· est] et D, om. F " quod] quia F 16-17 individuum ... scire om. A 17 illud] idem B, illa EF
l A verroes, ibidem. 2 Averroes, In Aristot., Metaph., VII, t. 3 (ed. Iuntina, VIII, f. 73ra). 3 Averroes, ibidem, t. 4 (ed. Iuntina, VIII, 4 Averroes, ibidem, t. 10 (ed. luntina, VIII, f. 75vb). 73rb).
5
10
15
20
235
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANlMAM
ltem, commento 11, in principio l: c Substantia rei est illud quod dicitur in responsione ad 'quid est hoc individuum substantiae'. Et ideo descripsimus illam substantiam descriptione dialectica, quod est illud quod significat sermo qui dat essentiam rei quae est s definitio. Et est illud quod dicitur per se, id est, quod praedicatur essentialiter. Et innuit primum modum praedicabilium essentialium, scilicet definitionem •· Ex ista auctoritate patet quod definitio significat substantiam quae praedicatur essentialiter et primo modo; sed tale praedicatum non praedicatur nisi de pluribus; 10 igitur etc. Item, commento 40 2 : « Declaratum est ibi quid est substantia quae est quidditas et quomodo ista substantia est praedicabilis de illo quod est substantia, et quod hoc est ei secundum quod est universalis •· Igitur substantia aliqua est praedicabilis secundum 1s quod est universalis. (CONTRA OPINIONEM COMMUNEM]
Contra istam opinionem. Primo, contra conclusionem: non videtur quod aliqua res extra animam quae sit substantia sit universalis nisi forte per voluntariam institutionem. P r i m o, quia illa quae sunt opposita requirunt distincta quibus primo conveniant; sed universalitas et singularitas sunt huiusmodi secundum 1 11] 21 Z, 0111. E in principio om. C illud] id F 2 ad ... est om. A 2-3 substaruiac om. E 3 descripsimus] describimus D 4 qui] quo A , dat] dicit Z :: quae] qui C 5 definitio] distinctio G ' Et om. B est! om. D 6 primum] ipsum GZ 11 conunemo om. D 40] 4 BCF, 44 E . ibi] igitur Averr., otri. BD ' est om. G 12 et otri. D quomodo 0111. DZ praedicabilis] secundum quod est univenalis adJ. D 13 substantia] subicctum Z hoc] haec G j: ei] rei E, eius Z 'est om. DGZ 14 Igitur] substantia 17 istam opinionem] istas opiniones D 18 quae om. Z ', sit2 om. Z est add. E 20-21 conveniant] conveniunt G
l Averroes, ibidem, t. 11 (ed. Iuntina, VIII, f. 76rb). ibidem, t. 40 (ed. Iuntina, VIII, f. 90vb).
2
Averroes,
236
UBER I DIST. 2 Q. VII
o m n e s i s t o s l ; igitur illa quae primo et immediate denominantur ab istis distingunntur. Aut igitur distingunntur formaliter, quod est p r i u s improbatum 2 ; aut distingunntur sicut res et res, et per consequens redit prima 3 vd secunda opinio 4 improbata in primis quaestionibus; aut distingunntur sicut ens rationis et ens rationis, aut sicut ens reale et ens rationis. Et certum est quod illud quod est singulare primo et immediate non est ens rationis; igitur illud quod primo et immediate denominatur universale est tantum ens in anima, et per consequens non est in re. S e c u n d o sic: aut eadem res realiter et formaliter est singularis et universalis, aut non. Non potest dici quod non, sicut probatum est in tribus quaestionibus praecedentibus 5. Si sic, contra: illa res quae est singularis non est praedicabilis de pluribus; sed illud quod est universale est praedicabile de pluribus; igitur non est idem. Et hoc est sic arguere: impossibile est contradictoria de eodem primo verifìcari; sed praedicabile de pluribus et non praedicabile de pluribus verifìcantur de singulari et universali; igitur non snnt idem. S i d i c a t u r quod universale non praedicatur de pluribus nisi per actum intellectus componentis, et ideo res quae de se non praedicatur de pluribus potest per actum intellectus componentis praedicari de pluribus: Hoc n o n v a l e t, quia non tantum praedicari de pluribus et non praedicari de pluribus contradicnnt, sed praedicabile de 1 istos om. AF ,; illa om. Z 2 distinguuntur2 om. B 3 improbatum] in praedicam.entis G 4 et om. E irnprobata] irnprobatae ACG, irnprobatarum F 8 est om. G 9 per consequens] sic Z 10 res om. D '! et formaliter om. Z 11 tribus] duabus F 14 praedicabik] probabile AE 15 primo] vere G 16 praedicabile2] 13 illud om. Z praedicari E 17 verificantur] verificatur Z :1 universali] secundum eos aJJ. DEG 18 dicatur] dicas Z 19 res om. GZ :: quae] quod Z 20 compon.entis om. Z 22 non2 om. E 23 sed] sicut B 23-1 (p. 237) sed ... contradicunt om. E l Scilicet secundum tenentes universalia esse aliquo modo a parte rei in ipsis singularibus. 2 Quaestione 6, supra pp. 3 Quaestione 4, supra, pp. 99-152. 4 Quaestione 5, supra, pp. 153-159. 5 Scilicet quaestionibus supra, pp. 99-224.
5
10
15
20
237
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
5
10
15
20
pluribus et non praedicabile de pluribus contrad.icunt. Similiter, posse praed.icari de pluribus et non posse praed.icari de pluribus contrad.icunt; sed ante actum intellectus universale potest praed.icari de pluribus et singulare non est praed.icabile nec potest praed.icari de pluribus; igitur sine omni actu intellectus universale non est singulare. Praeterea, arguo per rationes P h i l o s o p h i l, per quas 1ùtitur demonstrare istam conclusionem, quod nullum universale est substantia, sic: Substantia rei est propria illi cuius est substantia; sed universale nulli est proprium sed commune; igitur universale non est substantia. S i d i c a t u r quod P h i l o s o p h u s intend.it probare quod universale non est substantia prima vel propria, - unde C o m m e n t a t o r arguit sic, commento 45 2: « Substantia cuiuslibet rei demonstratae est ei propria; universale autem est commune pluribus; igitur universale non est substantia propria • -, et ita non probatur absolute quod non est substantia, sed quod non est substantia propria: Haec responsio n o n v a l e t, quia intentionis P h i l o s op h i est arguere contra e o s qui posuerunt universalia esse substantias, sicut fuerunt P l a t o n i c i. Ipsi autem, sicut i p s e 3 imponit eis, non posuerunt universalia esse substantias proprias sed substantias communes. Unde d.ixerunt quasdam substantias -------
---------
l contradicunt om. F Similiter] Sic E 2 de2] non G 11 pluribus om. G 3 scd ante J secundum autem Z 4 nec] non F 5 pluribus J secundum eos tUià. BCGZ 7 arguo om. B 8 nititur] intimatur G, probare et tUià. Z 9 illi] illius Z 10 nulli 12 intendi t J vult D 13 prima ve!] praedicabilis Z Il vel] in E est] non est alicui Z 14 45] 41 AF 15 autem] aut B 16 universale om. Z 17 absolute om. Z Il est] sit D .: substantia] propria add. G 17-18 sed ... propria om. E 19 intentionis] intentio Z 19-20 Philosophi] Aristotelis F 20 posuerunt] ponunt E 21 fuerunt om. Z 22 posuerunt] imposuerunt G 23 substantiasl om. Z
Aristot., Metaph., VII, c. 13, t. 45 (1038b 10-11). In Aristot. Metaph., VII, t. 45 (ed. Iuntina, VIII, f. 93r). Aristoteles, loco cit. l
2
Averroes, 3 Scilicet
238
I.IBER I DIST.
2 Q. VII
esse particulares et quasdam commWles. Igitur non sufficit s i h i probare contra e o s quod non sunt substantiae propriae nisi probet quod non sunt substantiae. Unde arguitur sic l : Si universale quod est commune pluribus [est substantia], aut est omnium, aut unius. Non autem est possibile quod sit omnium; igitur erit substantia unius, et per consequens omnia quibus est commune erunt illud unum, quod est impossibile. Item, arguit sic 2: Universale est quod praedicatur de aliquo subiecto; sed substantia in rei veritate non praedicatur de aliquo subiecto; igitur universale non est substantia. T e r t i o arguit sic 3 : Sicut impossibile est individuum componi ex qualitatibus, quia tunc qualitas esset prior individuo sulr stantiae, ita impossibile est individuum componi ex non 'hoc aliquid'. Igitur nullum universale est pars substantiae, et per consequens, cum non sit per se exsistens, non erit substantia aliquo modo. Quart o 4, quia nihil fit ex duobus in actu; igitur quando aliqua distinguuntur l§ et faciunt unum per se, §l oportet quod unum sit potentia et aliud actus. Et per consequens, si universale esset substantia et aliquid esset sibi additum, oporteret quod se haberent sicut actus et potentia; quod est inconveniens. Q u i n t o 5, quia tunc esset tertius homo. 3 Unde] Item D , arguitur] arguo E, arguit Z ;: sic si] quod F 4 est substantia ita Z, om. rodd. aut] quod D est3] substantia add. F 5 unius] nullius ABCDG est om. B ;; erit] est D 6 omnia om. D 7 erunt] erit E " impossibile] possibile A 8 arguit] 9 in ... veritate om. Z 11 arguit] arguitur DZ :1 arguitur DZ 11 est quod] in quid F Sicut om. GZ " est om. F 'l individuum] substantiae add. Z 12 prior] perfectior D 14 substantiae om. F 17 Quarto] argui t sic Philosophus 12-13 substantiae om. Z add. D fie] sit G 18 distinguuntur] componuntur F Il et ... se om. ACF 19 sit] in add. F ·: aliud] in actu add. F 20 et] si add. Z 22 Quinto ... homo om. E
Aristot., loco cit. (1038b 12-15). 2 Aristot., ibidem, t. 46 (1038b 15-16). 3 Aristot., ibidem, t. 47 (1038b 23-27). 4 Aristot., ibidem, t. 49 {1039a 3-11). 5 Aristot., ibidem, t. 48 (1039a 2-3). l
5
1°
15
20
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
239
ltem, X Metaphysicae l, dicit P h i l o s o p h u s quod impossibile est aliquod universalium esse substantiam. Ubi dicit C o mm e n t a t o r, commento 7 2: « Cum sit declaratum in tractatu de substantia et de generibus entis quoniam impossibile est ut s aliquod universalium sit substantia, manifestum est quod unum universale non est substantia •· Et sequitur: « Et cum universalia non sint substantiae, manifestum est quod ens commune non est substantia exsistens extra animam, quemadmodum unum commune non est substantia •· Et sequitur: « Unum et ens praedicata 10 sunt universalia quae non habent esse nisi in anima •· Et sequitur: « Cum universalia non sint substantiae, igitur neque genera sunt substantiae •. Et sequitur: « Neque substantiae sunt genera, quia genera sunt universalia ». Ex ista auctoritate patet quod universalia non habent esse nisi in anima tantum; igitur non sunt in 1s re extra. Similiter, per hoc quod ens et unum sunt universalia probat 3 quod non sunt substantiae; igitur nullum universale est substantia. Item, C o m m e n t a t o r, XII Metaphysicae, commento 22 4 : :x> « Unum et ens sunt ex rebus universalibus quae non habent esse extra animam ». Igitur universale non est extra. 2 Ubi] Ut ABEFG 3 sit] tractatum et add. D , declaratum] tractatum E in traotatu om. D 4 entis om. G 6-8 Et2 ... substantia om. (hom.) A 9 praedicata] praedi10 sequitur] sic D 11 sint] sunt F nequc] ncc F , sunt] erunt D cam.enta Averr. 13 ista auctoritate] quo Z 13-14 universalia] universale Z 14-15 sunt ... extra] est res extra animam Z, animam add. D 16 sunt] sint G 16-17 probat] probant G 17 nullum om. F ;. universale] non add. F 19 Item] Sirniliter E : XII] XI AC . 22] 21 G 20 Unum] sunt G 21 est] habet esse D extra] anirnam add. EZ
l Aristot., Metaph., X, c. 2, t. 6 (1053b 16-17). 2 Averroes, In Aristot. Metaph., X, sed potius t. 6 (ed. Iuntina, VIII, ( 120rb), ubi et sequentes sententiae in hoc paragrapho citatae. 3 Scilicet Aristoteles, Metaph., XII, c. 4, t. 21 (1070b 7-9). 4 Averroes, In Aristot. Metaph., XII, sed potius t. 21 (ed. Iuntina, VIII, ( 144va).
240
UBEll I DIST. 2 Q. Vll
Item, commento 28 I : c Principium universale non exSIStlt extra anim.am sed individua t. Et sequitur: c Nullum universale generat aut generatur t. Igitur universale non est in re. Item, commento 29 2 : c De particulari non fit demonstratio, quamvis ipsum tantum sit ens in rei veritate t. Igitur in rei veritate universale non est substantia nec ens extra anim.am. Hoc idem vult, VTI Metaphysicae, commentis 2, et 20, et 21, et 30, et in aliis locis quasi infinitis 3.
5
[CONTRA PRIMUM MODUM OPINIONIS COMMUNIS]
Contra primum modum ponendi 4 quaero quomodo distinguuntur natura et designatio naturae? Si nullo modo, igitur non plus est natura universalis quam natura designata. Si aliquo modo: aut secundum rem, aut secundum rationem. Si primum, hoc est p r i u s improbatum 5. Si secundo modo, sequitur quod unum illorum sit tantum ratio, sicut dictum est in quaestione de attributis 6 ; et quod non sit differentia media in creaturis patebit ibidem 7 • 1 28] 24 Z 11 Principium] est add. G, et add. Z 2 Et] Vel G 3 aut] ve! Z , Igitur] nuilum add. D : universale om. Z " non om. D 4 fit] potest esse F, fuit G 5 ipsum om. F 7 vult] Philosophus add. DE " 2]1 A Il 30]34 CF 11 Si] Sed A, Et si C 13 Si om. Z ;; hoc om. Z 14 secundo modo] secundum D 15 illorum] istorum B sit] est D ;· ratio] res D sicut] sed G dictum est] dicetur D 16 et om. Z Il differentia] distinctio D :: media] mediata G ' in creaturis om. C ·: patebit] pateat D, patebat Z
Averroes, ibidem, sed t. 27 (ed. Iuntina, VIII, f. 146va), ubi et sequens. 2 Averroes, ibidem, sed. t. 28 (ed. Iuntina, Vill, f. 146vb). 3 Averroes, In Aristot. Metaph., VII, tt. 2-3, 20-21 et (rectius) 28 (ed. Iuntina, VIII, ff. 72ra, 73ra, 80ra, 80vb, 83vb-84rb). 4 Supra, pp. 226s. 5 In quaestionibus supra, pp. 99-224. 6 Seu quaestione secunda, supra, p. 65. 7 Recte dicitur hic 'patebit', quia paragraphus ille stionis primae (pp. 19s.) additio est. l
1o
15
241
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
(CONTRA SECUNDUM MODUM OPINIONIS COMMUNIS]
Contra secundum modum ponendi 1 arguo sic: quando aliquid praecise denominat aliud propter aliquid extrinsecum, cuicumque potest convenire illud extrinsecum et illud denominans ei propors tionaliter poterit convenire. Igitur si illa res quae realiter est singularis est universalis secundum esse suum in intellectu, quod non est possibile nisi propter intellectionem, igitur quaelibet res quae potest intelligi consimiliter potest esse universalis eodem modo, et ita Sortes potest esse universalis et communis Platani 10 secundum esse suum in intellectu. Similiter, essentia divina secundum suum esse in intellectu poterit esse universalis, quamvis ipsa secundum suum esse reale in effectu sit singularissima; quae omnia sunt absurda. Et c o n firma tu r, quia quando aliquid repugnat ex nats tura rei alteri per nihil extrinsecum potest sibi competere; sed cuilibet rei repugnat ex se quod sit communis alteri rei; igitur nulli rei per aliquid extrinsecum potest communitas convenire. Et ita, sive intelligatur sive non intelligatur illa res quae est singularis, secundum nullum esse suum poterit esse communis seu universalis. (CoNTRA OPINIONEM HENR!CI DE HARCLAY]
Per idem patet quod tertius modus 2 est simpliciter falsus et non intelligibilis, qui ponit quod eadem res confuse concepta 3 cuicumque] cui F 5 illa res] natura singularis F 6 univenalis] universale F .: intellectu] poterit esse communis seu univenalis aJd. D 8 consimiliter om. F 12 ipsa om. D li in] et G 13 quae] quod G 14 Et om. E 15 rei alteri] sua alicui Z Il per om. E 16 ex se om. G Il rei2 om. D Il igitur om. G 16-17 nulli rei om. Z 17 aliquid om. Z il extrinsecum] non aJd. Z l! potest] sibi illa aJd. Z 18 intelligatur2 om. Z quae] quod A, realiter aJd. E 19 secundum om. G l[ nullum] unum Z il suum om. D l: seu] sive F, vcl G 21 modus] poncndi aJd. E Il simpliciter] similiter Z l
Supra, p. 22:7, lin. 9-13.
OCXHAM, OPERA 'IìmoL. Il
2
Supra, pp. 227s. 16
242
LIBER l DIST. 2 Q. VII
est universalis, quia si res confuse concepta est universalis, quaero: quae est illa res? Et sit a. Igitur a confuse conceptum est universale, et per consequens a confuse conceptum est commune ipsi b. Igitur haec est praedicatio superioris de inferiori: b est a confuse conceptum; et ita Sortes est Plato confuse conceptus, et Deus est s creatura confuse concepta. D i c i t u r l ad istud quod non sequitur, quia ista consequentia non valet 'animai est Sortes confuse conceptus, P lato est animai, ergo Plato est Sortes confuse conceptus', propter variarionero medii, quia de alio animali est sermo in minori et in maiore, 10 quia in re nihil est commune eis; sicut enim 'animai' significat Sortem confuse conceptum, ita significat Platonem confuse conceptum: Sed istud n o n e s t v e r e n e c l o g i c e d i c t u m, quia quando dicitur sic 'animai est Sortes confuse conceptus' aut 'animai' 15 supponit simpliciter, aut personaliter. Si personaliter, 'animai' non tantum est Sortes confuse conceptus, sed animai est Sortes distincte conceptus, quia tunc est una indefinita habens unam singularem veram, scilicet istam 'hoc animai est Sortes distincte conceptus', l universalislj et distincte concepta eu singularis add. DEZ : quia ... univenaJ.is2 om. (hom.) G :l est2) si t B 2 res om. D 3 ipsi] illi D 4 haec] hic C 5 ita] 7 quod om. C 10 in2 om. ABCGZ 11 quia) et Z .: re] se G ista Z .: et2 om. C 1: nihil om. G l! cis) eru G li sicut) si dicat E 12 conceptum) et add. E 14 istud) ille G ;: vere) verum E 15 sic om. DFZ 16 aut) supponit add. D Si) Sed Z 18 indefinita] indefinitas Z
l Henricus de Harclay, in quaestione citata: «Ad secWldum argumentum: cum arguitur quod 'Sortes est Plato ut confuse conceptus', dico quod non sequitur, sed est fallacia accidentis ex viariatione medii. Quando enim dico 'animai non est aliud nisi Sortes cum concipitur confuse' et tu arguis 'sed Plato est animal, ergo est Sortes conceptus confuse' medium variatur, narn cum dicitur in minore 'Plato est animai' de alio animali est sermo quam in maiori. Non est enim aliquid commWle eis. Unde sicut animai signifìcat Sortem confuse intellectum ita animai significat Platonem confuse intellectum, sed non idem a parte rei sed aliud, (cod. cit., f. lOvb).
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
243
demonstrando Sortem. Si autem 'animai' supponat simpliciter, aut supponit pro aliqua vera re, aut pro ente tantum in anima, aut pro aggregato. Si pro re, igitur aliqua vera res est communis, et per consequens vera res praedicatur vere de alia re. Et ita, sicut haec s est vera simpliciter 'Sortes est animai' vel 'asinus est animai', ita erit haec vera 'asinus est Sortes conceptus', quia per t e illud commune pro quo supponit 'animai' in ista 'animai est Sortes confuse conceptus' est Sortes conceptus, et nullo modo distinguitur a Sorte concepto; igitur de quocumque praedicatur unum et reli10 quum. Si utrumque supponat personaliter, igitur sicut haec est vera 'asinus est animai', secundum quod 'animai' supponit personaliter, ita haec erit vera 'asinus est Sortes conceptus', secundum quod praedicatum supponit personaliter. Praeterea, quod dici t l 'quod superioritas et inferioritas con15 venit rei per comparationem ad intellectum'; illud est simpliciter falsum, quia nulla res qualitercumque consideretur est superior, sicut nulla res qualitercumque consideretur est indifferens. C o n firma tu r, quia si aliquid extrinsecum faciat Sortem esse album, aliquid in re vere est album, quamvis non ex se sed tantum per causam extrinsecam; igitur eodem modo si intellectus faciat rem superiorem, vere res erit superior et indifferens, quamvis non ex se sed tantum per intellectum confuse rem concipientem; et ita dicuntur contradictoria, dicendo quod eadem res est superior et inferior, et quod nihil in re est commune vel indifferens. 1 autem om. F :: supponat] supponi t Z 2 supponit] supponat E · pro2 om. D 3 aggregato] aggregata G ., vera] una Z, om. E 4 vera] una DZ ,, vere ... re] de vera realia F 5 simpliàter om. F !l Sortes] Plato homo Z 6 eri t] est F ·· haec] ista G li Sortes] confuse add. Z 8 Sortes] confuse om. Z ·, et om. G nullo] uno G 10 Si] Unde prann. D Il quod] hoc add. D 12 ita] quod add. D i' erit] est DE :J Sort:es] confuse add. Z 14 Praeterea] falsum est add. D :. quodlj cum Z, om. E ;i quod2 om. B 15 per comparationem] in comparatione D, rei add. G 14-15 convenit] conveniunt D 16 qualitercumque] quantumcumque Z 18 Sortem] hominem Z 19 albumi] asinum D Il est] erit F il album2] asinus D 2JJ eodem modo] sirniliter Z 21 rem om. D 24 et2] etiam G ·: ve!] et D :: indiffèrens] diffèrens C I
Henricus de Harclay, supra, p. 228, lin. 1-2.
244
LIBER I DIST.
2 Q. VII
Praeterea, falsum est quod dicitur l 'quod res sub uno conceptu est singularis et sub alio universalis', quia res de se singularis nullo modo nec sub aliquo conceptu est universalis. Et ratio est ista, quia semper 'a determinabili 2 sumpto cum aliqua determinatione non distrahente nec diminuente ad ipsum absolute sumptum est s formalis consequentia', et ita sequitur formaliter 'res sub tali conceptu est universalis, igitur res est universalis'; consequens falsum est, sicut ista est falsa 'res est indifferens' per i sto s 3; igitur antecedens est simpliciter falsum. S i d i c a t u r quod haec est determinatio distrahens vel 10 diminuens, quia 'esse intellectum', 'esse conceptum' et huiusmodi sunt determinationes distrahentes vel diminuentes, et ideo sicut non sequitur 'Cacsar opinatus est, igitur Caesar est', ita non sequitur 'res sub tali conceptu est universalis vel indifferens, igitur res est universalis vel indifferens': 15 Similiter, secundum te4, non sequitur 'homo in communi vel homo communis est conceptus mentis, igitur homo est conceptus . ': ment:lS P r i m u m istorum n o n v a l e t, quia istae non sunt determinationes distrahentes nec diminuentes. Cuius ratio est quia 20 determinatio diminuens est cum pars alicuius totius exprimitur denominata ab illa determina tione, sicut patet sic dicendo: Aethiops est albus secundum dentes. Ibi enim exprimitur pars denominata, 2 alio] est add. DFZ 4 a om. E 5 ad] se add. D 6 formalis] formaliter Z 8 per] secundum DZ 9 falsum] falsa G 10-11 vd 7 igitur ... wriversalis om. G diminuens om. Z 11 esse2J est G . conceptum] cognitum Z 12 ve! diminuentes om. D 13 est!J et add. E 20 nec] vel F 21 eu m om. AF Il alicuius] aliqua E ; sicut om. D 22 ab] sub GZ illa] denominatione (!) add. F dcterminatione] denominationc E sic om. GZ 23 cnim] non A pars] primo at!d. DEF l Supra, p. 228, lin. 2-4. 2 De hac regula cf. Aristot., De interpretatione, c. 13 (22a 14- 23a 27); et supra, p. 177, nota 1. 3 Scilicet sccundum Hcnricum dc Harclay, qui dicit: c Omnis res posita extra animam 4 Videlicet secundum co ipso est singularis », supra, p. 228, lin. 4-5. Guillcmum de Ockham, qui tenet universale esse conceptum mentis.
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
245
et si denominatio talis partis non sufficit ad denominationem totius, tunc est determinatio diminuens. Et tunc est fallacia secundum quid et simpliciter, non arguendo ad determinabile absolute sumptum sed arguendo ad determinationem absolute sumptam, sicut s sic arguendo 'Aethiops est albus secundum dentes, hoc est habens dentes albos, igitur Aethiops est albus' est fallacia secundum quid et simpliciter. Non est tamen fallacia inferendo determinabile absolute sumptum sic 'igitur Aethiops est habens dentes'; sed in proposito non exprimitur talis pars cum dicitur 'universale est 10 Sortes confuse conceptus'; et ideo non est hic determinario diminuens. Similiter, si esset determinatio diminuens, contingeret inferre determinabile absolute sumptum, inferendo 'igitur universale est Sortes'; et esset fallacia secundum quid et simpliciter inferendo determinationem absolutam, sic inferendo 'igitur uni15 versale est confuse conceptum' ; et ita haberetur propositum. Similiter, istae determinationes non sunt distrahentes, quia determinatio distrahens est quando absolute repugnat rei vel saltem exsistentiae illius cui additur; sed denominat ipsum, quia denominat proprie et vere aliquid quod fuit pars eius, sicut patet de mortuo 2ll cum dicitur 'homo mortuus', quia impossibile est quod homo sit et tamen quod sit mortuus. Dicitur tamen, secundum c o mm u n e m u s u m loquendi 'homo est mortuus', quia corpus quod fuit pars eius est vere mortuum. Sed patet quod sic non potest dici in proposito; ideo non sunt istae determinationes di25 strahentes. Per hoc patet ad instantiam, quia hic non est determinatio distrahens nec diminuens: Caesar intellectus. Et ideo absolute 4 sicut] sed G 6 cst2 om. F 8 absolute] ve! simplicitcr add. F haberu] habcntes C, albos add. DF2 11 Similiter ... diminuens in imo f 13 13 et l] sed Z csset] !5 haberetur] habetur D 16 istae om. A 17 repugnat] ci add. E rei] rem E est D 19 eius] illius Z 20 cum ... mortuus 18 illius] eius DZ illius cui] illi cuius E om. (hom.) G ' homo!] est add. D ' quia] quod G 21 quod om. E 22 est] esse AB ' quia] et G 23 pars om. F 26 Per] Propter A ad] prirnam add. DE :! instanZ7 nec] non G tiam] secundam Z ' quia] quod Z
246
LIBER I DIST.
2 Q. VII
sequitur: Caesar intellectus est, igitur Caesar est. Et sinùliter se-quitur: Caesar in opinione est, igitur Caesar est. S i d i c a t u r quod, secundum P h i l o s o p h u m I Elenchorum t, haec est fallacia secundum quid et simpliciter; sed talis fallacia est semper quando arguitur ab aliquo sumpto secundum s quid ad ipsum sumptum simpliciter vd e converso: D i c o quod hic non est fallacia secundum quid et simpliciter 'Caesar in opinione est, igitur Caesar est'; sed est formalis conse-quentia. Sed hic est fallacia secundum quid et simpliciter, secundum A r i s t o t e l e m 2 : Caesar est in opinione, igitur Caesar w est. Nec semper est fallacia secundum quid et simpliciter arguendo a determinabili sumpto cum determinatione diminuente ad ipsum sumptum absolute, sed ille modus arguendi est tantum unus modus illius fallaciae. Et alius modus est quando arguitur ab aliqua propositione habente praedicatum ad secundum adiacens, sicut sic 15 arguendo : Sortes est in opinione, igitur Sortes est. Similiter haec: Rosa non exsistente, rosa est intellecta, igitur rosa est. Et sinùliter haec, secundum P h i l o s o p h u m, ibidem 3 : Album non est homo, igitur album non est. Quod enim hic sit fallacia est manifestum, quia certum est quod consequentia non valet, igitur peccat 20 penes aliquam fallaciam. Sed patet inductive quod penes nullam 1 Et om. Z 1-2 sequitur om. Z 3 quod om. F 3-4 Elenchorum] quod add. B 4 haec] hic G 6 quid om. A 7 Dico om. G ;i simpliàter] secundum Aristotdem add. Z 8 sed] quia add. E:, est] sequitur D 9-10 secundum Aristotelem] Philosophus 9-11 secundum ... simp!iciter om. (hom.) C 10 Caesarl] Sortes D 11 semper] est Z 12 a] de E 14 modus] modo A 15 praedicatum] adiacens add. D ;; ad] so!um Z probandum add. D 16 Sinùliter] Et pramt. F ,_ haec] hic CG 17 enistente] haec add. D li Et om. D 18 haec] hic CG, om. F 1: ibidem] hic est &llacia secundum quid et simpliciter add. F 19 enim om. Z 21 penesl] per D 11 penes2] per D l Aristot., De sophisticis elenchis, c. 5 (166b 37 - 167a 20); versio Boethii, I, c. 4 {PL 64, 1011s.). 2 Cf. Aristot., loco cit. Exemplwn utique Aristotelis non est. 3 Aristot., loco cit.: c Aut rurswn quoniam quod est non est, si eorum quae sunt quidpiam non est, ut si non est homo: nam non idem est non esse quidvis, et non esse simpliciter • (167a 2-6); versio Boethii {PL 64, 1012 A).
247
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
aliam, quia maxime videretur quod peccaret penes fallaciam con-
5
10
15
20
sequentis; quod tamen non est verum, quia nec sequitur sic nec e converso; sicut enim non sequitur 'Caesar est in opinione, igitur Caesar est', ita nec e converso. Et idem patet de secondo exemplo I. Et ideo semper quando est aliquod praedicatum quod potest aequaliter competere enti et non enti, sive arguatur a.ffirmative sive negative, est semper fallacia secundum quid et simpliciter. Et hoc est quod dicit P h i l o s oP h u s 2 quod non est idem esse quid et esse simpliciter, sicut non est idem esse in opinione et esse; similiter, non est idem non esse quid et non esse simpliciter, sicut non est idem non esse homo et non esse simpliciter. Et tamen esse in opinione non est d.eterminatio diminuens nec distrahens, sicut non esse homo vd esse homo. T enet igitur illa regula quando arguitur a determinabili sumpto cum determinatione nec diminuente nec distrahente, modo praedicto 3, ad determinabile absolute sumptum, et hoc si d.eterminatio sit affirmativa, non negativa, sicut sequitur: Sortes est homo albus, igitur Sortes est homo. Non tamen sequitur negative: Sortes non est homo albus, igitur Sortes non est homo. Et universaliter: negative non sequitur formaliter, sed a.ffirmative. A d s e c u n d a m i n s t a n t i a m 4 dico quod non valet, quia in isto consequente 'homo est conceptus mentis' potest subiectum habere suppositionem simplicem vd personalem. Si simplicem, - - - - ------
-
1 videretur] videntur AB, videtur DF :i penes] secundum D 2 necl] non D 3 in om. G 4 ita om. E 8 Et om. C 3-4 sicut ... converso om. (hom.) Z 9-11 sicut ... simpliciter] et similiter non est idem non esse 9-10 quid ... essei om. (hom.) F in opinione D 11 sicut] enim add. G 12 essei] est G il Et om. G Il opinione] et add. B 13 nec] non F, ve! GZ ::non] nec E •: ve!] non add. E 14 illa regula] illud argumcntum Z ;: regula] argumenta G, quù add. Z 15 necl] non Z, om. B 16 sumptum] est bona consequcnria add. CEFGZ 17 affirmativa] aflirmata Z l! non] ve! G il negativa] negata CFZ :1 sequitur om. D l' est homo om. A 18 negative om. F 19 est2 om. E 20 nega21 instantiam om. Z 22-23 subiectum] tive om. GZ il sequitur om. D :' sed] nisi Z homo G
Supra, p. 244, lin. 13-15. 2 Aristot., loco cit. 4 Supra, p. 244, lin. 16-18. p. 244s. I
3
Supra,
248
LIBER l DIST.
2
Q. VII
sic est bona consequentia. Si personalem, consequentia non valet propter variationem suppositionis, quia in prima supponit simpliciter et in secunda personaliter; et ita est fàllacia aequivocationis penes tertium modum. Et ideo sicut haec est simpliciter neganda 'aliquis homo est species vd universale', quia in ista ly homo non potest habere nisi suppositionem personalem propter signum particulare additum, ita eodem modo est ista neganda simpliciter 'aliqua res confuse concepta est universalis'. Et ita impossibile est quod eadem res sub uno conceptu est universalis et sub alio singularis. Ex istis patet quod non bene dicuntur talia communia: quod eadem res sub una intentione est singularis et sub alia universalis, vd quod secundum tale esse est homo et secundum aliud esse non est homo sed aliud, et multa talia consimilia, puta si res consideretur sic, tunc est hoc, si aliter consideretur vd sub alia consideratione, est aliud; quia tales propositiones accipientes tales determinationes inferunt propositiones absolute sine illis determinationibus. Aliter enim eadem facilitate possem dicere quod homo secundum unum esse vd sub una consideratione vel intentione est unus asinus et sub alia est unus bos l§ et sub alia est unus leo, §l quod est absurdum. Et ideo tales sunt nimis improprii modi loquendi et abiciendi ab omni modo loquendi scientifico. ( R.EsPGNSIO AUCTORIS)
Ideo aliter dico ad quaestionem quod nulla res extra animam, nec per se nec per aliquid additum, reale vd rationis, nec qualiter1 sic om. Z Il consequenria2 om. Z 5 homo!] co=unis add. A 7 iu] et D 8 impossibile] possibile A :: est2 om. G 9 quod] aliqua add. D, una et add. D li uno om. E i: est] sit DFZ Il alio] sit add. Z 9-10 singularis] particularis D 10 dicuntur] dicunt DZ 11 est] sit ABZ Il alia] est add. E 12 quod om. D ii homo] hoc CF 13 esse om. E Il non ... homo] est illud F ii homo] hoc C Il sed om. Z l[ aliud om. FZ L m.ulu] signa add. G ii talia] et add. G 14 hoc] homo Z : consideretur2] consideraretur, d add. scilicet E 15 consideratione] tunc add. Z Il accipientes] attributales adi. E 16 inferunt] et sunt G, tales adi. F 1&-17 detenninationibus om. C 18 secundum] est E 19 estl om. Z Il etl ... leo om. AF Il leo] est add. BDG 20 nimis] unus A 21 modo loquendi] hom.ini D E scientifico om. C 23 Ideo] Item D 1: dico om. Z 24 aliquid] extrinsecum D vel] nec D Il nec3] vel F
5
10
15
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
249
cumque consideretur vel intelligatur, est wùversalis; ita quod tanta est impossibilitas quod aliqua res extra animam sit quocumque modo wùversalis - nisi forte per institutionem voluntariam, quomodo ista vox 'homo', quae est vox singularis, est wùs versalis - quanta impossibilitas est quod homo per quamcumque considerationem vel secundum quodcumque esse sit asinus; quia quando aliquid competit alicui tantum denominative, sive per aliquid informans sive per aliquid simpliciter extrinsecum, omni illi ad quod illud informans vel extrinsecum se habet uniformiter 10 illi tale denominans aequaliter conveniet. Verbi gratia, si aliquid sit disgregativum visus praecise propter albedinem informantem, quidquid est album aequaliter aequaliter disgregabit; igitur si res per considerationem intellectus, quae est aliquid totaliter extrinsecum ipsi rei, est wùversalis, quidquid aequaliter intelligitur erit 1s wùversale, et ita omne intellectum erit wùversale. S i d i c a t u r quod res non est wùversalis quocumque modo intellecta sed tantum confuse intellecta, et ideo non omnis res est wùversalis, - ista est o p i n i o t e r t i a supra recitata l : Haec r e s p o n s i o n o n v a l e t: primo, quia re praecise w intellecta distincte, potest formaci propositio in qua praedicatur superius de inferiori, sicut si Sortes intuitive videatur et quidquid est in Sorte intuitive videatur, saltem per potentiam divinam, adhuc potest talis intellectus scire quod Sortes est homo, quod 2-3 quocumquc l consideretur] consideraretur E ve!] ncc G ita quod] quia GZ 7 quando] quandocumque E tantum] 4 vox2 om. Z modo] quomodocumque E 9 illud] 8 simpliciter om. Z extrinsecum] similiter tUid. Z tamen E ;: sive] sicut E 11 infor10 aequaliter om. F tale D , ve!] illud add. F extrinsecum] intrinsecum C 13 per] propter D l! quae] quod A, qui CF 12 aequaliter2 om. BDEGZ nuntem om. D 18 supra] 17 sed ... intel!ecta om. E 15 ornne] omnem G 14 ipsi] illi Z, om. D 21 de] suo tUid. F 19 primo om. Z re] res D superius DEZ , recitata] reprobata D 22 divinam] et 21-22 et ... videatur om. (hom.) DFZ sicut] igitur C si Sortes om. F 23 adhuc] aut B potest l porestas E intellectus] intendens A, qui d est in Sorte add. D intellectiones E . sci re l sciri E homo l est add. C
l
Opinio videlicct Henrici de Harclay, recitata supra, pp. 2Z7s.
Ll.BER I DIST. 2 Q. VII
250
est anima l ; lgitur sine omni intellectione confusa propria alicui habetur superius, et per consequens universale sive commune. Praeterea, tunc Deus vere esset universale, quia Deus per t e l potest intelligi confuse; igitur si universale sit res intellecta confuse, Deus vere erit universale, vel Deus intellectus confuse vere erit s universalis. Praeterea, visus potest videre aliquid confuse, igitur qua ratione re intellecta confuse habetur universale, eadem ratione re visa confuse habetur universale; quod est absurdum. Praeterea, sicut a l i a s declarabitur 2, nulla res simplex po- 10 test intelligi confuse si intelligatur, et tamen respectu simplicium vere est universale. D i c o igitur quod per nullam considerationem vel intentionem potest rei aliquid competere nisi denominatione tantum extrinseca, et haec [sunt] praecise talia quae competunt intellectioni 15 vel considerationi primo, et ideo potest dici r e s intellecta. Potest etiam dici quod r e s concipitur et quod r e s est subiectum et quod re s est praed.icatum l§ secundum un a m o p i n i on e m 3 , §l quia hoc non est aliud quam quod re s tali intellectione intelligitur. Et ideo quidquid potest intellectione intelligi potest 20 dici vere subiectum et praedicatum et pars propositionis l§ secundum i 11 a m o p i n i o n e m; §l et sic de aliis: quae omnia 2 sive] et D 1: communc] intellectum confuse F 1 propria alicui] adhuc add. D, om. AF 5 vere 4 potest intelligi] intelligitur GZ 3 quia] quod A ' per te om. F ' te] se E 10 sicut ... 7-9 Praeterea ... absurdum in imo f f2 6 universalis] tale F om. Z 13 quod om. B declarabitur om. Z 1: declarabitur] determinabitur A Il simplex om. G 15 extrinseca] 13-14 intentionem] intellectionem DF, vel per quodcumque esse add. AF vel intrirueca add. AF 1: haec] hoc C : intellectioni] intrllectui DZ, et denominationi add. D 17 dici] quod add. Bf2 Il resi] 16 primo] post AC, tt ttdd. ve l ante esse A, vel illa esse D 18-19 secundum ... opinionem om. AF 18 quod om. Z est ttdd. Bf2 Il quod2 om. GZ 20 ideo om. Z Il quid19 quia om. B :1 hoc] haec E : aliud] aliquid A Il quam] nisi D 21 vere om. Z quid] quod Z, om. G :i potesti om. G Il intellectionel intentione E 22 illam] a1iam B, istam D 21-22 secundum ... opinionem om. AF
Cf. supra, p. 228. d. 2, q. 8 (pp. 289ss.). I
2
Infra, d. 3, q. 5 (pp. 459, 476).
3
Cf. infra,
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
251
possunt ita praedicari de divina essentia sicut de creatura. Et ideo si aliqua re s sit universalis et non alia, hoc non facit intellectus, qui potest uniformiter omnes respicere, sed erit ex natura rei et propter aliquam diversitatem in re, ita quod unum quod est in s re ex se aliter se habet ad esse universale quam aliud; et per consequens inter illud quod denominatur ab intentione universalitatis et illud quod denominatur ab intentione singularitatis est in re aliqua distinctio vel non-identitas, cuius oppositum p r o b a t u m e s t in praecedentibus quaestionibus I. 10 Praeterea, arguo sic: Sortes secundum nullum esse vel considerationem est universalis, nec Plato nec iste asinus nec ille, et sic de singulis demonstrando omnes res singulares; igitur nulla res secundum nullum esse vel intentionem vel considerationem est universalis. Consequentia patet arguendo ab omnibus singularibus 1s ad universalem. Antecedens patet, quia non est maior ratio quod una singularis sit vera quam alia; sed haec est vera: Sortes secundum nullum esse vel considerationem vel intentionem vel modum est universalis, quia si sic, eadem ratione possem dicere quod Sortes sub aliquo modo est Plato, et homo sub aliquo modo est 20 asinus et lapis et albedo, quae omnia sunt absurda. Similiter, si eadem res esset realiter universalis et singularis, in omni praedicatione superioris de inferiori esset praedicatio eiusdem de se, quia praedicaretur universale de particulari quae sunt eadem res per t e 2, quod est absurdum. l ira] ista D, vere E praedicari] probari C ,'divina] diffèrentia G 3 qui] quia G 1! potest] omnia add. D omru:s om. DF '' ex] extra A 6 univenalitatis] universalis E 10 nullum] unum E 12 res om. Z 13 nullum] ullum Z " intentionem] intellectionem G, intellectum D, om. Z vel2 om. D 14 omnibus om. D 15 univenalem] universale DFG 16 sed] sicut G 17 ve! intentionem om. DZ Il intentionem] intellectionem CEF Il modum) 18 eadem] eaedem C, om. A " possem dicere] dicam Z, om. G 19 subl intenrionem D om. Z 20 etl] vel G ;: quae] cum G 21 realiter] simul E 22 praedicatione] 24 te] se GZ ·· quod] et Gii quod ... absurdum] quae omnia sunt absurda D probatione A
l
Praesertim quaestione 6 (pp. 173-197).
supra, p. 228, lin. 3-4.
2
Per Henricum de Harclay,
252
LIBER I DIST.
2 Q. VII
Ideo d i c o quod nniversale non est in re ipsa cui est nniversale nec realiter nec subiective, non plus quam haec vox 'homo', quae est una vera qualitas, est in Sorte vd in ilio quod significat. Nec nniversale est pars singularis respectu cuius est nniversale, non plus quam vox est pars sui significati. Sicut tam.en ipsa vox 5 vere et sine omni distinctione praedicatur de suo significato, non pro se sed pro suo significato, ita nniversale praedicatur vere de singulari suo, non pro se sed pro singulari. Et ista est intentio P h i l o s o p h i et C o m m e n t a t or i s, immo omnium philosophorum recte sentientium de nni- 1o versali. Unde dicit C o m m e n t a t or, VII Metaphysicae, commento 44 l : « Cum declaraverit - scilicet A r i s t o t e l e s - quod il1a quae significant defìnitiones sunt substantiae rerum, et defìnitiones componuntur ex nniversalibus quae praedicantur de particularibus, incoepit perscrutari de nniversalibus utrum sint sub- 15 stantiae rerum [aut non], sed tantum sunt substantiae particularium de quibus praedicantur il1a nniversalia. Et hoc est necessarium in declarando quod formae individuorum substantiae sunt substantiae, et quod in individuo non est substantia nisi materia et forma particularis ex quibus componitur •· Ex ista auctoritate habentur aliqua dieta in hac quaestione et in praecedentibus. P r i mo, quod defìnitiones non sunt substantiae rerum, sed quod significant substantias rerum, quia dicit 'illa sunt substantiae rerum quae significant defìnitiones', ita quod defìnitiones sunt signa, et substantiae rerum sunt signata, et signum zs 1 cui] cuius DE 1 re] se A 1-2 ipsa ... universale l ipsa et est universale A, om. Z 8 pro2] suo add. E 3 ilio] alia F 4 Nec] Ve! E 5 ipsa om. D 6 suo] ilio D 11 dicit om. Z 12 Cum declaraverit om. C declaraverit l dee la10 recte] ratione D ravit EF, Ave". scilicet Aristoteles] secundum CG 16 sed ... sunt] sive utrum sint D 17 dc quibus] rectius G substantiae] formae E ' particularium] particularia Z, Avm. 18 substantiacl om. DE 19 quod] est add. D : in om. A . est] sit Z : nisi] sicut E 21 hac] ista Z 23 significant] dicunt D " dici t] quod add. E 24 dcfinitiones J rerum add. Z 25 rerum] non A signata] signatum E l
Averroes, In Aristot. Metaph., VTI, t. 44 (ed. Iuntina, VIII, f. 92vb).
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
253
non est signatum. S e c u n d o, quod definitiones non significant universalia, et ita cum signifìcent substantias rerum singularium, signifìcabunt aliqua singularia, quia dicit quod 'd.efìnitiones componuntur ex universalibus'; igitur ipsa universalia non sunt signi5 fìcata per defìnitiones sed sunt signa et partes definitionis signifìcantes ipsa particularia, quia inter particolare et universale nihil est medium. T e r t i o, habetur quod universalia vere praedicantur de particolaribus; non tamen sunt in particolaribus, quia in particulari individuo non sunt nisi materia et forma particularis. 10 Et s i d i c a t u r quod non est aliqua substantia prima nisi materia et forma particularis; est tamen in individuo substantia secunda quae nec est materia nec forma particularis: Hoc est c o n t r a intentionem P h i l o s o p h i et C o mm e n t a t o r i s l, quia eadem ratione deberet dici quod in indi15 viduo non est nisi universale, quia nulla est ibi substantia secunda nisi universalis. Similiter, si P h i l oso p h u s et C o m m e nt a t o r tantum probant quod universalia non sunt substantiae primae, et ideo probant quod non sunt substantiae, eadem ratione deberent probare quod particularia non sunt substantiae quia non w sunt substantiae secundae. Si enim animai dividitur per hominem et asinum, aequaliter deberet probari quod homo non est animai quia non est asinus qua ratione probaretur quod asinus non est animai quia non est homo. Q u a r t o, habetur quod universalia non sunt substantiae, zs nec ex eis componuntur particularia. l noni om. G ; qood om. G 1-3 non2 ... defuùtioru:s om. (hom.) C 3 significabunt l significant A 4 ipsa l propter E 4-5 significata] signata D 5 per l ipsas add. Z signa] signata E 5-6 significantes l significantis E 6 ipsa] singularia ve! add. D 8 de] pluribus add. D 11 particularis] participatae D, quial quae A .! nihil] non Z om. F 14 dcberetl debet C 15 ibil in G, om. Z 17 quod om. G 18 prirnae ... substantiac om. (hom.) G 19 deberent l debent G 19-20 quia ... substantiae om. (hom.) EF 19 non2l quando G 22 quial homo add. DE probarcturl probatur D, probaret G 25 ex om. G l
In auctoritate praeallegata.
254
LIBER I DIST. 2 Q. VII
ltem, commento 45 l : c Dicamus igitur quod impossibile est ut aliquod illorum quae dicuntur wriversalia sit substantia alicuius rei, etsi declarent substantias rerum •· lgitur wriversalia non sunt substantiae, nec de substantia alicuius rei, sed tantum declarant substantias rerum sicut signa. Item, commento 47 2: c Cum sit declaratum quod wriversalia intellecta sunt dispositiones substantiarum, - et vocat dispositiones substantiarum, sicut in praecedenti commento, praedicabilia de substantiis -, impossibile est ut ista sint partes substantiarum exsistentium per se •· Et s i d i c a t u r quod P h i l o s o p h u s et C o m m e nt a t o r non probant quod wriversalia non sunt substantiae absolute sed quod non sunt substantiae separatae a sensibilibus, sicut ponit P l a t o: C o n t r a h o c est processus P h i l o s o p h i, quia primo probat quod wriversalia non sunt substantiae, secundo quod non sunt talia exemplaria qualia posuit P l a t o. ltem, C o m m e n t a t o r, VIII Metaphysicae, commento 2, dicit sic 3 : «Determinatum est quod forma et partes eius sunt substantiae et quod wriversale non est substantia neque genus quia est aliquod wriversale. Deinde dixit 'de exemplaribus vero', etc., et intendit quod de hoc non est perscrutatus in tractatu praece1 Item ... 45 om. Z 45]41 A, 52 D 2 ut] vero A, quod DE ·illorum] eorum AZ, Averr. :: sit] sint D 3-4 etsi ... rei om. (lwm.) D 3 declarent] declararent G, Averr. 4 rei om. Z 6 declaratum] declarata E quod om. E 7 intellecta om. Z dispositiones] definitiones BE 9 substantiis] etiam add. Z ': ut] ubi A, quod DG 11 Et om. E 12 sunt] sint DE 13 sunt] sint D 1: sensibilibus] singularibus D, sensibus Z 14 ponit] 15-17 Contra ... Plato om. (lwm.) E Philosophus add. F . Plato] Philosophus G 18 2] parte 2 add. A, vel 20 add. BEG, vel 10 add. C 19 sic] sicut E 1: Determinatum] declaratum DF, Averr. ii quod] scilicet add. D Il partes] pars A :: sunt om. E 20 est om. E 1! neque] nec D 21 aliquod] aliquid EZ '! dixit] diàt E ·• vero om. Z
Averroes, In Aristot. Metaph., VII, t. 45 (ed. luntina, VIII, f. 93r). 2 Averroes, ibidem, t. 47 (ed. Iuntina, VIII, f. 93va). 3 Averroes, In Aristot. Metaph., VIII, t. 2 (ed. Iuntina, VIII, f. 99ra}. l
5
10
15
:?D
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
5
255
denti, et post perscrutabitur de hoc, quoniam quidam dicunt quod sunt substantiae separatae aliae a substantiis sensibilibus •. Igitur de intentione C o m m e n t a t o r i s est quod P h i l o s o p h u s Vll Metaphysicae probat simpliciter quod universalia non sunt substantiae, et post ostendit quod non sunt tales substantiae separatae. (CONTRA ARGUMENTA PRO OPINIONE COMMUNI] .
10
15
20
Ad primum alterius opinionis l dico quod illud quod dividitur in veras res sicut vere compositum in suas partes essentialiter indusas in ilio, est vera res; isto modo corpus dividitur in suas partes integrales et totum in suas partes essentiales; et fìt talis divisio realiter extra animam. Sed quando aliquid dividitur in veras res tamquam signum in sua signata non oportet, non plus quam quod illud quod dividitur in substantias sit substantia, quomodo aliqua vox dividitur in substantias tamquam in sua signata. Isto secundo modo dividitur species et similiter genus, quia in nullo penitus variatur species vel genus vel quodcumque universale propter talem divisionem, nec il1a in quae dividitur plus sunt partes realiter quam plura significata sunt partes vocis signifìcantis. Ad s e c u n d u m 2 dico quod universaliter nunquam superius est de essentia inferioris, nec includitur essentialiter m inferiori 1 et] sed Z, om. F perscrutabitur] perscrutatur E quoniam] quod CGZ Il quic!am] quidem E 2 sunt om. E '· aliae om. DE , a substantiis J albedinis G 3 Philosophus om. C 9-10 essentialiter ... partes om. (hom.} A 10 vera] 5 et om. E et ... substanriae mg. F2 una G Il res J et add. D, ideo add. E 11 integrales J essetttiales DZ l' et] sirniliter add. F ir totwn] essetttiale add. F l! partes om. D :; essentiales] integrales DZ fit] fuit G 12 rea13 signumJ signa BG signata] significata E Il oportet] liter] in re simpliciter F :; Sed J Et G 14 in] inter C Il substantias] debet F Il non] dici F, om. G ·r quam om. F l quod om. AC 15 tamquam] signum add. Z :i sua om. E;; signata] sit substantia. Et add. F substantia F 17 variatur] variantur F r vel!J et F 18 quae] 16 quia] quod DG !l penitus om. Z quam A, quibus Z 21 in om. A
l
Supra, p. 229, lin. 10-14.
2
Supra, p. 229, lin. 15-20.
256
LIBER I DIST.
2 Q. Vll
nec in intellectu eius quidditativo; praedicatur tamen essentialiter de inferiori, quia declarat essentiam inferioris vd declarat ipsummet inferius l§ vd rem importatam per inferius; §l et hoc est praedicari in quid vd per se primo modo et essentialiter. Unde sicut secundum a l i q u o s l ens dicit unum conceptum qui non est de 5 essentia Dei nec pars sua essentialis, quia tunc aliguid reale esset univocum Deo et creaturae, quod n e g a n t, et tamen praedicatur in quid et per se primo modo de Deo et de creatura, ita dico in proposito quod nihi1 a parte rei est univocum quibuscumque individuis, et tamen est aliquid praedicabile in quid de individuis. 10 Similiter, sicut i p si dicunt 2 quod universale quod est unum obiectum numero, praedicabile de quolibet supposito praedicatione dicente 'hoc est hoc', non est in re, quia nihi1 in re est sic praedicabile, et tamen ipsa praedicatio vocatur essentialis et in quid et per se primo modo, ita dico quod universaliter praedicatio supe- 15 rioris de inferiori non est praedicatio alicuius quod quocumque modo sit in re extra animam, et per consequens illud quod praedicatur non est pars rei nec est de essentia rei, et tamen praedicatur in quid de rebus. Et causa est quia non praedicatur pro se sed pro zo rebus ipsis de quibus praedicatur. Et si d i c a tu r quod tunc esset idem dicere 'Sortes est homo' et 'Sortes est Sortes', re sponde o quod non sequitur, quia quamvis homo in prima supponat pro Sorte nec possit verificari nisi pro Sorte, aliud tamen est illud quod praedicatur; et l eiw om. determinat E :. 6 necl ut GZ 10 praedicabile] 15 primo modo :1 non] nec G
A li quidditativo l quidditative E Il essentialiterl aequaliter C 2 declaratl] declaratll determinat E 3 vel ... inferius om. M 4 sicut om. D 7 negant] negatur E 8 etl om. F il del om. DEGZ :: ita] ideo G probabile A Il individuis] cis D 11 quod2 om. DF 13 in re om. F om. GZ Il ita om. C 16 quod] de E 18 est2 om. F 19 Et om. A 23 quamvis om. G :; nec] non C 1: possit] posset B 24 tamen om. G
l Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 8, p. 1, q. 3, nn. 82, 137-150 (ed. Vaticana, IV, 221-227). 2 Cf. Scotus, Opus Oxoniense, II, d. 3, q. 1, nn. 8-9 (ed. Wadding VI, 360s.).
257
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
ideo quamvis aliquid idem sit pro quo fìt praedicatio in utraque, quia tamen aliud est quod praedicatur, ideo non est eadem propositio. Similiter, quamvis in ista 'Sortes est homo', ly homo supponat pro Sorte, non tamen praecise pro Sorte, quia potentialiter 5 - secundum modum loquendi L o g i c o r u m - supponit pro quolibet homine, quia infertur ex quolibet, et terminus semper in talibus supponit pro eisdem, quia pro omnibus de quibus verifìcatur. Non tamen verifi.catur ista 'Sortes est homo' nisi pro Sorte, et ideo non est idem dicere 'Sortes est homo' et 'Sortes est Sortes'. to Ad c o n f i r m a t i o n e m l dico et concedo, sicut post patebit 2, quod res potest intelligi non tantum confuse sed etiam perfecte et distincte, nullo superiori intellecto. Et quando dicitur 'Sortes non potest intelligi, non intellecto animali', dico quod ista potest distingui, - sive de virtute sermonis sive non, non curo -, 15 quia ly animali potest supponere simpliciter et tunc est falsa, quia tunc denotatur quod Sortes non potest intelligi, non intellecto hoc communi animali, et hoc est simpliciter falsum; vd potest supponere pro re et personaliter, et sic concedo. !sto enim modo Sortes non potest currere nisi animali currente, quia necessario 20 sequitur 'Sortes currit, igitur animai currit'; non tamen oportet quod illud commune currat. !sto modo homo non potest intelligi ente non intellecto, et tamen homo potest intelligi hoc communi 1 pro quo om. E ·: fit] fuit G, om. E 2 quia] et G, om. Z :1 aliud] illud G 4 potentialiter] ponatur E 6 quia] cui F ,[ infertur l infert A :' quolibet] homine add. F Il tenninus om. E 7 quia] et G, om. D ,' omnibw] terminis add. E, rebus add. G 8-9 nisi ... homo om. (hom.) Z .: Sortes2 ... Sortes] forma est forrna Z 8 nisi] non A 9 idem om. A '1 homo l Sortes E ; SortesJl homo E 10 et concedo om. E 10-11 sicut. .. 11 patebit om. E ,: res] Sortes D 11-12 non ... distincte trp. p. intelpatebit om. Z lecto (/in. 12) D 12 dicitur] quod add. BCGZ 13 non!] virtute add. FIl non2] nisi CDGZ 14 distingui] distinguendum A 1: sive om. AG ii non2 om. G 15 supponere] pro se add. DE 1: et om. E 16 denotatur] denominatur E ;: quod] denotatur quod add. E il non2] nisi DFGZ 17 animali] animai BCFG ::est om. E 21 !sto] enim add. E 22 tamen] si A !l homo] non add. G, Sortes non add. A Il hoc om. C ': communi om. G
l
Supra, p. 230, lin. 1-8.
0CXHAM, OP!!RA THEOL. II
2
Infia, d. 3, q. 5 (pp. 458ss). 17
258
LIBER I DIST. 2 Q. VII
ente non intellecto, secundum e o s, maxime si illud commune non sit aliquid reale, sicut i p s i dicunt l. Ad t e r t i u m 2 dico quod nihil est communicabile rebus per identitatem nisi sola essentia divina tribus suppositis quibus est eadem realiter; et ideo non debet proprie concedi quod natura s communicatur supposito nisi forte dicatur quod natura humana communicatur Verbo, et tunc non communicatur sibi per identitatem, sed debet magis proprie dici quod natura est suppositum, sicut post ostendetur 3. Unde sicut i p s i 4 habent dicere quod ens quod est commune univocum Deo et creaturae non est com- 10 municabile cuicumque per identitatem, quia tunc aliquid reale esset univocum Deo et creaturae, sicut secundum e o s aliquid reale est univocum Sorti et Platoni, ita dico universaliter quod nullum univocum est communicabile univocatis per identitatem. Ad q u a r t u m 5 dico quod non omnia quae sunt in linea 1s praedicamentali, continente per se ordinata secundum superius et inferius, sunt verae res extra animam, sed aliqua talia sunt entia tantum in anima. Ad p r i m a m p r o h a t i o n e m 6 concedo quod genus praedicatur in quid et univoce de omnibus suis inferioribus. Et 20 l intellecto] et tamen primo modo add. A Il co=une om. A 2 non] potest (!) add. A, om. B .. sit] est D ., aliquid om. BF :: sicut] ut D 3 communicabile] pluribus add. F 8 natura] naturaliter Z 9 post] dicetur et add. D ,: Unde sicut] Sicut enim G 10 univocum om. Z 10-11 communicabile] convertibile E habent] idem add. E Il cuicumque] cuilibet GZ 11-13 tunc ... est om. G 13 reale om. D .. ita] sic GZ 14 univocatis] univocis F 15 dico om. F 16 continente] contentae C, om. DZ 17 verae] vera Z Il aliqua] omnia E 19 probationem] dico et add. B 20-1 (p. 259) de ... quid om. BZ l C( Henricus de Harclay, Quaestiones disputatae, q. l: «Dico ad illud quod communitati conceptus non necessario correspondet communitas in re, sed ab eadem re simplici omnino accipitur conceptus communis et confusus vel non differens et conceptus distinctivus et magis particularis • (cod. Vat. Burgh. 171, f. 2ra); videsis etiam Scotum, ubi supra, p. 256, nota 1. 2 Supra, p. 230, lin. 9-11. 3 C( infra, d. 2, q. 11 (pp. 377s.). 4 Videsis hic supra, notam l. 5 Supra, pp. 230, lin. 12- 231, lin. 10. 6 Supra, p. 230, lin. 16-21.
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
5
10
15
25
259
concedo quod aliquid praedicatur univoce et in quid et per se primo modo de ente reali l§ sive de pronomine demonstrante ens reale §l et de ente rationis, non tamen pro ente rationis sed pro re, quia illud ens rationis non habebit suppositionem simplicem sed personalem. Et ideo genus praedicatur de specie, non pro specie, quia non debet sic exerceri ille actus 'species est genus', sed praedicatur de specie pro re, et ideo debet sic exerceri iste actus signatus 'homo est animai', ita quod uterque terminus stet pro re et personaliter. Ita habent a l i i l dicere quod de sapientia in communi praedicatur per se primo modo ens et similiter de ente reali, et tamen sapientia in communi non est aliquid reale !§extra animam, §l quia tunc esset aliquid reale commune univocum Deo et creaturae. Igitur ens, quod est praecise univocum entibus realibus, univoce et in quid praedicatur de ente reali et de ente rationis, sed tunc illud ens rationis non supponit pro se sed pro re. Unde quando dicitur sic 'omnis sapientia est ens reale', haec est praedicatio in quid, et ad hoc non requiritur nisi quod haec sapientia, quae Deus est, sit ens reale, et non requiritur quod illud commune univocum sit ens reale. lta dico quod ad veritatem istius 'omnis homo est animai' sufficit quod iste homo si t animai, et quod ille homo sit animai, et sic de aliis rebus singularibus, et non requiritur quod illud univocum istis hominibus sit animai. Et sic de istis: omne animai est substantia; omne corpus est substantia; omnis color est qualitas; omnis intentio est qualitas, et huiusmodi. 1 etl om. F 2 modo] non Z 2-..3 sive ... reale interi. F2, om. A 4 illud] sicut G 5 Et om. AF 5-7 specie2 ... specie] se, sed Z 7 specie] ipsa tJdd. C 1 signatus] significatus E 10-11 praedicatur ... comrnuni rep. A 11-12 extra anirnam om. AF 12 comrnWle om. Z 12-13 Deo ... univocurn om. (hom.) C 13 quod] etiam tJdd. BFG 14 etl ... quid om. Z de2 om. Z 15 supponit] supponet A , proiJ per A 17 non] quod tJdd. G haec om. D 18 illud om. F 19 univocurn om. D 21 quod ... et l om. E 22 illud] cornrn= add. Z istis om. E 20 ornnis om. G
l
Scilicet Scotus et Henricus de Harclay, citati supra, p. 258, nota l.
260
LIBER I DIST.
2 Q.
VII
Ad s e c u n d a m p r o b a t i o n e m l per idem, quod procedit de dividentibus de quorum utroque supponente pro re verificatur divisum; sed quando illud divisum non stat pro re sed pro aliquo alio, non oportet. Unde si genera et species essent substantiae, nullo modo possent esse entia rationis, sed in rei veritate non sunt substantiae. Dico igitur quod aliquid esse vel contineri sub aliquo genere potest intelligi dupliciter. V el quia est illud de quo pro se ipso l§ vel de pronomine demonstrante §l ipsum genus verificatur; et isto modo tantum singularia continentur in genere, quia sola singularia sunt substantiae et sola singularia sunt qualitates, et nec species nec genera continentur isto modo sub genere substantiae. Alio modo est aliquid in genere, quia est illud de quo, non pro se, vere ipsum genus praedicatur; et isto modo genera et species sunt in genere. De contentis primo modo est propositio accepta vera, non de secundo modo contentis. Ad t e r t i a m p r o b a t i o n e m 2 patebit in sequenti quaestione. Ad q u i n t u m 3 dico quod inter naturam et suppositum aliquando est distinctio etiam realis, sicut inter suppositum Verbi et naturam assumptam; aliquando autem nulla penitus est distinctio a parte rei. Tamen isti conceptus, scilicet suppositum et natura, distinguuntur; et ideo potest de aliquo verificari quod sit natura non tamen suppositum, quod tamen prius fuit suppositum, sed hoc nunquam est possibile nisi vel per corruptionem vel per realem 1 probationcm] dico add. il 1-2 procedi t] praecedit G 2 dividentibw] individentibw C 3 re] se F 7 est om. F 8 ve! ... demonstrante om. A ii del] pro DE, om. F 12 est!] sunt G 13 quo] quamvis add. D, praedicatur quamvis add. E, licet add. F ,, se] sed pro re add. Z '·vere] vero A 14 Dc] Et pr«m. B 'i contentis] conceptis, et add. sub genere E 15 non de] unde G 18 quintum] quintam F 19 etiam om. Z 1. sicut om. G 21 scilicet om. Z 22 ideo] non add. E i: natura om. G 23 non tamenlj et non D tamenl om. G :1 quod] et D 'tamen2 om. B Il prius om. E Il fuit] facit C 24 veli om. DEZ corruptionem ... pcr2 om. E l Supra, p. 230, lin. 21 - 231, lin. 6. 2 Supra, p. 231, lin. 5-10; infra, pp. 274s. 3 Supra, p. 231, lin. 11-15.
5
10
15
20
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
5
10
15
20
261
assumptionem, de quo alias dicetur t. Et quando dici.tur quod tunc haec esset vera 'homo est humanitas', dico quod nisi aliquis modus syncategorematicus importatus secundum u s u m l o q u e nt i u m in hoc nomine 'humanitas' impediat, quod haec est concedenda de virtute sermonis; haec tamen est contingens 'homo est humanitas' etiam sine corruptione humanitatis. Ad s e x t u m 2 dico quod non est intentionis B o e t h i i quod speci.es sit totum esse individuorum, sed quod dici.t totum esse individuorum, sicut quodammodo signum quod non est signatum. Et hoc est universaliter verum de specie specialissima, non est autem universaliter verum de genere. Qualiter tamen hoc sit intelligendum distinctione octava patebit 3. Ad s e p t i m u m 4 dico quod natura occulte operatur in universalibus, non quod producat ipsa universalia extra animam tamquam aliqua realia, sed quia producendo cognitionem suam in anima, quasi occulte - saltem l§ immediate vel §l mediate produci.t illa universalia, ilio modo quo nata sunt produci. Et ideo omnis communitas isto modo est naturalis, et a singularitate procedit, nec oportet illud quod isto modo fit a natura esse extra animam, sed potest esse in anima. Ad o c t a v u m 5 dico quod 'interempto genere' etc., hoc est sic intelligendum quod a quocumque vere negatur genus, ab eodem vere negatur speci.es et individuum, puta si lapis non est 1 de ... dicetur om. Z 2 haec] non CG 1! nisi] non AG 3 syncategorematicus] ve! add. B, et add. FG 4 nomine] vero E 1humanitas om. C il est] esset E 6 etiam] et B 7 dico om. G 8 esse] vere A 8-9 sed ... individuorum in imo f F2 8 dicit] significat Z 9 sicut] sit E 11 quodammodo] quoddam D 10 signatum] significatum E ;, univenaliter] et hoc est add. G 11 est om. FZ l autem om. G tamen] tantum A, autem D 12 distinctione] de A 13 in] ipsis add. D 14 universalibus] talibus E il quod] quia D 16 quasi] quam C, quod G ,l immediate ve! om. A 17 illa] ipsa F, om. Z universalia om. GZ 18 naturalis] singularis D 18-19 procedit] praecedit G 19 nec] non C lj fit] fuit G 20 potest] proccdit G 23 vere om. D
l Cf. infra, d. 2, q. 11 (pp. 377s,) et Sent., III, q. l. 2 Supra, p. 231, lin. 16-18. 3 Guillelmus de Ockham, Sent., l, d. 8, q. 3 M. 4 Sopra, pp. 231, lin. 19-232, lin. 3. 5 Sopra, p. 232, lin. 4-7.
262
LIBER I DIST. 2 Q. VII
animai, non est homo, non est asinus, non est Sortes. Non tamen oportet quod si per possibile vd impossibile illud quod est genus non esset, quod individuum non esset. Ad n o n u m t dico quod P h i l o s o p h u s vult quod demonstratio est de perpetuis et incorruptibilibus, hoc est de propositionibus necessariis. - Ad L i n c o l n i e n s e m, qui vult salvare e u m, potest dicere quod intelligit quod demonstratio est de universalibus repertis in singularibus, quia ipsa universalia sunt vere praedicabilia de singularibus, ita quod sunt in singularibus per praedicationem. Ad d e c i m u m 2, quod universale non est ubique et semper, nisi quia esse alicubi praedicatur de universali non pro se sed pro re quandocumque praedicatur de singulari, et universaliter quidquid praedicatur de singulari sive de pronomine demonstrante singulare, praedicatur de universali sumpto particulariter. - Ad L i n c o l n i e n s e m, quod ipse intendit hoc idem, si non recedit a sententia P h i l o s o p h i et a veritate. Ad u n d e c i m u m 3, quod universalia dicuntur magis nota, non quia sint prius nota quam singularia notitia incomplexa, sed quia communius et in pluribus, et a pluribus sciuntur proprietates communes de communibus, supponentibus non pro se sed pro rebus, quam sciantur proprietates speciales de specialibus, sicut post dicetur 4. 1 noni] ncc Z nonZJ nec Z, om. D ' est2 om. DZ l' non3 ... Sortes om. Z 2 vel] 3 quod om. C per add. F, om. D impossibile om. D , illud om. Z , est] esset Z 4 dico om. B Philosophus] plus A ,, vult] intelligit Z, om. G 5 est] sit F, om. B 7 salvare] calvare G potest] potes EZ ' est] sit E 8 quia] quod E Il ipsa om. D 9 sunt om. C 9-10 ita ... praedicationem om. A 11 ubique] verum G 12 quia] quod A :: esse] est E : alicubi] alicui B 14-16 del ... ipse om. A 15-17 Ad ... veri16 intendit] intelligit FZ L si non] rive C 19 non om. C Il quam singutate om. D 19-20 singularia ... sciuntur om. A 19 notitia om. F 20 etZ ••• plurilaria EZ bus2 om. Z 21 communibus] omnibus E 22 sciantur] incipiant G ' speciales] personales A 23 post] postea Z
3
l Supra, pp. 232, lin. 8-12. 2 Supra, p. 232, lin. 13-21. Supra, p. 233, lin. 1-3. 4 Infra, d. 3, q. 6 (p. 502).
5
10
15
2n
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
5
10
15
263
Ad d u o d e c i m u m l, quod secundum D a m a s c e n u m 'esse in' uno modo est idem quod 'dici de'; et sic intelligit ibi C o m m e n t a t or quod 'sunt in rebus', quia dicuntur de rebus particularibus. Ad decimum tertium2 et decimum quartum3 dico quod ens reale dicitur de individuo et universali non secundum quod universale supponit vd stat pro se sed pro particulari. Ad d e c i m u m q u i n t u m 4, quod dicimus quod universale est in bis, per praedicationem. Ad d e c i m u m s e x t u m 5, per idem, quod Socrates non est in multis, hoc est non dicitur de multis. Ad d e c i m u m s e p t i m u m 6, quod significat 'quod quid est', secundum quod 'quod quid' dicitur universale, sicut superius significat omnia sua inferiora qualitercumque sint inferiora, sive primo modo sive secundo, l§ et hoc ordine quodam, §l de quibus dictum est supra 7. Ad C o m m e n t a t o r e m 8, per idem, quod ista universalia vere dicuntur principalius ens, quia de eis verificatur ens dignius et nobilius et prius, non secundum quod supponunt simpliciter, sed secundum quod supponunt personaliter; et ita per tales propositiones intelliguntur actus signati. Eodem modo respondeo ad omnes illas auctoritates. l duodecimum] secundum A, dico add. DE quod om. C 2 esse] est E;, inrelligit] 3 quod] quae A;: sunt] sint G 6 univenali] vd add. E 7 pro2] in G concedit G 10 Socrates om. E 13 quod2] quid BE, om. DFGZ 8 quod om. DEZ :: dicimus] dico D , quid] est add. EZ 14 sua om. Z j, sint] si.cut E 15 modo om. E Il secundo] modo add. D .. et ... quodam om. A,; et hoc om. E 11 quibus] quo CFGZ 18 vere] substantiae CE, om. F ;, principalius] principalia A 19-20 simpliciter ... supponunt om. E 21 signati] 22 illas] alias F significati E
I Supra, p. 233, lin. 4-Q. 2 Ibidem.lin. 7-9. 3 Ibidem, lin. Ibidem, lin. 12-13. 5 Ibidem. lin. 14-15. 6 Ibidem. lin. 16-17. 7 In responsione ad secundum argumentum (pp. 255s.). 8 Supra, pp. 233, lin. 18 - 234, lin. s.
4
264
LIBER I DIST. 2 Q. VII
S i d i c a t u r quod illud quod declarat quidditatem individui substantiae est substantia l; sed illud est universale; igitur etc.: D i c o quod ibi intelligit per illam propositionem Wlum actum signatum, scilicet quod de tali praedicatur substantia sicut genus praedicatur de specie, et tamen species non est genus. Alibi s autem, ubi dicit quod talia non SWlt substantiae, intelligit de virtute sermonis. Et ita ibi, quia non contradicit sibi ipsi, exponit quomodo propositiones priores, quae videntur contradicere, intellexit. Ad a l i u d 2, sicut dicetur frequenter, P h il oso p h u s 3 et C o m m e n t a t o r 4 per quidditates substantiarum intelligWlt to formam quae est altera pars compositi, sicut patet commento 21, et commento 9 et 7, et commento 44, et in multis aliis locis. Et sic concedo quod quidditates substantiarum SWlt substantiae, quia istae quidditates sWlt particulares partes particularium. Ad d e c i m u m n o n u m 5, quod perfectius est scire per 15 universalia substantialia etc., quia ista sWlt praedicabilia in quid, alia autem non. Ad v i g e s i m u m 6, quod metaphysicus considerat de substantia quam significat definitio, quia illa substantia est illud pro quo verificantur propositiones multae. 20 1 Si] Et prann. D ;; quidditatem] identitatem G 2 illud) idem A :. etc. om. ABC 3 ibi om. G i, intelligit) intendit D 4 signatum] significatum E r: scilicet] secundum G :, de] universalitate add. E 1: tali] speàe tUid. EZ i[ substantia om. E 4-5 sicut ... speàe om. Z ri sicut genus om. G 6 autem] vero A .. intelligit] intendit D 7 ibi] illius A ;, quia] quod D 8 propositiones] prius add. F 9 sicut om. F.: sicut ... frequenter] dico quod Z '! dicetur] diàtur E 10 quidditates] quidditatem A 11 patet] in add. F l' 21] 11 C, 2 Z 14 quia] et G !l 12 9] 7 D Il et2] vel Z Il 7] 9 D :1 commentel om. F 'l 44] 20 A, 24 Z quia istae] et ideo Z Il sunt] tres tUid. E :1 parta] pet add. C, om. E 15 per om. E 16 etc.) verum est add. F 17 alia ... non] et alia non DE 18 quod] quia F 20 quo] qua B l Ut dicit Averroes, m auctoritate citata supra, p. 254, nota 1. Supra, p. 234, lin. 6-13. 3 Aristot., Metaph., VTI, cc. 3, 6, 13, tt. 7, 9, 21, 44 (1028b 33 -1029a 9, 1029a 30-34, 1031h 15- 1032a 11, 1038h 6-15). 4 Averroes, In Aristot. Metaph., VTI, tt. 7, 9, 21, 44 (ed. Iuntina, VTII, ff. 74va, 75va, 81vra, 91va). 5 Supra, p. 234, lin. 13-18. 6 Supra,
2
p. 234, lin. 19-22.
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
265
Ad a l i u d l, quod d.efìnitio signifìcat substantiam quae praedicatur, non quod ipsamet sic praedicetur in se, sed quod signum eius praedicatur, et illud est ipsamet d.efìnitio. Ad u l t i m u m 2, per idem, quod ipsa quidditas realis non s praedicatur in se sed tantum secundum quod est universalis, hoc est suum universale praedicatur; et hic est modus loquendi C o mm e n t a t o r i s, qui non est verus de virtute sermonis, sicut nec multi alii quibus utitur, quamvis sensus eorum verus sit, quem in aliis locis e:xplicat 3. 10
15
20
[RESPONSIO AD ARGUMENTUM PRINCIPALE]
Ad argumentum principale 4 dico quod de virtute sermonis non debet concedi quod definitio est idem cum substantia rei, nec realiter nec formaliter, sed per ipsam intelligit unum actum signatum, quod de definitione praedicatur esse idem realiter et omnibus modis cum definito; et sic debet exerceri 'animai rationale est idem omnibus modis cum ho mine', et ista est vera. Si d i c a tu r quod isto modo esset haec vera 'genus est idem omnibus modis cum specie' et quod 'passio est idem omnibus modis cum subiecto', quia haec est vera 'animai est idem omnibus modis cum homine'; et haec similiter 'risibile est idem omnibus modis cum homine':
1 definitio om. G 2 quodl) quae D, quia E .l sic om. Z 3 praedicatur] praedicetur D Il definitio om. E 4 ultimum] dico add. D realis om. E 5 praedicatur] praedicetur E 6 est!] esse E 6-7 Co=entatoris] communis Z 8 utitur] utimur E 'l sensus om. C Hquem] quae CE 11 dico om. ABCF 11 quod om. F 13 sed] quia add. F 13-14 signatum] significatum E 14 omnibus] aliis add. FG 15 cum] homine add. E 16 ista] ita A 17 Si] Et pramt. D 18 idem2] eadem G 19 haec] ista D
Supra, p. 235, lin. 1-10. 2 Supra, p. 235 lin. 11-15. 3 Videsis auctoritates Averrois, citatas supra, p. 239s. 4 Supra, p. 225, lin. 7-11. l
266
LIBER I DIST. 2 Q. Vlli
R e s p o n d e o quod C o m m e n t a t o r plus adhuc intelligit per il1am propositionem, scilicet talem actum signatum qui debet praedicto modo exerceri, et praeter hoc istam propositionem quod nihi1 significatur per defìnitionem quod non significatur per definitum et e converso, quamvis aliter et aliter; et illud secundum s deficit in instantiis adductis.
[QUAESTIO VIII UTRUM UNIVERSALE UNIVOCUM SIT AI.IQUID REALE EXSISTENS ALI CUBI SUBIECTIVE]
Quinto quaero utrum tmiversale umvocum sit aliquid reale exsistens alicubi subiective l. Q uo d si c: Quia tmiversale primo movet intellectum; sed illud quod primo movet intellectum est aliquid reale; igitur etc. Ad oppositum: Omne reale est singulare; sed tmiversale non est singulare, sicut declaratum est 2 ; ergo etc. 2 illam] talem DE signatum] significatum E 3 praeter] per B · istam] ipsam F 5 aliteri 4 quodl] quia DE quod2] et G significatur] significat A, significetur E om. A Il et om. F 6 in om. AZ ' adductis] adiectis B, inductis F 10 Quinto] Item circa dictam materiam praLm. Z 11 alicubi[ alicui A 12 sic] videtur add. D 13 sed] et D, sicut G 14 primo om. F 16 Omne om. E 17 sicut ... est om. Z :: declaratum est] declaratur G , est om. E ' etc. om. CEG
I Haec quaestio edita est a Ph. Boehner, « The Text Tradition of Ockham's Ordinario», The New Scholastidsm, XVI (1942), 2 Supra, q. 7 (pp.
10
1s
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSALIS
(D!vERSAE
267
OPINIONES)
Ad istam. quaestionem possent esse d.iversae opiniones l, quarum multas reputo simpliciter falsas, quarum tamen quamlihet anteponerem quam aliquam improbatam in praecedentibus quaes stionibus 2. [ 0PINIO PRIMA j
Prima opinio posset esse quod universale est conceptus mentis, et quod ille conceptus est realiter ipsa intellectio 3, ita quod tunc 3 quarum om. F 7 esse] ista add. D ipsa om. E 1' intellecrio corr. in margiM tx intentio B
8 quodl om. G
ille] ipse C, iste Z !j
Similes opiniones memorantur a Iacobo de Viterbio, Quodl., I, q. l : quod sciendum quod conceptus - secundum quod in intellectualibus accipitur- est quaedam actualitas sive perfectio intellectus secundum quam formaliter dicitur et est intelligens. Et hoc sive sit idem re quod actus intelligendi, ut a l i q u i h u s videtur, sive sit aliquid formatum vd constitutum per actum intelligendi, ut ab a l i i s ponitur... Sunt autem et a l i i qui dicunt quod conceptus est ipsum obiectum ut cognitum (( 292ra). M i h i ad praesens tamen videtur magis rationabiliter dici quod conceptus et actus intelligendi dicant eandem rem absolutam ... Circa quod sciendum est quod conceptus animae dupliciter potest consideraci: uno quidem modo ut perficit intellectum absolute, et hoc modo omnis conceptus intellectus est simplex, quia conceptus huiusmodi est forma quaedam accidentalis pertinens ad praedicamentum qualitatis, ut in commento Praedicamentorum S i mP l i c i u s refert a P o r p h y r i o dictum, quamvis secundum alium modum etiam ad praedicamentum actionis vel passionis pertineat (cod. Paris., Nat. lat. 15,350, ff. 291vh-292ra); c( etiam Durandus, Sent., l, d. 19, q. 5 (ed. Antverpiae 1566, ff. 65vb-66va); Petrus Aureoli, Scriptum, I, 2 Scilicet in quaestionid. 23, q. unica (ed. Romae 1596, 525-541). bus 4-7, supra, pp. 99-266 3 C( Henricus Gandavensis, Quodl., IV, q. 8; V, q. 14 (ed. Parisiis 1518, ff. 98v, 174r-179v); Godefridus de Fontibus, Quod/., IX, q. 19 (ed. I. Hoffmans, Les Philosophes Belges, IV-2, 270-281). Nota iterum modum loquendi Guillelmi: « opinio p o s se t esse •. I
« Circa
268
LIBER I DIST. 2 Q. VIll
universale non esset nisi intellectio confusa rei, quae intellectio, quia ipsa non plus intelligitur unum singulare quam reliquum, ipsa esset indifferens et communis ad omnia singularia; et ita, secundum quod esset magis confusa et minus confusa, esset magis universale vd minus universale.
5
[CONTRA PRIMAM OPINIONEM]
Contra istam opinionem potest argui: quia omni intellectione aliquid intelligitur, igitur tali intellectione aliquid intdligitur; et non aliquid singulare extra animam, quia non plus unum quam alterum, nec plus illud quod non est quam illud quod est; igitur vd nihil tale vd quodlibet tale intelligitur illa intellectione; et non quidlibet, l§ quia tunc infinita intelligentur illa intellectione; §l igitur nihil. Praeterea, hoc secundum o m n e s vocatur conceptus mentis quod terminat actum intelligendi I; sed talis intellectio non terminat se ipsam primo, quia non est maior ratio quod una intellectio terminet se ipsam quam alia; et ita cum intellectio Sortis non terminet se ipsam primo, igitur nec ista intellectio terminat se ipsam primo; igitur conceptus non est ipsa intellectio. 1 esset] est DE, posset esse F , quae] qua AD intellectio2] intellectione D rcliquum] add. et D 3 esset] est D 4 esset] est D h magis2] confusa add. E 5 ve!] aliud, et DEZ 7 Contra ... argui] lsta opinio non videtur vera AF 'l potest] posset E quia] quod E, in add. F Il intellectione] intentione A 8 igitur] in add. D ii igitur ... intelligitur2 om. CFGZ .. intellectione] intentione ABG 8-9 et non om. C 9 aliquid] aliquod F 10 alterum] aliud D il illud'] istud F .. non trp. p. quod2 DGZ ;l illud2 om. Z 11 veli om. G 11 quodlibet] quidlibet AC, Borgh., quidquid G ·' intellectione] intentione ABEG 12 quidlibet] quaelibet D, quodlibet E ;: quia ... intellectione trp. p. nihil (lin. 13) C, om. A Il intelligentur] intdl.igerentur F 14 hoc] illud D L mentis om. Z 15 intellectio] intentio ABG 15-16 terminat] terminatur FG 16 ipsam] ipsa AFG ,: primo om. G '1 intel17 ipsam] primo add. E :1 quam] quod Z l! cum om. C ;, intelleclectio] intentio ABEG 18 igitur om. FZ 1: nec] nulla Z ista] aliqua D, om. Z :: intellectio] tio] intentio ABEG 19 intellectio] intentio ABEG intentio DEG, om. Z
Ex. gr. Scotus, Theoremata, theor. VIII, n. 1: « Conceptum dico quod actum intelligendi terminat • (ed. Wad.ding, III, 273). I
10
15
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSALIS
269
( 0PINIO SECUNDA]
Secund.a opinio posset esse quod universale est species aliqua quae, quia aequaliter respicit omne singulare, dicitur universale l ; et ita est universale in repraesentando et tamen singulare in essendo. 5
10
1s
[CONTRA SECUNDAM OPINIONEM]
Sed ista opinio videtur esse falsa, quia, sicut alias declarabitur 2, talis species non est necessaria. Secundo, quia universale ponitur illud quod intelligitur per abstractionem intellectus; sed illa species non sic intelligitur, quia aut intelligitur in se et tunc, sicut alias patebit 3, necessario primo intelligitur intuitive, aut intelligitur in alio, et per consequens, sicut alias patebit 4, illud aliud est universale respectu illius, et tunc quaero de ilio sicut prius; et ita vel erit processus in infinitum vel species non erit universalis. Praeterea, tunc universale non abstrahitur sed vere generatur, quia esset vera qualitas generata in intellectu. ( 0PINIO TERTIA]
Alia posset esse opinio quod est aliqua vera res, sequens actum 20
intellectus, quae esset similitudo rei, et propter hoc esset universalis quia aequaliter omnia respiceret 5. 2 posset] potest GZ !l est] esset D 4 essendo] exmtendo F 6 esse 0111. F 7 species 0111. E 9-10 quia ... intelligitur mg. F 9-11 quia ... intelligiturl om. (lwm.) E IO in] per G l! sicut ... patebit om. Z Il intelligiturl] intelligit G · intelligitur2 0111. Z 12 sicut ... patebit om. Z ,' aliud] aliquid E est] erit DFG, om. E 13 erit] et E Il processus] processum E 14 eri t] est E, erunt F, et adà. ita E universalis] universales F 15 tunc] tale Z, tale adà. G i' universale om. GZ ' generatur] generat E 16 esset] erit E il generata in intellectu] genita non intentio E 19 essetl] est F li similitudo simile E r! propter] per D 20 onuùa om. E l Cf. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 85, art. 2-3; Aegidius Romanus, Sent., I, d. 19, q. 1 Resp. (ed. Venetiis 1521, f. 110va). 2 Guillelmus 3 Loco cit., T. 4 Ibidem, MM. de Ockham, Sent., II, qq. 14-15 Q-T. 5 Cf. Scotus, Super Universalia Porphyrii, q. 4 (ed. Wadding, I, 90).
Z70
LIBER I DIST. 2 Q. VIII
(CONTRA TERTIAM OPINIONEM]
Sed haec opinio non videtur vera, quia nulla talis est ponenda, quia omne quod est in intellectu vd est actus vel passio vd habitus l ; sed nullum istorum posset poni illa res. 5
(CONCOIDANTIA ISTARUM TRIUM OPINIONUM]
Istae opiniones concordarent in hac conclusione, quod universale esset in se vera res singularis et una numero; respectu tamen rerum extra esset universalis et communis et ind.ifferens ad res singulares et quasi naturalis similitudo illarum rerum, et propter hoc posset supponere pro re extra. Et esset aliquo modo de isto universali sicut de statua respectu simillimorum: illa enim esset in se singularis et una numero, et tamen indifferens ad illa simillima, nec plus duceret in notitiam unius quam alterius. Similiter, secundum hoc qui poneret quod praeter intellectionem esset species in anima vel habitus, non plus haberet dicere quod intellectio esset realiter universale quam species vel habitus, nec e converso, quia quodlibet istorum esset indifferens ad omnia singularia. - lstae opiniones non possunt faciliter improbari, nec sunt ita improbabiles nec ita evidentem falsitatem continent sicut opiniones improbatae in aliis quaestionibus 2. 2 opinio om. E . videtur] esse add. D Il talis] res add. D 3 omne om. (/ac.) C , in om. E 11 vcl2) est add. G 4 poni ... res om. G :: illa] ista Z 6 conrordarent] inter se add. E 7 in se om. E , res] et add. Z 1, et] non add. Z 7-9 una ... singulares om. (hom.) G 7 tamen om. GZ 8 esset] est D 9 quasi] quod E 10 esset] est D , modo et add. E 11 simillimorum] similium Z esset] est D 12 simillima] similia Z 14 hoc] Philosophum E poneret) ponet A, ponit E ,; quod praeter om. G '! intellectionem] intentionem ABG ;, in] hac add. G 15 dicere] ponere G, om. Z Il intellectio] intentio ABG 18 faciliter] simpliciter E · improbari] probari Z !' ital) ista A 19 evidentem] evidenter Z :r falsitatem] pluralitatem C 20 quaestionibus] opinionibu B l Cf. Aristot., Ethica Nicom., VI, c. 3 (1139b 16-17). in quaestionibus 4-7, supra, pp. 99-266.
2
Scilicet
1o
15
20
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSAUS
271
[QUARTA OPINIO]
5
Quarta posset esse opinio quod nihil est nniversale ex natura sua sed tantum ex institutione, ilio modo quo vox est nniversalis l, quia nulla res habet ex natura sua supponere pro alia re, nec vere praedicari de alia re sicut nec vox, sed tantum ex institutione voluntaria, et ideo sicut voces sunt nniversales per institutionem et praedicabiles de rebus, ita omnia nniversalia. (CONTRA QUARTAM OPINIONEM]
10
Sed haec non videtur vera, quia tunc nihil ex natura sua esset species vd genus nec e converso, et tunc aequaliter posset Deus et substantia extra animam esse nniversale sicut quidquid quod est in anima, quod non videtur verum. [0PINIO AB AUCTORE OUM PROPOSITA]
t5
Ideo potest aliter dici 2 probabiliter quod nniversale non est aliquid reale habens esse subiectivum, nec in anima nec extra animam, sed tantum habet esse obiectivum in anima, et est quod4 supponere ... re om. G 5 praedicari] probari A 6 universales] plures G 9 haec] opinio add. D 11 quod] non add. E 14 aliter om. B 1! dici] et add. D ,i probabiliter] et dico A, ut videtur add. DE 15 subiectivum] subiective E 16 sed] immo G esse om. B et] ut Z I Opi.nio Roscelli.ni, de qua cf. loannes Saresberiensis, Metalogicus, II, c. 17 (PL 199, 874 B-C); Petrus Abaelardus, De generibus et spedebus (ed. V. Cousin, Paris 1836, 513, 522s.). 2 Cf. Guillelmus de Alnwick, Sent., I, q. 10: « Secundo modo est universale quod est ipsa natura et quidditas in quantum considerata ab intellectu secundum eius ind.ifferentiarn ad omni.a supposita; et est universale perfectum, quod est unum in multis et dicitur de multis... sed universale secundo modo, scilicet secundum indifferentiam consideratum, non est nisi in intellectu possibili obiective et in
272
UBER I DIST. 2 Q. Vlli
dam fi.ctum habens esse tale in esse obiectivo quale habet res extra in esse subiectivo. Et hoc per istum modum quod intellectus videns aliquam rem extra animam fìngit consimilem rem in mente, ita quod si haberet virtutem productivam sicut habet virtutem fi.ctivam, talem rem in esse subiectivo - numero distinctam a priori - produceret extra. Et esset consimiliter - proportionabiliter - sicut est de artifi.ce. Sicut enim artifex videns domum vel aedifi.cium aliquod extra, fi.ngit in anima sua consimilem domum et postea consimilem producit extra, et est solo numero distincta a priori, ita in proposito, illud fi.ctum in mente ex visione alicuius rei extra esset unum exemplar. lta enim sicut domus fi.cta, si fingens haberet virtutem productivam realem, est exemplar ipsi artifici, ita illud fi.ctum esset exemplar respectu sic fi.ngentis. Et illud potest vocari universale, quia est exemplar et indifferenter respiciens omnia singularia extra, et propter istam similitudinem in esse obiectivo potest supponere pro rebus extra quae habent consimile esse extra intellectum. Et ita isto modo universale non est per generationem sed per abstractionem, quae non est nisi fictio quaedam. I obiectivo] ideo add. C 2 hoc] dico AF, Borgh. 4-5 sicut. .. fictivam om. Z 5 numero] immo F 6 consimiliter] consimilis B, et add. DZ 6-7 proportionabiliter] proportionaliter FG 8 domum] ve! aedificium add. Z I I esset] essentiam G ;r unum] verum CEF, Borgh., veram G : exemplar] ex re G ;· lta om. EG . ficta] facta Z ii si] se G 13 artifici] artificiati DZ 11 ita] quod add. E I2 est] esset E ipsiJ ipsius DZ 13 sic fingentis] singularium Z 14 quia] 13-14 respectu ... exemplar om. (hom.) D 15 istam] illam Z 16 obiectivo] quod Z exemplar] aequaliter D, aequaliter add. E subiectivo A . quae habent] habentibus Z
nullo subiective, nec in aliquo repraesentativo, quia sic est ubique et semper • {cod. Assisii, Bibl. Commun. 172, ff. 48v, 49r); videsis etiam Petrum Aureoli, Scriptum, I, d. 9, a. 1 (ed. Romae 1596, 319s.); Henricum de Harclay, Quaestiones disputatae, q. 3 (cod. Vat. Burgh. 171, f. 11rb-11va); de modo quo Ockham sententiam suam de natura conceptus mutaverit cf. G. Gal, c Gualteri de Chatton et Guillelmi de Ockham controversia de natura conceptus universalis •, Frandscan Studies, XXVII {1967), 191-212.
5
10
15
273
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSAUS
P r i m o igitur faciam aliqua argumenta ad probandum. quod est aliquid in anima habens tantum. esse obiectivum. sine esse subiectivo. Hoc primo patet, quia secundum. p h i l o s o p h o s l ens primaria divisione dividitur in ens in anima et ens extra animam, s et ens extra animam dividitur in decem praedicamenta. Tunc quaero, quomodo accipitur hic ens in anima: aut pro ilio quod tantum. habet esse obiectivum., et habetur propositum.; aut pro ilio quod habet esse subiectivum., et hoc non est possibile, quia iliud quod habet verum esse subiectivum. in anima continetur sub ente 1o quod praecise dividitur in decem praedicamenta, quia sub qualitate. Intellectio enim, et universaliter omne accidens informans animam, est vera qualitas sicut calar vd albedo, et ita non continetur sub ilio membro quod dividitur contra ens quod dividitur in decem praedicamenta. 1s Praeterea, figmenta habent esse in anima et non subiectivum., quia tunc essent verae res, et ita chimera et hircocervus et huiusmodi essent vera res; igitur sunt aliqua quae tantum. habent esse obiectivum.. Similiter, propositiones, syllogismi et huiusmodi, de quibus :?D est logica, non habent esse subiectivum.; igitur tantum. habent esse obiectivum., ita quod eorum. esse est eorum cognosci.; igitur sunt talia entia habentia tantum. esse obiectivum.. l igitur ... probandum] ostendam AF, Borgh. Il faciam] f.acio C Il aliqua] quacdam D 2-3 sine ••. subiectivo] in esse obiectivo F2 Il subicc2 aliquid otri. E il tantum] tamen DEF 3 primo] primum F Il Philosophos] Philosophum DZ 4 pritivo] obiectivo CDG maria] divisio (!) add. A :· et] in add. Z Il ens2 om. ACDF 5 et otri. F Il et ... animam om. A 6 quomodo om. G 7 et ... propositum om. B 8 quod] tantum add. DF Il subiectivum] si primo modo, habetur propositum, secundo modo add. D Il et hoc om. D IO quod] et G Il Intellectio] intentio ABG Il enìm om. D 9 vcrum] unum A 12 vera] una E 11 calor] color E Il vd] color vel add. F 11 ita] ideo F 13 ilio] primo DE 15 habent] habens G 11 subiectivum] subiective E 16-17 et huiusmodi om. F 20 tantum] tunc F, om. B Il habent] tantum add. F 21 ita quod] et D l'est] tantum add. E Il cognosci] igitur etc. add. D 11 tantum om. F l Cf. Aristot., Metaph., V, c. 7, tt. 13-14 (1017a 7 - h 9); Averroes, in hunc locum (ed. Iuntina, VIII, ff. 55rb-56ra).
OCXBAM, OPERA Tl!Eor.. II
18
274
LIBER l DIST.
2 Q. VIll
Similiter, arti.fìcialia in mente arti.fìcis non videntur habere esse subiecti.vum, sicut nec creaturae in mente divina ante creationem. Similiter, respectus rationis communiter ponuntur a D o c t or i h u s I ; tunc quaero: aut tantum habent esse subiecti.vum, et tunc erunt verae res et reales; aut tantum esse obiecti.vum, et s habetur propositum. Similiter, secundum i s t o s aliter opinantes 2, ens dicit conceptum univocum, et tamen nullam aliam rem. Similiter, omnes quasi distinguunt intentiones secundas ab intentionibus primis 3, l§ non vocando intentiones secundas aliquas to qualitates reales in anima; igitur cum non sint realiter extra, non poterunt esse nisi obiecti.ve in anima. §l S e c u n d o, diceret ista opinio quod illud fìctum est illud quod primo et immediate denominatur ab intentione universalitatis et habet rationem obiecti., et est illud quod immediate terminat 15 actum intelligendi quando nullum singulare intelligitur; quod quidem, quoniam est tale in esse obiecti.vo quale est singulare in esse subiecti.vo, ideo ex natura sua potest supponere pro ipsis singularibus quorum est aliquo modo similitudo. De ilio etiam verifìcantur aliqua praedicata veras res importantia, non tamen pro se 20 sed pro rebus. Et illud est illud unum quod praedicatur de pluribus, ----------------------------------
1-2 Similiter ... creatioru:m trp. p. obiectivum (/in. 5) E 2 mente divina] intelligenda A 5 erunt] essent D, erat G Il eti om. CE Il tantum om. F 5-6 etl ... propositum om. E 10 aliquas] esse D 11 extra] animam add. D 12 pote10-12 non ... anima om. A runt] possunt Z 13 diceret. .. opinio] dico AF, Borgh. Il est illud om. Z 15 obiecti] 16 quando] quia Z 17 quidem] est add. F IJ quoniam obici G Il etl om. ABFZ om. G 18 subiectivo] obiectivo E 20 aliqua] alia C Il praedicata] praedicamenta G Il veras] vera C Il tamen om. Z 21 illudl om. Z Il unum] verum E l Cf. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 28, a. 1 Resp.; Scotus, 2 Cf. Scotus, Quodl., q. 13, nn. 14-15 (ed. Wadd.ing, XII, 320s.). Ordinatio, I, d. 8, p. 1, q. 3, nn. 82, 137-150 (ed. Vaticana, IV, 221-227). 3 Cf. Thomas Aquinas, Opusc. XXVIII, tract. II 'De universalibus'; Scotus, Ordinatio, l, d. 23, q. unica, n. 10 (ed. Vaticana, V, 352s.); Hervaeus Natalis, De secundis intentionibus (ed. Venetiis 1513); Petrus Aureoli, Scriptum, l, d. 23, a. 2 (ed. Romae 1596, 539).
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSAUS
5
10
15
20
275
ita quod ipsum non est variatum, alioquin nullum genus vere praedicaretur de pluribus speciebus, sed necessario esset aliud et aliud, et essent tot genera quot sunt species; immo nullo modo posset d.ifferre genus a specie, nec genus esset in plus quam species. Quia si sic l, quaero quomodo genus differt a specie: aut a parte rei, et hoc est prius improbatum 2. Similiter, hoc dato quod a parte rei distinguitur, tunc quaero: aut illud genus non variatum praedicatur de pluribus speciebus, aut non. Si sic, habeo proposituro quod aliquid non variatum nec multiplicatum praedicatur de pluribus, et non in re, - nisi secundum opinionem recitatam in prima quaestione 3 -, igitur tantum in mente. Si autem nihil non variatum nec multiplicatum praedicatur de pluribus, igitur genus non est in plus quam species vel individuum, quia certe species variata praedicatur de pluribus, et individuum variatum et multiplicatum praedicatur vere de pluribus. Si autem genus distinguitur a specie in conceptu mentis, aut idem conceptus praedicatur de pluribus, aut non, sed tantum conceptus variatus et multiplicatus. Si sic, habeo propositum quod idem conceptus non variatus nec multiplicatus praedicatur de pluribus, sed non pro se, quia tunc illa plura essent unum non variatum, quod est impossibile. Si non, non potest dari distinctio inter genus et speciem, et maxi.me quantum ad maiorem communitatem et minorem. Sic igitur aliquid idem non variatum nec multiplicatum praedicatur de pluribus, et illud voco conceptum sic fictum modo praedicto. 1-2 ita ... pluribus om. G 2 praedicaretur] praedicatur ABF li et] ve! B 3 et] 4 esset] esse FIl quam] quod Z 5 quomodo] quo G i[ a2 om. A 7 illud] idem Z Il variatum] nec multiplicatum add. E 8 praedicatur] praedicatum C Il Si] Et pramr. F 9 non] nec Z Il nec multiplicatum om. D 1(}...14 et ... et2 om. G 11 non om. Z 12 nec] aut F 13 certe] certa Z 17 tantum om. D 18 Si] Et C Il idem] tantum D 21 non om. EG, interi. BF 21-22 qu.antum] quam A 24 sic] sed tamen add. D tunc add. G
3
l Scilicet si genus differt a specie. 2 Supra, q. 6 (pp. 173-192). Quaestione prima de universalibus, quae est quarta, supra, pp. 100s.
276
LIBER I DIST. 2 Q. VIII
Similiter, idem est subiectum in propositione universali et particulari, non tantum in propositionibus in voce sed etiam in propositionibus in mente, quae nullius linguae sunt; et in illis non subicitur aliqua res, igitur tantum quid.am conceptus. Posset igitur dici quod sicut vox est universalis et genus et species, sed tantum per institutionem l, ita conceptus sic fìctus et abstractus a rebus singularibus praecognitis est universalis ex natura sua. Et potest aliquis uri isto modo loquendi, vocando conceptum et universale sic fìctum, quia iste videtur [esse] modus loquendi beati A u g u s t i n i, et posset alicui videri esse intentio sua qui melius sensit de ista materia. Hoc patet per i p s u m, VIll De Trinitate, cap. 6, ubi dicit sic 2: « Necesse est cum aliqua corporalia lecta vel audita, quae non videmus, credimus, fìngat sibi animus aliquid in lineamentis formisque corporum, sicut occurrit cogitanti, quod aut verum non sit, aut etiam si verum est, quod rarissime accidere potest •· Et subdit: « Quis enim legentium aut audientium quae scribit A p o s t o l u s P a u l u s, vel quae de ilio scripta sunt, non fìngat animo et ipsius A p o s t o l i faciem et omnium quorum ibi nomina commemorantur •? Et post: « Et ipsius facies
1-2 et particulari om. D 2-3 voce ... inl ottr. E 3 quae nullius] quibus universali!l et] etiam G, om. A 4 quidam om. Z 4-5 Posset ... dici] dico ergo AF, Borgh., 5 vox] non add. (interi.) BF Il eti om. D Il et add. Secundum istam opinionem Borgh. species] universale est add. E Il sed] et GZ, sunt Vat. 7 praecognitis J sic cognitis DE Il sua om. D 8 potest ... uri] utor AF, Borgh. 9 et] ve! Borgh., om. EF Il videtur] iste A, 10 possct ... esse] tam.en B, est AF, Borgh. 11 melius] multa Z Il est F llloquendi om. A sensit] scripsit C Il Hoc] Et pramr. D 12 sic om. C Il aliqua corporalia] animata corpora Z 13 fingat] fingit Z 14 formisque] formalibusque B, formis G Il cogitanti] aut add. E 15 aut] autem F, om. EGZ il non om. A Il si] quod Z 16 accidere] accedere C 11 Et om. GZ li legentium] regenrium E Il aut] ve! F 17 ve!] secundum G, scilicet Z Il quael om. B 18 fingat] signat CGZ Il animo] anirnae G 19 Et] etiam F, om. A bus G
Seu 'vox est univcrsalis et vox est species et vox est genus', ut patebit infra ad quintum dubium (pp. 287s.). 2 August., De Trinit., VIII, c. 4, n. 7 (PL 42, 951), ubi et ea quae sequuntur. l
5
10
15
277
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSALIS
dominicae carnis innumerabilium cogitationum diversitate variatur et fingitur, quae tamen una erat •. Ex ista auctoritate potest argui sic: non minus potest intellectus ex aliquo viso aliquid totaliter consimile fingere quam ex visis s aliquid consimile alicui prius non viso; sed aliquis ex multis faciebus visis potest fingere aliquid consimile faciei A p o s t o l i vd C h r i s t i vd alicuius alterius quem nunquam vidit; igitur non est inconveniens quin ex aliquo individuo viso vd intuitive cognito fìngat animus aliquid consimile, et illud sic fìctum non erit ens 10 reale sed tantum cognitum. Et sicut secundum beatum Augustin u m per tale fìctum aliquid aliud insinuatur, ita per fìctum ex aliquo viso insinuantur quasi et signifìcantur quasi omnia consimilia illi prius viso. Et hoc non est aliud quam affirmare et negare aliquid de sic fìcto, non pro se sed pro re ex qua fingitur vd fingi 1s potest. Verbi gratia, aliquis videns albedinem singularem fingit consimilem in anima sua, sicut artifex ex domo visa vd pictura fingit consimilem in mente sua, et de illa albedine praedicat tales passiones: albedo est color, albedo est disgregativa visus t, et sic de aliis. Et non intendit quod illud sic fìctum sit color vel disgrega20 tivum visus, sed quod quaelibet albedo ex qua potest fingi sit color vd disgregativa visus. Unde quia non potest onmem albedinem extra cogitare, utitur ilio fìcto pro omni albedine. -----
------
--
--
l innum.erabilium] in mirabilium ABZ Il diversitate J diversitas E 2 fingitur] significatur G Il tamen J tanturn B Il tma J vera E Il era t] erunt G, quaecumque erat add. E, Aug. 3 potest om. Z 4 totaliter J rarionabiliter Z Il fingere] potest add. Z 5 alicui om. Z Il aliquis] aliquid G 6 ve!] faciei add. D 7 quem] quam B 8 quin] quod D Il ex] de Z 9 aliquid om. F !! non] si F 10 tantum] ens add. F ,: sicut] sic AF !l beatum om. Z 11 ita J quod add. D 12 aliquo J a!io C !! viso] prius add. DE !! quasi l] quoties E, om. Z Il significantur] fingantur FG i quasi2 om. DF 13 et2] ve! G Il et negare om. D 15 singularem] ex illa albedine add. D, om. E 16 ex] de F : pictura] picturata D, predcumra (!) E, picta F 17 fingit consimilem om. F 18 disgregativa] disgregativus add. AC 20 sed] secundum G jj quod] quia E . qua] hoc D Il fingi] quod add. D : sit] est D 21 disgregativa] disgregativa m E, disgregativus CG
l
C( Aristot., Topica, III, c. 5 (119a 30-31).
278
LIBER I DIST.
2 Q. VIII
Praeterea, A u g u s t i nus, cap. 7, VITI, dicit sic l: c Neque in fide nostra quam de D o m i n o I e s u C h r i s t o habemus illud salubre est quod animus sibi fingit, longe fortasse aliter quam se res habet, sed illud quod secundum speciem de homine cogitamus. Habemus enim quasi regulariter infìxam naturae humanae notitiam, secundum quam quidquid tale aspicimus, statim hominem esse cognoscimus •· Ex hoc patet quod quamvis propter diversitatem fìgurae et colorum et aliorum accidentium in diversis hominibus possimus fingere diversa quae non sunt similia cuilibet homini, vel forte nulli, tamen possumus habere notitiam alicuius fìcti quod aequaliter se habet ad omnes homines, secundum quod nos possumus indicare de quolibet si est homo vel non. Quod etiam possim fingere aliquid consimile prius viso, [ita] quod si haberem virtutem productivam, non tantum fìctivam, possem tale realiter producere, patet per beatum A u g u s t i n u m, eodem libro, cap. 1O, ubi dici.t sic 2 : c Cum a multis audissem et credidissem magnam esse illam urbem, sicut mihi narrari potuit, fìnxi animo imaginem eius quam potui •. Et post 3 : c Quam imaginem si ex animo meo proferre possem ad oculos hominum qui Alexandriam noverunt, profecto aut omnes dicerent 'non est ipsa'; aut si dicerent 'ipsa est', multum mirarer, atque ipsam intuens arumo l VIII om. DFGZ il Neque] Nec E 2 in] de DE Il nostra] naturaliter G Il Iesu] ita G 3 illud] sicut G Il fortasse] fuisse adà. F 4 se om. AD 7 cognoscimus] cognoscamus F [l patet] potest dici D Il propter] secundum DE 8 diversitatem] scriptu9 posrae adà. E Il figurae] scripturae D Il etl om. FIl et2 om. B IJ aliorum] aliquorum Z simw] possumw DFGZ Il fingere] figere AB 11 aequaliter] :esse:ntialiter G 12 iudi13 possim] possumus D IJ consimile] simile F care] videre B IJ quolibet] homine adà. D Il ita] et D, om. alii 14 haberem] haberemus C Il productivam] et adà. G 15 producete] tale adà. D IJ beatum om. Z 16 10] 19 C 16-17 et credidissem om. C 17 finxi] fixi CDFZ 18 imaginemiJ imaginationem. F Il Quam] tamen adà. F, Aug. 19 si om. B Il proferre] illud adà. B 20 noverunt] noverint A, viderunt D IJ profecto] profecte G IJ aut!J autem Z Il !i om. G 21 multum] mulw BD Il mirarer] miraretur B, mirabilior D
l
August., De Trinit., VIII, c. 4, n. 7 (PL 42, 951s.). 3 Ibidem.
De Trinit, VIII, c. 6, n. 9 (PL 42, 955).
2
August.,
5
to
15
20
279
DE NATURA CONCEPTUS UNIV.ERSAUS
meo, id est imaginem quasi picturam eius, ipsam tam.en esse nesarern •· Ex ista auctoritate patet p r i m o, quod talia possunt fingi, et multo fortius ex visis in se, sicut declarat immediate ante littos ram allegatam l, quam ex non visis in se sed in aliis visis imperfecte consimilibus. S e c u n d o, quod sic fìctum vocatur similitudo vel imago v el pictura rei, et sicut dicit ibidem 2, vocatur verbum rei. T e r t i o, patet quod illud sic fìctum vere est obiectum cognitum ab intellectu. Et propter ista potest esse terminus propo10 sitionis, et supponere pro omnibus illis quorum est imago vel similitudo; et hoc est esse universale et commune ad illa. ltem, libro IX, cap. 6 3, tractan.s ibi quomodo ex rebus visis diversa fìnguntur et quomodo propter diversitatem illorum corporalium aliqua sic fìcta sunt similia illis de quibus fìnguntur, et 15 pro quibus fìngens sic utitur fìctis, infert in fine capituli dicens: « ltaque de istis secundum illam iudicamus et illam cernimus rationalis mentis intuitu; ista vero aut praesentia sensu corporis tangimus, aut imagines absentium fìxas in memoria recordamur, aut ex ea similitudine talia fìngimus qualia nos ipsi si vellernus aut a> possernus etiam moliremur •· Ex quo patet quod talia fìcta sunt talia in esse obiectivo qualia sunt alia in esse subiectivo, et si intellectus haberet virtutem productivam, faceret ea esse similia in esse subiectivo. l id est] scilicet D, om. Z Il quasi] et F, quam D Il eius om. E 3 primo om. F 5 quam] quod Z Il visis2 om. Z Il imperfecte] et perfecte C, puta in add. D 7 et om. BD 8 rei] Dei C 9 cognitum] congregatum G 10 suppone:re] etiam add. D 11 et] vcl DE 12 6] 7 Z Il ibi] illud Z Il ex] de F 13 illorum] rerum. Z (14 aliqua] quae E 15 pro quibus] per consequens G Il fictis] simul add. E Il capituli] sic add. F, Ofll. C 17 sensu] sensibus Z 18 in] est A, ex C Il aut] ergo add. E 19 ex] igitur D Il ea] earum F, Aug. Il fingimus] finguntur Z 20 etiam] opere add. F, Aug., Ofll. BZ Il moliremar] immolirem.ur E Il Ex] Quarto prum. D 21 talia om. Z Il obiectivo] subiectivo BG Il alia] ali qua F Il subiectivo] obiectivo G, propter quod add. Z 22 essei om. F
l Loco cit. {PL 42, 954s.). 2 Loco cit. {PL 42, 955). De Trinit, IX, c. 6, n. 11 {PL 42, 967).
3
August.,
280
LIBER I DIST. 2 Q. VIll
Praeterea, quod mens talia fìngat ex prius notis et quod ipsa snnt cognita secundum quae potest intellectus iudicare de aliis, expresse dicit beatus A u g u s t i n u s, X De Trinitate, cap. 2, ubi dicit sic I : « Fingit animo imaginariam formam qua excitetur in amorem. Unde autem fingit, nisi ex his quae iam noverat? Cuius tamen formae in animo fìguratae atque in cogitatione notissimae, si eam quae laudabatur dissimilem invenerit, fortasse non amabit •· Et immediate d.eclarat 2 quomodo propter talem similitudinem ipsa singularia in ipsa cognoscuntur et in ipsa aliquo modo amantur, quae omnia non essent vera nisi talia fìcta communitatem qnandam haberent ad il1a et sibi consimilia ex quibus fìnguntur. Et talem communitatem voco universalitatem !§ secundum istam o p i n i o n e m, §l nec aliam ponit !§ ista o p in i o §l nisi forte ex institutione, quomodo vox vd aliquod signum ad placitum impositum dicitur universale. Et s i d i c a t u r ad omnia ista quod non est possibile talia fingere nisi de istis corporalibus compositis, ex hoc scilicet quod partes eorum diversimode coniungnntur per intellectum, non est autem hoc possibile de spiritualibus vd simplicibus talem diversitatem partium non habentibus: C o n t r a hoc est i p s e m e t, cap. 3, De Trinitate 3, ubi vult quod etiam anima de se ipsa potest consimilem fingere, quod 1 quod] quamvù B Il mens om. B Il quod] quam B, om. F 2 sunt] siru Z Il de aliis om. C 4 Fingit] fingat D Il animo] animam B, omnino G Il im.aginariam] im.aginem AZ Il formam] forma GZ 5 amorem] amore Z Il Unde] Non Z 6 fi.guraae] si.gnabe Z &-7 notissimae] novùsim.a D 7 inveniret om. GZ Il fi>rtasse] forsitan E 8 a.mabit] amabat Z 9 ipsaJ] prima C 10 amantur] et add. D 12-13 sccundum ... opinionem om. AC 13 ponit] pono AF 13-14 ponit ... opinio] potest secundum istam 15 impositum] institutum D 18 divenimode] opinionem C Il ista opinio om. AF divene G Il coniunguntur] cognoscuntur Z 19 vel] de add. B 21 est om. D l[ cap. om.. FZ Il De Trinitate] De civitate Dei CF, om. D 22-1 (p. 281) quod quidem] quia quoddam D
2 Loco cit. l August., De Trinit., X, c. 2, n. 4 (PL 42, 974). (PL 42, 975). 3 August., De Trinit., X, c. 3, n. 5 (PL 42, 975).
5
10
15
:?D
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSALIS
281
quidem fìgmentum non erit ipsa anima, sed ipsum vere erit cognitum ab intellectu. Unde dicit sic: «Forte igitur non se amau, supple mens, « sed quod de se fìngit hoc amat, longe fortasse aliud quam ipsa est; aut si mens sui similem fìngit, et ideo, cum hoc s fìgmentum amat, se amat antequam noverit, quia illud quod sui simile est intuetur; novit ergo alias mentes ex quibus se fingat et genere ipso sibi nota est •. Ex hoc patet quod etiam tale fìctum potest haberi de anima, quae est simplex, et quod hoc fìctum est cognitum et genus, hoc est commune; et hoc est propositum. to Unde i§ secundum istam o p i n i o n e m est §i sciendum quod illud fìctum vocatur a beato A u g u s t i n o imago, similitudo, phantasma, species; et dicuntur ista fìcta a beato A u g us t i n o in memoria remanere in absentia sensibilium propter habitum immediate inclinantem ad ista intelligenda, et ita sunt ibi 1s quasi in potentia propinqua pro quanto intellectus potest facere ea in esse sibi convenienti mediante isto derelicto. Non sic autem mediante habitu potest facere corpora extra in esse convenienti sibi, quia esse sibi conveniens est esse reale. [DUBIA CONTRA ISTAM OPINIONEM)
20
Sed contra praedicta sunt aliqua dubia. P r i m u m, quia non videtur quod aliquid possit habere esse obiectivum quin alicubi habeat esse subiectivum; igitur talia fìcta vere habent esse subiectivum, saltem in mente. C o n firma tu r, quia omne quod est, est substantia vel accidens I. 2 igitur] autem F 3 supple mens] supprimens Z li se om. C li aliud] apud G 5 no verit] no vera t C 6 est om. D lJ finga t] fingi t E 6 et] in C 7 genere] se ABCD, eo F li ipso] ipsa D i! sibi] non add. E Il est] esse Z :[ .fictum om. F 8 anima] materia E 9cognitum] congregatum G 10 Unde] opinio add. D Il secundum ... est om. AF 11 vocatur] vo-(cum lac.) A 1: beato om. Z 12-13 a ... Augustino om. F 12 beato om. Z 13 remanere] et add. D 14 ista om. G Il intelligenda] intellecta D 17 mediante] ilio add. D 18 est] in G 20 Priiilllm] est 16 mediate] immediate C add. E 21 alicubi] alicui AF 22 habeat] debeat F 22-23 igitur ... subiectivum 24 est!] vcl add. DEF om. Z 23 in] anima seu add. D 1
Cf. Aristot., Praedicamenta, c. 4 {l b 25-27).
282
LI BER I DIST.
2 Q. VIII
S e c u n d u m, quia vid.etur quod talia non sunt similia rebus, quia nullum accidens potest assimilari substantiae; sed illud fictum plus distaret a substantia quam quodcumque accidens; igitur non potest esse similitudo rei extra animam. T e r t i u m, quia non videtur quod talia ficta sunt univer- s salia, quia dictum est t quod si intellectus haberet virtutem productivam, non tantum fictivam, produceret consimilia extra; sed si producerentur consimilia extra, illa producta non plus essent universalia quam quaecumque alia, quae omnia essent eiusdem rationis numero distincta, sicut patet de domo producta ex tali 1o similitudine et domo prius nota ex qua tale simile fìngebatur; igitur eodem modo ista fìcta non sunt universalia in esse ficto. Q u a r t u m d u b i u m est de conceptibus syncategorematicis et connotativis et negativis: unde possunt sumi v d abstrahi? Quia si praecise a rebus, non vid.etur quomodo possunt distingui 15 ab aliis conceptibus. Quod autem sint tales conceptus patet, quia omni propositioni in voce potest correspondere consimilis in mente, igitur isti propositioni 'omnis homo est animai' et isti 'aliquis homo est animai' correspondent distinctae propositiones in mente; igitur aliquid correspondet signo in una propositione quod non cor- 20 respondet in alia. Q u i n t u m d u b i u m est de hoc quod dicitur quod vox est universalis. Hoc videtur falsum, quia tunc vox esset genus et species, et per consequens tota una coordinatio praedicamentalis esset in uno genere subalterno ipsius qualitatis. 25 1 Secundurn.] dubium add. DZ Il sunt] sint BDZ 6 quod] sic add. E 7 consimilia] illa add. E 8 producerentur] il la add. E Il consimilia] similia Z Il extra] in esse Z, om. E Il producta] productiva A 9 quae] quia DEZ Il omnia] iam E Il essent] univenalia adJ. E 10 rationis] rei E, solo add. D 11 et] de add. Z Il nota om. E 12 igitur] et E Il ficta om. G Il in] ilio adJ. D 14 connotativis] connotativae C Il possunt] possit C 15 quomodo] quo G 16 sint] sunt B 17 omni om. F 18 omnis om. A 19 distinctae om. E Il igitur om. G 20 correspondet] correspondent GZ quod Il om. E 20-21 correspondet] correspondent A, om. Z 21 in] est Z 22 dubium om. A 23 Hoc ... 24 una om. D 25 esset] est CZ &lsum om. A l
Supra, pp. 271s.
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSALIS
283
Similiter, tunc unum accidens numero esset genus ad multas substantias, quia una vox numero. Similiter, tunc essent innumerabilia genera generalissima sicut sunt innumerabiles voces. Quae omnia videntur absurda, et multa s alia absurda videntur sequi. (RESPONSIONES AD !STA DUBIA]
10
15
2ll
Ad p r i m u m istorum dicerent sic opinantes quod aliqua sunt entia rationis quae nullum esse subiectivum habent nec habere possunt. Sicut enim ante creationem creaturae nullum esse habebant subiectivum et tamen vere fuerunt cognitae a Deo, ita etiam ab intellectu creato potest aliquid fingi quod nullum esse habet subiectivum. Et quando dicitur 'quidquid est, est substantia vd accidens', illud est verum quod quidquid est extra animam est substantia vel accidens, non tamen quidquid est in anima obiective est substantia vel accidens. Ad se c un d u m dicerent quod talia ficta non sunt realiter similia, sed magis dissimilantur et distant a substantia quam accidentia; tamen sunt talia in esse obiectivo qualia sunt alia in esse subiectivo; et hoc habet intdlectus ex natura sua: posse talia fingere qualia cognoscit extra. Unde sicut potest fingere qualia non cognoscit, et tamen cognoscit multa propter quae potest talia fingere, ita potest fingere qualia cognoscit. Ad t e r t i u m dicerent quod talia ficta sunt universalia. Si tamen producerentur in esse reali non essent universalia, quia 4 sunt om. AD : Qu.ae] quia A Il videntur] sunt Z 4-5 et. .. absurda2 om. E 5 alia :i videntur sequi] sequuntur A 7 istorum om. DE li dicerent ... opinan.tes] dico AF, 9 creaturae nullum om. A 10 vaeom. Z dicendum &rgh. Il opinantes] dicentes B Il fuerunt J sunt D 12 dicitur J quod add. D Il est I] extra anima m add. D Il est2 mg. G, 0111. ACE 13 quidquid] quodquod A 14 non] sed G Il quidquid] quodquod A Il obiective corr. ex subiective B 16 secundum] dubium add. C Il dicerent] dico ACF, dicitur B 17 quam] plusquam Z 18 talia] sinùlia D Il alia corr. in. subiecta B Il esse om. G 21 quac] quod D Il potest om. E 22 ita] vel A Il ita ... 19 et] ex G Il posse om. Z fingere om. Z 23 tertium] quod add. D Il dicerent] dicunt B, dico AF, sic opinantes add. D Il ficta om. GZ 24 producerentur] producentur A om. A
284
LIBER I DIST.
2 Q.
Vlli
tnnc essent simpliciter eiusdem rationis cum aliis, nec esset maior ratio quod unum esset universale quam reliquum. Sed quia de
facto ista non sunt eiusdem rationis, quia illud fi.ctum simpliciter non est animai nec est homo, ideo dicetur unum esse m.agis universale quam reliquum. s S i d i c a t u r quod secundum L i n c o l n i e n s e m l universale non est fìgmentum: Similiter, tunc tot essent universalia quot sunt intellectus: Ad p r i m u m, quod universale non est fìgmentum tale cui non correspondet aliquid consimile in esse subiectivo quale illud 10 fìngitur in esse obiectivo, sicut est de chimera; quia chimera fìngitur esse aliquid compositum ex diversis animalibus, et tale non potest esse aliquid in rerum natura. Tale universale est fìgmentum 2 cui correspondet aliquid consimile in rerum natura, sicut quando fìngitur aliquid compositum ex corpore et anima, illud 1s fìctum est universale. Similiter, si fìngatur domus in mente antequam producatur, illud sic fìctum non est fìgmentum sicut chimera vel aliquid tale. Ad s e c u n d u m, - sive fìgmentum vel conceptus varietur ad variationem intellectuum sive non, non curo ad praesens -, w dicerent quod genus generalissimum substantiae vel est unum 1 simpliciter om. F Il esset J est Z 2 reliquum J aliud A 4 est2 om. CZ IJ dicetur] 6 quod om. E 7 figm.entum] fictum A, tale diceretur D, dicerent Z [i unum om. FG cui non correspondet aliquod consimile in esse subiectivo add. E 8 sunt om. ABZ 9 primum] dico add. F, dico quod Lincolnicnsis intelligit add. &rg/z_ :, figmenrum] fictum A il cui] quale D 10 consimile] simile A, om. F 10-11 quale ... obiectivo om. C 10 illud] aliud D, tamen F 11 fingitur] signatur G il esse om. A Il obiectivo J subiectivo F l! de om. D 13 aliquid om. E Il Tale] 12 fingitur] esse tale cui non correspondet add. A Il tale] tamen E tamen E, unde praem. D, sed praem. Z 13-14 Tale ... natura om. CG 14 consimile] simile A, om. D 15 fingitur] fingit Z Il aliquid] aliquod FG Il illud] sic add. E 17 sic om. A Il figmentum] sic tale A 19 figmentum ... conceptus] consequentia ve! fictum A Il vel] sive C 20 intellectuum] intellectus A, intelligibilium G l! ad J si eu t A 21 dicerent] dico ACFZ, dico add. G Il est om. A l Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., I, c. 17, t. 95 (ed. Venetiis 1521, f. 26vb). 2 lta codices pro: 'Universale est tale fìgmentum .. .'.
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSALIS
285
simpliciter non variatum vel est unum per aequivalentiam, per quem modum dicunt a l i i quod idem praedicatur in istis propositionibus prolatis 'Sortes est homo', 'Plato est homo', quia realiter est alia vox, sed tamen est eadem per aequivalentiam, ut s d i c u n t et bene, quia ad omnia habenda tantum valeret si proferretur eadem vox numero quae prius sicut si proferatur illa alia quae de facto profertur et e converso. lta est in proposito: quod sunt tantum decem genera generalissima per aequivalentiam, sive simpliciter sint tantum decem sive non, sive etiam praedicatum 10 varietur l§ v el genus varietur §l sive non. Ad q u a r t u m d u b i u m dicerent quod conceptus syncategorematici et connotativi et negativi non sunt conceptus abstracci a rebus ex sua natura supponentes pro rebus vel ipsas modo distincto ab aliis conceptibus significantes. Et ideo dicerent quod 1s nullus conceptus syncategorematicus nec connotativus nec negativus, - nisi tantum ex institutione, per quem modum omnia talia per institutionem de ipsa voce et aliis signis praedicantur -, et universaliter nec modi grammaticales nec logicales possunt plus ex se competere istis conceptibus quam illis, sed tantum ad placitum 20 utentium. Possunt autem tales conceptus imponi vel conceptus abstrahi a vocibus, et ita fit de facto vel semper vel communiter. Verbi gratia, isti voci 'homo' competit talis modus grammaticalis quod est singularis numeri, nominativi casus, masculini gene1 non] vel EG 2 alii) aliqui E i; quod) nihil add. A ii in] de D 3 Plato ... homo om. A Il quia] quamvis Z 4 vox] prolata add. A 1: sed] et D !; eadem] vox add. A Il ut] unde AD 5 quia] quod AD 1: valeret] valent A 5-6 proferretur] proferre A 6 sicut] sed G 7 de om. Z il profcrtur] proferatur A il est om. AF Il quod] quae C 9 sint] sunt E 10 vel] sive DFGZ li vel ... varietur om. AF IJ 8 tantum om. (lac.) A varietur2] variatur CG 11 dubium om. A Il dicerent] dico AF, Borgh., dicit B 12 etl om. A 13 a] ex E Il supponentes] supponentibus A, Borgh. 14 significantes] significanribus AG, &rgh.IJ Et om. AD Il dicerent] dico ABCF, Borgh., alii add. D 15 nullus] est add. CDEF IJ conceptus om. G il necl] ve! DZ Il nec2 rep. A, om. D 15-16 negativus om. D 18 possunt] possent D 19 competere] componere A 17 de] pro A Il signis om. GZ 20 utentium] nitentium A, verumtamen Z Il autem om. Z Il conceptus2] conoeptibus B, 0111. D 21 abstrahi om. (lac.) A Il ita om. A Il fit] sit F 23 numeri] unum quod est AIJ masculini] communisAZ
286
LIBER I DIST.
2 Q. VIII
ris l, et sic de aliis; et isti voci 'hominis' competunt alii modi gram-
maticales. Similiter, isti voci 'homo' competit quod significet determinate rem per se; isti voci 'omnis' non sic competit, sed quod significet tantum cum alio. Similiter est de ista voce 'non' et de istis 'per se', 'in quantum', 'si' et huiusmodi syncategorematicis. Tunc s ab istis vocibus sic signifìcantibus abstrahit intellectus conceptus communes praedicabiles de eis, et imponit istos conceptus ad signifìcandum il1a eadem quae signifìcant ipsae voces extra. Et eodem modo et de talibus format propositiones consimiles et habentes consimiles proprietates quales habent propositiones prolatae. Et 10 sicut potest instituere tales conceptus ad sic signifìcandum, ita potest instituere ipsos conceptus abstractos a rebus ad signifìcandum sub eisdem modis grammaticalibus sub quibus signifìcant ipsae voces. Hoc tamen fit convenientius per conceptus abstractos a vocibus propter aequivocationem vitandam, quia il1i conceptus 1s sunt distincti sicut ipsae voces, quamvis non omnes sint distinctae; conceptus autem alii non sunt distincti. Et ita quaelibet talis propositio esset distinguenda, puta propositio correspondens tali propositioni 'homo est homines', 'homo est hominis', et sic de aliis. Et sicut dictum est de istis, sic dicendum est proportionabiliter de 20 omnibus connotativis, negativis, syncategorematicis, qualia sunt verba sicut 'est', 'currit', et sic de aliis. 1-2 voci ... isù om. (hom.) A 1 voci] vocis B, scilicet add. C li hominis] hom.ini D 4 non ... isùs om. A il et 3 voci] vox A Il omnis] homo add. E, om. G Il non] nec A om. E 5 quantum] qua A Il si] sunt BC Il huiusmodi syncategoremaùcis] sic de aliis dicùonibus A Il Tunc] sicut D 6 sic om. E 8 significant] significent E Il voces] voce A 9 et om. AF 11 potest] intellectus add. A il insùtuere] consùtuere A Il sic om. F Il sic significandum] aliqua singularia A 12 insùtuere] consùtuere A, om. B Il ipsos] tales D 14 fit] sit BF Il convenienùus] congruenùus A 15 proptet om. A Il vitandam] vitandum A, evitandam B 16 sint] sunt BG Il disùnctae] disùncù C 17 al.ii] al.iquando Z !l quaelibet] 18 disùnguenda] disùncta A 19 hom.ol ... hominis om. GZ 20 Et qual.iscumque A om. BE 20-22 Et ... aliis om. D 20 proportionabilitet] univenali.tet A, proportionalitet F 21 connotaùvis] et add. BEF 22 sicut om. DZ Il sic ... aliis] similia E
l
'Homo' de facto est nomen communis generiS.
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSALIS
5
10
15
20
'1137
Ad q u i n t u m, quod ipsa vox vere est universalis, quamvis non ex natura sua sed tantum ad placitum instituentis. Et similiter concederent quod vox est genus et species et genus generalissimum, et sic de aliis; nec est plus inconveniens talia attribuere voci propter placitum instituentis quam attribuere voci prolatae complexae quod sit vera et falsa, necessaria et impossibilis. Et tamen vere dicitur quod ipsa vox est vera et quod ipsa vox est falsa, quia nullus nisi insanus potest negare quin multa falsa et mendacia dicantur, et similiter multa vera et necessaria narrantur. Et eodem modo haec est vera per se primo modo 'homo est animai'; et similiter ista est per se secundo modo etiam in voce 'homo est risibilis'; et haec propositio prolata 'homo est asinus' est impossibilis; et eodem modo in ista 'homo est animai' subicitur terminus communis et praedicatur similiter; et similiter praedicatur genus de specie. S i d i c a t u r quod propositio prolata non est vera vel falsa nisi quia est signum propositionis in mente verae vel falsae, igitur similiter non erit aliqua vox prolata genus vel species nisi quia signum generis v el speciei: Similiter, tunc idem terminus posset esse genus et species, quia unus potest imponere eandem vocem ad significandum omnia talia individua et alius ad significandum alia, igitur etc.: Ad p r i m u m istorum: potest concedi quod aliqua prop S e c u n d o dicunt l « quod ens non est univocum dictum in quid de differentiis ultimis, nec de passionibus propriis entis t. Quod non de differentiis probatur d u p l i c i t e r: « P r i m o sic: si differentiae includunt ens univoce dictum de eis et non sunt 1-6 {p. 298) secundum ... quidditative] etc. Quaere in Scoto, distinctione tertia et octava 3 conceptum] scilicet primi libri AF, et in margine: hic dimisit spatium pro residuo A add. D !l omnium] scilicet add. D 4 non est] nec includitur D 5 inclusus om. D Il etiamom.D 6 taliom.E Il movente] manifesteE 7 Tertio]PraeteteaDI!metaphysica] mediataZ 12-14 Exemplum ... ratioom.C 12 vell]etE 12-13 voluntatis]vociaE 14 ratio om. G Il aliquam 13 etl] vel G Il secundum] ex D Il et2] quia D Il quod] quia B om. D Il nec] ve! G 15 removentur] removeretur E Il ea] ipsa G Il concomitantur] communicantur BG 16 etl om. G Il reservata] servata G Il voluntatis] bonitatis Z 17 attribuitur] attribuuntur CE 18 univocum om. G 19 accepit] accipit C Il ex] a G Il creaturis] etc. add. CG 22 de om. BCG Il dupliciter om. Z 23 differentiae] uitimae add. D I
81-84).
Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, q. 3, nn. 131-136 (ed. Vaticana, lli,
296
UBER I DIST.
2
Q. IX
omnino idem, igitur sunt 'diversa aliquid-idem entia'. Talia autem sunt proprie differentia, ex V et X Metaphysicae l. Igitur differentiae illae ultimae erunt proprie differentes, igitur aliis differentiis differunt. Quod si illae aliae includunt ens quidditative, arguitur de eis sicut de prioribus, et ita esset processus in infinitum in diffe- s rentiis vd stabitur ad aliquas non includentes ens quidditative; quod est propositum •. « S e c u n d o sic: sicut ens compositum componitur ex actu et potentia in re, ita conceptus compositus per se unus componitur ex conceptu potentiali et actuali, sive ex conceptu determinabili to et determinante. Sicut igitur resolutio entium compositorum stat ultimo ad simpliciter simplicia, scilicet ad actum ultimum et ad potentiam ultimam, quae sunt primo diversa, ita quod nihil unius includit aliquid alterius, - alioquin non hoc primo esset actus nec illud primo esset potentia; quod enim includit aliquid potentiali- ts tatis non est primo actus -, ita oportet in conceptibus omnem conceptum non simpliciter simplicem, et tamen per se unum, resolvi in conceptum determinabilem et determinantem, ita quod resolutio stet ad conceptus simpliciter simplices, viddicet ad conceptum determinabilem tantum, ita quod nihil determinans includat, et ad conceptum determinantem tantum qui non includat aliquem conceptum determinabilem. ille conceptus 'tantum determinabilis' est conceptus entis, et 'determinans tantum' est conceptus ultimae differentiae; igitur isti erunt primo diversi, ita quod unum nihil includet alterius •. 25 1 idem2] acàdentia add. D Il autem om. E 2 diflerentia] diflerentiae BZ, dieta G 4 differunt] diflerentibus B !l Quod om. E 4-
531
pnnntatem communitatis patet, quia nihil est univocum enti reali et enti rationis. Quod non primitatem virtutis patet, quia illa primitas non est nisi respectu entium realium. C o n f i r m a t u r, quia illud quod potest cognosci ab intellectu, nullo alio cognito, per se continetur sub primo obiecto adaequato illius potentiae, et non sufficit quod contineatur in ilio virtualiter; sed ens rationis potest cognosci nullo ente reali cognito; igitur per se continetur sub primo obiecto intellectus, et non sufficit quod contineatur in ilio virtualiter. Sed non continetur per se sub ente univoco, igitur ens univocum non est obiectum adaequatum intellectus. Praeterea, quod ista duplex primitas non sufficiat p r o b o, quia istam duplicem primitatem habet Deus, nam de quolibet intelligibili per se ab intellectu per se praedicatur, vel includit illud virtualiter vel essentialiter, et tamen non ponitur obiectum adaequatum intellectus. S i d i c a t u r quod non includit virtualiter sic quin creatura possit virtute propria movere intellectum, et similiter est de accidente respectu subiecti, et ideo illa continentia virtualis qua Deus continet creaturam, vel substantia continet accidens, non facit nec Deum nec substantiam esse obiectum adaequatum intellectus, c o n t r a : qua ratione genus potest virtute propria movere intellectum, eadem ratione differentia ultima poterit movere intellectum virtute propria, quia non est maior ratio de 1 communitatis] respectu talium add. D [[est] commune add. DZ 2 non] conveniat ve! quod non habeat communitatem ve! prinùtatem add. D Il prinùtatem] communitate ABG, 3 prinùtas ita Z, Giessa, Pad. Anton., communitas communitas E, communitatem CF alii codd. 5 alio om. B [[ continetur] intelligirur D 6 sufficit] sicut E 7 ilio] 8 primo] ipso Z 10 univoco] unico B[[univocum] nisi add. D[[nullo] alio add. E unicum B 11 est] primum et add. E 12 sufficiat] sufficit E Il probo] probario F 15 ponirur] primum add. D 17 virtualiter om. AD Il quin] 14 ab intei.Iectu om. E 17-18 creatura] cum hoc E 18 possit] potest DE Il est om. Z 20 creaquando AG 22 intei.Iectus] igirur ad hoc quod aliquid sit primum ruram] illa D [[ continet2 om. AD obiectum (v. lin. 4-5 p. 532) add. E [[ virtute] de virtute sua D, virtualiter E 23 ultima om. E Il poterit] potest E
532
LIBER I DIST. 3 Q. VIII
isto quam de ilio. Igitur illa continentia virtualis qua aliquid includens essentialiter rationem entis includit essentialiter vd virtualiter differentiam vel passionem nihil facit ad hoc quod ens sit primum obiectum adaequatum intellectus; igitur ad hoc quod aliquid sit primum obiectum et adaequatum intellectus oportet quod per se praedicetur de quolibet per se intdligibili ab intdlectu. Praeterea, si partes essentiales essent per se sensibiles et virtute propria, quantumcumque continerentur essentialiter in toto, iliud totum non diceretur obiectum adaequatum, quamvis esset per se praedicabile de aliis per se intdligibilibus; igitur quamvis ens per se praedicaretur de aliquibus per se intdligibilibus et indudat aliqua alia essentialiter vel virtualiter, non diceretur propter hoc primum obiectum intellectus. Assumptum patet, quia semper ex omni per se apprehensibili ab aliqua potentia contingit inferre primum obiectum adaequatum, sicut sequitur 'iste color videtur, igitur color videtur', et universaliter sequitur etiam de visibili per accidens 'hoc videtur, igitur color videtur', igitur eodem modo est de aliis. Sed si quaelibet pars essentialis esset per se sensibilis, non sequeretur 'haec pars videtur, igitur totum videtur', igitur tunc totum non esset obiectum adaequatum illius potentiae. Per hoc patet quod exemplum non valet, quia deberet probari quod ilio posito color esset primum et adaequatum obiectum, quod tamen non probatur. 1 ilio] ali o E !i illa om. C Il aliquid om. E 2 essentialiterl om. G Il includi t] continet add. E 3 nihil] non Z 4 obiectum] et add. D Il intellectus] tantum add. D 5 et om. E 6 sei] pracdicabili add. F 8 sensibi! es] intelligibilcs A 9 continerentur] contincantur D, contincntur E, contineretur G 10 adaequatum] intellectus add. E 11 per sei om. D 12 per sc2 om. Z 12-13 includat] includeret D 13 aliqua om. FIl alia] per se E, entia add. A l! ve!] non G ii diceretur] dicetur CGZ 14 obiecturn om. E Il Assumptum] Argumentum E Il semper om. DE 15 se] intelligibili ve! add. D Il apprehensibili] comprehcnsibili E Il contingit] convenit G 16 primurn om. D 17 universaliter] ultra D Il de visibili] divisibile D, universali G 18 igitur2 om. C 19 essentialis om. D 21 tunc om. DF Il illius] huius D 22 Per] Et praem. D Il probari] probare D 23 ilio] casu add. D 24 probatur] probat D
5
10
15
20
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS NOSTRI
533
Praeterea, probatum est prius quod ens non habet talem primitatem ad quaecumque entia realia praeter primitatem communitatis 1. (REsPONSIO AUCTORIS]
5
10
15
2D
Ideo dico aliter ad quaestionem. P r i m o, quod nihil est obiectum adaequatum intellectus. Cuius ratio est, quia obiectum adaequatum est illud quod est per se commune ad omnia per se apprehensibilia ab illa potentia; sed nihil est tale respectu omnium intelligibilium; igitur nihil est obiectum adaequatum. Maior patet, quia [nec] continentia virtualis nec etiam essentialis sufficit, sicut declaratum est 2. Minor est manifesta, quia intentiones secundae, falsa, impossibilia, et universaliter omnia complexa, sunt per se apprehensibilia ab intellectu, et tamen nihil est eis univocum, et per consequens nihil est eis per se commune. l§ lstam conclusionem dico r e c i t a t i v e, secundum o p in i o n e m quae ponit quod conceptus sive intentiones animae habent tantum esse obiectivum et nullum esse subiectivum 3. Quia secundum o p i n i o n e m quae ponit quod conceptus sive intentiones animae sunt verae qualitates, id est subiective exsistentes in anima, est dicendum quod ens est obiectum adaequatum intellectus nostri, quia commune univocum omni per se intelligibili. Et isto modo, secundum i s t a m o p i n i o n e m, 2 realial aliam D Il praeter om. E 5 Ideo dico l dico ergo D li aliter om. D li Primo 6 intcllectus] nostri add. D 8 apprehensibilial comprehensibilia E 10 nec it4 DZ, om. a/ii rodd. Il etiam om. D 11 declaratum l probatum D Il Minor l etiam add. G Il est manifesta l patet D 11-12 secundae om. E 12 falsa l et add. B Il impossibilia] 13 se] intelligibilia et add. D Il eis om. E 14 est om. C Il eis om. E intelligibilia E 15 dico l pono E 16 si ve intentiones om. E 15-9 (p. 534) Istam ... personaliter om. AF 17 ruùlum] non E 19 id est om. OG 20 obiec17-19 habent ... animae om. (hom.) D 22 intelligibili] intclligibilium G tum om. E 21 commune] est D li omnil omnium G om. D
Supra, pp. 530s. 2 Supra, pp. 531s. videsis supra, dist. 2, q. 8 (pp. 271-292). l
3
De his opinionibus
534
LIBER I DIST.
3 Q. VIII
dico quod intentiones secundae, falsa, impossibilia, complexa et huiusmodi sunt verae res subiective e:xsistentes in anima, nec est aliquid quocumque modo apprehensibile ab intellectu quin de eo ens per se praedicetur. Et s i d i c a t u r quod dictum est prius l quod ens non s praedicatur per se et primo modo in quid de passionibus, et tamen sunt intelligibiles, d i c o quod in propositionibus in quibus passiones supponunt simpliciter vere praedicatur ens de eis per se primo mòdo, non quando supponunt personaliter. §l S e c u n d o dico quod communissimum quod potest ap- to prehendi a nobis est ens quod est univocum omni enti reali; aliter erum non possemus habere aliquam cognitionem nec de Deo nec de substantia. [DUBIA CONTRA RESPONSIONEM AUCTORIS]
Sed hic sunt aliqua dubia. P r i m u m, quia non videtur quod aliquid sit per se intelligibile nisi contentum sub ente univoco et sub ente reali: tum quia obiectum potentiae est mensura ipsius actus; tum quia obiectum est causa actus; tum quia actus potentiae dependet ab obiecto; tum quia obiectum praecedit actum; tum quia actus refertur relatione reali ad obiectum. S e c u n d u m d u b i u m 2 est quia non videtur quod ens communissimum sit apprehensibile ab intellectu, quia quando 1 dico quod om. E Il falsa] et add. B 1-2 complexa ... huiusmodi] etc. BCG, om. E haec praem. C 2 subiective om. E 4 praedioetur] praedicatur Z 5 quod 6 et om. D Il primo om. B Il modo] et add. BG dictum om. E Il est] sicut E l[ prius om. G 8 supponunt] supponuntur Z Il praedicatur ens] praedi7-10 quod ... dico om. (hom.) G 11 est] commune add. E 12 enim om. DZ Il possemus] possumus D Il cocationes C gnitionem] noùtiam D Il nec om. D 15 Primum] Primo D, est add. E 16 aliquid] tale add. BE Il contentum] continetur G 17 obiectum] illius add. E 19 obiectum] potentiac add. E 22 sit apprehensibile] possit intelligi E
Il sunt]
l
Supra, dist. 2, q. 9 (p. 322).
2
Simile dubium apud Scotum,
Ordinatio, I, d. 3, p. 1, q. 3, n. 185 (ed. Vaticana, III, 112).
1s
20
535
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS NOSTRI
aliquod commune potest apprehendi ab aliqua potentia naturaliter, quodlibet per se contentum potest naturaliter apprehendi ab ilia potentia, igitur posset intellectus naturaliter apprehendere Deum et omnes substantias immateriales. s T e r t i u m d u b i u m : an sit aliquod obiectum motivum. intellectus adaequatum, et quod est illud. Q u a r t u m d u b i u m, de obiecto intellectus pro statu isto. [RESPONSI O AUCTORIS AD DUBIA
1o
1s
1
l§ Prima argumenta pro p r i m o d u b i o non sunt contra o p i n i o n e m quae ponit conceptus sive intentiones animae esse veras qualitates, sed sunt contra aliam de esse obiectivo, et ideo secundum i Il a m o p i n i o n e m r e s p o n d e b o ad ea, sive opinio sit vera sive falsa l. §l Ad p r i m u m 2 istorum dico quod entia rationis sunt per se intelligibilia, immo in tantum sunt per se intelligibilia quod non est impossibile ipsa intelligi nullo ente reali intellecto, et tunc erit actus cognoscendi realis, et tamen nullum obiectum habebit praeter ens rationis, igitur ens rationis erit per se cognoscibile ilio actu. Sed hoc non potest fieri naturaliter, vd saltem non potest fieri naturaliter nisi mediante habitu post apprehensionem alicuius entis realis.
co==
1 aliquod] aliquid AE Il l obiectum D, quod add. G Il apprehendi] comprebendi E 2 quodlibet] quod A Il potest] per se add. F Il apprehendi] comprehendi E 3 intellectus] noster G Il apprehendere] comprehendere E 4 omnes] alias add. E 5 dubium] est add. D, videtur esse add. E Il obiectum om. E 6 intellectus] quod sit add. D Il quod] quid E Il est] sit D 7 dubium] est add. D, om. ABCGZ 10-14 Prima ... falsa om. A 11 sive] vel D 12 sunt ... aliam] sequuntur aliam opinionem FIl de] in add. F 13 respondebo] respondeo F 14 ea] illa E Il opinio] illa sive add. C Il siwl] ve! G Il falsa] non D 15 Ad] Unde praon. Z Il primum] oppositum D 16 in tantum om. A 17 ipsa] ea DZ Il nullo] alio add. E 19 praeter] nisi D Il erit] est D 20-21 ve!... naturaliter om. (hom.) Z 21 nisi] saltem add. E I Has opiniones invenies supra, dist. 2, q. 8 (pp. 271-292). p. 534, lin.
2
Supra,
536
LIBER I DIST. 3 Q. VIII
Ad ilia in c o n t r a r i u m: ad p r i m u m l potest aliquo modo concedi quod obiectum est mensura actus, saltem alicuius actus; vel potest dici quod omnia illa, si sint vera, sunt attribuenda obiecto illi cuius e:xsistentia necessario exigitur ante actum ccr gnoscendi, et huiusmodi est tantum singulare reale. Hoc patet, s quia in notitia abstractiva illud quod est non-ens, sed destructum, potest esse obiectum intellectus, et tamen non habebit tales condiciones. Similiter, scientia est respectu complexi, et tamen complexo non sunt tales condiciones attribuendae. Ad se c un d u m 2, distinguitur de obiecto naturali, quia 10 quoddam dicitur naturale obiectum quia est naturaliter attingibile vel quia ad illud naturaliter potentia inclinatur, sive potentia possit naturaliter illud attingere sive non. Primo modo ens communissimum, quod est primum obiectum adaequatum intellectus, non est naturale obiectum intellectus, sed secundo modo; et ideo 15 non oportet quod intellectus possit naturaliter attingere ad omne contentum. C o n t r a: illud est primum obiectum intellectus quod praedicatur de omnibus per se intelligibilibus ab intellectu 3; sed tale est naturaliter attingibile, quia est subiectum in scientia natu- 20 raliter adquisita, per t e, scilicet in metaphysica; igitur est na1 ad2 om. C 2 est] aliquo modo adà. E 3 si] non G 6 sed] et D, ens adà. Z 10 secundum] dubium adà. D Il quia] quod D, om. E 11 quoddam diàtur om. D Il obiectum] naturale adà. D Il quia] quod BDZ 11-12 attingibile] acàdentale G 12 vel] diàtur naturale adà. D, om. Z Il potentia om. D 13 possit] poteri t Z 16 possit] poterit Z 18 est om. D Il obiectum] adaequatum adà. D Il intellectus] est aàà. D lS-19 praedicatur] per se adà. EF 19 per se om. F l Seu ad primam rationem pro primo dubio, supra, p. 534, lin. 14-17. Scilicet ad secundum dubium, supra, pp. 534, lin. 21 - 535, lin. 4. Sed haec distinctio de obiecto naturali legitur apud Scotum, Ordinatio, Pro!., q. unica, n. 90 (ed. Vaticana, I, 54); facta autem est originaliter a H enrico Gandavensi vd quodam eius discipulo. Cf. Henricus Gandavensis, Summa, a. 3, q. 4, ad 2 (I, Parisiis 1520, f. 29 R). 3 Cf. primum argumentum principale, pro parte contraria, apud Scotum, loco cit., n. 1 (p. 1s.). 2
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS NOSTRI
537
turaliter attingibile; igitur, per t e, primum obiectum ad.aequatum intellectus est naturaliter attingibile. Ad i 11 u d dicitur l quod hic est fallacia fì.gurae dictionis; «licet enim ens, ut est quoddam intelligibile nno actu, sicut homo s est quoddam intelligibile nnica intentione, sit naturaliter attingibile, - illa enim nnica intentio entis ut nnius obiecti est naturalis -, non tamen ens potest poni primum attingibile, quia est primum obiectum ut includitur in omnibus per se obiectis, et ut sic non est naturaliter attingibile nisi quodlibet illorum sit naturaliter 10 attingibile. Commutatur igitur 'hoc aliquid' in 'quale quid' cum arguitur 'ens est naturaliter intelligibile, igitur ens, ut est primum obiectum intellectus, id est adaequatum, est naturaliter attingibile', quia antecedens est verum ut ens est nnum intelligibile singulare sicut album; consequens concludit de ente ut includitur 1s in omni intelligibili, non ut seorsum ab aliis intellectum •· Sed ista r e s p o n s i o, nisi melius intelligatur, videtur includere contradictionem, tenendo illud quod dicit i s t e frequenter 2, quod ens quod est nnivocum ad omnia, scilicet ad ens creatum et increatum, includitur in quolibet, quia tnnc illud idem quod 20 est nnum intelligibile nnica intellectione includitur in omnibus; igitur si illud nnum intelligitur naturaliter, hoc est naturaliter 2 intellectus] nostri add. D 3 dicitur om. E li hic om. EF 4 licet] si E il enirn Il quoddam om. D!\ sicut] ut G 5 unica] una D !l naturaliter] intelligibile ve! add. DE 6 enim om. D Il unica om. E Il intentio] intellectione D, intellectio Z Il est] licet D 7 primum] obiecturn naturaliter add. D Il quia] ens add. D 8 in om. A Il obiectis] contentis E Il et om. Z 9 attingibile] intelligibile E 10 igitur om. C 11 intelligibile] attingibile E Il ut om. C 14 singulare om. E Il sicut] ut D Il consequens] conclusio Z, sed praem. D Il includitur] est E 15 ut] sicut C IJ aliis] est add. D Il intellectum] intelligitur F 18 quod2 om. D Il univocum] commune E 19 quolibet] onuùbus G 19-3 (p. 53ff) quia ... amnibus om. G 20 unica] una A om. Z
l Hacc est rcsponsio Scoti (loco cit., n. 91, pp. 55s.), non quidem ad obicctionem immediate praecedentem, scd ad distinctionem de obiccto naturali in paragrapho paenultimo propositam. 2 Cf. Scotus, Ordinano, I, d. 3, p. l, qq. 1-2, nn. 27 et 35; q. 3, nn. 137-138 (ed. Vaticana, III, 18, 21ss., 85s.).
538
LIBER I DIST. 3 Q. Vlll
attingitur, sequitur quod iliud ens quod includitur m omnibus, est naturaliter attingibile. Praeterea, quando dicitur 'ens ut includitur in omnibus non est naturaliter attingibile, et tamen ad ipsum potentia naturaliter inclinatur', q u a e r o : aut ens ibi stat pro ilio communi univoco s quod est unum intelligibile, aut pro aliquo contento per se sub ilio communi univoco. Si primo modo, et iliud est naturaliter attingibile, igitur ens quod includitur in omnibus per se obiectis est naturaliter attingibile. Si secundo modo, c o n t r a : pro quocumque stet, sive confuse et distributive, sive determinate, semper 10 est falsum ens includi in omnibus, quia quaelibet singularis est falsa. Similiter, de quolibet contento falso praed.icatur esse primum obiectum adaequatum intellectus. Similiter, magis deberet dici quod ens quod est omnia est primum obiectum intellectus quam 1s ens quod includitur in omnibus. S i d i c a t u r quod ens quod includitur in omnibus est per se intelligibile et naturaliter attingibile, non tamen ut includitur in omnibus, c o n tra : isto modo obiectum visus non esset naturaliter attingibile, quia non ut includitur in omnibus, quia sic non esset attingibile nisi omnia attingerentur, sed nullus 20 visus potest naturaliter attingere omnia visibilia, igitur etc. Ideo dico quod posito quod ens esset obiectum adaequatum intellectus, adhuc obiectum adaequatum posset naturaliter attingi, non tamen oportet quod omne contentum posset naturaliter attingi. Cuius ratio est, quia tunc ad intelligendum naturaliter zs obiectum adaequatum intellectus sufficeret quodlibet per se con---------
---------
3 dicitur] quod add. F 5 aut] an G 6-7 quod ... univoco om. (hom.) C 8 obiectis] contenris DE 9 pro om. D 9--10 quocumque] quomodocumque D, quolibet F 10 stet] sta t E Il et] si ve E 11 ens] est AG Il includi] incluclitur DFZ 12-13 de ... 14 omnia] in anima E, quod add. G Il est2] sit Z Il intellectus om. AZ rnagis om. (hom.) C 17 tamen] tanturn CEG 19 esset] est D li attingibile] apprehensibile D 19-20 quia ... attingibile om. (hom.) C 20 nullus] un.us C, om. F 21 vista] nullo modo FIl naturaliter om. F l[ attingere] videre, et add. omnes colores ve! E 22 Ideo dico J dico ergo D 23 intellectus ... adaequaturn om. (hom.) C Il adhuc] ad hoc Z Il posset] possit B 24 non] sed praem. B Il oportet] oporteret CFG 26 intellectus om. E
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS NOSTRI
539
tentum sub obiecto ad.aequato, non tam.en sufficeret ad intelligendum unum aliud contentum. Nec hoc est inconveniens. Sicut enim non est inconveniens quod aliquando quodlibet per se contentum sub ilio quod communiter vocatur obiectum adaequatum s potentiae naturaliter sit apprehensibile a potentia, et tam.en quod iliud quod vocatur obiectum adaequatum non sit apprehensibile ab illa potentia nec per se nec per accidens, - sicut prius dictum est de obiecto adaequato sensus l -, ita aliquando non est inconveniens quod iliud quod vocatur obiectum adaequatum sit natu10 raliter apprehensibile ab illa potentia, et tamen quod non quodlibet contentum sit naturaliter apprehensibile ab eadem. Dico igitur quod si poneretur quod ens univocum esset primum obiectum adaequatum intellectus, quia iliud solum haberet talem duplicem primitatem de qua dicit i s t e D o c t o r 2, tunc primum obiectum 1s adaequatum intellectus esset naturaliter attingibile. Esse tamen naturaliter attingibile non praedicaretur primo de ilio ente quod est obiectum adaequatum, de quo tamen primo praedicaretur esse obiectum potentiae, ad quod potentia naturaliter ordinatur, secundum i s tu m D o c t or e m, quia haec est falsa 'omne 20 ens est naturaliter attingibile ab intellectu'; et haec est vera, et primo vera secundum principia i s t i u s D o c t o r i s, 'omne ens est iliud ad cuius intellectionem intellectus naturaliter ordinatur'. Et si sic intellexit i s t e D o c t or, non recessit a principiis suis. Si autem aliter intellexit, contradicit sibi ipsi, quia 2 aliud om. D 2-3 Sicut ... inconverùens om. (hom.) C 3 enim om. Z 5-6 potentiae ... adaequatum om. Z 5 a potentia om. E 6 quod vocatur om. F Il obicctum] sic add. Fil adaequatum] potentiae naturaliter add. D, potentiae add. E Il non] rùsi G, om. AE 9-10 naturaliter] attingibile add. E 10 illa om. D Il quod om. Z 11 apprehensibile] ab illa potentia add. G Il ab eadem] a potentia illa D 12 quodl om. Z Il urùvocum om. E Il primum om. EF il obiectum om. E 13 illud] obiectum add. F 14 primum om. E 15 naturaliter] apprehensibile ve! add. D i! Esse] Est C 17 primo om. F 22 intellectionem] intentionem B Il naturaliter om. F 20 haec] hoc E Il vera et om. E 23 si om. A l
Supra, p. 532, lin. 7-24.
2
Vide supra, pp. 529s.
540
LIBER I DIST.
3 Q. VIII
vere illud de quo praedicatur esse primum obiectum intellectus, secundum i s t u m, et quod praedicatur de omnibus per se intelligibilibus et includitur in omnibus per se intelligibilibus, secundum modum loquendi i s t i u s D o c t o r i s, vere et naturas liter attingitur ab intellectu. Ad t erti u m I dico quod obiectum motivum intellectus est praecise singulare. Et dico quod omne singulare est motivum intellectus, quia omne singulare potest intelligi notitia intuitiva, quantum est ex natura animae et intellectus nostri. Sed ad notitiam intuitivam requiritur quod ipsa res cognita intuitive causet in- 10 tellectionem, quia aliter non posset illa res naturaliter cognosci intuitive, igitur quodlibet singulare est motivum ipsius intellectus ad sui ipsius notitiam intuitivam. Et ideo isto modo loquendo de obiecto motivo intellectus, dico quod ens univocum communissimum est primum obiectum intellectus, non propter talem 1s duplicem primitatem, sed propter primitatem communitatis, quia est praedicabile in quid et commune univocum ad omnia intelligibilia motiva intellectus, et tamen ipsummet non potest movere intellectum, nec causare quocumque modo intellectionem l§ secundum p r i m a m o p i n i o n e m 2. §l Unde de ente :1D tali, sumpto personaliter, praedicatur esse motivum intellectus, et tamen de ipso, sumpto simpliciter, non praedicatur vere esse motivum intellectus. Unde haec est primo vera 'omne ens est motivum intellectus', et tamen haec est simpliciter f.ùsa 'ens com3 et ... inte!ligibilibus om. (hom.) E 2 secundum istum om. E 1 esse l est C 15 intellectusl 12 ipsius om. E 11 non intrr/. BF2, om. ACG 9 animael rei D 20 secun19 quocumquel quot aàd. F 18 ipsummetl ipsum D adaequatus aàd. E 21 esse l prillUlm 21-22 praedicatur ... tamen om. G dum ... opinionem om. ABCFG 23 est2] primo 22-24 de ... tarnen om. (hom.) Z 22 de ... simpliciter om. G aàd. E 24 falsa l omne add. E add. D
2 'Prima I Ad tertium scilicet dubium, supra, p. 535, lin. 5-6. opinio' est iuxta quam conceptus universales habent tantum esse obiectivum. Videsis supra, dist. 2, q. 8 (pp. 271-289).
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS NOSTRI
541
5
mnne ad omnia motiva intellectus est motivum' l§ secundum o p i n i o n e m praedictam. §! Ad q u a r t u m l dico quod pro statu isto, undecumque sit, nihil est motivum intellectus ad cognitionem sui ipsius nisi sensibilis qualitas extra, vd saltem per se sensibile, et aliqua infra animam, scilicet actus et passiones, et forte ipsamet anima intdlectiva, et hoc si ipsa intuitive videatur a se ipsa pro statu isto. Utrum autem sit aliquod commnne praedicabile in quid praecise de istis quae snnt motiva intellectus pro statu isto, est dubium.
10
[REsPONSI O AD ARGUMENTUM S. THOMAE)
15
Ad argumentum primae opinionis 2 dico quod obiectum proporti.onatur potenti.ae, sed non tali modo quod enndum modum essendi habeant obiectum et potenti.a. Unde obiectum omne reale suffi.cienter proportionatur potenti.ae intellectivae, quantum est ex natura eorum, quia nnum, quantum est ex se, est acti.vum et aliud passivum, et forte activum saltem respectu aliquorum. [RESPONSI O AD ARGUMENTUM SCOTI)
20
Ad argumentum alterius opinionis 3 dico quod, sicut patet distinctione secnnda 4, non est talis duplex primitas in ente respectu omnium. Ad exemplum s dico quod ilio posito color 1 morivum] iruellectus add. DEF Il secundum] per F 1-2 secundum ... praeclictam 2 opinionem om. FG Il praedictam] praedicta F 3 quartum] dubium add. D Il undecumque] unde cuicumque C, om. E 4 sit] sic E 6 ipsamet] ipsa DE 7 ipsa] prima C ![pro ... isto om. E 9 intellectus om. D ;; est om. G 11 Ad] primum add. EF 13 essencli] exsistendi GZ li habeant] habeat E 1! et] cum E Il omne] esse C 14 est om. Z 15 et] in E 16 saltem] forte D, om. E;: aliquorum] aliorum D 18 quod om. CEFGZ 20 ilio J ille E il posito om. E
om. AB
l Supra, p. 535, lin. 7-8. 2 Supra, p. 525, lin. 2-3. 3 Supra, pp. 529s. 4 Supra, dist. 2, q. 9 (pp. 271-289). 5 Supra, p. 530, !in. 2-9.
LIBER I DIST. 3 Q. Vlll
542
non esset primum obiectum et adaequatum sensus visus. Et s i d i c a t u r quod nullum aliud potest poni eius obiectum, d i c o quod vd nullum obiectum haberet adaequatum si nihil esset commune univocum ad omnia per se visibilia, vd aliud commune per se ad omnia illa esset eius obiectum adaequatum. Nec tunc haberet idem obiectum adaequatum quod modo habet. [An
ARGUMENTUM PRINOPALE]
Ad argumentum principale l patet quod nec intellectus angdicus nec humanus habet obiectum adaequatum, i§ secundum u n a m o p i n i o n e m, secundum a l i a m habet, §l tamen loquendo de obiecto motivo, dico quod idem obiectum est utriusque adaequatum. Nec valet 'sunt potentiae distinctae, igitur habent obiecta adaequata distincta', quia diversae potentiae possunt habere idem obiectum adaequatum, sicut idem potest agere in diversa passa. [An
ARGUMENTUM IN OPPOSITUM]
Ad argumentum in oppositum 2 dico quod communissimum inter talia est obiectum adaequatum quando est commune ad omnia per se intelligibilia, aliter non oportet. Nunc autem ens univocum i§ secundum un a m o p i n i o n e m §i non est commune ad omnia per se intelligibilia, quia non ad entia rationis, quae tamen sunt per se intelligibilia. 4 aliud] aliquod Z 2 nullum] eius adJ. B 1 esset] est A Il et om. Z Il sensw om. F 9-10 se8 nec] non G 6 modo] non A 5 per se om. G Il eius om. C Il Nec] Nam Z 11 motivo] motore D 10 habet] haberet E Il tam.en] tantum D cundum ... habet om. A 12-14 Nec ... adaequatum om. (hom.) C 12 adaequatum om. E [[ obiectum] motivum E 19 oportet] oporteret FIl Nunc] 13 divenae] diversimode B Il potentiae] distinctae add. E 22 sunt om. E 20 secundum ... opinionem om. AF similiter praem. D
l
5
Supra, p. 524, !in. 7-15.
2
Supra, p. 524, lin. 16-20.
10
15
[QUAESTIO IX UTRUM IN OMNI CREATURA SIT VBSTIGIUM TRINITATIS]
5
10
15
Utrum in omni creatura sit vestigium Trinitatis: Quod non: Quia in ilio quod est vestigium Trinitatis inveniuntur tria, sicut in Trinitate sunt tres personae; sed aliqua est creatura simpliciter simplex, quia aliter esset processus in infìnitum; igitur in illa creatura nulla pluralitas invenitur, et per consequens m ipsa non est vestigium Trinitatis. Praeterea, vestigium in hoc distinguitur ab imagine, quia imago est totius et vestigium est partis; sed in Deo non est pars; igitur nihil est vestigium illius. Praeterea, vestigium ducit in notitiam illius cuius est, sed nihil in creatura ducit in notitiam Trinitatis. Ad oppositum: A u g u s t i n u s, VI De Trinitate, cap. ultimo' : « Oportet ut Creatorem per ea quae Jacta sunt intellectu conspicientes Trinitatem intelligamus, cuius in creatura, quomodo dignum est, apparet vestigium. » [RESPONSIO AUCTORIS
20
j
Circa istam quaestionem p r i m o videndum est quid sit vestigium in creaturis, in quibus proprie invenitur. S e c u n d o, quomodo transfertur respectu Dei. -----------
5 quod est] in quo invenitur D Il inveniuntur] invenitur E 6 sunt] sciliret C, tria scilicet add. D 7 qui2 aliter] aliter enim D 12 illius] eius Z 13 in] naturaliter ddd. D 15 oppositum] est add. D 17 sunt] in add. C, om. FIl intellectu] intellecta F 17-18 Trinitatem] conspiàamus vel add. E I
August., De Trinit., VI, c. 10, n. 12 (PL 42, 932); respicitur Rom. 1, 20.
UBER I DIST. 3 Q. IX
544
Circa p r i m u m dico quod vesti.gium et imago dupliciter accipiuntur: vd pro toto quid nominis ipsorum, quamvis forte non de virtute sermonis; sic dicunt aliqua absoluta aliquid aliud connotando. Aliter accipiuntur pro ilio quod primo denominatur vesti.gium vd imago, et sic i n t e Il i g o quaesti.onem, scilicet s quid est iliud quod est vesti.gium. Et dico quod vesti.gium et imago habent aliquas condiciones vd proprietates communes, et aliquas propnas. U n a c o n d i c i o c o m m u n i s est quod tam vesti.gium quam imago differt ab ilio cuius est. 10 A l i a c o n d i c i o, quod tam vesti.gium quam imago ducit in noti.ti.am illius cuius est imago vd vesti.gium. Sed tamen aliquid ducere in noti.tiam alicuius potest intelligi dupliciter: vd tamquam causati.vum noti.tiae alterius mediante sua noti.tia, ita quod noti.tia ipsius sit causa noti.tiae alterius. Vd immediate 1s sine noti.tia, sicut intellectus ducit tamquam causa in noti.ti.am cuiuslibet intdligibilis. Primo modo conti.ngit dupliciter, quia vd ducit in primam talem noti.ti.am vd cogniti.onem, vd tantum facit rememorati.onem de aliquo habitualiter noto. Primo modo noti.tia singularis est causa noti.tiae universalis et noti.tia praemis- 20 sarum est causa noti.ti.ae conclusionis. Sed isto modo nunquam noti.tia unius rei incomplexa est causa noti.tiae primae alterius incomplexae, sicut dictum fuit in P r o l o g o l ; et maxime non est causa sufficiens cum intellectu et aliis quae requiruntur a parte 2 vcl] uno modo E 3 sic] et prann. D Il aliqua] alia add. G Il absoluta] quam add. D 5 intelligo] intelligendo D Il scilicet om. G 6 vestigiuml] vel imago add. D Il Et om. D Il et2] vel DE 7 habent] habeant E l! ve!] et D 9 Una] Prima D Il communis om. D 10 cliffèrt] distinguitur E 11 condiào] communis add. D, est add. E 12 duàt] ducunt DF Il notitiam] cognitionem D Il imago ... vestigium om. E 13 alicuius] alterius E 14 causativum] causa tantum C 15 ipsius] sua F 17 cuiuslibet] cuiuscumque E Il contingit] diàtur D 20 et] etiam E 22 incomplexa] incomplexae D Il alterius] rei add. F 23 fui t] est D
l
Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Prol. q. 9 (ed. St. Bona-
venture, N. Y., l, 240-244).
545
DE VESTIGIO TRINITATIS
potentiae, sive sit causa partialis cum obiecto sive non. Secund.o modo una res incomplexa mediante notitia sua potest esse causa partialis rememorationis alterius rei habitualiter notae, ita quod notitia habitualis necessario concurrit in ratione causae partialis. s Et tale sic cognitum potest vocari repraesentativum alterius, nec est aliquid aliud proprie repraesentativum, et isto modo tam vestigium quam imago repraesentant illud cuius sunt vestigium vel imago. Per experientiam enim patet quod si aliquis nullam penitus habeat cognitionem de Hercule, si videat statuam Herto culis non plus cogitabit de Hercule quam de Sorte. Si autem primo videat] Herculem, et retineat notitiam Herculis, et postea videat statuam sibi similem quantum ad aliqua accidentia exteriora, virtute illius visionis statuae, etiam posito quod nunquam prius eam vidisset, recordabitur de Hercule, quamvis non 1s semper, propter imperfectionem similitudinis vd propter aliquem alium defectum. Et ita est de vestigio, quod si aliquis videat vestigium bovis recordabitur de bove habitualiter cognito, sed si nunquam prius habuisset aliquam notitiam de bove non plus recordaretur de bove quam de asino. Ex isto sequitur quod aliqua 20 possunt se mutuo repraesentare, quia utrumque indifferenter poterit causare recordationem alterius. Patet si sint duo homines multum similes, qui sint noti aliquibus hominibus per experientiam, patet quod quocumque illorum viso ab aliquo habente notitiam utriusque statim poterit cogitare de alio, et ita mutuo 25 se repraesentabunt tali habenti notitiam utriusque. Similiter, si alter illorum, puta Sortes, esset jhabitualiter notus loanni, et inciperet videre Platonem multum similem Sorti, inciperet co3 rememorationis] rememorativa D 4 causae om. E 5 repraesentativum] praesen7 sunt om. C 8 vel] et BE 9 cognitativum C 6 est] etiam G Il aliud om. G 11 retineat] recipiat FG 13 virtute tionem] notitiam D Il vi dea t] vidi t A, viderit BC om. E 18 nunquam prius] non quamvis prius G Il aliquam om. E Il bove] ilio E 19 sequitur] patet D 20 utrumque] formaliter vel add. F 21 causare] notitiam alterius vel add. D Il sint] sunt C 22 sint] sunt F 23 aliquo] homine add. D 24 cogitare] 25 repraesentabunt] repraesentabuntur Z Il Sinùlitet] cognoscere A Il alio] aliquo FG Sicut G 26 illorum] eorum D Il esset] est G Il Ioanni om. E OcKHAM, OP1!11.A THEoL. II
35
546
LIBER I DIST. 3 Q. IX
gitare de Sorte propter similitudinem Platonis modo primo visi a Ioanne, quod tunc non faceret nisi videret Platonem. Et eodem modo esset e converso: si aliquis haberet habitualem notitiam de Platone, et inciperet primo videre Sortem., et ita Sortes et Plato mutuo se repraesentarent. s T e r t i o conveniunt in hoc, quod vestigium et imago ex natura sua non p1us repraesentant unum individuum quam aliud individuum sibi simillimum; quod autem aliquando repraesentant unum individuum et non aliud, hoc est propter hoc quod non invenitur aliquod individuum sibi simillimum. Et ita patet fai- 10 sitas i 11 i u s o p i n i o n i s quae dicit quod imago repraesentat aliquid sub ratione individui et vestigium sub ratione universalis I. Cuius ratio est quia imago Iovis non repraesentat Caesarem., quia illa imago non aequaliter assimilatur lovi sicut Caesari. Si tamen Iuppiter et Caesar essent simillimi, ita quod aliquis non 1s possit discernere unum ab alio, sicut vidi de aliquibus, tunc illa imago non p1us repraesentaret Iovem quam Caesarem., quia aequaliter assimilaretur illis. Unde sicut unus habens notitiam Caesaris habitualem, visa illa imagine, recordaretur de Caesare, ita alius habens notitam habitualem Iovis, visa illa imagine, recordaretur 20 de Iove, et eodem modo est de vestigio, quod si unus bos haberet pedes omnino dissimiles ab aliis pedibus aliorum boum, vestigium 4 inciperet] incipere A 8 individuum om. FIl simillum] sinùlem B Il aliquando om. EF 9 individuum om. CD Il non!] aliquando Z, interi. B, om. AG Il propter om. E Il hoc] illud D, om. E 10 simillimum] simile B 12 aliquid om. Z Jl et om. FIl vestigium] vero add. F 15 aliquis] unus D 16 possit] posset EZ Il discernere] discenù D Il unnm om. D Il unum ... alia om. A 17 imago om. E 18 unus om. E 19 habitualem] Herculem B, et add. F 19-20 visa ... habitualem om. (hom.) C 19 de Caesare om. A 21 et om. B Il haberet] habeat E 22 ab om. 20 habitualem om. E Il Iovis] de Iove DF (lac.) C Il aliis om. E l Opinio Aegidii Romani, Sent., I, d. 3, p. 1, princ. 2, q. 1, a. 1 Resp.; p. 2, princ. 1, q. 1 Resp. (ed. Venetiis 1521, ff. 22 M-N, 26 C-D}; haec opinio impugnatur etiam a Scoto, Ordinatio, I, d. 3, p. 2, q. unica, n. 286-294 (ed. Vaticana, ill, 175-179).
DE VESTIGIO TRINITATIS
5
10
15
20
547
derelictum ita distincte repraesentaret cognoscenti distinctionem illius pedis ab aliis pedibus hunc bovem, sicut modo de facto imago Herculis repraesentat habenti notitiam distinctam de Hercule ipsum Herculem et non lovem. In istis igitur et in quibusdam aliis conveniunt vestigium et imago. Sed d i f f e r u n t v e s t i g i u m et i m a g o, quia de ratione vestigii est quod sit causatum ab ilio cuius est vestigium, sicut patet inductive, quia dicitur esse derelictum ex alia. De ratione autem imaginis non est quod sit causata ab ilio cuius est imago, sicut imago Herculis sufficit quod causetur ab alia quam ab Hercule. Ex ista differentia sequitur a l i a, quod vestigium, nisi sit impedimentum, ducit non tantum in notitiam recordativam illius cuius est, sed etiam ducit in notitiam complexam alicuius veritatis contingentis de ipso. Verbi gratia, vestigium bovis non tantum facit recordari de bave habitualiter noto, sed etiam ducit communiter in notitiam v el in credulitatem istius contingentis: quod bos hic transivit; quamvis possit errare, quia posset imprimi pes amputatus. Ex isto patet falsitas o p i n i o n i s dicentis quod vestigium non ducit in cognitionem totius nisi arguitive l, quia facit particulariter recordationem tam de parte quam de toto, quia aliquis nec cogitans de pede nec de bave toto, videns vestigium pedis statim incipit recordari tam de bove quam de pede, 1 derelictum om. FIl repraesentaret] repraesentare A 2 pedibus om. C 3 imago] 4-5 In ... imago om. E 4 quibusdam] quibuslibet A illius G Il de] ipso adt!. E 7 vestigium om. E 8 sicut] sed A, om. C !1 ex] ab E 10 imago! 5 aliis om. G om. E Il sicut imago2 om. G 12 alia om. Z Il nisi] non A 15 de ipso om. D Il ipso] eo E 16 tantum om. E 17 communiter] consequenter Z, om. DE Il notitiam] contingentis add. E Il notitiam ... in2 om. (hom.) ABCFG Il ve!] et AB il istius] ipsiw F, veritatis add. D Il contingentisl cognoscentis A 18 hic] hac Z, impressit ve! quod bos hic adt!. E Il possitl posset Z, hic add. B 19 amputatw] amputatur A Il falsitas] illiud add. D Il dicentis] 21 particulariter l partialiter C, particulaquae dici t D 20 cognitionem] notitiam D rem E 22 necl) non D 23 incipit] cogitare et adt!. D Il bove l toto add. E
l
Haec est opinio Scoti, loco cit., n. 293 (pp. 178s.).
548
LIBER I DIST. 3 Q. IX
et statim incipit assentire huic, quod bos hic. ::ranstVIt, et ita recordatio incomplexa bovis non habetur arguitive, quamvis ilia veritas contingens non crederetur nisi arguitive. Imago autem quia non est necessario causata ab ilio cuius est imago, ideo non facit regulariter notitiam alicuius veritatis contingentis de ilio cuius est imago, nisi forte recordativam, de qua non est modo sermo. S e c u n d o dico quod vestigium, prout una creatura dicitur vestigium alterius, t r i p l i c i t e r acapttur: U n o m o d o large, et sic vestigium est effectus derelictus ex aliqua causa determinatae speciei, vel saltem determinati generis, rememorativum ipsius, ducens ex communi lege in adhaesionem alicui proposirioni contingenti enuncianti esse vel fuisse vel aliquid tale de illa causa. Et isto modo fumus derelictus ex igne vel combustio vd adustio derelicta potest dici vestigium ignis. Similiter, odor aliquando derelictus ex animali transeunte dicitur vestigium illius animalis. Et tunc est una qualitas causata, sive aequivoce sive univoce non est cura, sive etiam quodcumque derelictum, sive sit proprie causatum sive non, ex cuius notitia causatur recordatio illius ex quo derelinquitur, potest dici vestigium. Se c un d o m o d o dicitur vestigium magis stt-icte, pro impressione alicuius in aliquid sibi cedens remanente in absentia ipsius, et isto modo in cera relinquitur vestigium sigilli, quod tamen vestigium vocatur aliquando imago, quamvis non sit strictissime imago. T e r t i o m o d o accipitur strictissime vestigium, et sic est impressio alil hic] luc Z, om. G 2 incomplexa om. E quamvis] quam A 4 causata] creata E om. F 5 facit] ducit EZ [1 regulariter] in add. EZ, om. E l, notitiam] illius add. E 6 imago om. E:: modo om. F 8 prout] pro A 9 alterius om. D IO est] unus add. D 11 remcmorativum] rcmcmorativa Z 12 ex] de D 12-13 alicui ... enuntianti] alicuius propositionis contingentis enuntiantis DZ 13 contingenti] contingenter F 14 ve!] et G il combustio ve! om. F 15 Sirniliter] Sic add. E li odor] animalis aid. E 15-16 aliquando om. F 16 ex] de D 17 tunc] sic Z 17-18 aequivoce ... univoce] aequivocum sive univocum E 18 quodcumque] quodlibet A 19 causatum] creatum E 21 stricte] et add. E !l pro impressione] propriissimc G 22 sibi] sicut A l! cedens] sedens C Het] pro add. E 23 relinquitur] dereliquitur add. D 25 vestigium om. D \1 est om. D
5
10
1s
20
25
DE VESTIGIO TRINITATIS
549
cuius partis alicuius totius in aliquid sibi cedens derelicta in absentia, et ducens in recordationem etc. Circa s e c u n d u m p r i n c i p a l e l dico quod quaelibet creatura potest aliquo modo dici vestigium Trinitatis, in quantum s appropriata possunt aliquo modo ducere in notitiam appropriatorum ipsis divinis personis. Tamen hoc potest esse dupliciter: vel in notitiam incomplexam primam, et hoc non pertinet ad rationem vestigii, vel in notitiam incomplexam recordativam. Verbi gratia, post quam ex specie in creatura conduditur vel 10 abstrahitur pulchritudo, quae est unum appropriatum divinae personae, postea occurrente aliqua pulchra creatura, incipit intellectus recordari de pulchritudine divina; tunc illa creatura ducit in notitiam recordativam ipsius, et habet rationem vestigii, et in hoc convenit cum vestigio corporali. S e c u n d o convenit 1s cum vestigio corporali, quia sicut vestigium corporale est causatum ab ilio cuius est vestigium, ita creatura est causata a Deo cuius est vestigium. Ex hoc autem sequitur a l i a c o n v e n i e n t i a, quod sicut vestigium corporale ducit in notitiam complexam veritatis contingentis de vestigiato, ita creatura ducit in notitiam 20 complexam contingentem de Deo, scilicet quod Deus hoc causavit et huiusmodi. Quart o conveniunt, quia sicut vestigium convenit cum vestigiato quantum ad aliqua accidentia et non quantum ad omnia, ita creatura univocatur cum Deo in aliquibus conceptibus communibus et in aliquibus non. Qui n t o, quia 1 totius] animalis D Il aliquid] illudE 2 et om. D;; etc.] illius dicitur esse vestigium D 5 appropriata] creaturae add. Z 1; aliquo modo om. E 6 ipsis om. E 10 quae] quod G 11 aliqua] alia A[; incipit] potest D 13 ipsius om. E 16 vestigium om. E Il causata] creata Z 17 hoc] ista B, hac E, om. A autem om. C 18 complexam] alicuius add. E 19 contingentis] cognoscentis A 20 complexam om. G; hoc] et hoc add. E, om. Z 20-21 causavit] creavit DEFZ 21 et huiusmodì] etc. E conveniunt] 22 cum] omni B ::non] nunquam E 24 conccpribus] cn!l.ceptionibus G convenit CFG Il communibus om. DE [l Quinto J conveniunt add. E
Scilicet quomodo transferatur vestigium respcctu Dei, ut annuntiatum est supra, p. 543, !in. 22-23. l
550
LIBER I DIST. 3 Q. IX
sicut vestigiwn corporale est similitudo aliquo modo et non simpliciter expressa, ita creatura respectu Dei. Sed in quibus quae sunt in creatura consistit vestigiwn? Dico quod aliquando vestigiwn consistit in distinctis realiter, quia aliquando ipsa substantia repraesentat aliquid appropriatum Patri, s et una qualitas vel actio repraesentat aliquo modo speciali aliquid appropriatum Filio, et aliud accidens repraesentat aliquid appropriatum Spiritui Sancto, et tunc vestigiwn consistit in substantia et diversis accidentibus. Hoc patet per beatum A u g u s t i n u m, VI De Trinitate, cap. ultimo l, ubi assignans quomodo reperitur 10 vestigiwn Trinitatis, dicit: « Omnia quae arte divina facta sunt et unitatem quandam in se ostendunt et speciem et ordinem. Quidquid enim horwn est, et unwn aliquid est, sicut sunt naturae corporwn ingeniaque animarwn. • Hoc dicit pro substantia quae substat suis accidentibus, et pro diversis partibus, scilicet pro 1s duabus aliis partibus vestigii. De diversis accidentibus subdit: « Et aliqua specie formatur •, supple substantia, « sicut sunt figurae et qualitates corporwn, atque doctrinae vel artes animarwn. » Hoc quoad secundam partem. Et quoad tertiam partem sequitur: « Et ordinem aliquem petit aut tenet •, supple substantia, « sicut 20 sunt pondera vel collocationes corporwn et amores aut delectationes animarum. • Ecce quod in ista assignatione partes vestigii realiter distinguuntur. Aliquando autem non distinguuntur realiter, sed est unicum quod sortitur diversas denominationes vel contentum sub diversis communibus, ex quo possunt haberi zs 5 substantia] creatura E Il repraesentat] aliquo modo speciali add. Z 6-7 et ... approprutum om. D 7 Fili o] cum praem. D Il repraesentat om. D Il aliquid] aliquod C 9 et] in add. DEF Il patet om. G Il beatum om. E 10 ubi] ut A, dicit add. D 11 dicit om. D Il facta] fabricata C 12 et!J ut G Il ostendunt] ostenderu D Il ordinem] sunt vel qualitatem add. D 13 et om. E 14 ingeniaque] et doctrinae D 15 substat] subsistat B Il pro2] 16 divenis] partibus add. G 17 form.atur] formarum Z Il substantia om. A de E 18 ve!] et E 21 collocationes] collationes CZ Il aut] ac D, et EF 21-22 delectationes] delectantes A 24 unicum] univocum ABCEG l
August., De Trinit., VI, c. 10, n. 12 (PL 42, 932).
DE VESTIGIO TRINITATIS
551
diversa appropriata in Deo, et tunc in ilio quod est vestigium non sunt multa, sed tantum unum, sed possunt haberi in recordatione diversa praedicabilia de Deo, appropriata diversis personis divinis. Primo modo non omnis creatura est vestigium Trinitatis, s quia non omnis creatura est habens diversa accidentia. Secundo modo omnis creatura est vestigium Trinitatis. [Ao
10
ts
20
25
ARGUMENTA PRINOPALIA)
Ad p r i m u m principale l patet quod non oportet in omni vestigio Trinitatis secundo modo inveniri aliqua tria, sed sufficit quod ex ilio possit haberi notitia trium appropriatorum modo exposito. Ad s e c u n d u m patet quod vestigium universaliter acceptum non per hoc distinguitur ab imagine, sed vestigium strictissime sumptum, quod tamen aliquo modo competit creaturae respectu Dei, licet valde improprie, quia in Deo non est totum et pars. Pro quanto tamen aliquod praedicabile essentiale sive primo modo dicendi per se potest haberi ex creatura, modo supra exposito, et ipsa res in se non potest cognosci ex creatura notitia recordativa, potest aliquo modo, sed improprie et metaphorice, dici vestigium partis. Ad a l i u d patet quod vestigium nunquam ducit in notitiam illius cuius est nisi praesupposita notitia habituali ipsius, et ideo trinitas personarum, cum non praecognoscatur creaturae, quamvis creatura non duceret in notitiam Trinitatis de facto, adhuc posset dici vestigium Trinitatis. 2 multa om. A 9 tria] talia D 13 hoc] haec Z 14 competit] convenitE 16 et] nec D Il Pro] quod G 17 sive om. D Il se] vel secundo add. D 18 supra om. E Jl creatura] tali D 19 recordativa] tamen add. E Jl sed] et E, etiam F Jl improprie om. F 19--20 et m.ctaphoria: om. E 20 partis] m.ctaphoria: ta.men add. E 21-22 notitiam illius] vestigia illa G 22 ipsius] illius Z 23 trinitas penonarum] notitia creaturarum D
l
Tria argumenta principalia vide supra, p. 543, lin.
[QUAESTIO X UTRUM CREATURA RATIONALIS SIT IMAGO TRINITATIS]
U l t i m o circa istam distinctionem quaero utrum creatura rationalis sit imago Trinitatis. Quod non: s Quia tanta est distinctio in imagine quanta est in ilio cuius est imago. Sed tres personae divinae realiter distinguuntur, igitur in imagine sunt partes realiter distinctae. Sed creatura rationalis est simplex, non habens partes realiter distinctas; igitur non est Imago. 10 Ad oppositum: Est beatus A u g u s t i n u s l ponens duas assignationes Imagnns, quarum utraque est propria creaturae rationali. (DIVISI O QUAESTIONIS]
Circa istam quaestionem p r i m o videndum est quomodo accipitur imago secundum quod invenitur vd dicitur de una creatura respectu alterius. S e c u n d o, quomodo aliquid est imago Dei. 7 tres om. CD 9 partes om. E 12 Est om. GZ Il poneru] ponit Z 12-13 imaginis om. D 13 utraque ... propria om. E Il propria =turae om. D 15 istam om. E Il quomodo] qualiter D 16 una om. E 17 est] sit E, om. A l De prima assignatione imaginis, seu de mente, nonna et amore, Augustinus agit De Trinit., IX (PL 42, 959-971), de altera vero, scilicet de memoria, intelligentia et voluntate, quae est evidentior, libro X (PL 42, 971-984}.
15
DE IMAGINE TRINITATIS
553
[RESPONSIO AUCTORIS AD PRIMAM PARTEM QUAESTIONIS]
Circa p r i m u m dico quod imago tripliciter accipitur: U n o m o d o stricti.ssime, et sic imago est substantia formata ab artifìce ad similitudinem alterius secundum aliqua accidentia s conformia et eiusdem speciei cum accidentibus illius ad cuius similitudinem fit, ipsum distincte ab aliis in aliquibus accidentibus suis sibi dissimilibus repraesentans. Verbi gratia, quando lignum formatur ad similitudinem Herculis, ut habeat consimilem figuram qualem habet Hercules et colores consimiles eiusdem speciei, 10 propter quae facit cognoscentem venire in recordationem ipsius Herculis, secundum quod est alius ab aliis hominibus qui non habent consimilia accidentia. Et isto modo imago non est primo similitudo totius, sed est primo similitudo accidentis, quia accidentia sunt eiusdem rationis in eis, sed substantia non est eiusdem 1s rationis sed distinguitur specie. Unde Hercules et statua habent consimilia accidentia, sed non habent consimiles substantias sed specie distinctas. Et sic accipiendo imaginem de ratione imaginis est quod fiat ad imitationem illius cuius est imago. Hoc tamen non competit sibi ex natura sua, sed tantum ex intentione agentis, 20 quia posset simpliciter fieri non ad imitationem ipsius. - A l i o m o d o accipitur imago pro tali formato sive fiat ad imitationem alterius sive non. - T e r t i o m o d o accipitur imago pro omni univoce producto ab alio, quod secundum rationem suae productionis producitur ut simile, et isto modo Filius potest dici zs imago Patris. 2 dico l nota E
5 illius om. E 6 fit l facit Z [[ in aliquibus om. C 7 suis 9 consimilesl et atid. BEF 10 quael quod D Il cognoscentem l cognoscibi!itatem G 11 alius] aliud E 12 isto modo] ideo F [[ primo] prima E 13 totius ... simili tu do om. (hom.) D li primo] prima E 14 eis] eisdem D 18 est! om. E Il quod] quia G Il fiat] stat A Il imitationem] 15 distinguitur] distincta Z imaginationem B, imaginem D, imaginationem et in mttrgine imaginationem F2 20 posset] tanturn add. D Il imitationeml imaginationem B, imaginem D, add. in margine imaginatione F2 21 imago om. E Il imitationem] imaginem DE, atiti. in margine imaginationem F2 22 alterius] illius FIl imago om. EZ om. D [[ dissimilibusl dissimilem C
554
LIBER I DIST.
3 Q. X
[CIRCA SECUNDAM PARTEM QUAESTIONIS)
Circa. secundum principale videndum est p r i m o in quo consistat imago creata. S e c u n d o, quomodo se habet ad Trinitatem increatam cuius est imago. [0PINIO COMMUNIS DE IMAGINE CREATA]
Quantum ad primum est opinio communis l quod partes imaginis sunt ipsae potentiae animae, ita quod imago consistit in intelligentia, memoria et voluntate, - vel saltem i11a est evidentior assignatio imaginis -, et non est in actibus secundis, saltem principaliter. Hoc potest probari quia ubi est maior consubstantialitas et maior perpetuitas et maior conformitas, ibi ponenda est imago; sed in potentiis est maior consubstantialitas, quia sive sint accidentia sive non, immediatius se habent ad essentiam animae. Est etiam maior perpetuitas, quia semper manent, non sic actus nec habitus quicumque. Similiter est in eis maior conformitas, quia est ibi distinctio et ordo sine productione de potentia ad actum. [CONTRA OPINIONEM COMMUNEM DE IMAGINE CREATA]
Sed ista opinio non videtur esse vera, quia non sunt tales tres potentiae, quia sicut declarabitur in secundo 2, nulla est distinctio 2 secundum] primum Z Il videndum] direndum FIl primo om. D 3 consistat] con6 Quantum ad] Circa E 7 quod] ipse add. D 8 voluntate] =te E sistit F, st:lt E 10 consubstantialitas] substantialitas C 11 ibi ponenda] imponenda A 12 in om. E 13 non] t a = add. D 14 non] nec A Il sic] sicut Z 15 Similiter om. D Il in eis] ibi E 18 Sed] Contra FIl esse om. FIl sunt] in anima add. Z 19 potentiae] personae E l Cf. Petrus Lombardus, Sent., I, d. 3, c. 2, nn. 39-43 (ed. Quaracchi 1916, pp. 33-36); Bonaventura, Sent., I, d. 3, p. 2, a. 1, q. 1 (ed. Quaracchi, l, 80-82); Thomas Aquinas, Sent., l, d. 3, q. 3, a. 1 ; Henricus Gandavensis, Summa, a. 40, q. 7 (I, Parisiis 1520, ff. 259v-262r); Scotus, Ordinatio, l, d. 3, p. 3, q. 4, nn. 56%04 (ed. Vaticana, ill, 33S-357). 2 Guilldmus de Ockham, Sent., Il, q. 24.
5
to
ts
DE IMAGINE TRINITATIS
555
praevia in ipsa substantia animae ante distinctionem actuum secundorum productorum; igitur non sunt i bi talia tria quae repraesentent divinas personas. Praeterea, quando aliquid ponitur imago alicuius propter s distinctionem in imagine correspondentem distinctioni in ilio cuius est imago tanta debet esse distinctio inter partes imaginis quanta est in ilio cuius est imago; sed inter personas divinas est distinctio realis, et inter potentias animae non est talis distinctio realis; igitur propter distinctionem illarum potentiarum non est 1o ponenda in anima imago. [0PINIO AUCTORIS DE IMAGINE CREATA]
15
20
25
Ideo dico aliter ad quaestionem. P r i m o, quomodo anima vel creatura rationalis plus dicitur esse imago Dei quam aliqua alia creatura. S e c u n d o, ratione cuius vel quorum est imago. Circa p r i m u m dico quod, - curo pateat ex praedictis quod imago, secundum quod invenitur in creaturis, dicitur propter conformitatem alicuius eiusdem rationis in ilio cuius est imago et in imagine, quod natum est ducere in recordationem illius cuius est imago -, ilia creatura maxime proprie dicetur imago Dei quae habet aliquid Deo simillimum, ita quod est praecise commune univocum Deo et illi creaturae; et quia creatura rationalis est huiusmodi, ideo ipsa sola dicetur imago Dei. Quod autem ipsa sola sit talis patet, quia nihil est commune univocum Deo et cuicumque creaturae - sive etiam sit proprie univocum sive non quin possit competere creaturae rationali. Patet enim quod entitas 1 substantia om. E 2 secundoruml illorum E il talial aliqua D 3 repraesen.tentl 5 correspondenteml correspondente E IJ in illol repraesentant GFZ Il divinasl diversas D 7 est2 0111. Z 8 et l non Z S-9 non ... realis 0111. Z 9 illaruml illius D illam ACG 12 Ideo dico l Dico igitur D Il Primo l enim tUid. Z 13 esse 0111. Z 14 cuius ve! om. D 16 secundum 0111. E 18 quodl et D 19 proprie 0111. E 20 commune om. CE 21 illi 0111. B 23 est 0111. AFG 24 etiam 0111. D IJ univocum l Deo tUid. F 25 possit l potest Z 25-2 (p. 556) Patet ... rationali 0111. (h0111.) E
556
LIBER l DIST. 3 Q. X
non d.icitur univoce de Deo et creatura irrationali quacumque tantum, sed etiam de creatura rationali, et ita est universaliter de omnibus quae d.icuntur secundum proprietatem et non tantum secundum similitud.inem, et hoc loquendo de illis quae connotant aliquem effectum particularem. Patet enim quod sicut fortitudo, s pulchritudo, bonitas, veritas, causativum, perfectio competunt Deo et quibusdam creaturis irrationalibus ita competunt creaturis rationalibus; multa autem convenientia Deo, non tantum secundum similitud.inem sed etiam secundum proprietatem, sunt praecise communia Deo et creaturis rationabilibus, sicut esse intellectuale, 10 posse intelligere, posse velle, misericordia, iustitia, sapientia, et sic de aliis multis. Et ideo creatura rationalis rnaxime Deo assimilatur. Unde si per impossibile sapientia, verbum, dilectio et huiusmod.i essent accidentia tam in Deo quam in creaturis, tunc substantia rationalis creata, producta et formata secundum talia 15 accidentia ad irnaginem vel similitud.inem Dei secundum sua accidentia, - sicut modo artifex forrnat statuam figura, coloribus et huiusmod.i accidentibus ad similitud.inem Herculis et accidentium Herculis -, illa, inquam, substantia creata haberet accidentia eiusdem rationis cum accidentibus Dei, et ita vere esset imago 20 ducens in recordationem Dei sicut modo statua ducit in recordationem Herculis. Et ideo, quia ita vere et eminentius et ita proprie Deus est sapientia, verbum, dilectio, misericordia, caritas, et sic de aliis sicut si ista essent accidentia in Deo, et ista vere sunt 1 quacumque om. D 2 de creatura om. D 3 et 0111. E Il non om. A li tantum] tamen E 4 similitudinem] consirnilem G il quae] qui D 5 sicut om. E Il fortitudo] forma DZ 6 pulchritudo J et add. Z !! causativum] creativum EF Il causativum ... compe-tunt] et huiusmodi licet competant D Il perfectio] productio E Il competunt] conveniunt E 7 ira] tamen cum hoc D qcompetunt] conveniunt E Il creaturis om. D 9 sed om. G !l secundum om. G Il praecise om. E 10 sicut] est add. Z Il esse] est F 1: intellectualc om. E 11 intelligere om. E Il posse2 om. DE 11-12 sapientia ... mu!tis] et huiusmodi D 12 ideo] sic add. Z 13 dilectio] delectatio C 13-14 et huiusmodi] etc. E 14 tam om. E Il quam] sicut E 17 formar] facit F, om. D 18 huiusmodi] cetcris Z Il accidentium] accidentia DE 19 illa] ita D Il inquam] nunquam D, in quantum E 20 imago] Dei add. E 23 sapientia ... dilectio om. E Il misericordia J veritas add. B, et add. DZ li caritas] veritas GZ 24 et ... aliis] etc. E Il in om. DE Il ista2] ita BCEZ Il sunt] sicut Z
DE IMAGINE TRINITATIS
557
in creatura rationali sola, ideo creatura rationalis sola potest dici aliquo modo imago Dei, quamvis non ita perfecte sicut si essent accidentia tam in Deo quam in creatura. Circa s e c u n d u m I dico quod imago Dei imperfecta et s quasi radicaliter et originaliter consistit in ipsa anima secundum suam substantiam. V erumtamen perfectio imaginis completive consistit in ipsa substantia animae et duobus actibus productis. P r i m u m patet, quia secundum beatum Augusti n u m, XIV De Trinitate, cap. 8 2 : « Eo anima imago Dei est quo capax eius 10 est particepsque esse potest •, ita quod de quocumque verifìcatur hoc quod est capax Dei posseque eius esse particeps, de eo verifìcatur imago; igitur sicut haec est vera 'anima secundum suam substantiam est capax Dei et potest esse particeps eius' ita haec est vera 'anima secundum suam substantiam est imago Dei'. 1s S i d i c a t u r quod anima non est capax Dei nisi per actus intelligendi et volendi, igitur nec est imago Dei nisi per actus tales, re sponde o quod 'per' potest dicere circumstantias subiecti vd denominati tali denominatione vel potest dicere circumstantiam connotati sine quo non sic denominatur. Primo 20 modo anima secundum suam substantiam est capax Dei et imago eius, quia anima est illud quod capit Deum vel capere potest. Et ideo est vere imago secundum suam substantiam. Secundo modo est capax Dei et imago eius per actus suos, quia sine actibus 5 et] ve! ACE , originaliter] origo E 6 imagirùs] et add. BCFG, add. sed del. A 8 beatum om. Z 9 Eo] est add. Z .. arùma] ipso Aug., om. D Il est om. Z Il quo] quod DE IO particepsque] et particeps D 1: quod om. B 11 quod om. F :j est] esse add. E Il posseque] si posse et D, et posse Z :1 eo] ilio F 13 haec om. E 14 arùma om. G Il secundum] per E 16 intelligendi ... actus om. (horn.) G L nec] non DE, rùhil F 17 tales] eius D Il per om. G l[ circumstantias] circumstantiam CEFG 20 arùma] est add. D Il est om. D 21 est ... quod om. F 22 est om. G 23 Dei et om. E eius om. D :· sine] sive in E, suis C
l Seu quomodo se habcat imago creata ad Trinitatcm, cuius est imago. C( supra, p. 554, lin. 3-4. 2 August., De Trinit., XIV, c. 8, n. 11 (PL 42, 1044).
558
UBER I DIST. 3 Q. X
non potest habere Deum et ideo sine actibus vel in actu vel m potentia non est capax Dei. S e c un d u m I patet, quia illud quo anima capax Dei est pertinet ad imaginem perfectam, hoc est ad perfectionem imaginis; sed actus intelligendi et volendi sunt huiusmodi; igitur etc. Hoc patet per beatum Augusti n u m, in quodam sermone 2, dicentem quod si homo servasset in se bonum quod in ilio creavit Deus, id est imaginem suam, semper laudaret Deum non solum lingua sed etiam vita. Igitur secundum beatum A u g u s t i n u m creata fuit in homine imago Dei quam non servavit. Hoc non potest intelligi de substantia animae, igitur intelligit de aliquo accidente creato in anima, quod homo perdidit per peccatum. Tale non potest dici nisi actus intelligendi vel volendi vel habitus, et si habitus accidentales pertineant ad imaginem, multo magis actus, igitur etc. Praeterea, omnes ponunt imaginem in tribus consistere habentibus ordinem originis inter se; sed potentiae non originantur nec ipsa substantia animae originatur; igitur oportet ponere aliqua accidentia animae originata pertinere ad imaginem. Ideo dico quod completa ratio imaginis consistit in ipsa sulr stantia animae et duobus actibus, scilicet actu intelligendi et volendi, et etiam potest consistere in ipsa substantia animae et in
Il
1 veli] sive D, om. FIl in! om. B vel2] sive D Il in2 om. BF 2 est] esse E 5 sunt om. AE Il buiusmodi om. E 6 di=tem] dicente DF, sic add. D 7 ilio] se F 8 id est] primo C, scilicet E, et FIl semper om. D Il semper ... Deum] propter laudem Dei B 8-9 non ... vita] etc. Z 8 solum] tantum F lingua] baec A 9 etiam] et AD Il vita] vitam ABF Il beatum Augustinum] eum D l! creata] data D 10 in bomine om. D Il Dei om. G Il quam] quamvis G 12 anima] substantia animae D Il Tale] Talis Z 14 imaginem] rationem imaginis D 15 igitur etc. om. AE 16 in om. G tribus] duobus E 17 potentiae] animae add. D non om. G 18 ipsa] sola add. F, om. D animae] non add. D originatur om. E 20 Ideo dico] dico igitur E 21 etl) in add. DE scilicet] in add. DE 22 ipsa] ista G in2 om. Z
!l
Il
Il
Il
Il
Il
Il
l Scilicet quod perfectio imaginis :completive consistat in ipsa substantia animae et duobus actibus productis. Cf. supra, p. 557, )in. &-7. 2 Non invenimus.
5
10
15
20
DE IMAGINE TRINITATIS
5
to
15
20
559
duobus habitibus correspondentibus ipsis actibus. Et tunc loquendo de actibus naturalibus, iste est ordo: quod sicut Pater in divinis habet fecunditatem ad producendum tam Filium quam Spiritum Sanctum et communicat Filio fecunditatem producendi Spiritum Sanctum, et Pater et Filius producunt Spiritum Sanctum, ita ipsa substantia animae est fecunda et productiva tam actus intelligendi quam volendi; et producit primo actum intelligendi, qui est etiam productivus actus volendi, et tunc illae duae causae, scilicet ipsa substantia animae et actus intelligendi possunt producere actum volendi, ita quod sicut Filius in divinis est tantum ab uno, et Spiritus Sanctus est a Patte producente et a Filio producto, ita actus intelligendi est a sola substantia animae, et actus volendi est a substantia animae et ab actu intelligendi producto, et sic imago potest aliquo modo repraesentare distinctas personas, et ordinem et originem earum. Quod autem actus volendi sit effective ab actu intelligendi, ostendo per illud commune verbum quod 'omne absolutum necessario praesuppositum alteri habet rationem causae in aliquo genere causae' ; sed actus intelligendi necessario tamquam aliquid absolutum praesupponitur actui volendi; igitur habet rationem causae respectu illius. [DUBIA CONTRA RESPO:!'!SIONEM ACCTORIS j
25
Sed circa praedicta occurrunt aliqua dubia. P r i m u m, quia si il1a esset ratio quare creatura rationalis est imago Dei et non aliqua alia creatura, sequeretur quod imago consisteret non tantum in tribus sed etiam in pluribus, quia talia accidentia sunt 2 de] ipsis add. DE [[ quod] quia F 3 ad producendum] producendi D 6 ipsa om. B Il animae om. E 9 ipsa om. Z 11 uno] scilicet Patre add. Z Il est om. DE Il a2 om. D 13 animae om. D 14 distinctas] diversas E 15 et2 om. Z 16 commune om. D 17 quod om. E 18 causae2 om. E 19-20 necessario ... volendi] est aliquod absolutum, necessario praesuppositum actui volendi E 19-20 necessario ... illius] est hniusmodi respectu actus volendi, igitur etc. D 22 aliqua om. E Il Primum] dubium est add. D 23 illa] ita D Il ratio quare] quod D Il est] esset DE 24 aliqua] nulla D, om. FZ Il crea25 tribus] actibus et substantia animae tura] causa Z, om. D [[ sequeretur] sequitur E add. D [l pluribus] multis D
560
LIBER I DIST. 3 Q. X
in creatura multa, sicut misericordia, iusti.tia, dilecti.o, voliti.o, scientia, intellectus, ars, prudentia, et sic de multis aliis, igitur essent plures partes imaginis quam tres. S e c un d u m, quia non videtur quod imago quocumque modo dieta consistat praecise in ipsa substantia animae, quia imago s necessario requirit disti.ncti.onem aliquam; sed in ipsa substantia animae nulla est disti.ncti.o; igitur nullo modo habet rati.onem 1maguns. T e r t i u m, quia non videtur quod imago consistat in ipsa substantia animae et duobus acti.bus, quia inter partes imaginis to debet esse consubstanti.alitas; sed inter substantiam animae et illos actus nulla est consubstanti.alitas; igitur etc. Praeterea, non debet esse maior disti.ncti.o inter partes imaginis quam inter partes vesti.gii; sed inter partes vesti.gii non est disti.ncti.o realis ; igitur nec inter partes imaginis. t5 Praeterea, in actu primo et in duobus acti.bus secundis consisti.t vesti.gium secundum beatum A u g u s t i n u m, VI De Trinitate, cap. ultimo l, et est auctoritas allegata in praecedenti. quaesti.one. Praeterea, imago Dei est immortalis et incorrupti.bilis, se- 20 cundum beatum A u g u s t i n u m, XIV De Trinitate, cap. 3, ubi dicit sic 2 : « Ea investi.ganda est in anima hominis, id est rati.onali sive intellectuali, imago Creatoris, quae immortaliter 1 iustitia om. E Il clilectio] sapientia E Il volitio] veritas E 2 scientia ... prudentia 4 Secundum] Secundo E, dubium est add. D 5 consistat] consistit GZ Il praecise om. D Il substantia] scilicet add. E Il quia] et G 6 requirit] requiret Z Il distinctionem] definitionem Z 9 Tertium] dubium est add. D Il imago] ratio imaginis D Il consistat] consistit G Il ipsa] quaedam E 10 et] in add. BE 12 igitur etc. om. Z 14 quam] habet add. G Il non] nulla E 15 nec ... imaginis] etc. E 16 in2 om. ACEGZ 20 Dei om. D Il et om. E 21 beatum om. Z Il XIV] X E 22 investiganda] inveniendo Aug.JI anima] animo ABDFG Il id est] scilicet DE 22-23 rationali] rationale D 23 sive] velE Il intellectuali] intellectuale D om. E
l August., De Trinit., VI, c. 10, n. 12 (PL 42, 932); c( supra, p. 550, 2 August., De Trinit., XIV, c. 4, n. 6 (PL 42, 1040); Augunota 1. stinus habet « invenienda • pro « investiganda •.
561
DE IMAGINE TRINITATIS
immortalitati eius est insita •; sed. isti actus secundi non sunt immortales nec incorruptibiles; igitur non sunt partes imaginis. Q u a r t u m d u b i u m est, quia non videtur quod actus volendi sit effective ab actu intelligendi. Hoc p r o b a n t a l is qui sic l : notitia genita est accidens quoddam, cui non communicatur fecunditas producendi actum dilectionis; tale enim accidens non est natum esse formaliter intelligens vd volens; igitur memoria non communicat producto illam fecunditatem quam prius habuit, quia non communicat sibi naturam eandem sed 10
aliam.
ts
Praeterea, Augusti nus, IX De Trinitate, cap. 8 2: c Verbum amore concipitur •; igitur amor est causa effectiva verbi magis quam e converso. Q u i n t u m d u b i u m est, respectu cuius obiecti sit imago. S e x t u m, quare in parte sensitiva non est imago. (SoLUTIO DUBIORUM]
Ad p r i m u m 3 istorum dico quod quamvis sint tales multi actus et habitus, tamen omnia red.ucuntur ad duo genera, et ideo ponitur imago in duobus. Ad s e c un d u m 4 dico quod ad perfectionem imaginis requiritur aliqua distinctio, tamen ad imperfectam imaginem non 1 imm.ortalitati] immortalitate D, i=ortalitatis Z Il eius om. G Il insita] mensura Z Il secundi] si G 2 nec] et DZ 4 sit om. E Il Hoc] Et prann. D 5 genita] generata Z Il quoddam] quam G 6 erùm] autem EF 7 formaliter om. E 8 producto] produotae E Il quam] ipsa add. Z 9 habuit om. A Il naturam] illam E 12 efièctiva] efficiens E 14 est om. E Il obiecti om. D Il sit] dicitur esse E 15 Sextum] dubium est add. D 19 duobus] actibus et substantia add. D, cum substantia 17 istorum om. Z Il quod om. Z
add. E, duabus causis G
20 secundum] dubium add. D
21 imperfectam] perfectam D
l Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 3, q. 4, n. 588 (ed. Vaticana, III, 347), paucis mutatis vel omissis. 2 August., De Trinit., IX, c. 7, n. 13 (PL 42, 967). 3 Supra, pp. 559, lin. 22 - 560, lin. 3. 4 Supra, p. 560, lin. 4-8.
36
561
iiBER I DIST.
3
Q. X
reqmntur. Et tunc ipsa substantia animae propter similitudinem quamvis longinquam, tamen maiorem quam sit inter Deum et quamcumque creaturam irrationalem, est aliquo modo imago divinae essentiae et etiam aliquo modo personarum; quia quamvis sit distinctio realis inter divinas personas, tamen tanta est identitas inter essentiam et personam- quamvis ibi d.efìciat aliquis modus identitatis -quanta est inter substantiam animae et substantiam animae. Nec potest aliquo modo essentia divina intelligi in se, non intellecta persona divina. Ideo si primo intelligeretur divina essentia et postea intelligeretur ipsa substantia animae, ipsa faceret aliquo modo recordari et de essentia divina et de personis divinis. Et s i d i c a t u r quod beatus A u g u s t i n u s semper expressit imaginem per aliqua distincta, sicut IX De Trinitate, per mentem, notitiam et amorem, et X l et deinceps per memoriam, intelligentiam et voluntatem, d i c o quod beatus A u g u s t i n u s intendebat exprimere imaginem perfectam, tamen ad habendum aliquam conformitatem inter partes imaginis et divinas personas expressit eam per nomina signifìcantia ipsam substantiam animae, propter quod vere praedicantur de ipsa substantia animae, connotantia tamen ipsos actus secundos, propter quod non erant nomina synonyma. Et ideo IX De Trinitate assignat imaginem per mentem, notitiam et amorem, ubi per inentem intelligit ipsam substantiam animae; per notitiam ipsam substantiam animae connotando verbum, quod est actus secundus producibilis ab ipsa substantia animae; per amorem intelligit ipsam -------------------------
3 irrationalem] rationalem E 5 tanta om. D 6 essentiam] divinam IJI!d. F 7 substantiam2] essentiam F 9 non] nisi B 1\ Ideo] Et praem. D Il intelligeretur om. E 10 substantia] essentia F 11 etl om. DFZ 1\ divina om. E Il divinis om. D 14 mentem] 15 intelligentiam] intellectivam A veritatem E Il X] ideo EZ, ibidem G 1\ et3 om. Z 16 intendebat] intelligebat FIl exprimere] per add. E 19 praedicantur] praedicatur C 20 connotantia] connotando Z Il tamen om. AZ Il ipsos] illos Z, om. D 21 IX] X A 22 ubi] ut B 23-24 per ... animae om. (hom.) DFZ 25 animae] et add. B
1
August., De Trinit., IX et X (PL 42, 959-971 et 971-984).
5
to
t5
20
25
563
DE IMAGINE TRINITATIS
eandem substantiam animae connotando acturn volendi pr; t. 118: 408, 416.Lib. m, t. 9: 513; t. 1o: 487, 514, 516; t. 30: 484; t. 37: 487, 517; t. 39: 380; tt. 37-58: 507. - De caelo, lib. I, t. 10: 208. - De gener. et corrupt., lib. I, t. Z4: 105. Lib. n, tt. 56-62: 355; t. 70: 338. - De interpretatione, v. Perihermenias. - De smsu et sensi/i, c. 6: 380. - De sophistids elenchis, c. 5: 246, 247, 249. - EJhica Nicom., lib. II, c. 4: 507.- Lib. VI, c. 3: ZJO. - Metaphysica, lib. I, c. 2: 442. - Lib. II, t. 4: 383; tt. 6-13: 354, 356; tt. 8-9: 406; t. 11: 407.- Lib. m, t. 11: 169, 204; t. 14: 233, 263.- Lib. IV: 306; t. 2: 323, 325, 328, 334; t. 3: 20, 22, 80, 185; t. 5: 297; t. 10: 407, 415.- Lib. V, tt. 13-14: 273; t. 14: 231; t. 16: 210, 216ss., 233, 263, 2%, 319, 340, 452; t. 20: 170, 206.- Lib. VII, t. 2: 233, 263; t. 7: 264; t. 9: 264; t. 10: 456, 457; t. 15: 325, 334; t. 16: 102, 103, 130, 132; t. 19: 297; t. 21: 264; t. 44: 252, 264; t. 45: 163, 237s.; t. 46: 238; t. 47: 238, 255; t. 48: 238; t. 49: 238; t. 53: 101, 102, 103, 130, 132.- Lib. VIII, t. 10: 332, 341; t. 11: 13, 44; t. 16: 359, 379. - Lib. IX, t. 15: 30*, 451; t. 22: 302, 393, 459. Lib. X, tt. 1-8: 168, 203, 204; t. 6: 239; tt. 9-13: 172; t. 12: 214ss., 218; t. 14: 208; tt. 13-26: 218; t. 24: 2%.- Lib. XII, c. 4: 122ss., 239. - Perihermenias, c. 7: 107, 151; c. 13: 177,244. - Physica, lib. I, t. 3: 233, 262, 464, 499s.; t. 4: 456, 499, 504; tt. 4-5: 464, t. 5: 465, 471, 485, 4%, 505; t. 13: 325; t. 16: 325; t. 35: 407; t. 49: 483, 485; tt. 57-70: 80, 93; t. 60: 74, 99.- Lib. II, t. 6: 314, 403, 410;
t. 33: 342, 345, 346.- Lib. III, t. 8: 80. - Lib. VII, t. 29: 169.
-
Praedicamenta, c. 1: 306, 309, 323, 326, 330, 336; c. 2: 106, 107, 148; c. 3: Zl; c. 4: 281; c. 5: 107, 119, 121, 149, 150; c. 8: 323, 330, 331; c. 11: 208.
-
Topica, lib. I, c. 7: 74, 99, 107, 151, 152. 203, 208; c. 15: 112.- Lib. n, c. 4: 125. - Lib. III, c. 5: 133, Z77.- Lib. IV, c. 1: 125; c. 2: 28, 29; c. 4: 232, 261.- Lib. VI, c. 10: 88, 138. Augustinus (S.): 13*.
-
Contra Maximinum (PL 42, 745ss.), lib. II, c. 10: 7.
De Trinitate (PL 42, 819ss.), lib. V, c. 14: 11.- Lib. VI, c. 10: 543, 550, 560, 565s. - Lib. VIII, c. 2: 6, 33; c. 3: 383, 395; c. 4: Z76ss,; c. 6: 278, 279.- Lib. IX: 35, 552, 562; c. 2: 563, 565; c. 4: 563; c. 6: Z79; a. 6-7: 568; c. 7: 561, 567.- Lib. X: 552, 556, 562; c. 2: 280s.; c. 3: 280; c. 12: 564.- Lib. XIV, c. 4: 560, 565; c. 8: 557. - Lib. xv, c. 3: 8, 34, 418, 564; c. 10: 135. - Enarr. in Psalmos (PL 36-37), ps. 35: 568. - Epistolae (PL 33), epist. 147 (ad Paulinam de vid. Deo): 410. Augustinus (pseudo), Hypognosticon (PL 45, 1611ss.), Lib. I, c. 4: Averroes (Commentator), Commmtaria in opera Aristot. (ed. Iuntina, V enetiis 1550-1553): 13*. - In De anima (ed. F. S. Crawford), lib. I, t. 8: 407, 415.- Lib. n, t. 1: 485; t. 59: 486, 508; t. 60: 485, 506, 507; t. 118: 408. - Lib. III, t. 1: 522; t. 5: 111ss., 486; t. 6: 508; t. 9: 487, 509s., 512s., 515; t. 10: 487, 516, 519; t. 18: 488; t. 36: 487; t. 37: 517; tt. 37-58: 507; t. 39: 517. -
-
In De gener. et corrupt., lib. II, tt. 56-62: 355; t. 70: 338.
-
In Metaphysicam, lib. II, tt. 6-13: 354. Lib. III, t. 11: 169, 205.- Lib. IV, t. 2: 323, 328; t. 3: 91, 93, 97, 185.- Lib. V, t. 7: 100, 152; tt. 13-14: Z73.- Lib. VII, t. 2: 14*, 233s., 263; tt. 2-3: 240; t. 3:
INDEX 11: AUCTORES
573
234; t. 4: 234, 264; t. 7: 264; t. 9: 264; Bruni, G. v. Aegidius Romanus. t. 10: 234, 264; t. 11: 132, 225, 235, 265s.; Buytaert, E., v. Ioannes Dam.ascenus, Petrus t. 20: 14*; tt. 20-21: 240, 518; t. 21: 14*, Aureoli. 264; t. 28: 240; t. 30: 14*; t. 40: 235, 265; t. 44: 2525., 264; t. 45: 14*, 237, 254, 264; Colligan, O.A. v. Ioannes Dam.ascenus, Dilllectica. t. 46: 153; t. 47: 254; t. 50: 14*.- Lib. VIII, t. 2: 254; t. 11: 13, 44. - Lib. X, Courtenay, William J.: 8*. t. 6: 239; t. 7: 14*; t. 12: 216.- Lib. XII, Decker, B., Die Gotteslehre des]acob von Metz: t. 21: 100, 239, 265; t. 22: 14*; t. 27: 240; 369. t. 28: 14*, 240; t. 29: 14*; t. 39 = 79• 82- De Wulf, M., v. Godefridus de Fontibus. 86, 89-91; t. 51: 87. Dionysius Areopagita (pseudo), De div. nomi- In Physicam, lib. I, t. 4: 233, 263, 499s. nibus (PG 3, 585ss.), c. 7: 410. 504s; t. 5: 502s.; t. 13: 233, 263, 499, 504; Du Cange, Glossarium mediae et injimae Latinit. 5: 503; t. 13: 233; t. 15: 233; t. 49: 485; tatis: 13*. tt. 57-70: 80, 93.- Lib. V, t. 13: 355.Durandus de S. Portiano: 68. Lib. VII, t. 29: 169. - In IV libros Sent. (ed. Antwerpiae 1566), Avicenna, Metaphysica (ed. Venetiis 1508), lib. I, d. 2, q. 1: 356; d. 19, q. 5: 267.lib. I, c. 3: 445, 446, 456; c. 6: 325, 382, Lib. II, d. 3, q. 2: 227. 442.- Lib. V, c. 1: 167, 173, 219s., 228, 244; c. 2: 228, 244.- Lib. VI, c. 2: 355; Ehrle, F., Miscellanea I (Romae 1924): 228. c. 5: 355. - Lib. IX, c. 4: 37. Emden, A. B., A biographical &gister: 14. Biel, Gabriel: 8*-9*, 12*. Boehner, Ph., Ockham: Philosophical Writings: 22*, 24*. - Guillelmi Ockham, Prooemium... in Aristot. Perihermenias, v. Guillelmus de Ock.ham. - Guillelmi Ockham, Summa Logicae, v. Guillelmus de Ock.ham. c The Realisti c Conceptualism of ... Ock.ham •: 291. c The Text Tradition •: 266, 291. Boethius, In Aristot. De sophistids elenchis (PL 64, 1007ss.), lib. I, c. 4: 246, 247, 249. - In Categorias Aristot. (ib., 159ss.). lib. I: 327· - In librum De interpretatione (ib., 296ss.), lib. I: 134. - In Porphyrium (ib., 71ss.), lib. I: 325. Lib. II: 130.- Lib. III: 231, 261, 311. Bonaventura (S), Opera Omnia (ed. Quaracchi 1882-1901). - In I Sent., d. 3, p. 2, a. 1, q. 1: 554; d. 5, a. 1, q. 1: 6. Brown, S., c Richard of Conington •: 323. - c Sources far Ockham's Prologue to the Sentenccs • : 18 •.
G:U, G. c Gualteri de Chatton... controversia •: 17*, 272. c Quaestio Ioannis de Reading •: 19*. Gerardus de Bononia: 68. Gilbertus Porretanus, In Boethii De Trinitate (PL 64, 1247ss.), pro!.: 456. Godefridus de Fontibus: 13 •. - Quodlibet (ed. M. De Wulf- I. Hoffmans), VII, q. 1: 50-53, 56, 60, 68ss., 77, 79s. IX, q. 19: 267. Gregorius Magnus (S.), Moralia (PL 76, 92) XVIII, c. 54: 410. Gualterus Beaufon (cod. Patavii Univ. 927): 361. Gualterus Burlaeus, De puritate artis logicae tract. longior (ed. Ph. Boehner), p. 2: 146. - In Aristot. Physicam (ed. Venetiis 1589), lib. l, t. 5: 146. - Tractatus de universalibus (ed. Venetiis 1541): 121. - Tractatus de suppositionibus (cod. Mus. Britann., Royal 12. F. XIX): 146. Gualterus de Chatton: 17*, 272. Guillelmus Campellensis: 101, 119.
574
INDICES
Guillelmus de Alnwick, In I Sent. (cod. Assisii, Bibl. Commun. 172), q. 10: 271; d. 2, q. 1: 406. Quodlibet (ed. A. Ledoux), q. 2: S-13, 36, 46, 366, 369. Gui!lelmus de Ockham (Venerabilis Inceptor): 7*-34* passim. - De sacramento altaris (cod. Bibl. Univ. Giessae 733): 9•.
-
-
Expositio aurea (cod. Burghes. 150): 15*.
-
Expositio in libros Physic. Aristot. (cod. Vat. lat. 3062), lib. I, t. 1: 414.
-
Expositio in librum Porphyrii (ed. E. A. Moody): 15*.
-
Expositio in Periherm. Aristot. (ed. Bononiae 14%), prooemium: 291. In Aristot. Praedicamenta (ed. Bononiae 1496), c. 9: 208.
-
In II-IV Sent. (cod. Bibl. Univ. Giessae 732): 9•. Sumlfl4 logicae (ed. Venetiis 1508; pp. I-II et III-1 ed. Ph. Boehner): 13*; panI, c. 6: 88; c. 19: %; c. 29: 128; c. 71: 199; c. 72: 147.- Pan III, c. 6: %; 'De fallaciis', c. 4: 201; c. 10: 199.
Guillelmus de W are, In I Sent., (cod. Vindob.• Bibl. Status 1438), q. 96: 361. Guillelmus de Wilton: 19•. Hàring, N. M., The Commentaries on Boethius: 456. Hauréau, B., Notices ... de la Bibl. Nat.: 227. Henricus Costesey: 14. Henricus de Harclay: 13*, 369. - QU«stiones disputatae (cod. Vat. Burghes. 171), q. 1: 25&., 301; q. 3: 100s., 103s., 106, 109, 111, 113, 227s., 241ss., 247, 250s., 257, 272. Henricus Gandavensis: 12*-14*. - Quodlibet (ed. Parisiis 1518), III, q. 9: 219, 386. - IV, q. 7: 493; q. 8: 267; q. 21: 484, 491, 492; q. 22: 15•.- V, q. 1: 53ss., 57, 60s., 68, 71ss., 398s.; q. 14: 267; q. 15: 15*.- VIII, q. 9: 347. - Summa qq. ordin. (ed. Paris.iis 1520), art. 3, q. 4: 536.- Art. 21, q. 2: 293, 299, 303, 323s., 331.- Art. 22, q. 1: 384; q. 2: 400. -Art. 24, q. 6: 14•, 141, 394ss., 397, 399, 400, 401; qq. 6-7: 386; q. 7: 14*, 381s., 390, 392; qq. 7-9: 3%; q. 8: 382s., 386; q. 9: 383s., 387, 388.- Art. 27, q. 1: 385. -Art. 38, q. 5: 219.- Art. 40, q. 7: 554. - Art. 43, q. 2: 386. Hcrvaeus Natalis: 68. - De secundis intentionibus (cd. Venetiis 1513): 274. - In II Sent. (ed. Parisiis, 1647), d. 3, q. 3: 226. - Quodlibet (ed. Venetiis 1486), I, q. 2: 366. Hoffmans, I., v. Godefridus de Fontibus.
-
Ordinatio, v. Scriptum in I Sent. et In IV libros Sent., lib. I.
-
Quaestiones in libros Physic. Aristot. (cod· Paris.ii, Bibl. nat. lat. 17, 841): 22•, 24*-26*; q. 132: 26•-28•; q. 134: 28*.
-
Quodlibet (cod. Bibl. Univ. Giessac 733) I-IV: 9•.
-
Scriptum in I Sent. (ed. Opera Theologica IIl, St. Bonaventure, N. Y): 10•-11•, 19*, 4. - Pro!.: 7•, q. 1: 314, 439, 505, 529; q. 2: 32, 389; q. 3: 70, 97; q. 9: 299, 314, 387, 528, 544. - Dist. 1: 7•; q. 4: 389; q. 6: 36; d. 2, q. 10: 22•-25•, 26•, 29*; d. 3, q. 5: 29*-33•.
-
I11 IV libros Sent. (ed. Lugduni 1495): 9•10*.- Lib. I, dd. 2-3: 3-568; d.5, q. 3:20*22*, 390; d. 8, q. 1: 319, 446; q. 2: 159, 460; q. 3: 217, 261, 321, 449; q. 4: 214; q. 5: 436; d. 9, q. 3: 115; d. 30, q. 2: 92, 93; d. 35, q. 5: 20, 71, 93.- Lib. II, q. 1: 67; qq. 4-5: 350, 356, 448; q. 8: 357; q. 10: 355, q. 11: 203, qq. 14-15: 269; q. 15: 314, 410; q. 16: 528; q. 17: 517; q. 21: 357, 411; q. 23: 349; q. 24: 430, 554.- Lib. III, Iacobus de Viterbio, Quoàlibet (cod. Paris., Nat. lat. 15,350), I, q. 1: 267. q. 1: 88, 354, 378; q. 9: 330.- Lib. IV, q. 1: 145; q. 4: 331, 333, 334; q. 7: 345. Jansen, B., v. Petrus I. Olivi.
INDEX II: AUCTORES
575
Ioannes Damascenus, De fide orthodoxa (PG 94, - Super UniverstJlia Porphyrii, q. 4: 269. 781ss.; ven.io Burgundionis, ed. E. Buy- - Theoremata, theor. VIll: 268, 522. Ioannes de Reading: 8*, 19*-34*. taert), lib. I, c. 4: 6s., 31s., 263; c. 9: 6. - Dialectica (PG 94, 525ss.; ven.io Roberti - In I Sent. (cod. Florent. Nat., Conv. D 4. Gro.o;satesta, ed. O. A. Colligan), c. 2: 326; 95), d. 2, q. 2: 22*-29*; d. 3, q. 2: 32*-33*; c. 7: 30; 86; c. 10: 326; c. 22: 566; c. 30: d. 5, q. 3: 20*-21*, 34•. 326. - Locus non inventus: 90. Ioannes Saresberiensis, Metalogicus (PL 199, 823ss.), lib. II, c. t7: 271. Ioannes Duns Scotus (Opera Omnia, ed. L. Wadding, Lugduni 1639): 14*, 15*, 19*, 29*; opinio ei imposita: 100, 108, 127, 154. -
-
In IV libros Sent., lib. I (Ordinatio, ed. Vaticana), pro!., q. un.: 536, 537.- Dist. 1, p. 1, q. 2: 186; d. 2, p. 1, qq. 1-2: 338ss., 423s., 432ss., 437s.; q. 3: 356; p. 2, qq. t-4:
Keussen, H., Die Matrilul der Universitat KDln:
9•. Koch, I., c Neue Aktenstiicke •: 17s., 20, 25, 27, 402. Kraus, J., • Die Universalienlehre des Oxf. Kanzlers Heinr. v. Harclay •: 228.
77s., 173, 186s., 189, 301, 320, 350s., 353, 363, 367, 377; d. 3, p. 1, qq. t-2: 26, 34, Ledoux, A., v. Guillelmus de Alnwick. 293ss., 298s., 300, 302, 315, 318, 418s., b (ed Li er sex prindpiorum . L. Minio-Paluello), 421ss., 425, 443ss., 453s., 456ss., 460ss., c. 1: 231, 261. 476ss., 480s., 537; q. 3: 295ss., 314s., 317s., Longpré, E., • Jean de Reading et ... Duns 323s., 454, 529s., 534, 537; p. 2, q. un.: Scot • 19*, 34•. 546s.; p. 3, q. 1: 454s., 507; q. 2: 348, 460, 567; q. 3: 348, 452; q. 4: 554, 561; dist. 8, Maier, A., cHandschriftliches zuW. Ockham•: p. 1, q. 3: 26, 192, 221s., 256, 259, 274. 146. 299s., 302ss., 458s.; q. 4: 4ss., 8, 164, 353; Mauer, A.: 160. d. 13, q. un.: 8; d. 23, q. un.: 274; d. 26, Melissus: 325, 335. q. un.: 193, d. 36, q. un.: 448.- Lib. II, Minio-Paluello, L., v. Liber sex principiorum: d. 3, q. t: 161, 163ss., 177s., 180ss., 195, 231. 198ss., 202, 204s., 208, 210ss., 218, 224, 256, Moody, E. A. v. G. de Ockham, Expositio in 353, 449; q. 2: 161; q. 3: 162; q. 4: 161, lib. Porphyrii. 183, 193; q. 5: 162; q. 6: 111, 162, 173, 179, 188, 192, 351, 454, 455; q. 7: 193, 304; Parmenides: 325, 335. d. 14, q. 3: 349; d. 16, q. t: 306, 318, 321; Pelster, F., c Heinrich v. Harclay o: 227s. d. 18, q. un.: 349; d. 20, q. 2: 350; d. 25, Petrus Abaelardus, De generibus et speciebus q. t: 567. -lib. IV, d. 12, q. 3: 348; d. 49, (ed. V. Cousin): 101, 111, 119, 271. q. t2: 459. - Historia calamitatum (PL 178, 114ss.): 101, In IV libros Sent. (Reportatio Paris.), pro!., 111. q. 1: 34, 189, 418s., 421, 424, 426s.; d. 2, Petrus Aureoli, Scriptum (ed. Romae 1596; q. 4: 354; d. 3, q. 5: 452.- Lib. II, d. 1, Prooem. et dist. 1-8 ed. E. Buytaert), d. 2, q. 3: 347; q. 7: 183, 193; d. 12, q. t: 304; sect. 1t: 363; d. 8, sect. 23: 68s.; d. 9, a. t: q. 5: 163, 180. 272; a. 3: 226; d. 23, q. un.: 267, 274.
-
Quaestiones in Metapl•. Aristot., lib. I, q. t: 457.- Lib. V, q. 11: 206.- Lib. VII, q. 13: 121s., 160, 162s., 173, 177, 181, 188.
-
Quodlibet, q. 1: 189; q. 2: 9; q. 13: 274; q. 15: 348, 452, 567.
Petrus I. Olivi, In II Sent. (ed. B. Jansen), q. 28: 331, 333s.; q. 68: 331, 333s. Petrus Lombardus (Magister), Liber Sententiarum (ed. Quaracchi 1916), lib. I, d. 2: 3; d. 3: 380; d. 35, cc. t-4: 49.
576
INDICES
Plato: 122, 169, 254, 407, 415, 488. Porphyrius: 15*, 267. - Liber Praedicabilium (versio Boethii, PL 64, 71ss.), IV, c. 'De differentia': 80, 97; lll, c. 'De specie': 106, 148.
6, 4:337.- I Ioan. 5, 7: 359.- Ps. 13,1 et 52, 1: 313. - Rom. 1, 20: 543. Simplicius, In Praedicamenta Aristot.: 267. Stegmiiller, F., c Literargesch.ichtliches zu Gabriel Biel>: 9 •.
Richardus de Conington: 9, 12. - Quodlibet I, q. 2, (ed. S. Brown): 323s. Richardus de Mediavilla, In I Sent. (ed. Venotiis 1507), dist. 2, a. 1, qq. 2-4, 50. Robertus Cowton, c Quaestio tk causa individuationis • (cod. Romae, Bibl. Angelica 1017): 371. - In I Sent. (cod. Merton 93), pro!., q. 4: 323s. Robertus Grossatesta, v. Ioannes Damascenus, Dialeaica: 30. - In Aristot. Anal. Poster. (ed. Bononiae 1519), lib. I, c. 7, t. 39: 232, 262; c. 17, t. 95: 284; c. 18, t. 112: 232, 262. - Super Angelicam Hierarchiam (cod. Vat. Chigi A. V. 129), p. V, c. 3: 326. Roche, E. c Edition of Q. 10 dist. 2ae of Ockham's 'Ordinario' •: 337 (addendum). Roscellinus Compendiensis: 271.
Thomas de Aquino (S.): 13*. - In IV Sent., lib. I, d. 2, q. 1: 50, 56, 67s., 358s., 361; d. 3, q. 3: 554; d. 25, q. 1: 130. - Lib. IV, d. 12, q. 1: 527. - Opusc. XXVII, tract. I 'De universal.ibus': 225s. - Opusc. XXVIII, tract. II 'De universalibus': 274. q. 3: 342. - Quaest. disp. tk - Summa theol. I, q. 1: 526; q. 12: 304; q. 13: 50, 293, 328, 331; q. 28: 80, 274; q. 47: 470, 527s.; q. 73: 526; q. 77: 430; q. 82: 469; q. 85: 15*, 269, 464, 4661., 468ss., 471, 481, 489, 491, 507, 525; q. 86: 15*, 483,489,490, 495; q. 90:213.- I-2, q. 50: 493.- III, q. 75: 470, 527s.; q. 77: 527. Thomas Sutton, Quaestiones ordinariae (ed. M. Schmaus), q. 32: 299, 328; qq. 32-34: 293, 331. - Quodlibet (cod. Merton 138), II, q. 1: 50; Schmaus, M., c Zur Diskussion iiber das m, q. t: 50. Problem der Univozitat •: 293. Schmitt, F. S. v. Anselmus (S.), Monologion. Wadding, L. v. Antonius Andreae; Ioannes Scriptura Sacra: II Cor. 10, 5: 18. - Deut. Duns Scotus.
III. Absolute et aflinnative 62. Absolutum: si requiritur ad esse alterius, est causa illius 511, 559. Abstractio (cognitio ve! notitia abstractiva) 172, 394ss., 399s., 404, 425, 440s., 488, 491, 518. - co=unis (universalis) a simi!limis 211, 269, 484, 489s.; est fi.ctio quaedam 272; duplex est 489s.; estne inte!ligere formam non prout in materia? 525, 529. - orda in conceptibus abstrahendis 518s. - syncategorematum a vocibus, v. Cognitio: abstractiva.
Doctrina Abstractum: an sit ens rationis? 399s. - et concreturn 83s., 86s., 323, 330, 4.30s.; sunt condiciones vocum ve! signorum 459s. Absurda, quae sequuntur e realismo 11S-122. Accidentia: sunt in subiecto (Arist.) 107; unum in uno 145; sunt simplicia 118, 509; sunt singularia ve! universalia 121s.; sunt passiones reales 142; non assimilantur substantiae 282s.; accipiunt medietatem entis 326; non sunt principia individuationis 161; sunt multa 559s.; non sunt intelligentia nec volentia 561, 567.
INDEX
-
causa (agens) per a. 338-346.
-
et propositio per se nota 435s.
m:
in concreto (pugilator) 330. per se sunt sensibilia 514. separata possunt agere 345. similitudo in a. 553s., 556. - terminant actum intelligendi 402. Actio: singularium est primo 120. - et passio: sunt unus motus (Arist.) 80, 93. Actus (metaph.): ex duobus in a. non fit unum (Arist.) 238; perfectior habitu 468. - imperfectior: an prius recipiatur? 463, 468. - ultimus est et potentia ultima (primo diversa) 296. Actus (logia): exercitus et signatus 141s., 144, 149, 220, 259, 263ss., 266, 567. Actus (p5}'chol.): posterior obiecto 167. - humani et habitus 561. - secundus 486 (Averr.), 554, 561. Adaequatio virtutis productivae Sss., 37-41. - obiecti et potentiae, v. Intellectus, Obiectum. Adiacens (logia) 246. Adnihilatio 116. Aedificator: an per se aedificet? (Arist.) 345s. Aequale: nihil sibi ipsi 8, 34 (Aug.). - si ex ae. aequalia demas... 438. Aequalitas: non suscipit magis et minus 211. Aequivoca 306-309; in eis non est contradictio 293. - a casu, a consilio 139s., 326-J29. VOX 139. Aer: ex ea fit aqua (Arist.) 105; immediate illuminatur 467. Aestitnativa virtus 411. Affirmatio et negati o: de eodem? 15s., 21. Agens: si est unum, etiam effectus (Arist.) 13; intendit rem singularem 105, 145; producit diversa 477s., sed non infinita 105s. - per intellectum: intendit finem 406s., 414. Aggregatum (e re et ratione) 76, 78. Agnus (ovis, lupus) 406, 410s., 497s. Albedo (album) 60, 87, 121, 133, 160, 164s., 170s., 205, 207, 277 (Arist.), 249, 322, 331, 343s., 346, 365, 470, 489s., 495. Alietas: quomodo percipitur? (Averr.) 510-515. Alexandria (Aug.) 278s. -
DOCTRINA
577
Amor (Aug.) 280s., 563. Analogum (analogia) 322s., 326-J29. Angelus: unus numero 113; nulla distinctio intrinseca in eo 568; perfectior intellecto 349. - intellectus angelicus: quoad cognitionem abstractivam et intuitivam 406; quoad quidditates 406, 410; quoad tnaterialia 528; eius obiectum adaequatum 524s., 528, 542. Anitna: actus corporis 435; informat corporeitatem 519; una numero 113; quodamrnodo omnia (Arist.) 487, 520; sunt in ea actus, habitus, passio 5(J7; eius differentia ultima -
-
-
-
304s. cognoscibilis: quomodo? 412, 541. cognoscitiva: an per substantiam? 450; per se causat intellectionem 345, per eam dilectionem 477; sensitivo iudicat calidum (Arist.) 514ss.; fingit de se consimilem (Aug.) 280s. esse in a. 167. Cf Esse in, Obiective, Subiective. et actus secundi 561. et potentiae: nulla distinctio intrinseca 430, 554s., 568. movetur de prima perfectione ad secundam
508. separata: numeraliter est distincta 155; intelligit singulare 494. - ut imago Dei 552-568; eo quod capax Dei (Aug.) 557. Cf Intellectus, Potentiae, Sensus. Animus: fingit imagines (Aug.) 276ss., 280. Anima!: generabile et corrupt. 125; generatur per propag. ve! per putrefact. 350; diversa in Graecia et in Anglia 501s.; si nullum a. esset, propos. 'homo est a.' esset falsa 72. - ratiouale: duo conceptus 400. Appetitus fugiendi 406, 410s. Apprehensio et comprehensio 522. Appropriatio 549ss. Aqua 105, 208. Argumentum peccans in materia 390s. Aristoteles: quandoque aequivocat 130ss.; in libro Praedic. est logicus 148. Ars divina (Aug.) 550. Artifex 272, 556. Artifici alia in mente (esse o biect.) 274.
-
578
INDICE$
Asinus (cuiuslibet hominis. .. ) 199. Assensus et propos. per se nota 400. Ama sunt paria (Boeth.) 456. Attributa divina et essentia 3-49. Cf Deus: attributa. Beati et cognitio Dei 433, 440s. Beatificare 47. Beatificativus 428. Beatitudo 'in co=uni' 120s. Binarius 113. Bonum: ens appetibile 23, 321; idem ac ens 80, 92; duplex acceptio 425. - in se subsistens 394s., 399. - participatum et non (Aug.) 383. Bovis vestigium 545u. Bruta: sonos significantes emittunt 290; an cognoscant non sensibilia? 411s. Caecus a nativ. 314s., 403 (Arist.), 410. Caelum (corpus cael.): imperfectius est animali vivo 349s. Caesar in opinione (Arist.) 244ss. Calidum: an per accidens calefàciat? 342-346. Calor: producit plures calores 38s., 4h., 43; simul cognoscimus 'si est' et 'quid est' 402. Canis: vox univoca et aequivoca 327; 'omnis c. est animai' est vera et fàlsa 288. Categoremata et syncat. 289s. Causa: omne absolutum praesuppositum alteri 511, 559; una continet multa 110, an infinita? (Arist.) 407. - aequivoca 350. - causae: an etiam causati? 347s. - essentialiter et accid. ordinatae 338ss., 347350. - et cognitio 407, 414, 467. - et effectus 37, 44, 52, 436; idem non habet duas causas totales 342; positis causis suffic. potest poni effectus 490s.; in aliquo instanti sunt simul 490s.; cuius cognitio perfectior? 467. - extrinseca 415. - naturalis et actio eius 444, 450s., 461s., 476s. - partialis 461. - per se, per accidens 338ss., 342-346.
- prima (effic. et fin.): Deus 338ss., 340. - realis: causat res diversas 75s. - supetior: an perfectior? 359s. Cera et sigillum 548. Chimera et Hircocervus: figmenta 273, 284. Christus: nil in eo damnatum 120s.; et natura humana 224. Cognitio: oritur a senm (Arist.) 380; processus (4or gradus) 5155.; in se, aut in conceptu 314s., 389, 401ss.; sicut ad esse ita ad c. (Arist.) 383. -
abstraetiva: praesupponit intuitivam 313s., 389, 483, 494. Cf Abstraetio.
-
actus cogn. et similitudo Trinit. 568. alietatis (Averr.) 510-515. apprehensiva et discretiva 209, 4985. confusa et distincta 131, 459s., 464 (Arist.), 471s., 475s., 478s., 522s.
-
complexa et incomplexa414, 500,503, 506s., 518; ad c. complexam concurrit voluntas 438s., 567s.
-
divinae essentiae 393-417. Cf Deus: cognitio. et naturalis et deducti va 381. habitualis et virtualis 460-463; et recordatio 545. incomplexa: unius non ducit in c. incompl. alterius 314, 387, 528, 544-549.
-
intuitiva 5, 186, 269; rei singularis est, et prima 481, 483-523, 540; quaelibet res absoluta potest intuitive cognosci per pot. divinam 156; praecedit abstractivam313s.; praesupponitur cuicumque cognitioni 403, 405s., 409; terminorum, et propositio 439; requirit rem extra 459, 506; rei simplicis est distincta 478s.
-
perfecta: praesupponitne cogn. omnium causarum? 407, 414.
-
potest fieri: sine definitione 131; sine cogn. superioris ve! non intrinseci 230, 414, 458s., 475. prima: an entis, rei etc? (Avic.) 382; an speciei specialissimae? (443-463; an magis universalis? 464-471; an rei singularis? 481, 483-523, 540.
-
579
INDEX III: DOCTRINA
quia est et quid est (quidditativa) 394, 4011. (Arist.), 414. - rei in se (abstract. ve! intuit.} 313s., 401s.; praesupponit intuitivam 403; excludit dubitationem 313. - sensitiva: rei singularis est 381, 494, 4'17, 511 ; distincte sensatum est distincte intelleotum 476; et appetitus sensitivus 411. Cf Sensus. - simplex, propria, aequivalens 472. - singularis rei: est prima 465, 470s., 481, 483-523, 540; est perfectissima 476s.; est immaterialis 494. Cf hic: intuitiva. Cognitiva virtus: triplex gradus eius 525. Cognitum et volitum 494s. Cognoscere: confusum et confuse 472. - concrete, singularis; in abstracto: univ. (fatuus modus loquendi) 495s. Cognoscibile naturaliter 537s. Color: disgregativus visus (Arist.) 435; est obiectum visus 141s., 526, 530, 532, 541s.; est per se visibilis (Arist.) 495; cognitio c.-is 501; ut c. ad c. ita figura ad figuram (Arist.) 328s. - et albedo 164,190. - et caecus a nativ. 314s., 403 (Arist.}, 410. - et 'hic color' 470, 488. - 'in communi': non est in re 141s., 520. Coloratum et lucidum 500. Commune: quod pluribus convenit 157s.; nihil extra intellectum 195; magis et minus c. 469s.; non dividitur in illis qui bus est c. 27s. (Arist.), 110s., 252, 352, 441s. - per pracdicationem, per se, denominative 499s. Cf Universale. Communicabilitas (modi eius) 110; realitatis 304s. Communitas seu universalitas 280. - coexsistentiae et praedic. 158. - naturae 161-171. Cf Natura communis. - procedit a singularitate (Se x. Pr.) 231s. Comparatio: ad extra 51ss.; in specie atoma 204s.; per intellectum: non tangit rem 360s. Complexa: sola sciuntur 137; estne eis aliquid univocum? 533s.; an notiora incomplexis? 456. Cf Propositio.
-
Compositio: proprie ve! metaphor. (Averr.) 503; ex actu et potentia 296. Compositum: non magis forma quam materia 118; potest cognosci confuse 475; composita cogn. extremis cogn. 407. Compossibilitas et repugnantia 187ss. Conceptus (definitio, natura): quod terminat actum intelligendi 268, 409; an sit quo obiectum intelligitur? 398; ens rationis, fictum (esse obiectivum), qualitas (subiective), intellectio? 26, 62, 66, 82, 134, 140, 266-292, 294s., ms., 384, 389, 410, 418, 428, 431, 476, 533ss.; subiectum passionis realis? 142. - abstractus 308; potest abstrahi etiam a vocibus 285s. Cf Abstractio. - Adaequatus 426s. - aequivocus? - analogus? 294s., 394-399. - attributalis 62. Cf Deus: attributa. - categorematicus- syncateg. 282, 285s., 289s., 414. certus, dubius, neuter 294, 298s., 302s. - cognoscitur: in se (et in eo alia) 413s.; non intuitive 459. - communis, compositus, proprius ms., 386, 401ss., 408, 416, 422s. - confusus - distinctus 22, 24, 27, 228. - connotativus, denominativus, negativus 282, 285s., 306ss., 315s., 405, 408s., 416, 418-431, 518s., 544. - convertibilis 139, 418-431. - Dei: et creaturae, maxime distant 387; in quibus cc. cognoscitur Deus? 402-405; c. Dei non est Deus, sed supponit pro eo 409. Cf Deus: cognitio nostra de Deo. - entis 445; et unius 23; non est reale 22, 26; entis infiniti: primus c. distinctus? 424. Cf Ens, Univocum, Unum. - et nomina, signa et voces 23, 30, 47, 94, 140. - et propositio 134. - et scientia rationalis (logica) 136. - generis, speciei, sp. special. 169s., 444, 452s. Cf Genus, Species. - imperfectior, an prius perficiat? 463. - incomplexus et complexus? 400. - inferior non includit superiorem 31S-322.
m.
580 -
-
INDICES
non est 'hic lapis' 198; non potest ridere 143. ordo: estne inter conceptus? 424. potentialis et actualis 296. propinqui 299, 395, 401. quidditativus 29, 315s., 399, 418-431. Cf Praedicatio: in quid, Quidditas. resolutio conceptuum 296, 320. simplex, simpliciter simplex 70, 85, 296, 302s., 315, 396ss., 403s., 405, 420-425, 429, 443, 446-449, 472s., 476. univenalis, v. Universale. univocus, v. Ens, Univocum.
- unus, aequivalens pluribus 446. Concipere: idem diversis modis 76s., 80s., 97; confuse, distincte 241s., 44&. Cf Conceptus. Conclusio: an praecognoscatur? (Arist.) 409. Concretum, v. Abstractum. Confusa: idem ac indistincta 443s.; suntne magis nota? (Arist.) 233, 499. Connotare, connotativa, connotata 45ss., 62, 68s., 82, 96, 328, 333s., 526s., 556s., 565. Consequens: cui repugnat, etiam antec. 178. Consequentia: ab inferiori ad superius 125; a superiori distributo ad inf. 126; sine determinatione 175; a negatione determinabilis 185; formalis 523. Conservatio: probat unitatem Dei 355ss. Consideratio intellectus: non facit rem universalem 228, 243s., 248-252. - duo in c., unum in esse (Averr.) 79. Consubstantialitas in Trinitate 560, 565. Continere (includere) 5, 30, 60, 529-533. Contingentia: non sunt per se nota 436. Continuum 112ss., 438. Contradictio: ostendit distinctionem realem 17, 174; quod includit c. est impossibile 313. Contradictoria: de qui bus verificantur? 3s., 14s., 20ss., 236; habent aequalem repugnatiam 15, 174; c. apparentia, 48s. Contraria: a qui bus suscipiuntur? 119ss., 150; corrumpunt invicem 170, 207; maxime distant (Arist.) 208; unum uni est contrarium (Arist.) 208; possunt esse in eodem (Arist.) 208. Contrarietas (oppositio) 120, 170.
Convenire: idem est ac non repugnare 180s.; de se, negati ve 185 ; c. genere, differre specie 319s. - et differre: 'aliquo' vel 'in aliquo'? 173, 211s., 220-224, 301, 350s. Convertibile 128. Corporeitas: informatur anima 519. Corpus: mobile est 125: constans ex materia et forma 137s.; est animatum denominative 164; c. moritur, non homo 245. Corruptibile et incorruptibile: realiter distincta 100. Creatio: est simpliciter de nihilo 115s. Creativum (conceptus denom.) 315s., 428. Creatura: sola movet intellectum pro statu isto 386; potest cognosci Deo non cogmuo 380-392; ducit in notitiam Dei 549. Cf Deus. - ante creationem 274. - conformis divinae naturae 394. - de se: an non ens? 185. - et Deus: estne cis co=unis conceptus univocus? 292-336. Cf Deus, Ens, Univocum. - in Deo est obiective 55. - iustus est per accidens 31. - rationalis: estne imago Trinitatis? 552-568. - simplex 543. - vestigium Trinitatis 543-551, 560, 566. Currere et cursus: suntne una res? 80, 92. Deductio ratiocinativa 400. Definitio: est ratio quam significat nomen (Arist.) 407; est substantiae primo (Arist.) 10h., 127-130, 132; an eadem ac substantia? 225, 234s. (Averr.), 252s., 265; exprimit 'quid rei' vel 'quid nominis' 5, 30, 96, 316, 329s., 407, 415 (Arist.); proprie dieta ve! per additamentum 102s., 133, 435; componitur ex univenalibus 225, 252s. (Averr.); an salvetur sine rebus univenalibus? 122, 124, 127-131; an sit principium cagnoscendi? 129s., 131s. ; exprirnit distincte 444 ; dividit in singula 471; ducitne ad cognitiomen disrinctam? 478ss. - definibile, rario definitiva 521ss.
INDEX III: DOCTRINA
-
et definitum: an sint aequalia? (Arist., Dam.) 29!.; an convertantur? 127ss.; praodicatur (signif., importat) de definito 103, 130s., 133, 432s., 435ss., 479. - modi definitionis 102, 132 - partes definitionis: conceptus generis et differentiae 442, 447s.; pars in plus est, totum aequale (Arist., Dam.) 29!. - passionis 321. Definitum: variatur per quamlibet particulam (Arist.) 332; compositum est 503. Deitas: se ipsa est infinita 27; estne sub 'sapientia in communi'? 29; est ens quod est sapientia 86; potest quis dubitare an d. sit Deus 87; 'Deitas est' non est praedicatio eiusdem de se 432, 441; d. et esse Dei idem 332. - et Deus: non sunt synonyma 85ss., nisi apud philosophos 88s. Demonstratio: est de perpetuis et necessariis (Arist.) 232, 262, et de universalibus 232 (Linc.), 262, 503 (Averr.); nulla est de particulari (Averr.) 240; est ex primis et veris 137. - a priori, a posteriori 437. - formalis 121. - medium demonstrationis 434. - 'quia' 422, 425. - 'propter quid' 434, 437. - universalis est potior particulari (Arist.) 468. Denominarlo extrinseca 241, 249ss., 405, 408s. Denominative dici (corpus animatum) 164. Denominativum: multipliciter 306-309, 323s., 330s.; differt ab abstracto solo casu (Arist.) 323. Cf. Praedicatio: denominativa. Dependentia essentialis triplex 342. Deus: pe1agus inf. subst. (Dam.) 6, 31ss.; ens simpliciter primum 337; ens perfectissimum 390; intellectus absolute 62, 86; necesse esse 351-354, 357; causa prima 338-342, 382, 392. - attributa (perfectiones, conceptus, nomina) : sunt conceptus, nomina, vocabula 6 (Dam.), 34, 49 (Lomb.), 61s., 66, 74, 98; an omnia aequalia? (Aug.) 8; circumstant naturam 32s. (Dam.); sunt plura 50, 66, 398; estne ordo
-
-
-
-
581
inter ea? 7, 34; non sunt realiter in Deo 71, 73; suntne eadem cum essentia? 3-49; suntne realiter essentia? 50-74; quomodo difièrunt inter se? 51-63, 67s., 81; distinguuntur realiter ut conceptus vel nomina 66, 70; non sunt nomina synonyma 70, 82; sunt ronceptus praedicabiles (cum respectu ad creat.) 61s., 72s.; important perfectiones omnium 53; an eorum rationes sint in Deo obiective vel subiective? 54s., 56; perfectio attributalis dicitur dupliciter 61s.; perfectiones simpliciter (ronceptus communes) 98; quomodo intelliguntur? 394ss. cognitio nostra de Deo: an Deum esse sit per se notum? 432-442; an divina essentia sit primum cognitum? 380-392; an habeamus plures ronceptus quidditativos de Deo? 418-442; propositio 'Deus est' dubitabilis est 313, 332, sed demonstrabilis per creaturas 337, 357, 381, 386, 395s., 400, 440s.; Deus potest intelligi confuse 250; non cognoscitur in conceptu analogo 3961.; pro statu isto non intelligitur in se sed in conceptu composito proprio 32ss., 86s., 303s., 312ss., 384, 389, 402-417, 422s., 479!., 522s.; an immediate terminet actum intelligendi? 410; quando perspicitur de prope? (Aug.) 395. conservans 384; conservarlo probat unitatem 355ss. creator (connotative) 62; an perfectiones infinitae sint creabiles? 32; non creat omnia quae potest 47s. emanationes divinae 7s., 33s. esse in Deo virtualiter 448, 531. essentia divina: una numero, singularissima 4 (Ans.), 112, 114, 241, 384; sola est in pluribus suppositis 108, 258; non praedicatur pluraliter 312; comprehendit omnes perfectiones 51, 60 (albedo), 98; est intellectus, memoria, paternitas, Filiw etc. 19, 31, 45, 174s., 562; estne a nobis cognoscibilis? 380-417; an cognoscatur mediate? 67, an intuitive (sine personis)? 186, 562; quoad productiones (principium, terminus, determinarlo) 12, 37, 43; estne fundamentum
582
INDICES
attributorum? 4, 49; estne formaliter attributa? 3-49; estne formaliter relatio? 18s., 58, 193, 311, 353, 359ss., 363-379. Cf Trinitas. -
et creaturae: sunt primo distincta 292, 336; in nulla realitate conveniunt nec parificantur 221s., 324ss., 333, nec perfecte assimilantur 335s.; conveniunt in conceptu univoco 221s., 256, 292-336, sed nil positive dictum est univoc. eis (Linc.) 326; se ipsis conveniunt et differunt 319; est causa creaturarum 549. Cf hic supra: creator.
-
et deitas, v. Deitas.
-
ideae divinae: an res in Deo sint ideae? 20; sunt formae exemplares 52s., et res producibiles 71 ; earum distinctio 52s., 80, 93. imago Dei: an creatura rationalis? 552-568; mens, notitia, amor (Aug.) 562, 564s.; momoria, intell., volunt. (Aug.) 562, 564s.; est immortalis (Aug.) 560, 566; est respectu aeternorum (Aug.) 568. Cf Trinitas: imago.
-
-
immortalis (conceptus negat.) 62.
-
infinitus: solus inf. 423; infinitas excludit compositionem 353s. in genere (estne in g.) 292. intellectus di vi nus : intelligit sed non vult mala 14, 47s.; intelligit per intellectum et per rem quae est voluntas 13s., 44ss; videt essentiam suam 433; non est 'attributum' 73. nomina divina: 'Qui est' (Dam.) 6, 31s.; circumstant naturam (Dam.) 32s.; non sunt divina essentia sed conceptus praedicabiles 32s., 62, 85; non sunt synonyma 82s. (Averr.), 84-89.
-
-
-
'passiones' Dei: infinitum etc. 423s.
-
personae divinae: non sunt maius duae quam una (Aug.) 6s., 33; sunt res 175; naturaliter producuntur 35, 390; an cum unitate essentiae ster pluralitas personarum? 358-379. Cf Filius, Pater, Sp. S., Trinitas. potentia divina: infinita (an demonstrabilis?) 406, 413; quid potest vel non potest fieri per eam? 48, 115, 156, 171, 179s., 182, 185, 193, 249, 308, 406, 411, 413.
-
-
relationes in divinis 58, 311, 359ss., 363-379.
-
simplex: et trinus (Aug.) 7; una perfectio indistincta (essentia, sapientia etc.) 30, 35, 50, 58, 61s., 71ss., 189, 192, 361s., 404, 420, 437, 556; sapiens sec. substantiam (Aug.) 418; multiplicitas est in intellectu nostro (Averr.) 79, 82.
-
trinus, v. Trinitas.
-
unitas Dei: an demorutretur? 337-357, 406, 413; an cum unitate stet pluralitas personarum? 358-379. Cf hic: Deus, - cognitio. - vivus: et habens vitam (Averr.) 82. - voluntas divina: est formaliter libera 11, 48; importat essentiam 45; non omnia vult quae intelligit 14, 45, 47s.; vult per voluntatem et per rem quae est intellectus 13s., 44ss. ; eadem virtute damnat et beatificat 47; non vult mala 14, 47ss. Determinabile et determinatio (distrahens, diminuens), sec. Arist.: 96s., 175ss., 185, 244247. Dextrum et sinistrum 70. Diaeta 328s. Diaphaneitas 105, 145. Dici: in quid 169; de nullo 177; 'de' et 'esse in' idem 195. Cf Praedicari, Praedicatio, Quidditas. Differentia (nomen): contraheru et individualis 154ss., 160-224, 304s., 450.
-
formalis (Averr.) 216s.
-
rationis 4, 52. Cf Distinctio: rationis.
-
ultima: conceptus simpliciter simplex 443, 448; potestne movere intellectum 529, 531s.; est individualis 304s.; et univoca ti o entis 295s., 317-320. Cf Ens, Univocum. Differentia (particip.): diversa idem entia (Arist.) 216ss., 196; proprie (Arist.) 319; cognoscuntur cognitis extremis 408, 416. Differre: nihil differt a se 93, 97.
-
et convenire ('aliquo' ve1 'in aliquo'?), v. Convenire.
Dilectio: perfectior est cognitione 477. Discretio apprehensorum 498s. Discursus: inter complexa possibilis 400. Disiunctiva propositio 147. Cf Propositio. Disiunctum praedicatum 147.
III: DOCTRINA
Dispositio et dispositum (Averr.) 79, 83ss., 89; in scientia sensibilium et univen. 506; cognoscere 'per dispositionem diversam' (Averr.) 510-515. Dissimilitudo et discret:io 498s. Distincta: primo d. in nullo univocantur 292; formaliter d. non componunt 352; an 'per aliquid' sint distincta? 301. Distincte - confuse (intelligi, concipi) 443-446. Distinctio: rerum, rationum ve! rerum et rationum 14s., 78s., 173s.; nibil idem ve! distinctum per extrimea1m 184s. -
formalis (non-identitas; a parte rei) 3-49, 160-224; iuxta Scotum S-8, 161-173, 426s.; universaliter neganda est in creaturis 17-20, 160-224, 236, 240, 301, 321; non est inter attributa divina 14-17, 63; difficillima ad intelligendum 17, 78; definitio eius 19; ubi debet poni? 75, 77s., 353, .363-379; negatur a Thoma 470; 'formaliter' estne idem ac 'realiter'? 16, 19, 173s. ; formaliter distincta non componunt 192.
-
intrinseca - extrirueca 568. media: an formalis sit m. 19; inter d. realem et d. rationis 78s.
-
numeralis 356s. per respectus ad extra (in Dea) 50-53, 60. principiorum elicitivorum 8. rationis 6ss., 33, 75, 351, 470; est inter rationes (saltem alterum extremorum) 51, 61, 65, 74-99, 240, 385, 470; an causetur ab intellectu? 77, 385; non datur inter entia realia 74-98; an si t consimilis ardo inter res et conceptus (quemcumque ordinem ... ) 189s., 421, 427, 429s.
-
realis: est inter res tantum 65; ubi unum potest esse sine alia 115, 159; revelatur per contradictionem 17, 174; inter omnia extra animam 317; resse ipsis distinguuntur 154ss.; estne fundamentum dist. formalis? 19.
-
specifica 356s. secundum 'esse intellectum' 64s. ut negatio ab affirmatione 81. ut sapiens a sapientia 4.
Distinctum esse: est passio immediata 63s.
583
Distractus: quandoque non percipit se videre 388. Distributio terminorum 126, 147. Cf Termini. Divena: 'primo d.' dupliciter 72, 'primo d.' in nullo conveniunt 172, 292. - genere, specie, numero (Arist.) 210. - natura 52. Cf Distincta. Divenitas numeralis: an omnis aequalis? (Arist.) 171s., 210s. Dividentia: prima et secunda 55. Divisio: ve! rerum est ve! signorum 255. Doctores antiqui: de non-identitate formali 6s.; de praedicatione per identitatem 31; de dist. attributorum 68; de unitate speciei 311 ; usus loquendi eorum 45. Domus ficta (exemplar) Zl2, 277. Dubitatio: de quibus est possibilis? 436. Ecclesiae determinatio 17a. Eclipsis 402. E1fectus et causa 37, 44, 52,342,436,467, 490s. Cf Causa. Emanationes divinae, v. Deus: emanationes. Eminentissima natura 337-342. Cf Deus. Ens: subiectum metaph. 20, 22; omne e. est aut idem aut divenum (Arist.) 214. - cognitio entis: estne primum cognitum? 445, 458, 478, 529s.; an prima impressione imprimatur? (Avic.) 382, 392s., 442, 482; estne naturaliter attingibile ab intellectu? 400, 536-539; estne primum obiectum adaequatum intellectus? 524-542. - conceptus entis: a quibus producitur? 452; estne univocus Dea et creaturis? 26, 256, 258s., 274, 292-336, 404, 441s., an passionibus entis? 295ss., an differentiis ultitnis? 300-306, an enti reali et rationis? 533s., 559; estne simpliciter si m p!ex? 443, 445; non est substantia (Averr.) 239. Cf Conceptus, Univocum. - dicitur: primo de individuo (Averr.) 233s.; ut 'quod quid' (Arist.) 233; medio modo (Arist.) 323; de decem praedicamentis, ut sanum (Arist.) 325-334s.; de substantia, nibil connotando 333s.; an 'in qui d' de Dea? 459. Cf Praedicari, Praedicatio.
584 -
INDI CES
diffèrentiae ultimae entis 295ss., 300-306. divisi o entis: in anima et extra 230s., Z73 (Arist.), 283; in e. reale et rationis 55, 230s.; in substantiam et accidens 281 (Arist.), 326 (Dam.); in decem praedicamenta Z73; in e. creatum et increatum 297, 322. - et unum: an idem? 80 (Arist.), 91, per essentiam? (Arist., Averr.) 185; multipliciter dicuntur (Arist.) 325; sunt distincti conceptus 22s., 86, 91; convertuntur 22, 64, 421. - includiturne in omnibus? 126, 458s., 478, 537s., 521; in nullius definitione ponitur 324, 332s. - in lingua Graeca 334s. - passiones entis: sunt conceptus 306, 321, 421s., 425; et univocatio 295-297, 300-306. - primae intentiones entis 380s., 392. - primitas entis 529ss., 533, 539, 541. - rationis 288s., 488s.; an habeat esse obiectivum tantum? 15, 55, 218, 283, 447; non est idem alteri 'realiter' 65 ; variatur ad var. intellectuum 231; non est primum cognitum 397, nec primum obiectum intellectus 466; est per se intelligibile 534s. - reale: non distinguitur 'ratione' ab ente reali 65, 74, 98. - reale et rationis 15, 48, 168s., 182, 184, 236, 348; sunt diversa (non diffèrentia) 217s.; estne aliquid univocum eis? 230, 259, 530s., 533s., 542. - univocum. Cf hic: conceptus entis, et infra: Univocum. - ultima realitas entis 162. Entitas quidditativa 162. Cf Natura communis, Quidditas. Equinitas: est tantum e. (A vie.) 167, 173, 219. Equus (promittitur) 145ss. Esse: dicitur ab essentia (Ps.-Aug.) 358; est de per se intellectu Dei 407; sicut ad e. ita ad cogn. (Arist.) 383. - et essenti a : an distincta? 437. - in efièctu vel in intellectu 2Zl, 241. - naturae et e. cognitum 381. - obiective - subiective 54s., 90s., 120, Z71289, 384, 508. Cf Conceptus, Universale. - quid et simpliciter (Arist.) 247.
- secundum et bene esse 60. Esse in: est esse sec. quid 167; subiective vel sec. praedicationem 198, 201; aliquando idem ac 'dici de' (Dam.) 90, 233, 263, vel praedicari 566. Essentia: posita et disposita (Averr.) 84. Cf Deus, Essentia. Evidentia et intuitio 439. Exemplar (fictum) 272. EDistentia actuaiis et individuatio 161. Extrema diversitatis 172. Extrinsecum: potest supponere pro alio 123; non facit co=unitatem 241. Facies: Christi et Pauli (Aug.) Z76ss. Fallaciae: accidentis 19s.; aequivocationis 201, 248, 390s., 414; consequentis 199, 247, 391; fi.gurae dictionis 146s., 199, 537; petitionis principii 467; secundum quid et si mp l. (Arist.) 245ss. Falsa et mendacia 287, 289; sunt apprehensibilia 533s.
Fictio: ex visis et non visis (Aug.) Z76-280. Fictum (conceptus univers.) Z71-289. Cf Conceptus, Universale. Fides: productiones div. sola f. creduntur 44; quae est salubris? (Aug.) Z78. Filius: idem, patres diversi 350. Filius Dei: naturaliter produeitur 11, 35s., 42; constituitur essentia 21, 25; est imago Patris 553; produeit Sp. S. 559. Cf Deus, Sp. S., Trinitas. Finis: cognitio finis 406s., 414; si essent infiniti ... (Arist.) 406s.; ultimus 341s., 406s., 414. Forma: pars principalior compositi 118; dat esse materiae 383 ; non est per se in specie 154; an sit de se 'haec'? 162; an se habeat ut numerus? 354; est principium agendi 528; an possit intelligi in se? 511, 513, 520, 525529; praedicaturne de composito? 122. - co=unis, v. Natura communis. - et materia 76, 117, 193s.; si una f. perficeret plures m.aterias••• 111, 446, 448. - =mplaris 52s. - incompossibilis 44.
INDEX
m: DOCTRINA
-
in potentia materiae 448. 'non in materia' (Averr.) 79. pluralitas formarum 446, 462s. separata: potestne sentiri? 526s. substantialis: quidditas (Averr.) 518; eius cognoscibilitas 511, 513s. Formalis non-identitas 5s. Cf Distinctio: formalis. Formalitas Cf Realitas. Formaliter: et 'in communi' 26; includere f. 5. Fumus: vestigium ignis 548. Furiosi et fatui : non habent notitiam intelleotivam 497; negarent esse propositiones falsas 135.
Genera generalissima: quot sunt? 106, 325 (Boeth.) ; suntne substantiae ve! species spec. 124, 126s.; an res singulares? 290; sunt conceptus mentis 148; genus gener. substantiae: unum per aequivalentiam 2845. Generatio: univoca 172s., 218; per putrefactionem 350. Generativa virtus 44. Genus: unde accipitur? 162; 'quod ambo idem ... differentia' (Arist.) 216s.; unitas generis 169s., 226s., 229ss., 2485., 311; unum genere (Arist.) 151s.; est conceptus mentis 148, 275s., 446ss.; est ens rationis 260; estne vox? 282s.; est universale 239 (Averr.), 254; quid est 'esse sub g.'? 260; praedicatur univoce de contentis 124, 126, 144, 169s., 197, 230, 258; estne 'de essentia' inferioris? 101, 229ss.; in omni g. est unum 168s., 203s. (Arist.); eius cognitio 141s., 460, 466, 531. - differre genere (Arist.) 210, 215s. - et diffèrentiae 52, 71, 190; sunt praedicabilia substantiae (Averr.) 132s. - et species: sunt 'secundae substantiae' 107; eorum divisio 255; suntne idem? 265s.; quae sunt diversa g., etiam sp. (Arist.) 27ss., 210; interempto g. interirnitur sp. 232 (Arist.), 261s.; suntne in singularibus? 101. Cf Species. Geometer 480. Gradus naturae et individua!is 158s. Graeca lingua 334s.
585
Grammatica: scientia propositionum 136. Grammaticales (ve! logicales) modi 19, 24, 45ss., 285s., 309, 327s., 364s., 420. Grammaticus: dicitura grammatica 331; po• test esse niger 343. Habitus: est ens reale 281; sequitur actum 452, 535; movet inteiiectum 452, 493, 506ss.; non semper manet 554. - et dispositi o (Arist.) 29. Hercules et statua 545, 547, 553, 556. Homo: est animai rationale 122s., 128s., 131, sed non semper 72; animatus per se primo 164; imago Dei 221s., 558 (Aug.); per accidens ratiocinatur 344s.; est per se risibilis 20, 24, 125ss.; ultima eius perfectio 392; exemplum de duobus simillirnis 545s.; conceptus et praedicatio horninis 20. - et humanitas: an sint eadem. res? 88s. (Arist.), 231, 261; Platonis et Sortis 153-159. - et natura humana in Christo 120s., 258. - mortuus (ve! corpus mortuum) 245. - non est passio horninis 20, nec est 'horninis' ve! 'hornines' 24, 46s. - universalis, et musica (Averr.) 100. - 'tertius homo' 238. - ut vox: disyllaba 136; singularis, masculini(!) generis etc. 285; universalis per institutionem 249; vera qualitas 252; quid significat primo? 103s., 138s. ; aequivoca ad vivum et mortuum 328; vox 'hominis' dominium importat 24. Ideae: in mente divina 52s., 71, 80, 93. Cf Deus: ideae. - et res extra: an eadem res? 20, 25. Ideae platonicae 117, 122 (Arist.), 163, 407 (Averr.), 415. Cf. Plato. Idem: fundatur super unum (Arist.) 170; non differt a se 80; non est simile sibi 170; an eodem conveniat quo differt? 173, 220-224, 319; si aliqua sunti. quod convenit uni et alii 13, 186, 364; i. esse in diversis locis est absurdum 121. -et diversum: consequuntur ens 63ss., 184s.; sunt opposita (Arist.) 172; unde determina-
586
INDI CES
tur aliquid ad ea? 12. numero, genere, specie (Arist.) 107, 151s., 164. - subiecto, non ratione (Arist.) 74. Identitas: an detur i. minor numerali? 152; an sit i. tam realis quam rationis? 75. Cf Idem. Ignis: calefacit aerem 13; generat ignem 172s.; an per accidens calefaciat? 344M. ; successi ve producit calorem perfectum 450; non cognoscitur in se 402. Imaginatio, v. Phantasia, Seruus: interior. Imago: triplex acceptio 553; ducit in notitiam illius cuius est 544-548. - Dei: natura intellectualis 2211. - et vestigium (convenientia et distinctio) 543s., 551. - Trinitatis et creatura rationalis 552-568. Cf Anima, Trinitas. Imitabilitates in Deo 53. Immaterialia (dispositio et dispositum) 83 (Averr.), 85. Importare: absolute, connotative etc. 45, 62; in recto ve! in obliquo 23, 69; i. diversa 93s.; quandoque termini importante! res vocantur res 151. Cf Dici, Praedicari, Praedicatio. Impositio vocum et nominum 86, 139s., 187s., 323s., 327, 407, 415. Cf Nomina. Impossibilia: possunt apprehendi 533s. Includere formaliter 5, 30. Incomplexa notitia non ducit in notitiam inc. alterius. v. Cognitio. Indefinitae (pro diversis singularibus) 224. Indeterminatum: privative ve! negative 381s.; praedicatione ve! causalitate 391. Indifferentia naturae communis 161-173. Cf Natura communis. Individua: non sunt definibili a 102; constant materia et forma (Averr.) 252s.; aliud in eis quidditas, aliud forma (Averr.) 509; non componuntur ex qualitatibus 238; sunt 'primo diversa' 213; plura possuntne facere unum? 205; differentia indiv. non est quidditativa 163; additne supra naturam? 115; sunt per se in specie 154s.; individuum non est meruura speciei, nec est prius et poste-
-
rius (Arist.) 169; sunt principium universalis (Averr.) 503; an formaliter distinguantur ab universali? 160-224; an intelligantur per lineam spiralem? (Arist., Averr.) 487. Cf Singulare, Universale. Individuationis principium 161-173, 197, 483s. Inductive patet 87, 314, 435s., 491, 547 etc. Inesse, v. Esse in. Inferius (logice): non includit superius 318s., 320ss., 442; additne ad superius? 324, 332; potest cognosci sine superiori 459. Cf Universale. Infinitas: non destruit rationem forrnalem eius cui additur 5, 27; impeditne compositionem? 353s. ; estne possibilis in actu? 354-357; estne passio demonstrabilis? 424; additur conceptibus, non rebus 27, 30. - et trinitas personarum 18. Infinitum: est conceptus negativus 422s.; dicitne modum intrinsecum? 421-425. Inimicitia: non dicit quid absolutum 412. In quantum: est vox syncat. 286; non est determinatio distraheru 210. Insensibilia: quaedam sunt intelligibilia 529. Intellectio: est qualitas 273; est a substantia animae 559; incipit a singulari 390; estne tempus medium inter i. singularis et communis? 445; an plures simul sint possibiles? 491. - angelica et intelligentia 87. - confusa, distincta et universale 249s., 267s. Cf Cognitio, Intellectus. Intellectum: est pars propositionis in mente 134. Intellectus: potentia perfecta 388, naturalis 474, moveru naturaliter 294; estne actus organi? 525; an unus numero in omnibus? (Averr.) 111-114; species, habitus et actus sunt in eo 270, 493; movetur ab obiecto 13; an procedat de potentia ad actum? 390s., 463s., 468s., 481; eius est habere aliquid in esse obiectivo 55; habet virtutem fictivam 282s.; potest elicere qualitates (ut signa rerum) 290; intelligit idem duobus modis (Averr.) 86s.; facit propositionem 82; causatne distinctionem in re? 56-61, 75ss.; dividit adunata in esse (Averr.) 79, 89s.; discernit
111:
587
209; considerati o eius non facit universale 172s. - agens, possibilis, materialis 2%., 461; uniformiter se habent 452; sunt denominationes ei usdem rei 520; si res essent separatae i. a. superfiueret (Averr.) 488; i. materialis est in potentia ad omnes formas univ. (Averr.) 486; fictio A verrois de i. possibili 111-114. - angelicus et humanus: obiectum eorum adaequatum 524s., 528, 542. - certus de uno, dubius de duobus 294. - cognoscit (intelligit) singulare 292, 535, 540, an directe? 484, 490s., 509, 512s., 516ss.; quomodo cognoscit universale? 104, 236s., 241, 381, 484, 505, 509, 516ss., 521; est universalium (Arist.) 483; comprehendit formam per se (Averr.) 487, 512s.; ultima perfectio advenit ei ex universalibus (Averr.) 485s., 507. - et sensus: possunt in idem 454, 460; causa diversitatis eorum (Averr.) 485s. - et voluntas: sunt potentiae ordinatae 474. - obiectum primum et adaequatum eius 202, 210, 380-392, 466, 524-542. - sumitur ab Arist. pro scientia 520. Cf C