Opera Philosophica Vol. 02

EDITIONES INSTITUTI FRANCISCANI UNIVERSITATIS S. B O NAVENTURAE S T. B O NAVENTURE, N. Y.

GUILLELMI DE OCKHAM

Opera Philosophica

et

Thcologica

O PERA PHILOSO PHICA

II

GUILLELMI DE OCKHAM OPERA PHILOS OPHICA ET THE OLOGICA AD FIDEM CODICUM MAN USCRIPTORUM EDITA

CURA INSTITUTI FRANCISCANI UNIVERSITATIS S. BONAVENTURAE

St. Bonaventure University St. Bonaventure, N. Y. 1 978

VENERABILIS INCEPTORIS

GUILLELMI DE OCKHAM

EXPOSITIO'XIS l'X LIBROS ARTIS LOGICAE PROOEMIUM et

EXPOSITIO l'X LIBRC'll PORPHYRII DE PRAEDICABILffiUS

t

Edidit ERNESTUS A. MOODY

EXPOSITIO IX LIBRUM PR.AEDICA:\'lEXTORUll ARISTOTELIS Edidit GEDEON GAL

EXPOSITIO IX LIBRUM PERIHERllENIAS ARISTOTELIS Ediderunt ANGELUS GAMBATESE et STEPHANUS BROWN

TRACTATUS DE PRAEDESTIXATIOXE ET DE PRAESCIENTIA DEI RESPECTU F"C'T"C'RORC'll COXTIXGENTIU)l

t

Edidit PHILOTHEUS BOEHNER Rccognovit STEPHANUS BROWN

St. Bonaventure University St. Bonaventure, N. Y. 1 978

Copyright© 1978 The Franciscan Institute of St. Bonaventure University Library of Congress Catalogue Card Number: 77-047288 ISBN: 1-57659-009-7

Printed in ltaly Tipografia Porziuncola - Santa Maria degli Angeli Reprinted 1997 BookCrafters, Fredericksburg, VA United States of America

INTR O D U C T I O

Post editionem criticam Summae Logicae, quac anno 1974 lucem vidit (Opera I), placet nobis nunc aliud volumen operum philosophicorum Vene­ rabilis Inceptoris studiosis philosophiac mediaevalis offerre. In hoc volumine (Opera Philosophica II) continentur illa scripta quae Marcus de Benevento a. 1496 Bononiae typis mandavit sub titutlo : Expositio Aurea e t admodum utilis super Artem Veterem, Philosophica

edita per Venerabilem Inceptorem Gu ilielmum de Occham,

cum

quaestionibus A/berti Parvi

Opera autem in hoc volumine contenta sunt haec: a)

Expositionis in libros artis

de Saxon ia. logicae prooemium et Expositio in libntm Porphyrii de Praedicabilibus;

b)

Expositio in

c ) Expositio in librum Perihermenins Aristotelis; d) Tractatus de praedestinatione et de praescientia Dei respectu juturon1111 contingentium. Posthac, gratia brevitatis, a-c vocabuntur Expositio , d autem Tractatus. Cum alii codices contineant Expositionem et alii Tractatum, in paragraphis se­ paratis eos describemus.

librum Praedicamentonmt Aristotelis ;

§

l

De codidbus manuscriptis et de prima editione Expositionis

Bonae memoriae Philotheus Boehner, qui consilium opera philosophica et theologica Venerabilis Inceptoris critica ratione edendi iam ante secundum bellum mundanu m inivit, elenchum codicum manuscriptoru m Expositionis prima vice a. 1939 exhibuit 1 . Ex ilio tempore nullus novus codex manuscriptus huius operis innotuit. 1. - Florentiae, Bibl. Nat., conv. soppr. B. 4. 1618 (A). - Saec. XIV (a. 133 1), membr. , mm. 293x220, pp. 152, coli. 2, l in. 58 et 62. Ligatus est charta spissa, membrana in dorso contecta. Paginae (non folia) a. 1965 numeratae sunt. Habemus hic non unum sed duos codices in unum colli1 Ph. Boehner, "Manwcrits des oeuvres non-polémiques d'Occam", lA FriUice Franciscaine, XXII (1939), 171-75; idem, Collected Artic/es on Ockham (ed. E. M. Duytaert, Franciscan lnstitute Publications, Philosophy Series 12, St. Bonaventure, N. Y. 1958, 28-33); idem elcnchus, paucis additis, habetur apud L. Baudry, Guill au m e d'Occam. Sa vie, ses oeuvres, ses idérs sociales et politiques, Paris 1950, 273-87; eosdem codices per initia descripsit G. Mohan, "Incipits of Logica! Writings of the XIIIth-XVth Centuries", Fraruiscan Studies, XII (1952), 349-489; indicem commentariorum Guillelmi de Ockham in scripta Aristo­ tclis exhibuit etiam C. H. Lohr, "Medicval Latin Aristot!c Commcntarics", Traditio, XXIV (1968), 204s.; codices Expositionis fuiw descripsit E. A. Moody in praefationc ad suam editionem Gulielmi Ockh am Exp ositionis in libros Artis Logica e prooem iu m et Expositio in Librum Porplryrii de praedicabilibus (Franciscan Institute Publications, Text Scrics 14, St. Donaventurc, N. Y. 1965, viii-xiii).

8*

INTRODlJCTIO

gatos. Primus (pp. 1-94) continet

Guillelmi de Ockham, simul cum fine huius ultimae (p. 94a) legitur Colophon: "Explicit expositio fratris Guillermi super libros elencorum de Ocham de ordine fratrum Minorum, scripta anno Domini M°CCC0 Tricesimo primo in Civitate Neapolitana". In eadem columna sequitur excerptum ex quodam opere Richardi de Campsall, quod incipit: "Contra ponentes naturam generis, speciei et differentiae quod sint quaedam res extra intellectum...". Explicit p. 94b: "quod autem Deus vel aliqua substantia simplex non sit in genere, potest talis ratio assignari". Manu posteriori addita est tabula operum in hac parte codicis contentorum. Alius codex, seu pp. 95a-151 b, continet commentum Roberti Kilwardby in librum Topicorum Aristotelis 8• Expositionem Expositione in librum Elenchorum Aristotelis 2• In

2. - Florentiae, Bibl. Nat., conv. soppr. G. 3. 803

(B). - Saec. XIV, membr.,

mm. 311 X 246, ff. 150 (recenter numerata), coli. 2, lin. 66 (in prima parte, seu ff. 2-37). Ligatus est assibus, corio in dorso tectis. Hic etiam habemus duos codices in unum colligatos. Pars prima, seu ff. 2-37, continet Expositionem Guillelmi de Ockham, quae tamen explicit mutila in cap. 7, § 9 secundi libri Perihermenias (infra, p. 491, lin. 167). Senio sequens, seu quarta, incipiebat verbis: "et sic habetur". Altera pars, seu alter codex, alia manu scriptus, continet (ff. 38ra-148vb) vul­ gatissimam Summam de casibus Astesani de Asti, O.F.M., quae prima vice Venetiis a. 1468 impressa est. Origo primi codicis indicatur f. lr: "Iste liber est conventus sanctae Crucis de Florentia, Ordinis Minorum. - Occham super logicam Aristotelis. - Quaedam quaestiones theologales. No 523. - Pl. XII Sin., 11 o". - Bibl. Apost. Vat., cod. Palat. lat. 998 (C). - Saec. XIV, membr., mm. 205, ff. 72, coli. 2, lin. 71. Compactus est ex duobus codicibus: I, ff. 1-24; Il, ff. 25-72. Exaratus est atri­ bus amanuensibus et ligatus est charta spissa. Expositio finitur f. 21va: "Explicit summa artis veteris secundum magistrum Gulielmum Ocham. Deo gratias. Amen". F. 21va-vb leguntur duae quaestiunculae. Prima quaerit: Utrum subiectum in logica sit ens rationis; altera vero: Utrum ens rationis sit aliquod ens subiective in anima. Ambae questiones dependent a quodam opere Hervaei Natalis, O.P. Iuxta secundam ens rationis habet esse obiectivum in anima. Ff. 22ra-24vb scripta est alia manu quaestio de universalibus "secundum viam et doctrinam (magistri sed erasum ) Guilielmi Okam" '· Alter codex, seu ff. 25r-72r continet commentarium Thomae Aquinatis in libros De anima. 3.

280

X

1 Editio critica huius

opcris,

a

F. del Punta parata, est sub p ra el o, et proxime prodibit ut Optr a Phi­

losophica III.

Cf. C. H. l.hr, art. cit., Traditio, XXIX (1973), 112s. quaestionem edidit M. Grabman, Quaest io de universali secundum viam de Ocklram (Opuscula et Textus, Scrics Scholastica X, Monastcrii 1930). 1

' Hanc

ti

doctrinam Guiltlmi

9"'

DE CODICIBuS MA:SUSCRIPTIS EXPOSITIONIS

4. Parisiis, Bibl. Nat. lat. 6431 (D). Saec. XIV, membr., mm. 245 X 175 ff. 118, coli. 2, lin. 50-52 5• Scriptus est unica manu. Ligatus est assibus. Primo loco, seu ff. 1r-77v conti­ netur Su mm a Logicae Guillelmi de Ockham, deinde (ff. 78r-118v) Expositio, quae tamen explicit mutila in secundo libro Perihermenias, cap. 7, § 9 (infra, p. 48, lin. 116). Prima verba sequentis senionis erant: "falsae sunt". -

-

5. Assisii, Bibl. Com m un. , cod. 670 (E). Saec. XIV, membr., mm. 235 X 162, ff. 58, coli. 2, lin. 55-75 6• Scriptus est ab unico amanuensi. Ligatus est assibus, corio in dorso tectis. Praeter Expositionem continet etiam commentarium in librum Elenchorum, qui fmitur f. 54vb; et postea suppletur particula quae omissa est prius (f. 17va) in capitulo de quantitate. F. 1v legitur inscriptio: "Logica Ocham"; f. 38v vero: "Iste liber est mei... Bartalomei, quem emi de precio duorum ducatorum cum dimidio in M°CCCCXI, indict.". 6.

-

-

-

Civitas Angelorum (Los Angeles, Ca!.),

Bibl.

fornia, Hoose Library of Philosophy, cod. RL091/016s.

Univ., vulgo Southem Cali­

(F).

Saec. XIV, membr., mm. 1 90 X 140, ff. 88, coli. 2, lin. 44-48 7• F. lr, in summo, legitur inscriptio: "Scriptum Willielmi Occham supra prae­ dicabilia et praedicamenta Aristotelis". Scd codex iste continet ctiam expositionem in librum Perihermenias, quae terminatur f. 70vb, cum subscriptione: "Explicit scriptum totius artis veteris". Deinde, ff. 71ra-88ra habetur scriptum Gualteri Bur­ laci, De puritate Artis Logicae tractatus brevior 8• -

7. Oxonii, Bibl. Bodleiana, cod. Canon. Mise. 558 (G). Saec. XIV, membr., mm. 265 X 182, ff. 144, coli. 2, lin. 46. Scriptus est ab uno amanuensi. Ligatus est assibus corio tectis. In dorso scrip­ tum est: "Guil. Ocham Super Opera Arist."; et in imo f. 1r: "Libro donato dal Signor Conte Pirro de Capitanis". F. 54rb, in prooemio expositionis in librum Perihermenias, ubi Ockham incipit agere de natura conceptus universalis, scriptum est in margine: "Hic incipit quaestio". Ff. 93r-144r habctur Expositio in librum Elenchorum. F. 144v legitur: "In isto volumine continentur libri logicae Aristotelis, editi a Reverendissimo doctore Do­ mino Magistro fratre Guliermo Ocham ordinis minorum et Magistro in sacra theologia". Deinde paulo infra: "In isto volumine infrascripti libri secundum Ve­ nerabilem doctorem fratrem Guliermum Ocham ut infra continentur: -

•

Cf. E. Pellegrin, LA

Il. 1 1 4.

1 Cf. G. Mazza tinti, States 195 1 ;

-

bibli�thèque des Viscouti rt

Jr:s

Sforz a ducs di

Milan au

XV'

siècle,

Paris 1955.

Inventari dei manoscritti delle biblioteche d'Italia, IV, Forli 1894, 1 30 . 1 Cf. S . de Ricci e t W. J . Wilson, CetJSUS of Medieval and Renaissance Manuscripts i n the L'nited and Can ada, I, New York 1935, 18. !bi numerus huius codicis est 6. 1 Edidit Ph. Boehner, Franciscan lnstitute Publications, Tcxt Serics l, St. Bonaventure, N. Y. et itcrum, Tcxt Scrics 9, 1955.

10*

INTRODUCTIO

"Imprimis scriptum super Porfirio. ltem, scriptum super libro Praedicamentorum. Item, scriptum super libris periermenias. Item, scriptum super libris elencorum". 8.

-

Brugis, Bibl. Civit., cod. 499

f[ 108, coli. 2, lin. �7 9•

(B). - Saec. XIV, membr., mm. 284

X

204,

Exaratus est a duobus amanuensibus, quorum tamen scripturae valde similes esse videntur. Ligatus est assibus corio tectis. Codex iste continet, praeter Expositio­ nem, etiam commentum in librum Elenchorum, sed ultima undecim capitula exposi­ tionis in librum Porphyrii desiderantur. 9. - Parisiis, Bibl. Nat. lat. 14.721 (1). - Saec. XIV, membr., mm. 333 x 235 et mm. 342 x 245, f[ 179, coli. 2, lin. 64 et 6710. Sunt tres codices in unum colligati. Primus, seu f[ 1-60, continet commenta­ rium Alberti Magni in libros .Yeterologicorwu Aristotelis; alter, alia manu scriptus, seu f[ 61-129, includit Expositionem Ockham simul cum eius commento in librum

Elenchorum.

lste secundus codex provenit ex bibliotheca monasterii S. Victoris. Legitur enim f. 129r: "Hunc librum acquisivit monasterio Sancti Victoris prope Parisius frater Johannes Lamasse, dum esset prior eiusdem ecclesiae. Scriptum anno Der mini 1424". Hoc utique intelligendum est de anno quo haec nota addita est, non autem de anno quo codex exaratus est. Colophon operis Ockham legitur f. 12lra (olim f. 63ra): "Explicit liber iste, scriptus ad opus domini Johannis de Bodelo: Per manus Johannis Gall. - Scripsi tcr tum librum amore. Da mihi vinum. Si vultis plus scribe (!), detis vinum egresie (!) Deo gratias. Amen". F( 121rb et 121v sunt alba. F( 122ra-125vb suppletur quaedam particula quae omissa est ex expositione libri Elenchorum, finis scilicet libri primi et initium se­ cundi. Deinde, ff. 125vb-129rb leguntur ultima undecim capitula expositionis libri Porphyrii, quae prius omissa sunt et quae desiderantur in codice H. Tertia pars, seu tertius codex, ff. 130ra-176vb, continet commentarium Iacobi de Duaco in libros Priorum Analyticorum Aristotelis11• Textus Expositionis Guillelmi de Ockham in hoc codice contentus fidelissime descriptus est ex codice H (Brugis, Bibl. Civit. 499), exceptis duabus partibus. Prima harum consistit ex cap. 6-16 expositionis in librum Porphyrii, quae capitula in codice H desiderantur; altera vero ex cap. 2, § 2 - cap. 5, § l expositionis in librum Perihermenias. In hac parte amanuensis expositionem Inceptoris propria auctoritate nunc contrahit nunc vero auget, ad modum paraphrasis. Semel remittit lectorem ad 1 Cf. A. d e Poorter, Catalo.�ur dts manuscrits d t l a Ribliothtque Publique de l a Ville d e BrUJlfS, Gem­ Paris 1934, 581 . 1° Cf . L. Delisle, lnventaire des manuscrits coiiSerVtS à la Bibliothtque !'iationale sous Ics nos. 8823-18,613. Paris 1 863-71 , XXX, 44. 11 Cf. C. H. Lohr, art. cit. , Traditio, XXVI (1970), 139.

bloux

-

DE CODICIBUS MANUSCRIPTIS EXPOSITIONIS

11*

secundum librum eiusdem expositionis, bis verbis: "Nulla enim talium est enun­ ti atio simpliciter, ut infra patcbit in secundo libro Magistri". 10.

(K). Saec. XV, 12 -4 chart. , mm. 230 x 1 55, ff. 1 07, col. l, lin. 38 2 • Codcx scriptus est manu unica et legatus est charta spissa. In summo f. 1r legitur: "Incipit scriptum artis veteris secundum Ockham"; i n fmc vero cxpositionis libri Praedicamentorum: "Explicit scriptum magistri Guilelmi Ocam magistri super librum Porphyrii et Praedicamentorum. Deo gratias. Amen. Qui scripsit scribat, sed non de tali littera merdosa". Expositio i n librum Periherme­ nias terminatur f. 89v. F. 9 0 est album , ff. 9 1 r-1 07r habetur brevis expositio in I et II l ibrum Physicorum, quac i ncipit: "Ad evidentiam eorum quae in libro deter­ minantur physicorum, scicndum quod libcr iste physicorum prima sui divisione . . . " Explicit f. 1 07r , mutila , ut vidctur, verbi s: "incepit de illis de inesse per rationes a;signatas, ideo conveniens fuit". Florentiae, Bibl. Medicea-Laurentiana, cod. Caddi 153

11. Bibl. Vat., Burghes. 151 (Z). Saec. XIV, membr. , mm. 260 X 1 55, ff. 1 48 (+ f. 25a) , coll. 2, l in. 44-47 13• Codex scriptus est ab uno amanuensi, et quidem ab eodem qui scripsit etiam maiorem partem codicis Burghesiani 68, in quo continetur abbreviatio Ordinatio­ nis Guillelmi dc Ockham i n I Sen tm tia ru m . Nostro iudicio abbreviator et scriptor unus atque idem erat. Pars prima (ff. 1 r-3 0v) continct abbreviationem Expositionis; sccunda (ff. 31r131v) Swnmam Logicae; tertia vero (ff. 131 v-1 48r) tractatum De sacramento Altarisa. Expositio i ncipit f. lra: "Quia proptcr crrorem in logica multi antiquorum in crrores varios i nciderunt ... . Explicit f. 30va: "tanta igitur notata sint dc propositionibus dc futuro in ma­ teria contingenti. Et in hoc terminantur notabilia primi libri [Perihermenias], quia nota bilia puerili a multa omi si proptcr brevitatcm". Iste codex apparet i n catalogo bibliothecae pontificiae Avcnioncnsis anni 1369 sub numero 883, in catalogo vero anni 1375 sub numero 41 4 15• "

12.

Aurea, CUlli q u aes tionibu s A/berti Parvi de Saxonia (X). - Edidit Marcus dc Benevento, Bononiae 1 496 16• Editor Expositioni Gui llelmi de Ockham intermiscuit quaestiones logica les ,, Cf.

Expositio

A. M. B andi nus Bibliotheca uopo/dina Laurentiana, II, Florentiae 1792, 16 1; cf. etiam Sup­ ,

plementum, I I (X), 16s. 11 Cf. A. Maier, Codices BurgiJesiani Bibliotlrrcae Vaticanat, Studi e Testi 170, Città del Vaticano !952, 197s. 14

Edidit T. B. Birch, T/re De Sacram ento Altaris �(Williarn of Ockham,

Burlington, Iowa 1930,

158-501. 1;; Cf. F. Ehrlc, Historia Bibliotl11·cae Romanorum Pontificium, tum Bonifatianae 111111 AveniorJCnsis, Ro­ mae !890, 355, 487. 1 1 Iterum impressa est arte phototypica per 'The Gregg. Press', Ridgewood, N. J, U. S.A. ,

1964.

1 2*

INTRODUCTIO

Alberti de Saxonia 17, et quidem ita ut problematibw ab Ockham discussis respon­ deant problemata ab Alberto tractata. Praeterca, Marcus post primum librum expo­ sitionis in Perihermenias inseruit tractatum Inceptoris De praedestinatione et de prae­ scientia Dei respectu Juturorum contingentium 18, et XVI dieta Richardi de Campsall de foturis contingentibus 19• Ut lectores f. b 2vb monentur, adnotationes quas Marcw de Benevento in marginibw Expositionis Ockham et Quaestionum Alberti de Saxonia scripserat et in­ ter litteras F. M. hinc inde incluserat, per errorem scriptorum in textum insertae sunt. 18.

-

Codices deperditi vel falso Guillelmo de Ockham adscripti.

a) luxta Inventarium, anno 1494 redactum, Mediolani, in bibliotheca conven­ tus S. Eustorgii, sub numero 567 asservabatur scriptum Venerabilis Inceptoris in Artem Veterem : "Item, scriptum artis veteris secundum Ocham, quod incipit Omne et finit contrarie" 20• lta revera incipit et fmit Expositio Guilldmi de Ockham. b) Volaterrae, Bibl. Communalis (Guamacciana), cod. 5999 [54.5.15]. Continet tcxtw Porphyrii et Aristotdis, cum glossis interlinearibus et marginalibus, non autem Expositionem Guilldmi de Ockham 21• c) Bononiae, Bibl. Univ. lat. 2344 (1180) . In summo f. 3r quidam librariw, saeculo forsitan elapso, scripsit: "Expositio Guilelmi Ochami in artem veterem cum questionbus Al berti Parvi". Videtur esse manifesta confusio cum editione Marci dc Benevento, de qua sub n. 12 fecimus mentionem. Falsa ista adscriptio decepit etiam C. Frati, qui catalogum manwcriptorum huius bibliothecae redegit 22• De facto, ut M. Grabmann demonstravit, continentur in hoc codice commentaria in varia opera Aristotelis, saeculo decimo tertio scripta 23• -

d) In oppido vulgo Barboursville, W. V. (USA), in bibliotheca dominae A. L. Owens iuxta catalogum a S. de Ricci et W. J. Wilson confectum 24, a. 1935 asser­ vabatur commentarius in Porphyrium , Praedicamenta, Perihermenias et Librum Sex Principiomm. Hoc scriptum, iuxta auctores, in aliis codicibus cum nominibus Roberti Kilwardby et Guillelmi de Ockham associatur. lnitia dantur operum expositorum 1 7 Nullw codcx manwcriptw harum quaestionum

quantum sciamw

exstat. Cf. A. Gonzales,

Franciscau Studies, XVIII (1958), 290-354; XIX (1959), 13-144; C. H. Lohr, art. cit., Traditio, XXIII (1967), 348s. 1 8 Edidit Ph. Bochncr, '1M Tractatus de Praetkstinatione et de Praescientia Dei et Futuris Continge11tibus of William Ocklu (Franciscan Institutc Publications, Philosophy Scrics 2, St. Bonaventurc, N. Y. 1945). 1 1 Edidit E. A. Synan, "Sixtccn Sayings by Richard of Campsall on the Contingency and Forcknowledge", Mediaeval Studies, XXIV (1962), 250-62. 1° Cf. T. Kaeppcli, "La bibliothèquc de Saint-Eustorgc à Milan à la fin du xvc siè-clc", Archivum Fratrum Praedicatomm, XXV (1955), 52. 11 Iuxta G. Lacombe, Aristotcles Latinus, pars postcrior, Cantabrigiae 1955, num. 1654, p. 1128, "Thc Thcory of Assertorie Conscqucnccs in Albcrt of Saxony'',

dcscriptio huius codicis a H. Funaioli confc penitus est erronea. " C. Frati, sica,

XVI-XVII,

Indice dei codici latini cotJ.SerVati nella R. biblioteca di Bologna

{Studi Italiani di filologia clas­

Firenze 1908-1909, 463).

•• M. Grabman, "Dic Aristotclcskommcntatorcn Adam von Bocfcld und Adam von Bouchcr­

mefort" (Mittclaltcrliclu:s Geistcsleben, Il, Hildcshcim - New York 1975, 145-50). •• Cf. S. de Ricci et W. J. Wilson, op. cit., p. 2194.

13*

DE TEMPORE COMPOSITIONIS ET DE AUTHENTICITATE EXPOSITIONIS

non autem expositionum, qua de cawa parum iuvant. Ubinam iste codex hodic asservetur, comperire non potuimus. Codex continet ff. 34 et scriptus est saeculo XV in Italia a quoddam Roberto. Expositio Ockham in codice talis magnitudinis (mm. 220 X 150) - etiam sine commentario in librum Sex Principiorum non minw quam octoginta folia impleret. -

§ 2

De tempore compositionis et de authentidtate Expositionis Cum eadem citata quae indicant tempus rdativum compositionis confirment etiam authenticitatem operis, de his duabus quaestionibus sub unico paragrapho pauca dicemus. Et primo de termino a n t e q u e m. Citationes explicitae quae in Exposi­ tione in librum Elenchorum occurrunt, plane ostendunt Inceptorem prius redegisse cxpositioncm suam in Artem Veterem , seu in Porphyrium, Praedicamenta et Periherme­ nias quam expositionem in librum Elenchomm. Ceterum, hoc etiam ordo naturalis cxigebat. Expositionem libri Elenchomm citamus iuxta editionem F. del Punta, quae - ut diximus - sub praelo est. Lib.

II, c.

18, § 3, /in. 15-19: "Notandum est quod, secundum veritatem, 'ens' et 'unum' sunt aequi­

voca; de quorum tamen aequivocatione non est hic insistendum, quia quod P h i l o s o p h u s hic dicit, non dicit n.isi gratia exempli. Et de istis aliquid dictum est super librum P o r p h y in libro

r i i et ampliw dicetur

Physicorum".

Quod autem ens non dicatur univoce de decem praedicamentis, Ockham ostendit in sua expositione in librum P o r p h y r i i, cap. 2, § 10 (infra, pp. 41-4) . Lib.

II, c.

11, § 3, /in. 34-40: "Unde quando aliquid primo est densum, postea per solam extrapo­

sitionem partium et per solam coexsistentiam ipsius corporis maiori Iaea, potest fieri maiw; ita quod nulla nova res additur, sed illud idem quod priw, est coexsistens maiori Iaea, et partes, quae priw distabant, modo magis distant quam prius. Hoc autem diffwius declaratum est in in libro

Praedicamentis et ampliw ostendetur

Physicorum".

Hic Ockham manifeste remittit lectores ad suam expositionem libri Praedi­ camentorum, cap. 14, § 11 (infra, pp. 285s.). Lib.

II, c.

16, § 4: "Pro toto isto capitulo est notandum quod doctrina P h i l o s o p h i hic tradita arguitur a divisis ad coniuncta, quando aliquid Perihermenias".

specialiter valet ad impediendum consequentiam quando bis accipitur in divisis, de qua dictum est in II

De hac re egit Ockham in sua expositione in librum Perihermenias, lib. Il, c. 4, § § 4-6 (infra,pp. 446-52), ubi § 6,lin. 22-23 (p. 451) praenuntiat expositionem libri Elenchorum: "Et est in omnibus talibus fallacia accidentis, sicut in II Elencho­ rum ostendetur". Ex his paucis plane apparet quod expositiones in librum P o r p h y r i i, Prae­ dicamentorum et Perihermenias praecesserunt secundum librum expositionis in librum Elenchonuu, hic vero a sua parte praecessit expositionem in libros Physicorum. Alibi

14*

INTRODUCTIO

autem ostensum est quod cxpositio in libros Physicorum partim praecessit partim vero secuta est compositionem Summae Logicae 25• Conscntaneum est ut expositio Artis Veteris inccpcrit cum expositionc libri P o r p h y r i i De praedicabilib11s, qui est introductio ad Praedicamenta. Dc facto in cxpositionc libri P o r p h y r i i praenuntiatur expositio libri Praedicamentorum. Cap. 4, /in. 133-145: "Ex isto sequitur quod risibilitas non est aliqua res forma!iter inhaerens homini, alia ab hominc... ; nec potest esse accidens respectivum quia, sicut ostendetur in libro Pr.udicamentorum et V J.taphysicae, de intentione P h i l o s o p h i est ponere quod nulla est res praeter res absolutas..." (infra, pp. !l4s.).

Inccptor in tota sua expositionc in librum Praedicamentorum, praescrtim autem in capitulis 12-13 (pp. 38-68), itcrum atquc iterum insistit in hoc quod iuxta intcn­ tionem Aristotclis rclationcs non sunt rcs exsistentes in rerum natura. Ut terminus p o s t q u e m relativus Expositionis maxima cum probabilitate assignari potest Scriptum in I Sententiarum. Legitur enim in proocmio expositionis in librum Porphyrii , § 2, !in. 17-23 (pp. 10s.): "Quamvis pracdictae quacstiones et consimiles [de natura univcrsalium] non ad logicum s.:d ad metaphysicum sint pertinentes, quia tamen ex ignorantia earum multi moderni in multiplices errores etiam in logica sunt prolapsi, ideo de ipsis brcviter quid sit secundum sententiam Aristotclis. et secundum vc­ ritatem tenendum, est diccndum, quia dc cis a l i h i est ditfusius tractatum".

Nunc autcm nullibi diffusius egit Ockham dc univcrsalibus quam in suo Scripto dist. 2, qq. 4-8, ubi problema univcrsalium per 194 paginas per­

in I Sententianmr, tractavit 26•

Ex his quae hucusque diximus tempus relativum compositionis seu ardo com­ positionis huius operis rclatc ad alia Inccptoris opera manifeste apparct. Sed quid de tcmpore absoluto seu de anno quo Ockham super Artem Veterem lcgit ? De hac re ccrtitudincm quidcm non habcmus, conicctura tamen satis probabilis proponi potcst. Si enim Vcnerabilis Inceptor- ut alibi ostcndimus 27 Scriptum in libnmr Sententiarum (exccptis utiquc additionibus posterioribus) Oxonii intcr annos 13171319 composuit, seu super Sententias legit, et postca iuxta statuta Univcrsitatis saltem per biennium ibidem remansit 28, lectiones suas in Artem Veterem probabilitcr anno 1321 inccpit. Non quidem Oxonii , sed -- ut alibi insinuavimus 29 - probabilitcr in studio Londiniensi , ubi postca etiam Summam Logicae conscripsit et libros Plry­ sicorum Aristotelis exposuit, antcquam aestatc anni 1324 Avcnioncm ire iussus esset 30• 15 Guillelmi de Ockham, Summa Logicae (Opera Plrilosophica I, cd. Ph. Bochncr, G. Gal et S. Brown, St. Donaventure, N. Y. 1974, 58*). 28 Guillelmi de Ockham, Scriptum in I Sent . , dist. 2, qq. 4-8 ( Ope ra Tlrro log i ca II, ed. S. Brown et G. Gal, St. Donaventure, N. Y. 1970, 99-292). 17 Guillelmi de Ockham, Scriptum irr l Smt. (Opera 71reologica l, ed. G. G:il et S. Drown, St. Donaventurc, N. Y. 1967, 34*ss.). 1 1 Cf. Sta/uta Arrtiqua Un iv ersitat is Oxonie ,sis (ed. S. Gibson, Oxford 1931, 50). 21 Guillehni de Ock.ham, Summa Logic.u, ed. cit., pp. 49*s. 30 Ratio quare Ockham duobus ve! tribus annis post lecturam Serrlerrtianmr non est Cactus magistcr regens studii Oxoniensis non est quaerenda in oppositione loannis Lutterell, cancellarii Universitatis Oxo­ niensis, sed potius in eo quod non erat mos apud Fratres Minores homines tam iuvenes ad oflicium ma-

DE TEMI'ORE COMPOSITIONIS ET DE AUTHENTICITATE EXPOSITIONIS

15*

Utrum fratres in studio Londiniensi secuti sint consuetudinem Universitatis Oxoniensis necne, ignoramus. Supposito tamen quod statutis Universitatis se con­ formaverint, tunc primus terminus anni durabat a die 1 0 Octobris ad diem 17 Decembris, quo tempore lector non minus quam triginta lectiones dare debebat81• Inceptor igitur primo termino durante commode absolvere potuit undecim lectio­ nes in Porphyrium et viginti duas in librum Praedicamentorum. Secundus terminus, qui currebat a die 14 Ianuarii ad dominicam Palmarum (quae anno 1 322 cecidit in diem 4 Aprilis) sufciebat pro viginti lectionibus l�bri Perihermenias et pro quinque quaestionibus De praedestinatione. Immo etiam pro expositione libri Sex Principio­ rum, si quidem Ockham hunc librum revera exposuit, ut expresse promiserat in expositione libri Praedicamentontm, cap. 12, lin. 147-148 (p. 243): "de quibus post, in libro Sex Prindpiontm dicetur". Hoc tamen nonnisi ut coniecturam proponimus , quia documenta certa non habemus. Non credimus tamen quod haec nostra coniectura longe sit a veritate. Adde unum annum vel tolle, si placet. En ordo (et duratio) lectionum Expositionis sicut in codice C (Vat. Palat. lat. 998) , nunc in marginibus nunc in columnis, indicantur: Lectiones Expositionis in librum Porphyrii l.

2. 3.

4. S.

6.

Prooemium Cap. 1, § l Ca p. 1 , § 5 Cap. 2, § 1 Cap. 2, § 8 Cap. 2, § 1 3

p. p. p.

8 16 20 p. 30 p. 39

p. so

7. 8. 9. 1 0. 11.

Cap. Cap. Cap. Cap. Cap.

3, § l 3, § 5 3, § 9

p. 55 p. 62 p� 68

6

P· 80 p. 92

4

Lectiones Exp osition is in librum Praedicamentorum

1. 2. 3. 4. S.

6. 7. 8. -

Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap.

l

5 8, 8, 9, 9, 10, 10,

§ § § § § §

1 6 1 9 1 4

p. p. p. p. p. p. p.

1 38 154 1 62 176 182 1 93 203 p. 205

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap.

1 0, 11, 12 13, 13, 13, 14, 14,

§ 5 § 1

p. p. p. p. 3 § § 6 p. § 11 p. § 1 p. § 6 p.

224 230 238 251 258 264 268 276

--

gisterii promovere. Alii eriam fratres, ut Ioa1mes de Reading, Roberrus Cowton, Gualtcrus dc Chatton et Adam de Wodeham post primam lecturam Sententiarum octo ve! decem annos expectaverunt antc­ quam promoti essent, ut videri potest ex indiciis quae circa hos auctores apud A. B. Emden citantur (A Biographical Register ojtl1e U11iversity oJOxford to A. D. 1500, Oxford 1959). Vide etiam C. K. Brampton, "Guillaume d'Ockham: fut-il Ma!tre en theologie ?", Etudes Franciscaines, XIII (1933), 5.3-59. Iu:"Cta B ramp­ ton (p. 58) si Guillelmus intcr annos 1322-1324 Oxonii remansisset, nullum officium ibi habuisset. Idem videtur etiam nobis, scd dc spatio temporis inter annos 1321 ad 1324. lt Cf. S. Gibson, op. cit., pp. LXX., 55 ; J. A. Weisheipl, "Curriculum of the Faculty of Arts a t Oxford in the carly Fourteenth Ccnrury", Mediaeval Studies, XXVI (1964), 14.3-85.

OCJ[HAM,

O PERA PHILOSO PHI CA n

2•

16*

INTRODUCTIO 20. Cap. 17, § 1S p. 318 21 . Cap. 18, § 1 p. 321 22. Cap. 20, § 1 p. 332

17. Cap. 14, § 12 p. 286 18. Cap. 17, § 1 p. 303 19. Cap. 17, § 9 p. 313

Lectiones Expositionis in librum Perihmnenias

Libri I 1. 2. 3. 4.

Prooem. , Prooem. , Cap. 1 , Cap. 2, s. Cap. 4, 6. Cap. 4,

§1 § 11 §1 §1 §1 §2

p. p. p. p. p. p.

7. 8. 9. 10. 11. 12.

34S 371 377 382 391 392

Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap.

4,

Cap. 6. Cap. 7. Cap. 8. Cap.

S, 6, 7, 8,

§ § § § § §

s.

5, 6, 6, 6,

4 1 7 3 6 11

p.

p. p. p. p. p.

393 396 40S 410 414 418

Libri II 1. 2. 3. 4.

Cap. Cap. Cap. Cap.

1, 2, 3, 4,

§ § § §

1 1 1 1

p. p. p. p.

427 430 437 443

S.

§ § § §

1 1 1 1

p. p. p. p.

4S7

468

477 492

Utrum istae lectiones ad veritatem lectionum in scholis habitarum notatae sint necne, certo sciri non potest. Quaedam videntur nimis longae, ut ex. gr. ultima lectio libri Porphyrii (pp. 92-131) et prima expositionis in librum Perihermenias (pp. 34S-71), aliae vero nimis curtae, ut ex. gr. lectiones 4-1 1 in primum librum Perihermenias. Forsitan Ockham capitula 7-1 6 in fine libri Porphyrii in scholis non legit sed solum ad complementum operis addidit. Probabiliter etiam duae quaestiones de natura conceptus in prooemio in librum Perihermenias considerandae sunt ut 'quaestiones a latere', et non ut partes expositionis stricte sumptae. Brevitas etiam lectionum in secunda parte expositionis in primum librum Perihermenias explicari posset eo quod quinque quaestiones De praedestinatinatione, i terum ut 'quaestiones a latere', locum lectionum occupaverunt. De a u t h e n t i c i t a t e Expositionis nullum dubium rationabile oriri potest. Opus enim in decem codicibus manuscriptis asservatur et ex bis septem id expressis verbis Guillelmo de Ockham adscrihunt. Doctrina in hoc opere contenta est penitus eadem quam lnceptor semper et in omnibus operibus suis professus est. Genus scribendi et arguendi est Inceptori proprium, praesertim si Expositio haec cum aliis expositionibus eiusdem comparetur. Praeterea, Ockham ad bune librum in aliis suis operibus certae authenticitatis iterum atque iterum remittit lectores. His non obstantibus C. Prantl saeculo elapso declaravit Expositionem esse quidem opus a d m e n t e m Venerabilis lnceptoris, sed non esse de manu eius 81• Quia tamen cl. auctor hanc suam sententiam nullo manuscripto inspecto edixit, ea vix mentionem meretur. n

C. Prantl, Qschichte der I.gik i•11 Abmdltue, III, Lipsiae 1867, 329, nota 739.

DE TEMPORE COMPOSITIONIS ET DE AUTHE�TICITATE EXPOSmONIS

Authenticitas

Expositionis

17*

iterum in dubium revocata est ab A. Maier, quae

151 Notabilia libri Porphyrii, Praedicamentorum et Perihermenias detexisset, credidit se redactionem primitivam et unice authenticam Expositionis detexisse 33• Consequenter proposuit, ut opinionem probabiliorem, N()­ tabilia non esse abbreviationem Expositionis sed potius opus genuinum Guillelmi de Ockham, Expositionem vero esse ampliorem retractationem Notabilium, non ab cum in codice Vaticano, Burgh.

Ockham sed a quodam alio factam. Hanc autem opinionem tribw rationibus ful­

Expositionis iam pridem in dubium revocata est; b) modus Notabilia redacta sunt est Inceptori proprium, genus autem scribendi quo Expositio redacta est, ei alienum est; c) in Notabilibus occurrunt duo textus quibus in Expositione nihil correspondet. civit : a) authenticitas

loquendi et arguendi quo

Has rationes Ph. Boehner singillatim refutavit et etiam textus, qui iuxta Maier

in

Expositione

desiderabantur, invenit et in columnis parallelis exhibuit, et velut fàc­

tum indubitabile conclwit

Notabilia vero non esse Expositione descripta 34•

Expositionem

esse opus genuinum Venerabilis Inceptoris,

nisi abbreviationem seu excerpta a quodam abbreviatore ex

Postea tamen A. Maier admisit, licet non propter argumenta a Ph. Boehner

Expositionem esse quidem opus authenticum Inceptoris, sed po­ sterius quam Notabilia. Ambo igitur scripta sunt authentica et se habent ut redactio prima et secunda: Notabilia constituunt redactionem primam, Expositio vero redac­ tionem secundam 85• Quicunque vult tenere Notabilia esse scriptum genuinum et authenticum Guil­

in medium allata,

lelmi de Ockham, explicare debet- inter alia- duas sententias, quarum prima oc­ currit in fine capituli de oppositionibus altera vero in fine capituli de futuris con­ tingentibus et quae terminat etiam

Notabilia.

"Alia notabilia quae possent notari circa oppositionem propositionum, amitto ad praesens, quia non sunt nisi p u e r i I i a, et occurrunt prima facie inspicienti textum" (f. 30ra). "Tanta igitur notata sint de propositionibus de futuro in materia contingenti. Et in hoc terminantur notabilia primi libri quac alicuius sunt ponderis, quia n o t a b i I i a p u e r i I i a m u I t a omisi propter brcvitatem" (f. 30va).

Si haec sunt verba authentica Venerabilis Inceptoris tunc nihil aliud significare possunt nisi quod Aristoteles in primis novem capitulis libri editione

l.

Perihermenias

quae in

Bekker tres paginas cum dimidio occupant - scripsit multa notabilia

puerilia quae non sunt notatu digna. Quid hoc absurdius ? Lege textum Aristo­ telis et vide si verbum superfiuum- nedum 'notabilia puerilia multa'- i bi invenies. 11 A.

Maier, "Ein

neues

Ockham-Manuskript (Die Originalform der Expositio Aurea ?), Grego­

rillum, XXVIII (1 947), 101 -33; Ausgthmdes Muultllter, I, Roma 1 964, 123-37. 14 Ph. Boehner, "A First Redaction of the Expositio Aurea of Ockham", Franciscan Studies, Vil (1 948), 69-76; idem, "The Hypothetical First Redaction of Ockham's Expositio Aurea", ibidem XIV (1 954), 374-86; idem articuli in Colltcted Articks

011

Ocleham cit., pp. 42-50 et 50-65.

85 A. Maier, "Einige Problemen der Ockhamforschung", Archivum FrtiCIJIum Historitum, XLVI (1 953), 1 91 , nota 3; Ausgehmdes Matultllter, l, cit., p. 206, nota 45: "An Stelle dieser Vermurung m&hten wir nun die Hypothese ausprcen Kommentaren ergeben hat

die sich

uns,

wie gesagt, aus der Bescheftigung mit Burleys

, das sowohl die Notobilia wie die Expositio aurea Originalwerke sind und

das sie im Verhiltnis von erster und zweiter Redalaion stehen".

INTRODUCTIO

18*

Praeterea, in prima citatione 'notabilia' opponuntur textui qui faciliter intelligi potest sine illis notabilibus. Ergo notabilia ista non sunt in textu Aristotelis quae­ renda. Ceterum, quid sibi volunt 'notabilia puerilia'

?

plicant, ac si diceretur: notatu digna notatu indigna

Ut contradictio vitetur, verba

?

Nonne contradictionem im­

exponi debent sic: quae tu vocas notabilia, videntur mihi puerilia. Revera in

sitione

Expo­

plurimi paragraphi incipiunt verbis 'notandum', 'sciendum', 'intelligendum.

G (Oxon., Bodl., Canon. mise. 558) expositio in librum Periher­ menias his subscribitur verbis: "Expliciunt divisiones, summa et n o t a b i l i a libri Perihermenias, expositi per Ochan Ordinis Minorum, magistrum in sacra theologia". Immo, in codice

Verba igitur 'notabilia puerilia' sunt verba abbreviatoris, qui negotium suum

Notabilia quam Expo­ Expositionem accepisset expositione textus Aristo­

non mechanice sed critica ratione exsequebatur. Si enim tam

sitio essent scripta authentica, tunc Inceptor Notabilia eaque circumdedisset et omavisset

ad redigendum divisione et

telis, addendo etiam 'multa notabilia puerilia'. Non est ista via ac ratio qua Ockham opera sua redegit

88•

Nostro igitur iudicio

Expositio

est opus authenticum et primitivum,

Notabilia

spurium et derivativum. Hoc non obstante non erit absque utilitate adducere quas­ dam sententias ex aliis operibus Guillelmi, quibus ipse ad Per hoc enim locw, et etiam momentum,

Expositionis

Expositionem

provocat.

inter alia opera Inceptoris

presius determinatur. Non intendimus tamen omnes huiusmodi locos indicare. Expos. in libros Physic., prol.: "Sed antequam ad expositionem textus accedam, aliqua praeambula, sicut in principio LogiC�Je feci, praemittam. Et quia forte expositio super Logicam ad manus aliquorum non deveniet, qui tamen istam forte videbunt, idcirco aliqua ibidem dieta hic replicare- addendo aliqua non pigebit" 17• Tract. tk corpore Christi, q. 2: "Ad oppositum. Sicut puncrus habet se ad lineam si c se habet linea

ad superficiem et superficies ad corpus. Sed punctw non est realiter distinctus a linea, sicut probatum est in PraediC�Jmentis. Igitur nec linea a superficie, nec superficies a corpore; et per consequens linea et super­ ficies non distinguuntur inter se nec a corpore" 11

Summa LogiC�Je, parsI, c. 25, lin. 80-84: "Et haec de universalibus sufciant. Qui autem pleniorem notitiam voluerit habere de univenalibus et proprietatibw eorum, poterit legere librum P o r p h y r i i, ubi istam materiam multo diffusiw pertractavi. Ideo i lla quae sunt hic dimissa, i bi poterunt inveniri" Il.

11

Codex Burghesianw 151, in quo Notabilia asservantur, provenit, ut supra diximw, ex bibliotheca

Pontificia Avenionensi. Notum autem est quod Ioannes XXII in Curia Avenionensi constituit novum officium 'abbreviatorum'. Cf. F. Ehrle, Historia cit., I, pp. 180s.; Z. Alszeghy, "Abbreviationes Bonaven­ rurae",

Gregorianum, XXVIII (1947), 174. Isti autem 'abbreviatores originalium' non erant scribae indocti, sed viri in philosophia et theologia bene versati. Hoc patet ex eo quod circa anos 1332-33 inter eos nu­

merabatur fidelis Ioannis Duns Scoti discipulw, Petrw Thomae, O .F.M., qui vocatus est Doctor Srrenuw et lnvincibilis. Cf. I. Brady, "The Later Yean of Petrus Thomae, O.F.M.", Studia Mediaevalia et Marict­

logiC4, Romae 1 971, 249-57. Mirum igitur non est si tales viri iudicium suum de scriptis quae abbreviabant exprimere non verebantur.- Qua via ac ratione idem abbreviator qui scripsit Notabilia in breviorem for­ redegerit etiam primas 29 distinctiones primi libri Smlmtiarum Guillelmi de Ocltham, vide apud Opera Theologica I, cit., pp. 23*-26* et II, pp. 13*-16*. 17 Edidit Ph. Boehner, Oclrham: PhilosophiC�Jl Writings, Edinburgh 1 962, 3; cditionem criticam to­

mam

tiw operis parant V. Richter et G. Leibold. 1a Ed. T. B. Birch, op. cit., p. 82. 11

Guillelmi de Ockham, Summa LogiC�Je, ed. cit., p. 84.

DE TEMPORE COMPOSITIONIS ET DE AUTHENTICITATE EXPOSITIONIS

1 9*

SIUMUI Logicu, pars l, c. 38, /in. 33-38: ' 'Tamen non obstante quod sic sit unus cona:ptus com­ munis omni enti, tamen hoc nomen 'ens' est acquivocum, quia non praedicatur dc omnibus subicibilibus, quando significative sumuntur, seum unum conceptum, sed sibi di veni conceptus corrcspondcnt, sicut supet Po r p h y r i u m declaravi " 60• SIUMUI Logictlt, pars l, c. 43, /in. SU7: "Est tamen advertendwn quod significare hoc aliquid non est aliud quam significare unum et non plura, significare autem quale quid est es natum significare plura ... Quod evidcnter pro batur ex littera sua in Prudic.unentis, sicut patet in e x p o s i t i o n e quam edidi super eundcm librum" u.

12�133: "Ideo est a l i a o p i n i o dc quantitate, quae mihi vi­ dc mente A r i s t o t e l i s, sive sit haeretica sive catholica, quam volo nunc recitare, quamvis nolim eam asrere. Et ideo quando istam opinionem posui et scripsi supet p h i l o s o p h i a m, non scripsi eam tamquam meam sed tamquam A r i s t o t e l i s, quam e x p o s u i ut mihi vidcbatur, et eodcm modo nunc sine asone recitabo eam" u. Summ1 Logicu, pars l, c. 44, /in.

detur

es

Sumlfltl Logic«, pars l, c. 55, /in. 84-87: "Et dc qualitate secundum opinionem A r i s t o t e l i s ista sufficiant, quia in Prudic11mmtis diffuse tractavi dc qualitate secundum opinionem A r i 1 t o t e l i s. Quidquid enim super philosophiam scribo non tamquam meam sed tamquam Aristotelis, ut mihi vi­ dctur, dico""· Sumlfltl Logiet�e, p11rs Il, c. 2, /in. 77-79: "Contra istam opinionem [quae ponit naturam communem] arguitur multipliciter in diversis locis, scilicet in primo libro Smlmtiarum, in libro Po r p h y r i i et in libro PrudiCItnturum, et aliqua argumenta facio ad praesens conrra eam" "·

Notabilia, ut intuenti patet, nullibi memorantur, sed solum Expositio quam Ockham 'edidit' et in qua 'multo diffusius' tractavit de universalibw quam in Summa Logicae. Hoc utique de Notabilibus ad veritatem dicere non potuisset. Praeterea, bene notandum est quod Ockham dicit de intentione qua ductus est in exponendo philosophiam Aristotelis: "non scripsi eam tamquam meam sed tamquam Aristotelis". luvat denique adducere velut testem Adam de Wodeham , qui tam personam Ockham quam eius opera optime noverat '5• In III Smt., dist. 14, q. 2: "Item, in primo Ptrilrmnmias, capitulo ultimo arguit hoc P h i l o s o­ p h u s triplici medio, secundum expositionem i 1 t i u 1 . . Vult dicere, seum O k a m, quod in singularibus dc futuro non sempet altera pars contradictioni1 est vera et altera falsa, sicut est in illis dc praeterito et dc praesenti. Et hoc probat P h i l oso p h u 1 ducendo ad impossibile sic: Si omnis propo­ sitio [cod. 11dd.: est] affirmativa vd negativa singularis dc futuro sit determinate vera ve! determinate &!sa, igitur si unus dicat 'hoc erit' et alius dicat 'hoc non erit', oportet quod alter istorum determinate mentiatur. Sed hoc est falsum , qui a tunc nihil fieret a casu nec ad utrumlibet, sed omnia fierent ex necestate. Et ulti­ tnam probat Ph i l o s o p h u s consequentiam, quia illud quod est ad utrumlibet contingens, non magis dcterminatur ad es quam ad non es Igitur ex apposito: si est dcterminatum quod erit vd dctermin­ tum quod non erit, non fiet ad utrumlibet sed ex necestate, secundum argumentum Ph i l oso p h i" (cod. Paris., Mazarine 915, f. 174va; vide infra, p. 415, !in 1�2). .

.

.

u

Ibidem, p. 107. Ibidem, pp. 124s.

u

Ibidem, p. 136.

'o

Ibidem, p. 182. " Ibidem, p. 252. " De Adam dc Wodcham vide W. J. Courtenay, Ad11m Wodelu!m: An lnlrodudion lo his Life 11nd Writings, Leidcn 1978. u

INTRODUCTIO

20*

Haec Adam de W odeham ex Notabilibus describere non potuisset, quia i bi non occurt. Quod diximus de authenticitate totius Expositionis, intelligendum est etiam de authenticitate partium eius. Ultima undecim capitula expositionis in librum Porphyrii, ubi Ockham agit de communitatibus et proprietatibus quinque uni­ versalium, desiderantur in codice H (Brugis, Bibl. Civit. 499). Cum codex I (Paris. , Bibl. Nat. lat. 14721) sit transcriptio fidelis codicis H, nihil mirum si capitula ista etiam codex I omiserit ilio loco. Supplevit tamen ea post expositionem in librum Elenchorum ex quodam alio codice, ut in descriptione codicum notavimus. Codex Z (Vat. , Burghes. 151), qui continet Notabilia (praeter 'notabilia multa puerilia'), post ultimum notabile cap. 5 scribit: "Tantum igitur de istis 5 universalibus dictum sit. Nunc esset videndum de communitatibus et proprietatibus eorum, sed gratia brevi­ tatis praetermittatur ad praesens". Ratio igitur omissionis era t desiderium brevitatis et non exitus operis. Idem abbreviator nec unum notabile scripsit ex secundo libro expositionis in librum Perihermenias, sed absque dubio hoc fecit gratia brevitatis, quia in fine primi libri scripsit: "quia notabilia puerilia multa omisi propter bre­ vitatem" (( 30va) . Nulla igitur ratio est cur de authenticitate harum partium dubitetur. Aliud problema quod mentionem meretur est excursus, digressio vel quaestio a latere in qua Inceptor de natura et entitate conceptuum universalium, propositio­ num et syllogismorum diversas opiniones - quasdam probabiles, alias minus pro­ babiles, quasdam vero falsas et absurdas - recitat 4 8 • lste excursus habetur in prooemio expositionis in librum Perihermenias et currit a § 3 ad § 10 (pp. 348-71). In codice G (Oxon. , Bodl. Canon. mise. 558) ad § 3 , ubi disgressio incipit, notatur in margine: "Hic incipit quaestio". Problema de entitate et natura conceptuum, propositionum et syllogismorum non ad logicum sed ad metaphysicum pertinet, ut declaravit Ockham in prooemio expositionis in libros artis logicae, l in. 1 16-122 : "Nam ista scientia, saltem principaliter, trad.it notitiam conceptuum ve! intentionum per animam fabricatarum, non extr. se quomodo fabricantur rcs artificiales, scd intra se. Verumtamen qualia sunt ista fabricata, scilicct conceptus et intentioncs cuiusmodi sunt syllogismi, propositiones, termini et huiusmodi, an scilicct sint rcaliter et subicctive in anima exsistentes, an aliquo alio modo, non ad logicum scd ad me­ taphysicum pertinet ; et ideo hic est pcrtranscundum" (infra, p. 7) .

Nihilominus quando Inceptor in exponendo librum Perihermenias ad locum venit ubi Aristoteles dicit "sunt ergo ea quae sunt in voce earum quae sunt in anima passionum notae" (16a 3-6), facere non potuit quin de natura conceptuum univer­ salium quaestionem vel quaestiones institueret, antequam ad expositionem textus Aristotelis rediret. Modus tamen quo hae opiniones ab Ockham hic recitantur et ordinantur vice

Similes opinioncs rctavit Ockham etiam in Scripto in I Smt. , dist. 2, q. 8 (Opna Tlreologica II cit., pp. 2692). Ibi in rcdactionc incompleta praevalent argumenta in favorcm fieri in es obicctivo, in additionc vero aferuntur argumenta pro qualitate et intellctione in es subicctivo. Nihilominus quaes­ tionem nc in il additionc intendit dirimere, nam in ultimo paragrapho dicit : "'Quamlibct istarum trium opinionum reputo probabilcm, scd quae carum sit verior relinquo iudicio aliorum".

DE TEMPORE COMPOSITIONIS ET DE AUTHENTICITATE EXPOSITIONIS

21 *

detur esse satis aenigmaticus et perplexus. Ideo visum est bonae memoriae Ph. Boehner quod in prooemio expositionis in librum Perihermenias non una sed duae tractatio­ nes de natura conceptus universalis habeantur, quarum secunda ( § § S-10) non solum ordine sed etiam tempore praecesit primam ( § § 4-7) u. Ratio autem principalis quae clarum auctorem ad hanc coniectura m movit, est quod in secunda tractatione ( § 9) opinio de qualitate manifeste praefertur opinioni de ficto in esse obiectivo, sed nondum definitur et specificatur natura illius qualitatis. Sed hoc fit in prima tractatione ( § 6) ubi Inceptor dici t quod opinio iuxta quam "passio animae est ipse actus intelligendi" videtur sibi "probabilior de omnibus opinionibw quae ponuut istas passiones esse subiective et realiter in anima tamquam veras qualitates ipsius ( § 6, lin. 4-7) . Progressi o igitur est hic de ficto in esse obiectivo ad qualitatem quae est ipse actus intelligendi. Et haec est opinio quam Ockham in suis quaestionibus quodlibetalibus finaliter suam fecit 48• Salva reverentia clari auctoris, haec coniectura non videtur nobis necessaria. Nostro quidem iudicio Ockham has opiniones eodem ordine recitavit quo nunc in omnibus codicibus manuscriptis et in nostra editione iacent. Si enim tractatio prima (seu § § 4-7) esset additio posterior, unum saltem codicem manuscriptum habere­ mus in quo illa additio vel omitteretur vel alio loco poneretur. Nullum autem talem manuscriptum habemus. 67 Ph. Boehner, "The Realistic Conceptualism of William Ockham", Trdditio, IV (1 946) , 307-35 ; Colleded Articles on Ockhdm cit. , pp. 1 56-74. Summa coniecturae a Ph. Bochner propositae est haec : "Now

we are in a position to offcr at least a probable opinion regarding the relation between the two treatments in PerihermenidS. It secms to be more natura! to presume that Ockham, when he was shaken in his belief in the jictum-theory and had become more inclined towards the qudlitdS theo ry did not yet have a clear idea as to the nature of this quality. But he soon realized that, in accordance with his whole system and with the principle of economy, the intelledio-theory could best satisfy him. Hence we presume that he first developed the three opinions in the sccond treatment (Opiniones in genere) , but after a very short time (as it sems) added a more detailed treatment" ( Trdditio cit. , p. 3 1 8 ; Colleded Articles cit. , p. 172). De rela­ tione expositionis in librum PerihermenidS ad Qudestiones in libros Physicorum et ad alia opera Guillelmi fu­ siw aget S. Brown, qui parat editionem criticam Summae Physicorum, Quaestionwm in libros Physicorum et Conclusionum in libros Physicorum. Ibi etiam authentici.tas horum operum attentiw ex:uninabitur. Cf. praeterea, A. Gamba:ese, The Commentary of William of Ockham on Aristotle's PerihermenidS. Part two : Commentdry on the PerihermenidS. Dissertation Abstracts Z7 A (1�7) 3080. n Ex eo quod in Expositione in librum Elenchorum et in Expositione in libros Physicorum Ockham com­ memorat opinionem de qualitate in es subiectivo et nullam facit mentionem de opinione iuxta quam conceptus est ipse actus intelligendi, non sequitur quod haec opera praeoesnt tractationem illiw opinio­ nis in prooemio in librum PerihermenidS, ut V. Richter swpicatur. In paragrapho enim quem V. Richter cita t ex Expositione in librum Elenchorum quaestio est utrum contradictoria sint entia rcalia vcl enti a rationis ; in textu vero ex Expositione in libros Physicorum citato quaeritur utrum genw et differentia sint accidentia ve! entia rarionis tantum. Sed si pasiones animae sunt qualitates, tunc sunt enria realia, quia sunt accidentia et non enria rationis tantum. Nulla igitur erat necessitas nec utilitas introducendi quaesrionem utrum illa qualitas sit intellectio ve! aliquid aliud sequens actum intelligcndi. In illis locis ad propositum Inceptoris suffccit memorasse opinionem iuxta quam conceptw est qualitas. Utrum sit qualitas quae , : calefactivitas] caliditas ABDFG 135 formaliter om. DH .. calefactivitas] caliditas ABCDF 136 nihil] non AEH 137 habere . . . ridendi] acru ridere EFG .. ridendi] sibi inhaeren add. B 137-38 Hoc . . . sic om. B 1 38 quia om. EFG , ; calefactivitas] caliditas ABF ' alia] aliqua DEFGH I l res ] alia add. GH 1 �2 Nec . . . inductive om. AD 140 non1] est accidens add. FG, est add. C 141 absolutum] quod add. FG 142 inductive] in definitione BGH ! nec] non B : : potest. . . accidens] est AC 143 in om. B

1 Cf. infra, Expositio in librum Praedicamentorum Aristotelis, cap. 12 (infra, a Ex his verbis apparet fuisse de intentione Guillelmi de Ockham pp. 238-42). libros Metaphysicae Aristotelis exponere.

120

1 25

1 30

1 35

140

CAP. 1 45

150

155

160

4:

DE

Pli.OP1UO

85

praeter res absolutas, tum quia si sit relatio vel respectus oportet quod ha beat terminum in actu ; sed manifestum est quod terminus suus non est genus, nec illa relatio vel respectus est in actu ; tum quia cum ab uno calore sint infinita calefactibilia, sequeretur quod in uno calore essent infinitae calefactivitates, et ita in uno subiecto essent infinita accidentia in actu, quod est absurdum. Sic igitur patet quod calefactivitas non est aliqua res formaliter exsistens in calefactivo, et eadem ratione risibilitas non est aliqua res formaliter exsistens in homine, sed importat hominem qui potest habere actum ridendi. D e c i m o sciendum quod ex praedictis sequitur quod propriae passiones non sunt aliquae res formaliter inhaerentes suis subiectis sed sunt quaedam praedicabilia isto quarto modo de propriis subiectis suis. U n d e c i m o sciendum quod proprium isto quarto modo non tantum dicitur de proprio ipsius speciei, sed etiam isto quarto modo aliquid est proprium generi ; quia genus ita habet suas proprias passiones sicut habet species, et ita est de aliis modis. Sed auctor, determi­ nando de proprio speciei, intendi t consimiliter et proportionaliter dicere de proprio generis et cuiuscumque superioris.

(CAPITULUM 5 DE ACCIDENTE J

§ 1 Accidens est [c. 5 ; 12, 23-25]. In isto quinto capitulo agit auctor de accidente 1; et dividitur in duas partes. In prima agit de accidente ; m secunda epilogat quantum ad determinata, i bi 2: Omuibus igitur. ...

5

145 quia] etiam A 146-47 sed . . . actu om. (hom.) AF 147 respectus] res BH 1 48 calefactibilia] calefactiva ABD 149 calefactivitates ] caliditates ABFG 1 50 calefactivitas] caliditas ABG 1 5 1-52 formaliter . . . res om. (hom.) AB 1 54 sciendum] notandum EFG, est add. CDEFG 1 56 praedicabilia] propria add. A quarto] secundo FG propriis om. AFH 1 57 isto ] modo sci1 58 ipsiw] ipsi BC : quarto om. B 159 proprias om. BEFG 1 5� paslicet add. CDEFG siones] proprietates EFG 160 est om. B 1 61 consimiliter] consequenter CG 1 62 et] ve! CDFH CAP. 5, § 1.

4 quinto om. A

auctor om. A

6 in secunda J secundo A

CAP. 5, § 1 . - 1 Cf. Summa Logicae, pars l, c. 25 (Opera Philosophica I, ed. cit., 2 Infra, § 5. pp. 81-84) .

86

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABIUBUS

Prima pars dividitur in duas : in prima poni t unam descriptionem, in secunda ponit duas alias, i bi 8 : Definiunt autem. Prima dividitur in tres : in prima ponit unam definitionem, in secunda unam divisionem, tertio removet unam obiectionem. Describendo ergo accidens, ait quod accidens est quod adest et abest praeter subiecti corruptionem. Hic p r i m o videndum est quid est ilud quod hic describitur, an scilicet prima intentio vel secunda. Et est dicendum quod descriptio diversimode intellecta potest utrique competere ; circa quod sciendum quod accidens dupliciter accipitur : uno modo pro aliquo reali realiter alteri tamquam subiecto formaliter inhaerente, sicut albedo et nigredo et calor et huiusmodi ; et isto modo communius accipitur accidens. Alio modo vocatur accidens aliquod praedicabile de aliquo contingen­ ter. Si primo modo accipiatur accidens, tunc debet illa descriptio sic intelligi : Accidens est quod adest alicui realiter inhaerendo et abest, hoc est, potest destrui ista res quae primo inhaerebat illi, praeter subiecti corruptionem, hoc est, manente illa re cui primo inhaerebat, sicut al­ bedo prius inest parieti realiter et postea, pariete manente et non de­ structo, p o test destrui illa albedo ; quia p o test fieri iste pari es niger vel saltem non albus. Et est intelligendum quod accipitur hic subiectum pro ilio quod non informatur alio tamquam forma substantiali, quia forma substantialis primo informat materiam et postea non informat eandem materiam, illa materia manente et non destructa Si autem accipiatur accidens secundo modo, tunc debet descriptio sic intelligi : Accidens est quod adest, id est quod praedicatur de aliquo ; et abest, hoc est, p o test vere negari ab eodem ; praeter subiecti corruptio­ nem, hoc est, non destructo ilio de quo primo praedicatur. Et isto modo producere vermem vel illuminare hoc medium est accidens solis, quia primo vere contingit dicere quod sol producit vermem et quod -

10

15

20

-

-

25

4•

--

7 pars om. AFGH � ! prima1] enim add. A ' descriptionem] accidentis add. A 8 dividitur om. FGH tres] quia add. FG 9 tertio] in tertia DFGH 1 0 ait] dicit CDGH 12 videndum] notandum ADFG 13 est] ideo est B, om. A 14 quod] est add. AFG 15 realiter om. A 16 sicut] est add. A 17 et1 ] ve! add. A ' calar et huiusmodi ] sic de aliis A et1 om. EFG 20 realiter] sibi add. CGH, subiecti add. EF 21 illi om. AH 22-23 cui . . . manente om. A 24 iste om. FG 25 est om. A 26 alio] ilio A 27 primo] non add. DEFG 28 eandcm] aliam AB, ud co". B 30 id] hoc AF 32 praedicatur] praedicabatur AH 33 vermem] Iumen F, co". in lumen BC ve!] et FG solis] soli CEG 34 vermem ] lumen FH, co". in lumen BC _

8 Infra, § 4 . ' Ockham probabiliter voluit dicere : "quia forma substantialis non est talis quae primo informat materiam et postea non informat eandem materiam, illa materia manent c et non destructa".

30

CAP. 5 : DE ACCIDENTE JS

40

87

sol illuminat hoc medium, et postea, sole manente et non destructo, contingit vere dicere quod sol non producit vermem et quod non illu­ minat hoc medium ; et tamen nulla res per hoc quod sol non producit vel non iluminat deperditur soli vel destruitur in sole, nec per hoc quod sol illuminat vel producit adquiritur aliqua vera res in sole formaliter exsistens ; tunc enim nullum agens creatum posset agere nisi mutaretur, quod est absurdum. Et ita in proposito 'adesse' et 'abesse' accipiuntur pro 'affirmari' et 'negari'. § 2

s

to

Dividitur ... [c. 5 ; 12, 25 - 13, 1 ] . Hic ponit unam divisionem quae est quod accidens aliquod est separabile, aliquod inseparabile. Ac­ cidens separabile est sicut somnus accidit animali, accidens insepara­ bile est sicut nigredo in corvo et in Aethiope. Hic s c i e n d u m est quod accidens, sive sumatur uno modo sive alia, potest sic dividi. Tamen sumendo accidens secundo modo sic dicitur accidens separabile quod stante subiecto vere potest praedicari et vere negari ab eodem ; accidens inseparabile dicitur illud quod, stante ilio subiecto, non potest vere negari postea et prius vere affirmari. § 3

s

Potest autem subintelligi ... [c. 5 ; 13, 1-3]. Hic removet unam obiectionem. Posset enim aliquis dicere quod ista divisio repugnat de­ fmitioni prius dictae ; nam omne accidens adest et abest praeter subiecti corruptionem, sed omne tale est separabile, ergo omne accidens est separabile et per consequens nullum est inseparabile. Ad hoc re­ spondet dicens quod quamvis corvus non possit esse albus potest tamen intelligi esse albus ; similiter est de Aethiope, quod potest intelligi albus 35 manentc] et add. CD 36 vermem] lumen FH, ' " " · in lumen D quod] sol add. EH 38 deperditur soli ] deponitur A . nec] ve! BDFGH 40 enim om. A 42 et] ve! D CAP. 5, § 2. - 2 divisionem] accidentis add. A 3 quae est om. CDEG separabile1 ] et add. AH 5 sicut om. CDEG in1 ] accidit B et in Ae4 somnw] qui add. FG accidit animali om. BH thiope] et Aethiopi BCE, ve! Aethiope H, om. F 6 Hic] primo add. CDFGH est om. DH 7 alia] modo add. A sic1 om. AD 8 separabile] et add. EFG 10 negari ] et add. A et priw om. A CAP. 5, § 3. - 3 divisio] accidentis add. A 4-5 praeter . . . corruptionem] etc. BCEFGH, D 6 Ad hoc om. B 7-8 potest . . . albw om. (hom.) BC 8 Aethiope] Aethiopibw ( !) A quod potest] tamen potest D, potest enim A, qui potest G

om.

88

BXPOSmO IN UBRUM PORPHYRU

DB

PRAEDICABII.US

praeter subiecti corruptionem quamvis non possit esse albus ; et ideo est accidens et tamen inseparabile. S c i e n d u m est quod differentia est inter proprium quarto modo dictum et accidens inseparabile, sive accipiatur accidens inseparabile uno modo sive alio ; quia proprium, de quocumque praedicatur, ne­ cessario praedicatur de eodem ita quod ipso posito sibi necessario com­ petit proprium tale, sicut necessario sequitur 'si hoc est homo, est risibilis' et 'si hoc est risibile, est homo', demonstrato quocumque quod est risibile. Accidens autem, quamvis secundum intentionem philoso­ phorum non sit possibile, aliquo determinato demonstrato, quod idem sit et tamen quod sibi non competat ta1e accidens, tamen aliquod aliud est cui totaliter competit contingenter. Verbi gratia, quamvis non sit possibile secundum intentionem philosophorum quod sit corvus et tamen non sit niger, tamen de alio possibile est quod sit nigrum primo et postea non sit nigrum ; et accidens in uno est accidens inseparabile, et in alio est accidens separabile, sicut nigredo est accidens separabile in bove et in corvo inseparabile. S ed istud n o n v i d e t u r s a l v a r e i n t e n t i o n e m a uc t o r i s quin omne accidens adsit et absit praeter subiecti corruptio­ nem : Similiter nihil videtur esse ad propositum quod dicit, quod corvus potest intelligi al bus ; si c enim homo p o test intelligi non risibilis, et per consequens risibile erit accidens inseparabile 1 : Et confi.rmatur, quia si potest intelligi quod corvus sit albus, aut intellectu vero, - et hoc non est possibile quia tunc posset corvus esse albus -, aut potest intelligi hoc intellectu falso, et tali intellectu potest intelligi homo esse non risibilis : Ad p r i m u m istorum dicendum quod omne accidens adest et potest abesse praeter subiecti corruptionem ; sed non sequitur quod 11 est1] hic 11.dd. A 1 2 inseparabile1] in BCDEFG 13 sive] in 11.dd. CDEFG 1 5 hoc] homo BCEFGH 15-16 est1 hoc om. AE 15 est homo] et si homo est, risibile est E, om. AB 17 quam­ vis mg. G, om. EF 18 aliquo . . . demonstrato] de aliquo determinato CDEFG 19 quod om. AH ,: competat] componat B ' aliquod] ad AF 21 intentionem] opinionem BCEG 22 tamen] quod F, cum hoc quod D, quod 11.dd. CEGH " alio ] aliquo CDEFG 23 postea] postea quod (mg.) B 23-24 inseparabile. . . accidens1 om. (hom.) A 25 corvo ] accidens 11.dd. A !i et1] ita 11.dd. AF 27 quin] quoniam non A 29 nihil] non AH 30 sic enim] sicut AH 3 1 inseparabile] separabile BDH 32 Et om. CDEFG " aut] hoc erit in F, om. A 34 hoc om. DFGH intellectu] in pr11.em. EF 35 es om. A 36 dicendum ] est 11.dd. FGH adest] adesse BH et] abest ve1 11.dd. A, om. B ••.

CAP.

5, § 3.

-

1

Potius 'sep arabile', cum codicibus

BDH

(G. Gal) .

to

ts

7D

zs

30

35

CAP.

40

45

so

ss

60

65

5 : DE ACODENTE

89

potest adesse et abesse isti subiecto praeter eius corruptionem, sed est fallacia consequentis arguendo a superiori ad inferius sine distributione. Et s i d i c a t u r quod ista nigredo in hoc corvo non potest adesse et abesse praeter istius subiecti corruptionem, quia non potest esse in alio subiecto, ergo non omne accidens adest et abest, etc., d i­ c e n d u m est quod non est intentio auctoris quod omne accidens particulariter possit adesse et abesse praeter subiecti corruptionem, quia lux solis et multa alia accidentia corporum superiorum non possunt abesse secundum intentionem philosophorum. Sed est intentio sua quod de qualibet specie et superiori praedicatur hoc totum 'adest et abest praeter subiecti corruptionem', non tamen pro se sed pro aliquo particulari ; et hoc sufficit, quia per hoc distinguitur a proprio. Ad s e c u n d u m dicendum quod quando auctor dicit quod corvus potest intelligi albus, intelligit quod non est de ratione albedinis quin possit esse in quocumquc in quo est nigredo ; sed quod non possit esse in corvo, hoc est ex natura corvi vcl ex natura causae pro­ ducentis vel conservantis corvum, quae causa, sive aliquid intrinsecum corvo sive extrinsecum, nata est esse causa nigredinis et non albedinis. Sed non sic est de proprio et suo apposito ; nam ipsi non risi bili re­ pugnat esse in multis in quibus est risibile, vel de quibus praedicatur 'risibile', immo omnibus, ita quod nihil manens idem potest esse primo risibile et postea non risibilc, sicut aliquid manens idem potest esse primo album et postea non album sive nigrum. Ad c o n f i r m a t i o n e m dico quod intellectu vero p o test in­ telligi corvus esse al bus ; tamen per hoc intelligendum est totum istud, scilicet quod intellectu vero potest intelligi quod de ratione albedinis non repugnat quin corvus sit albus, sed aliunde est. Non sic autem est de risibili et non risibili.

38 corruptionem ] ergo non potest adesse et a besse praeter eius corruptioncm add. B eius] su­ biecti istius A, subiecti DE 41 quia] et A 42 alia] aliquo B omne . . . etc.] adest etc. A, omne accidens particulariter potest adesse et abesse etc. OEF 42-43 omne ... quod1 om. C 43 est1 o m . BDEH 45 superiorum ] supercaclestium AH 46 abesse] sic add. BEF, praeter subiecti corruptionem add. A 47 et1 ] ve! A 47-48 adest et abest] adcssc et abesse CDH 50 dicendum om. BCDEFGH !i quod1 om. CDF 54 ve!] et FG sive] sit add. AFG 55 sive] aliquid add. B causa] illius add. A 56 est om. AC apposito mg . D 60 non . . . sive om. A 62 per] propter AC 63 intelligi ] corvus albus, hoc est add. A 64 albus ] corvo manente add. A est• o m . A cst 1 ] ut dictum est sup ra A

90

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABILIB US

§

4

Definitur autem [c. 5 ; 13, 3-5] . Hic ponit duas definitiones ac­ cidentis, quarum una est quod accidens est quod contingit eidem inese et non inesse. Alia definitio est quod accidens est quod neque est genus neque species neque differentia neque proprium et tamen subsistens est in subiecto. Circa p r i m a m istarum definitionum est intelligendum quod ista descriptio non videtur multum differre a prima, nisi quod ista videtur esse quasi completiva et expressiva primae. Nam prima non dicit nisi quod accidens adest et abest praeter subiecti corruptionem ; nunc autem ita est quod non oportet quod accidens primo insit subiecto et postea non insit praeter subiecti corruptionem, sed sufcit quod ita possit esse et quod non repugnet accidenti quin primo sit in subiecto et postea non sit praeter subiecti corruptionem ; et hoc magis exprimi­ tur per istam descriptionem qua dicitur quod accidens est quod contingit eidem inesse et non inesse. S ecundo sciendum quod ista descriptio potest competere accidenti utroque modo dieta, sicut patet, et eodem modo debet intdligi. Circa s e c u n d a m descriptionem sciendum quod ista non datur nisi de accidente secundo modo dieta ; cuius ratio est quia auctor intendit hic principaliter determinare de praedicabilibus quibus utitur logicus, et ideo principaliter loquitur de talibus, et propter hoc inten­ dit describere hic unum praedicabile distinctum ab aliis. Et ideo, quando dicit auctor quod accidens semper est in subiecto subsistens, debet accipi 'subsistere' pro 'praedicari', scilicet accidens est praedicabile de subiecto. Nam si non supponitur quod tantum loquitur de praedicabilibus communibus, sequitur per istam descriptionem quod materia esset accidens, nam neque genus neque species neque differen­ tia neque proprium, et certum est quod subsistit in toto et multo ve...

4 definitio] descriptio A, om. DH est 1 ] illud add. AH CAP. 5, § 4. - 2 d uas ] tres A 6 subsistcns] exsistcns CDEFG . est om. DCDEGH 7 definitionum est intclligendum ] descriptionum sciendum A 1 0 accidens] et (mg.) B, est quod add. CE 10-1 1 adest. . . accidens mg. B 10 practcr . . . corruptionem] etc. CDEFG 1 1 insit ] sit in A 12 insit ] sit AD 1 2-13 sed . . . quin] nunc autem ita est quod non oportet quod accidens A 1 6 sciendum ] est add. A 1 7 patct] prima AG 1 9 sciendum] est add. CDFG , datur] intelligi add. EFG 20 ratio . . . quia mg. B 25 accipi] ibi add. A praedicari ] de pluribus add. A scilicct] quod add. A 26 si] sic add. A supponitur quod ] supponerem cum A tantum om. BF 27 pracdicabilibus] pluribus A 28 ma­ teria] in A 1 1 nam] ipsa materia add. FG , neque 1 ] est add. FGH 29 et] sed B, etc. EFGH . certum est] et tamen est illud FG, tamen illud E, tamen est i llud D, eu m C subsi stit ] consisti t CDEFG toro ] subiccto BH

s

10

1s

w

25

CAP. 5 :

DE

l)

ACCIDENTE

l

30 rius quam quodcumque accidens. Est igitur intentio auctoris ista, quod omn e praedicabile de multis, quod neque est genus neque species ne­ que differentia neque proprium, et non praedicatur de omnibus sed de aliquibus praedicatur et de aliquibus non, quod omne tale est acci­ dens, hoc est contingenter praedicabile. § 5

s

10

1s

Omnibus igitur . . . [c. 5 ; 1 3, 6-8] . Hic recapitulat continuando dieta dicendis, quod postquam determinatum est de genere et de specie et de differentia et de proprio et de accidente, posterius est dicen­ dum de eis quae sunt cis communia, et quae propria. S c i e n d u m quod nec hic nec in aliquo alia loco istius libri invenitur quod auctor dicat se velle de praedictis quinque determinare tamquam de quinque universalibus, et ideo non semper quando deter­ minat de proprio vel de accidente dcterminat de ilio quod est unum quinque universalium ; sed determinatio sua principaliter est de quin­ que vocabulis aequivocis, quia sicut inductive patet, 'genus' est aequi­ vocum et similiter 'species', et sic de aliis, et aliquae significationes istorum coincidunt sicut prius declaratum est 1• Quia tamen commu­ niter tenetur quod sunt quinque universalia, ideo videndum est de numero et sufficientia ipsorum ; et sufcientia trium, scilicet generis, speciei et differentiae, accipienda est sicut dictum est in p r o l o g o sed de proprio et accidente potest aliter dici, quia praedicabile quod importat aliquod extrinsecum aut est proprium individuis unius spe­ ciei, et sic vocatur proprium, aut est commune pluribus individuis diversarum specierum, sive praedicatur contingenter sive necessario, et sic est accidens ; et isto modo de proprio frequenter loquitur auctor inferius. Et ita patet quod duobus modis potest accipi numerus et 1,

20

30 ista om. EFG

33 praedicatur1] est praedicabile A

31 neque1 species om. AH

34 contingenter] contingens AH

CAP. 5 § 5. - 2 continuando om. A 3 diccndis] diccns tuid. AH 4 de1 om. A dc1 om. AH 6 Sciendum] est add. FG alio mg. D, om. AC 7 vellc o m . CDEFG 8 non om. FH 9 dc1 om. AH li unum om. A 10 principalirer] principalis BG 13 declaratum] dcrerminatum B 14 tenetur] dicitur CDEFGH 16 accipienda] accipiendum ADH 16-18 sicut, . . extrinsccum om. A 18 est om. AB 18-19 uniw specici om. EFG 19 vocatur] est EFG j, pluribw] divcrsis A 21 auctor] hic tuid. BCD 22 ita] sic EFG duobus modis] duplicitcr EFG accipi] sumi EFG 22-23 et1 . . . istorum orn . EFG

CAP.

5, § 5.

-

1

Su pra, cap.

l,

§

l

(p. 1 7) .

2

Proocm., §

2

(pp . 1 5s.).

92

EXPOSITIO IN UBRUM

PORPHYRII D E PRAEDICABILIBUS

sufficientia istorum quinque universalium ; sed in una significatione ponuntur alia membra quam in alia, et ratio diversitatis assignationum non est nisi aequivocatio istorum nominum scilicet proprii et accidentis.

25

(CAPITULUM 6 D E COMMUNITATIBUS OMNIUM QUINQUE UNIVERSALIUM ) Commune est autem omnibus ... [c. 6 ; 1 3, 9-21 ] . Postquam prius auctor determinavit de quinque praedictis, in ista parte intendit de­ terminare quas proprietates habent communes et quas speciales sive proprias uniuscuiusque ; et dividitur in duas partes. In prima ostendit unam proprietatem omnibus communem ; in secunda determinat de eis secundum proprias proprietates et communes aliquibus, ibi 1 : Com­ mune est autem generi et di./ferentiae. Dicit igitur in prima parte quod omnibus praedictis commune est hoc praedicatum, scilicet 'de pluribus praedicari', non tamen convenit omnibus de eisdem pluribus praedicari. Nam genus praedicatur de specie et de individuis, et similiter differentia ; species autem praedi­ catur de individuis, et proprium de individuis, et accidens tam de spe­ ciebus quam de individuis. Et declarat ista per exempla. Nam 'animai', quod est genus, praedicatur de equo, bove et cane, et istae sunt spe­ cies ; similiter praedicatur de hoc bo ve et hoc equo et sic de aliis in23-25 sed . . . accidenris mg. I1, om.

H

23

universalium] Explicit sentenria libri porfirii se

cundum doctorem venerabilem et famosum G. Occham, deo gratias

add.

H, Explicit sententia libri

add. I (Capitula 6-16 supplet I post Expositionem in libros Eletachorum) .

Porfirii

24-25 ratio . . . aequivocario ] hoc est propter aequivocationem Cod. Z ( Vat. , Burgh, 151, f 7vb.) post ultimum notabile huius capituli scribit

significatione ]

25

om.

EF

EFG

: Tantum igitur de istis

5

universalibw dictum sit. Nunc esset videndum de communitatibus et proprietatibus eorum, sed gratia

brevitatis praetermittatur

CAP. 6. rum EF

6

scilicet

assi­

gnarione A

3 5

priw

ad

praesens.

� in . . . uniuscuiusque] hic determinat de proprietaribus ipso-

om. AEFG

quas1] quasdam A, aliquas D

habent ] quas h abent AD,

om. B

uniwcuiwque] unicuique I i In prima] Primo E, quia primo FG

secunda] secundo EFG

9

autem ] omni

10-1 1 commune. . . hoc] convenit illud A

om. EFGI 1 3- 1 4

om. EFG

praedicatur

Nam . . . individua

14 propri um ]

C A P . 6. -

1

om. EFG

Infra, cap. 7, §

16 l.

igitur

10

ista

de

om. BCDI

praedicatur

om. EFG

equo] et

add.

speciales sive

12

pluribus] omnibm BCD,

sed

species A

de individuis

om. EFG

species autem ]

BCD

om. A

add. A in praedictis om. EFG

omnibus ] esse

om. EFG

non tamen ] sed non A

specie] pluribus speciebus A

13

1 5 declarat] determinat BE, demonstrat FG

1 5-27

add. I

11

7

exempla ] exemplum, et patet in littera EFG

add. BC

17-18

similiter . . . individuis

om. AB

s

to

ts

CAP.

20

2s

30

35

40

45

6:

DE COMMU NITATI B U � O M NI U M QUINQUE U SIVERSALI UM

93

dividuis. Similiter 'irrationale', quae est differentia, praedicatur de equis et bobus et particularibus. Sed species, sicut homo, praedicatur tantum de individuis. Similiter proprium, ut 'risibile', praedicatur de homine, quae est species, et similiter de hominibus particularibus, qui sunt individua. Similiter accidens de speciebus praedicatur ; nam de accidenti inseparabili patet quod nigrum praedicatur de specie corvo­ rum et de individuis et de aliis ; similiter 'moveri', quod est accidens separabile, praedicatur de homine et de equo et similiter de particula­ ribus individuis, tamen prius praedicatur de individuis et secundario de speciebus quae continent individua. Hic sciendum est p r i m o quod auctor accipit hic speciem pro specie specialissima quae est ita species quod non est genus ; et ista tantum praedicatur de individuis, quia alia species, scilicet subalterna, praedicatur de specibus et de individuis. S e c u n d o sciendum quod genus praedicatur de speciebus non tamen pro se sed pro individuis ; quia in actu exercito in quo praedi­ catur de specie nec species est gcnus nec genus supponit pro se et simpliciter, sed tantum supponit pro individuis et personaliter. Verbi gratia hoc genus 'animai' praedicatur de hac specie 'homo' sic dicendo 'homo est animai' ; et in ista tam 'homo' quam 'animai' supponunt personaliter et pro individuis et non pro se, quia tunc esset falsa ; nam haec est falsa 'haec spccies "homo" est hoc genus "animai" '. [T e r t i o notandum quod quando dicit quod 'animai' praedicatur de equis, bobus et canibus quae sunt spccies, non intendit quod equi sint specics vel boves sint species, sed per hoc quod dicit quod 'animai' praedicatur de omnibus bobus et equis vult habere quod animai praedicatur de commwlibus ad omnes equos et boves, et quod ista communia sunt species] . Q u a r t o notandum quod species praedicatur vera praedicatione de omnibus generibus superioribus ad ipsam, nec hoc intendit auctor quae . . . dilferentia 0111 .

1 9 equis . . . particularibw] hoc bave et de hoc equo et sic de A risibile] salurn add. A 21 quae] qui BD, quod I :; similiter de hominibw om. A 21-22 qui sunt individua om. A 22 de1 ] pluribw add. A 23 nigrum om. BCD de om. B 25-26 et1 particularibus] et de aliis particularibw hominibw et animalibw A 28 est om. A 29 quae . . . et om. EFG ista ] ita A 30 ali a ] aliqua AF i i scilicet] quae e s t species A 3 1 praedicatur] et A d e 1 om. AEF 32 sciendurn] est add. CDG 33-34 praedicatur] genw add. A 34 species est om. A genw supponit] species supponunt A !: supponit p r o ] u t e s t in I 35 tantum ] utrumque A 36 h a c om. EFG homo o m . EFG 37 ista] p ropositione add. FG 39 haec] simpliciter A homo est hoc] est homo, haec scilicet A 40-45 Tertio . . . species A, om. BCDEFGIX 46 Quarto ] Tertio (tt sic deinceps) codd. , t:cceplo A :i 18

aliis individuis

A

20

A

tantum] salurn

.

•••

.

,

,

vera] u n a EFG

94

EXPO SITIO IN

LIBRUM

PORPHYRII DE PRAEDICABILIB U S

negare ; quia per conversionem potest manifeste pro bari quod si genus praedicatur de specie, quod etiam species praedicatur de genere, nam sequitur 'homo est animai, ergo animai est homo'. Sed vult quod species non praedicatur de genere praedicatione propria et cum signo universali ; nam haec est falsa 'omne animai est homo ', quamvis haec sit vera 'animai est homo' ; et hoc intelligendum est si plura individua diversarum specierum sunt in actu. Q u i n t o sciendum est quod non omnis differentia praedicatur de speciebus, quia non differentia speciei specialissimae, sed tantum de una specie praedicatur et de individuis illius speciei ; et per hoc quod ostendit quod differentia generis praedicatur de speciebus, sufficienter habetur quod differentia speciei speciaiissimae praedicatur tantum de una specie ex quo quaelibet differentia est convertibilis cum eo cuius est differentia. S e x t o sciendum quod in exemplificando de proprio vel loqui­ tur de proprio quod distinguitur ab accidente conveniente pluribus individuis diversarum specierum, - et tunc non accipit proprium nisi pro ilio quod est proprium alicui speciei et non generi ; vel potest dici quod cum proprium quarto modo dictum sit convertibile cum illo cuius est proprium, per hoc quod ostendit quod proprium speciei praedicatur de specie illa et de individuis illius speciei, sufficienter docet quod proprium generis praedicatur de omnibus speciebus illius genens. S e p t i m o notandum quod, quando dicit quod 'risibile' prae­ dicatur de homine et 'irrationaie' de equis et bobus, etc., quod quae­ libet talis propositio et consimilis est distinguenda eo quod subiectum potest habere suppositionem simplicem vel personaiem. Si primo modo, tunc subiectum supponit pro se et tunc est talis propositio vera ; tamcn in actu exercito debet subiectum supponere personaiiter, hoc est non pro se sed pro individuis, in actu autem signato potest supponcre, et debet, pro se et simpliciter. Si autem subiectum habeat suppositionem personaiem, sic quaelibet talis est falsa quia nullum irrationaie praedi53 est1 om. A 55 sciendum) notandum A :: est om. ACE 56 specialismac) praedicatur de speciebus ddd. A 57 praedicatur om. A :: de om. B 58 dilferentia) de natura EFG 1: praedicatur de speciebus] est de pluribus praedicari EFG 60 dilferentia om. A : ; co) ilio BEFG 61 est om. A 62 sciendum] notandum EFG : : in om. CD Il exemplificando] exemplo EFG 64 accipit] accipi­ tur AD 66 dictum om. A 68 illa] ita EFG 71 notandum] sciendum CD, est tuld. EDFG li risi bile J rationale EFG 72 et bobus om. CD 'i etc. om. FG ·: quod om. EFG 73 et consimilis om. CF 75 subiectum om. A 76 exercito] exercitato AC 76 personaliter . . . est om. BCDEFG 77-78 in . simpliciter om. BCDEFG 79 personalem] quando dicitur quod risibile praedicatur de homine ddd. A si c] tunc EFG ..

"

so

ss

60

65

70

1s

CAP.

110

85

90

95

too

tos

6:

DE

C O M M U NITATI B U S O M S I U M Q U I S Q U E

U SIVERSALIUM

95

catur de speciebus, ut patet inductive, quia quaelibet singularis est vera 1 et per consequens universalis, et per consequens sua contradic­ toria est falsa. Similiter 'risibile est proprium homini', ibi 'risibile' supponit simpliciter si propositio sit vera ; et tamen in ista 'homo est risibilis', li 'risibile' supponit personaliter. Et ignorantia istius distinctionis est causa multorum errorum in logica et ex consequenti in aliis scientiis realibus. O c t a v o sciendum quod ista proposirio 'nigrum est accidens', nullo modo est vera accipiendo 'accidens' pro aliqua vera re infor­ mante rem extra ; sed est vera accipiendo pro praedicato de aliquo contingenter, et 'nigrum' non stat ibi personaliter, sed simpliciter et pro se ; quia secundum quod 'nigrum' stat personaliter haec est simpliciter vera 'nigrum est substantia et non accidens', sicut homo albus est sub­ stantia et non aggregatum ex subiecto et accidente. N o n o sciendum est quod exemplum de ' moveri' non ponitur nisi ut sentiant qui addiscunt. Nam ita est inseparabile moveri ab omnibus supracaelestibus sicut est nigrum a corvo. D e c i m o sciendum est quod quando ultimo dicit quod tale accidens separabile pracdicatur de individuis primo, et secundum po­ steriorem rationem de eis quae continent individua, dico quod 'aliquid praedicari de aliquo primo' potest intelligi dupliciter : vel quia tale praedicatum non potest de aliquo verificari nisi de quo tale subiectum verificatur, et sic accidens separabile de nullo subiecto primo praedi­ catur, quia nec de specie nec de individuo ; vel quia pro ipso verifi­ catur de aliquo subiecto et de nullo praedicatur primo, primo modo accipiendo 'primo', et isto modo praedicatur primo de individuo quia pro individuo verificatur et de nulla communi specie primo et adequate praedicatur. Non sic est de subiecto et propria passione ; nam licet 80 ut om. BC 81 univenalis] est vera add. A 82 est1 om. EFG :! falsa] vera B · ; Similiter] in ista add. A 82 ibi om. EF 84 li om. EFG 85-86 in1 realibus om. EFG 87 sciendum] est add. FG accidens] inseparabile add. A 88 est om. A .l accipicndo] sumcndo EFG aliqua vera om. EFG 89 rem om. B . praedicato] aliquo praedicabili A 90 et1] ideo add. A 91 stat om. A 93 non] est add. A subiecto] substan90-91 penonaliter . . . stat mg. B tia BEGI 94 est om. ADE 95 ut mg. B 9.5-96 ab omnibus] a corp oribus CEFGI 96 supracaelestibw] caelcstibus I 97 est om. ACE :. ultimo om. A 99 dico mg. B, decimo scicndum est F, per h oc scien dum est G, om. A 100 praedicari] praedicatur AD 1()2. nullo . . . de1] narura A 1 03 specie] pracdicatur add. A , ; nec de individuo] ncc etiam de aliquo individuo A 106 nulla ] narura AD 107-0 et propria, .. subiccto om. EF •• •

Inceptor sine dubio voluit seri bere : "quia quaelibet singularis est falsa et per consequens universalis, et per consequens sua contradictoria est vera". 2

96

EXPOSITIO IS LIBRUM PORPHYRII DE PRAE D I CABILIB t: S

passio propria non verificetur de suo subiecto nisi pro individuo, ta­ men adaequate praedicatur de suo subiecto primo.

[CAPITULUM 7 DE CO MPARATIONE GENERIS AD DIFFERENTIAM J

§ 1 Commune autem . . . [c. 7; 1 3 , 22 - 1 4 , 3 J . In ista parte determinat de proprietatibus communibus et propriis, ipsas inter se comparando ; et dividitur, quia primo comparat genus ad quattuor residua, secundo differentiam ad residua, i bi 1 : Commune autem est difrentiae et specie i; tertio, specie m ad residua, i bi 2 : Species quidem etc. ; quarto, proprium ad accidens, ibi 8 : Restat igitur. Prima dividitur in quattuor, secundum quod quattuor comparat ad genus. Prima pars dividitur in duas ; in prima ponit quattuor proprietates communes generi et differentiae, secundo ponit proprietates qui bus differunt, i bi ' : Proprium autem est generi. In prima parte ponit primam proprietatem communem generi et differentiae, quod tam genus quam differentia continet species quamvis differentia non contineat omnes species quas continet genus. Verbi gratia 'rationaie' est differentia et 'animai' genus, et quamvis 'rationaie' non contineat omnes species quas continet ' animai', quia non continet animaiia irrationalia, tamen aliquas species continet, sci1icet hominem et Deum, quas etiam species continet 'animai'. I n t e 1 1 i g e n d u m est hic primo quod auctor accipit hic 'continere' pro 'esse magis commune' ; unde quia tam genus quam diffe108 passio propria] proprium CDGI,

om.

B

CAP. 7, § 1 . - 6 quattuor] aliqua A Il residua] alia EFG , secundo , comparat add. FG 7 residua] alia EFG B tertio] comparat ddd. FG il residua] alia EFG ,: etc. om. AEF 9 dividitur om. EFG 10 pan om. A 10-1 1 in prima] secundum quod A 11 quattuor om. A 12 ponit om. DF 13 primam] istam BD, iiiam EFG 14 quod] et est quod A 16 animai] est ddd. AFG , et1 om. B 17 continet] genus ddd. CD 18 animaiia irrationalia] animai irrationale A 18-19 sciiicet] quia AF 19 etiam] autem B d animai] hoc genus animai EG, animai quod est genus F 20 lntelgendum . . . primo] Tertio notandum tt trp. hwu: piiTagraphum p. animalia (/in. 31) EFG est hic primo om. A 21 quia] si AB

CAP. 7, § 1 . - 1 Infra, cap. 1 1 , § 1 . ' Infra, § 4. § 1.

2

Infra, cap. 15, § 4.

8 Infra, cap. 1 6,

s

10

1s

20

CAP. 7 : DE COMPAllATIONE GENERIS AD DIFFERENTIAM

25

30

97

renria est magis communis, et species minus communis, ideo dicitur tam genus quam differenria conrinere species. S e c u n d o sciendum est quod auctor hic loquitur de differenria divisiva generis, quia illa numquam continet tot species quot conrinet genus cuius est divisiva. Non tamen vult quod omnis talis conrineat species, quia differenria speciei specialissimae non conrinet aliquas species ; sed vult quod multae tales differenriae conrineant tales species. T e r t i o notandum quod in exemplificando quod rarionale continet hominem et Deum tamquam species, loquitur secundum opi­ nionem aliquorum qui posuerunt daemones esse animalia. § 2

5

to

15

w

Et quaecumque praedicantur . . . [c. 7; 14, 3-10] . In ista parte ponit secundam proprietatem generis et differenriae communem eis, quae est quod sicut quidquid praedicatur de genere tamquam genus, praedicatur tamquam genus de omnibus speciebus contenris sub illo genere, ita quidquid praedicatur de differenria tamquam differenria, praedicatur de omnibus contenris sub ista differenria. Verbi graria, de 'animali', quod est genus, praedicatur tamquam genus tam 'substan­ ria' quam 'corpus animatum' ; et ideo tam 'corpus animatum' quam 'substanria' est genus ad omnes species 'animalis', et eriam ad omnia individua 'animalis' ; et ita eriam si 'rarionale' sit differenria, et simi­ liter si 'rarione uri' sit differenria inferior, de quocumque praedicatur 'rarione uri' tamquam differenria, de eodem praedicatur 'rarionale' tamquam differenria. Et quia littera videtur sonare contrarium, scilicet quod 'rarione uri' praedicatur de 'rarionali' tamquam differen­ ria, - quia littera est talis : " Cumque si t rarionale differenria, praedi­ catur de ea ut differenria illud quod est rarione uri, non solum autem de eo quod est rarionale sed eriam de his quae subsunt speciebus praedicatur illud quod est rari one uri ", - ideo debet littera sic construi : 'Cumque illud quod est rarione uri sit differenria rarionalis', sup22 species] est add. BDE ' ! dicitur] dici t quod EFG 23 continere] continet EFG 24 Sccundo] Hic primo EFG ![ est om. AD 26 divisiva] differentia A 1! talis] dilferentia add. FG 28 dilferentiae] non add. B " tales1] multas A, plures G 29 Tertio] 27-28 quia . . . species om. FG Secundo EFG 30 loquitur mg. B

CAP. 7, § 2. 3 secundam om. A 4 quidquid] aliquid A 5 tamquam genus om. A 8 praedicatur mg. B 9 quam1] 7 praedi catur om. B 'l differentia] tamquam differentia t1dd. A tam AB C D 10 et om. A ;1 etiam] ita B 1 1 etiam om. A 1 1-12 similiter si om. A 1 9- ideo . . . construi om. EFG

OCKHAM, OPERA PHILOSOPHICA n

7

98

EXPOS ITIO IN LIBRUM

PORPHYRII DE PRAEDICABI L J B U S

pie 'divisiva', hoc est, 'rationale' praedicatur de eo de quo 'ratione uti' tamquam differentia, non solum autem de eo quod est illud quod est ratione uti praedicatur quod est rationaie sed etiam praedicatur de his quae sub ipso sunt speciebus. V el si littera legatur sicut prima facie sonat, dicendum est quod ponit gratia exempli. Unde n o t a n d u m est quod 'rationaie' non habet sub se differentiam inferiorem, si sit differentia constitutiva 'hominis', ita quod ista differentia quae dividit 'animai' non habet sub se differentiam inferiorem. S c i e n d u m etiam quod non est inconveniens differentiam dividi in differentias quando differentia superior habet unum abstractum quod est per se superius ad abstracta differentiarum inferiorum ; quo­ modo tamen hoc sit intelligendum habet in VII Metaphysicae explanari1•

25

30

§ 3 Commune autem est [c. 7 ; 14, 10-1 7] . Hic ponit tertiam pro­ prietatem communem generi et differentiae, quae est quod sicut pe­ rempto genere perimuntur species quae sub ipso sunt, ita perempta differentia perimuntur species quae sub ipsa sunt. Nam sicut sequitur 'non est animai, ergo non est bos nec equus', etc., ita sequitur de dif­ ferentia, nam si non est rationaie, non est animai utens ratione. Intelligendum est hic p r i m o quod auctor non intendit hic de peremptione quae est corruptio vel destructio alicuius rei realis ; nam cum neque genus neque species sit nisi quaedam intentio in anima vel conceptus, possibile est quod ista intentio quae est genus destruatur in anima, remanente intentione ista in anima quae est species ; sicut haec vox ' animai', quae est communior, potest destrui manente hac voce 'homo'. Et sicut aliquando haec vox 'homo' prius profertur quam haec vox 'animai', ita possibile est quod ista intentio quae est species si t in anima ante istam intentionem quae est genus ; aliter enim nulus ...

21 de quo] quod est AC 24 Vcl] etc. B 26 est 011. A 27 differentia1] forma CEFGI 29 Scicndum] Sccundo notandum A, est add. DEG etiam 011. AEF :1 est 011. AC 30 diffcrcntias] ditrcrcntiam BCDEG 31 ad 11g . B 32 tamen] autcm EFG ii VII] libro AD ·

3-4 pcrcmpto] pcrcuntc AF

4-5 ita . . sunt 011. (ho11.) BCDEFGI 5 si6 non est1] Si non A ergo 011. A li bos nc 0 11 . A 6-7 de . . . nam 011 . A 8 intcndit] intclligit B, loquitur A li hic 011. A li etc. ] ncquc homo A 10 sit] non add. A 1 1 est1 011. A 12 intcntionc 011 . FG est 011. B 12-13 hac vox] hoc CD 13 quac] quod CD 1 5 vox 011. BCD :i est1 mg. B, 011. C !i spccies] priw add. DFGI, prior ad. C CAP. 7, § 3.

.

cut 011. BCDEFG :i scquitur] vcrificatur B

'

,

CAP.

7, § 2. - 1

C(

Aristot. ,

Metaph.,

VII,

c.

2,

t. 43 ( 1037b 28 - 1038a 35) .

s

10

1s

CAP. 7 : DE COMPARATIONE GENERIS AD DIFNTIAM

:2D

25

30

99

homo intelligeret speciem nisi intelligeret omnia genera superiora. Sed auctor loquitur hic de peremptione quae est quaedam consequentia unius negativae ex alia. Unde per hoc quod dicit quod perempto genere perimuntur species quae sub ipso sunt, non intelligit aliud nisi quod ad negationem generis supponentis personaliter sequitur negatio specierum eodem modo supponentium ; sicut sequitur ' a non est animai, ergo a non est homo nec asinus', et sic de aliis speciebus. Et sicut in voce ista consequentia est bona 'lapis non est animai ergo lapis non est homo', et tamen ista consequentia non valet 'haec vox "ani. est quantum a d m al" non est, ergo h aec vox "h orno " non est ' , 1ta hoc de conceptibus sicut est de vocibus. S e c u n d o notandum quod 'rationale' non habet sub se diffe­ rentias ; sed hoc quod dicit de 'rationali' dicit gratia exempli, et non ut ita sit.

§

4

Proprium

s

to

autem est generi . . . [c. 7; 1 4 , 14-19). In ista parte ponit aliquas proprietates quibus differunt genus et differentia, et sunt sex. Prima est quod genus de pluribus praedicatur quam differentia, et non tantum hoc, immo de pluribus quam species vel accidens. Verbi gratia, 'animai' praedicatur de 'equo' et de 'homine' et de multis spe­ ciebus sive sint quadrupedia sive non ; 'quadrupes' autem, quod est differentia, non praedicatur nisi de animalibus habentibus quattuor pedes, et ita non praedicatur de tot de quot praedicatur 'animai'. Et similiter patet de specie et accidente, quod semper de paucioribus prae­ dicantur. § 5 Oportet . . . [c. 7; 1 4 , 1 9-20) . Hic respondet uni tacitae obiectioni, quia posset aliquis dicere quod aliqua differentia praedicatur de pluri17 homo intelgeret1] posset intelligere A [! nisi] homo add. (mg.) B ;; intelligeret1] cointdligeret BCDEG (BG in mg. ) 18 pm:mptione] alia lld. BE 20 quac . . . sunt om. A 21 negatio . mg. B d supponentium] sumptarum vd supponentium EFG ,i a om. A 23 a mg. C, om. A li Et om. A 27 est om. CD I l 24 sicut] sic CG, sit F ,: consequentia rep. A :; lapis1 om. A 26 est1] et lld. A vocibus mg . (post cor.) B 28 notandum] est lld. BG 30 ut om. A 29 et o m . BCDE CAP. 7, § 4. 5 et . . . pluribus om. A !l vd] et quam ADF 6-7 multis speciebus] animali A 7 non] quadrupedia add. DF 7-8 quod est diftia om. CF 7 quod] quac DEG 9 de1 om. A 9-1 1 Et . . . praedicantur] Sic homo praedicatur tantum de individuis quac sunt homincs, et ita non de tot de quot animai ; et similiter accidens praedicatur de paucioribus quam genus A CAP. 7, § 5.

2 uni] cuidam AD

100

EXPO SITIO IN LIBRUM PORPHYRI

DE

PRAE D I CABILIB US

bus quam aliquod genus, sicut 'corporeum' praedicatur de p1uribus quam 'animai' ; ideo respondet et dicit quod praedicta differentia debet intelligi de genere et eius differentiis divisivis, quia tale genus prae­ dicatur de p1uribus quam sua differentia, non autem de genere et eius differentia definitiva. Exemp1um : 'animai' dividitur per 'rationale' et 'irrationale', et ideo praedicatur de p1uribus quam quodcumque ista­ rum, sed definitur per 'substantiam animatam sensibilem', et non praedicatur de p1uribus quam 'sensibile'. I n t e 1 1 i g e n d u m est hic quod quamvis aliqua differentia prae­ dicatur de multis, et aliquod genus praedicatur de paucioribus, tamen aliquod genus praedicatur de p1uribus quam aliqua diferentia, quia nula differentia praedicatur de tot de quot praedicatur genus generalissimum. Similiter n o t a n d u m quod genus quandoque praedicatur de p1uribus quam accidens, et aliquod genus praedicatur de p1uribus quam quodcumque nomen importans accidentia diversarum rationum ; et hoc sufficit ad intentionem suam. Similiter s c i e n d u m est quod quando dicit differentias con­ tinere substantiam generis, non intendit quod differentia sit de essen­ tia generis sed intelligit quod differentiae ponuntur in definitione ge­ neris, quae importat explicite substantiam illius quod implicite impor­ tatur per genus.

5

10

15

2D

25

§ 6 Amplius genus [c. 7 ; 1 4, 20-21]. Hic poni t secundam proprieta­ tem generis, quae est quod genus continet potestate differentiam, sicut animai aliquod est rationale, aliquod irrationale. N o t a n d u m, sicut dictum est prius, quod genus non continet . . .

5 et dicit] dicens A 5-6 debet intelligi] intelligenda est A 6 eius om. A 7 sua � rentia] aliqua differentia per quas dividitur A 7..g de . . . definitiva] intelligenda est de differentia quae ponitur in definitione generis A 8 Exemplum] Verbi gratia A 9 ideo] anima! add. A 10 definitur . . . sensibilem] anima! definitur sic : animai est substantia animata sensibilis A l' et] tamen anima! add. A 1 1 sensibile J haec differentia sensibilis A 12 hic om. A 13 multis . . . pau15 tot de] toticioribus] pluribus quam genus A 14 aliqua] quaecunque A l! quia] sicut A dem CDEFG ;: praedicatur om. B 17 Similiter] Secundo A ;! notandum] est add. DFG 18 pluribus1 ] paucioribus A !l quam] aliquod add. A 19 nomen] non A 21 Similiter] Tertio A 11 est om. AF il differentias] differentiam CF 22 intendit] intelligit BE, nisi add. EFG 22-23 dif­ ferentia . . . quod om. EFG 23 intelligit] intendit CD 24 importat] important CDEFG 25 per] secundum A Cap. 7, § 6. dum] est add. AG

-

2 secundam] duplicem CDEFG

3 generis] propriam ad. A

5 Notan-

5

CAP.

10

7:

DE COMPARATIONE GENERIS AD DIFFERENTIAM

101

differentiam potestate sicut principium subiectivum vel effectivum, nec in aiiquo genere causae proprie dictae, sed sicut unum commune prae­ dicabile de utroque universaliter sumpto et non e converso. Et hoc est quod dicit, quod animai aliquod est rationaie, aiiquod irrationaie, et non omne ; sed omne, supple rationaie, est animai, et omne irratio­ nale. Eodem modo genus continet potestate species, et ita continere potestate non est aiiud hic quam esse in plus et communius. § 7 Amplius genera quidem [c. 7 ; 1 4 , 2 1 - 1 5 , 2]. In ista parte ponit tertiam proprietatem propriam generi, quae est quod genera sunt priora naturaiiter differentiis divisivis et inferiori bus eis ; et ideo, ablatis generi bus auferuntur differentiae, et non e converso ; sicut ab lato animali aufertur tam rationaie quam irrationaie sed non e converso, nam ablatis omnibus differentiis divisivis animalis, adhuc potest intel­ ligi quod aiiquid sit substantia animata sensibilis et per consequens quod sit animai, quia ista est definitio animalis. N o t a n d u m est hic quod auctor non intendit quod genera sint priora differentiis quasi differentiae nullo modo possint esse nisi sint genera ; sed vocat hic 'prius' illud a quo non convertitur consequentia, et ideo, quia sequitur ' a est rationaie, ergo a est animai', et non e con­ verso, ideo hoc genus 'animai' est prius ista differentia. Eodem modo intelligit quando dicit quod ablatis generibus auferuntur differentiae ; hoc est, ad negationem generis sequitur negatio differentiae cuiuscum­ que, et hoc est intelligendum si tam genus quam differentia supponant personaiiter ; sicut bene sequitur ' a non est animai, ergo a non est ra­ tionaie'. Sed si supponerent simpliciter, non vaieret consequentia ; sicut non sequitur 'nulla differentia est "animai", ergo nula differentia est "rationaie" '. S e c u n d o sciendum quod ista littera qua dicit quod si omnes difrentiae interimantur, tamen substantia animata sensibilis subintelligi po-:...

5

10

15

w

6 ve! effectivum ] nec sicut principium obiectivum A 9 rationale] et add. AD 12 plus ] pluribus FG

est

add. DEFG, add. p. sicut C

6-7 nec in aliquo ] in D 7 sed ] 1 0-1 1 irrationale] est animai et add. A

mg. ll 6 quam ] etiam add. A , non om. A 8 et . . . 1 0 est ] autem ll , om. A hic om. ll 1 1 differentiis om. A 12 hic om. A 13 et ideo om. EFG : sequitur mg. B 16 differentiae] generis A 1 7 si l quando ll 22 qua l q u e llDF 23 subintelligi l intclligi CDEF CAP. 7, § 7.

consequens om.

A

- 4-5 divisivis . . . converso

9

quod sit] quae est

a

A

102

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABILIBUS

test, quae est animai dupliciter intelligi potest sive exponi. Uno modo sic 'si omnes di.lferentiae interimantur', hoc est quacumque differentia interempta, 'potest intellig i substantia animata sensibilis'. Et hoc est verum, nam cum ista 'a non est rationale', stat quod a sit substantia animata sensibilis ; et similiter cum ista ' a non est irrationale', stat quod a sit substantia animata etc. Aliter potest exponi, distinguendo de diffe­ rentiis, quod aliquando differentiae constitutivae quae ponuntur in defmitione generis non important ilas res quae importantur per differen­ tias divisivas, et tunc potest intelligi ila definitio etiam si omnes dif­ ferentiae divisivae removeantur ; ali quando autem differentiae positae in definitione generis important illas res quae primo importantur per differentias divisivas, et tunc non est possibile. !sta distinctio debet declarari VII Metaphysicae 1, quia longum esset hic ipsam manifestare ; et ideo pro nunc prior expositio teneatur.

25

30

35

§ 8 Amplius quidem genus [c. 7 ; 1 5, 2-4]. Hic ponit quartam pro­ prietatem propriam generi, quae est quod genus praedicatur in quid, non sic differentia ; sed differentia praedicatur in quale, sicut dictum est prius. N o t a n d u m est hic, sicut tactum est prius, quod causa quare genus praedicatur in quid, et non differentia, est ista, quia genus im­ portat totam rem et non plus unam partem quam aliam, et ideo prae­ dicatur in quid ; differentia autem tantum importat partem primo, quomodo concretum accidentis importat primo accidens, et ideo praedicatur in quale et non in quid. . . .

24 quae] quod CDEFG intelligi om. A ;· sive om. A 26 Et om. BCEG 27 rationale] animai A 28 sensibilis] etc. A, mg. B, om. EG 28-29 a1 etc. mg. B 29 animata om. BCDEFG 30 quod] quia AE 32 intelligi] subintelligi A ! : illa] aliqua A 33 autem om. BCDEFG 35 possibile] et add. FG 37 et om. A ·

••.

CAP. 7, § 8. differentia A

-

3 generi] generis CDEFG

4 sic J autem add. A

CAP. 7, § 7. 1 Cf. Aristot. , Metaph., VII, Cf. supra, § 2, n o ta 1 . -

c.

9 differentia autem J sed

1 2, t. 43 (1 037b 28

-

1038a 35) .

s

to

CAP.

7:

DE

COM PARATIONE GENERIS AD DIFFERENTIAM

103

§ 9

5

10

15

�

Amplius quidem genus . . . [c. 7 ; 15, 4-6] . Hic ponit quintam pro­ prietatem, quae est quod genus est unum secundum unam speciem, sed differentiae sunt diversae ; sicut hominis est unum genus secundum speciem, quod est animai, sed eiusdem hominis vel eiusdem speciei sunt multae differentiae, sicut rationale et mortale et perceptibile disci­ plinae, quae sunt differentiae hominis quibus differt ab alis. I n t e 1 1 i g e n d u m est hic quod species non differt ab aliis per differentias tamquam per aliqua sibi intrinseca, sed tantum per aliqua quae sunt media concludendi negativam in qua negatur species ab alio, et e converso, sicut ostensum est p r i u s 1 • S e c u n d o notandum est quod eiusdem speciei sunt plura ge­ nera, sicut 'hominis' genus est 'animai' et similiter 'substantia' ; nec hoc intendit auctor negare, sed intendit dicere quod unius speciei sunt plures differentiae non subalternatim positae ; sicut secundum opinio­ nem illorum qui ponunt quod 'mortale' est differentia 'hominis' 1, istae differentiae 'rationale' et 'mortale' non sunt differentiae subalternatim positae, quia non omne rationale est mortale secundum opinionem ipsorum. Nam Deus est rationalis secundum eos, non tamen est mortalis ; nec etiam omne mortale est rationale, sed unius speciei habentis tales differentias non sunt plura genera non subalternatim posita, et hoc loquendo de generibus nobis notis, quamvis secundum intentionem P h i l o s o p h i in Topicis alicuius speciei non habentis differentias sint plura genera non subalternatim posita. 8

§ 10 Et genus quidem . . . [c. 7 ; 1 5, 6-7] . Hic ponit sextam proprieta­ tem, quae est ista quod genus est consimile materiae, sed differentia non est consimile materiae sed formae. CAP. 7, § 9. 3 unam o m . CDEFG 4-5 secundum speciem o m . A 6 multae] plures A sicut] scilicet CDEFG rationale] et add. ADG perceptibile] swceptibile B 7 quae om. A i i aliis] animali A 8- 9 per differentias] differentiis BCDEFG 9 tantum ] tamquam A, tamen E 1 3 similiter om. A B-14 nec hoc] non hic A 14 ne1 2 est om. AE '· eiwdem ] eidem A gare] quod A 17- 1 8 differentiae> . . . positae] subalternatae A 18 non om. A 19 secundum eos om. A .: est1 om. A 22 intentionem] opinionem A 23 habentis] plures add. A CAP. 7, § 10. 2-3 proprietatem] generis add. BCDEG 3 genus om. BCDEFG simile FG sed differentia] differentia autem A 4 est . . . materiae] sic BCDEFG

12

consimile]

2 Cf. supra, cap. 3, § § 8 et CAP. 7, § 9. - 1 Supra, cap. 3, § l (pp. 56s.). 3 Aristot. , Topica, VI, c. 6 ( 144b 12-13) . (pp. 66s . , 77) .

1 04

EXPOSITIO I N UBRUM PORPHYRn D B PRAEDICABIUBUS

I n t e 1 1 i g e n d u m est hic quod non dicit quod genus est materia nec quod importet materiam, sed quod est consimile materiae ; et hoc est intelligendum sic, quod sicut in composito materia est prior forma et forma sibi advenit, ita in definitione genus est prius diffe­ rentia, et proposito genere sibi advenit differentia. Et ideo, sicut forma in composito non est materia nec intrinseca materiae, sed est intrinseca tori composito, ita differentia in definitione nec est genus nec intrinseca generi, sed est intrinseca tori definitioni ; non tamen est intrinseca spe­ ciei, sicut tactum est p r i u s.

s

to

§ 11 Cwn autem . . . [c. 7 ; 1 5, 7-8] . Hic ultimo recapitulat dicens quod cum sint aliqua communia generi et differentiae praeter dieta, et simi­ liter sint aliqua propria generi et aliqua propria differentiae, praeter ista quae dieta sunt, tamen ista sufficiant.

s

(CAPITULUM 8 DE COMPARATIONE GENERIS AD SPECmM ]

§ 1 Genus autem et species . . . [c. 8 ; 1 5 , 9-12] . Postquam comparavit auctor genus ad differentiam, in ista parte comparat genus ad speciem et dividitur in duas partes. In prima ponit proprietates communes ge­ neri et speciei ; secundo poni t proprietates non communes, i bi 1 : Dif­ Jerunt autem. Prima (proprietas] communis est quod genus et species praedicantur de p1uribus, sicut dictum est 8• S c i e n d u m est quod quamvis aliqua species non praedicetur l,

6 quod1 tUld. CDEG

10 est

om.

CDEFG

7, § 1 1 . - 2 quod

CAlo. CAlo.

om.

8, A

7 estl 0111.

FG

§ 1. - 6 duas] tres

A

om.

11 necl] materia

ADG 4 sint

om.

AF ,,

et om.

8 communis

( !) A

BCDEFG

om. AF

12 intrinseca•] tori

5 isca . . . sunt] haec

A

9 dictum] supradictum

A

8, § 1 . - 1 Cf. Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, pars I, c. 22 (Opera 8 Supra, cap. 1 , § 5 ; cap. 2, 1 Infra, § 4. Philosophica l, ed. cit., pp. 71-74) . § 4, (pp. 22s . , 33ss.). CAP.

s

to

CAP.

t5

20

8:

DE

1 05

COM PARATIONE GENERIS AD SPECIEM

dc pluribus secundum intcntionem philosophorum nec actu nec po­ tentia, quia ista potentia quae non potest reduci ad actum nulla est, tamen ut in pluribus species praedicatur de pluribus ; et universaliter omnis species communis ad aliquid generabile et corruptibile, quae sunt nobis notiora et de quibus frequenter loquitur auctor secundum intentionem P h i l o s o p h i, praedicatur de pluribus vel simul vel successive. Tamen secundum veritatem quaelibet species est praedica­ bilis de pluribus, quia in hoc philosophi erraverunt. Subdit autem hic quod non tantum loquitur de specie quae est tam genus quam species sed etiam de specie quae est species et non genus. § 2

5

Commune autem bis . . . [c. 8 ; 1 5 , 1 2-1 3] . Hic ponit secundam pro­ prietatem communem, quae est quod tam genus quam species est prius illis de quibus praedicantur. I n t e I l i g e n d u m est 'prius' non in esse, sed secundum prio­ ritatem consequentiae, quia ad esse individui non requiritur nec esse speciei nec esse generis ; tamen bene sequitur arguendo ab individuo ad specie.m supponentem personaliter, et similiter ad genus ; non ta­ men e converso. § 3 Et totum . . . [c. 8 ; 1 5, 1 3J . Ponit tertiam proprietatem communem, quae est quod tam genus quam species est quoddam totum ad illa dc quibus praedicantur. S c i e n d u m est, sicut dictum est prius, quod vocatur hic 'totum' communius ad plura et plura importans, et 'pars' subintelligitur mi­ nus commune, quorum tamen ncutrum est de cssentia alterius.

16

12 reduci] duci CEF 14 omnis] quaelibct A Philosophi] philosophorum D

communis om.

CAP. 8, § 2. - 5 Intelligendum ] quod add. A prius] p r im o EFG 6 consequentiae] communem FGI tatem I 7 esse o m . CG CAP. 8, § 3. A l3

p rius o m.

l3

2

Pon i t ]

A AC

Hi c p riU'm .

6 ad plura1

om.

3 quae est

om.

D

ad

EFG

15

et

om.

DDEFG

5-6 p r i or ita tcm J pro pr ie-

i ll a ] et ita A

5

est 1 om.

106

EXPOSITIO IN LIBR UM PORPHYRII DE

§

PRAED ICABILIB US

4

Di1fert autem species [c. 8 ; 1 5, 1 5-1 8] . In ista parte ponit pro­ prietates quibus differt genus a specie, quarum prima est quod species continetur a genere et species non continet genus. Istam proprietatem probat, quia illud quod est in p1uribus quam aliud continet illud aliud ; sed genus est in p1uribus quam species ; ergo etc. Minorem probat per hoc quod genera praeiacent speciebus, et similiter genera formata dif­ ferentiis specificis transeunt in species et perficiunt species, ergo sunt in p1uribus quam species. I n t e 1 1 i g e n d u m est hic quod genus non continet species nisi quia est communius quam species et importat omnia illa quae impor­ tantur per speciem et p1ura. S e c u n d o sciendum quod signanter dicit quod species non continet genera, per hoc manifeste innuens quod genera non sunt de essentia specierum nec partes specierum, quamvis sint partes definitionum aliquarum specierum. T e r t i o sciendum quod quando dicit quod genus est in p1uribus quam species, accipit 'esse in' pro 'praedicari' ; quia genus praedicatur de p1uribus, nec aliter est in eis nisi in definitionibus. Q u a r t o sciendum quod genera non praeiacent speciebus tam­ quam partes earum, sed praeiacent differentiis in definitiorpbus specierum ; et hoc sufficit ad intentionem sua m. N a m ex hoc quod in definitione speciei ponitur primo genus et postea differentia, sequitur quod genus praedicatur de p1uribus quam species ; sicut ex hoc ipso quod ' animai' primo ponitur in definitione 'hominis' et similiter in de­ finitione ' asini' et in definitione 'bovis', sequitur quod 'animai' praedicatur de p1uribus quam 'homo' vel ' asinus' vel 'bos' ; quia semper oportet quamlibet partem definitionis praedicari de definito. Similiter quando dicit quod genera formata differentiis specificis transeunt in species, i n t e 1 1 i g e n d u m est quod non aliter infor­ mantur genera differentiis specificis nisi quia in definitione prius ponitur genus et postea additur sibi differentia, sicut materiae additur forma ; . . .

CAP. 8, § 4. 3 quarum om. A 4 a] sub A genus] genera B proprietatem] differentiam A 5 illud1 orn. A 6 Minorem probat] Minor probatur AD 8 ergo] genera add. A 9 pluribus] plus l 1 1 quia] quod AE 12 sciendum] est add. FG 14 nec . . . specierum om. EFG 1 7-18 quam . . . pluribus mg. B 20 earum om. B 21 intentionem suam] intentum suum A in] omni add. A 23 hoc om. DF 24 quod om. A 25 in definitione1 28 specificis om. om. AF 26 ve!l] et AF semper] similiter CDG, sic F 27 partem mg. B 31 postea ] post BCDEFGI 30 specificis om. BCDEFGI quia] quod AE prius] primo AD B sibi o m . A -

'

s

10

1s

7il

25

JO

CAP.

35

8:

nec aliter transeunt in species nisi quod tota definitio composita ex ge­ nere et differentia est convertibilis cum specie. Et similiter quod dicit, genera perficere species, non aliter vult nisi quod genera cum differentiis definiunt species et exprimunt distincte essentiam illius quod importatur per speciem. Et ideo 'praeiacere', 'esse in', 'formare', 'tran­ sire', 'perficere', et cetera huiusmodi, aequivoce accipiuntur in lo­ gica et in aliis scientiis realibus. §

s

10

107

D E COMPARA TIONE GENERIS AD SPECIEM

5

Unde et priora . . . [c. 8 ; 1 5 , 1 8-1 9 } . Ex praedictis differentiis infert duas alias : prima est quod genera sunt priora naturaliter quam species, secunda quod interemptis generibus interimuntur species et non e converso. I n t e I l i g e n d u m est hic quod accipit 'priora' pro magis com­ munibus, quia ab illis non convertitur consequentia. Secundo intelli­ gendum est, sicut prius, quod interemptis gencribus interimuntur spe­ cies et non e converso, quia ad negationem generis sequitur negatio speciei licet non e converso, et est bona consequentia et non e converso ; quia bene sequitur ' a non est animai, ergo a non est homo', et non e converso. § 6

s

10

Et species . . . [c. 8 ; 15, 1 9-20} . Hic ponit aliam proprietatem et dif­ ferentiam, quae est quod si sit species sequitur quod sit genus, et non e converso. S c i e n d u m est quod non oportet quod quandocumque species est, quod genus sit ; quia cum non sint nisi intentiones in anima, quam­ vis intentio illa quae est genus non sit in anima, possibile est quod in­ tentio quae est species sit in anima. S ed intelligit quod arguendo a pro­ positione in qua praedicatur esse de specie, vel aliquod aliud praedicatum, ad propositionem in qua praedicatur idem praedicatum de ge32 quod] quia AD , definitio] sunt A

33 differentia] et add. A . dicit mg. D

2 Ex] Hic pratm. A 4 et] sed A 7� intelligendum est] sciendum A 8 est] quod add. CDF sequitur negario] ad negationem speciei A, sequitur necessario B sed A CAP. 8, § 5.

CAP. 8, § 6.

arguendo

om.

EG

5

est

om.

AB

10 idem] vcl A

quod o m . A praedicatum

6 hic om. AF

quod] hic add. B

9 ad negationem ] a negatione A 10 licet. . . et1 om. A

1 1 et]

8 intelligit] intendit D F G , intelligendum C om. EG

108

EXPOS ITIO IN L I B R U M PORPHYRII D E PRAED ICABILIB L" S

nere, est bona consequentia et non e converso ; sicut sequitur 'homo est vd homo currit, ergo animai est vel animai currit', et non e converso. Et intelligendum est quod omnes regulae intelligendae sunt si termini supponant personaiiter et non confuse et distributive ; nam si termini supponant simpliciter, non vaiet consequentia, sicut non sequitur "homo" est species, ergo "animai" est species'. Similiter si supponant confuse et distributive non oportet quod sit bona consequentia, sicut non sequitur, 'omnis homo currit, ergo omne animai currit', sed e converso.

1s

'

§ 7 Et genera [c. 8 ; 15, 20-21 ] . Hic ponit tertiam differentiam, quae est quod genera univoce praedicantur de speciebus, et non e converso. I n t e I I i g e n d u m est quod genera praedicantur de speciebus universaliter sumptis, sed non e converso, quamvis praedicentur de cis particulariter sumptis. ...

5

§ 8 Amplius quidem genera [c. 8 ; 15, 21-23] . Ponit quartam dif­ ferentiam, quae est quod genera abundant continentia specierum quac sunt sub ipsis, sed species non abundant continentia specierum sed abun­ dant differentiis. Et vult dicere quod genus habet piures species sub se quam species, sed species non habet sub se piures species quam genus, sed piures habet differentias quam genus. I n t e I I i g e n d u m hic quod ista non est differentia inter quod­ cumque genus et suam speciem, quia sicut ostensum est p r i u s aliqua species non habet differentias. Sed ista est differentia inter genus et speciem habentem differentias ; et frequentcr auctor Ioquitur tan­ tum de genere et specie habentc differentias, et non de aliis. S c c u n d o sciendum quod species habcns differentias habct plu­ res differentias in sua definitione quam genus. Illae tamen differentiae ...

5

1,

14 etl non] tamen A 1 3 intelligendum est] sciendum A . omnes] tales add. A est species] Sortes est homo EG 'i animai] Sortes G, om. E 17 consequentia om. B CAP. 8, § 7. - 4 genera] non add. A 6 particulariter] ve! indefinite add. A

speciebus] generibus A

16 homo

5 sed . . . converso om. A

CAP. 8, § 8. - 2-3 differentiam] proprietatem EFG 4 sub j ab DG 6 sed . . . species1 mg. sed] licet add. A 7 sed] species tamen AF 8 Intelligendum] est add. CDG est om. A 1 1 loquitur] hic add. D 13 sciendum] est add. DG quod] licet add. A

D

,

CAP. 8, § 8.

- 1

Supra , cap.

2,

§ 11

et

cap.

3,

§ 9 (pp.

4 'J ,

69) .

10

CAP.

1s

9:

DE COMPARATIONE GENERIS AD

1 09

PROPRIUM

sunt divisivae generis, sed non sunt ipsius generis tamquam ipsum de­ finientes ; et haec est intenti o auctoris. § 9

s

Amplius neque species . . . [c. 8 ; 15, 23-24 ] . Hic ponit quintam differentiam, quae est quod nulla species est genus generalissimum et nullum genus est species specialissima, quamvis aliqua genera sint spe­ cies et aliquae species genera.

(CAPITULUM 9 DE

COMPARATIONE GENERIS AD PROPRIUM

§

10

)

1

Generis autem et proprii ... [c. 9 ; 1 6, 1-3] . In ista parte comparat genus ad proprium ; et primo ponit proprietates communes, secundo proprias, i bi 1 : Difrt autem. In prima parte poni t tres proprietates com­ munes. Prima est quod tam genus quam proprium sequitur ad spe­ ciem ; sicut sequitur 'si homo est, animai est', et similiter 'si homo est, risibile est'. S c i e n d u m est quod semper a specie ad genus et ad proprium est bona consequentia, si termini supponant personaliter et in conse­ quente non supponant confuse et distributive ; aliter non oportet. § 2 Et aequaliter... [c. 9 ; 1 6, 3-6] . Ponit secundam proprietatem communem, quae est quod sicut genus aequaliter praedicatur de suis 15-16 definientes] definiens FG CAP. 8, § 9. - 2 Hic om. A

-

CAP.

5 specics] sunt tultl. AD

9, § l . 6 prima] qua FC 8 similiter] sequitur aJtl. A, et] a genere aJJ. CDE, a specie aJJ. F, genus tuld. G CAP. 9, § 2.

CAP.

9, § 1 .

3 aequaliter] essentia.liter AEFG

- 1 Infra, § 4.

om.

BE

10

est om.

AE

1 10

EXPOSITIO IS LIBRUM PO RPHYRII DE PRAEDICABILI B U S

speciebus, ita proprium aequaliter praedicatur de contentis sub ipso cuius est proprium ; quia sicut 'animai' aequaliter praedicatur de 'homine' et 'equo', ita 'risibile' aequaliter praedicatur de ' Sorte' et 'Pla­ tone', qui continentur sub 'ho mine' de quo primo praedicatur.

s

§ 3 Commune autem . . . [c. 9 ; 1 6, Cr7] . Ponit tertiam proprietatem communem, quae est quod sicut genus praedicatur univoce de suis spe­ ciebus, ita proprium praedicatur univoce de illis quibus est proprium. S c i e n d u m est quod in tota ista parte accipit proprium quarto modo dictum, et non aliis modis. S e c u n d o sciendum quod acci­ pit proprium in ista ultima parte pro eo quod est proprium uni speciei. T e r t i o sciendum quod proprium praedicatur aliquo modo univoce de ils de quibus praedicatur, non tamen praedicatur in quid sicut genus.

s

10

§ 4 Difert autem . . . [c. 9 ; 1 6, 9-1 0] . Hic ponit proprietates proprias non communes, quarum prima est quod genus est prius proprio, et proprium posterius. Nam 'animai' prius est, et deinde dividitur differenti et propriis. P r i m o sciendum quod loquitur hic de proprio alicuius speciei contentae sub genere, et tunc genus est ilio proprio prius, quia com­ munius ; nam genus praedicatur de aliis speciebus, non sic illud pro­ pnum. S e c u n d o sciendum quod genus aliquando dividitur propriis suarum specierum, sicut 'animai' potest dividi per ' disciplinabile' et 'indisciplinabile'. T e r t i o sciendum quod non omne genus dividitur differentiis, sed aliquod, scilicet illud genus quod habet species habentes differentias. 4 acqualiter] estialitcr AEFG Il contentis) s uis oontentis seu CDEFG, suis speciebw oontentis 5 acqualiter] esntialitcr AEF seu B 4-5 ipso . . . propriwn] eo de quo primo praedicatur A 7 primo] priw EF 6 equo] e conveno ACDG !! acqualiter] esliter AEF, om. G A tio A

om.

CAP. 9, § 3. - 2 Ponit ] Hic priiDn. A li tertiam] sc A 3 oommunem om. A li suis 4 quibw] quorum A, cuiw C, de quibw D 5 est om. AF .: in tota om. A : parte] ra6 sciendum] est add. BG 8 propriwn om. AF

CAP. 9, § 4. - 3 non . . . quarwn om. A Il prima] talis add. BCDEF 4 propriwn] est add. A i postcriw] genere add. A Il et om. ACF 6-10 Primo . . . Secundo A, om. BCDEFGIX 10 aliquando] aliquo modo A " dividitur] dicitur aecipitur A 11 specierwn] diffi:rentiarum AB 13 Tertio] Secundo CFG, Quarto B, om. E

s

10

CAP.

9 : DE

11 1

COMPARATIONE GENERIS AD PROPRIUM

§ 5

5

Et genus . . . [c. 9 ; 1 6, 10-1 1 ] . Ponit secundam differentiam quae est quod omne genus praedicatur de pluribus speciebus, proprium vero non praedicatur de pluribus speciebus sed de una sola specie cuius est proprium ; et loquitur hic non de proprio in communi sed de proprio alicuius speciei.

§ 6

5

to

t5

Et proprium quidem . . . [c. 9 ; 1 6, 1 1-14] . Ponit tertiam differen­ tiam quae est quod proprium conversim praedicatur de ilio cuius est proprium ; hoc est, proprium est convertibile cum ilio cuius est proprium ; genus vero de nullo, - hoc est, de nulla specie conversim prae­ dicatur ; hoc est, genus non est convertibile cum quacumque specie nec cum proprio cuiuscumque speciei. Sicut non sequitur 'si a est ani­ mal, a est homo', nec 'si a est animai, a est risibile' ; et ideo 'animai' non est convertibile cum 'homine' nec cum 'risibile'. S ed bene sequitur 'homo est, ergo risibile est', et e converso ; et ideo 'homo' et 'risibile' sunt convertibilia. S c i e n d u m quod ista differentia vera est accipiendo proprium quarto modo, sive sit proprium speciei sive generi sive cuicumque. S e c u n d o sciendum quod semper ab uno convertibilium ad reli­ quum est bona consequentia si termini supponant personaliter, et eodem genere suppositionis personalis.

§ 7

5

Amplius proprium . . . [c. 9 ; 1 6, 14-1 6]. Ponit quartam differentiam, quae est quod proprium inest speciei et omni contento et soli, genus autem inest speciei et omni contento sed non soli ; et hic accipit proprium quarto modo, similiter hic accipit 'inesse' pro 'praedicari'. CAP 9, § 5. .

3-4 speciebus . . . pluribus om. B

3

vero

om. CF

4 speciebus mg. B,

om. CDE

CAP. 9, § 6. 2 Ponit] Hic praem. AD 7 nec . . . speciei om. A , ; a om. AF 9 convettibile] nec tuld. A :: cum homine mg. B .i risibile] risibili BDG 11 sunt convertibilia] non IW1t convertibilia cum animali I 12 Sciendum] est add. BG 13 modo] dictum tuld. A l! sive1 generi om. CD · generi] generis FG cuicumque] cuiuscumque FGI

2 Ponit] Hic praem. AC CAP 9, § 7. do] et tuld. A hic rep . A, orn. BDE .

3 inest] convenit A

4 et1 om. CF

5

mo-

1 12

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE P RAEDICABILI B U S

§ 8 Amplius species . . . (c. 9 ; 1 6, 1 6- 1 8] . Ponit quintam differentiam, quae est quod species interemptae non interimunt genera, sed propria interempta simul interimunt ea quorum sunt propria. Similiter e con­ verso, interemptis illis quorum sunt propria, interimuntur propria. Vult dicere quod ad negationem speciei non sequitur negatio generis ; sicut non sequitur 'asinus non est homo, ergo asinus non est animai' ; sed ad negationem proprii sequitur negatio illius cuius est proprium, et e converso, sicut sequitur 'asinus non est homo, igitur asinus non est risibilis', et e converso sequitur 'asinus non est risibilis, ergo asinus non est homo'. Et hoc est verum si termini supponant personaliter, et ideo non loquitur de interemptione reali, sed de interemptione quae est consequentia quaedam ex duabus negativis.

10

(CAPITULUM 1 0 DE

COMPARATIONE GENERIS AD ACCIDBNS

)

§ 1 Generis vero et accidentis . . . [c. 1 0 ; 1 6, 1 9 - 1 7, 2] . In ista parte comparat genus ad accidens, et primo ponit unam proprietatem communem eis, secundo non communem i bi 1 : Di.lfert autem. Dici t ergo primo sic, quod commune est tam generi quam accidenti praedicari de pluribus, et hoc sive sit accidens separabile sive inseparabile. De se­ parabili patet, quia moveri praedicatur de pluribus ; de inseparabili etiam patet, quia nigrum praedicatur de corvis et Aethiopibus et aliquibus inanimatis. I n t e 1 1 i g e n d u m est quod accipit hic accidens pro praedica­ bili de multis contingenter, et non pro accidente exsistente extra ani­ mam et informante suum subiectum ; nam tale non praedicatur de CAP. 9, § 8. - 3 spccies) si spces sint A 11 interimunt] interimumtur AD 4 interimunt) interimuntur AB : ea ) illa F, omnia A il propria] et ad. A 1 0-1 1 sequitur . . . homo 011 . A 12 de interemptione 011. BCEF '

CAP . 10, § 1. - 6 secundo] aliam lld. A 7 sic 011 . AC 8 sive1) accidens lld. B 8-9 separabili] separabilibus CDEFG 10 quia] quod BC i! corvis] corvo FG 10 et1 ] de lld. ADF : et1] de lld. ADF, ali add. AF 12 hic] scilicet ttdd. B

CAP. 10, § 1 . - 1 Infra, § 2.

s

10

CAP.

1s

10 : DE

COMPARATIONE

GENERIS AD

A C CIDENS

113

pluribus. Unde nulla albedo praedicatur de pluribus, sed hoc commun e 'albedo', quod non est aliquis color exsistens, praedicatur de pluribus. Similiter s c i e n d u m quod non est aliquod praedicabile tale de aliquo hic inferius, quin si t praedicabile de aliquo alio ; et ita est praedicabile de pluribus vel simul vel successive. § 2

s

10

15

71

25

Difert autem genus . . . (c. 1 0 ; 1 7 , 3-6] . In ista parte ponit aliquas proprietates proprias, et sunt quattuor. Prima est quod genus est ante speciem et prius ea, sed accidens est posterius specie ; nam quamvis accipiatur accidens inseparabile, tamen posterius est accidens quam illud cui accidit. S c i e n d u m est quod genus non est prius specie nisi tantum prioritate consequentiae, scilicet quod est illud a quo non convertitur consequentia ; et tali modo potest accidens esse prius. Tamen differentia est, quia non est ita formalis consequentia a specie ad accidens sicut a specie ad genus ; unde nullo modo potest intelligi quod ista stant simul ' Sortes est homo' et ' Sortes non est animai'. Tamen quo d Sortes sit homo et non sit albus bene stant simul, et ita a specie ad ac­ cidens separabile, hoc est ad praedicabile tale, non est formalis consequentia. Similiter maior repugnantia est inter ista, ' a est corvus' et ' a non est animai', quam inter ista, ' a est corvus' et ' a non est niger'. Similiter genus sic est prius tali prioritate quod non importat aliquid posterius ilio quod importatur per speciem ; sed accidens, hoc est tale praedicatum, quamvis sit aliquo modo prius, aliquando tamen importa t aliquid posterius eo quod importatur per subiectum. Verbi gratia, hoc praedicatum 'nigrum' importat nigredinem quae est simpliciter poste­ rior corvo quia est vere accidens eius ; et hoc sufficit ad intentionem auctoris. Similiter haec est differentia, quod omne genus est prius tali prioritate omni specie de qua praedicatur sed non omne tale accidentale est prius ilio de quo praedicatur. Verbi gratia, sequitur ' a est medicus, ergo a est homo', et non sequitur e converso ; et ita 'homo' est prius et 'medicus' posterius tali prioritate. 1 6 exsistens] extra animam add. FG

17-19 Similiter. . . succesve om. AX

CAP . 10, § 2. 2 aliquas om. A 8 consequentiae] communi FG, co=unitatis I 10 ita om. EF 12 simul om. AEF 14 separabile] inseparabile AD 15 repugnantia] con.sequentia FG Il ista] istas A 16 ista] istas A 20 subiectum] speciem FG 23 auctoris om. A 26 prius] animai A

OCII:HAM,

OPEI PHILOSOPIUCA

n

Il

114

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII D E PRAED ICABIL! B t; S

§ 3 Et genera quidem [c. 1 0 ; 1 7, 6-8] . Hic ponit secundam dif­ ferentiam, quae est quod illa quae participant genera aequaliter parti­ cipant genera, non sic ea quae participant accidentia aequaliter partici­ pant ea ; et ratio est quia accidentia suscipiunt intensionem et remissionem, non s1c genera. I n t e 1 1 i g e n d u m quod aliqua non participant genera nisi quia praedicantur de eis, ita quod 'participari' est frequenter in logica idem quod 'praedicari', et 'participare' idem quod 'su bici' ; et ita accipitur hic. S e c u n d o sciendum quod vult dicere quod talia praedicata accidentalia praedicantur de illis de quibus praedicantur secundum magis et minus, sicut unus est magis albus et alius minus albus. Non sic ge­ nera, unde non dicitur quod Sortes est magis animai quam Plato. T e r t i o sciendum quod ista differentia non est universalis, quia aliqua talia praedicata non praedicantur cum magis et minus, sicut nec genera nec spectes. ...

s

10

1s

§ 4 Et accidentia quidem [c. 1 0 ; 1 7, 8-10] . Ponit tertiam diffe­ rentiam, quae est quod accidentia subsistunt in individuis, sed genera et species non subsistunt in individuis sed sunt priora substantiis indi. . .

��-

5

S c i e n d u m quod talia praedicata non subsistunt in individuis, non plus quam voces subsistunt in eis, sed tantum important aliquas res frequenter subsistentes individuis 1, hoc est exsistentes in substantiis individuis. Genus autem et species universaliter non subsistunt in in­ dividuis nec important res subsistentes in individuis, sed important ipsasmet res subsistentes. Et haec est intentio auctoris. CAP. 10, § 3. 3 aequaliter] cstialiter DEF 4 aequaliter] csntialiter CDEF 6 sic] autem add. AE 7 lntelligendum] est add. DEG, autem hic add. A 10 sciendum] notandum E FG, est add. BG -

CAP. 10, § 4. 2 tertiam om. AE 3 in om. BG 4 in om. BG 6 Sciendum] est add. FG l individuis] sed sunt priora add. EFG 7 in om. A L tantum] tamen BCDGI, non F 8 subsistentes] in add. CDEF 8-10 hoc . . . individuis om. CDEFGX 8 cxsistentes] subsistentes B 10 res om. ACG Il in om. A -

CAP. 1 0,

§ 4. - 1 Libentius legerem, ut CDEF, ' subsistentes in individuis ' (G. Gal) .

10

CAP.

10 :

D.B COMPAllATIONE

GENERIS

AD A CCIDENS

115

§ 5

5

10

Et genus quidem . . . [c. 1 0 ; 1 7, 1 0-13] . Ponit quartam differentiam, quae est quod omne genus praedicatur in quid de omnibus suis spe­ ciebus et inferioribus, sed accidens praedicatur in quale vel quomodo aliquid se habeat ; sicut si aliquis interrogetur 'qualis est Aethiops ?', respondetur quod est niger, et si quaeratur 'quomodo Sortes se ha­ beat?', respondetur quod sedet vel ambulat. S c i e n d u m quod aliquod praedicatum dicitur praedicari in quale vel in quid vel in quomodo vel in quando vel in ubi, et sic de aliis, secundum quod per ipsum respondetur ad aliquam quaestionem factam per tale interrogativum. § 6

5

10

15

Genus quomodo ab aliis . . . [c. 1 0 ; 1 7, 14 - 1 8, 9 ]. In ista parte re­ movet quamdam tacitam obiectionem pro modo determinandi certa alia residua. Posset enim aliquis dicere quod sicut in parte praecedenti fecit quattuor combinationes comparando genus ad alia quattuor, quod ita esset facturus postea, comparando quodlibet sequentium ad alia quattuor. Hoc removet dicens quod quamvis dictum sit quomodo ge­ nus differat ab aliis quattuor, et eodem modo contingeret comparare quodlibet sequentium ad alia quattuor, et ita cum sint quinque possent fieri viginti differentiae vel combinationes, nam comparando quodlibet de quinque ad quattuor fierent viginti obviationes, hoc tamen posterius non est faciendum. Nam semper posteriores comparationes sunt una pauciores quam priores, et ita secundae sunt una pauciores quam primae et per consequens non sunt nisi tres ; et similiter tertiae sunt una pauciores quam secundae et per consequens non erunt nisi duae ; et quartae erunt una pauciores quam tertiae et per consequens non erit nisi una. Et ita in universo non erunt nisi decem, scilicet quattuor et tres et CAP. 10, § S. 3 omnc o m . A . i omnibw o m . D F 4 et om. A i i praedicatur o m . A 5 intcrrogctur] intcrroget AF 6 Sortcs om. A 7 quod] quoniam AG .� vel] quod aJtl. DG 8 aliquod . . . dicitur] pracdicta dicuntur FG 9 vel1 in quomodo om. A 10 aliquam om. AE CAP. 10, § 6. - 4 aliquis om. A 5 combinationcs] obviationcs EFG S-7 quod. . . quattuor mg. B 7 Hoc] Hic B Il diccns] dubitationem B 8 modo] dictum atltl. B 10-1 1 nam . . . obviationcs om . AD 1 1 viginti] 24or I ii obviationcs] combinationcs CI, comparationcs X 12 non est om. A ,: scmper] proptcr A d comparationcs] combinationcs A 13 priores. . . primac rq. p. quam (/in. 15) A 14-15 ct1 . . . sccundac mg. B 15 quartae] duae A, corr. in quattuor B, quattuor CDFG 1 6 tcrtiae] res DFG 17 decm, scilicct om. A

116

EXPOSITIO I N LIBRUM PORPHYRII D E PRAEDICABILIBUS

duae et una ; et ratio huius est quia genus differt a quattuor, scilicet differentia, proprio, accidente et specie, et ita sunt quattuor compara­ tiones. Ex hoc enim quod comparatur et datur differentia inter genus et differentiam, datur etiam differentia inter differentiam et genus ; et ita non oportet comparare differentiam ad genus, sed sufficit com­ parare ad speciem, proprium et accidens ; et ita i bi non erunt nisi tres comparationes. Similiter ex hoc quod in primis comparationibus data est differentia inter genus et speciem, et in secundis inter differentiam et speciem, data est differentia inter speciem et genus et inter speciem et differentiam ; et ita non oportet comparare speciem in tertiis dif­ ferentis vel comparationibus nisi ad proprium et accidens, et ita non erunt nisi duae. Et propter eandem rationem non oportet ultimo nisi comparare proprium ad accidens, quia differentia proprii ad alia tria data est prius 1, et similiter differentia accidentis ad alia tria ; et ita erunt tantum decem in universo. Scd de primis quattuor dictum est prius ; nunc autem dicendum est de reliquis.

:lJ

25

30

[CAPITULUM 1 1 DB

COMPARATIONB DIFFERENTIA.E AD SPE CIBM

)

§ 1 Commune igitur est di.tferentiae ... [c. 1 1 ; 1 8, 10-13] . In ista parte comparat differentiam ad alia tria, quia de ipsa in comparatione ad genus dictum est p r i u s 1• Et primo comparat differentiam ad speciem ; secundo ad proprium, ibi 1 : Di.lferentia vero; tertio ad acci­ dens, i bi 8 : Di.lferentiae vero. Prima dividitur in duas partes ; in prima ponit duas proprietates communes, in secunda quattuor differentias, 19 proprio] et tld. AF il quattuor om. AC 19-20 comparationcs] et add. A 23 ibi 24 comparationcs mg. B 26 et1 om. A 28 et1] ad tld. CF 29 erunt] ibi tld. EG Il oportct] dcbct B Il nisi om. AF 31 data . . tria mg . B 32 decem] 4or I ' ! quattuor] decem A 33 autem om. EFG om.

DE

CAP.

.

1 1 , § 1.

-8

duas]

tres

A

CAP. 10, § 6. - 1 Supra, cap . 6-10. CAP. 1 1 , § 1. - 1 Supra, cap. 7 (pp. 96-104 } . cap. 13, § 1 .

1 Infra, cap. 12, § l .

8 Infra,

5

CAP. 1 1 : DE COMPARA TIONE DIFNTIAE AD SPECIEM 10

15

117

ib i ' : Proprium autem. Prima proprietas communis est ista, quod species et differentiae aequaliter participantur ab ils de quibus praedicantur , sicut homines particulares aequaliter participant 'homine' et 'rationali' quae est differentia . S c i e n d u m quod accipit 'participari' pro 'praedicari' ita quod nec differentia nec species praedicatur de aliquo secundum magis et minus, sicut non dicitur quod Sortes est magis homo quam Plato, nec etiam magis rationalis.

§ 2

5

Commune vero est . . . [c. 1 1 ; 1 8, 1 3-14] . Ponit secundam proprie­ tatem communem, quae est quod differentia et species semper adsunt illis quae ipsa participant, sicut Sortes semper est rationalis et semper est homo. S c i e n d u m quod quamvis Sorte non exsistente, non sit ratio­ nalis nec homo, tamen Sorte exsistente, necessario est homo et ratio­ nalis ; et ita est de quolibet alio.

§ 3

s

10

Proprium autem diferentiae . . . [c. 1 1 ; 1 8, 1 6- 1 9 ] . In ista parte ponit quattuor differentias inter differentiam et speciem. Prima est quod differentia praedicatur in eo quod quale, species vero in eo quod quid. Nam etsi homo accipiatur ut qualitas, non tamen est simplici­ ter qualitas sed est illud quod constituunt differentiae advenientes generi. S c i e n d u m est quod quia differentia principaliter importat par­ tem rei, ideo praedicatur in quale, sive importet materiam rei sive formam, et ideo per ipsam respondetur ad quaestionem factam per quale. Sed species importat totum, et ideo praedicatur in quid et per ipsam respondetur ad questionem factam per quid. Sciendum s e c u n d o quod differentiae advenientes generi non 10-1 1 species et dilferentiae am. BCDEFGI 11 aequaliter] essentialiter CEF homini B, hominem F 14 Sciendum] Notandum A CAP. 1 1 , § 2.

3 adsunt] in add. B

12 homine]

6 Sciendum] Notandum A

CAP. 1 1 , § 3. 4 vero am. BCDF 5 ut am. CDFG , qualitas] qualiter A 7 est] hic lld. FG, am. AE quia am. CDEF 8 rei1 ] et add. DF rei1 am. A 9 per ipsam am. FG 12 Sciendum ] Notandum A, est add. FG

' Infra, § 3.

118

BXPOSITIO IN UBRUM PORPHYil D E PIL\EDICABIUBUS

constituunt proprie speciem, sed improprie loquendo, quia constituunt defìnitionem quae convertitur cum specie ; et ita improprie loquendo constituunt speciem.

1s

§ 4 Amplius in pluribus . . . [c. 1 1 ; 1 8, 1 9-21 ] . Ponit secundam diffe­ rentiam, quod frequenter differentia est in pluribus, hoc est praedi­ catur de pluribus, quam species ; sicut 'quadrupes' praedicatur de plu­ ribus differentibus specie ; sed species praedicatur de individuis solum. S c i e n d u m quod non omnis differentia praedicatur de pluribus quam species, sed aliqua. S e c u n d o sciendum quod loquitur hic de specie specialissima. T e r t i o sciendum quod poni t quod 'qua­ drupes' est differentia animalis gratia exempli tantum.

5

§ 5 Amplius differentia . . . [c. 1 1 ; 1 8, 21-23] . Ponit tertiam differen­ tiam, quae est quod differentia est communior et prior specie cuius est differentia ; sicut rationale est prius homine, quia interempto ratio­ nali interimitur homo, sed non e converso quia remanet Deus qui est rationalis. I n t e I l i g e n d u m est quod ista differentia non est communis, quia aliqua differentia est convertibilis cum specie cuius est differentia, aliqua non. S e c u n d o sciendum quod illud quod dicit de 'ratio­ nali', quod est commune ho mini et Deo, dici t tantum gratia exempli.

s

10

§ 6 Amplius quidem . . . [c. 1 1 ; 1 8, 23 - 1 9, 3] . Ponit quartam diffe­ rentiam, quae est quod differentia composita cum alia differentia, si­ cut rationale et mortale, componunt substantiam hominis ; species autem et species non componunt sic. Et hoc est quod dicit quod spe13-14 quia . . . loquendo

om.

FG

CAP . 1 1 , § 4. - 2-3 differentiam] quac est ista add. A FG 8-9 Tcrtio. . . tantum om. F

tur

om.

om.

BDEG

CAP. 1 1 , § 5. - 2-9 Ponit . . . non differentia1] et add. DG

om.

CAP. 1 1 , § 6. - 3 alia] aliqua A ci es ] eu m alia specie FG

F 4 priw] prior DG 10 quod est commune

3 quod

om.

om.

BDEF

5 praedica-

7 est1 om. BCE 8 differential BCDEFGIX . tantum] salurn A

4 componunt] unam speciem scilicet add. X

5 et spe-

5

1 19

CAP. 1 1 : DE COMPARATIONE DIF AD SPECIEM

10

1s

20

25

30

cies non componitur ut gignat aliam, hoc est, una species non definit aliam nec componitur cum ea. Et quia aliquis posset dicere quod una species gignit aliam, sicut equa et asinus gignunt mulum, ad hoc respondet dicens quod quamvis aliqua equa particularis cum aliquo asino particulari permisceatur ad generandum mulum, tamen equa simpliciter - hoc est species ista - cum asino simpliciter, hoc est cum specie ista alia, numquam convenit ad perficiendum mulum ; hoc est, illae duae species non componuntur in definitione ut exprimant substantiam muli. S c i e n d u m quod duae differentiae non tantum subalternatim positae componuntur aliquando in definitione simul, sed etiam ali­ quando duae non subalternatim positae ; tamen quod dicit de rationali et mortali dicit tantum gratia exempli, quia secundum veritatem mor­ tale non est differentia essentialis hominis. S e c u n d o sciendum quod hoc quod dicit quod rationale et mortale componunt in substantia hominis, per hoc innuens quod ali­ quae differentiae componunt substantiam speciei vel substantiam rei, non est aliter intelligendum nisi quod componunt definitionem expri­ mentem substantiam rei ; et etiam exprimunt partes componentes substantiam rei. Et hoc est verum de differentiis non subalternatim positis, et iste est modus loquendi frequenter auctorum in talibus. Unde in rei veritate, et de virtute sermonis loquendo, nulla differcntia est de substantia speciei vel rei, vel pars sua essentialis et intrinseca, sed tan­ tum est quaedam intentio in anima sive conceptus distinctus a specie et a re, exprimens tamen partem rei et supponens pro ipsa re cuius exprimit partem essentialem.

-

-

6 aliam ] speciem add. FG 7 aliam] speciem add. FG 8 ad hoc] aliter C, om. DFG 10 permisceatur] commisceatur A 1 1 cum . . . simpliciter om. D 1 2 alia om. EF convenit] conveniret CF, perveniet A 13 ut mg . D 16 etiam om. AC 17 quod] quando CDEFG 20 Secundo] Tertio AFG 21 in substantia] substantiam EF 23 aliter] realiter FG, aliud D 25 non om. A p os it i s om. D 26 est om. A auctorum] auctor A 24-25 et . . rei om. DD 27 e t om. A 28 cssentialis] materialis A 30 tamen] tantum DFG rei et om. EF .

120

EXPOSmO IN UBJI.UM PORPHYlUI DE PllAEDICABILIBUS

(CAPITULUM 12 DB COMPARATIONB DIFFBRBNTIAB AD PROPRIUM ]

§ 1 Difl'erentia vero et proprium (c. 1 2 ; 1 9, 4-7] . In ista parte comparat differentiam ad proprium, et primo ponit duas proprietates communes, secundo poni t duas differentias, i bi 1 : Proprium autem. Prima proprietas communis est ista, quod differentia et proprium aequaliter participantur ab illis quae ipsa participant, sicut rationalia aequaliter sunt rationalia et risibilia aequaliter sunt risibilia. S c i e n d u m quod accipit 'participari' pro 'praedicari' et intelligit quod differentia et proprium non praedicantur de illis de quibus praedicantur cum istis adverbiis 'magis' et 'minus', sicut non contingit dicere quod Sortes est magis rationalis et Plato minus, et similiter de risibili. . . .

5

to

§ 2 Et semper [c. 1 2 ; 1 9, 7-9] . Ponit secundam proprietatem, quae est quod tam differentia quam proprium semper adest omni contento, - hoc est, semper praedicatur de omni contento. Nam quamvis homo non semper currat, semper tamen est bipes et semper natus est currere ; et similiter quamvis homo non semper rideat, semper tamen natus est ridere. I n t e I l i g e n d u m est hic quod hoc quod dicit de bipede dicit tantum gratia exempli. S e c u n d o sciendum quod quamvis differentia et proprium dicantur semper de omni contento sub subiecto, non tamen semper actus consequentes dicuntur de omni tali. T e r t i o sciendum, sicut prius, quod proprium non est aliqua ...

CAP. 12, § 1. - 5 diff"erentiam s. /in. B1 rentias] secunda add. AD 9 et om. CE 13 et om. A

'1

proprium] speciem FG duas] tres B 6 diffe1 0-1 1 intelligit] est intelligendum A, imendit DFG

CAP. 12, § 2. - 3 est] ista add. A 4 hoc . . . contento om. CDEFG est om. A 4-6 hosemper rtp. B tamen mg. D, aptus mo . . . quamvis om. (hom.) B 6 et om. A homo om. A add. AF 8 hic om. A 10 sciendum ] est add. DFG 11 semper1 om. EFG semper1 om. A 12 dicumur] semper add. BCDEG .

CAP.

1 2, § 1 .

-

1

Infra, §

3.

5

10

13 :

CAP.

15

DE C OMPARATIONE D IFFERENTIAE

AD

A C C:I nENS

121

res exsistens in subiecto, sed tantum est aliquod praedicabile, verificabile de aliquo subiecto, non pro se sed pro re, quia supponit pro eodem pro quo supponit subiectum. § 3

5

Proprium autem ... [c. 1 2 ; 1 9, 1 1-13] . In ista parte ponit duas dif­ ferentias inter proprium et differentiam, quarum prima est quod dif­ ferentia dictur frequenter de pluribus speciebus, sicut 'rationale' de homine et Deo ; proprium autem de una sola specie cuius est proprium. I n t e 1 1 i g e n d u m quod non omnis differentia dicitur de plu­ ribus speciebus, sed aliqua sic et aliqua non ; et in proposito loquitur de proprio unius speciei et non unius generis. § 4

5

Et differentia quidem ... [c. 1 2 ; 1 9, 1 3- 1 5 ] . Hic ponit secundam differentiam, quae est quod differentia consequitur ista quorum est differentia et non convertitur ; proprium autem conversim praedicatur de illis quorum est. Vult dicere quod aliqua differentia non convertitur cum specie cuius est seu de qua praedicatur, sed est communior et in plus, quamvis aliqua sit convertibilis ; proprium autem est converti­ bile cum specie de qua praedicatur, et ita loquitur de proprio quod est proprium speciei et non generi.

(CAPITULUM 1 3 DB COMPARATIONE DIFFBRENTIAE AD ACCIDBNS

)

§ 1

Differentiae vero et accidenti ... [c. 1 3 ; 1 9, 1 6-1 7 ] . In ista parte comparat differentiam ad accidens, e t dividitur in duas partes ; m 15 re] sua add. A CAP. 12, § 3. - 3 inter . . . differentiam om. A 5 et] dc: A, et de DF est add. AG 7 speciebw om. A C sed aliqua sic mg. B sic om. CDE

6 lntelligendum ]

6 specie] differentia A qua ] dicitur se de qua add. A 8 cum ] de EG ita ] hoc A, ideo D 9 generi ] magis quam de eo quod est proprium generi add. FG, quod dc eo quod est p ropri um generi add. E

CAP. 12, § 4 .

5 differentia mg. B

7 quamvis aliqua sit ] quam alia sic A

1 22

EXPO SITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABI LIB U S

pri ma parte ponit duas proprietates communes, et in secunda ponit differentias, i bi 1 : Difrunt autem. Prima proprietas est, quod tam dif­ ferentia quam accidèns praedicatur de p1uribus. I n t e 1 1 i g e n d u m est quod non accipit hic accidens pro ali­ qua re extra informante materiam sive aliquam rem extra, sed pro praedicabili supponente pro ilio pro quo supponit illud de quo prae­ dicatur.

to

§ 2 Commune vero . . . [c. 1 3 ; 1 9 , 1 8-1 9 ] . Ponit secundam proprietatem communem differentiae et accidenti inseparabili, quae est quod sicut differentia semper adest omnibus de quibus praedicatur et quibus com­ petit, ita accidentia inseparabilia semper adsunt, hoc est semper praedicantur de illis quorum sunt accidentia inseparabilia ; sicut bipes, quod est differentia, semper adest hominibus, hoc est semper praedicatur de hominibus ; et similiter nigrum semper adest corvis, hoc est semper praedicatur de corvis dum corvi sunt.

5

§ 3 Diferunt autem . . . [c. 1 3 ; 1 9 , 2 1 - 20, 3 ] . Hic ponit tres diffe­ rentias inter differentiam et accidens, quarum prima est quod diffe­ rentia continet speciem, accidentia autem aliquo modo continent eo quod sunt in pluribus subiectis - hoc est, praedicantur de pluribus subiectis - et continentur quodam modo, eo quod subiecta non sunt tantum susceptiva unius accidentis sed p1urium. I n t e 1 1 i g e n d u m est quod sicut aliqua res potest habere p1ura CAP. 13, § 1 . - 6 communes om. A 9 est] hic dld. A 1 0 extra1 ] realicer add. B, om. EFG i i aliquam] aliam C, om. EFG 11 praedicabili] praedicato D supponente ] supposito A quo1] simul add. A CAP. 13, § 2. - 2-3 proprietatem communem] communitatem AC 3 inseparabili] in se B DEF, incer se G 4 semper om. B :: de . . . et om. A 5 inseparabilia] et omnia calia CEFG, et omnia calia add. BD : hoc est semper mg. B 5-6 praedicantur] semper add. B 6 inseparabilia 7-8 hoc . . . hominibus om. B 8 similicer] hoc accidens EFG adest . . . semper' om. EFG om. EFG CAP. 13, § 3. 3 differentiam et accidens] isca BCEF, re DG quarum 011 . A A 5-6 hoc . . . subiectis om. A 6 quod ] sunt add. CDEFG, quae sunt add. l tamen CFG, tantummodo B 8 est om. AF

vero

CAP. 13, § 1 .

1

Infra, §

3.

4 aucem] 7 tantum ]

5

CAP.

10

1s

2D

13 :

123

DE COM PARATIONE DIFFERENTIAE AD A C CIDENS

accidentia a quibus possunt accipi diversa praedicabilia accidentaliter, ita eadem res potest habere plures partes a quibus possunt accipi dif­ ferentiae diversae ; et sicut differentia est communior quam species aliquando, et aliquando non, ita etiam potest esse de accidente. Tamen differentia est, quia differentia continet speciem quia necessario prae­ dicatur de specie universaliter sumpta ; non sic de accidente separabili de quo hic loquitur, nam tale subiectum est susceptibile talis accidentis et alterius repugnantis sibi et ideo non necessario praedicatur de tali specie universaliter sumpta ; et ita illa species quodam modo conti­ netur ab accidente tali, quia tale accidens praedicatur de pluribus quam talis species et quam de tali specie ; et quodam modo continet, quia de specie tali non tantum praedicatur illud accidens sed etiam aliud sibi repugnans. Verbi gratia, ' moveri' quodam modo continet 'hominem' , quia praedicatur d e pluribus quam 'homo', scilicet d e 'asino' e t 'la­ pide' ; et quodam modo continetur, quia non tantum homo movetur sed etiam quiescit ; non sic autem est de differentia. § 4

s

Et diferentia... [c. 1 3 ; 20, 3-5 J . Hic poni t secundam differen­ tiam quae est quod differentia est inintensibilis et irremissibilis, sed accidentia suscipiunt magis et minus. Vult dicere quod nulla differen­ tia praedicatur secundum magis et minus, sed aliqua accidentia - hoc est, accidentaliter praedicabilia - cum 'magis' et ' minus' praedicantur. § 5 Et impermixtae sunt . [c. 1 3 ; 20, 5-6] . Ponit tertiam differen­ . .

tiam, quae est quod differentiae contrariae sunt impermixtae sed acci­ dentia contraria sunt mixta. I n t e 1 1 i g e n d u m quod accidentia 9 accipi] divenae dilferentiae et add. AD, duo add. EFG accidentaliter] accidentis A, acciden­ talis D 10 plures] divenas EFG 1 1 sicut] sic AE 12 et] etiam A etiam om. BC !l accidente] et add. DG 13 quia1] quod A quia1] et A 14 sic] est add. DFG separabili] separato 19 quam] dilferentia add. FG DEF, semper A 20 illud ] tale A sibi rng. B 22 quia] et CDFG : et om. BCEF 23 homo orn. CDEFG 24 etiam o m . CG est om. AE CAP. 13, § 4. - 3 dilferentia est mg. E , d . non est G inintensibilis et irremissimibilis] intensibilis et remissibilis CDFG 4-5 Vult . . . minus om. CEFG � sed . . minw mg. B � hoc est] et (mg.) B, orn. CDEFG .

CAP. 13, § 5.

-

dum J est add. CDFG

3 contrariae om. BCDEFGIX

3-4 sed . . . mixta

0111 .

EFG

4 Intelligen-

1 24

EXPOSITIO IN LIB R U M PORPHYRII DE PRAEDICABILIB US

contraria non sunt mixta sic quod possint esse in eodem subiecto primo, nec facere aliquid per se unum ; sed vocat hic mixtionem praedicatio­ nem de eisdem secundum speciem, sicut Sortes est albus et Plato niger et una pars Sortis est alba et alia nigra. Hoc autem non est possibile in contraris differentis.

5

§ 6 Et communitates . . . [c. 1 3 ; 20, 7-10] . Hic recapitulat dicens quod praedictae communitates et differentiae sunt differentiae etiam alio­ rum. Quomodo autem species differat a ceteris ad quae in ista parte non comparabatur, scilicet a genere et differentia, dictum est quando dictum est quomodo genus et differentia differunt a specie 1 ; et similiter quomodo differentia differt a genere dictum est quando dicebatur quomodo genus differat a differentia

5

1•

(CAPITULUM 1 4

DE COMPARATIONE SPECIE! AD PROPRIUM j § 1 Speciei autem et proprii . . . [c. 1 4 ; 20, 1 1-1 4 ] . In ista parte com­ parat speciem ad alia residua, et primo comparat ipsam ad proprium, secundo ad accidens, ibi 1 : Speciei vero. Prima pars dividitur in duas partes : in prima poni t proprietates communes, in secunda poni t dif­ ferentias, i bi 2 : Difrt autem. Prima proprietas communis est quod utrumque praedicatur de altero convertibiliter ; hoc est, sicut proprium praedicatur de ilio cuius est proprium universaliter, ita e converso, - ut sicut omnis homo est risibilis, ita omne risibile est homo. Et ac7 eisdcm] eodcm AFG l et Plato] Plato est EFG

CAP. 13, § 6. - 3 sunt . . . etiam om. A 5-6 quando . . . 6-7 et . . . differt om. CDEFG 8 differat ] differt DCD CAP. 14, § 1. - 5 alia ] i !la D cipicndum est ] accipit A

2

6 secundo] et A

est

om. D

1 1 - 1 3 Et . . .

6

a

specie om. CDEFG

ridere mg. D

CAP. 13, § 6. - 1 Supra, cap. 8, § § 4-9 et 1 1 , § § 3-6 (pp. 1 06-09 Supra, cap. 7, § § 4-1 1 (pp. 99-1 04) . 2 Infra, § 3. CAP. 1 4, § 1 . 1 Infra, ca p . 15, § 1.

1 1-12 ac-

et

1 1 7ss.) .

10

CAP.

14:

DE C O M PARATIOSE S PECIEI AD

PROPRIUM

1 25

cipiendum est 'risibile' secundum quod est idem quod 'illud quod est natum ridere', sicut frequenter dictum est p r i u s 1•

§ 2

5

Aequaliter enim species . . . [c. 1 4 ; 20, 14-1 5 ] . Ponit secundam proprietatem communem, quae est quod sicut species aequaliter parti­ cipatur ab his quorum est species, ita proprium aequaliter participatur - hoc est praedicatur - de his de quibus praedicatur, ita quod neutrum praedicatur secundum magis et mrnus.

§ 3

s

10

15

Difert autem . . . [c. 1 4 ; 20, 1 7-1 8] . In ista parte ponit quattuor differentias inter proprium et speciem. Prima est quod species potest esse genus respectu aliarum specierum, sed proprium non potest esse proprium aliarum specierum. S c i e n d u m quod ista differentia p o test dupliciter intelgi : uno modo quod loquitur de proprio speciei specialissimae et de specie subalterna, et tunc est manifesta differentia ; vel potest intelligi quod aliqua species, scilicet subalterna, potest esse genus ad alias species ita quod immediate praedicatur de illis et non de aliquo prius, sed pro­ prium quamvis possit esse diversarum specierum non tamen praedi­ catur immediate de illis sed primo praedicatur de aliquo communi ad illas species. Verbi gratia, 'animai' est una species et est genus ad 'ho­ minem' et ' asinum' et ad alia animalia, et de nullo communi ad ista praedicatur 'animai' primo, quia nullum est commune primo ad ista nisi 'animai' et sua differentia et ideo praedicatur de eis immediate ; sed 'posse sentire' est proprium conveniens 'homini' et 'asino' et omnibus animalibus, nulli tamen istorum convenit primo, quia primo et adequate convenit 'animali'. 1 2 est1 quod1 B, om. CEF • . .

est

om.

A : ; illud quod1

om.

B

13 natum ] aptum natum A, aptum F ;: dictum

mg.

CAP. 14, § 2. - 5 est] acqualitcr add. A

6 et minw

mg.

B

CAP. 14, § 3. 3 speciem] et add. FG 4-.5 sed. . . specierum om. EFG 4 proprium] idem add. A 6 Sciendum] est add. FG 1 1 divenarum] duarum B 13 una] quacdam B 14 ad1 om. B " communi mg. B 15 primo1 om. CDFG 17 sed] quia EF ' posse] per ae A ' asino] equo AE 19 et om. AC : animali mg. B

8 Supra, cap. 4 (pp. 80-85) .

1 26

EXPOSITIO

IN LIBRUM PORPHYRII DE

PRAEDICABILI B U S

§ 4 Et species quidem . . . [c. 1 4 ; 20, 1 8-20] . Ponit secundam differen­ tiam, quae est quod species subsistit ante proprium et proprium poste­ rius est specie ; nam oportet quod homo sit, ad hoc quod sit risibile. Non est intelligendum quod species subsistat et quod in illa fiat proprium sicut Sortes prius subsistit et posterius fit in eo albedo ; sed vult quod illud quod importatur primo per speciem primo subsistit antequam illud quod importatur per proprium sibi conveniat ; sicut prius est aliquis homo antequam rideat et ideo in propositione in qua est maxime propria praedicatio, primo ponenda est species loco subiecti, et postea proprium loco praedicati. Et ita 'subsistere' accipitur pro 'subici', et 'fieri in specie' accipitur pro 'praedicari de specie' .

s

10

§ 5 Amplius species . . . [c. 1 4 ; 20, 20-22] . Ponit tertiam differentiam, quae est quod species semper adest actu subiecto, hoc est semper prae­ dicatur de subiecto actu ; sed proprium aliquando potestate tantum ; sicut Sortes semper est actu homo, non tamen semper actu ridet quamvis sit semper natura risibilis. S c i e n d u m quod non intendit aliud dicere nisi quod species, de ilio de quo praedicatur, dum est, semper praedicatur per proposi­ rionero de inesse de praesenti ; sicut semper, dum Sortes est, verum est dicere quod Sortes est homo. Proprium autem non sic semper dum res est, sed praedicatur per propositionem de possibili vel per propositionem aequivalentem proposi rioni de possibili ; sicut non sem­ per verum est dicere, dum Sortes est, quod Sortes ridet, sed verum est dicere quod potest ridere et quod est risibilis, - quod idem est. Non sic verum est dicere semper, Sorte exsistente, quod Sortes ridet ; nec est verum dicere, Sorte exsistente, quod S ortes non est homo, sicut CAP. 14, § 4. - 2 Ponit] Hic praem . CD 3 est m�. B 4 est om. A nam] non B 5 Non] Hic I d quod1 om. BC 8 antequam] quam A 6 posterius] postea A 1 i fit] sit B 12 fieri] superius FG :i de] in CEFG

3-4 posterius] vel sit ddd. B

6-7 et. . . subsistit om. E FG 10 propria] proprie BCFG

CAP. 14, § 5. - 3 semper1 om. FG i� semper1] species EF 4 tantum] tamen B 5 actu1] homo 12dd. B 7 intendit] intelligit B 8 est] species 12dd. CF 12 aequivalentem] aequipollentem A 13 Sortes1 01n. CDEFG 14 est om. B 14-1 5 Non sic vcrum est] Nec sit verum B, nam semper verum est I 1 5 sic] autem ddd. A semper om. A ; nec] ctiam ddd. AB 16 Sorte] no:1 add. B quod om. AD ·

5

10

15

CAP.

14 :

DE C O MPARATIO NE S PECIEI AD

PROPRIUM

1 27

verum est dicere quod Sortes non ridet, sed quod potest [non] esse homo sicut quod potest esse risibilis vel ridere. I n t e 1 1 i g e n d u m est tamen quod semper proprium praedi­ catur ilio modo quo natum est praedicari de re dum res est. t,

�

§ 6

Amplius quorum [c. 1 4 ; 20, 23 - 21 , 3] . Hic ponit quartam dif­ ferentiam, quae est quod species et proprium habent diversas defini­ tiones ; ex quo sequitur quod species et proprium sunt diversa, quia illa quorum definitioncs sunt diversae sunt diversa. Sed species et proprium sunt huiusmodi ; nam definitio speciei est ista, scilicet 'praedicari de p1uribus differenti bus numero in eo quod quid', et definitio proprii est ista, scilicet 'convenire omni et soli et semper'. I n t e 1 1 i g e n d u m est quod species et proprium simp1iciter sunt diversa ita quod species non est proprium realiter ; tamen ex hoc non potest dici quod homo et risibi1e distinguuntur, nisi isti termini 'homo' et 'risibi1e' supponant simpliciter et non personaliter. Unde sic arguendo 'homo est spccies et risibi1e est proprium, et species et pro­ prium sunt diversa, ergo homo et risibi1e sunt diversa', est fallacia aequivocationis si termini in conclusione supponant personaliter, quia in praernissis supponunt simp1iciter ; quia si in conclusione possint sup­ ponere simpliciter, tunc potest conclusio concedi. S e c u n d o sciendum quod istae non sunt definitiones proprie dictae, quia non verificantur nisi pro rebus compositis et non pro sim­ p1icibus 1 • . . .

s

10

15

�

1 7 di cere o m . D sed J ve! G 18 quod om. DFG ve! ridere J ve! sicut potest ridere FG, o'". A 1 9 semper proprium trp. D 1 9-20 praedicatur] de ilio cuiw est proprium (tt /in. 20 om. de re) X ..

CAP. 14, § 6. 5 quorum] termini sive add. FG diversae] ipsa add. A. 8 scilicet om. A. i uni I 9 es t o m . B 10 hoc] quo EF 1 1 ni si ] si A. 1 2.- 1 3 supponant . . . risibile in imo f B 12 et1 om. BCEFG 13 et1 om. DF 15 penonaliter] et IUld. FG 16 quia ] quod A.C, et G i possint] concludere add. B 1 8 proprie mg. D 19 et non pro] non BCDEFG -

''

amni et]

CAP. 14, § S. 1 In editione anni 1 965 sic habebatur : "nec est verum dicere, Sorte non exsistente . . . sed quod potest esse homo ... " (p. 139, lin. 15-1 7). CAP. 14, § 6. 1 Lege : ' quia definitiones proprie dictae non verificantur nisi p ro rebus compositis et non pro si mplicibu s (G. Gal) . -

-

'

1 28

EXPOSITIO

IS LIBRUM PORPHYRII DE PRAED ICABILIB C S

(CAPITULUM 1 5 DB COMPARATIONE SPECIBI AD ACCIDBNS ) § 1

Speciei vero et accidenti ... [c. 1 5 ; 21 , 4-7] . Hic comparat spe­ ciem ad accidens, et primo ponit proprietatem unam, secundo differentias, i bi 1 : Propria vero. Dici t ergo primo sic, quod commune est speciei et accidenti de pluribus praedicari, et paucae sunt aliae proprie­ tates eis communes, et ideo maxima differentia est inter speciem et ac­ cidens.

s

§ 2

Propria vero ... [c. 1 5 ; 2 1 , 9-1 0] . In ista parte ponit quattuor dif­ ferentias quibus differunt. Prima est quod species praedicatur in co quod quid de illis de quibus praedicatur, accidens vero praedicatur in quale vel quomodo vel alia modo. De hoc dictum est ubi comparat accidens generi.

5

§ 3

Et unamquamque substantiam ... [c. 1 5 ; 21 , 1 0-12] . Ponit secun­ dam differentiam, quae est quod unaquaeque substantia participat tan­ tum una specie, hoc est, de una substantia praedicatur tantum una spe­ cies, supple specialissima ; sed una substantia participat multis accidentibus tam separabilibus quam inseparabilibus, hoc est, de eodem praedi­ cantur multa accidentia tam separabilia quam inseparabilia, sicut Sortes est albus et est musicus. § 4

Et s pecies quidem ... [c. 1 5 ; 2 1 , 12-1 5] . Ponit tertiam differentiam, quae est quod species subintelligitur ante accidentia, etiam quamvis illa

:

CAP. 15, § 1. - 5 accidcns] acdentia BCDFG : sc ] ponit lltld. A CAP. 15, § 2.

CAP

. 15, § 3. 5 supple] scilicet A,

CAP. 15, § 4.

-4 -4 om.

-3

vero om.

un.a1 FG

BCE

specie]

un.am

species] diffe=ttia

CAP. 1 5, § 1 . - 1 lnfra, § 2.

5 vel1

•••

speciem

A,

om.

C

modo] se

habet

et

A

substantia]

DEF

,' etiam om.

8

est om.

AF

A

specie

B

AF

tantum

om.

A

5

CAP. 1 6 : DE COMPARATIONE PROPRII AD ACCIDENS

5

10

15

accidentia sint inseparabilia ; cuius ratio est quia semper subiectum praecedit illud quod accidit sibi. Similiter accidentia sunt posterioris generis et adveniunt naturae subiectae ; igitur species praeintelligitur naturae accidentis. Intelligendum est p r i m o quod accidentia informantia realiter sua subiecta sunt posteriora ipsis, et ideo subiectum vel species natum est subici, et ista intentio vel nomen quod importat ista accidentia na­ tum est praedicari ; et hoc intendi t quando dici t quod species potest praeintelligi ante accidentia. Unde conceptus talis accidentalis non est primus, sed oportet quod praecedat alius ; sicut si dicam album, oportet praeintelligere aliquid quod sit album. S e c u n d o sciendum quod quamvis omnia accidentia, hoc est accidentaliter praedicata, sint posterioris generis, non tamen adveniunt naturae subiectae realiter et a parte rei extra intellectum, sed tantum per praedicationem, et hoc per concretam et non per abstractam.

§

s

129

5

Speciei vero participatio ... [c. 1 5 ; 21, 1 5-1 7] . Ponit quartam dif­ ferentiam, quae est quod participatio speciei est aequaliter de omnibus, hoc est, species praedicatur de omnibus aequaliter et non cum istis additis ' magis' et 'minus'. Non sic autem est universaliter de omni acci­ dente, nec etiam de inseparabili ; nam unus Aethiops est magis niger quam alius, et alius minus niger.

(CAPITULUM 1 6 DE

COMPARATIONE PROPRII A D ACCIDBNS )

§ 1 Restat modo de proprio ... [c. 1 6 ; 2 1 , 1 8-19]. In ista parte com5

parat proprium ad accidens, et primo dat causam quare comparat pro­ prium ad accidens et non ad alia, dicens quod restat dicere de proprio 4 inseparabilia mg. B 6 et ligi BF 1 5 sciendum] est add. FG

om.

A 1 7 et

11 intendit] intclligit AB 12 pracintelgi] intclAE 18 hoc] est ad. FG l per1 om. BCDEG

om.

CAP. 15, § 5. - 5 univenaliter] generaliter A CAP. 16, § 1 .

OCXHAM,

OPEI

7 quam)

unus

add. A

6 acdens] acdentia B

PHILOSOPHICA

II

9

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII

130

DE

PRAEDICABILIBUS

et accidente, nam dictum est quo modo ista differunt a genere et spe­ cie et differentia ; modo non resta t nisi dicere quo modo differant inter se. §

Commune autem

2

[c. 1 6 ; 21 , 21 - 22, 1 ] .

...

Hic comparat proprium

ad accidens, et primo ponit duas proprietates communes, secundo duas differentias, i bi

1 : Dilfert autem.

Prima communis est proprii et acci­

dentis inseparabilis, quae est ista, quod il in quibus sunt proprium et

5

accidens inseparabile numquam consistunt sine eis ; quia sicut homo non consistit sine risibili, ita nec Aethiops sine nigredine.

InteIligendum

quod proprium et accidens non sunt in su­

biectis realiter ad modum quo albedo est in pariete, sed tantum con­ siderantur in eis per praedicationem, - hoc est, praedicantur de il .

S

10

e c u n d o sciendum quod non intelligit auctor quod homo non

subsistat nisi proprium suum sit realiter a parte rei, sed intendit dicere quod impossibile est quod homo subsistat et tamen homo non sit ri­ sibilis; et hoc non est quia proprium suum subsistit, sed quia homo p o­ test ridere. Et hoc est quod dicit :

non subsistit homo praeter risibile,

hoc

15

est, non subsistit nisi vere sit risibilis. Eodem modo Aethiops non sub­ sistit nisi sit niger, quia non potest esse nisi nigredo sit in eo realiter, et ideo non potest subsistere praeter nigredinem exsistentem in eo . Non sic est de risibili, quia homo potest esse risibilis quamvis nihil importa­ tum per ' risibile' sit in eo, sed sufficit quod possit esse in eo, quia suffi.-

2Xl

cit quod possit habere actum ridendi. § 3

Et quemadmodum

...

[c.

1 6 ; 22,

2-3] . Ponit secundam proprieta­

tem communem, quae est quod quemadmodum proprium adest, hoc est praedicatur de omni, ita etiam accidens inseparabile.

Inte11igendum

est quod non omni eodem modo praedi-

7 ista 011. A

CAP. 16, § 2. - 2 comparat] co=une ( !), sed co". in 11g. B 3 co=unes] et tUld. BCEG 6 inseparabile 11g. B 7 Aethiops mg. B 8 Intelgcndum] est add. DG 1 1 scicndu.m] est ad. DG Il intclgit] intcndit CEFG 16 vere o11 . A 19 homo 011. B CAP. 1 6, § 3. - 4 inseparabile CAP.

16, § 2.

-

11g.

B

1 lnfra, § 4.

5 modo

011.

CD

5

CAP. 16 : DE COMPARATIONE PB.OPRII AD A CCIDENS

131

catur proprium de omni et accidens inseparabile. Nam proprium semper praedicatur de omni contento sub aliqua specie, sicut 'risibile' de omni ho mine ; non sic accidens inseparabile, nam 'nigrum' non praedicatur de omni homine sed de omni Aethiope.

5

5

§ 4 Difert autem . . . [c. 1 6 ; 22, S-7] . In ista parte ponit tres differen­ tias. Prima est quod proprium inest uni soli speciei cuius est proprium, sed accidens in multis speciebus. Exemplum primi, risibile inest tantum homini. Exemplum secundi, ut nigrum dicitur de corvo, Aethiope et carbone, et multis aliis inanimatis. S c i e n d u m quod loquitur hic de proprio quod convenit uni soli speciei. § 5 Quare proprium . . . [c. 1 6 ; 22, S-10] . Infert secundam differentiam ex praedictis, quae est quod proprium conversim praedicatur de omni cuius est ; hoc est, est convertibile ; et aequaliter praedicatur, hoc est non secundum magis et minus. Accidens autem inseparabile non est convertibile cum eo cuius est accidens, nec aequaliter praedicatur sed secundum magis et minus. Et hoc intendit ipse per 'aequalem partici­ pationem' et per 'magis et minus', et nihil aliud. § 6 Sed sunt . . . [c. 1 6 ; 22, 1 1-13] . Hic ultimo epilogat quantum ad

5

istam partem in qua incepit de istis agere coniunctim, dicens quod prae­ ter praedictas proprietates communes et proprias quinque praedictorum sunt aliquae aliae tam propriae quam communes ; sed istae sufficiant ad praesens. 6-7 et

•.•

omni mg. B

6 accidcns] accidente CD

CA1'. 1 6, § 4. 2 parte mg. B co". B 5 corvo] et atltl. ADF

3 proprium1 om. BCFG 6 et carbone om. BEG

4 in] dc EFG ! l primi ] tali IJItl

C.u. 1 6, § 5. - 3 omni] co EFG d 4 cst1] proprium atltl. FG 4 cst1 om. ABCDF 1 ; convertibile] converribilitcr G 5 inseparabile om. CEFG 7-8 Et . . . minus om. EFG 8 aliud] vult dicerc ll. FG

CAl'. 1 6, § 6. 3 in qua mg. B 4 proprictatcs om. B ; 1 quinquc pracdictorum] Pracdicamcntorum AE 5 sunt] adhuc ll. A Il quam] ctiam atltl. A 6 pracsens] Et sic patct libri huius expo­ lirio atltl. A, Explicit libcr Porphyri ll. CD, Explicit libcr Porphyrii. Dco gratias. Lconca 11t 1 1 numero, scum magisttum fratrem Gugliclmum d'Occam atltl. C, Explicit Porphyrius ll, I, tkill : Hunc librum acquisivit monastcrio sancti Victoris fratcr Johan Lamas dum cs prior cill dcm cccsiac. Scriprum ano Domini 1424 atltl. (ultra) I

VENERABILIS INCEPTORIS

GUILLELMI DE OCKHAM

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARI STOTELIS

EDIDIT

GEDEON G AL

(P RO OE MI UM EXPOSITIONIS IN UBRUM PRABDICAMBNTORUM ARISTOTELIS J

5

Completa expositione libri P o r p h y r i i 1, ad Praedicamenra A r i s t o t e l i s ac ad totam logicam summe perutilis 1, libro Praedicamentorum insistendum est. Unde suppositis quibusdam communibus omnibus libris philosophiae in libro P o r p h y r i i determinatis - sicut nec aliorum librorum, ita nec scientia Praedicamentorum est unus habitus numero ; nec habet unum subiectum, sed multa ; nec habet plures causas essentiales quam duas, proprie loquendo de causis -, videndum est modo in speciali quae sit huius libri i n t e n t i o, quae u t i l i t a s et s u b q u a p a r t e p h i l o s o p h i a e contineatur. C i r c a p r i m u m sciendum est - sequendo dictum B o e­ t h i i in Commento suo ' - quod "in hoc opere haec intentio est, de primis rerum nominibus et de decem vocibus res signifìcantibus disputare ; non in eo quod secundum aliquam proprietatem fìguramque formantur, sed in eo quod signifìcantes sunt. Nam cum de substantia vel facere vel patì dicitur, non ita tractatur quasi unum ilorum casibus inflecti possit aliud vero temporibus permutari, sed quasi aut homi­ nem aut equum aut individuum aliquod aut speciem genusve signifìcet". Unde sciendum est quod principalis intentio in hoc libro est 1

10

15

�

-

PRooEM. 1-2 Supcr Praedicamenta Aristotelis A, Supcr Praedicamenta B, Incipiunt rationcs super 10 Praedicamentorum C, lncipiunt Praedicamenta AriJtOtelis F, lncipit libcr Praedicamentorum DG, Incipit scriptum Ocham super Praedicamenta K 3 Completa] Aequivoca dicuntur praem. 3-4 Praedicamenta Aristotelis] Praedicamentorum C 4 ac] et GK, om. C i: ad om. BFH .: pcrutilis] perutilem BFG 4-5 Praedicamentorum] Aristotelis add. BCE 4-5 summe. . . est] expo nendam acccdendum est. Sed primo circa librum Praedicamentorum H 5-6 Unde . detcrmins] Circa quod primo sciendum est quod H 6 detcrminatis] declaratis et add. quod A, quod scilicet quod add. (mg.) B, sciendum est quod add. (mg.) C 7 nec 1 om. A :i aliorum librorum] alii libri A ·: nec1 om. A Il scientia] libri ad. D :' praedicamentorum] non add. A 9 causas ] veritatis add. FGK ;. cawis) pri­ mo add. A, nunc add. D 10 modo] autem H, om. AD . huiw] istiw A · · intentio, quae om. DEFGK 1 1 philosophiae J supponatur si ve add. FK 13 intentio est co". in auctor intendit K : intentio] etiam EF, Aristotelis add. G 14 rcrum nominibw] rationibus C 15 aliquam proprietatem figuramque] aliquas proprietates figurasque H 1 9-20 significet J Haec ille add. ABCD

B

..

PROEM. - 1 S up ra , pp. 3-131 . 1 De utilitatibus libri Porphyrii videsis ibi8 Ibidem, pp. 8s. Vide etiam Prooemium Exp o sitionis in libros Artis dem, pp. 9s. Logicae, sup ra , pp. 3-7. 4 Boethius, In Categorias Aristotelis, I (PL 64, 1 59s.).

1 36

EXPOSmO IN UBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

de vocibus res significantibus determinare. Aliter tamen determinatur de vocibus in grammatica, aliter in libro Praedicamentorum et in libro Perihermenias; nam in grammatica determinatur de voci bus proprie­ tates ex institutione eis convenientes determinando, congruitatem vel incongruitatem in oratione causantes vocibus attribuendo, videlicet 25 quae vox est nomen, quae verbum, cuius generis, cuius casus, et sic de multis ali. In libro Praedicamentorum determinatur de vocibus quales res significant ostendendo. Sed in libro Perihermenias determinatur de vocibus secundum quod veritatis vd falsitatis propositionis sunt causa­ tivae. Verumtamen non obstante quod P h i l o s o p h u s in isto libro 30 tractet de voci bus, tractat tamen simul cum hoc de rebus ; hoc est, pro­ positiones multas ponit accidentaliter in quibus termini non pro nomi­ nibus sed pro rebus supponunt. Et haec est intentio B o e t h i i di­ centis 5 : " Qui de significativis vocibus tractat, de rebus quoque est aliquatenus tractaturus. Res enim et rerum significatio iuncta est. Sed 35 principalior erit illa disputatio quae de sermonibus est, secundo vero loco il quae de rerum ratione formata est". Hoc est, secundo loco tractat de iis rebus pro quibus supponunt. Et ignorantia istius intentionis A r i s t o t e l i s in hoc libro facit multos m o d e r n o s errare 6, credentes hic multa dieta pro rebus, quae tamen pro solis vocibus - et 40 proportionaliter pro intentionibus seu conceptibus in anima - vult intelligi. U t i l i t a s istius libri est scire quae nomina quas res significant. E t hoc multum necessarium est ad omnem disputationem, cum omnis 21 determinare] tractarc D . tamcn] autem F 22 grammatica] et add. BH 23 vocibw] secundum add. G 24 determin2ndo] et add. C, et etiam add. H 24-25 ve! incongruitatem 25 cawantes] ipsis add. A 26 est] dicitur H , [ quac1] vox est add. AFK 26 casw] sunt om. BC add. GK 27 aliis] sed add. A :; libro] autem add. DFGK 28 determinatur] declaratur A 32 accidentaliter] et 31 tamen] etiam A l simul cum hoc] cum illis simul F li cum hoc] hic C accipit A 32-33 nominibw] vocibw AB 33-34 Et . . . dicentis] Haec innuit . . . dicens D 34 Qui ] quod BHK 3 5 aliquatenw] aliter CD, aliqualiter EFH, principaliter G enim om. BCDFGHK iuncta] unita K 36 principalior] prior DEFGHK 37 ratione] significatione E :· est1] in add. FGK 38 rebw pro quibw] quac pro rebw A intentionis] libri F, om. GK 40-41 et proportionaliter] principaliter et G 41-42 vult intelligi] intelliguntur FGK 44 Et hoc] deinde AH necessa­ rium] utile K "

1

5 Boethius, loco cit. (PL 64, 161 C) .

C( ex. gr. Gualterus Burlaeus, !11 Praedicamenta Aristot., redactio prima, ad tcxtum : Aequivoca dicuntur : "Ideo dicen­ dum quod scientia hic tradita est de rebus, scilicet de decem rebus primis ; . . . de vocibus determinat ex consequenti et non principaliter" (cod. Canta br. , St. John 1 00, ( SSr) ; eandem sententiam defendit Gualterus etiam in ultima redactione ciusdem operis (ed. Vcnctiis 1 54 1 , ( 1 8ra) . 6

PROOEMIUM 45

so

ss

60

1 37

disputatio significata vocabulorum praesupponat. Et etiam ista scientia specialiter utilis est ad notitiam fallaciae figurae dictionis 7 , cuius igno­ rantia multos involvit. Nam cum aliquae voces aliquas res absolute si­ gnificent et aliquae in comparatione ad alias, et alias res connotando, arguere a primis ad secundas frequenter est facere fallaciam figurae dictionis, quod est valde com m une ; et talia sophismata a multis de­ monstrationes creduntur. Sed qualiter hoc debeat declarari, in libro Praed icamentorum ostendetur. C i r c a t e r t i u m, scilicet cui parti philosophiae supponatur, est dicendum quod iste liber pro aliqua sui parte est speculativus et pro alia practicus ; cuius ratio est, nam ali qua pars est de operi bus nostris, sicut illa quae est de sermonibus quae sunt opera nostra, et ista est practica, alia pars non est de operibus nostris, et illa est speculativa. Et inter omnes libros A r i s t o t e l i s iste est minus practicus et magis speculativus ; et ideo hoc quod dictum est in libro P o r p h y r i i 8, quod logica est practica, est intelligendum quantum ad maiorem sui partem, accipiendo logicam sicut tradita est ab A r i s t o t e l e. Nec est inconveniens aliquam partem logicae esse speculativam et aliquam practicam, cum multa ex practicis ex speculativis dependeant et ipsa praesupponant.

48 et aliquae] significent res add. ABH, om. CDE 51 debeat declarari ] sit EFGK 53 sci54 pro 1 ] ex H 55 alia] aliqua ADFGK, sui parte est add. A, sui parte add. K licet om. BCDEH 56 sicut] scilicet A '� illa] pan add. FGK ista] illa BFGK, ideo H 57 alia pan] aliqua est pan quae F 58 minus] magis E 59 hoc o m . AD 62 aliquam1] 57-58 Et . . . omnes] Omnes autem D aliam ABCH, es add. K 63 practicis J praedictis E, et multa add. AF ex1] et CD 64 prae­ supponant] supponant F, Explicit scriptum libri Porphyrii amen add. K

7 De fallacia fi g urae dictionis ex p rofesso a g it Ockham in sua Expositione super libros Elenchorum ; Summa Logicae, III-4, c . 1 0 (Opera Plzilosophica I, ed. Ph. 8 Potius Bochner, G. Gal et S. Brown, St. Bonavcnturc, N.Y. 1 974, 79 1 -8 1 8) . i n Prooemio Expositionis in libros Artis Logicae, supra p. 7.

1 38

EXPOSmO IN UBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTEUS

(CAPITULUM 1 DB ABQUIVOCIS]

Aequivoca dicuntur ... [c. 1 ; la 1 -6 ] . Iste liber intitulatur liber Praedicamentorum, non quia decem praedicamenta sint unum subiectum istius libri ; nec quia aliquod commune eis, p uta ens dicibile incomplexum vel aliquid huiusmodi, cum iste liber non unum, sed multa subiecta habeat ; nec quia praecise de decem praedicamentis determi­ nat, sed quia principalius de decem praedicamentis determinat. Iste liber dividitur in tres partes principales : in prima determinatur de quibusdam antecedentibus et praeambulis ad propositum principale ; in secunda parte determinatur de proposito principali, scilicet de de­ cem praedicamentis ; in tertia parte determinatur de quibusdam conse­ quentibus ad principale propositum. Secunda pars incipit ibi 1 : Substan­ tia autem est; tertia ibi 1 : Quoties autem sole t opponi. Prima pars dividitur in quattuor partes : in prima parte poni t tres descriptiones ; in secunda ponit duas divisiones ; in tertia ponit duas re­ gulas, quasi duas animi conceptiones ; in quarta poni t numerum et suf­ ficientiam praedicamentorum. Secunda incipit ibi 8 : Eorum quae dicun­ tur; tertia ibi ' : Quando alterum de altero ; quarta ibi 5 : Eorum vero quae. Prima dividitur in tres partes secundum tres descriptiones quas ponit. Prima est aequivocorum, quae est ista, quod aequivoca dicuntur quorum solum nomen commune est et secundum illud nomen ratio substantiae est diversa. Et ponit exemplum de animali, et de homine vero et picto. Nam tam homo verus quam homo pictus vocantur hoc nomine 'ani­ mal', tamen definiti o animalis est alia quae competi t ho mini vero, et alia quae competit homini picto, et ideo sunt aequivoca in animali. Intelligendum est hic p r i m o quod aequivocorum quaedam sunt CAP. 1 . 5 quia] quod ABF 6 unum] subiectum add. EFG 8 principalius) principaliter CDEF 9 determinatur) determinat F, dicit H 11 parte om. AGH ' determinatur) detcrminat ABFH 1 1-12 scilicet . . . p raedi m tis om. BG 12 parte determinatur om. FGH 12-13 consequentibus] pertinentibus A. convenientibus F 15 partes] quia add. FG 18 Secunda] pan add. FG ; Eorum] vero add. CDFG 1 8-19 dicuntur . . . q uae om. CDEFG 21 Prima) descriptio add. B 23 est om. BCD de1 om. BCDEG 24 Nam tam] Tam enim A 27 primo o m . DF aequivocorum] aequivoca 26 ideo] homo vaus et homo pictus add. FG ACEFGK, om. D sunt) aequivoca add. A

ca en

4

CAP. 1 . - 1 Infra, cap. 8, § l . 1 Infra, cap. 1 7, § l . Infra, cap. 5. 5 Infra, cap. 7, § 1 .

8

Infra, cap. 4 , § 1 .

s

10

1s

20

25

139

CAP. 1 : DE AEQUIVOCIS

30

35

-40

4li

so

55

aequivocata, hoc est aequivoce significata, et quaedam sunt aequiv

4:

DE DIVISIONE COMPLEXE VEL INCOMPLEXE DICTORUM

151

universalem et particularem, et in accidens universale et in accidens particulare : "Parvissima, inquit, divisio est quae fit in quattuor : in substantiam et accidens, et universale et particulare. Omnis enim res aut substantia est aut accidens aut universalis aut particularis". Et postea sequitur : "Prima quidem est rerum omnium divisio in substantiam atque accidens. Sed quoniam substantia proferri non potest nisi aut particulariter aut universaliter intelligatur : nam cum dico 'homo', rem dixi universalem, cum vero dico 'Sortes' vel 'Plato', rem dixi particu­ larem". Et sequitur : "Fiunt quattuor complexiones : substantia univer­ salis, substantia particularis, accidens universale, accidens particulare". Idem etiam dici t postea sic : "Quattuor complexiones, id est universalem substantiam, universale accidens, particularem substantiam, particulare accidens disponere cupiens A r i s t o t e l e s, non eorum nomina, sed descriptiones apponi t" : Istis non obstantibus d i c e n d u m est simpliciter quod nulla substantia realiter extra animam est nisi salurn substantia particularis, et quod ista est divisio incomplexorum ex quibus componuntur propo­ sitiones et ex quibus lineae praedicamentales componuntur. Et hoc po­ test probari, nam sicut secundum B o e t h i u m 'haec substantia' nullo modo potest fieri accidens nec e converso, ita, secundum e u m 2, impossibile est quod universale fiat particulare vel e converso ; ergo, secundum e u m, sicut substantia et accidens non sunt idem realiter, ita nec particulare et universale : ergo si utrumque si t res, erunt duae res distinctae realiter. Sed hoc est impossibile, quia si substantia uni­ versalis et substantia particularis sint duae res extra animam distinctae realiter, tunc sicut accidens particulare est subiective in substantia particulari, ita et accidens universale erit subiective in substantia univer54 ecl ] in substantiam add. A ·: accidens1 om. AH 55 Parvissima inquit] Unde dicit sic : Parvissima A 59 aut om. FG 60 nam] ut A homo] hominern AH 61 dixi A Boeth . , dico a/ii vero A Boet/1 . , autern a/ii dico CF Boeth . , dixi a/ii 'i ve!] et EG dixi1 ] dico CF 62 quatcuor] combinationes seu add. A complexiones] scilicec add. FG 64 Idem etiam dicit postea sic] Dcinde dicit postea dicens A .. postea] pose BDEG 66 Aristoteles] etc. A sed] eorurn add. AH 67 apponit] hic Bocthiw add. H 69 rcaliccr om. DE, rcs H . est trp . p. nulla (/in. 68) 73 fieri ] esse EFG 76 et] nec BC A, trp . p. rcaliccr B, trp . p. subscantia K salurn] sola DFGK 77 quia] quod B 77-79 subscancia . . . rcaliter AZ, sic a/ii 79 rcaliter] et sir.1iliter accidens universale et accidens parcicularc sint duae res extra animam discinctae realiter add. Z 80 et om. AE

in subiecto. - Secundum contrarium modernis est quod propositio componitur ex rebus extra animam, nam id quod dicitur de subiecto et non est in subiecto prae­ dicatur in propositione, et illud est res extra animam, ergo etc." (ed. cit. , f. 20va) . 2 Boethius, loco cit. (PL 64, 1 70 C) .

152

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

sali tamquam in subiecto. Sed hoc est impossibile, quia tunc sequeretur quod contraria essent simul in eodem subiecto primo. Probatio istius ultimae consequentiae : nam ponatur quod solus homo si t albus, et etiam quod solus homo sit niger, ita quod omnia alia corpora vel non sint colorata vel sint tantum mediis coloribus colorata, tunc albedo universalis, cum sit accidens, per positum, erit in aliquo subiecto, et non erit primo in homine particulari, quia in ilio est primo albedo particularis. Ergo primo est in homine universali, et eadem ratione in homine universali erit primo nigredo universalis. Ergo in eodem subiecto primo sunt albedo universalis et nigredo universalis ; et ista sunt contraria sicut albedo particularis et nigredo particularis, et magis si sint tales res : ergo contraria sunt in eodem subiecto primo, quod est impossibile. S i d i c a t u r quod substantia universalis non est una res numero, et ideo in tali re non est impossibile esse contraria universalia simul et semel, hoc n i h i l v a l e t : tu m quia si sin t contraria, non possunt esse in una re indistincta, tum quia - sicut ostensum est in principio Porphyrii si res universalis et res particularis sint res distinctae realiter, erunt duae res vel tres vel in aliquo certo numero, et per con­ sequens quaelibet earum erit una numero. Ideo dicendum est absolute quod quaelibet substantia imaginabilis ita vere est particularis sicut Sortes vel Plato vel haec materia vel haec forma. Ad B o e t h i u m ' igitur dicendum est quod per ista quattuor : substantiam universalem, substantiam particularem, accidens universale, et accidens particulare, intelligit incomplexa importantia substantiam et accidentia, ita quod per substantiam universalem intelligit unum incomplexum quod in rei veritate non est substantia, quamvis hoc in­ complexum 'substantia' de ipso vere praedicetur, non pro se, sed pro rebus particularibus quas importa t, sicut hoc incomplexum 'homo', de quo verificatur substantia, sic dicendo 'omnis homo est substantia', vo3

90

95

-

82 contraria] naturaliter tJdd. AZ 83 consequentiae] patet add. A 85 sint1 AZ, o m . alii colorata AZ, om. reliqui 86 per orn. EFK : : positum J suppositum A, propositum H, casum G 88 est] erit A 90 universalis1 om. DH · ista] ita AEG, illa C 91 contraria] simul add. D 95 ideo om. EFG impossibile] possibile CE 97 indistincta] distincta FGH, realiter tJdd. H res1 orn. CDEH 99 vel1 DZ, om. reliqui 98 Porphyrii] super Porphyrium A res1 om. AD 100 numero] et per consequens erit una numero add. seu rep . EFGK 1 03 igitur o m . AH per A, om. reliqui 1 05 et om. DEF · � particulare] quod per ista add. CD intelligit] per ista add. BEFGH 1 06 accidentia] accidens AFGH 107-0 incomplexum ] scilicet add. FG 1 09 rebus] suis add. A 3

ss

Supra, pp. l l s.

�

Supra, lin. 52-57.

100

1os

uo

CAP.

m

120

125

1 30

1 35

1 40

4:

DE DIVISIONE CO M P L EX E VEL INCOMPLEXE D I CTORUM

1 53

catur substantia universalis, non quod in rei veritate sit substantia, sed quia importat substantias et quia ponitur in linea praedicamentali sub­ stantiae. Nec est plus inconveniens quod substantia sit aequivocum ad veras substantias et ad incomplexa importantia veras substantias, quam quod animai sit aequivocum ad homincm verum et ad hominem pic­ tum ; et sanum ad sanum quod est animai, et ad urina m et diaetam, et sic de aliis. Sic igitur per substantiam universalem intelligit incomplexum in linea praedicamentali substantiac, praedicabile dc substantiis particularibus ; et per substantiam particularem intelligit incomplexum praedi­ cabile de una sola substantia, vel forte ipsam substantiam quae est res contenta sub genere generalissimo substantiae, et ita proportionaliter, quantum ad hoc, dicendum est de accidente universali et de accidente particulari. Et quando dicit quod omnis res vel est substantia vel accidens etc., dicendum quod non accipit rem praecise pro rebus extra animam, quae non sunt signa, sed pro intentionibus in anima et pro vocibus, et isto modo loquitur quando genera et species vocat res. Eodem modo dicendum est ad secundam auctoritatem 5, quod per rem intelligit omne quod quocumque modo est, sive sit vera res extra animam sive intentio in anima sive signum. Et hoc satis innuit quando dicit quod substantia proferri non potest nisi universaliter aut particu­ lariter intelligatur, innuens quod incomplexum importans substan­ tiam est universale vel particulare, quia vel importat plures substantias, et tunc est universale ; vel importat unam tantum, et tunc est incomplexum particulare. Et ideo quando dicit "cum dico 'homo' dixi rem universalem", verum est, quia incomplexum universale, scilicet hoc incomplcxum 'homo'. Eodem modo ad auctoritates sequentes est di­ cendum. Secundo notandum quod accipit hic subiectum tam pro contento per se, quomodo individua continentur sub genere et specie et spccies sub genere, quam etiam pro ilio quod est subiectum accidentis. 1 1 2 substantias] particu!ares add. FG 1 1 3 sit ] unum add. ADHK 1 1 5 hominem . . . hominem ] animai . . . animai A 1 1 6 et1] ve! A ad1 diaeta m ] urina et diaeta AK 1 23-25 de . . . dicendum om. (horn.) EFG 1 23 de accidente• o m . B C D H 1 2-t vcl1 orn. BCDH 1 27 quando ] quod EG 1 30 intentio] intra C, om. B 1 32-33 substantiam] ve! add. A 1 35 dixi ] dico AH 1 36 univenalem] hoc add. F, hoc est add. G quia] quod A D , hoc est add. D univcnale] est add. FG 1 37-38 Eodem. . . dicendum AZ, om. reliqui 1 40-4 1 et• . . . genere orn . (horn.) Ef . . •

:; Supra, lin. 58-62.

1 54

F.XPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTO R U M ARISTOTELIS

Sciendum tertio quod quando exemplificat de 'hoc albo', per con­ cretum intelligit abstractum ; et ita est frequenter quod concretum ac­ cipit pro abstracto et aliquando e converso.

(CAPITULUM 5 DE PRIMA REGULA ANT.EPRAEDICAMENTORUM ) Quando alterum de altero praedicatur... [c. 3 ; 1 b 10-15] .

Postquam P h i l o s o p h u s prius posuit tres descriptiones et secun­ do duas divisiones, in ista parte ponit duas regulas et maximas. Prima est quod quando aliquod praedicatum praedicatur de aliquo subiecto, quidquid praedicatur de ilio praedicato, praedicatur dc subiecto. Sicut quia haec est vera 'homo est animal', quidquid praedicatur de animali, praedicatur de homine. Sciendum est hic quod B o e t h i u s istam regulam intelligit quando praedicatum praedicatur de subiecto in quid. Unde dicit sic 1 : "Illa sola de subiecto praedicari dicuntur quaecumque in cuiuslibet rei substantia et definitione ponuntur". Et per hoc excludit istas instantias quod : species praedicatur de ho mine, et homo praedicatur de Sorte, non tamen species praedicatur de Sorte ; similiter, gcnus praedicatur de animali et tamen non praedicatur de homine, quia species et genus non praedicantur de ho mine et animali in qui d. N ec ista ponuntur in defì­ nitione hominis et animalis, sed tantum sunt nomina designativa, quia species est nomen dcsignativum quod homo praedicatur de individuis salurn, et genus est nomen designativum quod animai praedicatur dc pluribus differcntibus specie in eo quod quid, et ideo dicit quod "sunt quodammodo nominum nomina". 1

142 tertio] etiam A 143-44 concretum1 . . . converso] accipit abstractum pro concreto e t e converso A, et hoc est communiter add. H

CAP. 5. - 4-5 secundo om. AFG 5 maximas] quarum add. FG 6 quod orn. ACH . aiiquo 0111. AH 7 praedicatur1 ] etiam add. A , de1] ilio add. AF Sicut ] Nunc G 8 quia om. AEFG animai] ideo add. AD quidquid) enim add. H 9 praedicatur) etiam add. D homine] ut homo est animai Sortes est homo, ergo Sortes est animai add. FG 1 0 istam) iitteram id est add. G : reguiam] iitteram F, sic add. FG 13 substantia et ) sola CDEFGK, quod co". et add. vel K ii Et1 0111. EDH . . istas instantias) istam instantiam CEFG 1 6 e t 1 ) animai praedicatur de homine add. BH 1 6- 1 7 quia . . . homine om. (horn .) CDEFG 17 et . . . quid om . FH 1 9 individuis] ve! add. H 20 solum) solis A, tantum D

CAP. 5.

-

1

Boethius, loco cit. (PL 64, 1 76 A) .

2

Bocth ius,

ibidem,

D.

s

to

ts

20

CA P.

25

30

35

40

45

so

5:

DE PRIMA REGULA ANTEPII.AEDI CAMENTOR.UM

1 55

Et ex isto dieta B o e t h i i satis innuitur quod intelligit quod ista quae sunt genera et species, non sunt res extra animam et de essentia rerum extra, sed quod sunt quaedam nomina, intelligendo per no­ mina tam voces, quae sunt voluntarie institutae ad significandum plura vel pauciora, quam intentiones in anima seu conceptus, qui sunt partes propositionum et qui praedicantur de pluribus, non pro se sed pro rebus, sicut voces praedicantur de pluribus, non pro se sed pro rebus. Nec obstat quod prius d.ixit quod "illa sola de subiecto praedicari d.i­ cuntur quaecumque in cuiuslibet rei substantia et definitione ponuntur", quia per hoc non intendit quod praed.icata 'in quid' de aliquo subiecto sint de essentia rerum realiter extra animam, sed vult quod 'ponuntur in substantia et - pro : id est - in definitione' ; et hoc si habeant definitionem. Et ita frequenter per substantiam rei intelligit definitionem vel aliquid exprimens essentiam rei ; et per rem intelligit frequenter omne illud quod est vel ens in anima vel ens extra animam. Secundo sciendum quod quamvis dictum B o e t h i i bene intel­ lectum sit verum, tamen regula A r i s t o t e l i s generalius intelligi potest, ut non tantum si t vera quando accipitur praedicatum 'in quid', immo quando aliquod praedicatum non 'in quid' accipitur, sed aliquo alio modo praed.icatur de aliquo. Sed tunc debet intelligi quod omnes termini propositionum acceptarum supponant personaliter. Et per hoc excluduntur instantiae de genere et de specie, quia in istis 'homo est species', 'animai est genus', subiecta supponunt simpliciter ; nam si sup­ ponerent personaliter, essent simpliciter falsae. Requiritur etiam quod quodlibet praed.icatum praed.icetur de subiecto suo universaliter, nisi forte subiectum sit singulare, et ita oportct quod omnes propositiones sint universales vel singulares. Et ideo licet coloratum praed.icctur dc homine sic dicendo 'omnis homo est coloratus', et de colorato praed.i­ cetur lapis sic dicendo 'aliquod coloratum est lapis', non tamen oportet quod lapis praedicetur de homine sic dicendo 'homo est lapis'. Et hoc, quia haec non est universaliter vera 'omne coloratum est lapis'. 23 quod l ] ipse add. FG intelligit] intendit AC 24 ista . . . species] genw et spec ies H 27 quam ] etiam add. AH .1 in anima] animae H qui ] quae CGH 28 qui ì quae BDEF 29 sed] tamen add. A pro rebus] de pluribw C, pro pluribus D 3 1 cuiuslibet AZ, om. BCDEFGH 32 quia] 35 rei ] et H, om. E · · non] quod E, om . CFG intendit ] intclligit DEFH subiecto] non add. K non add. D 36 aliquid exprimens] aliam extra H essentia m ] substantiam E rcm] ens H 39 generaliw] generaliter H, universalius B 40 quando ] praecisc add. A 4 1 immo ] sed etiam A 11 accipirur om. ABF 42 omnes] quando D 44 excluduntur instantiae] excludirur irutancia BCDE 49 ve!] parciculares sive add. K singulares] sive particulares add. FG licet] quam,; s A, om. D 50 omnis om. AH colorato J eodem F 52 dicendo mg . C, 0111. BE 53 haec om. AFH vera ] verum FG, sic dicendo add. H

1 56

EXPOSITIO IN LIBRUM PRA.EDICAMENTORL'M ARISTOTELIS

Si tamen quaelibet ilarum esset universaliter vera, necessario sequeretur condusio, quia posset ex cis fieri syllogismus in primo modo primae figurae.

ss

(CAPITULUM 6 DE SECUNDA RBGULA ANTBPRAEDICAMENTORUM ) Diversorum generum ... [c. 3 ; lb 1 6-24] . Hic ponitur secunda regula quae est quod diversorum generum et non subalternatim positorum diversae sunt species 1 et difrentiae, sicut aliae sunt differentiae animalis et scientiae. Nam differentiae animalis sunt 'gressibile', 'volatile', 'bi­ pes' ; sed istae non sunt differentiae scientiae, nam nulla scientia dif­ fert ab alia eo quod una est bipes et alia volatilis. Et quia aliquis posset credere quod omnium diversorum generum sunt diversae species et differentiae, dicit quod non ; quia generum subalternatim positorum - hoc est quorum unum ponitur sub altero et est inferius eo -, sunt eaedem differentiae, quia superius praedicatur de inferiori. Sed quidquid praedicatur de superiori, praedicatur de inferiori. Ergo differentiae quae vere praedicantur de genere superiori, vere praedicantur de genere inferiori, et per consequens nihil prohibet easdem esse differentias diversorum generum, et per consequens eaedem erunt species. Sciendum est hic quod P h i l o s o p h u s istam regulam intel­ ligit de diversis generibus eiusdem coordinationis non subalternatim positis. Utrum autem in eodem praedicamento possint esse diversac coordinationes, ita quod sub substantia possint fieri diversae coordinationes praedicamentales, ita quod idem possit contineri sub diversis generibus diversarum coordinationum non subalternatim positis, est magis dubium 1, quod propter brevitatem duxi ad praesens tran­ seundum.

-

CAP. 6. 3 generum] et non subalternatim positorum add. CF l-4 Hic . . . regula ] In ista parte ponit Philosophus secundam regulam A 4 quae) talis add. H quod om. CDEG 6 sunt ) istae scilicet add. A 7 nam nulla ] nulla enim H scientia] differentia A 8 eo. .. est ] ita . . . si t H aliquis o1t1. AH 9 credere] diccre H sunt] essent A 1 1 altero) alia AD eo] alia A 12 Sed) ergo A B-15 Ergo . . . inferiori mg. K, om. EFGH 14 superiori ] etiam add. BD 1 5 genere om. BCD 1 5 per consequens] ita A 16 generum ) subalternatim add. A 17 Sciendum] notandum A 18 non del. A 20-21 ita . . . coordinationes om. (l1om.) CDF 23-24 duxi . . . transeundum] pertranseo H 23-24 transeundum ) petranseundum AD

CAP. 6. - 1 Tam vcrsio Boethii quam editio comp osita (cxcep tis q u ib u sda m codicibus) lcgunt 'divcrsac sccun d u m spccicm' (�-:ep:x� -:-c!J �tih �) . 2 D c hoc

s

to

ts

20

CAP. 7 : DE NUMERO ET S C FFICIE:'ITIA PRAEDICAME!ITORUM zs

1 57

Secundo sciendum quod P h i l o s o p h u s per istam regulam non intendit quod omnia genera habeant differentias essentiales, quia genera rerum simplicium praecise non habent differentias essentiales, sicut in libro P o r p h y r i i est declaratum ; sed intendit quod di­ versorum generum non subalternatim positorum, habentium differentias et species, diversae sunt species et differentiae. Si autem non habent differentias, tunc non habent diversas differentias, nisi forte differentias accidentales. Et ideo quod exemplificat de animali et de scientia, quae est genus rerum simplicium, praecise ponit gratia exempli, et non ut ita sit ; similiter quod exemplificat de volatili, gressibili et bipede gratia exempli dicit. a

30

35

(CAPITULUM

7

DE N UMERO ET S UFFI CIENTIA PRAEDICAMENTORUM ]

§ 1 5

to

Eorum quae sine complexione dicuntur . . . [c. 4 ; l b 25 - 2a 6] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s numerum et sufficicntiam prae­ dicamentorum. Et primo hoc facit ; secundo elicit unam conclusionem, ibi : Horum autem 1• In prima parte dicit quod de numero omnium incomplexorum singulum vd significat substantiam vel quantitatem, et sic de aliis praedicamentis decem, quae enumerat ; et ponit exempla, quae satis patent ex littera. Hic est p r i m o sciendum quod ista non est divisio rerum extra animam sed est divisio principaliter vocum incomplexarum ; et pro1,

25 sciendum] nota A, intelligendum D gularium H 28 intendi t] intelgit EDH D ,: gressibili om. BF 35 dicit] est A

26 intendit] intelligit EH '1:1 simplicium) sin32 quod) quando FG 34 quod] quando F, om.

CAP. 7, § 1. 4 Eorum] autem add. B sine complexione] sccundum complexionem H ;, di­ cuntur ] sunt A, om. H 7 In . . . parte] Primo H ,: prima] isca B 8 incomplexorum] complexo­ rum D ve!' ] aut AFG :1 quantitatem] qualitatem A 9 de . . . et ] enumerando dr.cem praedica1 1 Contra Burlaeum notat in mg. F menta A

dubio videsis Albertum Magnum, Liber de Praedicamentis, tract. I, c. 6 (Opera Omnia l, e d . A. Borgnct, Parisiis 1 890, 1 62s.). a Guillelmus de O ckha m, Expo­ sitio in librum Porphyrii, cap. 2, § 1 1 et cap. 3, § 1 1 (supra, pp. 4 6 , 75s.). 2 Codex F hic notat in margine : "Contra BurCAP. 7, § l . - 1 Infra, § 2. laeum". Cf. supra, in prooemio, nota 6.

1 58

EXPOSITIO IS LIBRUM PRAEDICAMENTORUM A RISTOTELIS

portionaliter intentionum in anima, vel passionum animae seu con­ ceptuum correspondentium vocibus significativis. Prima pars satis pa­ tet per B o e t h i u m dicentem 3 : "Adeo non de rebus, sed de vocibus tractaturus est, ut diceret : Dicuntur. Res enim proprie non dicuntur, sed voces. Et quod addidit : singulum aut sign ifi ca! substantiam, late patet eum dc vocibus disputare ; non enim res, sed voces significant, res autem significantur". Ex ista auctoritate satis liquet quod praedicta divisio non est divisio rcrum, sed vocum. Quod autem consimilis sit divisio intentionum seu passionum vel conceptuum animae, patet ex hoc quod omni propositioni vel modo propositionis in voce corre­ spondet proportionaliter modus propositionum compositarum ex in­ tentionibus in anima. Igitur qualia sunt incomplexa in voce, propor­ tionaliter talia sunt incomplexa in mente ; ergo si milis divisio incomplexorum est in mente secundum proportionem, qualis est in voce. S e c u n d o sciendum quod ista praedicamenta non sunt res extra animam, distinctae realiter inter se ; ita quod non est imaginandum quod sicut homo et albedo sunt duae res extra animam, distinctae totalitcr, ita quod nihil quod est unum illorum vel pars unius illorum est reliquum vel pars essentialis reliqui, quod ita sit de substantia, quantitate, relatione et sic de aliis, quod videlicet substantia et relatio sint duae res realiter distinctae, ita quod nihil quod est substantia vel pars substan­ tiae est quantitas vel pars quantitatis vel relationis ; et quod e con­ verso quantitas sit una res distincta realiter et totaliter a substantia, relatione et qualitate, et quod substantia, quantitas, relatio, actio etc. sint tot res distinctae realiter et totaliter inter se. Sed est imaginandum quod haec sunt distinctae voces et distinctae intentiones in anima, aut conceptus significantes res extra. Non tamen est dicendum quod sicut istae intentiones sunt distinctae inter se, quarum una non est alia, quod taliter res correspondentes sint distinctae, quia non est semper censi­ milis distinctio inter voces vel intentiones in anima significantes et in­ ter ipsa significata. 14 satis] autem E 15 dicentem] qui dicit H 17 substantiam] aut quantitatem add. F 19 ista] praedicta A, enim Gdd. C : satis liquct] clare patet H li liquet] patet AD 21 animae] satis add. A 23 proportionaliter . . . compositarum] consimilis in mente C :: proportionaliter] pro­ portionalis DF, proportionabilis G 25 mente] anima FG Il similis] consimilis A 29 totaliter] realiter ti Gdd. i ter se A 30 ve! . . illorum1 om. (hom.) CDEFG 34 quantitas ve! AZ, om. BCDEFGH �i pan om. EG ,i quod] similiter Gdd. A 36 actio] et paso Gdd. A 37 Sed est] Est autem H 40 alia] ita etiam Gdd. A 42 significantes] res extra atld. (mg.) K1 '

n

3

.

Boethius, loco cit. (PL 64, 180 C) .

ts

20

25

30

35

40

CAP. 7 :

45

so

ss

60

65

70

DE

NUMERO ET S L"FFICIESTIA PRAEDICAMESTORUM

1 59

Sic igitur dicendum est quod ista praedicamenta sunt distincta, non tamen consimiliter distinguuntur res significatae per ipsa praedi­ camenta, sed eadem res, saltem aliqua, significatur per diversa praedi­ camenta, quamvis non eodem modo. Quia aliquando eadem res si­ gnificatur per unum praedicamentum sine connotatione alterius rei vel plurium rerum, et sine connotatione quod ipsa sit alia res vel non alia, et generaliter sine amni connotatione ; et aliquando eadem res signi­ ficatur per aliud praedicamentum cum aliqua determinata connota­ tione vel consignificatione plurium rerum. Verbi gratia praedicamen­ tum substantiae importat istum hominem, sicut quamlibet aliam sub­ stantiam, et nihil connotat. Quando autem dico 'pater', hoc praedicatum 'pater', quod est unum contentum sub praedicamento relati.onis, importat istum hominem qui est pater, connotando filium suum ; quia impossibile est intelligere quod sit pater nisi intelligatur quod habeat filium. Et ita est de diversis praedicamenti.s. Quod enim praedicamenta non sint res extra animam et de essentia contentorum, declaratum est frequenter ', et adhuc potest specialiter probari de praedicamentis accidentibus. Nam si illud quod est genus qualitatis sit vera res extra animam et de essentia cuiuslibet qualitatis particularis, eadem ratione quodlibet genus subalternum erit de es­ sentia cuiuslibet qualitatis inferioris ad ipsum. Ergo de essentia isti.us albedinis sunt ad minus albedo communis et color communis, et qua­ litas quod est genus generalissimum. Sed hoc est impossibile, quia quaero : aut ista communia sunt idem realiter, aut sunt disti.ncta rea­ liter. Si sint idem realiter, ergo non magis commune est unum quam reliquum, et per consequens albedo erit genus generalissimum et communis omni qualitati ; quod est impossibile. Si sint distincta realiter et faciunt per se unum et sunt alterius rati.onis, ergo unum vere est materia et reliquum forma ; quod est falsum et contra A r i­ s t o t e l e m, VIII Metaphysicae 5, ubi vult quod accidentia non ha44 Sic] similiter B 45 res] ipsae add. H 47 quamvis] licet H 50 et aliquando] ali54-55 praediquando autem A 51 aliud] aliquod BH 52 consignificatione] significatione AC 57 intelcatum] praedicamentum B, relativum H, sive (hoc add. K) praedicamentum add. FK 5 9 enim] gere] quod intelligibile si t C quod si t] quid est H 58 diversis] universis C autem A et] nec A essentia] es CDEG, om. F 63-64 essentia] esse G 66 quod] quae AF 69 et1] ita add. A 72 reliquum] aliud ti add. vere est A ,

'

' Cf. Guillclmus de Ockham, Scriptum in I Sent. , dis t. 2 , qq. 4-7 (Opera Theolo.� ica II, ed. cit., pp. 99-266). 5 Aristot., Metaph., VIII, c. 4, t. 12 (104b 8-1 0) .

1 60

EXPOSITIO I� LIBRU!I.i PRAEDICAME�TO R U M A IUSTOTELIS

bent materiam ex qua, sed tantum in qua. Similiter, si sint distincta realiter ista albedo et albedo communis, et ista albedo est primo in subiecto particulari, ergo albedo communis crit primo in subiecto communi. Sed hoc est impossibile, quia numquam accidens desinit esse in suo per se subiecto nisi per corruptionem sui subiecti vel per corruptionem propriam. Sed illud accidens non corrumpitur ; igitur manet in suo subiecto primo quamdiu illud subiectum manet. Ergo posito quod unus solus homo sit albus et quod ille fìat niger et nulus fìat albus, adhuc cum albedo communis non corrumpitur nec subiectum in quo fuit primo est corruptum, oportet quod sit adhuc in eodem subiecto ; ergo adhuc - ilio casu posito - homo communis erit albus albedine communi, quod est impossibile. - Idem argumentum potest fieri de musica, si primo unus solus homo sit musicus et postea nulus, quod adhuc homo communis erit musicus, quia adhuc est subiectum musicae communis, ex quo nec homo communis est corruptus nec musica communis est corrupta, si tamen musica in ali­ quo alio alterius speciei remaneat. Nec valct dicere quod ista communia corrumpuntur per accidens, quia omnis res exsistens per se in subiecto proprio, fìt per se in ilio subiecto ; nec est maior ratio quod una res talis per se generetur et per se corrumpatur, nisi sit pars alterius, quam alia : ergo sicut forma vere destruitur, ita illa communia. Secundum, scilicet quod non est semper consimilis distinctio inter res importatas per praedicamenta qualis est inter ipsa praedicamenta, declarabitur i n f e r i u s 8• T e r t i o sciendum, quod expresse patet per exempla A r i s t ot e l i s 7, quod aliqua praedicamenta sw1t nomina, aliqua verba et ali­ qua adverbia ; et ita est proportionaliter de intentionibus in anima correspondentibus, et ideo non est omnino consimilis coordinatio posi­ torum in linea praedicamentali in omnibus praedicamentis. Nam or­ dinata in aliquibus praedicamentis sic se habent quod semper superius praedicatur in quid et proprie de inferiori, sicut patct in praedicamento substantiae ; nam hacc est vera et propria praedicatio : 'omnis homo est 76 subiecto mg. K, om. EFG 79 accidens] commune tuld. A 80 subiectum] primum tuld. H 82 cum] tamen AH 83 fuit] fit E, om. C Il est corruptum mg. K, om. EFG 86 potest] h.abet A si] sic D, similiter H · solus om. CEFG 87 adhuc om. ADEFG 90 valet] opor91 corrumpuntur] non c. nisi A tet AH 92 quod] quam H 94 forma] Sortcs H ;i vere 95-% res importatas per] importata et C 96 declarabitur] determinabitur CDEFG om. CF 104 de] suo add. A

8 Infra, cap. 1 6.

7

Aristot. , Praedicamenta, cap. 4 (1 b 25 - 2a 6).

75

IKl

ss

90

95

100

1os

CAP.

1 10

1 15

161

7 : DE NUMERO ET SUFFICIENTIA PRAEDICAMENTORUM

animai', 'omnis homo est substantia', et sic de intermediis. Non autem est sic in omnibus praedicamentis, nam in praedicamento 'quando' non est sic ; non enim est bene dictum 'omne heri est quando', vel 'omne cras est quando', et sic de aliis multis, sicut patet de 'ubi', 'facere' et 'pati', nisi multum loquendo improprie. Et ratio istius diver­ sitatis est quia quamvis omnia praedicamenta veras res importent, non tamen eodem modo ipsas important ; et ideo non eodem modo de se invicem praedicantur, nec eodem modo secundu m superius et inferius ordinantur. Q u a r t o sciendum quod P h i l o s o p h u s exernplificando de praedicamentis, aliquando ponit concretum pro abstract•J , sicut exem­ plificando de qualitate, dicit 'qualitas, ut album, nigmm'. Nam al­ bum et nigrum non sunt qualitates, sed albedo et nigredo sunt qualitates. Q u i n t o, circa sufficientiam et numerum praedicamentorum est sciendum quod difcile est probare quod sint tantum decem prae­ dicamenta. De hoc tamen a l i a s poterit esse sermo. 8

120

1

§ 2

5

Horum autem . . . [c. 4 ; 2a 6-7] . In ista parte ponit duas differen­ tias inter complexa et incomplexa. Prima eo;t quod facta complexione ex incomplexis, poterit esse affirmatio ex ei'i, sed nullum eorum per se sumptum est affirmatio . Et quod ponit hic de affirmatione, consi­ rniliter est intelligendum de negatione.

§ 3 Videtur autem omnis . . . [c. 4 ; 2a 7-1 0 ] . Ponit secundam diffe­ rentiam quae sequitur ex prima, et est quod cum omnis affirmatio sit 107 n.am ... quando] adverbii FG 1 10 nisi AX, ubi reliqui l i lo106 intermediis] aliis A quendo AX, locutw est H, loquendum est BCDEFG i l improprie] proprie F 1 12-14 et ordinantur om. CDFG 1 1 6 concretum pro] exemplum de (pro K) FGK, de BCDE 120 tantum] praeter A ..•

CAP. 7, § 2. - 2 ponit] Philosophw add. A 3 Prima] quae H plexione EFG 5 est] poterit es F !! Et] hoc add. H ! quod om. EFG

4 incomplexis] incom-

CAP. 7, § 3. - 2 omnis] species B 1 : Ponit] Hic praem. ACH 8 Ockham de numero praedicamentorum 8 Aristot., loco cit. {1b 2 9} . agit in Summa Logicae, I, cap. 41 (Opera Philosophica pars l, ed. cit., pp. 1 14-1 7) et Quodlibet V, q. 22 (ed. Argentinae 1491).

OCKHAM,

OPEI PHILOSOPHICA n

11

162

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

vera vel falsa, et complexum poterit esse affirmatio, sequitur quod complexum sit verum vel falsum. Sed nullum incomplexum est verum vel falsum, sicut patet de istis : homo, album, animai, currit, et sic de aliis. Sciendum quod aliquod incomplexum respectu veri et falsi potest habere suppositionem simplicem vel personalem. Si simplicem vel materialem, sic nullum incomplexum est verum vel falsum, et sic etiam hoc praedicatum 'verum' vel 'falsum' non praedicatur vere de aliquo incomplexo. Si habeat suppositionem personalem, sic de aliquo in­ complexo vere praedicatur hoc praedicatum 'verum' vel 'falsum', sicut de hoc termino 'propositio' verificatur quod aliqua propositio est vera vel falsa. Si tamen subiectum istius propositionis 'propositio est vera vel falsa' supponeret pro se, haec esset simpliciter falsa, quia tunc significaretur quod haec dictio 'propositio' esset vera vel falsa. Similiter si a instituatur ad significandum hanc 'homo est animai', tunc haec est vera ' a est verum' si a supponat personaliter, et falsa si supponat pro se. Et isto modo frequenter respondendo utimur una dictione pro una propositione, et ita illa dictio non est vera nec falsa, sed illa propositio pro qua utimur illa dictione est vera vel falsa. Sicut si quaeratur a te 'fuisti Romae', et dicas 'ita', tunc hac dictione 'ita' tu uteris pro tota ista propositione 'ego fui Romae', et ita est frequenter.

5

10

15

:lil

(CAPITULUM 8 DE PRAEDICAMENTO SUBSTANTIAE ]

§ 1 Substantia autem est quae proprie . . . [c. 5 ; 2a 1 1-1 9] . lsta est secunda pars principalis huius libri in qua determinat P h i l o s o p h u s 4 afrmatio] sive afmatum add. FG !Hi Sed . . . falswn om. (hom.) CFH 6 animai] niger D, om. CEFG ,l currit] Sortcs H 8 incomplexwn] supponens add. A 9 Si simplicem om. DF 10 materialem] si simplicem ve! materialem add. (mg.) F Il etiam om. DEFG 12 Si] si vero FG, sed si Z 15 est] propositio add. D 17 tunc om. EG Il significaretur] sequitur H 18 hanc] hoc totwn, scilicet FG, propositionem add. A 19 si1 ] autem add. H Il et falsa] falsa est D, sed est falsa H 20 frequenter] in add. A d respondendo] luquendo H, om. FG 21 propositio­ ne] et pro uno complexo add. A i ;il om. EFG :: non] neque A, nec H Il nec] neque A, ve! F 23 hac] ista H 24 ego fui] fuisti H ;: ita] sic A d est] de aliis add. A

CAP. 8, § 1 . - 1-3 Hic incipit liber Praedicamentorwn Aristotelis (in. imo f) B, Lco tertia (mg.) C, De primo capitulo quod est octo praedicamentorum (rubr.) D, Sequitur modo de substantia (rubr.) K 5 secunda om. A huius] istius ABE 4 autem om. FH l proprie] principaliter etc. add. H

5

CAP.

10

1s

:zo

25

30

8:

DE PRAEDICAMENTO SUBSTANTIAE

163

de decem praedicamentis 1 • Et potest dividi in duas partes. In prima determinat de quattuor praedicamentis separatim et diffuse, secundo de sex breviter et coniunctim. Secunda i bi 1 : Recipit autem Jacere et pati. Prima dividitur in quattuor, secundum numerum quattuor praedicamentorum de quibus determinat. In prima parte agit de praedica­ mento substantiae, et dividitur illud capitulum in duas partes. In prima dividi t substantiam et determina t de dividenti bus ; secundo de­ termina t proprietates communes et proprias ipsius substantiae, i bi 8 : Commune est autem omni substantiae. Prima pars dividitur in quattuor : in prima parte innuens quandam divisionem, describit membra divisionis ; in secunda elicit quasdam conclusiones ; in tertia comparat contenta sub uno membro divisionis ad invicem ; in quarta probat quod contenta sub uno membro divi­ sionis possunt aliquo modo substantiae secundae vocari. Secunda incipit ibi ' : Manifestum est autem ex his; tertia ibi 5 : Secundarum vero substantiarum ; quarta i bi 6 : Merito autem. In prima igitur parte innuens istam divisionem quod substantia­ rum quaedam sunt substantiae primae, quaedam secundae, describit primo substantiam primam, dicens sic quod est illa substantia quae proprie et principaliter et maxime dicitur substantia, quae neque in subiecto est neque de subiecto dicitur, sicut aliquis homo et aliquis equus. Secundas substantias describit dicens quod sunt illae in quibus sunt primae substantiae, cuiusmodi sunt genera et species, sicut aliquis homo dicitur esse in specie hominis et in genere animalis, et ita secundae substantiae dicuntur 'homo', 'animai' et huiusmodi. 6 potest dividi] dividitur BH l In prima] quia primo A 7 determinat] deterrninatur C, ponit G quattuor] decem A 8 et pari om. AH 9 secundum] per DEFG 10-12 agit . . . prima o m . (hom.) CDEFG 12 prima] parte add. H de] membris add. A 1 3 substantiae] sccunda add. B 14 substantiae om. ACDEFG 15 pars om. BH 1 quattuor] partes adtl. BH 16 divisionem] quam add. EFG 1 7 conclusiones] ve! communitates add. H ii comparat] declarat 18 ad invicem mg. B, om. ACDH 1 8- 1 9 ad . . . divisionis om. C, dividit H, mg. B, om. DEF (hom.) EF 18-19 in . . . vocari] in quarta parte ponit quomodo genera et species substantiae secundae vocantur G 19 Secunda] pars add. D 1 9-20 incipit om. BGH 20 autem] igitur BH Il ex his om. BGH 21 quarta . . . autem om. DEF 22 istam] hanc A 23 quaedam1] substantiae add. A, vero add. H 24 sic om. ABH :; quod] prima substantia add. FG 25 substantia] est illa add. A 26 dicitur] praedicatur A ;: et] ve! A 27 quod] secundae substantiae add. DFG 28 sunt1 ] dicuntur A 30 dicuntur] sicut add. A ,

CAP. 8, § 1 . - 1 De decem praedicamentis agit Inceptor in Summa Logicae, pars 1 Infra, cap. 16, § 1 . I, cap. 40-62 (Opera Philosophica I, ed. cit. , pp. 1 1 1-93). ' Infra, § 2. 8 Infra, cap. 9 , § 1 . 5 Infra, § 6. 6 Infra, § 10.

164

EXPOSITIO IN LIBRUM P RAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

N otandum est hic p r i m o quod omnis substantia quae est vera res contenta in genere substantiae est simpliciter substantia prima et individua et singularis. Ita quod genera et species et ipsummet genus generalissimum substantiae non sunt verae substantiae extra animam, nec sunt de essentia substantiarum particularium, sed sunt quaedam intentiones in anima, nullo modo extra exsistentes, et voces vel signa importantia veras substantias. Et ideo ista divisio substantiae non est divisio substantiae in res extra animam, quarum quaelibet sit vera res, sed est divisio substantiae in contenta et inferiora ad genus generalissi­ mum, et talia contenta non sunt tantum res, sed sunt etiam intentiones in anima vel voces importantcs veras res et substantias, quae ideo di­ cuntur contenta in genere generalissimo vel sub tali genere, quia sunt minus communia, ut sic substantiae primae dicantur vel ipsae substan­ tiae extra, vel nomina illarum rerum, et secundae substantiae dicantur intentiones vel nomina importantia multas substantias. C a u s a 7 autem quare A r i s t o t e l e s sic dividit substantiam est ista, quia P h i l o s o p h u s principaliter in isto libro determinat de incomplexis, ex quibus fiunt propositiones et syllogismi. Nunc autem magna differentia est inter nomen vel incomplexum importans plures res, et inter nomen vel incomplexum importans praecise unam rem ; et quaedam incomplexa contenta sub genere generalissimo im­ portant multas res, et quaedam non. Ideo necesse habuit distinguere talia posita in linea praedicamentali, et aliqua vocavit substantias pri­ mas, alia substantias secundas, non quia sint substantiae verae, sed quia important multas substantias. Et eodem modo posset distinguere de qualitate, quia quaedam est prima et quaedam secunda ; sed nota hac distinctione de substantia, potest satis faciliter haberi consimilis de qualitate. 33 et1] etiam add. A genus om. BH 35 nec] et non B sunt om. AF 36 extra] aniad. AB , : et] vel A 37 ista om. FG , substantiae] in substantias secundas et substantias pri­ mas add. K, om. AC 38 res1] substantia A 40 talia] illa H tantum] solum C, om. BF , ; etiam] 41 res et om. ADZ 42 in] sub AZ il generalissimo] ve! sunt quaedam add. D, om. ABH sub genere generalissimo add. D ;1 vel . . . genere om. AZ 44 rerum om. BH 45 substantias] quarum quaelibet est res extra add. Z 49 ve! om. FG 50 vel om. FG 51 et] quia (mg.) G, quia add. A 52 multas] plures H habuit] est FG 54 alia] aliqua FG ;; substantias om. BCD 56 distinguere] distingui A ·; quia] quod CDE 56-57 est . . . secunda] sunt qualitates primae, quaedam 57 nota] habita F, quod add. FG 58 satis] statim BDH, om. sunt qualitates secundae AZ consimilis] distinctio ad. FG mam

"

E1

Ab hoc loco usque ad lin. 1 19 fere omnia recitantur a Gualtero Burlaeo, In Praedicamenta Aristot. , cap. De substantia (ed. cit. , ( 23ra) . C( A. Maier, "Zu 7

35

40

45

so

55

CAP.

60

65

70

75

so

ss

8:

DE PRAEDICAMENTO

SUBSTANTIAE

165

Quod autem secundae substantiae non sint verae substantiae extra, et de essentia substantiarum primarum, potest pro bari per P h i l o­ s o p h u m, VII Metaphysicae 8, ubi ex intentione probat quod nol­ lum universale est substantia. Nec valet dicere quod nullum univer­ sale est substantia prima, nam eadem ratione deberet probare quod nulum singolare est substantia, quia nullum singolare est substantia secunda. Nec loquitur ibi de istis intentionibus quae sunt universale et singolare sive particolare, sed loquitur de illis quae sunt universalia. Praeterea, si genera et species sint verae res extra animam, igitur substantia singolaris vere componitur ex universali et aliquo addito, et per consequens substantia singolaris non magis est singolaris quam universalis. Praeterea, si homo universalis sit vera res extra animam, et simi­ liter animai, quod est genus, et similiter substantia, quod est genus generalissimum, tunc quaero : aut ista distincta universalia faciunt ali­ quid unum per se, aut non. Si non, igitur cum, secundum istum e rr o r e m, omnia ista sint de essentia individui, sequitur quod indivi­ duum non erit per se unum, quod est absurdum. Si autem faciunt per se unum, tunc arguo : quando aliqua alterius et alterius rationis faciunt unum per se, tunc unum illorum est actus, reliquum potentia. Sed ista non sic se habent, nam genus non est materia speciei nec e converso, quia neutrum recipit reliquum. Similiter, quomodo facient per se unum materia prima et genus generalissimum, cum genus generalissimum non possit esse forma in­ formans materiam primam ? Similiter, secundum P h i l o s o p h u m, II De anima et VII Metaphysicae genus substantiae sufficienter dividitur per materiam 9,

59 extra ] animam add. A 60 et] nec A essentia] esse rei ve! D primarum] particularium B �1 Philosophum] Aristotelem G 6U3 Nec . . . substantia om. (hom.) DFG 62 quod] ipse (ex intentione add. Z) probat quod add. AZ 63 deberet] debet DEFGH, posset K 64 substantia 1 ] univenale G quia . . . substantia o m . (hom.) ACDH 6 5 i b i o m . FG 67 verae res] substantiae verae AZ 68 singularis] particularis E ex] substantia add. AZ 71 res] swbstantia ACE, sive substantia FG 72 similiter om. AF . , quod1] quae AG, quia F : , genw om. BCFH 75 ista] univenalia add. (s. lin.) K esntia] esse CD individui ] et ita add. D 77-78 arguo . . . tunc om 0 (hom.) EFG 78 reliquum] est add. G, erit add. C, vero add. E 80 neutrum] nullum eorum D 85 substantiae J substantia A, generalissimum D : recipit J requirit BH, includi t D

einigen Problemen der Ockhamforschung", Archivum Franciscanum Historicum, 8 Aristot., XLV I (1 953), pp. 192ss. ; Ausgehendes Mittelalter, l, Rome 1 964, 207s. 8 Aristot., De anima, Il, c. 2, t. Metaph., VII, c. 13, tt. 44-50 (1038b-1039a) . 25 (414a 14-16) ; Metaph., VII, c. 3, t. 7 (1 029a 1-3) .

166

EXPOSITIO I N LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

et formam et compositum ex his ; sed si universale esset vera res, non esset nec materia nec forma nec compositum ex his. Praeterea, intelligentiae separatae a materia sunt in genere substan­ tiae. Tunc quaero : aut genus generalissimum est substantia realis extra animam aut non. Si sic, et non est magis de essentia unius contenti quam alterius, igitur est de essentia cuiuslibet substantiae primae. Igitur est de essentia angeli, et per consequens angelus vere componeretur ex partibus alterius et alterius rationis, et per consequens ex materia et forma, et per consequens non esset substantia separata a materia, quod est contra P h i l o s o p h u m Praeterea, sequeretur quod eadem res esset in distinctis locis, quia homo universalis esset in isto homine et in ilio, quod est impossibile, scilicet eandem rem esse in distinctis locis. S i d i c a t u r quod non est una res numero, et ideo poterit esse simul in distinctis locis, hoc n o n v a l e t ; quia accipio speciem hominis, et quaero : aut illa res simpliciter invariata et nullo modo alia, sed penitus eadem, est in Sorte et Platone aut non. Si sic, igitur eadem res omnino invariata est in Sorte et Platone. Et similiter ex hoc ipso quod est omnino eadem, nullo modo variata, sequitur quod est una res numero, sicut probatum est in principio P o r p h y r i i 1 1 • Si autem sit alia, et non est maior ratio quod una illarum sit species quam alia, ergo utraque illarum est species hominis ; et per consequens S orte destructo una species destrueretur, et tot essent species quot sunt indi­ vidua. Praeterea, secundum P h i l o s o p h u m quidquid negatur a qualibet specie alicuius generis universaliter sumpta, negatur ab ilio genere universaliter sumpto. Sicut si nullus homo currit, nullus asi­ nus currit, nullus bos currit, et sic de singulis ; igitur sequitur quod 10 •

11,

86-87 sed . . . bis om. (hom.) BH 86 vera ) aliqua CDEG 90-91 quam . . . essentia om. EFG 91 primae] quam de contento alio add. G 1 Igitur J nec EF est J videtur esse G 92 essentia] sub­ stantia D vere om. BH : : componeretur] componitur realiter D ex] pluribus add. B 93 et alterius1 om. ACDEFG per consequens) sic A 97 homine] hic add. BH ilio] ibi add. BH 98 eandem] talem A ;: esse] eandem add. A 101 res] species F simpliciter] simplex et A : : invariata] et una numero add. D 103 omnino om. DE 104 nullo modo variata] invariata B una] eadem BH 108 species1 ) hominis add. D, non add. H : sunt] essent AF 1 1 1 qualibet] una aliqua H, om. B 1 12-13 asinus. . . nullus om. (hom.) CDEFG 1 1 3 currit1 om. ACD �: singulis] aliis AF, animalibus add. D 1

,

"

11 Guillelmus C( praesertim Aristot. , Metaph., XII (1069a 1 8 - 1076a 4) . de Ockham, Expositio in librum Porphyrii, prooem. , § 2 (supra, pp. l l s.). 1 2 Aristot. , Praedicamenta, cap. 5, (2a 35 2b 6) . 1°

-

90

95

100

1os

uo

167

CAP. 8 : DE PRAEDICAMENTO SUBSTANTIAE

1 1s

120

nullum animai currit. Sed haec est simpliciter vera 'nulla substantia corporea est genus generalissimum', et similiter ista 'nulla substantia in­ corporea est genus generalissimum' ; ergo haec est simpliciter vera 'nulla substantia est genus generalissimum', et eadem ratione haec erit vera 'nulla substantia est genus', et similiter 'nulla substantia est species'. Et per consequens istae essent verae : nulla species est substantia, nulum genus est substantia ; et per consequens haec eri t vera : nullum universale est substantia. Et haec est conclusio P h i l o s o­ p h i, VII �\1etaphysicae ibidem ab eodem demonstrata. Sic igitur tenendum est cum A r i s t o t e l e quod nullum genus est substantia extra animam, et universaliter quod nullum universale est substantia, sed quod substantia quaecumque imaginabilis est vere singularis et individua ; et quod A r i s t o t e l e s loquitur hic de incomplexis importantibus substantias, quae ideo dicuntur substantiae quia important veras substantias. Et dicuntur secundae substantiae quia non important praecise unam substantiam sed plures, et talia sunt genera et species. Et hoc patet in isto eodem capitulo 14, ubi vult quod "omnis substantia videtur hoc aliquid significare, et de primis substan­ tiis indubitabile et verum est quod hoc aliquid significant. Individuum enim est et unum numero significatur". Ex ista auctoritate patet quod illa quae significant hoc aliquid appellat substantias, dicens quod de substantiis primis indubitabile et verum est quod hoc aliquid signifi­ cant. Sed illa quae significant non sunt substantiae sed voces, quia res substantiales significantur et non significant. Ergo illa quae in rei veritate non sunt substantiae appellat substantias. Igitur si hoc facit de substantiis primis quod vocat signa substantiarum individuarum extra substantias primas, multo fortius potuit vocare signa commu­ niora substantias secundas. Ita est quod ipsa nomina substantiarum ap­ pellat substantias, et alia vocat substantias primas et alia substantias 18 ,

125

130

1 35

140

1 14 vera] falsa H 1 1 5-16 et . . . generalissimum om. (ilom.) FH 1 1 5 similiter ista] eadem ratione haec est (erit D) vera CD 1 1 6-18 ergo . . . genw om. (hom.) CD 1 1 8 similiter] illa add. A 1 1 9 esnt] erunt EFG 125 quod] omnis add. A 126 hic om. FG 127 incomplexis] complexis CD 128 substantias] res H , secundae s. /in . K, om. CDEFG 129 substantiam] rem BH, om. CDE 1 30 isto eodem ] istomet BH vult] dicit BH 132 indubitabile et] indubitanter BDH 1 33 et ] quod FG numero ] quod add. B significatur] significat ADFG 135 indubitabile et] indubitabiliter H 136 illa om. BH significant] quidquid add. G 1 38 si hoc] hoc certe G 139 primis mg. K, om. EFG 1 40 signa del. K, om. C 1 4 1-43 lta . . . secundas o m . BH 1 42 alia'] aliqua A, aliquid DEFG alia1] aliqua AFG substantias om. CDEFG 1

Aristot. , Metaph., VII, dicnmenta, cap. 5 (3b 1 0-1 3) . 8

c.

13, tt. 44-50 (1038b-1 039a) .

a

Aristot., Prae-

168

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

secundas. Et ratio est quia de talibus nominibus, sive sint nomina com­ munia sive propria, praedicatur hoc praedicatum 'substantia', non ta­ men pro se sed pro rebus. Sicut de hoc nomine ' Sortes', - quod tamen in rei veritate non est substantia, sed tantum est vox quaedam vel conceptus mentis vel aliquod aliud signum -, vere praedicatur hoc commune 'substantia', dicendo ' Sortes est substantia' ; in qua propo­ sitione subicitur unum nomen quod in rei veritate non est substantia, sed supponit pro re quae est substantia, et non pro se, quia non supponit materialiter, sed personaliter. Intelligendum est tamen quod aequivoce accipit P h i l o s op h u s substantias primas, quia aliquando vocat substantias primas ipsas res extra animam, et aliquando vocat substantias primas ipsa no­ mina rerum. Sed secundae substantiae nullo modo possunt accipi pro rebus quae in rei veritate sint substantiae, sed tantum pro nominibus rerum, et hoc, accipiendo 'nomen' - sive sit vox sive intentio in anima sive conceptus si ve quodcumque aliud signum - plures signifi­ cans univoce substantias, quia nulla substantia secunda, qualitercumque accipiatur, est in rei veritate substantia, sed tantum est signum substantiae et potens supponere sive stare pro substantia. Et ista est causa quarc genus praedicatur de specie in quid, et species de individuo. Ex praedictis patet quod descriptio quam ponit de prima substan­ tia, potest intelligi vel de ipsa substantia individua vel de nomine sive de signo illius rei. Si intelligatur de ipsa substantia quae in rei veritate est substantia, tunc debet intelligi sic quod substantia est quae proprie di­ citur, ad differentiam nominum vel intentionum in anima, quae im­ proprie substantiae appellantur, quia significant substantias. Et princi­ paliter : hoc dici t ad differentiam partium essentialium substantiae, sci­ licet materiae et formae. Et maxime : hoc dicit ad differentiam partium integralium alicuius individuae substantiae. Quae neque de subiecto di­ citur, quia talis substantia de nullo subiecto praedicatur universaliter sumpto, neque habet aliquid inferius de quo praedicetur. Neque in su­ biecto est, scilicet neque sicut accidens in subiecto neque sicut pars essen­ tialis vel integralis in toto, sicut est aliquis homo, scilicet Sortes vel Plato, praedicatum] nomen BH 144 propria ) vere add. A 147 signum ] dc quo add. FG 148 substantia1) sic add. AD 147-48 hoc commune) de hoc communi K, hoc pracdicatum F 159 qualitcrcumquc) quaccumquc BH 160 cstl . . . vcritate) in re non est D substantia) secunda add. F 161 potens) potest BH, om. C sive stare om. FG 1 63 patet ) potest patere A 1 63-64 substantia) quod add. BH 165 rei mg. K, om. EFG : ipsa] prima BH 1 66 quod) prima add. GK, om. ABH 1 72 talis. . . nullo ) nulla talis dc subiceto D subiceto om. ABCH 1 74 in subiect.> om. DCH

145

1 so

1 55

160

165

no

11s

169

CAP. 8 : DE PRAEDICAMENTO SUBSTANTIAE

1!Kl

1ss

1 90

1 95

20

2n5

quia talis nec praedicatur de aliquo inferiori, nec est in subiecto, nec sicut accidens nec sicut pars. Si autem intelligatur de nomine primae substantiae, quomodo eam exponit B o e t h i u s 15, tunc proprie dicit ad differentiam secundarum substantiarum. Et causa est, secundum B o e t h i u m, quia species vel genus nonnisi ex individuorum cognitione colligimus, nam singu­ laria intelliguntur primo a nobis, et ita possumus eis primo imponere nomina. Et propter hoc aliquo modo magis proprie, hoc est minus improprie, potest de eis dici substantia quam de generibus et speciebus, quae sunt posteriora. Principaliter autem dicit, quia omne addiscens prius venit in substantias individuas quam in secundas, et ita natura substantiae primae prius est subiectum accidentis quam genus vel spe­ cies. Hoc est sic intelligendum quod 'subiectum' vocat non aliquid realiter subiectum alteri, quomodo paries est subiectum albedinis, sed vocat 'subiectum' subiectum propositionis. Et isto modo accidens, hoc est nomen concretum accidentale, prius de nomine proprio substantiae quam de specie vel genere praedicatur ; quia illud vocatur hic 'praedi­ cari de aliquo' quod praedicatur de tali, sumpto cum signo universali, si sit distribuibile per signum universale, et ita frequenter accipitur, nam propter hoc dicitur quod genus praedicatur de specie, et species non praedicatur de genere. Nunc autem ita est quod prius praedicatur accidens de nomine individui quam de genere vel specie, isto modo. Nam possibile est quod praedicetur de tali nomine, et tamen non prae­ dicetur universaliter de genere vel specie ; sicut haec est vera 'Sortes est musicus', et tamen haec est falsa 'omnis homo est musicus', immo haec est vera 'aliquis homo non est musicus'. Sed impossibile est quod aliquod tale accidens praedicetur de specie universaliter sumpta, et ta­ men quod vere negetur ab individuo vel a nomine proprio individui. Et isto modo intelligit B o e t h i u s 18 substantiam primam prius esse subiectum accidenti quam substantiam secundam. Dicit autem maxi­ me, quia ipsa est maxime subiecta ; nam ipsa est subiecta tam substantiis 1 76 talis] tale A 177 pars ] eius add. EFG 184 potest . . . dici] praedicatur de eis DH 185 autem ] hoc add. A dicit] hoc add. AH qui a ) quod CDEFGH 1 86 ita ] in BCEFG 1 94 distri1 86-87 natura substantiae primae) substantia prima DH 1 88 vocat ] hic add. ABCH 206 ipsa ] buibile] distinguibile (rtiam infra) A 205 accidenti ] accidentis DH, accidentium B prima substantia add. FG

15 Boethius, In Categorias Aristot. , I, cap . De substantia (PL 1 6 B o c thi us ,

loco cit.

D.

64, 1 82

C) .

1 70

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORt;M ARISTOTELIS

secundis quam accidentibus. Et similiter vocat B o e t h i u s subiectum propositionis, et hoc tale de quo praedicatur praedicatum universaliter, si subiectum sit distribuibile. Et per istud excluduntur instantiae quae possent fieri. Hic tamen notandum est quod quamvis B o e t h i u s frequenter accipiat subiectum pro subiecto propositionis, aliquando tamen accipit pro subiecto reali ; et hoc quia ali quando eo ipso quod res est subiectum alterius rei, nomen unius praedicatur de nomine alterius ; sicut eo ipso quod Sortes est subiectum albedinis, vere hoc nomen 'album' praedicatur de hoc nomine 'Sortes', sic dicendo ' Sortes est albus'. Et isto modo intelligendum est quod dicit D o e t h i u s quando dici t 17 : "Quoniam vel accidentia in primis substantiis principaliter sunt, vel secundae substantiae de primis praedicantur, et primae sub­ stantiae secundis substantiis accidentibusque subiectae sunt. Quare quoniam ipsae maxime subiectae sunt vel accidentium subsistentiae vel se­ cundarum substantiarum praedicationi, idcirco maxime substantiae nun­ cupantur". Ecce quod in prima parte auctoritatis accipit 'esse in' pro esse in realiter ; postea accipit subiecta pro su b iectis propositionum ; et postea, quando dicit primas substantias esse subiectas subsistentiae accidentium, accipit primas substantias pro substantiis individuis quae sunt extra animam, et subiectum pro subiecto reali ; et quando dici t substantias primas esse subiectas praedicationi secundarum substantia­ rum, accipit substantias primas pro nominibus substantiarum et su­ biectum pro subiecto propositionis in qua praedicatum praedicatur de subiecto. Et ista aequivocatio acceptionum vocabulorum tam in textu A r i s t o t e l i s quam in commento B o e t h i i decipit multos credentes aliqua attribui rebus, quae tamen attribuuntur sermo­ nibus sive nominibus rerum et e converso. Notandum est etiam quod exemplificando de substantiis primis, si intelligatur descriptio pro re significata, sic est intelligendum quod aliquis homo est substantia prima, et similiter aliquis equus, et non tantum hoc, immo omnis homo et omnis equus est substantia prima. 215 vere] ideo H 216 sic] sicut DFG, o m . CE 2 1 7-18 quando 213 res] terminus A dicit] dicens DH 2 1 8 Quoniam] quod C, om. DH 2 1 9 sunt ] insunt F vel ] quod add. EFG 221 subiectae J substantiae DCDH, om. EFG subsistentiac J subsistentia DCDH 223 auctoritatis] 229 primas] secundas H nominibus] sccundarum add. H auctor D, auctoritas F in1] alia add. D 232 Aristotelis om. DH 233 multos] plures DH 235 etiam] hic D, o m . H 238 immo] sed D, etiam quod add. A et] similiter add. A 17

Bocthius, ibidem, 1 83 A.

210

21s

220

22 5

230

235

CAP. 8 : DE PRAEDICAMENTO SUBSTANTIAE

240

245

250

171

Si autem intelligatur descriptio d e nominibus, sic non est intelligendum quod hoc totum 'aliquis homo' sit prima substantia, quia iste terminus 'aliquis homo' est ita communis sicut iste terminus 'homo', cum parti­ cularis et indefinita convertantur ; sed vult intelligere aliqua nomina particularia et propria aliquibus individuis. Similiter intelligendum est quod quando dicit substantias primas esse in specie bus, non est intelligendum per realem inexsistentiam ; sed 'esse in', secundum quod hic accipit, non est aliud quam esse inferius et minus commune vel esse singulare, quia per realem inexsistentiam nec species est in genere, nec genus in specie, nec species in individuo, nec e converso ; sed quod individuum est inferius ad speciem et species ad genus, et gcnus est superius ad speciem et species ad individuum. § 2

5

10

15

Manifestum est autem. .. [c. 5 ; 2a 1 9-27] . In ista parte elicit quasdam conclusiones. Prima est quod omne praedicatum quod dicitur de aliquo subiecto et non est in subiecto, tam secundum nomen quam secundum nominis definitionem dicitur de subiecto ; sicut de aliquo homine praedicatur tam hoc nomen 'homo' quam defmitio sua, quae est 'animai rationale mortale'. Intelligendum est quod hic accipit rationem pro defi.nitione. Se­ cundo sciendum quod accipit hic 'praedicari' pro praedicari universaliter et in quid. Tertio sciendum quod non est generaliter verum quod quando aliquod praedicatum praedicatur de aliquo subiecto universa­ liter et in quid, quod tam nomen quam definitio proprie dieta prae­ dicatur de ilio subiecto, quia multa sunt talia quae non habent defini­ tionem proprie dictam, scilicet omnia illa quae habent aliqua contenta simpliciter simplicia, per carentiam partium essentialium diversarum rationum. Sed dictum A r i s t o t e l i s est verum quando tale nomen habet definitionem proprie dieta m ; et ita de multis est verum, qwa multa habent definitionem proprie dictam. 242 sed] tun c 248 genus . . . nec•

A 245 est] hoc add. A inexsistentiam] exsistentiam CG, inhaerentiam F AB 249 e converso] individuum in specie A sed] secundum DH, tantum 250 species om. BCH

add.

om.

vult dicere add. A

CAP. 8, § 2. 2 Manifestum om. BH munitates add. H dicitur] praedicatur E Et BH 8-9 Secundo . . . quod ] et BH hic 1 7- 1 8 et . . . dictam om. (bm.) FG -

.'

..

3 quasdam] aliquas ACD conclusiones] ve! com6 quam ] tam etiam A 8 Intelligendum . . . hic] 011 . BEFG 1 0 et o m . BH 12 dieta om. FH

1 72

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

§ 3 Eorum vero quae sunt [c. 5 ; 2a 27-34 J . Hic elicit secundam con­ clusionem, quae est quod de numero eorum quae sunt in subiecto multa non praedicantur de subiecto nec secundum nomen nec secun­ dum nominis definitionem. Aliqua tamen praedicantur de subiecto secundum nomen, quamvis non secundum nominis definitionem ; sicut album, cum si t in subiecto, secundum nomen praedicatur de subiecto ; nam haec est vera 'corpus est album', tamen ratio albi, hoc est definitio albi, non praedicatur de subiecto, hoc est de corpore. S c i e n d u m est hic quod omnis accidentis exsistentis in subiecto sunt duo nomina, quorum unum est abstractum et aliud concretum. Et est differentia inter ista duo nomina, quia nomen abstractum signi­ ficat praecise illam rem exsistentem in subiecto, et pro ea supponit in propositione ; sicut hoc nomen 'albedo' significat praecise illam qua­ litatem quae informat corpus, et ideo pro ea supponit in propositione et praedicatur. Sed tale nomen non praedicatur de subiecto nec de aliquo quod supponit pro subiecto, quia universaliter ad hoc quod pro­ positio mere in recto sit vera, oportet quod subiectum et praedicatum pro eodem supponant. Et ideo haec est falsa 'homo est albedo', quia homo et albedo non supponunt pro eodem ; nam homo supponi t pro hominibus et albedo pro albedinibus. Sed concretum significat eandem rem quam significat abstractum, connotando tamen subiectum, et propter talem specialem connotationem in definitione exprimente quid nominis concreti debet poni subiectum vel nomen supponens pro subiecto in recto ; ut si definiatur quid est album, debet dici quod est corpus habens albedinem. Et propter istam rationem tale nomen concretum supponit pro subiecto accidentis, et ideo vere dicitur de subiecto, ut vere dictatur : homo est al bus. S e c u n d o sciendum est quod exemplificando de esse in su­ biecto, cum dicit ut album, cum in subiecto sit in corpore, praedicatur de corpore subiecto, non est intelligendum quod haec sit vera de virtute . . .

4 multa] aliqua FG nec1 o m . FG 4-5 nomen . . . deCAP. 8, § 3. 2 elicit] ponit C 6 definitionem] rationem F 1 0 hic finitionem ] rationem . . . nomen A 5 de subiecto om. BH om. BH subiecto ] aliquo add. A 1 2 quia] quod A 1 4 sicut] et propter A 1 7 quod1] ut EFG 18 mere] in eis A, o m . FG 1 recto] casu add. FG 21 albedo] supponit add. BDEG significat] illam add. A 22 significat o m . BH 24 nominis] ipsius add. AFG 25 quod] album add. BH 26 rationem] talcm add. ACDFH 27 subiecto] nomine H 30 ut] quod sit ] sicut B, scilicct EFG, sive H in1 BH, sic C, om. EFG ' ! cum1] est EFG, sit add. BH 0111. ACDEG 30-31 dc . . . subiccto ] dc subiccto sive d" corpore H 31 corpore ] ut dc add. EFG

5

10

15

7n

25

30

CAP. 8 : DE PRAEDICAMFNTO SUBSTANTIAE

35

40

•s

so

1 73

sermonis 'album est in corpore' ; immo de concreto tali non vere praedicatur esse in subiecto, sive supponat pro re sive pro subiecto. Sed intendit quod accidens importatum per album est in corpore, et quod unum nomen ipsius, scilicet concretum, vere praedicatur de su­ biecto supponente pro illo subiecto reali in quo est accidens. T e r t i o sciendum est quod cum dici t 'album praedicatur de corpore, non tamen ratio albi', hoc potest dupliciter intelligi. Vd quia album non habet definitionem proprie dictam, - et hoc est verum, quia non habet definitionem exprimentem quid rei, sed tantum habet definitionem exprimentem quid nominis. Aliter potcst exponi, quod ratio, scilicet definitio albi, non eodem modo secundum quamlibct sui partem quantum ad praedicationem per se vel per accidcns prae­ dicatur de corpore quo modo quando aliquid habet dcfinitionem proprie dictam eodem modo quantum ad praedicationem per se vel per accidens praedicatur de subiecto tam nomen quam definitio quam quaelibet pars definitionis. Verbi gratia de Sorte praedicatur hoc no­ mcn 'homo' per se primo modo, et similiter definitio et quaelibet pars definitionis. Sed non est sic dc albo, nam album praedicatur de homine per accidens, et similitcr dcfinitio sua praedicatur de eo aliquo modo per accidens ; tamen aliqua pars definitionis vd non praedicatur vel non eodem modo pracdicatur, sicut patct intuenti.

§ 4 Alia vero omnia [c. 5 ; 2a 34 - 2b 5] . Hic elicit ex praedictis tertiam conclusionem, quae est quod omnia alia a primis substantiis aut sunt in primis, aut dicuntur de primis. Hoc patet, nam manifestum est quod species specialissimae dicuntur de primis substantiis, et per consequens genera dicuntur de primis substantiis. Nam quidquid prae­ dicatur de praedicato, praedicatur de subiecto ; sicut si animai praedi­ catur de homine, oportet quod praedicetur de aliquo homine. Nam ex apposito consequentis sequitur oppositum antecedentis. Quia si de . . .

s

33 subiecto ] tali add. A re] se A 35 ipsiw scilicet] scilicet ipsiw importatum F 36 reali] realiter A 37 dicit] quod add. AD 38 Ve! om. EFG 40 quia] album add. A 42 scilicet] id est BH 46 quam1] etiam add. F 47-49 Verbi . . . definitionis om. EFG 49 est om. CDE 50 de eo om. CDEFG 51-52 tamen . . modo om. EFG 52 pnedicatur om. CDE .

CAP. 8, § 4. 3 est] ista add. A BH 7 praedicatur] et add. CDEF -

om.

4 primis1] substantis add. AFG 9 Quia si J si enim H

5-6 est. . . substantis

174

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

nullo homine praed.icatur, nec de homine praedicatur. Similiter si color est in corpore, necessario est in aliquo corpo re ; quia ex apposito conse­ quentis sequitur oppositum antecedentis, quia si in nullo corpore est, igitur non est in aliquo corpore. N o t a n d u m est hic quod quamvis, secundum B o e t h i u m 1 , P h i l o s o p h u s principaliter tractet de vocibus, tamen frequenter loquitur pro rebus. Et ita est in proposito, quia hic non loquitur pro vo­ cibus, quasi velit d.icere quod omnis vox vel nomen praed.icatur de subiecto vel est in subiecto, nec etiam vult d.icerc quod de amni tali vere praed.icatur hoc quod dico 'dici de substantia prima' vel 'esse in substantia prima'. Sed vult dicere quod de amni nomine importante praecise res sine amni connotatione - per quod excluduntur omnia verba et omnia concreta et omnia abstracta respectiva - vere dictur quod praed.icatur de subiecto, vel vere afrmatur de eo esse in subiecto, non tamen pro se sed pro re. Sicut verbi gratia de omnibus secund.is substantis verum est dicere quod praedicantur de subiecto ; de albedine verum est dicere quod est in subiecto, sic dicendo 'albedo est in subiecto'. Verumtamen de concretis non est hoc verum ; non enim verum est quod album praed.icatur de subiecto, et hoc secundum quod 'praed.icari' est idem quod praed.icari in quid de subiecto. Nec etiam verum est dicere quod album est in subiecto, quia per hoc denotatur quod illud quod est album, est in subiecto, quod esset manifeste falsum. Breviter igitur dicendum est quod intentio P h i l o s o p h i est d.icere quod de amni nomine absolute, sine amni connotatione, signi­ ficante unam rem totalem et non partem, quod non est nomen pro­ prium alicuius substantiae, verum est dicere quod sibi competit dici de subiecto, vel de eo vere praed.icatur esse in subiecto ; sicut de istis nominibus 'homo', 'animai', verum est dicere quod homo praed.icatur de subiecto, et similiter animai. Et de istis nominibus : albedo, nigredo, praedicatur1] praedi10 nc om. A ,! dc] aliquo dd. EFG, st dtl. G ; homine] non add. A caretur EGH, praedicare vidctur D, simpliciter B i1 Similiter] verbi gratia CE 12 sequitur] infertur H, interimitur B 12 oppositum antc=dc:ntis] antecedcns B '; quia] scilicet A, ut FG, om. E si om. ABH 13 aliquo om. BGH 15 principaliter] hic D 16 pro1] de F 16-17 vocibw] nominibw H 17 quasi] quod A ;; nomen] ve! verbum add. FG 18 tali] taliter A 19 vere om. BH 22 omnia1] nomina EFG omnia1] aliqua B, quaedam H 23 quod] vere add. H Il vere om. EFG 24 tamcn] tantum A ii re] sua add. A, et add. B ,; Sicut] si add. C 27 hoc om. ACD Il verum] dicerc add. A 28-29 et . . . subiecto om. (hom.) EFG 26 sic ] sicut FG 31 cs] est AB 32 Breviter] aliter ABH 33 absolute] abstractio H 34 unam] vcram add. A :: totalem] totaliter H 38 animai] similiter add. BH

C AP.

8, § 4.

-

1

Boethius, In Categorias Aristot. , I (PL 64, 162s.).

10

1s

20

25

30

35

CAP. 8 : DE PRAEDICAMENTO S U BSTANTIAE

40

45

so

1 75

color, et sic de aliis, vere praedicatur esse in subiecto, sic dicendo 'albedo est in subiecto', 'nigredo est in subiecto', et sic de aliis. S e c u n d o notandum est quod ex ista littera accipitur manifeste quod genera et species non sunt verae res extra animam, puta verae substantiae, quia secundum P h i l o s o p h u m, hic, quando aliquod praedicatum vere negatur a quolibet contento sub specie, vere negatur a specie. Sicut si animai vere non praedicatur de aliquo animali parti­ culari, similiter non praedicatur de homine. Ergo cum verum sit di­ cere quod iste homo non est substantia secunda, nec ille, nec ille, et sic de singulis, sequitur simpliciter quod homo non est substantia se­ cunda. Et eadem ratione nec equus, nec asinus, et sic de omnibus aliis ; et per consequens nulla substantia est substantia secunda. Et per con­ sequens nulla substantia est species vel genus ; et per consequens spe­ cies et genera non sunt substantiae. Et ideo quod P h i l o s o p h u s vocat specics et genera secundas substantias, non arguit quod sint sub­ stantiae, sed simpliciter quod non sint substantiae.

§ 5 Non igitur exsistentibus [c. 5 ; 2b 5-6) . Hic infert unam conclu­ sionem ex praedictis, quae est quod non exsistentibus primis substantiis, impossibile est aliquod aliorum remanere. Quae patet, cum omnia alia aut dicuntur de primis, aut sunt in illis, sed non exsistentibus illis dc quibus alia dicuntur, impossibile est illa quae dicuntur remanere ; simi­ liter non exsistentibus illis in quibus alia sunt, impossibile est illa quae sunt in illis cxsistere. Igitur non exsistentibus primis substantiis, im­ possibile est aliquod aliorum remanere. Sciendum est hic quod P h i l o s o p h u s intelligit quod si esse exsistere vere negatur a primis substantiis, sic dicendo 'Sortes non est', 'Plato non est', et sic de omnibus aliis, quod tunc esse exsistere vere negatur ab omnibus aliis quae dicuntur de eis et quae sunt in eis, sic . . .

s

10

41 accipitur] argumentum add. A : manifeste om. DFG 45 ani mali ] 39 sic] sicut FGH homine AZ 46 similiter] sic F, simpliciter Z 47 non om. DE 48-49 secunda om. CF 51-52 ve! . . . species om. (hom.) EG 51 et] ve! AFG 49 omnibus aliis] animalibus BH 52 quod] quando DF 54 quod trp. p. sed EFG ,

CAP. 8, § 5. - 4 aliquod] aliquid H ,l aliorum] eorum DEF Quae] quod ADG d cum] quia AD 5 dicuntur] dicantur GH : de1] substantiis add. AD ii sunt] sint FGH !l illis] substanti primis alia] aliqua DE 7 alia] aliqua D illa] aliquod illorum A, aliquod aliorum D S in] sine K 10 Sciendum] intelligendum A 1 1 substaniiis] puta add. A, sicut adi. G 9 aliorum] illorum F 12 omnibus aliis] singulis ADH, omnibus F quod] quia DEF 13 eis1] sicut add. G :: sic] sicut F ,,

A

6

"

.

1 76

EXPOSITIO

1!\l

LIBRUM PRAEDICAMENTORUM A RISTOTELIS

dicendo : nullus homo est, nulum animai est, nulla substantia est, nulla nigredo est, nulla musica est, et sic de omnibus aliis.

15

§ 6 Secundarum vero . . . [c. 5 ; 2b 7-14] . In ista parte comparat con­ tenta sub uno membro divisionis ad invicem, scilicet sub substantia secunda. Et dividitur in duas partes. In prima probat quod species sunt magis substantiae qua m genera ; secundo poni t duo incidentia, i bi 1 : Ipsarum vero specierum. In prima parte poni t duas regulas. Prima est ista : illud quod est propinquius illi quod est maxi me substantia, est magis substantia . Sed species est propinquior primae substantiae, quae est maxime substantia, quam genus ; ergo species etc. Mai or videtur esse satis manifesta. Minor probatur : quia illud per quod evidentius et convenientius cogno­ scitur prima substantia, est magis propinquum primae substantiae. Sed evidentius et convenientius cognoscitur prima substantia per speciem qua m per genus. Quaerenti enim 'qui d si t' de prima substantia, conve­ nientius assignatur species quam genus, quia species est magis speciale, genus est magis commune. Unde quaerenti quid sit iste homo, conve­ nientius et evidentius respondetur quod est homo, quam animai ; et quaerenti quid est haec arbor, convenientius et evidentius respondetur arbor, quam pianta. Notandum est hic quod ex ista littera accipitur argumentum quod genera et species sunt substantiae, quia si non essent substantiae, species non esset magis substantia quam genus. Unde quia homo et asinus non sunt lapides, ideo homo non est magis lapis quam asinus nec e converso.

om.

14 est] nullus asinus es t add. FK nulla1] neque F 1 5 nigredo] albedo FK BH :: aliis] talibus DF , talibus add. G, intentionibus (?) add. K

omnibus

CAP. 8, § 6. 2 vero] substantiarwn add. CEFG 4 partes om. DH . In prima] quia primo H . probat] probatur CF 5 genera] genus F , genus sive genera G 7 regulas] rationes ABCDH 9 maxime] magis F 10 quam genus o m . ADG etc . ] est magis substantia quam gcnus DG 10-1 1 Minor] minorem CFG , conscquens H · vidctur . . . manifesta] patet BH , esse] vera et add. A 1 1 probatur] probat CFG illud] quod est et add. BCEH " quod] et quod add. D : convenientius] manifestius D 14 enim] a nobis add. B, om. AH 15 magis speciale] minus commune A :: speciale] et add. AFH 16 gcnus] autem add. BF 17 quod est homo quam anima!] per hominem quam per anima! A :: quam] quod est add. D 19 arbor quam pianta] per arborem quam per plantam A 20 hic om. BH :! argumentum] ad probandum add. A

CAP.

8, § 6.

- 1

Infra, § 8.

5

10

15

�

CAP. 8 : DE PRAEDICAMENTO SUBSTANTIAE

25

30

35

40

45

so

Sed dicendum est absolute quod haec numquam fuit intentio P h il o s o p h i quod genera et species essent verae substantiae extra ani­ mam, nec quod essent de essentia individuorum ; et ideo species non est magis substantia realis quam genus, nec e converso. Sed P h i l o­ s o p h u s vocat substantias non tantum rcs extra animam sed etiam signa rerum. In isto libro maxime magis substantiam vocat illud quod expressius et determinatius et distinctius significat ipsam rem extra, scilicet substantiam individuam. Et quia illud quod signifi.cat pauciora, determinatius et limitatius significat unam illarum rerum quam ilud quod significat plura, et hoc est species, quia pauciora significat species, et genus significat plura, ideo dicit quod species est magis substantia quam genus. Hoc est, species specialius et determinatius significat sub­ stantiam individuam quam genus, et ideo quaerenti de aiiqua substantia individua quid sit, convenientius et evidentius respondetur per speciem quam per genus ; et magis certificatur ille cui loquitur, quia pauciores quaestiones remanent. Si enim aiiquis quaerat, quid sit hoc, demonstrando individuum in genere substantiae, et respond e atur quod est substantia, adhuc restat quaerere an sit substantia corporea an incorpo­ rea ; et si respondeatur quod est corporea, adhuc resta t quaerere an sit animatum an inanimatum ; et si respondeatur quod animatum, adhuc rcstat quaerere an sit animai vel pianta. Et si respondetur 'animai', adhuc contingit quaerere an sit animai rationale vel irrationale. Et si respondeatur quod rationaie, vel potius respondeatur praecise quod homo, tunc cessant omnes quaestiones praemissae. Et ita patet quod magis certificatur interrogans de aiiquo quid sit, quando respondetur sibi per speciem quam quando respondetur sibi per genus. Et hoc vocat hic esse magis substantiam, et nihil aliud. 24-25 Philosophi] Aristotelis H 27 Sed ] 24 dia:ndum] sciendum F . . haec] hic C, om. AF cum add. A 28 vocat] voa:t tt add. in loco A , tantum] tamen et add. ipsa.s A 29 signa] ipsarum add. A . rerum ] importantium add. F, importantium et ita add. K 30 extra] animam add. BF 31 illud] non A 32 et limitatiw om. DEG limitatiw] clariw F . 1 unam . . . rerum] unum illorum H 33 hoc] huiwmodi AEG homo F ; pauciora] pauca ABH 33-34 species . . . plura] quia pauciora si36 quaegnificat quam genw et D 35 specialiw om. AD ·; determinatiw] et clariw add. D 39-40 derenti AXZ, om. ACDEFGH 37 respondetur] sibi add. A 39 hoc] homo FH munstrando] aliquod add. A 40 et] si A !' respondeatur] sibi add. A 41 substantia1] corporea add. BH adhuc] tunc BH restat] contingit A 41-42 substantia1 . . . sit om. (hom.) BH 41 an1] vcl A 42 restat] contingit A :: sit] corpw add. A 43 an] vcl A i quod] sit corpw add. A � l adhuc] tunc F 44 restat] contingit A 44-4 5 sit . . . ani ma i A Z , o m . BCDEFGH 46 respondeatur1] dicitur D 47 patet quod om. BH 48 a:rtificatur] a:rtificat H, omnis add. A 48-49 interrogans . . . sibi] respondendo B, responsio H 48-49 quando . . . sibi om. ABH 50 hic] Philosophw A l ! substantiam] speciem quam genw F '

QCJ[HAM,

OPI!IlA PHn.OSOPHICA Il

12

178

EXPOSITIO IN UBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

§

7

Amplius principales substantiae . . . [c. 5 ; 2h 1 5-22] . Hic ponit se­ cundam regulam, quae est ista : quanto aliquid est plurihus subiectum, tanto est magis substantia. Sed species sunt pluribus subiectae quam ge­ nera, igitur sunt magis substantiae quam genera. Maiorem probat : nam ideo dicuntur primae substantiae ma:xime substantiae, quia sunt pluribus subiectae, quia sunt omnihus subiectae ; nam omnia alia aut sunt in primis substantiis aut dicuntur de eis. Igitur quanto aliquid pluribus est subiectum, tanto est magis substantia. Minorem probat : nam sicut principales substantiae se habent ad omnia alia, sic se habent species ad genera. Nam sicut omnia praedicantur de primis substantis et ipsae non praedicantur de quocumque, ita genera praedicantur de speciebus, sed species non praedicantur de generibus. Intelligendum est hic quod species non sunt subiectae generibus ilio modo quo materia receptivum est subiectum il quod recipitur, sed tantum dicitur subiectum, quia genus praedicatur de specie univer­ saliter sumpta, et non e converso. Et ideo est magis substantia quia pluribus subicitur, et ita non accipit hic substantiam pro vera re extra animam sed pro signo tali. Similiter potest dici quod species dicuntur magis substantiae quam genera, non pro omnibus speciebus, sed pro aliquibus, quia aliquae species non possunt verificari de tam perfectis 1 sicut possunt genera, et ideo de specie verificatur quod est magis substantia, non pro se sed pro singulari ; sicut haec est vera 'homo est magis substantia quam ani­ mal', hoc est perfectior substantia quam animai, demonstrato bo ve. Sed ista est simpliciter falsa 'animai est perfectior substantia, et sic magis substantia, quam homo'. Nec hoc repugnat illi quod dictum est alibi a P h i l o s o p h o 1, scilicet quod aliquis homo non est magis subCAP. 8, § 7. - 3 regulam] rationem ABH 5 Maiorem probat] Maior probatur FG 7 pluribw] omnibw H Il quia. . . subicctae1 om. (hom.) BFH il nam] quia D 8 primis] cis AH il sub15 materia] anistanti om. AB 9 Minorem] minor F, conscquens H Il probat] probatur F mal H, vcl tJdd. A, subicctum ddd. B 18 subicitur] subsistit F Il ita] ideo FG 19 signo] significato EF 20 spccies] ideo A 22 pcrfcctis] impcrfc X, pluribw H Il sicut] quam F Il pos om. EF 23 vcrificatur] illud ddd. F ii substantia] quam genw dd. H 24 sicut] scd CDEH, nam F 25 hoc est] quia homo est A, quia est K il quam] hoc ddd. AF Il dcmonstrato bove] dcmonstrando bovem ADF 26 est1] magis substantia, hoc est 27 alibi] supra H, om. CEDFG 27-28 dictum . . Philosopho] dicit Philosophw 28 non om. H

tUld.

tUld. A

.

A

CAP. 8, § 7. - 1 Forsitam Ockham voluit scribere 'imperfectis'. Praedicamenta, cap. 5 (2b 26-28) .

1

Aristot.,

5

10

15

7Xl

25

CAP. 8 : DE PRAEDICAMENTO SUBSTANTIAE

30

179

stantia quam aliquis bos, quia ibi loquitur aliter de 'esse magis substantia' quam loquitur modo, sicut ibi patebit. § 8

s

to

Ipsarum vero specierum . . . [c. 5 ; 2b 22-26] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s duo incidentalia. Primum est quod nul species specialissima est magis substantia quam alia, sicut homo non est magis substantia quam equus. Cuius rationem assignat ; quia tanta fit certi­ tudo de isto equo per equum, scilicet per speciem suam, quanta fit de isto homine per speciem suam ; et per consequens non magis sub­ stantia est homo quam equus. Sciendum quod non intendit negare quin homo sit perfectior substantia quam equus, sed intendit dicere quod species equi ita per­ fecte et distincte indicat naturam istius equi sicut species hominis na­ turam istius hominis ; et isto modo non est magis substantia. Cum hoc tamen stat quod iste homo sit perfectior substantia isto equo. § 9

to

Similiter autem . . . [c. 5 ; 2b 26-28] . Ponit secundum incidentale, quod una substantia prima non est magis substantia quam alia, sicut aliquis homo non est magis substantia quam aliquis bos. Sciendum est hic quod accipiendo primam substantiam pro no­ mine proprio alicuius substantiae individuae, sic est intelligenda littera quod nomen proprium unius substantiae individuae in genere sub­ stantiae non est magis substantia quam aliud nomen, quia non per­ fectius indicat esse ilus individui quam aliud alterius. Sicut hoc nomen ' Sortes' non magis nec perfectius indicat naturam istius hominis quam Brunellus naturam istius asini, et ideo non est magis substantia. Si autem intelligatur de substantia prima quae est vere substantia extra 29 aliquis b os ] animai H

30 lo quitur modo ] hic D, adtl. hic K

CAP. 8, § 8. - 3 incidentalia] incidentia EFH l! nulla] una H 4 specialis] non ad. H 5 rationem] ipsc adtl. F 7 homine] per hominem scilia:t atld. FG 9 Sciendum] tamcn ad. B 1 1 naturam] unum individuum F 1 1-12 naturam hominis om. CDF 12 et] ideo ad. F ..•

CAP. 8, § 9. - 2 autc: m ] hic adtl. AH Il incidentale] incidens H, et est ad. AH 6-7 sic. . . indiilliw] uniw H Il aliud] nomc:n viduac: om. (hom.) EGH 7 uniw om. DE 9 es] naturam Z I l significat c:stiam adtl. G il alteriw] individui ad. G 10 ll nec om. DH 1 1 substantia] una prima substantia quam alia adtl. G 12 vere] vera AF

180

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDI CAMENTORUM ARISTOTELIS

animam, sic est intelligendum quod non est magis substantia, quamvis sit perfectior substantia. § 10 Merito autem post principales . . . [c. 5 ; 2 b 29-37] . In ista parte ostendit quod genera et species possunt vocari secundae substantiae, et ad hoc duas rationes poni t. Prima est ista : illa sola quae indicant sub­ stantiam primam possunt vocari secundae substantiae. Sed sola genera et species primarum substantiarum indicant primas substantias ; igitur sola illa possunt vocari sccundae substantiae. Maior videtur manifesta, nam propter hoc solum dicuntur aliqua secundae substantiae quia in­ dicant primas substantias. Minor probatur quoad affirmativam expo­ nentem : nam illud per quod respondetur ad quaestionem factam per ' quid' de aliquo, indicat naturam illius de quo interrogatur. Sed quae­ rendo quid sit Sortes, convenienter respondetur per genus et speciem, quamvis convenientius respondeatur per speciem quam per genus : igi­ tur illa possunt vocari secundae substantiae. Negativa exponens patet : nam illud per quod non respondetur ad quaestionem factam per 'quid' de aliquo, non indicat naturam illius de quo interrogatur. Sed quaerendo quid est Sortes, si respondeatur quod currit, vel quod est albus, vel aliquod huiusmodi, non convenienter respondetur, sed extranee ; igi­ tur etc. Notandum est hic quod ex hoc processu P h i l o s o p h i patet quod non intendit dicere quod genus et species ideo dicantur secundae substantiae quia sunt de essentia et partes substantiarum primarum indi­ viduarum, quia partes non indicant suum totum, nec naturam sui to­ tius ; nihil enim est dicere quod materia indica t naturam hominis vel bovis. Sed ideo dicuntur secundae substantiae quia sunt quaedam praedicabilia importantia substantias individuas, non tamen sunt de essentia earum, sed tantum significant essentias earum. CAP. 8, § 1 0 . - 2 post o m . FGH " principales o m . AFG 4 rationes] regulas G 5 vocari] 7 substantiae] quae indicant primas substantias add. G : Maior . . . manifesta] antecenominari E 9 Minor] consequentia H 12 et] vel H, per add. AH 14 illa] ita ACEF ! l dens patet F vocari] nominari EG ; Negativa exponens] consequentia negativa exponentis H 15 quaestionem] interrogationem F 16 de aliquo om. BCEFG illiw] eiw AD, eiwdem H, istiw BC 16-17 quaerendo ... Sortes] quando quid est Sortes quaeritur H 17 quod1 om. BH 20 est hic om. BH :i hoc] ilio AH 21 genw] genera A i i ideo] non D, om. CEFG ; i dicantur] sint (mg.) C : 1 secundae om. EG 22 quia] scilicet add. D 1 primarurn] particularium D, scilicet add. A 23 � tes non indicant] pars non indicat A 24-25 naturam . . . bovis] esam hominis vd naturam bovis H 27 significant] indicant DG

s

10

1s

�

25

181

CAP. 8 : DE PRAEDICAMENTO SUBSTANTIAE

30

35

40

Propter quod intelligendum est hic quod aliquando omma quae ponuntur in linea praedicamentali substantiae vocantur substantiae, quae tamen in rei veritate non sunt substantiae extra animam, nec distinctae ab aliis. Et de istis illa quae omnibus subiciuntur et de quibus omnia praedicantur, vocantur primae substantiae ; ila quae praedican­ tur de quibusdam et subiciuntur respectu aliorum vocantur secundae. Et ita haec non est divisio substantiarum, distinctarum ab intentionibus et accidentibus, sed est divisio illorum quae ponuntur in linea praedi­ camentali substantiae, quae tamen in rei veritate vel sunt accidentia vel intentiones in anima, quamvis vere praedicentur pro substantiis et pro eis supponant. Unde est divisio ac si linea praedicamentalis scri­ beretur vel proferretur, et illa quae omnibus supponerentur, vocarentur primae substantiae, et alia, scilicet litterae scriptae vel dictiones scriptae vel prolatae, vocarentur secundae substantiae. § 11 Amplius principales substantiae [c. 5 ; 2b 37 - 3a 6] . Hic ponit secundam rationem quae est ista : sicut se habent primae substantiae ad secundas substantias et accidentia, sic se habent genera et species ad accidentia. Sed primae substantiae ideo dicuntur primae substantiae quia subiacent secundis substantiis et accidenti bus ; igitur genera et spe­ cies dicuntur sccundae substantiae quia subiacent accidentibus. Quod autem genera et species subiaceant accidentibus patet, quia si Sortcs est albus, necessario homo est albus, et similiter animai est album. Igitur cum primae substantiac necessario subiaceant accidentibus, genera et species subiacebunt accidentibus, quia omnia quae praedicantur de pri­ mis substantiis, praedicantur de generibus et speciebus ad illas primas substantias. Notandum est hic quod non vocat 'subiacere' subiacere realiter, ilio modo quo materia subiacet formar, sed accipit hic 'subiaccre' pro 'subici', ilio modo quo subicctum propositionis subicitur vel dicitur . . .

s

10

1s

32-33 illa . . . 29 substantiael om. CH 31 istis] omnibus add. A 32 illa] autem add. A non om. E secundae o m . (hom .) D E 3 3 vocantur] substantiae add. AFG H 34 ita] ideo D substantiarum] non add. D intentionibus ] animae add. AX 35 et] ab add. A illorum ] substantiarum F 36 ve!] non D 39-40 vocarentur] dicerentur F 3 rationem] regulam EFG 4 et1 . . . ad] ad . . . et C A 12 ad] et hoc propter G 14 est ] tamen subiacerc1 A, quod subiaceat D, pro subiacerc XZ, om. D CEFGH

CAP. 8, § 1 1 .

1 1 species] necessario EG

-

add.

8 autem om. CDEFG A vocat] hic add.

add.

182

EXPOSmO IN LIBRUM PRAEDICAMI!NTORUM ARISTOTELIS

subiacere praedicato. Ex isto patet quod non intendit quod substantiae secundae sint partes essentiales primarum substantiarum, quia numquam totum subiacet parti. Nihil enim est dicere quod Sortes subiacet ma­ teriae suae, vel quod homo subiacet pedi vel capiti suo, nec etiam pars essentialis praedicatur de suo toto. Et ideo non intendit genera et spe­ cies esse substantias secundas nisi quia sunt signa secunda importantia substantias, quia scilicet ipsa de aliis praedicantur, et illa alia non prae­ dicantur de ipsis. Et ita ex istis rationibus patet quod P h i l o s o p h u s non intendit genera et species esse secundas substantias, nisi quia indicant substantias et praedicantur in quid de substantiis. Sed istud non convenit partibus substantiarum, scilicet indicare substantias et prae­ dicari de totis suis ; igitur non intendi t P h i l o s o p h u s genera et species esse substantias secundas tamquam partes essentiales primarum substantiarum.

20

25

30

[CAPITULUM 9 DB

COMMUNITATIBUS SUBSTANTIAE

)

§ 1 Commune est autem omni substantiae ... [c. 5 ; 3a 7-9) . Postquam P h i l o s o p h u s determinavit de illis quae ponuntur in linea praedicamentali substantiae, in ista parte determinat proprietates substan­ tiarum. Et dividitur in sex partes, secundum quod sex proprietates poni t, secunda quarum i bi 1 : Inest autem substantiis. Prima dividitur in quinque, quia primo ponit unam proprietatem communem omni sub­ stantiae ; secundo probat quod competit substantiae primae ; tertio quod competit substantis secundis ; quarto quod competit differentis ; quinto removet quoddam dubium. Dicit ergo primo quod commune est omni substantiae in subiecto 1 9 enim om. AG Il Sortes om. EFG 2 1 intendit] intelligit DF 22 secunda] secundario 25-26 indicant] primas ddd. FH 26 istud] mg . K, om. EFG 23 substantias] secundas ddd. EFG ista A 27 convenit] conveniunt A, competit FG CAP. 9, § 1. substantiae om. ADEFGK ! ! proprietates] de proprietabibw FGK, secundarum ddd. H 8 secunda quarum] secunda pars incipit A, secunda est D, secundam ponit FGK substantiis om. BH :1 Prima] pars ddd. AFG 9 primo om. CE

6

CAP. 9, § 1 . - 1 Infra, § 5.

:

s

to

CAP. 9 : DE COMMUNITATIBUS SUBSTANTIAE

ts

:.1n

25

30

35

40

183

non esse. Principalis namque : P h i l o s o p h u s ostendit quod prae­ dieta proprietas competit substantiae primae, quia substantia prima neque est in subiecto neque de subiecto dicitur. Sciendum est quod substantia prima, quae est vera substantia extra animam, puta Sortes vel Plato, non est in subiecto quocumque, mani­ festum est ; nec dicitur de subiecto aliquo inferiori. Si autem accipiatur substantia prima pro nomine substantiae primae, primo modo dictae, sic potest concedi, secundum unam o p i n i o n e m 1 , quod substantia prima est in subiecto ; tamen de tali substantia prima, supponente pro suo significato, non praedicatur esse in subiecto. Sicut haec est simpli­ citer falsa tam in voce quam in mente ' Sortes est in subiecto' sive 'aliquis homo est in subiecto', et sic de quolibet tali. Si tamen subiectum in ista supponeret materialiter, vera esset. Nec hoc est contra P h i­ l o s o p h u m, quia praecise intendit quod de tali nomine, supponente pro suo significato, non praedicatur vere esse in subiecto. N ec est multum mirandum si nomina substantiarum aliquando vocentur substantiae primae, cum linea praedicamentalis possit fieri ex nominibus talibus ; et frequenter omnia qua e ponuntur in linea praedicamentali substantiae vocantur substantiae, et maxime cum de talibus nominibus praedicetur vere substantia, quamvis non pro se sed pro rebus. S i d i c a t u r quod, secundum ista, accidentia erunt substantiae, quia nomina substantiarum sunt vera accidentia, scilicet voces, quae sunt qualitates, d i c e n d u m est quod nomina sunt ad placitum, et ideo quare sic utimur vocibus, nula est ratio quaerenda. Et ideo, se­ cundum usum loquentium, illa quae sunt vera accidentia aliquando vocantur substantiae, quia non intendunt per hoc nisi quod sunt nomina substantiarum, et hoc quia de talibus nominibus vere praedica­ tur substantia. V erumtamen de hoc nomine 'accidens' numquam vere praedicatur substantia. Haec enim est falsa, quamcumque suppositio­ nem habeat 'accidens' : 'accidens est substantia'. Non sic de ista ' Sortes 14 Principalis namque om. CDEFG l i Philosophus] hic A 1 7 vera] vera BH 1 8 quo19 est] cumque] aliquo B, quandocunque E, quia F, quod G, quocunque modo quod K, ut add. D 25 tali] etiam quod add. A ; subiecto] id est add. FG 22 est] potest esse FG tamen] et H sed add. EFG 26 hoc om. BC est] esset AD 29 nomina] primarum add. H 34 ista] illa C, illud F, istud GK, illam opinionem H 35 nomina] verarum add. A vera] vere EGH 36 sunt1] vere add. H 37 nulla] non B 38 usum] vere add. D ; : vera] vere H 39 intendunt] intendit FG, intelligit E 40-41 praedicatur substantia] praedicantur substantiae A 41 vere om. ADH 43 accidens1 om. DFH ,

,

2

Vide infra, § 2, notam 1 .

1 84

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

est substantia', 'homo est substantia', et sic de aliis, in quibus tamen ita subiciuntur accidentia sicut in ista : 'accidens est substantia' . Potest etiam dici, et redit in idem realiter, quod aliquando auctores per actus exercitos intelligunt actus signatos, sicut quando dicunt quod 'color est primum obiectum visus', intelligunt istum actum signatum : 'de colore praedicatur primo et adacquate esse obiectum visus'. Quia haec est primo vera 'omnis color est visibilis', et non ista 'albedo est visibilis', et hoc secundum o p i n i o n e m 8 qua e poni t colorem esse primum obiectum visus. Similiter per istam 'sonus est primum obie­ ctum auditus', intelligunt istam 'de sono praedicatur primo esse obie­ ctum auditus'. Nam ista est simpliciter falsa, si sit actus exercitus, 'so­ nus est primum obiectum auditus'. Quia quaero : pro quo sta t ly sonus ? Aut pro aliquo particulari, et tunc est falsa, quia nullus sonus particulariter est primum obiectum auditus. Aut stat pro aliquo com­ muni, et tunc est falsa, quia nullum commune est obiectum auditus, cum nullum commune sive universale sit apprehensibile ab auditu. Et ita frequenter per actus exercitos intelligunt actus signatos ; ita etiam e converso frequenter auctores per actus signatos intelligunt actus exercitos. Et ideo per istum actum exercitum 'aliqua nomina substan­ tiarum sunt primae substantiae' intelligunt istam 'de nominibus sub­ stantiarum vere praedicatur esse primae substantiae', sicut haec est vera 'de hoc nomine "Sortes" vere praedicatur esse prima substantia', sic dicendo ' Sortes est prima substantia', et similiter ista est vera 'iste homo est prima substantia'. Similiter per istum actum exercitum 'pri­ mae substantiae non sunt in subiecto', quamvis sit simpliciter verus, accipiendo primas substantias pro ipsis substantiis extra, tamen simul cum hoc per ipsum intelligunt istum actum signatum 'de nominibus primarum substantiarum, supponentibus pro suis significatis, non prae­ dicatur esse in subiecto' ; sicut iste homo non est in subiecto, ille bos non est in subiecto, et sic de aliis. 44 homo est substantia om. BGH quibus . . . ita] quobusdam autem F 46 et ] quod D quod ] quia D 51 secundum] illam add. H 55-57 Quia . . . auditus om. (hom .) CDEFG 56 est] simpliciter add. A 57 particulariter] parricularis H 58 obiecrum J visus ve! add. A 59 si ve J ve! A apprehensibile] comprehensibile A 61 frequenter om. AEFG auctores om. AD 65 vera] quod add. A, et add. CEG 66 sic] sicut F, sicut sic G 66-67 et ... substantia om. (hom.) EFG 67 homo om. CD 68 verus J vera A, verum CEFHX 69 primas substantias J primam substantiam H 70 istum om. H nominibw] sive de vocibw add. FG 72-73 ille . . . subiecto ] nec iste bos A ,

x

Cf. Scotus,

Ordinatio, I,

d. 3, p. 1 , q g . 1 -2, n. 1 03 (cd. Vaticana III, 65s).

45

so

55

60

65

70

CAP. 9 : DE COMMUNITATIBUS SUBSTANTIAE

75

185

Hic tamen est intelligendum quod quamvis substantia praedicetur de nomine primae substantiae, et similiter de concretis accidentium, non tamen eodem modo praedicationis, sicut satis patet. § 2 Secundarum vero substantiarum [c. 5 ; 3a 9-21 ] . Hic probat quod secundae substantiae non sunt in subiecto, primo exemplificando, quoniam quamvis homo dicatur de aliquo homine, haec tamen est simpliciter falsa 'homo est in aliquo ho mine' ; similiter quamvis animai dicatur de aliquo homine, verumtamen animai non est in aliquo ho­ mine. Secundo probat hoc per rationem, quia quando aliqua sunt in subiecto, quamvis nomina illorum praedicentur aliquando de subiecto, tamen rationem eorum praedicari de subiecto est impossibile. Sed secundae substantiae non tantum praedicantur de primis secundu m no­ men, sed etiam secundum definitionem, sicut de aliquo homine prae­ dicatur non tantum hoc nomen 'homo', sed etiam definitio sua, et similiter nomen et definitio animalis. Ergo secundae substantiae non sunt in subiecto. Intelligendum est, sicut dictum est de substantiis primis, quod quamvis genera et species vere sint in subiecto secundum i I l o s qui ponunt intentiones animae esse in anima subiective verumtamen de generibus et speciebus, supponentibus pro rebus quas important, vere dicitur 'non esse in subiecto', et ita per istum actum exercitum 'secundae substantiae non sunt in subiecto' vere intelligitur iste actus signatus 'de secundis substantiis, supponentibus personaliter et pro rebus, non pracdicatur esse in subiecto'. Hoc patet per exempla A r i s t o t c­ l i s, quia dicit quod quamvis homo dicatur de subiecto, tamen homo non est in subiecto ; et similiter animai dicitur de subiecto, et tamcn . . .

lO

1s

1,

20

75 similiter l sic F

76 praedicationis l praedicatur accidens H

CAP. 9, § 2. - 4 quoniaml quia DFG 4-6 haec . . . aliquol orn . (hom.) BCDEFG 6 verumtamenl tamen FG 8 nomina. AX, ita esse B, ita H, aliqua CDEF 10 primisl substantiis lld. BH 1 1 definitioneml rationem H , sicut l scilicet FG 13 similiter] sic FG 15 est 1 l hic add. F 1 9 diciturl dicuntur A non om. F 21 et orn . FG 22-27 Hoc . . . 17 animael in anima D, orn. FG subiecto om. (hom. ) AH 23 quial qui D homo • om. DFG

C AP. 9, § 2. - 1 Opiniones de natura conceptus universalis videsis apud Guil­ lelmum de Ockham, Scriptum in I Sent. , dist. 2, q. 8 (Opera Theolo,�ica II, ed. cit. , pp. 266-92) ; Summa Logicae, pars I, cap. 12 et 14 (Opera Philosophica I, ed. ci t. , pp. 41-4, 47-49) ; Expositio in librum Perihermenias, prooem. , § § 3-1 0 (infra, pp. 348-7 1 ) .

1 86

EXPOSITIO IN LIBR.UM PllAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

non est in subiecto, quia animai non est in homine. Et debet sic intelligi quod de animali verificatur praedicari de subiecto, et tamen de animali, supponente personaliter, non verificatur esse in subiecto.

25

§ 3 Non est autem substantiae proprium (c. 5 ; 3a 21-28] . Hic, quarto, ostendit quod non esse in subiecto competit differentiis, dicens quod non est proprium substantiae non esse in subiecto, quia competit etiam differentiis, quia bipes et similiter gressibile dicuntur de aliquo homine tamquam de subiecto, non tamen sunt in aliquo homine. Si­ militer ratio vel definitio gressibilis, et universaliter differentiae, dicitur de subiecto, et tamen non est in subiecto. S c i e n d u m quod ex ista littera potest clici argumentum ad pro­ bandum quod P h i l o s o p h u s non vocat hic genera et species substantias quia sunt de essentia substantiarum primarum. Quia si sic, cum differentiae non minus sint de essentia substan tiarum primarum quam genera, si propter hoc genera essent substantiae, eadem ratione differentiae essent substantiae. Quod P h i l o s o p h u s hic negat, di­ cens quod non esse in subiccto non est proprium substantiae, quia competit differentiis. Ideo dicendum est quod P h i l o s o p h u s praecise in hac parte vocat substantias illa quae ponuntur in linea prae­ dicamentali, et primo et principaliter significant individua, et non par­ tes individuorum. Et quia huiusmodi sunt sola genera et species, et nomina propria individuorum et non differentiae, ideo ista vocat hic substantias, et non differentias. S e c u n d o sciendum quod hic non accipit 'esse in' pro esse pars', quia etiam differentia importa t partem, et numquam importa t totam rem. T e r t i o sciendum quod quando dicit quod ratio gressibilis et differentiae praedicantur de subiecto, dupliciter potest exponi. Uno modo quod aliqua differentia habeat definitionem proprie sumptam, quamvis non definitionem strictissime sumptam. Cuius ratio est, quia aliquando . . .

CAP. 9, § 3. 3 ostendit] ponit H : dilferentiis] dilferentiae BCDE 4 quia] hoc add. A 5 quia] sicut A 6 tamquam . . . homine om. (hom.) EFG 8 et tamen] igitur A tamen om. FH 10 species] secundas add. H 1 1 tt 12 es, non om. D 9 argumentum ] fundamentum H sentia] es CD 1 3 quam genera1 om. ACD 15 est] proprie add. EFG 17 praecise . . . parte] i n hac parte praecise A F 1 7-18 praedicamentali] substantiae add. A 1 8 et' ] sic quod H 23 quia] ve! EFG et] sed A 1 9 sola om. FG 22 non om. CDE in] subieao add. FG 27 sumpta m ] d i ct a m CEFG 28 non E F aliquando ] aliqua add. H ''

·

s

10

15

20

25

1 87

CAP. 9 : DE COMMUNITATIBUS SUBSTANTIAE

30

35

40

-45

differentia importat primo unum compositum ex materia et forma, quamvis non ex ultima forma. Verbi gratia corpus compositum ex materia et forma corporeitatis hominis, quod informatur anima in­ tellectiva, potest aliquo modo proprie definiri, propter hoc quod est compositum ex partibus distinctis realiter, non tamen propriissime, quia in defi.nitione sua non ponitur genus proprie dictum, quamvis ponatur ibi genus improprie, ad modum quo potest dici improprie quod forma est unum genus ad formas distinctas specie, et forma ignis est species ad formas ignium distinctas solo numero. Talem definitionem non habet quaelibet differentia, nec aliquod accidens ; et propter hoc magis dicit P h i l o s o p h u s quod ratio differentiae praedicatur de subiecto quam ratio accidentis. Aliter potest exponi, sicut tactum est, quod defi.nitio improprie dieta ipsius differentiae, et quantum ad se et quantum ad quamlibet sui partem, aeque necessario praedicatur de subiecto ; sicut si defi.niatur rationale, quod est ens vel substantia quae potest ratiocinari, aeque necessario et aequaliter praedicatur quaelibet pars definitionis et definitio et nomen. N o n sic est de definiti one accidentis ; nam si defi.niatur al­ bum quod 'est coloratum, disgregativum visus', non aeque neces­ sario praedicatur hoc totum de subiecto et quaelibet pars defi.nitionis, vel non aeque accipitur. Nam ista potest esse vera ' Sortes est coloratus', hac non exsistente vera ' Sortes est albus', vel 'coloratum, disgregativum visus' ; ita quod aliquando est vera cum illa, et aliquando non. Et haec est differentia inter praedicationem defmitionis differentiae de illo de quo praedicatur, et praedicationem defi.nitionis accidentis. t,

so

§ 4 Non nos [c. 5 ; 3a 29-32] . In ista parte removet quoddam dubium ; nam posset aliquis credere quod si substantia non sit in subiecto, quod . . .

31 corporeitatis] corporis B, corporis istius C 31-32 informatur . . . intellectiva] informat animam intel!ectivam FG 32 propter hoc] pro eo D 33 parti bus] pluribus B 34 ponitur] poneretur CDEFG 35 improprie1 ] dictum add. EFG 37 ignium] igneas EFG 41 impro44 ens om. C 42 et1] quod H, orn. EFG 43 aeque] e conveno CDEFG prie] proprie D 47 coloratum, 45 aequaliter] essentialiter C 46 Non ] autem add. DH : vel 0111. CEFG disgregativum] color disgregativus EFG 49 accipitur] accidentaliter CDG, actualiter D 50 Sor­ tes] non add. FK, sed exp. K coloratum, disgregativum] color disgregativus EFG 51 cum] et A 53 praedicationem] accidentis et add. H CAP. 9, § 4.

CAP.

-

9, § 3.

2 nos] conturbent add. AH 1

lta dcfmit 'album' Aristotclcs,

Topica, III,

c.

5 ( 1 1 9a 3 1 -32) .

1 88

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

partes substantiarum non essent substantiae, cum partes substantiarum sint in subiecto. Sed hoc removet dicens, quod hoc non debet conturbare, quia substantiarum partes sunt in aliquo, non tamen tamquam in subiecto, sed in toto. Et isti sunt distincti modi 'essendi in'. Et ideo quamvis partes substantiarum sint in aliquo tamquam in toto, sunt ta­ men substantiae.

5

§ 5 Inest autem substantiis [c. 5 ; 3a 33 - 3b 9 ] . In ista parte ponit secundam proprietatem, quae tamen non est communis omni substan­ tiae, sed salurn substantiis secundis et differentiis, et est ista, quod commune est omnibus substantiis secundis et differentiis univoce praedicari. Hoc patet, quia illud quod praedicatur de aliquo tam secundum nomen quam secundum definitionem praedicatur univoce, quia haec est definitio univoci. Sed tam secundae substantiac quam differcntiae sunt huiusmodi, nam species praedicantur de individuis, quamvis in­ dividua de nullo praedicentur, genus autcm pracdicatur de spcciebus et individuis ; similiter differentia pracdicatur dc specie bus et indivi­ duis. Similiter primac substantiae rccipiunt praedicationem definitio­ num tam generum quam spccierum, quia quaecumque praedicantur de praedicato, praedicantur de subiecto. Igitur cum secundae substantiae et differentiae praedicentur de prima substantia tam secundum nomen quam secundum definitionem, praedicantur univoce. Ex ista littera patet quod distinguit inter secundas substantias et differentias. Et tamen manifestum est quod substantiae secundae non magis sunt de cssentia primarum substantiarum qua m differentiac ; et per consequens, si substantiae sccundac esscnt dc essentia substantiarum primarum, necessario differentiae essent de esscntia carum, et per con­ sequens, cum substantia non componatur ex non substantiis, neces­ sario differentiae essent substantiae. . . .

5 debet J nos add. A aliquo J subiecto A H 8 toto J subiecto FG

6 quia J quod B in] subiecto add. 5-6 conturbare J vos add. FG 7 sed J sicut partes add. A tamquam J sicut AH, accidens add. A

CAP. 9, § 5. 2 In ista parte] Hic A 4-5 et1 . . . ditfcrcntiis mg. K, om. (hom.) EFG 6 secundum ] rationem, id est add. H 7 definitionem J rationem D 9 nam ] genera et add. K praedicantur] praedicatur AF 9-1 0 quamvis . . . praediccntur mg. K, om. EFG 1 1-12 ditferentia . . . Similiter mg. K, om. (hom.) EFG 1 2-13 primae . . . specierum] tam definitioncs generum quam specierum recipiunt praedicationem prirnarum substantiarum A 14 cum] tam add. A 15 et ] quam A 16 definitionem] rationcm A 1 7 secundas om. FG 20 essentia] earum add. A 22 non1 o r n . EFG

5

10

1s

w

1 89

CAP. 9 : DE COMMU NITATIB US S U BSTANTIAE

25

30

Js

Et ideo dicendum est quod P h i l o s o p h u s frequenter aequivocat de substantia, et hoc quia P h i l o s o p h u s in libro Praedi­ camentorum principaliter tractat de vocibus quae sunt necessariae ad syllogismum, et universaliter ad argumenta, ideo diversitatem vocum principaliter determinat. Et propter istam rationem aliquando non vo­ cat substantias nisi ordinabilia directe in linea praedicamentali, sicut hic ; aliquando omnia ordinabilia sive directe sive lateraliter, et sub substantia comprehendit differentias ; aliquando vocat substantias ipsas veras substantias, distinctas ab omnibus accidentibus et intentionibus animae, sive illae sint subiective in anima sive non. Sciendum est hic quod prima proprietas substantiae competit tam nominibus substantiarum - modo ibidem exposito 1 quam etiam ipsis substantiis extra ; sed ista secunda proprietas non competi t sub­ stantiis extra, sed tantum nominibus et conceptibus, scilicet importan­ tibus illas substantias. -

§ 6 Omnis autem substantia [c. 5 ; 3b 1 0- 1 3 ] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s tertiam proprietatem, quae est quod omnis sub­ stantia videtur hoc aliquid significare. Et hoc est manifeste verum et indubitabile de prima substantia quod ipsa significat hoc aliquid, nam illud quod significat praecise unum individuum et unum numero, si­ gnificat hoc aliquid. Sed prima substantia est huiusmodi, quia illud quod significatur per primam substantiam est unum individuum nu­ mero. Igitur prima substantia vere significat hoc aliquid. . . .

§ 7 In

secundis vero substantiis [c. 5 ; 3b 1 3-1 8] . Ostendit quod secundae substantiae non significant hoc aliquid, dicens quod quamvis secundae substantiae videantur significare hoc aliquid propter consimi. ..

25 de] hoc nomine add. CD 25-26 Praedicamentorum] isto A 26 principaliter om. DH 30 et J tunc add. A 31 ali quando J autem add. A 32 substantias J res A 33 illae] itentiones 35 nominibus substantiarum] differentiis H 37 noadd. AH, ibi add. CD, in add. sed del. B minibw] vocibw B 38 illas] istas CE, ipsas H

CAP. 9 § 6. 5 quod J quia EFG CAP. 9, § 7.

CAP. 9, § 5.

3 Philosophw om. EFGH 4 manifeste] manifestum AFG, et add. FG 9 aliquid J dicens : prima substantia significat hoc aliquid add. C 2 Ostendit] dicit DE, in ista parte dicit FG -

1

Supra, § 1 .

1 90

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

lem figuram appellationis, sicut dicendo 'homo' vel 'animai' videtur dicere vel significare hoc aliquid, non tamen est ita, sed secundae substantiae significant magis quale quid. Et hoc probat, quia illud quod non significat praecise unum nu­ mero sed multa, non significat hoc aliquid sed magis significat quale quid. Sed secundae substantiae significant multa, nam tam homo quam animai, et universaliter omnes secundae substantiae praedicantur de pluribus, et per consequens significant plura ; igitur significant quale quid, et non hoc aliquid.

s

10

§ 8 Non simpliciter autem . . . [c. 5 ; 3b 1 8-23] . Hic removet quoddam dubium. Posset enim aliquis credere quod secundae substantiae eodem modo significarent quale quid sicut concreta accidentium. Hoc removet, dicens quod non eodem modo significant quale quid concreta accidentium et secundae substantiae, nam concretum accidentis, sicut al­ bum, significat solam qualitatem, genera autem et species non signi­ ficant solam qualitatem, sed determinant circa substantiam qualitatem, nam significant substantiam qualem. Maior tamen determinatio qua­ litatis fit in genere quam in specie, quia animai plus comprehendit quam homo. Sciendum est quod, sicut dictum est prius 1, ex ista littera manifeste habetur quod P h i l o s o p h u s vocat substantias, tam primas quam secundas, nomina vel signa substantiarum. Tum quia dicit quod primae substantiae significant hoc aliquid. Tunc quaero : quid est illud quod significat hoc aliquid ? Aut vera substantia extra, puta Sortes vel Plato, vel aliquid aliud. Non Sortes, quia Sortes significatur, et non significat se ipsum ; igitur aliquid aliud a Sorte significa t Sortem. Tunc quaero de ilio signo quod non est Sortes : aut est pars Sortis aut non. Si sit pars Sortis, aut essentialis aut integralis aut quoddam universale de 5 sicut] sic A G :1 animai] et hoc tU/d. H EFG l quod om. FG 9 significar• om. AB

5-7 videtur. . . quid om. CDEFG 1 1 oll om. BH

8 ilud om .

CAP . 9, § 8. - 6 et] ipsa H 7 solam] solum H 8 solam qualitatem] solas qualitates H 10 fit] tam tU/d. EF 12 est1] hic tU/d. FG Il dictum] dctcrmin AC, clcductum EF 17 significatur] significar AE li et] Sortcs lld. BCDEH 18 igitur] scd B 19 non om. H 19-20 Sortis. . . pan om. (hom.) CDEFG

CAP. 9, § 8.

-

1 Supra, cap. 8, § 1 .

5

10

15

?D

CAP. 9 : DE COMMUNITATIBUS S UBSTANTIAE

zs

30

35

40

45

191

essentia Sortis, secundum errorem a l i q u o r u m 1• Si sit pars essen­ tialis, ergo est materia vel forma. Sed manifestum est quod nec ma­ teria Sortis nec forma eius significat Sortem. Si sit pars integralis, igi­ tur vel manus vel p es, et si c de aliis ; et patet inductive manifeste quod nulla earum significat Sortem. Si sit quoddam universale quod est de essentia Sortis, igitur est secunda substantia, et per consequens non est prima substantia. Igitur prima substantia non significat hoc aliquid. Cum igitur nec individuum substantiae significet hoc aliquid sed si­ gnificatur, nec aliqua pars essentialis vel integralis vel universale significat illud individuum praecise, restat quod illud quod significat hoc aliquid non est substantia individua, nec de essentia ipsius. Et tamen hoc vocatur a P h i l o s o p h o prima substantia quando dicit quod prima substantia significat hoc aliquid 8 ; igitur accipit primam sub­ stantiam pro nomine ipsius substantiae individuae. Tum quia postea dicit ' quod secundae substantiae propter appellationis figuram videntur hoc aliquid significare. Igitur per secundas substantias intelligit voces habentes tales figuras quales habent primae substantiae ; ergo vocat secundas substantias ipsas voces. Unde sciendum est quod ideo videntur genera et species significare hoc aliquid quia significant quae significantur per primas sub­ stantias, et non alia. Secundo sciendum est quod non ideo dicitur substantia secunda significare quale quid quia significat aliquid adveniens ipsi individuo, puta qualitatem vel partem vel aliquid tale. Qualitatem namque significant concreta accidentium ; partes significant differentiae, et non secun­ dae substantiae, et ideo non eodem modo significant quale quid con­ creta accidentium et secundae substantiae et differentiae. Sed concreta accidentium significant quale quid quia significant qualitates quae sunt 22-23 nec . . . eiw] materia Sortis ve! forma Sortis non A 24 manifeste ADH Z7 prima1] 29 esntialis] substantialis E !! unisecunda E 28 substantiae] nec E, non tuld. D, o m . FG venale] univeraliter C 31 nec] est add. BD 33 accipit] hic tuld. A 35 Tum] tamen EFG 37 substantias] magis add. C ; habentes] quae habent A 39 est om. AH 1 ideo] nec C 40 si­ gnificant] illa add. A 41 non] nulla BCD, nihil EFG li alia] aliud EFG 42 est om. ADFH 44 tale] nam add. A namque] nam AC, quidem D 45 partes] vero add. AD

1 De errore ponentium universalia habere quoquo modo esse in reru m natura videsis Guillelmum de Ockham, Scriptum in I Sent. , dist. 2, qq. 4-7 (Opera Theo­ logica II, ed. ci t. , pp. 99-266) ; Expositio in librum Po rp hyrii, prooem., § 2 (supra, 8 Hic supra, § 6. ' Hic supra, § 7. pp. 1 1-16) .

1 92

EXPOSITIO IS LIBRUM P RAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

extra essentiam illorum pro quibus praedicantur. Differentiae dicuntur significare quale quid quia significant partem rei quae non est tota essentia rei. Sed secundae substantiac dicuntur significare quale quid quia non significant praecise unum numero sed multa. Et hoc satis innuit A r i s t o t e l e s quando dicit 5 nort tamen verum est, scilicet quod se­ cunda substantia significat hoc aliquid, sed magis quale quid significat. Neque enim unum numero est quod subiectum est, quemadmodum prima substantia, sed de pluribus dicitur homo et animai. Ecce manifeste patet, quod per hoc quod 'homo' significat multa et praedicatur de multis, probat P h i l o s o p h u s quod significat quale quid ; et ita quidquid signi­ ficat multa, quale quid significat, quia scilicet significat unum et aliquid aliud. Unde sciendum quod quando dicit P h i l o s o p h u s quod genus et species circa substantiam qualitatem determinant, non est intelli­ gendum quod significent aliquid aliud ab individua substantia, sed ideo dicuntur determinare circa substantiam qualitatem, quia cognito de aliquo quod est homo vel animai, non propter hoc habetur distincta cognitio quod est hoc aliquid et non illud aliquid, demonstrando unum aliud individuum, sed habetur cognitio per hoc quod est unum tale quale est aliud individuum, et ita videtur quasi importare quale quid. Verbi gratia si videam aliquod animai a remotis, si cognoscam quod est animai, adhuc tamen non cognosco quod est Sortes vel Plato, sed cognosco quod est unum tale quale est Sortes. Similiter si cogno­ scam quod est homo, non propter hoc cognosco quod est Sortes, sed cognosco quod est unum tale quale est Sortes. Et ideo tam homo quam animai videtur significare unum quid tale quale est Sortes, et ita si­ gnificat quale quid, quia significare quale quid non est aliud. Et propter hoc quod animai significat plura quam homo, magis appropinquat ad quale quid, quia per hoc minus cognoscitur quod est hoc et non aliud, demonstrando aliquod individuum determinatum, scilicet Sortem. Sciendum est etiam quod ista proprietas tantum competit nomi­ nibus vel conceptibus substantiarum, et nullo modo ipsis rebus im49 illorum ] istorum A, rerum H 52 festum A 58 ita ] ideo AFG 59 scilicet illud aliquid] idem aliquid H 68 quasi om. add. H 73-74 ideo . . . et om. (hom.) EFG 76 quia CEFG, quid H hoc] homo H, om. EFG 80-81 importatis ] importantibus A "

5

praecisc] primo per se H 56 manifeste] mani62 substantiam] solam B 66 non 69 gratia] ut add. FG 72 non] tamen homo] ideo add. DE, proptcr hoc add. F 77 quod] 78 determinatum om. FG scilicet] sicut A, puta H om. AH FH

Aristot. , Praedicamenta, ca p . 5 (3b 1 5-1 8) ; vide sup ra, § 7.

so

ss

60

65

70

75

IKl

CAP. 9 : DE COMMUNITATIBUS SUBSTANTIAE

193

portatis per talia signa. Et ita patet manifeste quod P h i l o s o p h u s aliquando loquitur pro vocibus, et aliquando pro ipsis rebus.

§ 9

s

10

15

7l

Inest autem substantiis . . . [c. 5 ; 3b 24-32] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s quartam proprietatem substantiae, quae est quod substantiae nihil est contrarium. Et de primis substantiis patet, quia isti ho mini nihil est contrarium ; similiter substantiis secundis nihil est contrarium, sicut homini nihil est contrarium, similiter nec animali. Dicit tamen P h i l o s o p h u s quod quamvis non habere con­ trarium conveniat substantiae, non tamen convenit soli substantiae, quia convenit multis aliis, sicut quantitati convenit, nam bicubito nihil est contrarium, sed nec decem est aliquid contrarium ; nisi forte aliquis dicat multa contrariari paucis, vel magnum parvo. Hoc tamen saltem est verum quod nullum determinatum contrariatur alicui de­ terminato. Sciendum est hic quod ista proprietas convenit nominibus substantiarum pro ipsis rebus, quia nulla res in genere substantiae habet aliquod contrarium. Hoc tamen videtur habere multas instantias, tum quia ignis con­ trariatur aeri, quia mutuo se corrumpunt et destruunt, tum quia omnes differentiae dividentes aliquod genus sunt contrariae. Ad primum istorum dicitur ab a l i q u i b u s 1 quod triplex est 82 vocibw] nominibw H, aliquando pro nominibw lld. mg. K , ] et om. AH CAP. 9, § 9. 2 In . . . parte] Hic H 4 substantiae] subst:mtiis A 4-5 Et . . . contrarium 6 sicut] et sic A l! sicut. . . conr:rarium om. (hom.) EFG :1 similiter om. FG 9 siom. (hom.) GH cut] scilicet H convenit] competit BF, om. AH , . nam ] quia H i bicubito] et tricubito add. A 10 sed . . . contrarium] et quinque et decem nihil est cotrarium H, om. (hom.) EFG 11 aliquis] quis A 12 quod] quando D, quia FG ,1 alicui] alteri FGH 14 convenit] competit FG ;, nominibw] voci­ bw H 16 aliquod] aliquid A, om. FH 17 Hoc . . . inst:mtias] Et si arguitur contra B 20 Ad . . . aliquibw] respondent aliqui ad primum B

CAP. 9, § 9. - 1 Cf. Gualterus Burlaeus, In Praedicamenta Aristot. , redactio prima, cap. De substantia : "Dicendum quod quamvis contraria multipliciter dicun­ tur, ut patet V Metaphysicae, tamen in proposito distinguenda est triplex con­ trarietas : quaedam circa subiectum et quaedam circa genus et quaedam circa ma­ teriam. Prima contrarietas est qualitatis, secunda di fferentiarum, tertia formae et privationis. Contrarietas secundo modo et tertio modo dieta est in subiecto, quia in genere substantiae sunt di fferentiae oppositae quae distinguunt genus substantiae, ut ' corporeum' et ' incorporeum'. Et ideo in genere substantiae est contrarietas

OCXHAM,

OPElA PHII.OSOPHICA

Il

13

194

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

contrarietas : una qualitatum contrariarum respectu subiecti ; alia for­ marum substantialium respectu materiae ; tertia differentiarum oppo­ sitarum. Prima negatur a substantia ; secunda non ; nec tertia. Sed ista responsio non videtur sufficiens, nam eadem ratione deberet negare contrarietatem a qualitate, quia illa quae est formarum substantialium non convenit qualitati. Ideo potest dici quod contraria accipiuntur vel stricte vel large vel largissime. Stricte dicuntur illa contraria quae sunt quaedam res mutuo se expellentes in eodem, et in eodem per naturam augmentabiles, et per motum adquisibiles. Et talis contrarietas non est nisi in qualitatibus, et non in substantiis, quia substantiae quaecumque non adquiruntur per motum. Large dicuntur contraria quaecumque mutuo in eodem se expellunt. Et talis contrarietas est inter formas substantiales, quia introducta una, expellitur alia ; non tamen adqui­ runtur tales formae per motum. Largissime dicuntur contraria quae­ cumque talia mutuo se expellentia includunt. Et isto modo substantiae compositae contrariantur, quia includunt formas substantiales mutuo se expellentes. Primam contrarietatcm et secundam negat A r i s t ot e l e s a substantiis quibuscumque, quae sunt per se in genere. Haec praedicta intelligantur de contrarietate rerum, quia de contrarietate conceptuum p o s t dicetur 1• Intelligendum est quod differentia est inter contrarietatem inter qualitates et formas substantiales, nam una qualitas non indifferenter expellit omnem aliam qualitatem, sed aliquam secum compatitur et aliam expellit, sicut albedo compatitur dulcedinem et expellit nigre22 tertia] alia A 22-23 oppositarum] respectu generis add. (mg.) K 23-24 Sed . . . sufciens] Sed quia haec responsio non valct B 23-24 ista responsio] ratio istorum D, istud dictum EFG 24 nam] quoniam EFG ! l negare] denegare A 25 substantialium] contrarietas add. FG 26 convenit] competit AH, contingit FG, sibi, hoc est ipsi add. A accipiuntur] tripliciter add. BDG 27-28 illa . . . eodem1] contraria quaecumque res mutuo in eisdem se expellentes EFG 31 per motum om . EFG 33 una] forma add. CFG 35 isto modo] sic B 37-38 Aristoteles] Philosophw A 38 genere] substantiarum add. E 39 intelligantur] intelliguntur FGH 41 lntelligendum . . . est1 ] est autem differentia B lntelligendum ] Sciendum EFG : est1] hic add. A 11 inter contrarietatem] in contrarietate et C, quae est add. A 44 aliam] aliquam AFG :i compatitur] se-­ cum add. A .

circa genus. Similiter in genere substantiae est contrarietas secundum materiam, quia forma substantialis est in genere substantiae et ei contrariatur privati o ; con­ trarietas quae est inter privationem et habitum. Sed contrarietas propriissime dieta non est in genere substantiae" (cod. cit. , f. 60rb) ; cf. etiam Albertus Magnus, Liber de Praedicamentis, tract. II, c. 9 (Opera Omnia l, ed. cit. , p. 184). 1 Cf. infra, cap. 17, § 4.

2s

30

35

40

CAP. 9 : DE COMMUNITATIBUS SUBSTANTIAE 45

so

ss

60

65

10

195

dinem, similiter calar tam humiditatem quam siccitatem compatitur, et tamen frigiditatem expellit. Sed una forma substantialis omnem formam substantialem specificam expellit ; unde forma substantialis ignis non magis compatitur secum formam specificam bovis vel asini quam aquae vel acris vel terrae ; et ideo tale m contrarietatem excludit P h i l o s o p h u s a substantiis. Similiter intelligendum est quod quamvis formae substantiales possint aliquo modo dici contrariae, non tamen possunt substantiae compositae dici proprie contrariae, quia in contrariis proprie dictis nihil debet esse eiusdem rationis ; sed materia est eiusdem rationis in diversis substantiis compositis, ideo non sunt proprie contrariae. Ad aliud argumentum, quod innuitur 8, dicendum est quod dif­ ferentiae dividentes non sunt proprie contrariac, sed dicuntur contra­ riae aliquo modo, in quantum in [definitioneJ quid nominis unius po­ nitur aliquid, quod in [ definitione J qui d nominis alterius negatur. Et hoc est verum ut frequenter, secundum quod nomina sunt a nobis usitata. Similiter sciendum est quod P h i l o s o p h u s non intendit quod substantiae secundae non sit aliquid contrarium, quasi secunda sub­ stantia sit aliqua res extra animam, per se contenta sub substantia, cui nihil sit contrarium. Sed intendit quod de nulla substantia secunda, supponente personaliter, praedicatur vere hoc praedicatum 'habere contrarium' ; sicut haec non est vera 'homo habet contrarium', si­ militer nec ista 'animai habet contrarium', et sic de alis. Similiter sciendum est quod quando dicit quod 'quantitati nihil est contrarium, nisi quis dicat multa paucis contrariari', quod non in­ tendit quod illa quae sunt multa contrariantur illis quae sunt pauca, 45 similiter] sicut A, et B : : tam. . . compatitur] compatitur secum humiditatem et etiam siccitatem A . siccitatem] secum add. DH 46 tamen om. BFG 46-47 Sed . . . expellit mg. K, om. (hom.) CFG 47 unde] una A, sed G 48 specificam] substantialem A 50 substantiis] formis substantialibw A 51 Similiter . . . quamvis] secundo notandum quod licet B 53 proprie om. BH :i contrariae] compositae A 56 aliud argumentum] secundam instantiam G i, innuitur om. DG 57-58 dicuntur contrariae mg. K, om. CEFG 58 et 59 definitione mg. K, om. reliqui 59 aliquid. . . negatur] alteriw ABXZ 60 u t o m . CDEFG 6 1 usitata ] imposita C 62 non] sic omni­ no H 64 per. . . substantia mg. K, om. EFG :1 cui] cuiw B 65 sit] est AH :i secunda mg. K, om. FG 68 ista om. CD 69 quando dicit mg. BK, om. FG ii quod1 om. CEFG 71 contrariantur] contrarientur A i l quae sunt pauca om. EFG

Hoc argumentum videtur innui a Burlaeo, supra, in nota 1 : " quia in ge­ nere substantiae sunt di fferentiae oppositae", quae tamen verba Inceptor non recitavi t. 8

1 96

EXPOSITIO IN UBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

sicut una albedo contrariatur nigredini, - non enim duo, quae sunt pauca, contrariantur centum, quae sunt multa -, sed intendit quod quid nominis istorum nominum 'multa' et 'pauca' aliquo modo contrariantur ; et eodem modo de quid nominis istorum nominum 'magnum' et 'parvum' ; quod tamen quomodo sit intelligendum, p o s t dicetur

75

'·

§ 10 Videtur autem omnis substantia . . . [c. 5; 3b 33 - 4a 9] . In ista parte ponit quintam proprietatem substantiae, quae est quod nulla substantia suscipit magis et minus. Hoc tamen dicit P h i l o s o p h u s non esse intelligendum quasi nulla substantia sit magis substantia quam alia, nam dictum est p r i u s 1 quod species sunt magis substantiae quam genera, sed hoc est sic intelligendum, sicut dicit P h i l o s oP h u s, quod nulla una substantia est magis substantia aliquando, et ali quando minus substantia. N eque etiam una substantia est magis substantia una altera substantia eiusdem rationis, sicut iste homo non est ali quando magis et ali quando minus substantia, p uta homo ; nec iste homo est magis homo quam ile, ad modum quo unum album est aliquando magis album et aliquando minus album, et unum calidum est aliquando minus calidum et aliquando magis calidum, et similiter unum album est magis album altero albo, et unum bonum est magis bonum altero bono. Non sic est de substantia, et ideo substantia non suscipit magis et minus. Sciendum est hic p r i m o quod non intendit P h i l o s o p h u s quod una substantia non sit magis substantia quam alia, ita quod sit 72 contrariatur] uni add. A non] nec FH ; : enim] etiam H 73 centum ] illis H rum] illorum CEFGH 76 quod] quae A, om. DEFG !' quomodo] hoc add. DEFG

74 isto-

CAP . 9, § 10. - 2 omnis substantia om. EFG 2-3 In . . . parte] Hic EFG 3 ponit] Philo4 suscipit] recipit B ! tamen] ut add. EFG 5 es] sophus add. A 1: quae est quod] scilicet E FG est EFG i: quasi] quod EH 1 nulla] una D 6 sunt . . . substantiae] est . . . substantia FG 7 genera] genus FG 8 una mg. K, om. EFG 8-9 aliquando . . . substantia1] quam alia et alia minus H 9 substantia1 om. EFG 'i Neque] nec DH : una] quam add. B, quam una H 1 1 et om. DH 12 ncc] etiam add. BCD ;1 est om. DH 13 et1 om. DGH 13-16 album1 bono] et sic de similibus, sed FG, et sic eadem sanum bonum E 15 albo om. AH 16 sic] autem ad. A 17 suscipit] mcipit B 18 hic primo om. EFG intendit] hic add. B 19 substantia1] secunda add. BX 11 non om. BCDH :i quam alia] altera A ••.

' Infra,

CAP.

cap. 1 1 , § § 4-5. 9, § 10. - 1 Supra, cap. 8, § 6.

5

10

15

CAP.

:1n

25

30

35

40

45

9 : DE

197

COMMUNITATIBUS S UBSTANTIAE

vera res extra et vere contenta in genere substantiae. Sed qualiter sit intelligendum, dictum est p r i u s 1 • S e c u n d o sciendum est quod P h i l o s o p h u s non vult dicere quod una substantia non sit perfectior alia. Hoc enim esset di­ cere falsum, nam unus homo est perfectior alio, et similiter homo est perfectior asino. Sed vult dicere quod substantia non suscipit magis et minus, ilio modo quod de aliquo eodem numero possit vere dici ali­ quod praedicatum in genere substantiae cum istis additionibus 'ma­ gis' et ' minus' successive. Unde non potest dici quod iste homo est primo magis homo et postea minus homo, sicut idem corpus secundum numerum est primo magis album et postea minus album, et e converso. Cuius ratio est, nam impossibile est aliquid idem numero esse primo magis tale et postea minus tale, vel e converso, nisi propter alicuius additionem vel alicuius deperditionem, sicut corpus dicitur modo magis album propter additionem novae albedinis, et dicitur minus album quam prius propter deperditionem alicuius albedinis. Sed hoc non est possibile de quacumque substantia, nam si adveniat nova substantia, non est simpliciter eadem substantia numero quae prius ; et similiter, si deperdatur aliqua substantia, non manet eadem simpliciter. Et ideo, sicut P h i l o s o p h u s hic loquitur de recipiente magis et minus, nihil dicitur suscipere magis et minus nisi quod, manens idem numero, dicitur vel dici potest, vel aliquid aliud, secundum talem formam aliquando magis tale et aliquando minus tale. Et ista etiam est ratio quare bene dicitur aliquid esse magis album, aliquid minus album, sed non bene dicitur quod aliqua albedo est magis albedo vel minus albedo. Unde idem intelligit P h i l o s o20 extra] animam add. H vere] vera FG 23 sit] est ABC alia] altera FG 24 nam unus] unus enim H un w om. EFG homo om. CD 24-25 alio . . . perfectior om. (hom.) EFG 25 suscipit] recipit B 26 quod] quo EFG eodem numero] uno numero et eodem A : possit] posset EF Z7 additionibw] dictionibus F 28 et] ve! BFG 29 primo] prius AH : postea] post BCE 30 primo] prius AH 32 esse om. CD 1 1 31 aliquid] idem C, om. DEFG · : idem ] unum H 33-34 ve! . . . primo] prius H 32 ve!] et BD 33-34 additionem . . . albedinis mg. K, om. EFG additionem o m . (hom.) C D 3 6 possibile] impossibile B 3 7 simpliciter o m . CDEFG 37-38 quae prius mg. K, om. EFG 38 ali qua substantia mg. K, om. EFG 39 simpliciter J numero A, su hstantia CD, om. EFGH hic] ibi A 39-40 recipiente] recipere EH, receptione FG 40 nihil. . . minus1 om. (hom.) EFG 41 numero om. AH : vel1] quod F aliquid] aliquod FGH 42 magis . . . aliquando1 mg. K, om. EFG 43 etiam om. BCDE quare] quia H, om. CDEFG bene] quandoque H, unde DEFG 43-4 esse . . . aliquid om. (hom.) EFG 43-44 album, aliquid] et A 44 aliquid] ve! CD 45 vel minus albedo ] et aliquando minus E, aliqua minus FG, et minus H ; i intelligit] intendit CFGH .

,

.

2

Ibidem (pp. 1 76s.) .

198

EXPOSmO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

p h u s hic de suscipere magis et minus et non suscipere magis et mi­ nus quod intelligunt G r a m m a t i c i 8 , quod ali qua nomina reci­ piunt comparationem et aliqua non. § 11 Maxime vero substantiae proprium . . . [c. 5 ; 4a 10-22] . In ista

parte ponit P h i l o s o p h u s sextam proprietatem substantiae, quae est quod maxime proprium substantiae est, quod una substantia, ma­ nens eadem numero, est susceptibilis contrariorum. Quod enim ita sit quod non conveniat aliis, patet ; nam impossibile est quod idem color si t primo albus et postea niger vel e converso ; similiter una actio non potest esse primo prava et postea studiosa ; et ita est universaliter in omnibus aliis quae non sunt substantiae. Sed substantia, manens eadem secundum numerum, suscipit contraria, sicut idem homo secundum numerum est aliquando albus, aliquando niger, et aliquando calidus, aliquando frigidus, et sic de aliis contrariis. Sciendum quod ex ista littera patet falsitas aliquarum o p i n i on u m modernarum, secundum intentionem P h i l o s o p h i, nam ex ista littera patet manifeste, quod fuit opinio A r i s t o t e l i s quantitatem non esse aliam rem a substantia et qualitate, quasi esset primo recepta in substantia et immediate in illa reciperentur aliae qualitates corporales ; sicut m u l t i 1 imaginantur quod color est immediate 46 et non swcipere1 om. EFG 46-47 magis1 et minus om. BFGH 47 intelligunt] intendunt CEFG il Grammatici] per hoc add. A 47-48 quod . . . non mg. K, om. EFG 47 comparationem] compositionem B 2-3 In . . . parte] Hic EFG [Reliq1141m CAP. 9, § 1 1 . - 2 vero . . . proprium] autem F, om. EG partem huius op�is codices EFGK dliqiUIlum conàdhunt, etsi qUdSddm omissiones K1 in margine supplet, 3 Philosophus q1 de aJUSd lectiones vllridntes singulis eorum propridS de cet�o 110n semper notllhimus ] . om. EFGH 4 est1] ista ddd. A 4-5 quod . . . manens] quae cum sit una BD 5 susceptibilis] susceptiva AH 7 postea] post B ;; ve!] et H ., una] eadem B 8 primo] prius AH 9 in] de B 10 secundum numerum] idem numero H 1 1 aliquando1] primo B : aliquando1] et post B 12 calidus] et ddd. BCD 14 modernarum] modemorum BCH ;: intentionem Philosophi] Philo­ sophum CD 15 littera mg. B, om. A :: quod] non ddd. B, maxime add. K opinio] intentio H 16 non om. B ': quasi] cum H 17 qualitates] quantitates H 18 corporales] corporis A

8 Cf. Priscianus, Institutionum Grammaticalium volumen maius, III, c. I (I, ed. A. Krehl, Lipsiae 1819, 1 03). CAP. 9, § 1 1 . - 1 Cf. Guillelmus de Militona, Quaestiones de Sacramentis, tract. IV, pars 6, q. 26 : "Dicendum est igitur quod color, figura et accidentia illa habent quan­ titatem pro subiecto et illam denominant" (ed. G. Gal, Bibliotheca Frandscana Scho­ lastica Medii Arvi XXIII, Quaracchi 1 961 , 620) ; Thomas A q uinas, In IV Sent. ,

s

10

1s

CAP. 9 : DE COMMUNITATIBUS S UBSTANTIAE

�

25

30

35

1 99

in quantitate, et mediante quantitate est in substantia. Hoc patet, nam si hoc esset verum, quantitas esset vere susceptiva contrariorum se­ cundum sui mutationem, nam eadem quantitas numero esset primo alba et postea nigra, et per consequens ista proprietas ita competeret alii a substantia sicut substantiae. Ideo dicendum est quod opinio P h i l o s o p h i fuit quod quantitas non est alia res absoluta, differens a substantia et qualitate. Patet etiam quod o p i n i o ponens potentias animae esse quae­ dam accidentia 1, receptiva operationum suarum, est falsa, nam tunc aliqua alia a substantia essent secundum sui mutationem susceptiva contrario rum ; nam tunc unum accidens, scilicet potentia animae, primo reciperet operationem virtuosam et postea vitiosam. Ex isto etiam sequitur quod falsa est o p i n i o 8, et contra opi­ nionem A r i s t o t e l i s, quae ponit quod unum accidens est im­ mediate in alio accidente tamquam in subiecto, quia tunc non esset inconveniens aliquid aliud a substantia esse susceptivum contrariorum, quod est contra A r i s t o t e l e m. Similiter sequitur, secundum intentionem A r i s t o t e l i s, quod relatio non est alia res ab absolutis. § 12 Nisi quis forte [c. 5 ; 4a 22-26] . In ista parte movet unam dubi­ tationem contra praedicta ; et primo movet eam, et secundo solvit . . .

19 Hoc] istud D patet] es falsum add. A 20 verum] quod add. AH 20-21 secundum] per B 21 nan: ] tunc A 22 proprietas] quam hic assignat Philosophus add. A 23 alii] aliis DH, alteri FG sicut] ipsi add. AH sicut substantiae] scilicet quantitati EFG, quod negat Philo­ 25 differens] realiter add. AHXZ sophus add. A 24 Ideo. . . est ] est ergo dicendum H fui t] est H V falsa] contra intentionem Philosophi AH 28 alia ] res A, res add. H essent ] esset AH 31-32 opinionem Aristotelis] Aristotelem H 32 quae ponit] ponere D est] esse H 33 alio] aliquo FGH 36 sequitur] sequeretur A intentionem] opionem B, om. D 37 ab absolutis] absoluta A, a rebus D, ab istis FG .

CAP. 9, § 12. 2 forte] fonitan CDH, om. EFG parte] primo add. C movet] Philosophus AH 2-3 dubitationem] obiectionem AH 3 movet] ponit BCD, om. EFG et1 om. AD -

add.

dist. 12, q. 1 , a. l , Sol. III : " Unde omnia alia accidentia mediante quantitate in substantia fundantur, et quantitas est prior eis naturaliter" (Opera Omnia VIII, Par­ mae 1 858, 655) ; Aegidius Romanus, Theoremata de corpore Christi, propos. 29 (ed. 1 Thomas Aquinas, Summa theol. , I, q. 77, a. 1, ad S. Venetiis 1 502, f( 1 07s.). 3 Cf. Richardus de Mediavilla, In IV Sent. , dist. 12, a. l , q. 2: " ... quod ideo dico quia alia accidentia a quantitate sunt in quantitate sicut in subiecto' ' (ed. Brixiae 1 59 1 , 1 5 1 ) .

200

EXPOSITIO IN UBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTEUS

eam i bi 1 : Sed et si quis. Est autem obiecrio ista, quod potest aliquis instare contra praedictam proprietatem substantiae, dicendo quod aliquid aliud a substanria est susceptivum contrariorum. Nam videtur quod orario suscipit contraria, quia eadem orario est aliquando vera, aliquando falsa, sicut Sorte sedente haec orario est vera ' Sortes sedet', et eo surgente est falsa. Similiter eadem opinio est aliquando vera et ali quando falsa ; nam Sorte sedente, si aliquis opinetur eum sedere, est opinio vera, eo autem surgente, si idem opinetur eum sedere, est opinio sua falsa. Et ita eadem opinio manens, recipit ista contraria, scilicet veritatem et falsitatem. lntelligendum est hic quod per 'visum' intelligit opinionem, et per 'videri' intelligit opinari.

s

10

1s

§ 13 Sed

et si quis [c. 5; 4a 26 - 4b 4] . In ista parte P h i l o s o­ P h u s solvit praedictam obiecrionem ; et primo solvit, secundo pro­ bat suam solurionem, i bi 1 : Si quis autem. Dicit ergo primo quod quamvis aliquis concederet quod orario et opinio suscipiunt contraria, tamen aliter suscipiunt contraria oratio et opinio et aliter substanria. Nam substantia vere mutatur ab uno contrario ad aliud contrarium, sicut idem mutatur a caliditate in fri­ giditatem, et ab albedine in nigredinem. Et eodem modo est in aliis, quia substanria per sui mutarionem recipit contraria, sed orario et opinio non recipiunt contraria per sui mutarionem ; sed orario dicitur primo vera et postea falsa, ipsa in nullo mutata, sed ipsa re mutata. Nam Sorte sedente est ista orario vera ' Sortes sedet', et ipsa orarione . . .

5 substantiae om. AH 4 eam om. BCD r Est autem] est igitur A, et est H ; ; quod] quia AH 9 est' ] oratio add. B 7 suscipit] suscipiat AFG i i vera] et add. BCDF 8 sicut] nam A, quia B 10 aliquis] quis EFGH 1 1 opinio] sua add. AH i eo autem] sed ipso A, sed eo H 12 recipit om. H '; ista om. CDEFG 13 scilicet om. BC 14-1 5 Intelligendum . . . opinari om. EFG ! hic . . . opinari om. C D 14 intelligit] innuit H

CAP. 9. § 13. - 2 Sed . . . parte om. CDEFG 4 suam solutionem om. BFG 5 ergo om. EFGH 6 suscipiunt1 ] susciperent AH 7 et aliter] quam AFH 7-8 ab . . . ad] de . . . in A 8 contrarium om. AH idem ] homo add. FG, vere add. H in] ad H 9 Et1] non add. EFGK, sed exp. K !: aliis] contrariis add. A 10 quia] quod CDH 1 1 recipiunt ] suscipiunt BCEFG 12 sed] solum add. A l ! ipsa] scilicet add. H 1 3-1 8 Nam . . . Sortis] ut Sorte surgente ve! sedente. Et propter mutationem Sortis variatur veritas ve! falsitas propositionis EFGK C AP. C AP.

9, § 12. 9, § 13.

-

-

l

Infra, § 13. 1 Infra, § 14.

10

CAP. 9 : DE COMMUNITATIBUS S U BSTANTIAE

ts

2tl

25

30

35

201

in nullo mutata, ex hoc ipso quod Sortes surgit, est orario falsa. Et eodem modo est in opinione, quod quando aliquis opinatur Sortem sedere, si sedet est opinio sua vera et eadem opinio numero manente, in nullo variata, si Sortes surgat est opinio falsa, propter mutarionem Sortis. Et ita patet quod sola substanria est suscepribilis contrariorum secundum sui mutarionem. Intelligendum quod orario et opinio non suscipiunt in se contraria realiter propter mutarionem ex parte rei, quia veritas et falsitas non sunt aliquae res orarioni et opinioni inhaerentes, sicut albedo et nigredo sunt res inhaerentes corpori et sicut calor et frigus inhaerent corpori ; tunc enim orario vere mutarctur quando esset primo vera et postea falsa. Quod est manifeste falsum, nam ex hoc quod Sortes surgit, ista orario ' Sortes sedet' nihil reale recipit in se, nec mutatur quocumque modo ; non plus quam prima causa mutatur ex hoc quod aliquid causat quod prius non causavit. Sed verum et falsum sunt quaedam praedicabilia de orarione, connotanria aliquid a parte rei. Unde oratio dicitur vera quia significat sic esse a parte rei sicut est, et ideo sine omni mutarione a parte orationis, ex hoc ipso quod primo significat sicut est a parte rei, et postea, propter mutationem rei, si­ gnificat sicut non est a parte rei, dicitur orario primo vera et postea falsa. Sicut quando Sortes sedet, quia ista orario ' Sortes sedet' significat sicut est a parte rei, ideo est ista ora ti o vera ; et quia quando Sortes surgit significat sicut non est in re, eo ipso, sine omni sibi adveniente, est orario falsa. Et eodem modo est de opinione, quod quando aliquis opinatur sicut est in re, tunc est opinio vera, et quando opinatur aliter quam est in re, tunc est opinio falsa.

14 surgit] non sedet H est] eadem add. A H 1 5 i n ] d e AH quando] aliquando A 1 6 opinio1 ila codd. , et add. AH 1 7 surgat] non sedet H opinio] sua add. H. om. CD 18 susceptibilis] susccptiva AH 19 secundum ] proptcr DK 20 Intelligendum ] Sciendum EFG, est hic add. A 23 et1 ] ve! CD, om. EFG sicut om. ABEFG 24 vere] primo C 25 hoc] eo A 26 surgit] sedet H 27 quod] nunc add. A 29 connotantia] connotativa DC, connominan­ te FG 30 qui a l quando A significa t si c esse l sicut vere significatur H 31 amni om. CD 33 sicut non est] non sicut est H 34 quia ) et C, om. DEFG 35 et] ideo add. B 35-36 Sortes surgit] non sedet et add. oratio H 36 in re) a parte rei H, om. EFG ;' sibi ] re H, alia K, 0111. BEFG 37 quod) quia B 39 falsa) Et eodem modo potest poni quod eadem actio sit primo prava et pmtea studiosa ; et pravitas et studiositas sunt quaedam praedicabilia etc. Huiw contra­ rium dicit commento praecedenti. Rcquire ibi ad sextJm proprietatem ( § 1 1 , p. 1 98, liu. 7-8) add. B

202

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

§ 14 Si quis autem . . . [c. 5 ; 4b 4-1 9 ] . In ista parte probat P h i l os o p h u s suam solurionem, ostendens quod orario et opinio non suscipiunt contraria, sicut substanria suscipit contraria. Et est rario sua, quia illud quod non movetur nec aliquo modo paritur, quamvis a contrariis denominarionibus denominetur, non suscipit contraria. Sed orario et opinio non moventur nec pariuntur, quamvis sint aliquando verae et aliquando falsae ; igitur orario et opinio non suscipiunt contra­ ria. Sed substanria vere movetur et patitur in recipiendo contraria ; ergo orario et opinio non suscipiunt contraria, quamvis substanria suscipiat contraria. M i n o r e m, scilicet quod orario et opinio non patiuntur nec moventur, quamvis sint aliquando verae et aliquando falsae, probat ipse : quia orario vel opinio non dicitur falsa quae prius fuit vera quia ipsa aliquid paritur vel movetur, sed ex hoc quod ali­ qua res movetur vel paritur. Quod patet ex hoc, quia ex hoc dicitur orario vera vel falsa quia res se habet sicut orario significat vel non se habet sicut oratio significat, sine quocumque adveniente orarioni. Igi­ tur sine omni motu vel passione orationis est oratio vera quae prius erat falsa et e converso. Et eodem modo est dicendum de opinione. Ex praedicris infert quod substantia vere dicitur susceptibilis contrariorum quia vere recipit et paritur, et movetur ad contraria. Et ideo concludit quod proprium est substanriae esse susceptibile contra­ norum. Ultimo, recapitulando dicit quod praedicta sufficiant de sub­ stanria.

-

CAP. 9, § 14. - 3 ostendens] dicens AH, et ostendit EFG 4 swcipit om. AH 5 pati­ tur ] a contrariis add. H a om. AH 6 non] nec BD 7 et ] similiter add. BCD patiuntur] a S-21 igirur . . . contraria] Et hoc est ex eo quod res et substantia movetur ; ergo contrariis add. BH sine omni motu et passione est oratio vera ve! falsa, et eodem modo opinio EFGK, sed quaedam omissa supplet in summo f K 1 9-1 1 Sed . . . contraria mg. B, om. A 1 0 contraria] sicut substantia add. BCD ;: substantia om. BCD 1 1 swcipiat] swcipiant AH 1 1-12 non . . . moventur] non movetur nec patirur AH 13-14 non . . . vera] quae primo fuit falsa non dicirur vera H 15 quia] quod DH 16 res] sic add. A 16-17 ve!. . . significat om. (hom.) CD 18 ve! ) et H 21 quia ) quae A 23 praedicta) ista AH

5

10

15

20

203

CAP. 10 : DE PRAEDICAMENTO QUANTITATIS

[CAPITULUM 1 0 DE

PRAEDICAMENTO QUANTITATIS

]

§ 1 5

to

t5

Quantitatis aliud continuum... [c. 6 ; 4b 20-22] . Postquam P h i l o s o p h u s in parte praecedenti determinavit de praedica­ mento substantiae, in isto capitulo determinat de praedicamento quan­ titatis. Et dividitur in duas partes : in prima parte, dividendo genus quantitatis, assignat quae sunt contenta in praedicamento quantitatis. Secundo determina t de proprietatibus quantitatis, ihi 1 : Amplius, quantitati nihil est contrarium. Prima dividitur in duas : in prima ostendit quae sunt per se in ge­ nere quantitatis ; in secunda, quae sunt quantitates per accidens, ibi 1 : Proprie autem quantitates. Prima pars dividitur in duas, secundum duas divisiones quas ponit. Secunda incipit i bi 1 : Amplius autem alia quidem constant. Prima pars dividitur in duas, quia primo ponit duas divisiones quantitatis ; sccundo exsequitur de prima ibi : Est autem discreta. Dicit igitur primo quod quantitas uno modo dividitur per quan­ titatem continuam et quantitatem discretam ; alio modo dividitur quantitas per quantitatem compositam ex partibus habentibus posi­ tionem, et per quantitatem compositam ex partibus non habentibus positionem. '

20

§ 2 Est autem discreta quantitas ... [c. 6 ; 4b 22-25] . Hic exsequi­ tur de prima divisione, et primo poni t subdivisionem illius divisionis ; secundo pro ba t illam subdivisionem i bi 1 : Partium enim numeri. CAP. 10, § 1. - 1-3 Lectio 7a (mg.) C, De quantitate cap. 2m. (mg.) D, De praedicamento quantitatis (mg.) K 4 Quantitatis] autem atltl. D continuum] aliud discretum •tltl. H 5 parte praececedcnti ] praecedentibw H 6 substantiae] hic atltl. G 1 1 duas] partes atltl. A 12-14 i bi . . . duas1 AKX, om. BCDEFGH 14 secundum . . . poni t AHX, om. BCDEFGK 15 alia quidem] substantiae quaedam B, quantitates atltl. A 19 quantitatem om. AH alia modo ] aliter AD CAP. 10, § 2. - 2 Hic] in ista parte ABCD enim om. BCDEFG

10, § l . - 1 Infra, cap. 1 1 , § 1 . fra, § 2. CAP. 1 0, § 2. - 1 Infra, § 3. C AP.

4 illam subdivisionem] illas subdivisiones H

1

Infra, § 6.

3 Infra, § 5 .

c

In-

204

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORliM ARISTOTELIS

Dicit igitur quod quantitas discreta dividitur in numerum et orationem, sed quantitas continua dividitur in lineam, superficiem et corpus ; et similiter praetcr illas quantitates locus et tempus sunt quan­ titates continuae.

5

§ 3 Partium enim numeri [c. 6 ; 4b 25-37] . In ista parte probat praedictas subdivisiones. Et primo ostendit quod numerus et orario sunt quantitates discretae ; secundo ostendit quod cetera numerata sunt quantitates continuae, i bi 1 : Linea vero. Quod autem numerus sit quantitas discreta, probat, quia illud est discretum cuius partes non habent aliquem terminum communem ad quem copulentur. Sed partes numeri non copulantur ad aliquem terminum communem ; igitur numerus est quantitas discreta. M a i o r est manifesta. M i n o r e m pro ba t per exempla : quia decem comp onitur ex quinque et quinque, et manifestum est quod quinque et quin­ que ad nullum terminum communem copulantur ; similiter, tria et septem sunt partes numeri denarii, et manifestum est quod ad nullum terminum communem copulantur : ergo manifestum est quod nu­ merus est de numero discretorum. Quod autem orario sit de numero discretorum, probat per idem. Primo tamen probat quod sit quantitas per hoc quod syllaba men­ suratur brevis et longa. Sed omne breve et longum est quantum ; igitur oratio est quantitas vel quanta ; et haec, oratio cum voce pro­ lata. Quod autem sit quantitas discreta et non continua, probat per hoc quod particulae eius ad nullum communem terminum copulantur, quia unaquaeque syllaba est divisa secundum se ipsam, et ad nullum tcrminum communem copulantur syllabac orationis. . . .

-

5 igitur J primo add. H

-

- - - - - -- - - - - -

-

7 quantitates ] continuas add. AH

CAP. 10. § 3. 5 continuac] secunda incipit add. H vero ] autem et add. continuorum H 8 copulentur] terminantur AH, eius partes add. H non] tcrminantur nec add. H 10 est manifesta ] patet H 1�1 1 componitur] componuntur AX 1 2-14 similitcr . . . compulantur om. (hom.) DH 16 autem] etiam AH 19 haec, oratio] hoc AH hacc . . . cum ] hoc intendit de G 21 particulae eiw] nulla pan eiw EFG 22 quia] sed H divisa] ab aliis add. H -

CAP. 1 0, § 3.

-

1

Infra, § 4.

5

10

15

w

205

CAP. 1 0 : DE PRAEDICAMENTO Q UANTITATIS

§ 4 Linea vero continuorum [c. 6 ; Sa 1-14] . In ista parte probat quod cetera numerata sunt quantitates continuae, et hoc per idem me­ dium, sic : illud est quantitas continua cuius partes ad unum terminum communem copulantur. Sed linea, superficies, corpus, locus et tempus sunt huiusmodi ; ergo etc. Maior est manifesta. Minorem probat quan­ tum ad quamlibet sui partem : nam partes lineae copulantur ad unum terminum communem, scilicet ad punctum ; et partes superficiei ad unum terminum communem, scilicet ad lineam ; et partes corporis ad superficiem. Similiter partes temporis, puta praeteritum et futurum, copulantur ad praesens tempus tamquam ad unum terminum com­ munem. Similitcr partes loci sic terminantur, quia particulae corporis obtinent locum ; sed particulae corporis terminantur ad terminum com­ munem, quare et loci partes ad eundem terminum copulantur. Ad evidentiam istius partis, praecedentis et totius capituli est intelligendum quod non est inteutio A r i s t o t e l i s quod quantitas sit quoddam praedicamentum importans rem absolutam, realiter et totaliter distinctam a rebus in genere substantiae et in genere qualita­ tis, - sicut communiter tenetur -, sed est intentio sua quod nulla res importatur per genus quantitatis quin sit realiter substantia aliqua vel qualitas 1• . . .

10

1s

20

CAP. 1 0 , § 4. 2 I n ] Hi c praem . A 6 est manifesta] patet EFGH Minorem probat] Minor probatur CEFG 7 quamlibet] quamcumque H lineae ] terminantur et add. A 8 scilicet] puta BC superficiei] copulamur add. A 10 superficiem ] tamquam ad terminum add. BCD i Si­ militer] et AE, om. FGH 10-12 puta . . . communem] etiam ad unum terminum communem copu­ lamur, sicut praeteritum et futurum ad praesens A, ad praesens EFG 10-1 1 puta . . . copulantur om. H 12 sic terminamur] copulantur ad unum terrninum communem AH l particulae] parteS AH 13 obtinent] continem A, totum ( ?) add. C terminantur] copulantur CH, ve! copulantur IIJld. A 14 partes J p uta add. BCD 15 Nota opinionem huiw contra realistas notai in mg. F · partis J capi18 tota!iter] formaliter CFG · : in' ] de H 19 communiter] communiw C tenetur] mli et AH ponitur D 20 aliqua o m . DFGH ve!] aut H -

.

"

'

CAP. 1 0, § 4. - 1 Ad ostendendum quantitatem non esse aliam rem distinctam a substantia et qualitate plurima argumenta affert Inceptor in variis operi bus suis : In IV Sent. , quaest. 4 (ed. Lugduni 1495) ; Summa Logicae, pars l, cap. 44-48 (Opera Philosophica I, ed. ci t., pp. 132-53) ; in tractatibus De sacramento Altaris et De co rp ore Christi (ed. Argentinae 1491 et T. B. Birch, Burlington, lowa 1 930) ; Quodlibet IV, qq. 24-33 (ed. Argentinae 1491). - Similem opinionem 'recitat' Petrus Ioannis Olivi, Quaestiones in II Sent. , quaest. 58 (ed. B. Jansen, Bibliotheca Franciscana Scho­ lastica Medii Aevi V, Quaracchi 1 924, 440-55) ; Tractatus de quantitate : "Opinio igitur a me recitata haec est : quod scilicct quantitas non dica t aliud quam partes

206

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAF.DICAMENTORUM ARISTOTELIS

Et ideo primo ostendam per principia A r i s t o t e l i s quod species quantitatis non important tales res quales communiter ponuntur a m o d e r n i s 2 ; secundo ex hoc inferam conclusionem principalem cum sua declaratione. Primo ergo estendo quod p u n c t u s non est res alia absoluta a substantia et qualitate et ceteris quae a m o d e r n i s communiter ponuntur quantitates, quia si punctus sit aliqua res talis, erit res alia a linea. Sed hoc est falsum, nam si sic, quaero : aut punctus est pars li­ neae aut non. Non potest dici quod sic, quia secundum principia P h i l o s o p h i, VI Physicorum 8, linea non componitur ex punctis, 22 per ... Aristotelis] quod priw arguit D 23 res] aliquas add. CD 26 estendo] ostendam CEF, ostendendum est AH " res] aliqUnitur] tale lld. CD 47 cuius] quo AEF 51 informatum] informatur CDEFG 52 Ita] et pr11m1. DEFGH li aliis] et consimiliter est de istis 'homo est animai', 'asinus est animai' et sic de alis A 54 unam] una H 55 toto om. BEFGH 56 Sicut] sic BH 57 homo1] non lld. H 58 homo] albus D, om. C 1 1 Prima] Et praem. BEFGH : quamvis] et C, sed D, tamen H Il sit] est CH, om. D 61 istarum om. BH ;; sit] est CDEF 64 negativam] negationem C, om. BH Il scilioet istam] et est ista BH 65 Et ita] Sic BH 67 notandum] est add. CDGH 68 determinate om. AD

388

EXPOSITIO IN llBRUM PERIHEilMENI ARISTOTELIS

significandum positive aliquam rem certam vd omnes res. Et isto modo verbum infinitum non est verbum, et tamen 'intelligitur' est verbum, non obstante quod praedicetur de ente et non-ente, nam tam ens quam non-ens intelligitur. Aliter accipitur verbum l a r g e pro omni parte orationis consignifìcante tempus, sive significet aliquid po­ sitive sive negative ; et sic verbum infinitum est verbum. Et eodem modo proportionaliter dicendum est de nomine infinito.

70

75

§ 3 Similiter autem curet. . . [c. 3 ; 1 6b 1 6-18]. Hic excludit casus

verborum, dicens quod 'curret' et 'currebat' non sunt verba sed sunt casus verborum. Et differunt verba et casus verborum in hoc quod verba consignificant tempus praesens, sed casus verborum, cuiusmodi sunt verba praeteriti et futuri temporis non significant praesens tem­ pus sed illud quod complectitur, scilicet praeteritum vd futurum. Sciendum quod grammaticus vocat omnia ista verba ; philoso­ phus nonnisi praesentis temporis. Sed de hoc non est multum mslstendum, quia magis est ad placitum quam ex magna ratione.

s

ro

§ 4 Ipsa itaque secundum se dieta . . . [c. 3 ; 1 6b 1 9-25] . In ista parte

ponit P h i l o s o p h u s quandam convenientiam inter nomina et verba, dic:ens quod ipsa verba per se prolata sine addito sunt similia nominibus, nam sicut nomen per se prolatum aliquid determinate significat, ita verba per se prolata aliquid determinate significant. Nam qui profert verbum, aliquem intellectum constituit, hoc est, aliquid determinate dat intelligere. Et similiter qui audit verbum per se pro­ latum, aliquid determinate concipit et quiescit, quamvis non concipiat 70 tamen] isto modo BH :1 intelligitur] intellectus A, intelligi B orationis] rationis BH CAP. 2, § 3. - 2 autem cens . . . verborum1 om. H BHX li scd] et AC, om. H CDEG 8 Scicndum] est 9 nonnisi] verba ad. DEFG

cur] etc. BH d curt om. E 3 et] vel F, om. ABH ! i sunt1 om. 5-10 scd . . . ratione om. BH 6 hic ad. CD i l ista vcrba om. A i i p racscntis] practeriti CD 10

73 parte] ente BCEFH ;

3-4 dicens . . . verborum1 om. BC ; : diEFG 5 consignificant] significant et] vel CD 7 scilicct] tcmpw IJiltl. 8-9 philosophw] philosophi CDE quam] quamquam A

CAP. 2, § 4. - 2 scum. . . dieta om. BH ii In . . . parte] Hic BH 3 Philosophw om. BH 5- 6 aliquid . . . determinate om. EFG 4 quod] quando CD : addito] addita B, aditio?e CDX 8 dat] dant EFG

s

UB. 10

1s

I

CAP.

3:

DE

OllATIONE

389

verum neque falsum, quia neque significat 'si est' neque 'si non est', hoc est, neque verum neque falsum. Quia hoc verbum 'est' neque est signum rei, hoc est, non significa t verum neque falsum, quia si hoc ipsum 'est', hoc est, si hoc verbum 'est' purum dixeris, hoc est, sine addito, nihil est, hoc est, non est verum neque falsum. Et tamen tale verbum significat compositionem quandam ex subiecto et praedicato, quae ta­ men compositio sine compositis, hoc est, sine subiecto et praedicato, esse non potest. Intelligendum quod propositio est quoddam compo­ situm non tamquam per se unum sed tamquam aggregatum ex subiecto et praedicato et copula quae quasi unit subiectum cum praedicato.

[CAPITULUM 3 DB

ORATIONB

§

1

vox. . .

[c. 4 ; 16b 26-27] . In ista parte determinat P h i l o s o p h u s de oratione. Et primo ponit definitionem oratio­ nis ; secundo explanat ultimam et primam particulam ilus definitionis. Dicit igitur primo quod orario est vox significativa, cuius partes sunt significativae separatae. Orario est

5

]

§ 2

5

..

[c. 4 ; 1 6b 27-30] . Hic declarat ultimam particulam, ostendens primo quae pars est significativa et quae non, quia scilicet aliqua pars eius est significativa non ut orario sed ut dictio, sicut istius orationis 'homo est animai' cuius una pars est 'homo' et haec pars 'homo' non significat neque verum neque falsum. Et ita non significat Ut dictio

.

10 nequc1] vel CD ; ; si est] sic CD i ncquea] ve! EF 12 significat] nequc add. BF nequc] ve! CD , &lsum] hoc est verbum 'non est' non significat verum nequc falsum add. A, non es H 13 purum] pun: A, non add. CDF " addito] additione X 14 est1 om. ABCDG : : non] nequc BH verbum] non add. EG 15 significat] consignificat X 17 Intelligendum] est add. CDEG

CAP. 3, § 1. - 4 voxl etc. add. FH 6 explanatl explicat F, dedarat H :; ultimaml istam CD Il ultimam . . . primam om. BH : ! et om. CD 1 1 illiwl ipsiw A, om. BH 7 primo quod om. BH 7-8 significativa . . . separatae om. BH CAP. 3, § 2. 2 dedaratl determinat BCF 2-4 ultimam . . . utl quae particula orationis sit significativa et quae non significativa pan. Dictio non significativa est, ut syllaba ; et patet ultra quia dictio est significativa, non tamen significat BH 4 sicut l sensw CDEF 64 ergo . . . contrariorum EFG 65 ipsae] istae A li dicuntur] sunt EGH . incompossibiles] incompossibilibw H 68 hic] Philosophw add. E

om.

.

CAP. 8, § 3. - 2 Si] Sic EFG 1 ln . . parte] Hic H 2-3 Philosophw om. H 3 praedictae] 4 de bono1] bona E, boni FG , : quoniam] qua H, quae I Il est1 om. A 5 quod om. EFG �: alia om. EF 6 sicut] ergo A 7 nulla 0111. EFG 9 sive . . . opinione] si talis opinio EFG 1 1 sive] unde A 12 diceret] opinetur H, om. A 14 ergo om. AC 16 bonum1 om. A Il Et] ad IUld. EFG per o m . CEFGH 18-19 contrarietur] contrariatur CFGH 19 cum om EFG 20 post] possint A, possunt F . bono] igitur IUld. EFG 21 contrariarentur] contrariantur CEFGH :1 est om. A partem EG

·'

.

496

EXPOSITIO IN LIBRUM PEIUHERMENIAS ARISTOTELIS

quod nulla earum contrariatur opinioni verae de bono, sed ista tan­ tum 'bonum non est bonum'. Notandum est hic quod Philosophus accipit in proposito 'contraria' stricte. Unde 'contraria' m u l t i p l i c i t e r dicuntur, scilicet l a rg e, et sic omnes propositiones repugnantes quarum una formaliter infert oppositum alterius dicuntur contrariae ; et sic istae contrariantur 'omnis homo est animai' - 'aliquis homo non est substantia', quia im­ possibile est quod sin t simul verae, et sic sequitur formaliter 'omnis homo est animai, ergo omnis homo est substantia'. Aliter dicuntur 'contraria' s t r i c t e, quando scilicet sunt de eisdem terminis, et sunt talia quae primo contrariantur ; et est consimilis contrarietas cuius­ cumque propositionis ad aliquam aliam propositionem. Et talis con­ trarietas non potest esse nisi inter affirmativam et negativam de eodem praedicato et de eodem subiecto. Nam istae duae primo contrariantur 'omne bonum est bonum' - 'aliquod bonum non est bonum', quia quacumque propositione accepta, potest sibi inveniri alia propo­ sitio contraria quae sic contrariatur sicut ista 'aliquod bonum non est bonum' contrariatur isti 'omne bonum est bonum'. Sed non sic con­ trariantur istae c omne bonum est bonum' - 'aliquod bonum est malum', nam istae duae repugnant comnis homo est animai' - caliquis homo non est animai' sicut istae duae repugnant 'omne bonum est bo­ num' - caliquod bonum non est bonum' ; sed non potest inveniri ali­ qua proposi rio quae eodem modo repugnet isti c omnis homo est ani­ mal' sicut ista 'aliquod bonum est malum' repugnat isti 'omne bonum est bonum', et hoc quia animai non habet contrarium sicut bonum ha­ bet contrarium. Notandum est etiam quod P h i l o s o p h u s non tantum accipit 'contraria' secundum quod illa quae non sunt contradictoria dicuntur contraria ; sed accipit contrarietatem pro oppositione inter propositiones quae requirit quod si una propositio sit falsa, quod reliqua erit vera, et e converso. Et talis contrarietas est contradictio, quae non est nisi inter afrmativam et negativam de eodem subiecto et de eodem praedicato. 22 dc . sed] nisi H 25-26 large] largismc A ZT et] vel C, om. H 29 est om. A , simul verae om. A :1 et] quia EF 30 omnis] aliquis CEFGH 34 nisi om. A 35 istae . . primo] ista duo prima EFG 35-38 Nam. . contraria om. H 37-39 quia bonwn1 o m . A 39-40 con49 secundum] trariatur . bonwn1 om. EFG 40 bonum1] malum E 41 aliquis] omnis FG sed C, o m . H , , dicuntur] sunt H 50 pro oppositione] per oppositiones CEFGH 5 1 requirit] requirunt CEFG quod1 om. CEH reliqua] alia FG erit] sit A .

.

.

.

.

.

.

...

25

JO

35

40

45

so

UB . II CAP. 8 : DE CONTRARIETATE QUARUNDAM ENUNTIATIONUM

§ Sed in quibus . . . [c.

14;

497

4

23b 1.>-15 ]. Hic ponit secundam rationem,

quae talis est: Ubi est primo falsitas ibi est primo contrarietas; sed fal­ sitas primo invenitur ex terminis generationis; termini autem genera­ s

tionis sunt oppositi per afrmationem et negationem; igitur ex il1is

terminis primo habetur contrarietas. Sed hoc non est nisi enunciando

modo contrario; igitur etc. Notandum est hic quod

Philosophus

vocat hic 'terminos

generationis' istos terminos sine quibus non potest aliquis intelligere 10

cum assensu ipsam generationem. Sicut nullus potest intelligere cum assensu aliquid generari, nisi sciat significatum vocabuli, puta nisi cre­ dat quod homo modo est et prius non fuit, et ita oportet habere af­ mationem et negationem. Sed aliquis posset credere quod aliquid ge­ neretur sine omni contrario primo per hoc solum quod ilud genitum

1s

prius non fuit. Ergo per terminos generationis habetur primo contra­ rietas inter propositiones quarum una enuntiat esse et alia non esse. Et ita contrarietas primo est inter affirmationem et negationem.

§

5

Si ergo quod bonum est . . . [c. 14; 23b 15-22]. Hic ponit tertiam

rationem, et est talis : Ilae propositiones quarum una est per se vera et reliqua per se falsa magis sunt contrariae quam istae quarum s

una

est per se vera et reliqua per accidens falsa. Sed haec est per se vera 'bonum est bonum', et haec per se falsa 'bonum non est bonum'; haec autem 'bonum est malum' est per accidens falsa ; ergo ista 'bo­ num non est bonum' magis contrariatur isti 'bonum est bonum' quam ista 'bonum est malum'. Ex quo sequitur quod

to

opinioni de bono

illa

magis

contrariatur

opinio quae est de negatione quam il quae est

de contrario. Notandum est hic p r i m o quod

Philosophus

loquitur de

- 2 ponit] aliam

et ll. H 3 tùis] ista H 4-5 genc:ratonis . . . negationem H 8-17 Notmdum. .. negationem om. H 9 istos tenos om . EFG 1(}.1 1 ipsam . . . as o m. C 1 0 nulus] non E , aliquis non FG 11 as] genc:ratonem ll. E li pota 17 in­ om. AC 12 homo] hic EFG Il et1 om . EFG 14 per] proptcr EFG ll solum] scd 11 F tcr . . . negationem] in afin et negativa G

CAP. 8, § 4.

6 teninis

om.

H

CAP. 8, § 5. - 2 quod. . . ponit om. H Il est om. EFG 3 Il.lae om. EFG 4 reli qua] alia H li se] accidcns EFG istac om . A 7 est1 om. EF 7-23 ista . . . falsa] etc . H

0C1U1AM,

OPBRA PHILOSOPRICA

U

2-3 ponit. . . talis] ponitur

4-5 magis . . . falsa

om.

tenia ntio ta1is

EFG

4 quam

32

498

EXPOSIDO

IN

UBRUM PERIHERMlS ARISTOTELIS

propositionibus diversis quae repugnant uni per se verae. De talibus enim verum est quod illa quae est per se falsa magis contrariatur ci quam illa quae est per accidens falsa. Si autem non repugnat sibi, tunc neutra sibi contrariatur. Unde ista est per se 'homo non est animai', ista autem per accidens 'homo est risibilis', et tamen neutra contraria­ tur isti 'albedo est qualitas'. S e c u n d o notandum quod P h i l o s o p h u s accipit hic large 'per accidens' secundum quod omne illud quod non est primo dicitur per accidens. Unde quia ista 'bonum est malum' non est primo falsa, ideo dicitur per accidens falsa ; haec autem est primo falsa 'bonum non est bonum', ideo dicitur per se falsa.

15

7n

§ 6 [c. 1 4 ; 23b 22-25] . Hic ponitur quarta ratio talis : Ille qui magis mentitur circa singula est magis falsus ; sed ile qui habet contrariam opinionem magis mentitur, quia contraria maxime distant circa idem ; ergo ille qui habet contrariam opinionem est magis falsus. Et e converso, qui est magis falsus [est ille] qui habet [opi­ nionem] contrariam ; sed ile qui opinatur modo contrario est magis falsus quam ille qui opinatur contrarium de eodem subiecto ; ergo opinio negativa est magis contraria. Falsus autem est ...

§

5

7

ma vero . . . [c. 1 4 ; 23b 25-27] . Hic ponitur quinta ratio talis : opinio quae implicatur in omni alia repugnante opinioni verae de aliquo prius contrariatur sibi quam quaecumque aliarum ; sed ista 'bo­ num non est bonum' implicatur in quacumque alia repugnante isti ' omne bonum est bonum' ; ergo ista 'bonum non est bonum' primo contrariatur isti 'omne bonum est bonum'. Maior videtur satis mani­ festa ; minorem declarat P h i l o s o p h u s, quia quicumque opina-

Illa

13 divenis om. A om. FG

16

non

om. EFG

17 risibilis] rudibilis CG, indivisibilis B

21 quia

CAP. 8, § 6. - 2 Hic ponitur om. H 2-3 ponitur. . . talis] ponit quart2m rationem ta1cm F 3 ille1] e conveno G 4-5 m.agis. . . opinionem om. (hom.) EF 5-9 qui . . . contraria] igitur etc. H 6-7 qui1 . . . contrariam om. C 7 qui om. C 8 contrarium om. CEFG 6 quil . . . &lsus1 om. EF rum

CAP. 8, § 7. - 2 Hic ponitur om. H il ta1is om. H 3 opinioni] opinione H 4 aliarum] alioH 5 bonum] malum H 6-8 ergo . . . Philosophus om. H 7 omne om. EFG

5

LIB. II CAP.

to

8:

DE CONTRARIETATE QUARUNDAM ENUNTIATIONUM

499

tur bonum esse malum, necesse est ipsum opinari bonum non esse bonum. §

8

His igitur positis. . . [ textus Boethi 1] . Hic ponitur sexta ratio,

s

10

quae est ista : Simplici opinioni contrariatur primo simplex. Sed opi­ nio de bono, quod bonum est bonum, est simplex opinio ; ergo sibi primo contrariatur simplex opinio. Sed opinio de contrario non est simplex opinio et opinio contradictionis est simplex opinio, sicut ista non est simplex opinio, quod bonum est malum, sed ista qua opina­ tur quod bonum non est bonum. Ergo ista opinio, quod bonum non est bonum, contrariatur primo isti 'bonum est bonum', et non ista 'bonum est malum'. §

9

Amplius si in aliis ... [c. 14; 23b 28-33] . Hic ponitur septima ratio

s

10

talis : Contraria uniformiter sumi debent in omnibus, ita quod in omnibus terminis vel opinio contradictionis est contraria opinioni de affirmatione vel numquam. Sed in aliquibus sumitur contrarietas inter opiniones per affirmationem et negationem, quia in quibusdam non potest inveniri contrarium, sicut hic 'omnis homo est animai' et hic 'omnis albedo est qualitas'. Et ideo in talibus accipitur contrarietas sic : 'aliquis homo non est homo' vel 'non est animai' ; ergo isto modo in omnibus est sumenda contrarietas. Et ita istae erunt primo contrariae : 'omne bonum est bonum' - 'bonum non est bonum'. § 10 Amplius similiter se habent . [c. 14; 23b 33 - 24a 2] . Hic po­ nitur octava ratio talis : Sicut haec est vera 'bonum est bonum', ita ..

9 neces] necesum A CAP. 8, § 8. - 2 positis. . . ponitur om. H 3 quac. . . ista om. H Il primo] opinio EFG Il simplex] opinio tuld. H 4 quod . . . bonum1 om. EFG i! opinio om. EFG Il sibi] simplici A 5 prime> om. EFG 6-10 opinio1 . . . malum] igitur etc. H CAP. 8, § 9. - 2 si . ponitur om. H Il Hic ponitur] est C 4 contradictionis] negationis H � i opinioni] opinio F 9 homo1 . . . cst1 om. (hom.) H 10 ita] sic H 1 1 o mne om. EFGH .

CAP. 8, § 10.

CAP. 8, § 8. 631 A).

.

2-3 similiter . . . ponitur om. H - 1

Boethius,

3 talis om. H Il ita] et A, sicut H

In librum De interpretatione, ed. 2a, lib. VI

(PL 64,

EXPOSITIO IN UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

500

haec est vera 'non bonum non est bonum' ; et similiter, sicut haec est falsa 'bonum est non bonum', ita haec est falsa 'non bonum est bonum' ; et per consequens haec est vera 'non bonum non est bonum'. Jsti ergo opinioni verae - quod non bonum non est bonum - quaero quae opinio &lsa contrariatur : aut ista 'non bonum est malum', aut ista 'non bonum non est malum', aut ista 'non bonum est bonum' ? Sed prima non contrariatur, quia istae sunt simul verae 'non bonum non est bonum' - 'non bonum est malum' ; sed contrariae numquam sunt simul verae ; igitur istae non sunt contrariae. Nec secunda sibi contrariatur, nam istae non sunt contrariae 'non bonum non est bo­ num' - 'non bonum non est malum', cum possint esse simul verae, quia si nihil esset malum, utraque esset vera, quia utriusque opposita est falsa propter falsam implicationem. Relinquitur ergo quod isti 'non bonum non est bonum' contrariatur ista 'non bonum est bonum'. Et per consequens eadem ratione isti 'bonum est bonum' erit ista con­ traria 'bonum non est bonum'. Est autem sciendum quod istud argumentum tenet per istud medium : quod eodem modo sumenda est contrarietas inter propositiones quando subicitur nomen infìnitum sicut quando subicitur nomen fini­ tum, et quod eodem modo sumenda est contrarietas quando debet sumi contraria negativae sicut quando sumi debet contraria affirmativae. Sed contraria istius negativae de subiecto infinito 'non bonum non est bonum' non potest sumi nisi per contrarium modum essendi, scilicet sic 'non bonum est bonum' ; ergo nec contraria istius 'bonum est bo­ num' potest sumi nisi per contrarium modum essendi, scilicet per ne­ gativum.

5

10

15

2Xl

25

§ 11 Manifestum est autem... [c. 1 4 ; 24a 3 23b 1 ] . Hic P h i l o s op h u s removet unam dubitationem. Quia enim P h i l o s o p h u s prius loquens de contrarietate propositionum exemplificavit tantum de propositionibus indefinitis, sicut de talibus 'bonum est bonum' - 'bo-

4-7 et bonum1 om. (hom.) EFG 10 prima om. CH Il contrariat om. H Il simul om. AH 10-12 non1. . • contrari om. H 14 simul om. EG 15 opposita] oppositio E, opinio FG 16 falsam.] primam H 17-18 non. .. ilti om. EFG 20-29 Est negativum om. H 22 sul»àturl] est FG � sicut . . . finitum om. EFG 23 debet sumi] si"R F 24 sumi] si"R F 25 infinito] IUDt istae 114. F Il non1 om. CEFG 26 sumi] si"R F 1:1 bonwn1] non ll. EFG 28 eacndi] enuntiandi C •••

...

CAP. 8, § 1 1 .

om. EGH

2.-3 Philosophus om. C 4 prius om. CGH -

3 unam dubitationem)

unwn

dubiwn H !: enim

5

UB. U CAP. 8 : DE CONTlATE QUAJ.UNDAM ENUNTIATIONUM

10

t5

20

501

num non est bonum', posset aliquis credere quod semper inter inde­ finitam affirmativam et negativam esset contrarietas. Hoc removet P h i l o s o p h u s, dicens quod non refert ponere universalem afr­ mativam et indefmitam nisi quantum ad virtutem sermonis refert ponere universalem et indefinitam ; sed quantum ad intentionem suam non refert ponere universalem et indefmitam, quia per indefìnitam intelligit unam universalem, cui universali contrariatur tam universalis negativa q 1.1am particularis, sicut isti 'omne bonum est bonum' con­ trariatur ista 'nihil quod est bonum est bonum' et ista 'aliquod bonum non est bonum'. Et ita si per istam 'bonum est bonum' intelligatur ista 'omne bonum est bonum', nihil refert ponere 'omne bonum est bo­ num' vel 'bonum est bonum'. Notandum quod P h i l o s o p h u s hic non ita stricte loquitur de contrarietate sicut fecit aliquando s u p e r i u s 1, sed loquitur hic de omni contrarietate propositionum de eodem subiecto et de eodem praedicato. § 12 Quare s i in opinione . . . [c. 14; 24b 1-6] . Hic resumit praedictam

5

to

rationem sic : Si ita si t in opinione quod opinio negationis contraria­ tur opinioni affirmationis et affirmationes et negationes in voce sunt notae opinionum quae sunt in anima, manifestum est quod affirma­ tioni universali contraria eri t universalis negativa, sicut isti 'omne bo­ num est bonum' contrariatur ista 'nulum bonum est bonum', et isti 'omnis homo est bonus' contrariatur ista 'nulus homo est bonus' ; et universali affirmativae est contradictoria il1a quae est particularis negativa, sicut isti 'omne bonum est bonum' contradicit ista 'non omne bonum est bonum', et isti 'omnis homo est bonus' contradicit ista 'non omnis homo est bonus'. 6 sempcr om. A &-7 indtam aftivam] indefinit2 afva EFG 7 aegativam . contrariew] aegativa crit contraria EFG 8 Philosophw om. H 8-9 afvam om. H 9 nisi] sed H 9-10 refert indefinitam om. EFG 10-11 sed. .. indefinit2m1 om. C 18 Notmdum] 1 1 quia] semper IJitl. C 15 intelligatur] intcnditur A 17 est] omm: IJi. A est IJitl. FH 19 aliquando] alias A .

.

•.•

CAP. 8, § 12. - 2 si. . . opinione om. H 3 opinio] opinione A 3-4 contraritur] negctur H 4 opinioni] opinio A 8 omnis] nulw F 9 contradictoria] contrari A, contradictio E 10 amtradicit ista] contradictoria A 1 1-12 et bonw om. EFG •••

CAP. 8, § 1 1 .

-

1 Supra, lib. l, cap. 6, § 3, lin. 25-38.

502

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

Notandum est hic pro ista littera, et pro prooemio et quibusdam alis locis et pro diversis auctoritatibus quod non est intentio P h il o s o p h i dicere quod ea quae sunt in voce, scilicet voces, proprie significant ipsos conceptus seu intentiones animae nisi sint nomina vel verba secundae intentionis, cuiusmodi sunt talia 'species', 'genus', 'universale', 'differentia', et sic de alis. Nam huiusmodi nomina 'homo', 'animai', 'leo', et universaliter omnia nomina primae intentionis si­ gnificant primo et principaliter ipsas res extra, sicut haec vox 'homo' significat primo omnes homines, et 'animai' significat primo omnia animalia, et sic de alis. Et ideo termini quando supponunt pro rebus supponunt significative et personaliter. Sed P h i l o s o p h u s vult quod intentiones animae seu conceptus et voces sint signa ordinata, ita quod intentiones seu conceptus animae significant sua significata naturaliter et voces imponuntur ad significandum il eadem et tunc prae­ cise quando significantur per intentiones animae. Et pro tanto dicit P h i l o s o p h u s quod voces sunt notae eorum quae sunt in anima. Et propter hoc etiam voces possunt supponere pro ipsis intentionibus sibi correspondentibus, et tunc supponunt simpliciter. t,

ts

20

25

30

§ 13 Manifestum est autem . . . [c. 1 4 ; 24b 6-9] . Hic P h i l o s o p h u s

incidentaliter probat unum prius positum, scilicet quod contrariae non possunt esse simul verae. Dicit ergo quod manifestum est quod enun­ tiatio vera non potest esse contraria enuntiationi verae, nec opinio vera potest esse contraria opinioni verae ; nec contradictoria alicuius potest esse vera si illa cuius est contradictoria sit vera. Et hoc probat per ta­ lem rationem : quia sicut contraria a parte rei se habent ad suum subiec­ tum, ita contraria praedicta se habent ad veritatem ; sed contraria 13 hic] quod tld. CEFG i l prooemio] hoc EFG Il quibwdam] pro multis EFG 14 locis. .. divenis om. EFG 17 talia] sicut tld. A 18 universale om. A 1 homo] bos F 19 et univenalitcr om. CEFGH 21 primo1 ] principalitcr F 21 significat1 om. FG ; primo1 om. EFGH 22-35 ( § 13) Et. . . nigcr om. F 24-25 et . . . conceptus om. H 24 sint] sunt CE, om. G Il or­ dinata] organica H 26 et tunc om. H 27 quando] quae H ; . animae om. A 28 eorum] = E CAP. 8, § 13. - 2 est om. H 4 manifestum] medium H 6 contradictoria] contra7 si . . . vera om. (hom.) EG Il hoc om. AG 9 ira] respectu A dictio CEG

CAP. 8, § 12.

- 1

Supra, prooem. , § 2, cum notis 2-4.

s

LIB. 10

15

:1D

25

30

35

n

CAP. 8 : DE CONTRAlATB QUARUNDAM

BNUNTIATIONUM

503

maxime distant et non possunt simul esse in eodem subiecto, quamvis possint successive esse in eodem ; ergo numquam contrariae enuntia­ tiones vd opiniones poterunt esse simul verae, quamvis aliquando pos­ sint esse verae successive. N o t a n d u m quod non semper eodem modo se habent contraria extra animam ad suum subiectum et contraria in anima ad veri­ tatem, nam omnia contraria extra circa aliquod idem subiectum possunt sibi succedere, sed aliqua sunt contraria in anima quae simul nullo modo possunt esse vera. Aliqua tamen sic se habent quod possunt suc­ cessive esse vera ; et hoc sufcit ad intentionem A r i s t o t e l i s. S e c u n d o notandum est quod non omni eodem modo contrariantur enuntiationes in voce seu prolatae et opiniones in mente, nam enuntiationes prolatae non contrariantur nisi quia non possunt simul esse verae, - nisi imponantur de novo ad significandum - ; et tamen secundum naturam suam non habent maiorem incompossibilitatem quantum ad esse reale in eodem quam habent duae enuntiationes. Unde istae propositiones prolatae 'omnis homo est animai' - 'aliquis homo non est animai' non propter aliud dicuntur contrariae nisi quia non possunt simul esse verae, non quia secundum suas essentias plus repugnant quam istae duae : 'omnis homo est animai' - ' Sortes est homo'. Sed aliter est de opinionibus, quia opiniones quibus assentitur propositionibus contrariis ita secundum naturas suas incompossibiles sunt sicut albedo et nigredo et sicut calor et frigus. Et ideo impossi­ bile est quod aliquis credat quod omnis homo est animai et quod ali­ quis homo non est animai, sicut est impossibile quod idem homo est albus et niger. Sciendum est tamen quod praeter istas opiniones mentales quibus mens potest assentire contraris propositionibus sunt quaedam apprehen­ siones mentales propositionum contrariarum, et ilae possunt simul realiter exsistere in mente, sicut albedo et dulcedo simul sunt in lacte. 10 nwrimc) cum tuld. CEGH 11 es ) simul tuld. H .l ergo] ideo C 12-13 quamvis. . . succesve om. A 14 Notandum) est tuld. GH 11 modo) et omni codcm modo add. CEG 16 extra) animai tuld. G 17 succedere) succesve E !l in anima o m . AC l ! quae simul) quorum unum A 18 posunt) potcst A 'l es ) simul tuld. H 11 vera) verum A Il tamen] autem CG Il quod] ali­ quando add. EF 19 Aristotclis) Philosophi C 23 imponantur) opinatur A, ponantur C 24 incompossibilitatem] imposibilitatem H 25 duae om. H 1: enuntiationes) prolatae realiter add. C 'Z7 non1 om. C i aliud] hoc C : nisi om. C 28 non quia) numquam A 31 natura! suas) naturam suam CEGH 32 sunt) in codcm CEG, in codcm tuld. H :1 ideo) ita A 34 animai . . . est1 om. C :: idem om. EGH : est1) sit simul H 37 contrari] divcnis EFG

504

EXPOSmO IN UBRUM PEl ARISTOTELIS

Possunt tamen dici contrariae pro quanto non possunt esse simul verae, quamvis possint simul exsistere, et tunc non sunt contrariae nisi sicut propositiones prolatae vel scriptae dicuntur contrariae.

40 pro quanto) et pro tanto FG 41 t1mc om. CEFGH l si.Dlt om. CEFGH 42 prolatac:] sunt contrari tulJ. C Il scriptac] dcscriptac EFG Il dicuntur contrariae om. C !l contrariae] Explicit super Pcrihamen lltl. A, Et sic terminatur liber Pcrihamen. Explicit sum :utis vetcris secundwn Magist Guilielmwn Ocham. Dco gratias Amen lltl. C, Et sic tentur liber Pcrihamen Hoc . Explicit scriptwn libri Pcrihamen Guilclmi Ocham bonwn, valdc utile lld. E, Explicit scrip tum :utis veteris compositwn per magistrum Guilielmum Ocan Ordinis Fratrum Minorum tulJ. F, Expliciunt divisiooe�, sum et notabilia libri Pcrihcrmcnias expositi per Ochan Ordinis Minorum magistru in sacra theologia. Dco gratias. Amen lld. G, Et termiDat commcntum Guil­ lemi Ok super pcrihame. Deo gntias et beatae Mariae virginum virgini lld. H, Explicit liber iste totaliter scriprus per manus Iohans Gal. ad opus domini Iohan de Bodelo. Deo gratias. Et ten­ tur commcntwn Guil . Ok. super Perihermc. Deo gntias et beatac Mariae virginum virgini tulJ. I, Hic terminatur liber Perihermenias. Amen lld. K

40

VENERABILIS IN CEPTORIS

GUILLELMI DE OCKHAM

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCI ENTIA DEI RESPECTU FUTURORUM CONTINGENTIUM

EDIDIT

t P�OTHEUS BOEHNER

RECOGNOVIT

STEPHANUS BROWN

[QUAESTIO I UTRUM PRAEDESTINATIO PASSIVA ET PRAES CIENTIA PASSIVA

SINT RESPECTUS REALES IN PRAEDBSTINATO ET PRAES CITO

s

]

Circa materiam de praedestinatione et praescientia est advertendum quod ponentes praedestinationem passivam et praescientiam pas­ sivam esse respectus reales in praedestinato et praescito habent neces­ sario concedere contradictoria 1• Probatio assumpti : accipio aliquem praedestinatum modo - et sit a et quaero utrum a possit peccare per finalem impoenitentiam aut non. Si non, ergo necessario salvabitur, quod est absurdum. Si sic, ponatur quod peccet. Hoc posito, haec est vera 'a est reprobatus'. Et tunc quaero utrum respectus realis prae­ destinationis sit corruptus vel non. Si non, ergo manet in a reprobato, et per consequens a simul erit reprobatus et praedestinatus, quia si talis respectus sit respectus realiter exsistens in a, potest a ab ilio denominari. Si corrumpatur, saltem semper erit verum dicere postea quod talis respectus fuit in a, quia secundum P h i l o s o p h u m, VI Ethicorum 1 : "Hoc solo privatur Deus, ingenita facere quae facta sunt". Quod est sic intelligendum : quod si aliqua propositio mere de inesse et de praesenti et non aequivalens uni de futuro sit vera modo, ita quod sit vera de praesenti, semper erit vera de praeterito ; quia si haec pro-

10

15

3l

QuABST. I. 1-3 Quaestio ... pracscito] Incipit tracbtus de praedestonc Magistri G. Occham Anglici valde utilis C, Tncipit tracbtus Magistri Guil Ocham de pncdcstitione et pracscicntia Dci E 4 Circa. praescientia] Quia circa materiam de pr.aedcstinatione et pracscientia sunt divenae opiniones, ideo CFG, Circa quam materiam E '! praescientia] scientia AB 6 respectus] res AC i: respectus reales] respectum. realem FG 7 concedere] quod lld. X !: Probatio asumpti] Probatur FG 8 ct1) qui E :1 et1 om. OH Il quacro] modo ll. E :: posit] potest X, modo ll. E 9 aut non] vd non C, ve! e conveno E l Si] dicatur add. D, dicas ll. CFG 10 Si] dicas quod ll. CFG Il ponatur) tunc in es lld. FG, in es 11dd. CH 1 1 reprobatus], improbatus B, reprobatum FG il quacro] quaerendum est H respectu) res C 12 corruptus] corruptibilis C !i ve! non] aut non AB, om. F ;; ergo om. AE 13 11 15 Si] om. FG ;: erit] est FG, esset X 14 respectus1] res CD ,; realiter] n:alis DF ii 11] anima ABDA autem ll. CE ii saltem om. CDBX Il postea] prius D, post hoc FG, prius quod X 16 respectus] res X, o m . DG : fuit] fit A, sit CD, est G, om. F !! Philosophum] Augustinum {perp611 pro Agathon) AB -

••

QuAEST. l. 1 Cf. Guillelmw de Ockham, Sent. , l, d. 30, q. 2 C (ed. Lugduni 1 495) et Summa Logicae, pars II-3, c. 32 (Opera Philosophica l, ed. Ph. Boehner, G. 1 Aristot. , Ethica Gal et S. Brown, St. Bonaventure, N.Y. 1974, 710-714) . Nicom. , VI, c. 2 (1 139b 10-1 1). -

508

TR.ACTATUS DE PR.AEDESTINATIONE ET DE PR.AESCIENTIA DIVINA

positio si t modo vera 'haec res est', quacumque re demonstrata, semper postea erit hacc vera 'haec res fui t' ; nec potest Deus de potentia sua absoluta facere quod haec propositio sit falsa. Cum ergo haec aliquando fuit vera 'iste respectus est in a ' , ergo haec semper eri t vera 'iste re­ spectus fui t in a ' ; ergo haec est semper vera ' a fui t praedestinatus', nec potest esse falsa per quamcumque potentiam. Et tunc ultra sequi­ tur : iste est modo reprohatus, ergo semper eri t verum post ilud instans 'iste fui t reprobatus'. Et ita in eodem instanti illae duae erunt verae : ' ' a fuit praedestinatus' - a fuit reprobatus' ; et ultra : 'ergo fuit praede­ stinatus et non praedestinatus, reprobatus et non reprobatus' . Nec aliquo modo potest salvi ista ratio ponendo praedestinationem et prae­ scientiam esse respectus reales. [DuBIA CONTRA RESPONSIONEM AUCTORIS

ET

25

30

RESPONSIONES AD ISTA )

Tamen contra praedicta sunt aliqua dubia. P r i m u m : videtur quod aequaliter concludit contra negantes tales respectus sicut contra ponentes eos, quia accipio aliquem exsistentem in caritate - iste est praedestinatus - quaero tunc utrum caritas p o test corrumpi vd non ; et sive sic sive non, sequitur conclusio prius ducta. D i c o quod sup­ ponit falsum, scilicet quod omnis habens caritatem est praedestinatus, quia hoc est falsum, sicut ista 'omnis peccans mortaliter est reprobatus', quia Petrus et Paulus peccaverunt mortaliter et tamen numquam fuerunt reprobati, et similiter aliquando Iudas meruit et tamen tunc non fuit praedestinatus. Quia istae propositiones aequivalent aliquibus de fu­ turo, quia aequivalent istis 'Deus dabit istis vitam aeternam' et 'illis poenam aeternam', quae non sequuntur ad istas 'Petrus est in carita te', 'Petrus peccavi t mortaliter'. Unde si nullus posset esse in carita te nisi esset praedestinatus, tunc concluderet ratio aequaliter contra negantes 21 haec. . . dcmonstrata) hic respectus qumdocumquc demonstrabitur H Il quacumquc. . . demon­ strata om. CDFGX 22 haec res] hic respectu H 22-23 nc. . . f.alsa om. D 25 est) fucrit

cmr. tx fui t C 26 es f.alsa] etiam &cere C Z7 verwn] dia:re tUld. FG ii post . . . instaru] per idem FG 28 instanti] erit verwn di ccrc tuld. X :: duac om. EFG ; · erunt] csnt ACFG 29 et ultra om. X 30-31 aliquo] alio AFG 30-31 aliquo modo om. X 31-32 et praescientiam] pasivam 11dd. E, om. H 34 Tamen . . . sunt) Quamvis contra praedieta sint D 34-37 Tamen . . . praedestinatus] Quia CFG 38 prius ducca] praedieta CFGX, prius aducta E, 37 quaero] quaeretur FG :: potest] posit CH prius deduc Hl, prius dieta D, cmr. tx prius dieta A Il Dico quod] Respondeo et dico quod ratio FG 41 num­ 40 hoc_ . falsum] haec est falsa FG 39 scilicet quod] dia:ns quod G, quod est EH 43 aequivalent] sunt aequi­ 42 tunc non] numquam EFG quam] sunt salvati nec unquam H 46 nullus] non H : ' nisi ] non H 4>-4 aliquibus. .. aequivalent om. (hom.) CFG valentea H 47 esr om. CDEFG 47-50 ratio . .. Item om. FG

JS

40

•s

QUAESTIO I : UTRUM PRAEDEST. ET PRAESC. SINT RESPECTUS REALES

so

ss

509

istos respectus sicut contra ponentes. Sed hoc est falsum ; ideo non concludit. Item, s e c u n d o sic : omnis proposltlo de praesenti seme! vera habet aliquam de praeterito necessariam, sicut haec ' Sortes sedet', si est vera, haec semper postea erit necessaria ' Sortes sedit' . Sed haec modo est vera 'Petrus est praedestinatus' - ponatur -; igitur haec eri t semper necessaria 'Petrus fuit praedestinatus'. Tunc quaero utrum possit damnari vel non. Si sic, ponatur in esse. Tunc haec est vera de praesenti 'Petrus est reprobatus' ; igitur de praeterito semper erit ne­ cessaria 'Petrus fui t reprobatus'. Igitur istae essen t simul verae : 'Pe­ trus fuit praedestinatus' - 'Petrus fuit reprobatus'. D i c o quod maior est falsa, sicut patet ex tertia supposi tione quia il proposirio quae est sic de praesenti quod tamen aequivalet uni de futuro, et cuius veritas dependet ex veritate unius de futuro, non habet aliquam de praeterito necessariam ; immo ita contingens est il de praeterito sicut sua de praesenti. Et tales sunt omnes propositiones in ista materia, sicut patet ex quarta suppositione ', quia omnes aequivalenter sunt de futuro, quamvis vocaliter sint de praesenti vel de praeterito. Et ideo ita con­ tingens est illa 'Petrus fuit praedestinatus' sicut ista 'Petrus est praede, . stmatus . Et q u a n d o q u a e r i s utrum Petrus possit damnari, d i c o quod sic, et potest poni in esse. Sed tunc erunt istae duae falsae 'Petrus est reprobatus' et 'Petrus fuit praedestinatus', quia posito uno contra­ dictoriorum, quod scilicet sit verum, reliquum erit falsum ; sed istae duae 'Petrus fuit praedestinatus' et 'Petrus fuit reprobatus' includunt contradictoria, scilicet quod Deus dabit vitam aeternam et non dabit eam alicui. Et ideo si una est vera, reliqua erit falsa, et e converso. 1,

60

65

10

49 concludit] contra negantcs istos respc ll. X 50 acmd] sempcr E, om . FH 52 erit] est ABCDG ' l sedit] fuit scdens E, sedebit H 52-53 Sed modo] similiter si isb E 53 ponatur] ponamur X, om. CEFH S4 scmpcr] postea tldd. El : neces] vera DE Il praedcsti] et neces­ saria tldd. E 56 praesenri] practerito D !! igitur] haec ll. CFG 56-57 neces] vera G 57 cst] erunt DEFGH 58 Dico] Rcspondco et dico FG 59 patet] patcbit EFG 60 quod tamen] quae E, om. F Il et cuiw] ve1 ciw CFGHX 62 uca:uariam] veram D Il immo] et ideo E, quia F 1: ita] illa ABDE, om. X 63 sua] illa FG, om. E 65 pneterito] futuro E Il ita] il ABDE, om. X 66 illa] vera E, om. C fXHJ7 sicut . . praedcstitus om. (11om.) BCDEFGX 69 potcst poni] quando ponatur C FG iO fuit] est CFG 70-71 concradictoriorum] in es ll. AB 71 scilicet] si ABDFI 72 duae s. lin. B, om. CFGHI 73 contradictoria] quidditatcm D, amtradictiones F, contradictionem G il dabit1] Pet 11dd. CDG, isri tUld. H 74 eam alicui] Pecro vitam aetcmam C D FX , vitam aetemam E .•.

.

.

8

Infra , lin. 208-20.

' Int ,

lin. 221-28.

510

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCIENTIA DIVINA

T e r t i o sic : si praedestinatus potest damnari, hoc non est Il per actum voluntatis creatae, et per consequens propter talem actum posset actus voluntatis divinae impedici. Antecedens c o n c e d o, sed n e g o consequentiam, nam actus voluntatis divinae non impeditur per actum voluntatis creatae nisi stante ordinatione divina eveniret oppositum per aliam voluntatem, ita quod istae propositiones simul essent verae : 'Deus praedestinavit Petrum' et 'Petrus est damnatus per actum voluntatis propriae'. Sed istae non possunt simul stare, quia si haec est vera 'Petrus est damnatus propter malum actum voluntatis suae', haec numquam fuit vera 'Petrus est praedestinatus', et similiter si haec est vera 'Petrus est damnatus', haec numquam fui t vera 'Petrus fuit praeordinatus ad vitam aetemam'. C o n f i r m a t u r ratio : Deus determinavi t Petrum salvari - po­ natur - quaero tunc utrum voluntas Petri sequatur necessario deter­ minationem voluntatis divinae aut non. Si non, igitur voluntas divina impeditur ; si sic, habetur propositum. D i c o quod voluntas creata non necessario sequitur ordinationem divinam vel determinationem sed libere et contingenter. Sed non sequitur ultra 'ergo voluntas divina potest impedici', propter rationem prius dictam, quia scilicet veritas illius propositionis 'Deus praedestinavit Petrum' non potest stare cum veritate istius 'Petrus est damnatus'. Q u a r t o sic : haec propositio fuit vera ab aeterno 'Deus praede­ stinavit Petrum', igitur non potest esse falsa ; igitur est necessaria. N e g o consequentiam, quia multae propositiones fuerunt verae ab aeterno quae modo sunt falsae, sicut ista fuit vera ab aeterno ' mundus non est', et tamen modo est falsa. Ita dico : licet ista fuerit vera ab aeterno 'Deus praedestinavit Petrum', tamen potest esse falsa et potest numquam fuisse vera. Q u i n t o sic : praedestinatio divina est necessaria, quia omne quod 75 sic om. FG :i damnari] salvari H 76 proptcr] per EFGH n-78 Antecedem . . nego] Respondeo antecedem concedendo et negando CFG 79 actum] actus AB i i stante ] forte X Il eveniret] et veniret DE 80 istae] duae tulJ. FG 81 p nedcstinavit] praedestibit BDX 82 propriae] proprium C, suae FG 82-84 Sed . . . suae] Sed lÌ Petnu est damnatus per malum actum voluntatis suae mg. F, om. G 82 simul] sic X 84 p nedcstinatus] Petnu fuit pnedcstin tulJ. H 86 fuit] est CD, s. lin. F ; praeordinatus] pnedcstinatus DH, ordinatus FG 87-8 ponatur ] in es tul. CFG, igitur quod ita sit dd. E 88-89 detenonem. . . divinae] ordinationem divinam E, determinationem divinam ve! ordinationem X 89 aut] ve! FG 90 Dico] Respondeo et dico FG 91 seq ui tur ] voluntatem divinam ve! tul. FG : ordinationem om. CE ii divinam] divinae voluntatis CEH, om. FG 94 p nedcstinavit] praedestinabit ABDX 96-97 p nedcstinavit] pnedcstinabit ABDIX 97 igitur1 . . . neces om. H 98 Nego consequentiam] Respondetur negando minorem FG 99 ista . . . aeterno H, o m . 11lii cutltl. rt X 1 0 1 praedestivit] pnedcstinabit ABDIX .

,

,

75

so

as

90

9s

100

QUAESTIO I : UTRUM PRAEDEST. ET PRAESC. SINT RESPECTUS REALES

1os

uo

1 15

120

125

130

511

est Deus vel in Deo est necessarium ; igitur necessario praedestinavit Petrum ; igitur Petrus necessario praedestinatus est ; non igitur contin­ genter. D i c o quod praedestinationem esse necessariam potest intel­ ligi d u p l i c i t e r : u n o m o d o, quod ilud quod principaliter significatur per hoc nomen 'praedestinatio' sit necessarium ; et sic con­ cedo, quia ilud est essentia divina quae necessaria est et immutabilis. A l i o m o d o, quod aliquis a Deo praedestinatur ; et sic non est ne­ cessaria, quia sicut quilibet contingenter praedestinatur ita Deus quemli­ bet contingenter praedestinat. Et c u m d i c i t u r 'praedestinatio divina est immutabilis, igi­ tur necessaria omnino', d i c o quod immutabile reale est necessarium Sed loquendo de immutabili complexo, - ilio modo quo ali­ quod complexum potest mutari a veritate in falsitatem et e converso, et aliquod complexum n on potest sic mutari -, sic non omne immu­ tabile est necessarium, quia est aliqua propositio contingens quae non potest primo esse vera et postea falsa, et e converso, ita quod de tali verum si t dicere 'haec proposi cio modo est vera sed prius fui t falsa', et e converso, et tamen non est necessaria sed contingens. Et causa est quia quantumcumque sit vera vel fuerit vera ex suppositione, tamen possibile est quod non sit vera et quod numquam fuerit vera absolute. Sicut haec est vera 'Deus scit quod iste salvabitur', et tamen possibile est quod numquam sciverit quod iste salvabitur. Et ita ista propositio est immutabilis, et tamen non est necessaria sed contingens. C o n t r a : omnis proposi cio quae modo est vera et potest esse falsa potest mutari de veritate in falsitatem ; sed haec propositio 'Pe­ trus est praedestinatus' modo est vera - ponatur - et potest esse falsa - constat ; igitur etc. D i c o quod maior est falsa, quia plus 5•

104 praedestinavit] praedestinabit ABCDX 105 praedestinatus est EH, praedestinabitur omnes a/ii codd. et X 107 quod illud] sicut est E, ut id FG 1� significatur] designatur C, in­ telligitur E 108-109 et . . . concedo] hoc verum est H, et sic est neces mg. F, et tunc est verum quod praedestio divina est neces X, om. CG 1 1 0 aliquis] aliquid aliud D, aliquid E d Deo] necesio tuld. FG 1 10-1 1 1 neces] necesum E 1 1 1-1 12 quemlibet] quem prae1 1 5 ilio . . . quo] non secundo modo, dico quod E 1 1 6 et] destinat vel praedestiavit tuld. FG vel FG 1 17 mutari] et tuld. EG 1 1 8 non] nunc C, om. E 1 1 9 primo om . CH Il et1] vel DE 1 19-121 ita . . . converso om. (lsom.) DH 120 sit] est EF, non sit G 122 vera vel] posbile FG : vel] et AB ex . . . tamen mg. D, om. CDEIX 123 non] numquam I H absolute mg. B, om. El 123-124 absolute. . . vera om. (/rom.) CDFGHX 125 numquam . . . salvabitur] ille numquam salvabitur E 127 Contra] Confirmatur H 129 ponatur] si ponatur in es CFG 130 falsa1] ut tuld. FGX :1 Dico] Respondetur dicendo FG

5 Guilelmus de Ockham, Sent. , I, d. 40,

q.

unica B (ed. Lugduni 1495).

512

TRACTATUS D E PRAEDESTINATIONE E T D E PRAESCIENTIA DIVINA

requiritur, scilicet quod propositio quae erit falsa vel poterit esse falsa aliquando fuit vera. Et ideo licet ista propositio 'Petrus est praedesti­ natus' sit modo vera et possit esse falsa, quia tamen quando erit falsa verum est dicere quod numquam fuit vera, ideo non est mutabilis a veritate in falsitatem. S e x t o sic : quando ali qua opposita sic se ha ben t quod unum non potest succedere alteri, si illud ponatur, aliud non potest poni - patet de caecitate et visu ; sed 'esse praedestinatum' et 'damnari' sunt huius­ modi ; igitur etc. D i c o quod de talibus oppositis quae respiciunt futura contingentia non est verum, cuiusmodi sunt ista 'praedestinari' et 'reprobari'. Et ideo quamvis non possint sibi succedere, non tamen sequitur 'si unum inest, reliquum non potest inesse'. C o n t r a : de quocumque verum est dicere hodie quod est prae­ destinatus et tamen quod potest esse cras reprobatus, de eodem possunt ista successive verificari 'praedestinatus' et 'reprobatus' ; igitur etc. N e g o, nisi posset vere dici quando est reprobatus quod aliquando fui t praedestinatus ; et ideo quia hoc non potest dici in proposito, ideo non verificantur successive de eodem nec possunt. S e p t i m o sic : illum quem Deus ab aeterno praedestinavit non potest non praedestinare, quia aliter posset mutari. Igitur si Deus ab aeterno praedestinavit Petrum, ab aeterno non potest eum non prae­ destinare, et per consequens necessario salvabitur. D i c o quod prima propositio est falsa, quia omnes istae sunt contingentes 'Deus praede­ stinavit Petrum ab aeterno', 'Petrus fuit praedestinatus ab aeterno', quia possunt esse verae et possunt esse falsae, non tamen successive ita quod sint verae postquam fuerunt falsae, vd e converso. Unde quan­ tumcumque istae modo sint verae ante beatitudinem datam Petro 131 erit &lsa1 ] est vera FG l &lsa1] ipso eodcm numero add. A, ipsa eadem numero add. mg. B 132 aliquando] postquam X " vera] postquam est &!sa add. FG 132-133 praedcstinatus] damnatus E 134 est1] erit CFG :i numquam] non E Il fuit] ali­ 133 quia] et G, om. F i quando] ana: C Il &!sa) sive C quando fuerit H ii vera] et add. CDFGH 136 Scao sic] Contra H, arguitur adi. FG Il aliqua] duo add. FG ii habent] aut adi. H 137 potest) poterit A, CMF. ili poterit mg. B ;1 illud] unwn CG Il aliud] alterum EFG i: poni] sicut adi. E, ut adi. FG 138 damnari] damnatum EHI 139 Dico quod] Respondctur dicendo FG li oppositiJ om. FG l quae rapiciunt] quibus respondent H 140 futura] singuiar CF " contingentia] contingente X 141 et om. ABCE 142 incst] est CFG Il inase] es F, non es G 144 quod] non E, om . FG 145 sucve] simul I, o m . CDFH i l reprobatus] prescitus et huiusmodi E 146 Nego nisi] negando quod non E ii vere] sic FG ii n:probatus] p� destinatus FG 147 hoc] ita X :: potest dici) dicit F, dicitur G 148 dc eodcm om. X Il poaunt] 151 pncdcstiverifica adi. CFG, poni tuld. E 149 Septimo] arguitur adi. FG 11 sic om. DEX navit] praedcstinaverit C, praedcstinat E, praedcstinabit I . ab aeterno om. CDFG 155 posunt es om. CE 155-159 non. .. &1sae om. (hom.) FG

1 35

1-40

145

1so

1 ss

QUAESTIO

1:

UTRUM PRAEDEST. ET PRAESC. SINT RESPECTUS

513

REALES

'Deus praedestinavit Petrum a b aeterno ', e t huiusmodi, possunt tamen esse falsae. Et si de facto damnaretur, tunc de facto est falsa vd sunt 160

falsae. Unde ita contingentes sunt cum hac dictione 'ab aeterno ' sicut sine illa ; nec est alia difficultas in istis quam in ils quae sunt vocaliter de praesenti .

O

c t a v o sic : quaero de revelatis a Prophetis, utrum necessario

eveniant ut revelata sunt, aut non. Si sic, cum talia sint futura, sequitur 165

quod eorum oppositum non possit evenire. Si non, contra : haec fui t aliquando vera 'hoc est revelatum', demonstrato aliquo

tali,

igitur

semper postea fuit necessaria ; et non fuit revelatum tamquam falsum, quia Prophetae non dixerunt falsum, igitur fuit revelatum tamquam verum ; igitur necesse est tale revelatum evenire, quia aliter prophetiae 170

posset subesse falsum.

Dico

quod nullum revelatum contingens

futurum evenit necessario sed contingenter. Et concedo quod fuit aliquando vera 'hoc est revelatum', et sua de praeterito fui t postea semper necessaria. Et concedo quod non fuit revelatum tamquam

fal­

sum, sed tamquam verum contingens et non tamquam verum neces175

sarium, et per consequens tale potuit et potest esse falsum. Et tamen Prophetae non dixerunt falsum, quia omnes prophetiae de quibuscum­ que futuris contingentibus fuerunt condicionales, quamvis non semper exprimebatur condicio . Sed aliquando fuit expressa, sicut patet de David et throno suo 8 ;

t!Kl

ali quando

subintellecta, sicut patet de Ninive

destructione a Iona prophetata 7 : Adhuc post quadraginta dies et Ninive

sub t,ertetur, nisi scilicet poeniterent ; et quia poenituerunt, ideo non fuit destructa.

1 5 9 &cto] futuro E " damuamur ] damnecur EH 160 filiac] vene CDG il ita] istac CEG, r.orr. istae F, bene lld. FG : hac] ista EFG l! d.ictione] adtione sive d.ictione E, cond.icione H Il sicut] sed A 161 vocaliter] naturaliter FG 163 Octavo] arguitur tu/d. E Il sic om. FG l rcvelati] revelarione A. rela­ tis X 164 talia sint] ista IIWlt FG 165 oppositum] oppositionem A. apposita FG Il poait] pos FG Il non] tamen A Il contra] cum s. lin. FG, om. H 166 demonstrato] aliquando a Deo de E 169-170 prophetiae . . . falsum] prophetiae non es pos ve! 169-170 quia. . . falsum om. (hom.) EFGH 170 Dico J Rapondco dicendo FG Il re­ post es filiac E, prophetae post d.icere falsum X velatu.m om. FG 171 evenit] evenient CEFG 175 es] verum et potcst es tu/d. E 176-177 quibuscumque futuris] quibusque CFG 178 condicio] cond.icionaliter X 178-179 dc. .. aliquando ] in multis locis aut X 179 aliquando ] aut fuit CDFG, et etiam fuit E 180 a. .. propht:tata] prophetica a lana C 'l a Iona] per Ionam H 180-181 Adhuc . . . subvertctur om. FG ex

8 Psalmw 131 , 1 1-1 2.

OCKHAM,

O PDA PIULOSOPIUCA n

7 Ionas

3, 4.

514

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCIENTIA DIVINA

[SUPPOSITIONES PRO ISTIS D UBllS SOLVENDIS ]

Pro istis dubiis solvendis primo suppono aliqua, quibus VISls patebit solutio argumentorum. P r i m a s u p p o s i t i o est quod praedestinatio activa non est aliqua res distincta quocumque modo a Deo vel divinis personis, nec reprobatio activa, nec praedestinatio passiva est aliquod absolutum vel respectivum distinctum aliquo modo a praedestinato. Sed hoc nomen 'praedestinatio' vel conceptus, sive accipiatur active sive passive, et signi.fi.cat ipsum Deum qui daturus est vitam aeternam alicui et illum cui datur, ita quod tria signi.fi.cat, scilicet Deum, vitam aeternam, et ilum cui datur. Et similiter 'reprobatio' signi.fi.cat Deum daturum ali­ cui poenam aeternam. S e c u n d a s u p p o s i t i o 8 : quod omnes propositiones in ista materia sunt contingentes, sive sint praesentis temporis sicut istae 'Deus praedestinat Petrum', 'Petrus praedestinatur', sive praeteriti, sive futuri. Quia si ali qua esset necessaria, ista esset de praeterito ; sed illa non est de necessario nec necessaria, puta illa 'Petrus fuit praedestinatus'. Quia quaero utrum Petrus possit damnari, vel non. Si non, ergo necessario salvabitur, et tunc non oportet consiliari nec negotiari 10 , quod est absurdum. Si potest damnari - ponatur in esse - tunc haec est vera 'Petrus est damnatus' ; igitur post hoc instans haec semper eri t vera 'Petrus fuit damnatus'. Et p e r t e haec est necessaria 'Petrus fuit praedestinatus' ; ergo illae erunt simul verae : 'Petrus fui t praedestina-

185

8

184 primo om. CDF 185 argumentorum] priw solutorum aJd. E, iam solutorum aJd. H 187 aliqua] alia A, 1 86 pracdcstio] seu praescientia sivc aJd. E Il activa] sivc passiva aJd. E 190 vcl conccptw om. FG Il conccptw] praescienria E li et om. CF vera H Il vcl] et AB, nec H 190-191 et significat] comignificat D 1 92 datur] vita aetema aJd. E 193 datur] vita aeterna 1 93-194 daturum alicui om. FG 194 aeternam] et istum cui aJd. H Il Et similiter] Item FG 1 95 Secu suppositio] Ista suppositio habctur ex logica sua aJd. mg. C datur aJd. FG 198 Quia] Quoniam E, Et FG 198-199 ista neces om. 1 96-197 sicut . . . praeteriti om. H (hom.) CE 1 98 est] est AB 1 99 de nec om. FH Il nec om. G 1 99-20 Quia. . . non1] ut probatum est superiw. Tunc peto an Pctrus posset damnari an non F 199 Quia] Tunc C 202 potest damnari] sic CFG Il est] nunc aJd. EH 203 est] nunc aJd. H 204-207 Et . . . Scotw] sic stan:nt contradictoria FG 205-206 ergo . . . praedestinatw om. (hom.) CH •.•

...

11 Cf. 8 Guilelmw de Ockham, Sent. , I, d. 41 , q. 1 F (ed. Lugduni 1495). Guildmw de Ockham, Summa Logicae, pars il-3, c. 32 (Opera Philosophica I, ed. 10 Aristot. , cit. , pp. 712s.) et Sent. , I, d. 38, q. unica N (ed. Lugduni 1495). Periherm., cap. 9 (18b 31-33) ; Eth ic42 Nicom. , VI, c. 5 {1 140a 35 - 1 140b 1).

190

195

20

::IXl5

QUAESTIO I : UTRUM PRAEDEST. ET PRAESC. SINT RESPECTUS REALES

515

tus' et 'Petrus fuit reprobatus'. Et ex istis sequuntur contradictoria, sicut patet. Et illam conclusionem dicit S c o t u s T e r t i a s u p p o s i t i o 12 : quod aliquae sunt propositiones de praesenti secundum vocem et secundum rem, et in talibus est universaliter verum quod omnis propositio de praesenti vera habet aliquam de praeterito necessaria m, sicut tales : ' Sortes sedet', ' Sortes ambulat', ' Sortes est iustus', et huiusmodi. Aliquae sunt propositiones de prae­ senti tantum secundum vocem et sunt aequivalenter de futuro, quia earum veritas dependet ex veritate propositionum de futuro ; et in talibus non est ista regula vera quod omnis propositio vera de praesenti habet aliquam de praeterito necessariam. Et hoc non est mirabile, quia sunt propositiones verae de praeterito et de futuro quae nullam habent veram de praesenti, sicut istae 'album fuit nigrum', 'album erit ni­ grum', quae sunt verae, et sua de praesenti est falsa, scilicet ista 'album . est rugrum ' . Q u a r t a s u p p o s i t i o 11 : quod omnes propositiones in ista materia, quantumcumque sint vocaliter de praesenti vd de praeterito, sunt tamen aequivalenter de futuro, quia earum veritas dependet ex veritate propositionum formaliter de futuro. Sed ex tertia suppositione patet quod tales verae de praesenti non habent aliquam de praeterito necessariam, sed solum contingentem, sicut illa de praesenti est con­ tingens. Ex quibus sequitur quod nulla propositio de praesenti in ista materia habet aliquam de praeterito necessariam. 11•

210

21s

220

225

om.

CF

'2J.J7 E t. . . Scotw] Ex ha c E

couclwionem] distinctionem H 2 1 1 neces] si sint quaedam condi­ ciones etc. add. X " sedet] videt DX 212 iwtw] malw D Aliquae] Sed aliquae FG, Aliquae autem CDX propositiones] de ines et add. E 213 tantum om. E . : aequivalenter] aequivalentes illis CFG 215 non . . . quod] ista regula non habet veritatem vd necestatem FG 215-216 non . . . necesm] ista regula non habet veritatem, quia eorum veriw dependet ex veritate propositionum de futuro. Sic ista regula 'omnis propositio de praesenti' etc. non habet verum C 215 vera1 om. X 216-217 hoc . . . sunt] aliquae FG 217-21 8 q uae. . . veram] sed nullam habet veritatem FG 2 1 8 erit] fui t E , am. ex fuit A 219 sua] suae FG, om. C , est falsa] sunt falsae CFG ;: scilicet] sicut FGH 220 ui­ grum ] uigrum est album add. E 22 vocaliter] verae C, om. H 225 aliquam] veram FG 226 sicut] sed A, si H 227 sequitur] patet FG 227-228 de . . . necessariam] praeteritam de ne­ cesrio CFG 20b-'2J.J7 sicut . . . Scotw

208 suppositio] est aliti. DEF

209 praesenti]

ines E

"

Cf. Scotw, Reportatio Paris. , I, d. 40, q. unica, n. 12 (ed. Wadding, Xl, 22) et textus compositus, I, d. 38, p. 2 et d. 39, qq. 1-5, in Appendice A Ordina­ 11 tionis (ed. Vaticana, VI, 409-1 1). Guilelmus de O ckham, Summa Logicae, pars ffi-3, c. 32 (Opera Philosophica I, ed. cit. , pp. 712s.). 11 Guilemus de Ockham, ibidem. 11

TRACTATUS D E PRAEDESTINATIONE E T D E PRAESCIENTIA DIVINA

516

Q u i n t a s u p p o s i t i o a : quod secundum intentionem P h il o s o p h i non solum in futuris contingentibus, immo etiam in il de praesenti et de praeterito quae aequivalent illis de futuro, Deus non plus scit unam partem contradictionis quam aliam, immo neutra s ec u n d u m e u m est scita a Deo, quia s e c u n d u m e u m, I Po­ steriorum nihil scitur nisi verum. Sed in illis non est veritas deter­ minata, quia s e c u n d u m e u m nulla ratio potest assignari quare magis una pars sit vera quam alia, et ita vd utraque pars erit vera vd neutra ; sed non est possibile quod utraque pars si t vera, ergo neutra, et igitur neutra scitur. S e x t a s u p p o s i t i o 18 : quod indubitanter est tenendum quod Deus certitudinaliter scit omnia futura contingentia, ita quod certitudinaliter scit quae pars contradictionis erit vera et quae falsa, ita tamen quod omnes tales propositiones 'Deus scit hanc partem contradictionis esse veram' vd 'illam' sunt contingentes et non necessariae, sicut p r i u s dictum est. Sed difficile est videre quomodo haec scit, cum una pars non plus determinetur ad veritatem quam alia. Et dici t D o c t o r S u b t i l i s 17 quod intellectus divinus, prout quodammodo praecedit determinationem voluntatis divinae, apprehendit illa complexa ut neutra, et voluntas determinat alteram partem esse veram pro aliquo instanti, volens alteram partem esse veram17 pro eodem instanti. Posita autem determinatione voluntatis, intellectus divinus videt determinationem voluntatis suae quae est immutabilis : videt evidenter alteram partem esse veram, ilam scilicet quam voluntas sua vult esse veram certitudinaliter. Sed c o n t r a i s t a m o p i n i o n e m : quia non videtur sal­ vare certitudinem scientiae Dei respectu futurorum quae simpliciter

230

u,

235

240

245

•

229 suppositio] est lld. CFG

quod om. CD 236 sit 231 de futuro] est neces tuld. E 238 igitur] ita CD, sic FG, per consequens H i! neutra] FG I l vd1 om. AB il erit] est CH 239 suppositio] est ad. CE , [ quod 1 ] sicut add. E li quod1 om. E neutrurn AB, pars lld. EH 241 et] 245 haec . . . non] haec tunc sit vera nec E 24 scit om. FG vd AB 24 haec] hic A 248 ut 249 volens] nolens X ! l neutra] et venrura neutra, sic lld. AB, sibi add. H : : et] sed H, tunc lld. CDFG eodem] isto CDFGX 25 1 suae] divinae FG : ; videt] vult D 252 vult] vdit H 254 opinionem] arguitur sic tuld. E, arguitur quod 11dJ. FG 255 futurorum] contingentiurn lld. FH vera

om.

u Guillelmus de Ockham, i bidem , pp. 710ss. 15 Aristot. , Anal. Poster. , l, 18 G c. 1 (71b 19-26). uilelmus de Ockham, Sent. l, d. 38, q. unica L-0 (ed. 17 Cf. S cotus , Reportatio Paris. , l, d. 38, q. 2, n. 3 (ed. WadLugduni, 1495). ding, XI, 218) et textus compositus, l, d. 38, p. 2 et d. 39, qq. 1-5 in Appendice A Ordinationis (ed. Vaticana, VI, 428s.) et Guillelmus de Ockham, Sent. , I, d. 38, q. unica D (ed. Lugduni, 1495) . 17• Potius 'fa lsam'. Vide lin. 296.

250

25

QUAESTIO

2a)

265

270

m

1:

UTRUM PRAEDEST. ET PRAESC. SINT llESPECTUS ltEALES

517

dependent a voluntate creata ; quia quaero, utrum ilm determinatio­ nem voluntatis divinae necessario sequatur determinario voluntatis crea­ tae aut non. Si sic, igitur voluntas necessario ageret sicut ignis, et ita tollitur meritum et demeritum. Si non, igitur ad sciendum determinate alteram partem contradictionis illorum requiritur determinatio volun­ tatis creatae, quia determinatio voluntatis increatae non sufficit, cum voluntas creata possit in oppositum ilius determinationis. lgitur cum ila determinatio voluntatis non fuit ab aeterno, non habuit Deus certam notitiam illorum. S e c u n d o sic : quando aliquid determinatur contingenter, ita quod adhuc possibile est non determinaci, et possibile est quod num­ quam fuisset determinatum, propter talem determinationem non po­ test haberi certa et infalibilis notitia ; sed huiusmodi est determina rio voluntatis divinae respectu futurorum contingentium s e c u n d u m e u m et secundum veritatem ; igitur propter talem determinationem non potest haberi certa notitia a Deo de futuris contingentibus. C o n f i r m a t u r : omnes tales sunt contingentes 'Deus ab ae­ terno voluit hanc parte m esse veram', 'Deus ab aeterno determinavi t hoc' et huiusmodi - patet ex secunda suppositione - et possunt per consequens esse verae et falsae ; igitur propter talem determinationem nula habebitur certa notitia. Ideo d i c o quod impossibile est dare exprimere modum quo Deus scit futura contingentia. Tamen tenendum est quod scit contin­ genter tantum. Et debet istud teneri propter dieta S a n c t o r u m 18

11

10

256 creata o m . FG 257 determinatio] voluntas EFG 259 tollitur] toll.eretur CX Il Si] dicatur quod llid. CFG 260 alreram] unam H � � alreram ... il] altcrum E Il requiritur] tunc llid. FG 261 increatae] divinae E 262 creata . . . oppositum] increata post modum E 263 non1 om. X : : habuit] habuerit B Deus om. X 264 =m om. D Il illorum] aliorum C, ipsius D, illius E 265 sic] ad idem CFG 1 quando om. FG 268 huiusmodi ] hoc A, haec DX, sic CFG ZlO � tenonem] notitiam CFG Z72 Con6.rma.tur] quia add. EH Z73 partem] contradictionis add. H !! determinavit] voluit E Z74 huiusmodi] hoc FG, non llid. G !l secunda] aliqua A, om. H Z74-Z75 per consequens] concedi E Z76 nulla] non EH n habebitur] habetur DEH l! notitia] cognitio H 27 Ideo] Respondeo et FG Il exprimere] clarum llid. FG Z7s.:zT9 scit1. . . tantum] sic solutio quae tenetur contingenter est tantum A, sic est contingenter tamen B, sit contingenter tamen DI, est contingenter E, scit contingenter ea H Z79 Et] ltem H li istud] ista AB .

18 Cf. Scotw, ibidem. Vide supra, lin. 24 et Guilldmum de Ockham, 10 Sent. , I, d. 39, q. unica M (ed. Lugduni, 1495) . Augwt. , De Trinit. , XV, c. 7, n. 13 (PL 42, 1 066s.) ; Boethius, De consol. philos. , V, prosa 6 {PL 63, 861 ; CSEL LXVII, 124s.) ; Ioannes Damasc. , De fide orthodoxa, c. 14, n. 4 (PG 94, 860) ; ver­ sio Burgundionis (ed. E. M. Buytaert, Franciscan Institute Publications, Text Se­ ries 8, St. Bonaventure, N.Y. 1955, 65) . la

TlACTATUS D E PRAEDESTINATIONE E T D E PRAESCIENTIA DIVINA

518

qui dicunt quod Deus non aliter cognoscit fienda quam facta. Potest tamen talis modus assignari, nam sicut ex eadem notitia intuitiva ali­ quorum incomplexorum potest intellectus evidenter cognoscere pro­ positiones contingentes contradictorias, puta quod a est, a non est, eodem modo potest concedi quod essentia divina est notitia intuitiva quae est tam perfecta, tam clara quod ipsa est notitia evidens omnium praeteritorum et futurorum, ita quod ipsa scit quae pars contradictionis erit vera et quae pars falsa. S i d i c a t u r quod illud quod non est in se verum non potest sciri ab aliquo ; sed me sedere cras est huiusmodi ; d i c o quod est vera, ita quod non falsa, tamen est contingenter vera, quia potest esse falsa. C o n t r a : utraque pars istius 'ego sedebo cras - ego non sedebo cras' indifferenter potest esse vera ; igitur non plus est una pars vera quam alia. Et sic neutra est nunc vera vel utraque ; non utraque, igitur neutra. D i c o quod una pars nunc determinate est vera, ita quod non falsa, quia Deus vult unam partem esse veram et aliam esse falsam. Tamen contingenter vult, et ideo potest non velle illam partem, et partem aliam potest velle, sicut pars alia potest evenire. S e p t i m a s u p p o s i t i o 11 est quod 'scire' in ista materia ac­ cipitur l a r g e, scilicet pro cognitione cuiuscumque, et sic Deus cognoscit omnia tam incomplexa quam complexa, necessaria, contin­ gentia, falsa et impossibilia ; vel s t r i c t e, et sic idem est quod cogno­ scere verum, sicut loquitur P h i l o s o p h u s, I Posteriorum quod nihil scitur nisi verum. 11,

280 qui] quac D, manifeste add. EH :1 qui dicunt] dicentium E 28 1 modus] mundus E 282 incomplexorum] complc:xorum X li evidenter] credcntis FG 283 contradictorias] continuas A, contrarias BCDEFGI :i est1] erit FG 285 quac est] quaecumquc CDFGHIX :! pcrfecta] pcrfectc FG, et add. EH il clara] clare FG il omnium] pracsentium add. E 287 erit] sit E, est H l vera] ve! falsa add. E i! pan] est E, om. CDFGH 289 aas EH fon: sesm X, om. alii ;; huiusmodi] igitur etc . add. EFG i' est1] una pan est modo determinate FG 290 est contingentcr om. FG 292-293 sede­ bo cras] etc. et nihil FG 293 vera1 om. H 294 nunc] non H !' utraque1] sed add. FG il utraquc1] est vera add. FG 296 quia] quoniam E, ita quod X 296-298 quia... sicut] contingenter tamen vera, qui:a potest es f:a1s:a indiffen:nter potcst es vera, igitur non plus est una vera quam :alia, et sic neu­ tra est vera ve! utraquc, tamen vult quod FG 297 contingenterJ continue C : ideo] non ad. A 298 vele] nunc velle H, es A 301 cognoscit] scit CFG 302 impossibili:a] inopinabilia H i: strictc] accipiendo add. C 303 sicut loquitur] Unde dicit E ! loquitur... Posteriorum om. FG . , Philosophus] Aristotcles D i : Posteriorum] Perihermenias C ,

Cf. Guildmus de Ockham, Sent. , l, d. 39, q. unica B (ed. Lugduni, 1495) . Aristot., Anal. Poster, I, c. 4 (71b 19-26) . 11

21

280

285

290

295

30

QUAESTIO

305

3 10

1:

UTli.UM PllAEDEST. ET PlC. SINT RESPECTUS REALBS

519

O c t a v a s u p p o s i t i o est quod aliquae propositiones in ista materia sunt distinguendae secundum compositionem et divisionem, ut istae in quibus ponitur modus cum dicto, - ita quod in sensu com­ positionis denotatur quod modus ille praedicatur de praeiacente illius dicti vel de propositione illius dicti, sed in sensu divisionis denotatur quod praedicatum talis dicti vel propositionis talis dicti praedicatur de ilio pro quo supponit subiectum eiusdem cum tali modo, sicut patet in Logica Ex quo patet quod ista, et sibi similes, 'praedestinatus po­ test damnari' non est distinguenda secundum compositionem et di­ VIsionem. N o n a s u p p o s i t i o 15 : quod 'causa' ad praesens d u p l i c it e r accipitur : u n o m o d o pro re aliqua ha bente aliam rem tam­ quam suum effectum, et dicitur causa 'ad cuius esse sequitur aliud' 16, quia ipsa posita ponitur effectus, et non posita non potest poni. A l i o m o d o dicitur quando importat prioritatem unius propositionis ad aliam secundum consequentiam, sicut dicimus quod quando ab una propositione ad aliam est consequentia naturalis et non e converso, antecedens est causa consequentis et non e converso. His visis, potest responderi ad argumenta, quae facta sunt, pro­ bantia quod praedestinatus potest damnari, et etiam ad alia fienda pro aliis quaestionibus tangentibus scientiam Dei respectu futurorum con­ tingentium. 28

u.

315

3:0

325

305 est om. CEH : aliquac] aliquando E 307-308 compositionis] composito CEFG 309 ve! ... dicti1 om. (hom.) EFG : 1 divisionis] diviso C, om. A 312-314 Ex. . . divisionem om. CDEFG 313 non om. X 316 aliqua om. AB 318 potest poni] ponitur cffcctus X 319 dicitur] causa ddd. E : 1 uni us ] alicuius C H 321 es t ] una add. E , bona dd. X : ; naturalis] ma tcrialis F G li non om. FG 323 quac . . . sunt] iam facta FG, quaedam supra H 323-324 quac . . . probantia] facta quod vidclicct propositiones E 324 praedestinatus] non ddd. EH :i ctiam . . . alia] sunt necesria ad alia argumcnta CFG ficnda] statim add. C 325 quacstionibus] conclusionibus CDFGX 325-326 contingcn­ tium] Et sic est finis tractatus Magistri Guillelmi Okam dc pracdcstinatione et praescicntia ddd. E, siM explidt .finit A, Utrum Deus respectu omnium futurorum ddd. D, et deinde desinit. '

18 Guillelmus de Ockham, Expositio in librum Perihermen ias, II, c. 5, § 4, lin. 151-177 (supra, pp. 465s.) ; Summa Log icae , pars II, c. 9 (Opera Philosophica I, ed. cit. , p. 273 , lin. 3-25} . 15 Guilelu Guillel mus de Ockham, locis cit. 18 Cf. Senmus de Ockham, Sent. , I, d. 41 , q. unica F (ed. Lugduni, 1495). tentiae ex Aristotele collectae (inter opera Bedae, PL 90, 982) .

520

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PJlAESCIENTIA DIVINA

[QUAESTIO II DB S CIBNTIA Dm RBSPBCTU FUTURORUM CONTINGBNTIUM

]

Utrum Deus respectu omnium futurorum contingentium habeat notitiam determinatam, certam, infalbilem, immutabilem et necessariam respectu unius partis contradictionis 1• ('Pmdus

s

AlnCULUSJ

Et p r i m o, q u o d n o n determinatam : Quia in futuris contingentibus non est determinata veritas nec fal­ sitas ergo etc. S e c u n d o : si sic, sive consiliaremur sive non, necessario eveniret quod sic a Deo est cognitum, et per consequens frustra consiliare­ mur vel negotiaremur. T e r t i o sic : si sic, Deus esset limitatae potentiae. Probatio : quia si Deus potest facere determinate hoc ita quod non suum oppositum, est determinatae et limitatae potentiae ; igitur similiter etc. Q u a r t o : quod non est in se verum, non scitur a Deo notitia determinata ; sed futurum contingens est huiusmodi ; igitur etc. A d o p p o s i t u m est fides. 1,

(RBsPONSJO

AUCTO:US

to

ts

]

Ad istam particulam dico, sicut dictum est in suppositione sexta quod Deus habet notitiam determinatam respectu futurorum contin1,

QuABST. II. - 3 Utrum) Secwulo quaero utrum CFG 7 Et primo] Et F, vidctur G, Et probo H, 10 Scamdo) Praeteru H 11 sic] sit BI il est) crit H, primo I ii non) habct notitiam ll. FG o11. BI 12 vcl] et BFGH 13 Tertio] Praeteru H Il sic1 tkl. FG, 011 . I :: sic1) tunc ll. H :i potentiae] scientiae H 14 &cere] habcre FG !l &cere determinate] determinare H 15 determintae] virtutis 11dd. H Il igirur etc. om. H Il similitcr 011. CFGH 16 se ) determin aJd. H 2D particulam] quaestionem H Il dico] dicirur B ..•

QuAEST. II. - Problemata eodem ordine proponuntur apud Scotum, R.eportatio Paris. , I, dist. 38-39 (ed. Wadding, Xl, 217-20) et textus compositus, l, d. 38, p. 2 et d. 39, qq. 1 -5, in Appendice A Ordinationis (ed. Vaticana, VI, 401-4). 1 Ari­ stot. , Periherm. , c. 9 {18a 33 - 19b 4) ; textum Aristotelis fusius exponit Guillelmus de Ockham, Expositio in libros Perihemrenias Aristot. , I, c. 6, § § 7-1 5 (supra, pp. 41421) ; cf. etiam Summa Logi�, pars il-3, c. 32 (Opera Ph ilosop hica I, ed. cit. , p. 710). 8 Supra, q. l, lin. 239-45.

:10

QUAESTIO

n:

DE

SCIENTIA DEI RESPECTU FUTURORUM CONTINGENTIUM

521

gentium, quia determinate scit quae pars contradictionis erit vera et quae falsa. [An 25

ARGUMENTA PRINCIPAUA

)

Ad p r i m u m patet quid sit dicendum, ex quinta suppositione ', quia secundum intentionem P h i l o s o p h i in futuris contingenti­ bus quae dependent simpliciter a potentia libera, puta a voluntate creata, neutra pars est determinate vera. Patet i h i d e m Sed quid sit dicendum secundum veritatem et fidem, patet ex suppositione se:xta Ad s e c u n d u m : prima consequentia non valet, quia licet de­ terminate sciat unam partem, tamen contingenter scit et potest non scire et potuit numquam scivisse, et ideo expedit consiliari. Ad t e r t i u m : nego consequentiam. Ad prohationem dico quod verum est : si Deus ita causaret unam partem contradictionis quod non posset causare aliam, tunc esset limitatae potentiae. Et similiter si sic sciret unam partem quod non posset scire aliam, haberet scientiam li­ mitatam et imperfectam. Sed neutrum est verum. Ad q u a r t u m patet quod minor est falsa. Sic tamen est vera quod est contingenter vera, quia potest esse falsa, et potuit numquam fuisse vera. 1•

30

35

40

•.

[ SECUNDUS

45

ARTICUI.US

)

Secundo arguitur ad secundam particulam, videlicet q u o d n o n habet certam et infallibilem notitiam. Probatio, quia sequitur 'Deus novit me sessurum cras, et non sedebo cras, ergo decipitur'. Haec consequentia patet, quia credens illud esse in re quod non est in re decipitur, igitur a simili : 'Deus novi t 22 contradictionis] determinate add. H, om. FG cric] sic F, est H 25 quinta] hac BIX 28 determinate vera] determinata FG 29-30 ex . . . sexca] per suppositionem scxwn FG 31 se­ cundwn] argumcncwn add. I, dico quod tuld. FG .i prima ] secunda FG, om. I 33 potuit] poterit BHI ': numquam] non H 34 consequcntiam] cune add. CF 35 est] quod tuld. BI 36 potentiae] et virtutis H il Et om. H 1i sim.iliter] ctiam CF ' sic] ita H 37-38 scientiam . . . et] limitatam quia I 38 et impcrfectam om. HX 39 S ic . . . vera] Et tamcn sic est falsa FG ;; vera] Non minor, quia minor tstfalsa, sed notiti• contingtntisfuturi. 40 esc1 . . . vera om. FG vera om. BI : ; falsa] vera FG potuic] poterit H 43 Secundo] principalitcr add. CEF arguicur] arguo BEHIX ·: videlicet] vidctur CFGIX, scilicet H 45 novic] sciv it FG 46 e rg o ] Deus add. FG �7 Haec . . . decipitur om. (hom.) FG 47 es ] verum add. CX est ] verum add. C simili ] principali add. H, si add. FG novit] scivie FG 1

' Supra, q. I, lin. 229-38.

5

Ibidem.

8

Supra, q. I, lin. 239-99.

522

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCIENTIA DIVINA

me sessurum cras, et possibile est me non sedere cras, igitur potest de­ cipi'. Probatur haec secunda consequentia, quia sicut ad duas de inesse sequitur conclusio de inesse, ita ad unam de inesse et aliam de possibili sequitur conclusio de possibili. S e c u n d o sic : si Deus novi t me sessurum cras, et possum non sedere cras, - ponatur in esse 'non sedebo cras' -, sequitur tunc quod Deus decipitur, quia ex positione possibilis in esse non sequitur 1mpossibile ; igitur haec 'Deus decipitur' non est impossibilis. A d o p p o s i t u m est fides. (RliSPONSIO

AUCTORL'i

ARGUMENTA PRINCIPALIA

7•

J

Ad p r i m u m i n o p p o s i t u m dico quod prima consequentia est bona, licet non syllogistica, quia decipi est opinari aliter rem esse quam sit in re pro tempore pro quo creditur sic esse. Et hoc importa­ tur per illas praemissas de inesse, quia per illas importatur quod Dcus credit aliter esse quam erit. Et ex illis duabus, si possent esse simul ve­ rae, sequitur conclusio. Sed non possunt esse simul verae, quia sequitur 'si Deus novit me' etc., igitur haec est vera 'ego sedebo cras', quia nihil scitur nisi verum. Igitur sua apposita est falsa, quia aliter contradictoria essent simul vera. Sed quidquid sit de prima consequentia, secunda non valet, quia ad hoc quod talis mixtio valeret, oporteret quod maior esset de inesse simpliciter, ita quod semper esset necessario vera quantumcumque illa de possibili poneretur in esse. Et tunc sequitur con49 secunda om. H . duas] prae48 igitur] possibile est ipsum decipi et per consequens 11dd. X missas 11dd. FGX 49-50 duas . . . incsse] te secundo membro duas I 50 aliam] ad unam H 53 cras1] et 11dd. CFGI 54 quia] 52 sic] ad idem 11dd. CFG i! si om. X ' possum] possibile est me FG sed FG positione] impositione FGI i' possibilis] posita FG 55 non . . . impossibilis] sequitur ex possibili non est impossibile FG :! impossibilis] possibilis I 58 sic . . . sextam] sit vera. Patet suppositione sexta FG 61 bona] vera HX 62 sic om. BHI 6� hoc importatur] licet importetur CFGI, licet sic inferre quia sic importatur X 63 praemissas] sic es quae sunt add. CFG : per illas] scilicet per istas praemissas FG 65 conclusio] quod sit vera add. X 66 si Deus o m . I 67 sua . . . falsa] suum oppositum est falsum FG ·: aliter] dico add. FG 68 vera] quod intellc non capit add. X il consequentia] certum est quod add. CFG ! secunda] tamen add. X 69 talis . . . valcret] ipse concludat H :1 mixtio om. FG oporteret] oportet H 70 cst1] sit H il ita] si igitur ista FG " esset1] erit H ' i neceso o m . H ·

7

Ibidem.

ss

}

Dico quod stc, et probatur per suppositionem sextam (An

so

60

65

70

QUAESTIO n :

75

so

DE

SCIENTIA

DEI

RESPECTU FUTURORUM CONTINGENTIUM

523

clusio de possibili, et aliter non. Assumptum probo, quia si arguitur ex apposito conclusionis cum ista de possibili, tantum inferetur oppo­ situm unius propositionis necessariae et de inesse simpliciter. Verbi gratia, sic arguendo 'Deus non potest decipi, et possibile est me non sedere cras', sequitur tantum ista conclusio 'ergo Deus non necessario sci t me sessurum cras sed tantum contingenter'. Igitur ad hoc quod prima mixtio valeat, oportet quod maior sit de inesse simpliciter. Sed patet quod non est, quia est merc contingens, quia potest esse vera et potest esse falsa et numquam fuisse vera. Patet ex praecedentibus, scilicet ex suppositione secunda et tertia A d s e c u n d u m dico quod ex sola positione alicuius proposi­ tionis possibilis in esse numquam sequitur impossibile. Tamen illa de inesse in qua ponitur il de possibili potest repugnare alicui proposirioni de inesse cui non repugnat il de possibili quae ponitur in esse, quia antecedens potest repugnare alicui cui non repugnat consequens, sicut albedo alicui repugnat cui non repugnat color. Et illa de inesse infert illam de possibili et non e converso, - patet ; et ideo ex ila de inesse quae antecedit ad illam de possibili et alia de inesse sibi repugnante potest sequi conclusio impossibilis, quia non sequitur ex illa de possi­ bili quae est consequens et alia de inesse. Unde mirum non est si ex praemissis incompossibilibus sequitur conclusio impossibilis, quia in syllogismo ex oppositis sequitur conclusio impossibilis. Modo a d p r o p o s i t u m d i c o quod ex ista 'possibile est me non sedere cras' - posita in esse - nullum sequitur impossibile. Sed ex ista in qua ponitur in esse, puta 'ego non sedebo cras' et ista 'Deus novit me sessurum cras', sequitur hoc impossibile 'Deus faltur', et hoc quia prae­ missae sunt incompossibiles. Exemplum : istae sunt simul verae 'Sortes sedet' et 'Sortes potest stare', tamen istae ' Sortes sedet' et ' Sortes stat' non stant simul, immo repugnant ; et ideo ex istis duabus sequitur quod 8•

�

90

95

100

72 probo] patet. Probatio I add. FG 74 et] no n ad. X

arguitur] arguatur CFG, arguuntur B, om. I 73 conclusionis] ve! 74-75 simpliciter. . . gratia] scquitur vere igitur FG 78 mixtio] conscqw:ntia FG Sed] sic FG, sicut BCHI 79 est1] valet FG, o m . CX 81 scda et om. H 83 possibilis] s. /in. F, de add. CFG 85 non om. X 85-86 quae . . alicui om. FG 86 conscqw:ns] conclusio B 87 color] puta nigredini add. I Et] quia H 88 posbili] impossibili I non om. I 90 conclusio] conscquens H, om. I : quia] quae FGH 91-92 Unde . . impossibilis om. FG 92 incomposbilibus] impo-libus impossibilibus ( !) H 94 proposirum] primurn H 95 non om. CFG 96 in qua] quae F, in quanrum H 97 hoc impossibile] haec imposbilis FGX 100 immo] sed CFG 100-101 quod sedens] impossibilis, scilicet quod sedens etiam FG .

.

.

8

Supra, q.

l,

lin. 195-220.

524

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAES CIENTIA

DIVINA

sedens est stans. Quae tamen conclusio non sequitur ex istis : ' Sortes sedet' et ' Sortes potest stare'. Et tota causa est repugnantia praemissa­ rum in uniformi et non in mixtione. Et eodem modo per omnia est in proposi to .

(TERTIUS

ARTICULUS

)

205

T e r t i o arguitur q u o d n o n habeat scientiam immutabilem de futuris contingentibus .

(ARGUMENTA

IN OPPOSITUM EORUMQUE S OLUTIONES

)

P r i m o sic : non potest esse transitus de contradictorio in con­ tradictorium sine omni mutatione. Et probatur, quia non videtur quod illud quod prius fuit verum sit modo falsum vel e converso nisi sit ali qua mutatio ; sed Deus sciens hanc propositionem contingentem 'ego sedebo', potest non scire eam, quia potest esse falsa, et falsum non scitur. Et s i m i l i t e r, Deus non scit modo istam propositionem 'ego sum Romae' , quia haec nune est falsa, et p o test eam scire modo ad annum quando erit vera, igitur videtur quod Deus mutetur. S im i l i t e r, modo scit istam de futuro 'ego cras legam' - ponatur quod si t vera ; et post cras non sciet istam 'cras legam', quia tunc eri t falsa : D i c o quod loquendo de propositionibus mere de praesenti, quae nullo modo dependent a futuro, sic d i c o quod sicut tales pos­ sunt mutari de veritate in falsitatem et e converso, ita potest Deus tales aliquando scire et aliquando non, et scire illas postquam non scivit, et non scire postquam scivit, et scire aliquam propositionem quam prius non scivit, sine omni mutatione sui, propter solam mutationem in creatura vel in propositionibus talibus scitis, sicut dicitur primo 'non creans' . . . . et postea ' creans ' propter mutatlonem et pos1t1onem creaturae, qma 103-104 et1 proposito] quia istae sunt verae in casu et consequens est possibile (imposibile G) . Sic totaliter est in apposito FG 103 et' . . . in1 om. X 105 Tertius articulus B, om. alii codJ. �t X 106 arguitur] principaliter CFG, sic add. X 109 Primo] probo C, probatur FG . de] contrario in contrarium et add. FG 1 1 0 Et] Hoc CFG 1 1 1 verum] quod add. B, et add. H 1 1 2 aliqua] talis add. CFGX 1 13 eam] ego sedebo cras add. I et] quia FGI 1 1 5 et] tametl add. FG 1 16 mutetur] mutabitur H 1 16-1 17 Similiter] Sicut FG 1 1 7 istam] eam I ,, cras legam om. FG 120 Dico ] Respondeo FG 121 sic om. FG ,t dico . . . sicut om. H sicut om. FG tales] talem FG, om. HI 123 aliquando1 . . . e t • om. (hom.) FG non1 om. I scivit] istas add. FG 124 quam prius] postquam CFGX 125 amni] sui add. G, om. H 125-128 propter ... sui om. (/1om.) FG 1 27 postea] non add. I : creans] ve! non cream ve! e converso 126 primo non] prius H : 1 non om. I 127-128 qui a . . . intellectus] et sic intelligit H add. H et po siti onem om. H quia] et C ..•

uo

us

1 20

225

QUAESTIO

uo

135

140

1 45

1 so

U:

DE

SCIENTIA

DEI RESPECTU F UT U RORUM

CONTINGENTIUM

525

hoc potest intellectus noster sine omni muta tione sui. Pro bacio : po­ natur quod ego opiner istam propositionem esse veram ' Sortes sedet', quae tamen est falsa, quia Sortes stat. Remanente ilio actu in intellectu meo fiat illa proposi cio vera ; iam scio eam quam prius nescivi, sine omni mutatione in intellectu meo sed tantum in re. Et sic intelligitur illud VII Physicorum 9 : quod in 'ad aliquid' non est motus, ita quod sit propositio particularis, non universalis, quia P h i l o s o p h u s intendit ibi loq� de scientia quae cum sit ad aliquid, quod aliquis potest de novo scire aliquid sine omni mutatione in eo, sicut dictum est ; vel etiam sicut dici t C o m m e n t a t o r 10 : illa proposi cio dicitur secun­ dum opinionem P l a t o n i s. Sed loquendo de propositionibus de futuro, d i s t i n g u o : quia q u a e d a m sunt futura quae non important aliquod praesens vel praeteritum, et in talibus impossibile est quod Deus talia futura prius sciat et postea non sciat, quia impossibile est quod ante a instans Deus sciat istam ' Sortes sedebit in a ' et postea nesciat eam. Et causa est quia ante a non potest primo esse vera et postea falsa ; sed si sit vera ante a, semper fuit vera ante a, quia omnis propositio simpliciter de futuro si sit semel vera semper fuit vera. Q u a e d a m sunt futura solum se­ cundum vocem quae implicant praesentia vel praeterita esse futura ; sicut si post a tempus proferatur ista propositio 'Sortes sedebit in a ' , quae implicat praeterita esse futura, scilicet quod a sit futurum et quod sessio sit futura. Et talis de futuro potest mutari de veritate in falsita­ tem, quia ante a fui t vera et post a est falsa ; et tale futurum contingens potest Deus non scire postquam scivit sine omni mutatione ex parte sua, propter mutationem rei et transitionem temporis. Circa talia fu­ tura est sciendum quod quaedam sunt vera et non incipiunt esse vera, 128-129 ponatur] probo H 130 est] sit FG 1 28 noster] non C Probatio] Primo CFGH qui2 . . . stat om. FG Remanente] et remanente C, manente FG, et rcspondeute H d ilio actu] ista opi­ nione s. /in . F actu] casu C 131 quam . . . nescivi] postquam non scivi eam FG 133 quod in] in B, ubi dicit quod FG, quod H, om. I 135 cwn] tamen FG, tantum I 136 omni om. H 137 etiam om. H propositio] opinio FGH · dicitur] determinatur X 139 distinguo] est distinctio FG ii qui2 om. BI 1 40 aliquod] tempus tuld. FG 141 et om. H ;i prius] primo C, om. FG 142-143 quia . . . eam om. FG 1 42 instans] tempus A, quod H, om. CX Deus om. H 143 sciat] sciet H 144 ante 11 1 om. F ante 11 1 om. I 146 sit] fuit C ri solum om. CFGHX 147 quae] important ve! tuld. H . ve!] et X om. FG 1 48 si om. FG 150 potest] ita tuld. H 151 et1] quod tuld. BCG Il cxmtingens om. FG 153 mutationem] ex parte II. FG '! transitionem] transmutationem CFG, ex parte 11dd. FG 1 53-154 futura est om. FG 154 non] numquam CFG 1

·

Aristot. , Physica, VI, c. 3, t. 20 (247b 1-3). Physicam , VII, t. 20 (ed. Iuntina, IV, f. 147r-v) . 9

10

Averroes,

In Aristot.

526

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCIENTIA DIVINA

sed incipiunt esse falsa. Sicut, verbi gratia, si t a dies crastina : haec est ponatur - et numquam incepit esse nunc vera ' Sortes sedebit in a ' vera, tamen incipiet esse falsa, quia post a semper erit falsa. Et talis est ista ' Sortes est praedestinatus', quia ante beatitudinem semper est vera, si semel sit vera, sed post beatitudinem semper erit falsa. Quaedam sunt falsa et numquam incipiunt esse falsa, sed incipiunt esse vera, sicut ista ' Sortes non sedebit in a', quia ante a semper erit falsa - ponatur - et postea semper erit vera. Et talis est ista ' Sortes non est praedestinatus' , quia ante beatitudinem fuit falsa e t postea semper erit vera. S e c u n d o arguitur ad idem sic : Deus potest scire plura quam scit, quia multas propositiones contingentes quae erunt verae quae tamen nunc sunt falsae. Similiter potest scire pauciora quam scit, quia aliquas propositiones veras de praesenti quae semper postea erunt fal­ sae. Ergo scientia sua est mutabilis : D i c o quod loquendo de 'scire' et 'scientia' Dei s t r i c t e, si­ cut dicitur suppositione septima quamvis Deus possit aliquid scire quod modo non scit, quia cum Deus isto modo nihil scit nisi verum, aliquando propositio quae modo non est vera, sicut ' me esse Romae', potest a Deo sciri, quae tamen modo non scitur ab eo. Tamen non debet concedi quod possit scire plura quam scit, quia nihil scitur a Deo nisi verum et onme verum scitur a Deo. Sed semper sunt aequalia vera, igitur semper sunt aequalia scita a Deo. Assumptum probo, quia non est possibile quod sint plura vera in uno tempore quam in alio, quia semper altera pars contradictionis est vera, et nihil est verum nisi sit altera pars contradictionis ; nec est possibile quod utraque pars con­ tradictionis sit vera, et per consequens tot sunt vera in uno tempore sicut in alio et nec plura nec pauciora, quamvis aliquid sit verum in uno tempore quod non est verum in alio tempore, et universaliter,

155

-

11,

155 Sicut] Si l, om. FG 1 56 nunc om. FG : 1 ponatur] quod scdebit in 11 add. G, om. F i l et] haec FGX 157 vera] et add. GH 158 est1] crit H 159 vera] falsa BG ' Ì scd] et FG 161 in 11] cras FG : . 111] cras FG , ponatur] si profcratur H, quod scdcat cras add. mg. F 162 postca] post scsoncm F il est1] crit BI 1. est1] erit BFG 163 bc:atitudinem] scmper add. CHI 165 mulw] istas CFG contingcntcs] de contingenti FG 166 nunc] non FG, nec H ,, falsac] vcrae modo H Il Similitcr] Quare C, Sicut FC, Sic I 1 67 veras om. CF 1 69 Dico] Respondeo et dico G ·1 Dci strictc 172 aliom. H 170 dicitur) in add. CFG, dicit HX li suppositione) suppositio HX Dew om. FG quando] aliqua H, ideo aliqua FG : : vc:ra) potcst tamcn es vc:ra ad. H I l sicut] ista ad. FG 173 a Deo om. FG ' non1) omnino G 174 quod] non ad. FG ii nihil] aliud add. FG 175 vera ] verbi gratia BCIX 176 igitur . . . Deo om. FG il scmpcr sunt om. H 177 sint] sunt FG, scit I 180 sunt vera] vc:ra scit FG 181 et om. HX 182 tcm1 78-180 et . . . vera l H, om. a/ii codd. et X porel om. B vc:rum om. BF , tcmporc1 om. GH 1 82-183 universaliter . . . quod] ultra quod H, sic FG 11

Supra, q. l, lin.

299-304.

1 60

1 65

110

m

1 so

QUAESTIO II :

1 ss

190

195

20

2Qi

2to

DE

S CIENTIA

DEI

RESPECTU FUTURORUM

CO NTINGENTIUM

527

ita quod si aliquid fiat falsum quod prius erat verum, aliquid fit verum quod prius fuit falsum. Et ita non sequitur 'Deus potest scire plura quae non scit et non scire plura quae scit, ergo potest scire plura vel . . pauaora quam sat ' . S i d i c a t u r quod qwdquid Deus modo scit semper sciet illud, quia ex hoc quod Deus primo scit istam 'Sortes sedet', et postea scit istam ' Sortes sedit', non scit aliud sed idem, d i c o quod accipiendo scientiam vel scire pro notitia Dei qua cognoscit illas propositiones, il1a est eadem respectu omnium scibilium. Accipiendo tamen scire Dei prout importat ista complexa ' Sortes sedet, Sortes sedit', sic non est idem, quia ista complexa nec sunt eadem, nec aequipollent, nec sunt convertibilia, quia una potest esse vera, altera exsistente falsa. Puta, si nunc primo Deus sciat istam ' Sortes sedet', haec tunc est falsa 'Deus sci t istam : Sortes sedi t' de praeterito ; et similiter Sorte ambulante, tunc scit istam ' Sortes sedit', quia haec est vera, et non istam ' Sortes sedet', quia haec est falsa. T e r t i o sic : eius scientia potest augeri quia potest scire plura quam scit, et potest diminui quia potest scire pauciora quam scit ; igi­ tur potest mutari : D i c o quod nec potest augeri nec minui, quia ipsa est indistincta respectu omnium. Sed potest vere numerus praescitorum augeri vel diminui ? Potest dici quod in sensu compositionis haec est falsa, quia haec est impossibilis 'numerus praedestinatorum est auctus vel diminu­ tus', quia tunc denotatur quod numerus praedestinatorum est primo maior et postea fit minor, vel e converso. Et hoc est falsum, quia ista apposita non possunt successive verificari, quia quicumque est prae­ destinatus, ab aeterno fuit praedestinatus, quia omnis propositio simpliciter de futuro quae non connotat aliquod praeteritum vel praesens, 1 83 erat] fuit FG 1 84 ita] ideo l, om. H , , non sequitur] quod add. HX , om. FG ii plura om. CFG 185 non1] nunc H •: et . . . scit1 om. (hom.) CFG :i quae1] non tld. BI ergo potest] et tamen non F i! ve!] neque F 1 86 quam scit om. l 187 sciet] concedo add. H 188 primo] prius FG, modo H, semper I scit] scivit FG 1 89 scit] scitur FG aliud . . . idem] aliquod secundum C 190 qua] cognitione add. FG cognoscit] contingit BI 191 scibilium] cognoscibilium CFGX ii Dei om. H 192 sedet] et add. BI 193 aequipol!ett] aequivalent CFG 193-194 nec. . . c:onvertibilia om. FG 194 quia] et quia F, sed H 197 tunc] Deus H, non dd. FG 1: istam] sed istam add. FG li sedit] sedet BFG sedit . . . Sortes om. (hom .) I 1 97-198 quia . . . f.ùsa om. FG 197-198 vera . . est om. (hom.) BC 199 Tertio] arguitur add. FG 20 diminui quia] dici quod X 202-2D4 quia . . . diminui H , orn. a/ii codd. rt X 203 potest vere ila (pro : potestne ? ) H : , praescitorum ila (pro : praodestinatorum ?) H 204 Potest] Et potest C compositionis] composito CFGX, divisionis I 205 praedestinatorum] eorum CIX ,, auctus] augmentus C 206 praedestinatorum] istorum FG '}f et . . . fit] deinde H , ; postea] primo l . . fit] sit CFG � succesve] simul H : : est ] fuit FG •

.

,1

TRACTATUS

528

DE

PRAEDESTINATIONE

ET DE

PRAESCIENTIA DMNA

si semd sit vera, semper fuit vera. In sensu divisionis potest concedi, quia non denotatur plus nisi quod praeter illos qui nunc sunt praede­ stinati potest aliquis praedestinari. Et hoc est verum. Et tamen, si ista propositio ponatur in esse, concedendum est quod ille qui nunc est de numero praedestinatorum, semper fuit de numero illorum, et quod ille numerus qui prius ponebatur numerus non fuit numerus praede­ stiriatorum sed alius numerus maior ; sicut ex hoc quod una proposi rio de possibili ponitur in esse, quaelibet sibi repugnans est neganda, sicut ex hoc quod ponitur in esse 'possibile est Sortem sedere' debet haec negari ' Sortes stat' . Q u a r t o arguitur sic : quicumque non sci t a - propositionem contingentem - et potest scire a, potest incipere scire a, quia non vi­ detur quod afrmatio sit vera post negationem postquam non fuit vera nisi incipiat esse vera ; igitur si non scit a - propositionem - et potest scire a, potest mutari. D i c o quod si per a intelligas propositionem contingentem de praesenti, tunc illa propositio est vera, et c o n c e d o tunc conclusionem, scilicet quod Deus potest incipere scire a. Sed non sequitur ultra 'igitur mutatur', - patet prius 1 1 • Si autem per a intdligas propositionem contingentem de futuro, sic ila non est vera ; quia ad hoc quod esset vera, oporteret quod illae duae ' ' essen t successive verae 'Deus non sci t a , 'Deus sci t a , quae non possunt simul esse verae. Quia sicut nihil est scitum a Deo nisi verum, ita omne verum est scitum a Deo ; et ideo si a si t vera, semper fui t vera, et per consequens semper fuit scita a Deo. Et ultra, igitur haec numquam fuit ' vera 'Deus non sci t a , et per consequens ista conclusi o non sequitur ' quod 'Deus potest incipere scire a , quia numquam sequeretur nisi ' ' primo haec esset vera 'Deus non sci t a , et post haec 'Deus sci t a . 2 1 1 sensu] proprio llitl. H, vero llid. X Il divisionis] diviso CFG 213 Et1 . . . ista] Si H 214 quod om. CI , , nunc] modo H, o m . F 215 illorum] beatorum FG, praedcstinatorum H 217 maior] 217-220 sicut. . . stat om. FG, ut patet erudito in obligatoria arte add. X 221 arquia llid. FG guitur] arguo BH , non om. C 223 negationem] afmationem l 224 si om. H Il propositionem o m . G :: et] quod H, o m . G 225 a1) per istam regulam : si oppositwn in opposito et propositum in proposito ete. Dico ad istam quod consequcntia non valet, et regula debet intelligi quando arguitur ex apposito consequcntis ad oppositum antecedentis, et hic arguitur e converso, et ideo est fallacia con­ sequentis ; igitur si non scit a et potest scire a (vitlt infra, lin. 294-298) llid. FG 226 praesenti] prae­ terito CGX 227 concedo. . . conclusionem] conclusio l 228 mutatur] potest mutari H, sicut llid. C ; patet prius] sicut primum B, prius C, sicut prius X, o m . FG 229 contingcntem o m . H 232 simul] succesve srd del. B, sic X. om. CH l' omne] quod est tlid. H 233 ideo . . . sit] sic FG Il fuit] 235 non1 o m . l · a] istam F, om. G 1: conclusio o m . H 236 quod] scilioet FG, om. H 'l erit DCIX sequeretur] hoc sequitur C 237 primo] propositio X ' ' esset] sit FG ; : non om. H 11

H ic supra, lin.

1 20-38.

21s

D>

225

230

235

QUAESTIO II : DE SCIENTIA DEI RESPECTU FUTURORUM CONTINGENTIUM

240

245

250

Q u i n t o sic : si Deus non sci t a et potest scire a, hoc erit per intellectum, igitur est ibi potentia naturalis activa ; sed talis non potest agere postquam non egit sine mutatione ; igitur Deus mutatur. D i c o quod ista propositio 'potentia naturalis non potest agere' etc., est vera quando istae propositiones possunt successive verificari 'talis potentia agit' - 'talis potentia non agit', et quando non, non. Unde si istae possent esse successive verae 'Deus intelligit a futurum contingens' 'Deus non intelligit illud' sequeretur quod Deus mutabilis esset, quia non posset salvari per mutationem futuri contingentis, quia ilud non potest mutari de veritate in falsitatem ita quod sit primo verum et postea falsum. Quia, sicut frequenter d i c t u m e s t, quantum­ cumque ponatur quod Deus non intelligat a, quia est falsa et potest esse vera, si ponatur in esse quod haec sit vera, haec tunc est vera 'Deus intelligit a ' , et semper fuit vera 'Deus intelligit a ' . Et per consequens ' haec semper fui t falsa 'Deus non intelligit a ; sicut si una pars contra­ dictionis semper fuit vera, altera semper fuit falsa, et e converso. (Q UARTUS

255

ARTICULUS

j

Q u a r t o arguitur 11 quod Deus habeat limitatam scientiam necessariam de futuris contingentibus. (A RGUMENTA

260

529

IN OPPOSITUM CUM SOLUTIONIBUS EORUM

)

Quia sequitur 'Deus scit a immutabiliter, igitur necessario'. Con­ sequentia probatur, quia non ponitur in Deo nisi necessitas immutabilitatis, igitur quidquid est in eo immutabiliter, est in eo ne­ cessario. D i c o quod hoc potest intelligi d u p l i c i t e r : u n o m o d o, quod scientia Dei qua sciuntur futura contingentia sit ne238 Deus om. G 239 ibi om. CFG 243 talis] non add. CF .i et . . . non1 om. FGX 24 Deus] non ad. CFG 245 non om. CFG i i sequeretur] sequitur CFG 246 salvari om. FG 247 potest mutari] mutatur FG : : et om. H 248 sicut] iam ad. CFG 249-250 potest esse] poterit es A. postea ponatur mg. F 251 et . . . d om. (hom.) CI 251-252 et1 d om. (hom.) FGX 252 si om. BI 252-253 contradictionis om. FG 253 altera] aliqua FG , fuit] erit BC i et . . . converso om. FG 255 Quarto] Sexto X !: arguitur] principaliter ddd. CFG : habeat] limitatam ddd. BFGIX 258 igitur] scit d add. H 259 probatur] patet FG ii necw] scientia CFGHX 259-260 immutabilitatis] mutabiliter I 260 immutabiliter] est immutabile igitur F in eo1 om. FG 262 quod] quia BCI •••

·

13

Cf. Guillelmus dc Ockham,

Sent. ,

I, d. 38, q. unica N-.0 (ed. Lugduni ,

1495) .

OCKHAM, OPERA PHILOSOPffiCA II

34

530

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCIENTIA DIVINA

cessaria. Et hoc est verum, quia ipsa essentia divina est unica co­ gnitio necessaria et immutabilis omnium tam complexorum quam incomplexorum, necessariorum et contingentium. S e c u n d o m od o, quod per illam scientiam sciantur necessario futura contingen­ tia. Et sic non est necessaria, nec debet concedi quod Deus habeat scientiam necessariam de futuris contingentibus sed potius contingen­ tem, quia sicut hoc futurum contingens contingenter erit, ita Deus scit ipsum contingenter fore, quia potest non scire ipsum fore, si ipsum scit. Tunc a d a r g u m e n t u m d i c o quod consequentia non va­ let, quia quamvis ipsa scientia sit immutabilis, et obiectum scitum ­ scilicet futurum contingens - sit immutabile sic quod non potest esse primo verum et postea falsum, sicut frequenter d i c t u m e s t, non tamen sequitur quod necessario Deus scit illud sed contingenter, quia licet ipsum a non possit mutari de veritate in falsitatem, nec e con­ verso, tamen est contingens, et ita potest esse falsum et per consequens non sciri a Deo, et ita contingenter scitur a Deo et non necessario. Est igitur ibi fallacia consequentis, quia sequitur e converso et non sic. Similiter hic est fallacia consequentis : a non p o test esse primo verum et postea falsum, igitur non potest esse falsum ; quia sequitur e con­ verso et non sic. Et quando probatur consequentia, quod ibi non est necessitas nisi immutabilitatis, c o n c e d o, quia ali modi necessitatis, scilicet coactionis etc., non ponuntur in Deo propter imperfectionem. Et ideo bene sequitur 'ibi est necessarium, igitur est immutabile', et non e converso, quia omne necessarium est immutabile, et non e converso, nisi loquendo de illis immutabilibus quae sunt ipse Deus. Multa enim complexa sciuntur a Deo immutabilia, quae tamen non sunt necessaria sed simpliciter contingentia. divinum H : unica om. FG 263-264 cognitio neces om. I 267 necesia nec] verum immo illam scienti am] ipsam FG 268 necesriam] neceso FG 269 contingenter om. I non FG Il quod. . . habeat om. H Zl0-2:71 quia . . . scit om. FG ZlO quia . . . fare om. (hom.) H Z71 scit] sit X Z12 dico . . . con­ sequentia om. H 273 quamvis] licet FG !l scientia om. H : i=utabilis] mutabilis l, fare add. FG ; j obiectum] oppositum B, omnium H Z73-Z74 scitum ... futurum] scit fururoru H Z74 immutabile] mutabile CI ZlS-276 non tamen] nunc tantum I 276 Deus om. FGH Il scit illud om. H 280 ibi om. CFG i fallacia consequentis] falsa contingenter C !l sequitur] et I l sed contingenter om. FG add. B, et non add. I i et om. CFG l non] autem add. CFG 281 fallacia consequentis] falsa C l primo om. H 283 et . . . sic om. H 284 quod] quia FGH 285 immutabilitatis] i=utabilitas FGH Il concedo] concordo FG, ti praedicto modo add. F !l necestatis] variationis CFG 285-286 scilicet coactionis] scilicet creationis X, om. CFGH 286 etc. om. H 1El ibi] illud CX li est1 om. FGH ii et non] sed FG, nec I 28 quia . . . converso• om. (hom.) FH 290 complcx:a om. FG

263 ipsa . . . divina] ipsum

265 Secundo] alia CFGX

es

26

.

265

m

275

280

285

290

531

QUAESTIO II : DE S CIENTIA DEI RESPECTU FUTURORUM CONTINGENTIUM

S

e c u n d o arguitur sic : omne possibile est mutabile, igitur omne

immutabile est necessarium ; sed scientia Dei est immutabilis ; igitur etc. 295

V el

sic : hoc est muta bile, igitur est contingens ; igitur similiter :

hoc est immutabile, igitur est necessarium, - per illam regulam :

si

oppositum de apposito , et propositum de proposito . D i c o ad ilm quod consequentia non valet. Ad regulam dico quod habet intelligi quando arguitur ex apposito consequentis ad oppositum antecedentis ; sed hic arguitur e converso , et ideo est falcia consequentis .

Tertio

30

sic : quidquid potest esse in Deo de necessitate est Deus,

quia est immutabilis ; sed scire est

in

vel potest esse est sic 305

in Deo

in

potest esse

a

Deo, igitur necessario scit

a.

in

Deo ; igitur necessario

D i c o quod illud quod est

in

Deo

eo formaliter necessario est Deus ; sed scire a non

sed tantum per praedicationem, quia est quidam conceptus

vel nomen quod [aliquando ] praedicatur de Deo et aliquando non. Et non oportet quod sit Deus, quia hoc nomen 'Dominus' praedicatur de Deo contingenter et ex tempore et tamen non est Deus .

Q u a r t o sic : omnis perfectio simpliciter est in Deo necessario ; sed scire 310

a

est huiusmodi ; ergo etc. Minor probatur, quia aliter Deus

non esset perfectus si nesciret

a,

quia non est imperfectus nisi propter

carentiam alicuius perfectionis simpliciter ; igitur necessario scit Dico

a.

quod a l i q u a n d o accipitur perfectio simpliciter pro per­

fectione quae est Deus, cui non potest addi alia p erfectio . Et sic 'scire

a

'

non est perfectio si mpliciter, quia est conceptus vel vox. A l i q u a n d o 315

accipitur pro aliquo conceptu, ex cuius negatione ab aliquo sequitur ipsum esse imperfectu m. Et sic adhuc 'scire pliciter, quia non sequitur 'Deus non scit fectus ' , quia si

Si 320

a

a a,

'

non est perfectio sim­ igitur Deus est imper­

si t falsum, tunc Deus non sci t a.

d i c a t u r:

sequitur 'Deus non sci t

Deus est imperfectus' ,

concedo

a,

a

est verum, igitur

quod si ambae praemissae sint

292 arguitur] arguo BX sic] ad idem add. FG 294 Vel] arguitur add. FG 295-299 per. . . consequentis] Dico a d istam secundam rationem quod consequentia non valet FG (srd vide kctiones Vll295 si] sicut H 295-296 si . . . proposito] ab apposito oppositum et de proriiJIs, supra, lin. 225) 296 illam] rationem add. Hl, secundam rationcm add. X 30 Tertio] arposito propositum X guitur add. H ; ' de . . . Deus] est Deus necesio H 301 sed] igitur FG H a ] Dei H 302 scit a ] est Deus H 303 neceso om. CFGX 304 quidam] genus ve! add. H 305 aliquando1 F (?) H, om. a/ii a�dd. et X 306 Et] ideo add. H oportet] sic add. BI, omnc quod sic est in Deo add. mg. F hoc nomen] haec nomina FG Dominus] Deus CH, Deus Creator FG, sciens tale X li praedicatur] prac­ dicantur FG 3fJ7 non om. FG 308 sic om. B 310 perfectUS] imperfectus X li si ncsciret] nisi ncsciret] nisi sciret CFGX, si non sciret H ;i imperfectu] perfectUS I !1 propter] aliquam imperfectioncm sive add. H 313 a om. FGH 314 vox] terminus F, om. (lac.) G 315 aliquo1 om. CFGX 318 tunc om. CH 319 sequitur om. CGHI ;: a 1 ] et add. CFGX 320 quod] quia G, om. CI ,, praemissae om. FG : : sint] sunt FGH '·

532

TlA CTATUS

DE PRAEDESTINATIONE ET DB PRAES CIBNTIA

DIVINA

verae quod tunc sequitur condusio. Sed ex veritate primae praemissae non sequitur aliqua imperfectio in Deo, quod tamen requiritur ad hoc quod esset perfectio simpliciter. Exemplum : ex veritate istarum dna­ rum 'Deus non est dominus' et 'homo est servus' sequitur imperfectio in Deo, scilicet quod non sit dominus cuiuslibet servi ; sed ex prima praemissa nulla sequitur imperfectio in Deo, quia posito quod nulla creatura sit, tunc non sequitur 'Deus non est Dominus, est igitur im­ perfectus'. Q u i n t o sic : omne scitum a Deo fore necessario erit ; a est sci­ tum a Deo fore ; igitur a necessario erit. Maior est de necessario, quia praedicatum necessario inest subiecto ; et minor est de inesse simpli­ citer, quia est vera pro aetemitate ; igitur sequitur condusio de neces­ sario. D i c o quod maior est falsa, quia exprimit sensum divisionis, et multa scita a Deo fore contingenter erunt et non necessario, et ideo sequitur conclusio falsa. Si autem maior accipiatur in sensu compositionis, ita quod haec sit necessaria 'omne scitum a Deo [fore] erit', tunc mixtio non valet, quia minor est de inesse ut nunc, et ideo non sequitur condusio.

325

330

335

[QUAESTIO III QUOMODO POTBST SALVAR! CONTINGENTIA VOLUNTATIS CREATAE ET INCREATAE IN CAUSAND O ALIQUID EXTRA

?]

Tertium dubium : quomodo potest salvari contingentia voluntatis creatae et increatae in causando aliquid extra, utrum scilicet voluntas ut prior naturaliter actu causato possit causare actum oppositum in eodem instanti in quo causat actum ilum, vel in alio instanti sequenti possit causare actum oppositum vel cessare ab actu ilio causato ? 321 quod om. FGH :: pracmissae] per se BCX 324 dominw om. H 325 dominw] serH 11 cuiuslibet servi] cuilibet servo FG 325-326 sed . . . Dco om. FG 326 pracmissa] per se BC, parte X 3'1:7 Dominw] ergo Dew add. FG 329 Quinto] :ad idem tuld. CFG Il sic om. H 330 t1 om. BCFG 330-31 quia . . . subiecto om. FG 332 aetemitate] tempore determinto FG 334 et1] quia CFG :• et1 neceso om. H : : et1 ideo] erunt igitur I 336 fore] neceso BCIX, om. 11lii codd. 337 mixtio] consequcntia FG 338 conclwio] sicut patet tuld. C, ut add. F, sequitur aliud capitulum tuld. G, Quare etc . add. X vus

•••

QuABST. Il. 5 et i.ncreatae] videlicet X, om. CFG !Hi utrum. .. oppositum om. FG 6 causato] creato X 6-7 possit . sequenti om. C 7 ve!] quod add. FG, quia add. HX alio instanti] aliquo actu I, aliquo instanti X 8 causare] creare FGHI : : ve!] et BCGIX -

..

.,

s

QUAESTIO

111 :

DE CONTINGENTIA VOLUNTATIS ClTAE ET INC:REATAE

533

[0PINIO SCOTI] 10

15

20

Dicit hic S c o t u s quod in voluntate creata est d u p l e x p o t e n t i a ad apposita : una m a n i f e s t a, et illa est ad apposita obiecta sive ad oppositos actus cum successione, ita quod potest velle aliquid in a instanti et non velle illud sive nolle illud in b instanti. Alia est potentia n o n m a n i f e s t a, quae est ad apposita sine successione. lmaginatur enim quod in eodem instanti temporis sunt plura instantia naturae, et tunc si esset nunc voluntas creata et tantum ma­ neret per unum instans et vellet tunc aliquod obiectum contingenter, quod voluntas ipsa ut prior naturaliter ista volitione habet potentiam ad oppositum actum pro eodem instanti durationis in quo ponitur ile actus : ut prior naturaliter potest nolle illud pro ilio instanti. Et ideo vocatur ista potentia non manifesta, quia est ad oppositos actus pro eodem instanti temporis sine amni successione. 1

(CoNTRA OPINIONEM SCOTI] 25

Contra ilam opinionem : illa potentia quae per nullam potentiam potest reduci ad actum non est potentia realis nec realiter ponenda ; haec potentia non manifesta est huiusmodi ; ergo etc. Minor probatur, quia si sic, tunc haec est vera pro a instanti 'voluntas vult hoc' ; sed p e r t e pro eodem instanti respectu non velle potest reduci ad actum ; - --

-

po tcst om. CFG 13 non . . . sive 011 . CFG 15 eni m ] iste tuld. CFG 16 naturae] vere CG, am. tx vere 11g. F :: nunc] modo H, 011. FG 17 vellet] nullum C :: aliquod obiectum] ad oppositum CFG, aliquod oppositum H contingenter] continuare C, conringit FG, contin­ genter vellet istud atld. H, vellet illud ita add. X 20 actus] ita quod add. H, et ita add. s. lin. F 22 omni 011 . H 24 Contra] Sed pratm. CFG opinionem] arguitur sic add. CFG, primo sic add. H 25 potentia 011. CFG :! realis] possibilis l realiter om. l 27 si om. FG :: tunc om. FG ; pro . . . instanti] per 11 instans BX Il a] aliquo FG 28-29 respectu . instanti 011. {ho11.) BCFGIX

12 ita om. CFG

·

,

.

.

QUAEST. II. - 1 Cf. Scotus, textus compositus, l, d. 38, p. 2 et d. 39, qq. 1-5, n. 16, in Appendice A Ordinationis : "De secon do dico quod istam libertatem con­ comitatur una potentia ad opposita manifesta. Licet enim non sit in ea potentia ad simul velle et non velle (quia hoc nihil est), tamen est in ea potentia ad velle post non velle sive ad successionem actuum oppositorum ; et ista potentia est ma­ nifesta in omnibus mutabilibus, ad successionem oppositorum in eis. - Tamen est et alia (non ita manifesta), absque omni successione. Ponendo enim voluntatem creatam tantum habere esse in uno instanti, et quod ipsa in ilio instanti habeat hanc volitionem, non necessario tunc habet eam" (e.d. Vaticana, VI, 417s.) ; cf. etiam Guil­ lelmus de Ockham, Sent. , l, d. 38, q. unica B et E (ed. Lugduni, 1495).

534

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCIENTIA DIVINA

ergo pro eodem instanti istae essent simul verac : 'voluntas vult hoc', 'voluntas non vult hoc', et sic contradictoria erunt simul vera. S i d i c a t u r quod si reducatur ad actum ita quod haec sit vera 'voluntas pro a instanti non vult hoc', tunc sua opposita erit falsa 'voluntas vult hoc in a instanti', - sicut s e c u n d u m t e quamvis haec modo si t vera 'Petrus salvabitur', si tamen ponatur quod Petrus damnetur, haec tunc est vera 'Deus non vult Petto beatitudinem'. C o n t r a : omnis propositio mere de praesenti, si si t vera, habet ali­ quam de praeterito necessariam ; sed haec 'voluntas vult hoc in a instanti' est vera per positum et est mere de praesenti ; igitur haec eri t semper postea necessaria 'voluntas voluit hoc in a instanti' ; igitur post a instans ista non potest esse vera 'voluntas non voluit hoc in a instanti'. C o n f i r m a t u r : si post a haec semper fuit necessaria 'vo­ luntas voluit hoc pro a instanti', igitur post a sua opposita semper fui t impossibilis ; et ultra : igitur post a semper fuit et eri t verum dicere quod haec propositio non potuit esse vera in a 'voluntas non vult hoc oppositum', quia tunc sua opposita fui t vera, haec scilicet 'voluntas voluit hoc pro a instanti'. R e s p o n s i o igitur consistit in hoc, quia si voluntas vult hoc in a, post a erit semper haec necessaria 'vo­ luntas voluit hoc in a ' , et tunc si sua potentia non manifesta posset reduci ad actum in a instanti, vel contradictoria erunt simul vera post a instans, vel post a illa propositio quae est necessaria de praeterito, quia habuit aliquam mere de praesenti veram, erit falsa, quia sua opposita erit vera. Nec valet ista i n s t a n t i a quando dicitur 'haec modo est vera : Petrus salvabitur', quia illud est futurum contingens et in talibus non habet praedicta propositio veritatem, quia omnis propositio de praesenti etc. Sed d i c e s : angelus, s e c u n d u m t e, in primo instanti suae creationis p o test peccare. Tunc sic : numquam pecca t aliquis nisi pro ilio instanti pro quo peccans habet actum suum in potestate sua, ita 31 sit vera om. CFGX 34 modo] non C, nunc F ! vera ] falsa FG 35 vult] dare add. C l , Petro beatitudinem] Petri beatitudinem FG, Petrum beatificare H 36 Contra] hoc arguitur sic add. FG : mere] vera H 39 semper om. H :; voluit] vult H 4 1-42 Confirmatur . . . instanti om. (hom.) C 42 post . . . opposita] in instanti oppositum FG 43 impossibilis] impossibile FG . post a om. FG 44 potuit] possit B :i a] instanti add. FG 45 fuit . . . scilicet rep. B 46 voluit] vult H �: pro] per B, in CFG l i Responsio] Ratio X 47 quia] quod CFGH, iste I a1] instanti igitur add. CFG 48 p<Mset] potest C 49 ve!] tunc CFG 50 ve!] et CFGX a] instans add. CFGH · : quia o m . H 52-55 Ncc . . etc. o m . FG 51 erit] est H 51-52 sua . . . vera] oppositum eius erit verum F 52 quando dicitur om. H 52-53 modo est] non est modo X 53 Pctrus] modo add. BX 54 habet] potest habere H Il quia] quod X, om. H 56 Sed] Si C dices] dicis BH, dicas FG suae] 58 peccans om. FG sui es seu FG ·

.

·

30

35

40

45

so

ss

QUAESTIO

60

65

70

m : DE

CONTINGENTIA VOLUNTATIS CREATAE ET INCREATAE

535

quod potest pro eodem instanti. actum ilium non elicere. Quia da oppositum, quod non posset ilium actum pro ilio instanti. non elicere, cum 'non possibile non' aequipolleat 'necesse esse', sequitur quod in ilio instanti. necessario elicit actum ilium et sic non peccat. R e s p o n­ s i o : hoc supposito, d i c o quod habet actum in potestate sua, quia potest cessare in alio instanti, ita quod pro uno instanti est haec vera 'voluntas vult', et pro alio instanti. haec est vera 'voluntas non vult'. Et dico quod potest ilium actum non elicere in a instanti., quia a cor­ rupto, est haec vera 'voluntas ilium actum potest non elicere in a ' , quia potest post a cessare ab omni actu et a est tunc corruptum et haec tunc est vera 'voluntas non elicit ilium actum in a ' . S i d i c a t u r : stante a et actu elicito, non potest voluntas ilium actum non elicere, igitur in a necessario elicit propter aequipollenti.am, d i c o quod consequenti.a non valet, quia aequipollenti.a secundum sententiam P h i l o s o p h i debet intelligi in propositi.onibus abso­ luti.s, nul facta supposi tione ; aliter sequerentur multa inconvenienti.a contra P h i l o s o p h u m. 1

75

(REs PONSIO AUCTORIS)

so

Ideo aliter d i c o ad istud dubium quod in creaturis numquam est potenti.a ad opposita obiecta nec ad oppositos actus sine successione, nec in divinis respectu iliorum quae non sunt futura conti.ngenti.a. Et ideo quantum ad illam potenti.am non manifestam in voluntate sine successiOne non teneo e u m, quia in omnibus illis instanti.bus na­ turae erra t 8•

5 9 illum om. F G ' : da ] si detur F G 60 posset] possit CFGX, potcst H 6 1 non1] elicere 62 ilio] aliquo BF aJd. FG : aequipolleat] aequivaleat CFG, aequivalet H ! l neoes es] neceso H 64 alia] aliquo F 66 Et om. FGH :: quia] post add. H il a ] instans add. CFG 66-67 c:orrupto] corruptum H 68 post a ] postea H : : tunc] nunc FG, om. I 70 a et om. FG 71 igitur] si add. B : : propter] per CFG 72 consequentia] argumentum FG 73 sententiam Plùlosophi] Philosophum H 74 suppositione] quia aJd. CFG : sequerentur] sequuntur CI . multa] alia aJd. CFG 75 Philosophum] eum FG 78 obiecta H, abso!uta a/ii codd. et X 79 nec om. X . non om. FG : c:ontingentia om. X 80 in voluntate om. FG 80-81 sine successione om. BCFG 81 eum] Sc:otum X : ' in. . . naturae] ibi FG illis instantibw] conclusionibw H : : naturae] vere Hl 82 errat] errant B, nec intelligit se ipsum add. H, erravit X 1 Cf. Guillelmw de Ockham, Summa Logicae, pars II, c. 1 1 (Opera Philosophi­ I , ed. cit. , pp. 279ss) . 8 Contra hunc 'errorem' Scoti arguit Guillelmw de Ockham, Scriptum in I Sent. , d. 9, q. 3 (Opera Theologica m, e d . G. Etzkom, St. Bonaventure, N.Y. , 1 977, 294-98) .

ca

536

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCIENTIA DMNA

Sed quomodo tunc salvabitur contingentia voluntatis respectu voliti ab ea ? R e s p o n d e o quod voluntas Dei ad extra et volun­ tas creata in ilio instanti in quo agit contingenter agit. S ed hoc potest intelligi tripliciter : u n o m o d o quod ipsa prius dura tione exsistens ante a instans in quo causat, potest libere et contingenter causare vd non causare in a ; et iste intellectus est verus si voluntas si c praeexsistat. S e c u n d o m o d o potest intelligi quod in eodem instanti in quo causat si t verum dicere quod non causa t ; et iste intellectus non est possibilis propter contradictoria quae sequuntur, scilicet quod causat in a et non causa t in a. T e r t i o m o d o p o test intdligi 'contingenter causare in a ' , quia libere sine omni variati o ne et mutatione adveniente sibi vd alteri causae, et sine cessatione alterius causae potest cessare in alio instanti post a ab actu suo, ita quod in a instanti sit haec vera 'voluntas causa t', et in ali o instanti post a si t haec vera 'voluntas non causat' ; et sic voluntas contingenter causa t in a, non sic autem naturalis causa contingenter causat.

ss

90

95

[QUAESTIO IV UTRUM IN PRAEDESTINATO SIT ALIQUA CAUSA PRAEDESTINATIONIS ET IN REPROBATO ALIQUA CAUSA REPROBATI O NIS

]

Quartum dubium est utrum in praedestinato sit aliqua causa praedestinationis et in reprobato aliqua causa reprobationis. Q u o d n o n sit causa praedestinationis probatur, quia parvuli baptizati salvantur, et tamen numquam habuerunt merita, igitur etc. Item, in angelis praedestinatis non videtur praecedere meritum, igitur etc. 87-88 ve!. . . causare om. H 88 si . . . prae86 inteligi om. FG :1 dura tione] generatione F exsistat] posito quod voluntas etc. FG, si voluntas sit X 89 Secundo] Alia CFG 92-93 potest . . . a om. F 92 intelligi] quod voluntas add. CG 93 ca usare om. BX ;: variatione] multiplicatione H ' mutatione] corruptione X 95 alia] aliquo CFGX i: suo om. FG 95-96 ita . . . voluntas1] sic quod potest es quod aliquando post a sit verum dicere quod X 95 instanti om. H 96 a] instanti add. CFG non] et FG 98 causat] agit BCFGH, Quaere in Ockham, libro I, dist. 38 (12 I) add. BHI

QuAEST. IV. - 4 Quartunl . . . est om. FG . causa ] suae add. FG 5 aliqua causa] suae H sit ... praedestinationis o m . FG B-9 Item . . . etc. o m . C 8 angelis] aliis H praedestinatis] angelus praedestinatus I aliqua aJd . C i.

6 sit] angelis

s

537

QUAESTIO IV : DE CAUSIS PRAEDESTINATIONIS ET REPROBATIONIS

(RESPONSIO AUCTORIS]

10

15

D i c o quod tam in praedestinatis quam in reprobatis est aliqua causa praedestinationis et reprobationis, accipiendo causam secundo modo dictam in nona suppositione 1, sed non primo modo. Nam ista consequentia est bona 'iste peccat finaliter, ergo reprobabitur', similiter ista 'iste perseverabit finaliter, ergo praedestinabitur'. Quia sicut Deus non prius est ultor quam aliquis sit peccator ita non prius est remunerator quam aliquis sit iustificatus per gratiam. Cum hoc tamen d i c o quod causa reprobationis et praedestinationis potest praecedere in praedestinato vel reprobato vel in parentibus, sicut parvulus decedens in originali peccato punitur poena damni propter peccatum pa­ rentum, sed non poena sensus nisi propter propria. Similiter propter bona opera parentum potest puer baptizatus salvari et sic per conse­ quens praedestinari. Tamen forte causa praedestinationis capit instan­ tiam in Beata Virgine et in angelis bonis, si non meruerunt suam beatitudinem ; si autem finaliter meruerunt, non capit instantiam. Et sic patet ad duo argumenta. 1,

20

25

[QUAESTIO V ' ' UTRUM UNA ISTARUM PROPOSITIONUM P ETRUS EST PRAEDESTINATUS , 'P ' ETRUS EST DAMNATUS POSSIT ALTERI SUCCEDERE IN VERITATE

]

5

Quintum dubium est : ex quo istae propositiones 'Petrus est praedestinatus', 'Petrus est damnatus' sunt oppositae, quare una non potest alteri succedere in veritate ? 14 consequenria] causa BH, causalis I . reprobabitur] reprobatur CX 15 pracdestinabitur] praedestinatur X 1: sicut o rn . H 18 et pracdestinationis orn. CFG 1 9 sicut] etiam tuld. H 21 propria] pecta C, pecta tuld. H , Similitcr] Contra C 22 parenturn] parentis BIX 24 in1] aliis tuld. B 25 meruerunt] tunc add. B 25-26 Et ... argumcnta] Quarc patct ad duo argumcnta solutio et sic clige quod vis ve! plact X 26 patct ad orn. H argumcnta] facta etc. add. C, etc. add. G, Quaere Scotum et Ockham et eligc quod placet tuld. BHI sitae

QuAEST. V. - 4 estl] quod H . ex quo ] quomodo FG 5 damnatus ] reprobatus X I ii quare] quarum C, quamvis FG 6 veritate ] et in falsitate add. CFG

sunt oppo-

orn.

QuAEST. IV. - 1 Supra, q. l, lin. 31 5-22. 2 August. , De Genesi ad litteram , Xl, c. 17, n. 22 : "Numquid ille prius ultor quam iste peccator ? Absit. Neque enim Deus damnat innoccntes" (PL 34, 438 ; CSEL XXVIII-l, 350) .

538

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCIENTIA DIVINA

('RESPONSIO AUCTORIS)

D i c o, sicut patet ex praecedentibus, quod si illae propositiones sint simpliciter de futuro, non importantes aliquod praesens positum in effectu nec aliquod praeteritum, non possunt successive verificari nisi ista 'Petrus est praedestin atus' esset primo vera et postea falsa ; sed hoc est impossibile. Quia sicut dictum est p r i u s omnis pro­ positio simpliciter de futuro, si semel sit vera, semper fuit vera, quia non est maior ratio quare magis sit vera in uno tempore quam in alio. Et per consequens, cum tales propositiones 'Petrus est praedestinatus', etc. sint aequivalenter de futuro simpliciter, si istae propositiones pos­ sent sic verificari, et constat quod non possunt e�sc simul verae, quia inferunt contradictoria esse simul vera, igitur si haec sit modo vera 'Petrus est reprobatus', cum sit de futuro simpliciter - ponamus semper fuit vera, et per consequens fuit vera quando sua opposita fuit vera, et sic contradictoria simul essent vera. C o n f i r m a t u r, quia propositiones non mutantur de veritate in falsitatem nisi propter mutationem rei, secundum P h i l o s op h u m in Praedicamentis Sed nulla mutatio est in Deo nec in Petro nec in quacumque alia re quare haec est primo vera 'Petrus est praedestinatus' et postea falsa. Et hoc dico ut sit simpliciter de futuro et ante beatitudinem collatam. Sicut si haec sit modo vera 'tu sedebis cras', nulla mutatione facta in te vel in quocumque alio, non potes fa­ cere illam propositionem falsam ante diem crastinum, ita quod sit verum dicere : haec proposi rio 'tu sedebis cras' prius fui t vera et modo est falsa. Igitur impossibile est quod istae propositiones sic mutentur de veritate in falsitatem.

10

l,

1s

:1n

1•

8 Dico] quod add. omMs codd. , .srd rtele om. X sicut] sic C 9 sint) sunt H 11 praedestinatus] vel Petrus est damnatus add. CFG : est ] essent CFG 15 cum) etiam H 16 sint ] sunt FH ·� si ) sed CFG j: propositiones) non add. FGX 17 sic) successive add. H et) sed G, om. H . et . . . verae om. F :; possunt) possent B 18 contradictoria . . . vera 1 ) quod ipsae possent esse simul verae ve! simul esse verae X 'l haec) contradictoria add. X 19 reprobatw ) praedestinatus H ponamw] postea FGH, oportet X, om. C 20 fuit1 ) sit C, erit FG, fit X ' fuit1) sit CH, fit X 20-21 sua . . . vera] suum opposirum verum FG 21 essent) sunt H, om. FG 22 de) a CFGX 25 quacumque) aliqua CFGX !i quare] quamvis FG 26 ut sit] si sint H 28 potes H, potest a/ii codd. et X 29 propositionem) per peccatum C 31 propositiones om. FG sic om. FGH 32 falsitatem) et e converso add. H '

'

"

Q uAEST. V. - 1 Supra , q. Il, lin. 145-46. 2 Aristot. , Praedicamenta, cap. 5 (4 b 9-1 1). Cf. Guillelmus de Ockham, Expositio in libmm Praedicamentorum Aristot. , ca p . 9, § 14 (supra, p. 202) ; Summa Logicae, pars l, c. 43 (Opera Philosophica I , ed. cit. , pp. 129ss.) .

25

30

QUAESTIO V :

35

40

45

UTRUM

PROPOSITIONES

M UTENTUR

DE VERITATE IN

FALSITATEM

539

S i d i c a s quod si hodie corrumparis, tunc est haec falsa 'tu sedebis cras', et prius fui t vera p e r t e, igitur propter talem mutationem in te potest haec proposi rio mutari de veritate in falsitatem ; et eodem modo si Petrus sit modo praedestinatus et postea moriatur in finali impoenitentia, erit tunc reprobatus ; igitur propter mutationem factam in Petro per actum peccati potest ista propositio 'Petrus est praedestinatus' mutari de veritate in falsitatem, d i c o quod, sicut frequenter dictum est, si ponatur quod aliquis praedestinatus finaliter peccet, quod tunc haec est vera 'iste est reprobatus', et haec semper fuit vera 'iste est reprobatus', et per consequens sua apposita est nunc falsa et semper fuit falsa. Et eodem modo, si tu corrumparis hodie, tunc haec propositio 'tu sedebis cras' nunc est falsa, et semper fuit falsa, et eius apposita semper fuit vera. Et super istam responsionem quasi stat tota difficultas in ista materia.

33 corrumparis] corrumpatur CFG 34 te] re FG 35 de] a X 37 impoenitcntia] priadd. B, tunc add. CFG, finaliter in peccato add. mg. H 39 de] a CFGHX 41 haec1 om. FGH tùit corr. in fit B 42 iste est] haec propositio iste fuit H sua . . . falsa J suum oppositum est nunc falsum FG 43 fuit corr. in fit B · · falsa] falsum FG modo] est add. FG tu corrumparis] corrumpatur CFG 45 Et] Unde FG , istam responsionem] ista responsione CFG, istam rationem IX quasi om. CFG 46 materia] Amen. Explicit tractatus de futuris contingentibw et praedestinatione divina editw a fratre Wilhelmo Occham ordinis fratrum (praed. std dtl.) minorum add. B, igitur etc. Explicit tractatw de praedestinatione et futuris contingentibw reverendi fratris Guillelmi Occham ordinis fratrum minorum. Sit law Dee add. C, ideo etc. Explicit tractatus Ochkam (Ockam F) de praedestinatione et futuris contingentibus add. FG, Explicit tractatus de praedestinatione et praescientia sive de futuris contingentibus editus a venerabili fratre Guillelmo Ocham sacrae paginae professore ordinis mino­ rum add. H ma

INDICES I.

Bibliothecae et manuscripta.

II. Auctores et scripta ab Ockham et ab editoribus allegata. III. Doctrina. IV. Index generalis.

I.

- Bibliothecae et manuscripta.

Assisii, Bibl. Commun., cod. 670 (= E) : (9*, 31*, 33*. 131, .>-504. Barbounvil W. V. (U. S.A.), Bibl. A. L. Owens :

12*-13*.

Basileae, Bibl. Uni v , cod. F. II.

24 (=

B) : 25*,

28*, 33*, 505-539.

Bononiae, Bibl. Univ. , cod. lat. 2344 ( 1 1 80) : 12*. Brugis, Bibl. Civit. , cod. 496 ( = I) : 27*, 28*, 33*.

505-539. - Cod. 499 (= H) :

10*, 20*, 31*, 33*, .>-504.

Cantabrigiae, Bibl. Coli. Gonville et Caius, cod. 281 {674 : 22*. - Cod. 300 : 351 . - Bibl. Coli. St. John's, cod. 1 00 : 1 36, 193ss.,

240, 251 .

Civitas Angelorum (Los Angeles, Ca!.), Bibl. UniY. , vulgo Southem California, Hoose Library of Philosophy, cod. RL091 {016s. (= F) : 9*, 3 1 *, 33*, 1 57, 339, .>-504. Erfordiae, Bi bi. Civit. , cod. Amplon. F. 345 ( = A) :

25*, 33*, 505-519. Florentiae, Bibl. Medicea Laurentiana, cod. G4ddi 153 (= K) : 1 1 * 31*, 33*, 1 62, .>-504. - Bibl. Nat., cod. Con v. soppr. B.4. 1 618 ( = A) : 7*, 8*, 31*, 33* , 1 3 1 , 339, 361 s. , 474, .>-504.

II.

Conv. soppr. 234, .>-491 .

G.3.803

(= B) : 8*, 31*, 33*, 1 62,

Mediolani, Bibl. S. Eustorgii, cod. 567: 12*. Oxoni, Bibl. Bodlciana, cod. C11n. Mise. 558 (= G) : 9*, 18*, 31*, 33*, 339, .>-504. - Bi bi. Coli. Merton, cod. 293 : 220, 224, 33. Parisiis, Bibl. Mazariuc, cod. 141. 91 5 : 19*. - Bibl. Nat., cod. ll. 6431 (= D) : 9*, 31*, 33*, .>-48. - Cod. ll. 1 4, 579 (� F) : 26*, 33* ,

505-539. - Cod ll. 14, 580 (= G) : 27*, 33*, 505-539. - Cod lat. 1 4 , 7 1 5 (= C) : 25*, 28*, 33*, 505-539. Cod ll. 14, 721 (= I) : 10*1 1*, 20*, 31*, 33*, 131, 339, .>-504. - Cod. lil. 14, 909 (= E) : 26*, 33*, 505-519. - Cod lat. 15, 887: 22*. - Cod. lat. 1 6, 130 (= D) : 25*-26*, 33*, 505-519. .

.

.

.

Patavii, Bibl. Anton. , cod. 291 : 363. Vaticana Civitas, Bibl. Apost. , cod. Bllghes. 1 51 (= Z) : 1 1*, 17*-18*, 20*, 22*, 31*, 33*, 92. ­ Cod. ll. 829 : 28*. - Cod Ottobon. lat. 1 79 (= H) : 27*, 33*, 505-539. - Cod Ottobon. lat. 2357: 30*. Cod Pal. lat. 998 ( = C) : 8*, 31*, 33*, 131, 1 62, 339, .>-504. Volaterrae, Bibl. Commun. , cod. 5999 : 12*. .

.

-

.

- Auctores et scrip ta ab Ockham et ab editoribus allegata.

Adam de Wodeham : 15*, 30*. - Ltctvra in I Senl. (cod. Cantabr. , Gonville et Caius 281 {674) , pro!. , q. 4 : 22*. - In II Senl. (cod. Paris., Mazarine 915), d. 1 4 , q. 2: 1 9*-20* . Adams, M. M., William of Oclrham : 28*. Aegidius Romanus : 27*. - Theoremila de corpore Christi (ed. Venetiis 1 502), propos. 29: 199. Albertus de Saxonia : 7*, 11 * . - De consequentiis (cod. Paris. , Nat. lat. 1 4 , 715) : 25*. - In octo libros P!Jysicorum (cod. Erfordiae, Bibl. Civit. , Amplon. F. 345) : 25*. - LDgica (cod. Paris. , Nat. lat. 1 4, 7 1 5) : 25*. - Tractil de locis diakcticis (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 715) : 25*.

Albertus Magnus : 26*, 28*. - In libros Metmllogicorum Aristotelis (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 721 ) : lO*. - Libn de Prudicabililnu (Opera omt1ia, l, ed. A. Borgnet), tract VI c. 12: 325. - Libn de Prudicamenlis (ed. A. Borgnet), tract l, c. 6 : 157. - Tract. Il, c. 9 : 194. - Tract. III, c. 1 : 21. - Tract. IV, c. 3: 240. - Tra ct. V, c. 8: 283. Aleso, F. , v. Lambertus Altissiodorensis. .

.

Alex:mder : 404.

de S. Elpidio, Tracta.tus de talesiastica poltst4te (cod. Paris., Nat. lat. 14, 580) : 27*. Alszeghy, Z., "Abbreviationes Bonaventurae" : 18*. Ammonius, In librum Perihermenias (Collire sur le Perihermenias d'Aristote - venio G. de Moerbeke ; ed. G. Verbekc) : 345, 461. Alexander

544

INDICES

AmorOs, L. "Serics condemnatianum" ; 23*. Aristotelcs (ed. Bck, Bcrolini 1 831-1870 ; Didat, Parisi 1848-1874 ; Iuntina, Venetiis 1550-1 553 ; Aristoules latinw, ed. L. Minio-Paluella) : 23*, 28*, 30*, 3-539 passim. - AMlytiu Posteriora, lib. l, c. 1 : 422, 5 1 6 ; c. 4 : 257, 278, 448 , 518 ; c . 6 : 257 ; c . 23 : 296 ; c . 25 : 296 ; c. 3 2 : 373 . - Lib . Il, c. 1 0 : 377 ; c. 1 3 : 393 ; c . 1 9 : 45. - AMlytica Priord, li b. l, a. 2-3 : 462 . - De llim4, lib. Il, Il. 19-20 : 223 ; l. 25 : 165, 209, 223 ; t. 2 7 : 279 ; tt. 37-58 : 350. - Lib. m, t. 38 : 31. - De gmD'. e t anTUp l. , lib. l , Il. 25-42: 235, 333 ; tt. 5().54 :

298.

- De sophisticis elent:his, c. 4 : 413. - Ethiu Nicom., lib. II, c. 1 : 273 ; c. 4 (venia Reberti Grostesta, ed. R. A. Gauthier) 278 ; c. 4 (venia G. de Moerbeke) : 350. - Lib. III, c. 7 : Z73. - Lib. VI, c. 2: 501 ; c. 3: 373 ; c. 4 : Z73 ; c. 5 : 514. - Metdphysiu, lib. l, c. 1 : 45. - Lib. III, t. 1 0 : 41. - Li b . IV , t . 2 : 4 1 . - Lib. V , t . 2 : 5 ; t . 1 2 : 214 ; tt. 1 3-1 4 : 364 ; t. 1 6 : 325 ; t . 1 8 : 230 ; t . 1 9 : ZlO ; t . 20 : 241 ; 1 . 2 7 : 308. - Lib. VI : 209, 223; tt. 2-3 : 208, 223; t. 7 : 1 65 ; l. 12: 213 ; l. 1 3 : 46, 69 ; t. 1 5 : 41 ; Il. 1 5- 1 6 : 223 ; t. 1 6 : 62; l . 33 : 21 ; tt. 42-43 : 377 ; l . 43 : 98, 1 02 ; 1 . 44 : 1 3 ; tt. 44-48 : 399 ; Il. 44-50 : 1 65ss. ; l . 45: 1 5 ; t. 4 7 : 15 ; l. 49 : 214 ; tt. 51-52: 24. - Lib. VIII, t. 9: 46 ; 1. 12 : 159 ; t. 15: 393 ; l. 49 : 4. ­ Lib. X, 1. 1 : 214 ; t. 6: 13s. - Lib. XI : 209, 223. - Lib. XII : 166. - PrMrmnl ias : 17* ; c. 1 : 35 ; c. 9 : 51 4 , 520. - Physiu, lib. l, l. 71 : 3. - Lib. Il, Il. 1-15: 224 ; 11. 27-38 : 5 ; c . 6 : 422. - Lib. III, tt. 1-23 : 333 ; l . 4 : 301 ; l . 8 : 240 ; t . 1 7 : 234 ; Il. 35-55: 22 . - Lib. IV, c. 1 1 : 443. - Lib. V, l. 9 : 301 ; 1 . 1 O : 24 5 . - L ib . VI, l . 1 : 206 Lib. VII, 11. 14-15: 284 ; l. 20 : 525. - Lib. VIII, t. 62 : 234 ; l. 68 : 210. - PrudiC41 c. 4: 160s. ; c. 5 : 166s., 178, 192, 538; c. 6 : 215 ; c. 8: 235, Zlls. ; c. 1 0 : 3 1 1 ; c. 1 2 : 42 ; c. 1 4 : 334 . - Topiu, lib. l, c. 4 : 208, 223. - Lib. III, c. 5 : 187. - Lib. VI, c . 6 : 103, 3 1 1 . Astcsanus de Asti, SurruruJ de azsibus (cod. Flaren­ tiae, Bibl. Nat. Conv. soppr. G. 3. 803) : 8*. Augustinus (S.), De doct7iru� christ. (PL 34, 1 5ss.), lib. l, c. 1 : 368. - De Genesi d litterdm (PL 34, 219s ) , lib. Xl, c. 1 7: 537. - De Trir�itdte (PL 42, 8 1 9ss.), lib. XV, c. 7: 5 1 7 ; c . 1 1 : 351 ; c . 1 7 : 35 1 . .

Averrocs (Commentatar) , Commtriid in operd Aristot. (ed. lunti na, Venetiis 1550-1 553) . - In De 11imd (ed. F. S. Crawfard), lib. III, 11. 3 7-58 : 350. - In De gmD'. rt corrupt. , li b. I, tt. 25-42 : 235. - In Metdphysium, lib. V, Il. 13-1 4 : 364. - Lib. VI, t. 8 : 365. Lib. VII, t. 2: 301 ; t. 23 : 364, 368 ; t. 33 : 21 ; t. 44 : 13, 74 ; t. 45: 403. - Lib . XII, t. 28 : 12. - In Physium, lib . VII, t. 20 : 525. Avicena (ed. Venetiis 1508), Metophysicd, lib. l, c. 1 : 7. - Lib. V, c. 1 : 364. Bandinus, A. M., Bibliothtu : 1 1*. Baudry, L., GuilldUmt ti'OCCiflfl : 7* . - v . G. de Ockham (pscudo) . Beda (pscudo), Senltntide ex Aristotele collectde (PL 90, 982s.) : 519. Beker, l., v. Aristateles. Birch, T. B . , v. G. de Ockham. Bochner, Ph. : 7*, 30*-32•. - "A First Redactian" : 17*. - Colleaed Artides (ed. E. M. Buytacrt) : 7*, 17*. - v. GualterUS Burlaeus. v . G. dc Ockham (pscuda) . - Ockl11zm : Philosophiul Writings : 18*, 3. ''Thc Natitia Intuitiva" : 35 1 . - ' 'Thc Rcalistic Canceptualism" : 21*, 347s. Bocthius : 30. - De consoldtione philosophiae (PL 63, 579s.), lib. V, proSd 6 : 517. - In CdtegoriM Aristoulis (PL 64, 159ss.), lib. l : 135s. , 139ss. , 169s. , 174, 229. - In librvm De interpretdtione (PL 64, 293ss. ) : 348, 374, 378s., 386, 393, 399, 404, 454, 468, 499. - In Porphyrium (PL 64, 71ss. ) , li b. III : 44. Borchert, E., Der Einlflus : 26*. - v. Nicolaus Orcsmc. Bargnct, A., v. Albertus Magnus. Brady, 1., "The Later Yean" : 18*. Brampton, C. K. : 15*. - "Guilumc d'Ockham" ; 15*. Brown, S. F. : 31*. - v. GualterUS Burlaeus. - v. G. de Ockham. Bur, D., "Quantity and Eucharistic Prcscnce" : 206 Bus A., v. Porphyrius. Buytaert, E. M., v . Ioanncs Damascenus. - v. Bochner , Ph. .

Ceuci , C. : 27*, 32*. - Mdnoscritti Jr11sCdni : Zl*. Canradus Rulfus Sterlingensis : 28* .

INDEX II : AUCTORES

Corvino, F. , "Sette Questioni " : 348. Courtenay, W., Adam Wodel,am : 19*. Crawford, F. S., v. Averroes.

de Poorter, A., Catalogu� : 10*, Zl*. de Ricci, s .. c�nsus : 9*, 12*, Zl*. de Rijk, L. M., I.giCI Modernorum : 405. del Punta F., v. G. de Ockham. Delisle, L. , Im•mtair� : 10*, 25*-27*. Destrez, J. : 29*. Diodorw Chronw : 468. Doyle, M. : 32*. Ehrle, F. , Historia : 1 1*, 18*. Emden, A. B., A Biographical Register : 15 * . Etzkom, G. : 32*. - v. G. de Ockham. Euripides (ed. H. Nauk, Tragicorum Graecorum Fragmmto), Aeolus 15, 2 : 30. Frati, C., Indiu : 12*. FWlaioli, G. : 12*.

545

- Qq. in librum Perihermias (ed. S. F. Brown) : 24* ; q. 1 : 347, 362, 399 ; q. J : 354. Gualterw de Chatton : 15*, 348 . - Reportatio in libros Smt. (cod. Paris. Nat. lat. 15, 887), d. Zl, q. un. : 22*. Guillelmw de Alnwick : 24*. - In I Setll. (cod. Patavii, Anton. 291), d. 27: 363. Guillelmw de Militona, Quustiones de Sacramentis (ed. G. Gal), tract . IV, p. 6, q. 26: 198. Guillelmw de Moerbeb : 219. - v. Ammonius. Guillelmw de Nottingham, In I Smt. (cod. Can­ tabr. , Gonvil et Caiw 30/514), d. Zl, q. 2: 351 . Guillelmw de Ockham : 131. - Conclusiones in libros Physicorum (ed. S. F. Brown, in praepar.) : 21*. - De corpore Christi (primus tractatus De quiJIJti­ tat� ; ed. T. B. Birch) : 18*, Zl*, 205. - De sacr�to Altaris (secundw tractatu De quatitote : ed. T. B. Birch : 1 1*, 25*, 205. - Dialogus de Imperio et Pontificia Potestote (ed. Lugduni 1494) : 23*-24*, 26*. - Expasitio in libros Elhicorum Aristot. (in votis) : 320.

Gal, G. : 31*. - "Gualteri de Chatton" : 22*, 348. - v. Guillelmw de Militona. - v. G. de Ockham. - v. Henricw de Harclay. Gambatese, A., The Commentary : 21*. - v . G. de Ockham. Gauthier, R. A . , v. Aristoteles. Gibson, S . , Statuta Antiqua U. Oxon. : 1 4*. Gonzales, A., "The Theory" : 12*. Grabman, M . , "Die Aristotelesk.ommentaren' ' : 12*. - Quustio de universali : 8*. Gre, R., v. Gualterw Burlaeus. Gregoriw Ariminensis, Lectura in I Smt. (ed. Ve­ netiis 1 522) : 29*. Gualterw Burlaew : 24*, 1 57. - Commmtarius in librum Perihermenias Aristotelis - Com-ntarius -dius (ed. S. F. Brown) : 17*, 24*, 345, 362, 383, 386, 399. - De consequmtiis (cod. Paris. Nat. lat. 1 6, 130) : 26*.

- De insolubilibus (ed. M. L. Roure) : 26* . - De obligationibus (ed. R. Gre) : 26*. - De puritate artis logiCIe (ed. Ph. Boc:hner) : 9*, 26*. - In PrudiCIa Aristot. (red. prima : cod. Can­ tabr. , St. John 100) : 136, 193s. , 240, 25 1 . (Red. ultima : ed. Venetiis 1541) : 24*, 136, 1 50, 164, 206, 239s. , 25 1 , 283, 285s. , 362, 399.

OCXHAM, OPERA Plm.OSOPIUCA Il

- Expositio in libros Metaphysicae Aristot. (in votis) : 84, 325s. - Expositio in librum De IJIJima Aristot. (in votis) : 373. - Expositio in librum De elmchis sophisticis Aristot. (ed. F. del Punta , sub prela ; cod. Florentiac, Bibl. Nat. , conv. soppr. , B. 4. 1618) : 8*, 13*, 137, 364, 3 98 , 445. - Expositio in librum De gener. et corrupt. Aristot. (in votis) : 235, 33 . - Expositio in librum Perihermias Aristot. (ed. A. Gambatese et S. F. Brown) : 30*, 341-504 . Lib. l, proom�. : 35, 185 ; c. 5: 29* ; c. 6: 29*, 520. - Lib. Il, c. 4: 13*. - Expositio in librum Porphyrii (ed. E. A. Moody) : 8-132. - Prooem. : 14*, 166, 191, 353, 399. ­ C. 2: 13*, 256, 408. - Cc . 2-J : 157. - C. 3 : 331 . - c . 4 : 14*. - c . 7 : 264. - Expositio in librum Prudi�torum Aristot. (ed. G. Gal) : 9, 13>-340, 345. - Prooem. : 346. c. 4 : 353, 399. - c. 8 : 353. - c. 9: 538. c. 1 2 : 84. - c. 1 4 : 349. - Expositio in librum Priorum Aristot. (in votis) : 463. - Expositio in librum Sex Principiorum (in votis) : 243 . - Expositio Physicorum (ed. V. Richter et G. Lei­ bold, in praepar. ; cod. Oxon., Merton 293) : 13*s. , 21*, 26*, 29*s. - Pro!. : 18*. - Lib. Il, t. J : 224. Li b. III, t. 4 : 333. - Li b. IV, t. 33 : 220 ; Il. 62-63 : 333.

35

546

INDICES

Expositionis in libros At Logicu Prootmium (ed. E. A. Moody) : 29*, 4-7, 135, 137. - In IV libros Smt. (In I Sent., Prol. et dd. 1 ,3, ed. G. Gal et S. F. Brown, St. Bonaventure, N.Y. ; dd. 4-17, ed. G. Etzkom, St. Bonaventure, N.Y. ; dd. 19-48, G. Etzkom et F. Kelley, sub prelo ; reliqua : ed. Lugduni 1495), li b. I : 14* ; d. 2, q. 4 : 40. ; qq. 4-7: 159, 191 ; qq. 4-8: 1 1 ; q. 7: 399 ; q. 8: 20*, 22*, 185, 348 , 370, 413 ; q. 9: 42 ; q. 1 0 : 144 ; d. 9, q. 3 : 321 , 535 ; d. 27, qq. 2-3 : 348 ; q. 3 : 22* ; d. 30, qq. 1-5: 239 ; q. 2 : 507 ; q. 3 : 240s. ; q. 5: 267 ; d. 35, q. 4 : 267 ; d . 38 , q . un. : 29*, 422, 514, 516, 529, 533 ; d. 39, q. un. : 517s. ; d. 40, q. un. : 5 1 1 ; d. 41, q. un. : 514, 519. - Lib. II, q. 9 : 333 ; qq. 14-15: 351 ; q. 24 : 480. Lib. il : 23*. - Lib. IV, q. 4: 205. - QU�JestioMs in libros Physicorum (ed. S. F. Brown, in praepar.) : 23* . - Quodlibeta (ed. J. Wcy, sub prelo ; Argentinae 1491), I-II : 25* ; V, q. 22: 161 ; VI, qq. 9-25: 239 ; VI, qq. 1-5: 239. - Summa logicu (ed. Ph. Bochner, G. Gal, S. F. Brown, Opi!Ta Philosophiu l, St. Bonaventure, N. Y.) : 9*, 1 1*, 14*, 23* , 30*. - Pars l, c. 1 : 362 ; c. 7 : 287, 3 1 6 ; cc. 12 et 1 4 : 185 ; cc. 14-25 : 135-339 ; c. 20: 1 7 ; c. 21 : 30s. , 408 ; c. 22: 104 ; cc. 22-23 : 3n ; c. 24 : 80 ; c. 25: 18*, 8, 55, 85 ; cc. 26-29 : 3n ; c. 38 : 1 9* , 42 ; cc. �2 : 1 63 ; c . 41 : 161 ; c . 43 : 19*, 538 ; c . 44 : 1 9* ; cc. 44-48 : 205 ; c . 49 : 242 ; cc . 49-54 : 239 ; c. 55: 19* ; cc. 55-56 : 268 ; c. 62 : 337 ; c. 72 : 36. - Pars II, c. 2: 19* ; c. 9: 5 1 9 ; cc. 9-10: 46 ; c. 1 1 : 535 ; cc. 24-29 : 46. - Pars III-1 , c. 1 6 : 49 ; III-2, cc. 28-29 : 3n ; m-3, cc. 13-1 6 : 485 ; c. 32 : 507, 514ss. , 520 ; il-4, c. 4 : 445 ; c. 1 0 : 137. - Summa Physicorum (ed. S. F. Brown in praepar.) : 21*, 28*. - Tractatus de praedestiftloM et de praescimtia Dei respectufoturorum contingmtium (ed. Ph. Bochner, rcgn. S. F. Brown) , 12*, 24*ss. , 505-39 ; q. 2 : 422. Guilus dc Ockham (pscudo, scum viam etc.), De principiis thtologiae (ed. L. Baudry) : 26*. - Q!UJestio de relationt (ed. G. Mohan) : 25*. - Tractatus de sucvis (ed. Ph. Bochner) : 25*-27•' 220 . Guilus Hcntisberius : 25* . Henri cus dc Alcman : 26* . Henricus dc Harclay, QIUJestio de signifiuzto co n­ ceptus UfliVI!TSII/is (QIUJestionts ordifl, q. 3 ; ed. G. Gal) : 359s.

Hcnricus dc Hassia : 26*. - De reductione efectuum specialium (cod. Paris., Nat. lat. 14, 580) : 27*. - Quaestio de lumint ftlali (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 580) : 27*. - Tractatus de dici de omni (cod. Paris., Nat. lat. 14, 580) : 27*. - Tractatus de mutationibus monetarum (cod. Paris. , Nat. lat . 1 4 , 580) : 27*. Hcnricw Gandavensis, Quodlibeta (ed. Parisiis 1518), III, q. 10: 26. Hcnricus Pistoris : 25*, 27*. Hervacw Natalis : 8*, 24*. - De intmtionibus secundis (ed. Parisiis 1489), q. 2 : 359. - Quodlibet4 (ed. Venetiis 1486), II, q. 8: 359 ; III, q. 1 : 359. Homerus Smirncnsis : 26*. Iacobus dc Dacia, In libros Priorum An4/yticorum Aristotelis (cod. Paris., Nat. lat. 14, 721) : 10*. Ioancs Buridanw, In De 11ima Aristot. (cod. Pa­ ris. , Nat. lat. 16, 130) : 25*-26•. Ioancs Damascenus, De fide orthodoxa (PG 94, 781ss. ; versio Burgundionis, ed. E. M. Buytaert) , c. 1 4 : 517. Ioanncs dc Bodclo : 10•, 339, 504. Ioan dc Ccrgiaco : 25*. Ioanncs dc Constantia : 25*. Ioanncs dc Dacia : 28*. Ioanncs dc Reading : 15*. Ioanncs dc Ripa, Tractatus de pt!Tfectiont specierum (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 580) : 27*. Ioan dc Rodington, Quodlibet4 (cod. Vat. Otto b. lat. 179) : 27* . Ioanncs Duns Scotus (Opt!TII omnia, ed. L. Wad­ ding, Lugdini 1 639) : 18*, 24*, 535. - In IV libros Smt. , lib. I (Ordi11tio, ed. Vati­ cana), d. 3, p. l , qq. 1 2 : 1 84 ; d. 27, qq. 1 3 : 347, 349, 351 ; d. 38, p. 2 : 5 1 5ss., 520, 533 ; d. 39, qq. 1-5: 5 1 5s. , 520, 533. - Lib. II (ed. Vaticana VII), d. 1, q. 1 : 328. - Quaestionts in Praediummt4, q. 36: 283. - QIUJestionts supi!T librum Ptrihtrmeneias, II, q. 1 : 386. Report4tio Paris. , lib. l, d. 38, q. 2: 516s. ; dd. 3839 : 520 ; d. 40, q. un. : 515. Ioan Gals : 10*, 339, 504. Ioan Gerson : 26*. Ioan Lamas : 10*, 131. Ioan Lutterel : 14*. Ioan Quidort (?) , Conclusionts libri Physicorum (cod. Paris., Nat. lat. 16, 1 30) : 26*.

INDEX

11 :

Jansen, B. v. PetruS Ioanis Olivi. Kaeppeli, T. , "La bibliothèque" : 12*. Kelley, F. : 32*. - v. G. de Ockham. Krehl, A., v. Priscianw. K retzman, N . , William of Ockham : 28*. Lacombe, G., Aristoteles latinus : 12*. Lamberrus Altissiodorensis, Logica (ed. F. Alessio) : 405. Leonardus de Sulmona : Zl*. Leibold, G., v . G. de Ockham. Lohr, C. , "Mcdieval Latin Aristotle Commcnta­ ries" : 7*-8•, 12*. Ludovicus de Florentia : V*. MacNulty, Th. : 32*. Maier, A., "Das Problcm" : 206. "Ein neues Ockham-Manwkript" : 17*. - "Zu einigcn Problemcn" : 164s. Mandonnet, P. , Siger de Brabant : Zl*. Marcw de Benevento : 7*, l l*s. , 28*. Mazzatinti, G., Inventari : 9*. Minio Paluello, L., v . Aristoteles. - v. Porphyriw. Mohan, G. , v. G. de Ockham (pscudo) . - "Incipits of Logica! Writings" : 7* . - "The Quaestio" : 25*. Moody, E. A. : 31*-32•. - v. G. de Ockham. Nauk, H., v. Eurpides. Nicolaus de Lira : 26*. - Contra Iudeos (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 580) : 27*. Nicolaus Oresme, De communiUJtione idiomalum in Christo (ed. E. Borchert) : 26*. - De conjiguratione qualitatum (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 580) : V*. - Expositio cuiusdam lrgis (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 580) : Zl*. Owens, A. L. : 12*. Pattin, A., v. Simplicius. Pellegrin, E., La bibliothèque : 9*. Pelzer, A., Codius : 32*. PetruS de Alaco : 26*. - Quaestio philosophiae moralis (cod. Paris., Nat. lat. 14, 580) : V*. • PetruS de Alvernia : 28* : Petrus de Faloci : 26*. PetruS Ioans Olivi : 23*.

547

A U CTORES

- Quaestiones in II Setll., (ed. B. Jansen), q. 28 : 229, 239 ; q. 58 : 205. - Quodlibeta (ed. Veneti 1509) , III, q. 2: 239. - Traclatus de quantitate (ed. Venetiis 1 509) : 205s. Petrus Lombardus, Sentmtiae in IV libris distinclae (ed. Grottaferrata 1971), lib. I, d. 1 : 368. Petrw Thomac : 18*. Pirrus de Capitanis : 9*. Plato (ed. Stephanus), Philebus 16: 44. - Politicus 262A-C : 44. - Sophista 26A : 44. Porphyrius, Isagoge (ed. A. Busse ; versio Boethi : ed. L. Minio-Paluello, Aristoteles Latinus, l, 6-7) : 30*, 8-131, 135, 326, 399, 408. Prantl, C., Geschichte der Logik : 16*. Priscianus, Institut. grom. (ed. A. Krehl), lib. li, . c. 3 : 348 . - Lib . III, c. 1 : 1 98. Prosper de Regio : V*. Richardus de Bilingharn, De sensu composito et • viso (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 715) : 25*. Richardus de Campsall : 24*. - Contra ponentes naturam generis (Florentiae, Bibl. Nat. , conv. soppr. , cod. B. 4. 1618) : 8*, 363s. - Dieta de Juturis contingentibus (ed. E. Synan) : 12*, 28*, 30*. Richardus de Kilvington, Quoestiones in ElhiCI Aristotelis (cod. Vat. Ottob. lat. 179) : Zl*. Richardus de Mediavil, In IV Sent. (ed. Brixiae 1591), d. 12, a. 1, q. 1 : 206 ; q. 2: 199. - Quodlibeta (Brixiae 1591), II, q. 14 : 206. Richardus Fitzralph (Armachanus) : V*. - Quaestiones de imagine (cod. Vat. Ottob. lat. 187) : V*. - Tractatus tk paupertate Christi (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 580) : Zl*. Richter, V. , v . G. de Ockham. - "Zu Ockhams Entwicklung" : 21*. Robertus de Euromodio : 26*. Robertus Grossatesta (Lincolniensis) : 360. - v. Aristoteles. Robertus Ho lcot Aenigmato Aristotelis (cod. Paris. , Nat. lat . 14, 580) : Zl* . Robertus Kilwardby: 8*, 12*. Rogerus Manton, Quaestiones dispulatae de emtl tione aetmu1 (ed. Bibl. Frane. Scholast.), q. 6 : 350s. Rogerus Swyneshead, Obligationes (cod. Paris., Nat. lat. 14, 715) : 25*. Roure, M. L. , v. G. Burlaeus. ,

Schum, W. , Beschreibendes Verzeichnis: 25*. Scrip t ura Sacra : Ionas J, 4 : 513. - Ps. 131, 1 1-12: 513.

548

INDICES

Sigcrus dc Curtraco, Ars Priorum (ed. G. Wal­ lcrand) : 26*. - In librum Ptrihmnmias (ed. G. Verha) : 461. Simplicius, In Prutlicam Arimt. (ed. A. Pattin, Corpus utinum Commorum in Aristotelem Grucorum V-1 , Louvain-Paris) : 143. Statwt11 Antiqu11 UniversiUJtis Oxonimsis (ed. S. Gibson) : 14*. Synan, E. A., "Sixtcen Sayings" : 12*, 30*. Thcophrastus : 393. Thomas Aquinas : 28*. - Dc llitrUI : 8*.

III.

-

A erit : idem ac A est futurum ? 422. Ab lario : pro negationc 101. Abstractum : acpitur pro concreto 228; a. differentiarum 98 ; a. importans accidcns 147. - et concrerum 145s. , 287s. - et propositio 219. Cf Con=, Nomina. Abundare (diff. a genere) 69. Accidentia (cap. dc a.) 85-92 ; quod adcst et abest (Arist.) 86s. , 90; habent materiam in qua (Arist.) 159s. ; componuntur a partibus (Arist.) 4 ; praesupponunt substantiam 210 ; praedican­ tur contingcntcr dc pluribus in quale etc. 16, 71, 86s. , 90, 1 12s., 1 1 5s . , 122, 128, 130, 254 ; di­ cuntur pasiones 278 ; stricte (verac formae) 24, 86s. ; large (nomina concreta accidentium) 24, 2&. , 169, 1 90ss. ; sunt in primis substantiis (Boeth.) 170 ; subsistunt in subiecto 90, 1 14, 1 83, 208 (Arist.), 223, 337, sed unum in uno 212, 221 ; an duo in eodcm ? 292 ; unum non est in alia ut in subi. 1 99 ; adveniunt vel insunt per praedicationcm 81, 129 ; continent et continen­ tur 122s. ; non habent diffi:rentias specificas 60s. ; sunt aequivoca novem praedicamentis 143 ; cl cognoscuntur ab intellectu 52 ; non post es infinita actu 85 ; suscipiunt inten­ sionem et remissioncm 1 1 4 ; habent duo no­ mina (abstracta et concreta) 172 ; univenalia et partic. (incomplc:) 151 (Boerh.), 1 53. - et diffi:rentiae 55s., 121-24. - et genera et species 27, 1 12-16, 128s. , 131, 181s. - et proprium 89, 91s., 129s. - inseparabilia 58, 87ss. , 1 12s., 122s. , 123-31. - spiritualia 350. Actio : longa, quia tempus longum 226; egrediens 384.

- et pasi o : non sunt res aliae ab absolutis 298s.

- In IV Stili. , lib. IV, d. 12, q. l, 11. 1 : 1 98s. - Sum nu� tMol. , I, q. J: 12 ; q. 13: 26 ; q. 77: 199. Thomas dc Rossy, Trlldll in Jll&lo schisnul (cod. Vat. Ottobon. lat. 2357) : 29*. Verbeke, G., Verhaak, C.,

11. 11.

Ammonius. Sigerus dc Curtraco.

Wallerand, E . , 11. Sigcrus dc Curtraco. Weisheipl, J. A., "Curriculum" : 15*, 23*. - "Ockham and Some Mertonians" : 24*. Wilson, W. J. , Cmsus : 9*, 12*. Wood, R. : 32*.

Doctrina. Activum et passivum 304. Actw et potentia : faciunt per se unum (Arist.) 4, 223 ; quae sunt priora ? 484 ; in logica et in scientia reali 70. Actus exerciti et signati 93s. , 1 84s., 312. Actus intelligendi : an duo simul ? 358. Ad aliquid (relativa) 238-48 ; aliorum dicuntur (Arist.) 238s. ; ut magnum ve! parvum 231 ; cui fit additi o in obliquo 305 ; dicuntur ad con­ vertentia 314 ; non sunt contraria 232 ; ad ea non est motus (Arist.) 252. Cf Relatio, Rela­ tiva. Additio et ablatio 250. Ades et abesse : pro affirmari et negari 87. Adiacens : secundum ve! tertium 397. Cf Est. Adverbia : magis et minw 291 ; quando, ubi 30 1 . Aequale e t inaeq. 237s. Aequipollentia propos. 433, 472s. , 485-88, 535. Cf Propositio. Aequivoca (cap. dc a.) 138-43 ; significant plura 26 ; sunt nomina divenis imposita 34s. ; quorum nomen commune (Arist.) 138s. ; aequivocata etc . 139s. ; dicuntur univoce 141. - a casu ve! a consilio (Boeth.) 142, 146. - et univoca (Boeth.) 139, 412. Aequivocatio : tres modi 445 ; dc 'in actu' et 'in potentia' 70 ; in verbis etc . 143 ; a. nominum facit multos er 281 . Aer e t ignis 72. Aethiops (in exemplis) 87s., 130, 456. Affectio ve! dispositio 237. Affirmatio et ncgatio : orario afrmativa ve! ncg. 309; fit per complcxioncm 161 ; non fit sinc verbo 427s. ; omnis vera ve! falsa 161s. , 318, 439 ; opponuntur 309, 397s. ; unius a. una n. 410s. , 440 . Cf Propositio, Veritas.

INDEX II : DOCTRINA Agens : non necessario mutatur 87, 147 ; non omne patitur in agendo (Arist.) 298. Aggtegatum per acdens 58. Ala : alati ala 252. Alba duo : similitudo 43. Albedo : species coloris 33 ; qualitas 161, 1 72 ; an praed. de pluribw ? 24s. ; estne communis ? 1 59s. ; an in eo in quo est nigredo ? 89 ; con­ trariatur nigredini 236. et dulcedo 1 94s. , 235. in Eucharistia 242s. Album : non ddinitur proprie 173 ; species coloris 31s. ; non est color 33 ; accipitur pro albedine 32s. ; disgregat visum (Arist.) 187, 407 ; aliquid informatum albedine 387 ; non est in subiecto 249, 173s. ; subiectum albedinis 1 6 ; non suppo­ nit pro albedine 260; suscipit magis et minus 1 97. et nigrum 28. , 320, 417, 467, 515. et quantitas 226s. , 232. 'Albw est homo' : locutio impropria 44 1 . Aliquis homo : a n substantia prima ? 170s. Alteratio 284, 332, 334s., 337. Alteratum 59s. , 62. Alexander Magnw 142. Alexander, Priami filius 142. Amor : idem erga diversos 376. Angeli : substantiae separatae 1 66 ; numerw eorum est in genere quant. 216 ; potueruntne pec in primo instanti ? 534s. ; a. boni et praedestinatio 536s. Anglia et Roma 142. Anima : forma hominis 456 ; subiectum qualit. spiritualium 369 ; an una contrarietur alii ? 290 ; habet potentias, habitus et actus (Arist.) 328, 350s. ; potentiae a. non sunt accidentia 1 99 ; est ipsa voluntas 480s. ; numerat per ordi­ nem 226. Animai : subst. animata sensibilis 100s. ; genw ad hominem et bovem 39, 1 44 ; disciplinabile ve! non 1 10 ; habet gwtum et tactum (Arist.) 279 ; non omne a. habet caput 253 ; aequivocum ad a. verum et pictum 1 53 ; priw est quam homo 322 ; gressibile bipes 392s. ; non habet contra­ rium 496. 'a. est homo' : propos. vera 50, 94. rationale : definit hominem 21. si nullum a. es nisi homo . . . 408. visum a remotis 192. Animalia ai!rea 77. Antec : quidquid stat cum a. etc. 409, 474, 476. Cf. Consequentiae. Antepraedicamenta et eorum regulae 1 54-57. Antichristw : ens possibile 456. Antiquorum opinio de propos. modalibus 468-73.

549

Appellationis figura 1 89s. Appetitw et delectatio 278. Apprehensio 352, 354 ; et passiones 278 ; singularium 360 ; propositionum 357s. ; contrariorum 503s. Aquilinum et simum 62s. Argumentum pec in forma 6. Aristoteles : causa efficiens logicae 5 ; in Pracdica­ mentis agi t principaliter de nomini bus 239 ; saepe loquitur secundum opinionem famosam etc 22, 229s. , 248, 281s. ; quandoque aequivocat 442 ; loquitur de vocibw pro rebus 136, 229, 289 ; no­ mina substantiarum appellat substantias 1 9s . 167s. , 189 ; ponit concretum pro abstracto 1 6 1 , 228 ; non ponit quantitatem re m absolutam 21 5 ; non frustra laborat circa praedicamenta 229. Ars : vera qualitas 368. Artifex : fingit castra etc . 360, 364. superior : metaphysicus 42. Artificialia : non sunt naturalia (Arist.) 224. Ascendere - descendere, dividere - colligere 47. Asperum et lene : positiones 285. Assensw et propositiones contrariac 503 ; et ter­ mini generationis 497. Auctorum intentio attendenda 49. Augmentatio : species motw 332s., 335 ; per addi­ tionem 250 ; fonnae 272. .

,

Bicubitum : quantitas 23 1 . Binariw (Sortes et Plato) 225. Bipes 80 , 1 20. Bonum : moris vel e:xcellentia 449s. ; disciplina malorum 456. est b., non est b. etc 494-501 . et maium : genera aliorum 320. Brunelw : ita substantia sicut Sortes 179s. Brutum : contingenter atnbulat 480. Bu-Ba: vox non significativa 378. .

Caecitas, caecw 308, 310s. , 314s. Caclum et tempw 299 ; et ista inferiora 326. Calefacere : est in praed. actionis 248 ; et frigefacere 297. Calefaciens et calefacti vum : sunt in genere rela­ tionis (Arist.) 241 , 248. Calidum : supponit pro subiecto 271 . Calar: abstractum calidi (qualitas) 270s. ; expellit frigidum 1 95. Calvus : non fit comatw 315. Canescere 80, 83. Canis : sidw et animai 19, 139 ; trinitas trium cc . 212; duo cc. et duo homines 21 5 ; c. est pater. . 450. Caput : non est ad aliquid 253, 265ss. .

550

INDICES

Caritas et praedestinatio 508s. Casus, fortuna et libertas (Arist.) 422s. ; et neces­ sitas 415-24. Casus nominum et verborum 144, 240, 242s . , 252,

- et nomina et voces 15, 23ss., 1 55, 236, 347s . , 502. - universalis : an fictum, qualitas ve! actus intelli­ gend.i ? 7, 48, 1 83, 185, 348-71, 401s. Cf. Inten­

304, 313, 38 1s. , 385, 388, 428s. Castra fingere 366s. Categorema, syncat. et significatio 357. Carulus et caecitas 308. Causa : dupliciter dicitur 519, 537 ; ad cuius es etc. 5 1 9 ; prior dfectu 322, 326s. ; realis et li­ bera 481 . - et efectus : an i n genere per reductionem ? '2JY7s. - logicae 4ss., 345 . - praedestinationis 4365. - prima : non mutatur 201 . Chimaera 364, 366, 386, 434. Citharoedus bonus 447s. Civitates : constituunt regnum 4 ; sunt in genere quantit. 224 . Cognitio : oritur a sensu 45 ; est alicuius c. 353 ; an eadem infinitorurn ? 355. - scnsitiva et passiones 278s. Cognoscere quale quid et hoc aliquid 1 92. Collectivum - divisivum 46ss. Color : genus simplex 75 ; genus albi et nigri 320 ; congregativus ve! disgr. 75 ; omnis c. est in corpore 149 ; an medi ante quantitate ? 1 98s. ; pasibilis qualitas 27 ; an primum obiectum vi­ sus ? 1 84 ; idem non est primo albus et post niger 1 98. Coloratum : est lapis 1 55 ; si nullum c. esset nisi homo . . . 408. Colores : in corpore et passiones animae 27. - med.i : an contrari 28. Communitas hominum et individua 46. Communitates 5 universalium 92-96 ; substantiae 1 82-202. Communius : quod plura significat 27. Comparatio nominum 1 98 ; et suscipere magis et minus 291 . Comparativi gradus 65s. Complcxa et incomplcxa 148-54, 161s. , 372-76. Complexiones quattuor (Boeth.) 151s. Complcxum : verum vel falsum 317. Compositio et divisio (sensus c. et d.) 488ss . , 519, 527s. , 532. Cf. Divisio, Sensus. Conceptiones animi (regulae) 138. Conceptus (intentio vel pasio animae) divisio 149s. ; simplices, compositi, proprii 42 ; com­ plexi, incomplexi 148s. ; habentne ord.inem? 36 ; suntne in praed.icamentis ? 243 ; prioritas inter eos 323 ; ex eis componitur propos. in mente 401 ; suntne species rei ? 350s.

tio, Passio, Universale. Concretum : importat aecidens 23ss . , 71, 1 85 ; expri­ mit totum 71 ; non est in subiecto 174 ; praed.ic. de subiecto accidentis 173 ; significat quale qui d 1 90s. ; substantia praed.icatur de c. 185 ; acci­ pitur pro abstracto et v. v. 1 54, 1 6 1 , 316, 320. - et abstractum : an supponant pro eodem ? 219, 228, 260, 271 , 289 ; et contrarietas 288s. ; an suscipiant magis et minus ? 290 ; multa sunt synonyma 316. - et denominativum 146, 286ss. - et praed.icatio c. et a. 1 29. Concupiscentia, ira etc. sunt passiones (Arist.) 278. Condensatio et raref. 217s . , 333, 335 . Coniunctiones et significario (Boeth.) 378 . Connotatio (connotativa) 39, 137, 1 59, 245s. , 249, 255s. , 270. - et figura 248. - quantitatis, relationis etc. 24 1 , 245s. Consiliari et negotiari 418s., 514 (Arist.), 520s. Consequens et antecedens 6, 1 73s. , 423s . , 474, 478. Cf. Antecedens. Consequentia : formalis 58, 1 1 3, 259, 323s . , 434 ; necesia (non formalis) 420s. ; exercita 323 ; bona, gratia materiae 433s. ; materialis 450 ; na­ turalis 5 1 9 ; a genere ad speciem 1 07s. ; a specie ad genus 109, 326 ; ab inferiori ad superius 298 ; a divisis ad coniuncta 446-51 ; a coniunctis ad divisa 452-56 ; ab uno convertibilium ad rei. 111. - converti sec . es c . 325-28, 331s. - et futura contingentia 423s. - inter propositiones 431-37 ; inter propos. modales 468-77. - prioritas con. (a quo convertitur c.) 42, 1 0 1 , 1 05, 1 07 , 1 13, 261s. , 322s. Cf. Regulae. Continere (Contineri) : pro praed.icari 39, 122s. ; plura significare 1 9 ; es communius 96s. , 101 , 106. Contingens : est in potestate voluntatis 422s. , 53236 ; accipitur dupl. 46, 491 ; convertitur cum 'possibile' 470 ; Sortes conringenter est homo 256. - futurum c. 414-24, 439, 516, 520s. Cf. Futura contingentia. Continuum : et partes 45 ; ad se extenditur 223 ; an divisibile in infinitum ? 209s . , 485 ; habetne infinitos respectus ? 299s. ; omnes partes c. pos­ sunt diligi 355. - et discreta 22.

INDEX m :

Contradictio : inter affirmativam et negat. 3rr7s. , 405s . , 496. Cf Oppositio. Contradictoria : complexa et inc. 317s. ; alterum dc quolibct 3 1 1 , 434 ; nunquam simul verae neque simul &.lsae 313, 406-09, 48, 509, 526, 538 ; possunt simul es 313 ; c . admittunt ponentes respectus n:ales 507s. et transitus dc c. in c. 30. Contraria : stricte, large 194, 289s. ; multipliciter dicuntur 496 ; habent quinque proprietates 3 1 8s. ; eorum genera 335s. ; mediata, immed. 306s . , 314, 3 1 8 ; extra et in anima 503 ; nomina relativa 24&. ; signa contrariorum 320, 494s. ; quae sub eodcm genere maxime distant (Arist.) 234, 319s. , 498 ; mutun se expellunt 235, 248s. , 288s. ; non sunt i n eodcm subiecto primo 152; non praed. de eodcm 234 ; idem non est sibi c. 233 ; non sunt relative apposita 304s. ; possunt esse simul in mente 494 ; non possunt es simul vera 404, 406-09, 473, 50, 502s. , sed simul falsa 407.

- mutari ab uno c. ad reliquum 315. - suscipere cc. 1 98s . , 231ss. Cf Opposita. Contrarietas : triplex opinio 1 93s. ; proprietas qua­ litatis 288ss. ; largissime (rerum ve! conceptuum) 1 94, 232, 234 ; proprie 235 ; primo, inter affirm. et negat. 4rr7. et contradictio 402, 438s., 489s. et contraria 230-36. - in motu 335ss. modi ve! extremi 492-95. non est in substantiis 1 93-95 . propositionum et enunt. 438s . , 492-504. Cf Opposita, Oppositiones. Convenire primo alicui 82s. Conversio propos. 442s. , 467. Convertens et convena 441 . Convcrtibilia e t consequentia 1 1 1 . Coordinationes praedicamentorum 156. Copula inter subi. et praed. 389, 403, 458. Coriscus : est veniens 464. Corpora caelestia : nec calida nec frigida 307 ; sunt semper in actu 485 ; et haec inferiora corrupti­ bilia 213. Corpus : species substantiae 36 ; compositum ex materia et forma corporeitatis 187 ; habet partes extra partes 215, 218 ; longum, latum et pro­ fundum 219 ; est per se unum 223 ; est exten­ sum et quantum 227 ; partes eius copulantur ad superficiem 205 ; maius, cuius partes magis distant 2 1 6 ; non est alia res a substantia 210 ; omne c. est mobile 27, et sensibile 261 ; non praedicatur in quid de albo 33. - animatum 36s.

DOCTRINA

551

Correlativa 31s. , 253, 262, 304. Corruptio : species motus 332, 334s. Cf Generatio. Corvus : niger 29, 122, sed potest intelgi albus 87ss. Credere contraria etc. 503. Cuius est : interrog. 302. Cursores 274s.

Daemones : opinio antiquorum 37, 77, m. David et thronus eius 513. Definitio : (et definitum) dupliciter accipitur 20s. ; est orario longa (Arist.) 46 ; componitur ex universalibus (Aver.) 1 3 ; sermo indicans quid rei 32, 61, 377s. (Arist.) ; species definitur 10, 67, 118 ; corutat ex genere et diff. 10, 61s., 72s . , 1 55 ; proprie non est simplicium 1 27 , 171 ; expri­ mit partes totius (Arist. , Averr.) 21s. , 64s. ; significat substantiam (Averr.) 1 3 ; diversorum est divena 127 data per additamentum 46. - d. differentiae et accidentis 1 86s. - et dcfinitum : non sunt idem, sed signif. idem 20s. , 61, 106. - id est : ratio 140, 171ss. quid nominis 31s., 37, 146, 195, 228, 377s. (Arist.), 455s. Delectatio, tristitia, passiones (Arist.) 278. Demorutratio : per dcfinitionem 10; et dialecticus 446.

Denominativa 144-47. Cf Nomina. Deruum et rarum : qualit. et positio 285s. , 295. Descendcre : per media 44 ; ad specialissima 44, 46. Descriptio 20s . Determinati o : et determinabile 58 ; compositionis 433. Deus : eru primum 42 ; immortalis 67, 103 ; ratio­ nalis 1 18, 121 ; immutabilis 529ss. ; non est ani­ mal 68 ; non est lignum album 433s. ; non prius est ultor. . . (Aug.) 537. - essentia divina : notitia intuitiva et necesria omnium 5 1 8, 530. - potentia Dei : absoluta, et falsitas propos. 508, 510; respectu futurorum cont. 520s., non po­ test ingenita facere facta (Arist.) 507. scientia Dei : immutabilis 524-29 ; potestne scire plura ? 526s. ; scit futura contingentia 5 1 6s. , 520-32, sed non sec . Arist. 423s. ; difficile est vidcre modum quo scit futura cont. 516s. voluntas divina : non impeditur 510. Dialectica et oratio enunt. 391. Dialecticus et dcmorutrator 446 . Dici : de subiecto 149s. ; dc amni, et propos. mo­ dales 464.

552

INDICBS

Dieta auctorum : non sunt accipienda ut son:mt

281. Dictio, pro propositione 162. Dictum propositionis 461 , 464s. , 486ss., 5 1 9. Differens ab homine (Sortes) 443. Diffi:rentiae : communiter, proprie, magis proprie 55, 5 9 , 62, 66 ; sunt conccptus in anima 77, 1 1 9 ; non res scd pl"2Cdicabilia 62s. ; divisio earum est divisio vocum in significata 56 ; cis diffcrunt a se singula 76s. , 79 ; ponuntur loco formae 73, 103s. ; pl"2Cdicantur in quale 56-59, 70 (Arist.), 76, 1 17, 191s., 268ss. ; sunt media concludcndi negativam 56s. , 59s. , 75, 79, 103 ; conducunt ad es rei 78 ; non sunt dc esscntia (pan) rei 78, 186-89 ; aliae animalis, aliae scicntiae 156 ; im­ pcrmixtae 123 ; componunt cum alis 1 1 8s. ; convcrtibilcs 94 ; possunt dividi in differcntias 98. - accidcntalcs : nobis sunt notiores 46, 75, 1 57. - contrariae (dividcntcs) 193. - divisivae et dcfinitivae 66s., 100. - esntialcs : important partem 16, 23, 46, 58s . , 1 02, 1 17, 1 86 , et praedicantur denominative 147. - et accidcns 121-24. - et genus 28, 68s., 79, 96-104. - et proprium 120s. - et spccies 1 1 6-1 9 ; priores specie 1 1 8 ; pcrcmpta d. perim. spccies 98s. ; non sunt intrinsc spc­ cici 67 ; pl"2Cdicantur dc pluribus 1 1 8 ; contincnt spcem 122s. - per se, per accidcns 63-6. - scparabilcs, inscp. 62s., 66. - spccac : unum 5 univ. 55-79 ; an dicantur dc pluribus spcciebus ? 121 . - substantialcs : praed. primo modo 268s . Diffi:r : nihil d. a se 57 ; quaelibct per se d. ab alia 57, 71 ; d. per aliquid : large, strictc 76s. Di : immortalcs 76, 71 (Porph.) . Dilco 352 Diminutio : spccies motus 332-35. Disciplina : incipit ab individuis 45 ; d. disciplinatum 25 1 . Discreta : quae non copulantur 204, 223s. Disiunctiva : quae nc ? 420. Dispositio 269s. , 1:72. Disputatio et significata vocabuli 136s. Distantia 234, 30. Distinctio (distingui) : an per aliquid ? 29s. ; per proprictatcs 52 ; individua se ipsis 52 ; alia re­ rum, alia conccptuum 1 58s. Cf Differcntia, Dif­ ferre. Diversivoca (Boeth.) 139. Divisio : gencrum 10; pl"2Cdicabilium (conccptuum, vocum) 24 ; per diftias csntialcs 61 ; prima d. rerum (Boeth.) 1 50s.

- sensus divisionis 53 2 . Cf Compositio, Sensus. Divisivum - collectivum 46s. Doctor Subtilis 516s. Doctrina : non est sine vocibus 229. Dorninus : est servi d. 251 ; pl"2Cdicatur dc Dco 531 . Domus : an quantitas continua ? 223. Dulccdo : tertia spc qualit. 'D6s. DuplcitaS : non est in duplo 241s. Duplum et dirnidium 239, 248, 260, 329s. Edcntulus 308. Effectus : pl"2Cdicatur dc re 267. Elcmentata et rnixta 208s. Ens: respondct ad 'quid est' (Averr.) 301 ; praedi­ catur dc omnibus 1 6 ; non est univocum decem pl"2Cdicamcntis 41-4, 143 ; univocum Dca et creat. 42. commune : non est substantia (Averr.) 14. - in anima 364s. (Arist.), 368; ut cognitum in c ognoscnte (Averr.) 365 ; an sit qualitas ? 369, v. : rationis. in re : dividitur in dcccm praedic. 269, 364s. (Arist.), 369 (Averr.). primum : quomodo cognoscitur ? 42. rationis : estne reale ? 358 ; quomodo differt ab e. reali ? 361 ; estne fictum in esse obiectivo ? 370s. , 374. Cf Conccptus, lntentio, Passio. Enuntiatio : fit quattuor modis 397 ; significat ali­ quid dc aliquo 41:7 ; habet varias spccies 41:7-504 pasim ; oratio vera vcl falsa 391-96 ; affirmativa vcl negativa 392 ; categorica vel hypoth. 392-95 ; in mente vcl in voce 493 ; cum extremis com­ positis 443-56 ; dc inesse 427ss. ; oppositioncs et contrarietates earum 492-504 ; dc cis est liber Periherm. 345s. Equa et asinus 1 19. Equiferus 379s. Err : pcsimus (ponerc universalia extra) 165, 190s. , 363; in logica 7h. , 95 ; ex ignorantia in­ tentionis Arist. 14, 1 6, 136, 206s. ; dc quantitate 198s. ; ex aequivocatione vocabulorum 170 ; translatoris 465. Erubcsctia et rubar 271. Esse : acpitur pro cstia 66; pro copula 397 ; pro re 310. et non es et propos. dc modo 459s. - obiectivum (sive cognitum) 359s. , 370s., 374. - omnc quod est, quando est . . . 419s. Esse exsisterc et conscqucntiae 322ss. Esse in : accipitur pro pl"2Cdicari 50, 53, 106, 1 70, 312, et pro es inferius 171 ; non est 'esse pars' 186. - in subiecto (vel in toto) 143, 149s., 172, 1 83, 1 85-88, 208.

55 3

INDEX IU : DOCTIUNA

Essentia 66. Est : in se neque verwn neque falswn 389. - ut secundwn ve! tertium adiacens 428-37, 44 1 . Et, pro : i d es t 283 . Eucharistia m. Evidentia futurorum : essentia divina 51!1. Exempla : manuducunt in veritatem 77; Arist. ponit ea 'ut sentiant qui addiscunt' 37, 45, 64, 68, 98s. , 1 1 8ss . , 1 57, 306s 327, 335 ; de materia aeris et ignis 1 2 ; de substantia et parti bus 227 ; non oportet omnia exempla explicare 224 ; de eis non est curandwn 247. Exercitati in logica 443. Experimentum : ex memoria etc. (Arist.) 45. Exponens (propos.) : affirm. et negat. 1 80. Expositores : a veritate coacti 240 . Extrema composita enunt. 443-56. .,

'Fabricata' per intellectwn 7. Facere et pari 297s. Fallaciae : accidentis 45 1 ; aequivocationis 3 1 3 ; con­ sequentis 89, 452, 530s. ; fig. dictionis 1 37. Cf Errar. Falsa : incipiunt esse vera 526. Falsitas in terminis generationis 497. Falsum : ex f. verum 423. Familia et linea praedicamentalis 40s. Ficta (idola) : universalia etc 359s., 366s. , 370s. Cf Conceptus, Universalia. Fides et scientia Dci 520s. Fieri in specie, pro praedicari de s. 1 26 . Figmenta : sunt imaginabilia 364 ; sunme verae res ? 367. Figura : clausio rei 283 ; ad f. non est motus (Arist.) .

284.

Figurae propositionum 489ss. Filius et pater 32. Fingere castra etc. 364. Forma : estne genus ? 187. - acdentalis 24. - corporeitatis 1 87. et figura 283s. - substantialis 86, 194, 235. Fortitudo et debilitas 318s. Futura contingentia 41 4-24, 439, 516, 520, 532-36. Cf Contingens. Futura sec . vocem 525. Fuscum 306s .

Genus (cap. de g.) 1 6-.30 ; multis modis dicitur 1 6-.30 ; principium generationis 1 7 ; ei suppo­ nitur species 1 9 ; praedicatur de pluribus diff. specie 20s., 26, pro individuis 92s., in quid 70s. , 102 ; importat rcs dissimiles 15s. ; importar to-

tum 29, 53s . , 74, 102, 1 05 ; est collectivum 46s. ; est unum sec . unam speciem 103 ; est commune communitate signi 22; aliquod g . e st species 109 ; es t medium concludendi nega­ tivam 77 ; continet speciem 1 06 ; abundat con­ tinentia 1 08 ; prius est specie 107, 1 13 ; praed. de pluribus quam species 19; transit in speciem 106s. ; simile est materiae 103s. ; aliquod g. habet tantum species sub se 75 ; habet proprias pas­ siones 85 ; quoddam g. est ad aliquid 293s. ; prius est sec . consequentiam 330 ; quomodo di­ viditur ? 330s. ; estne qualitas mentis ? 37, 48 ; non est substantia (Averr.) 1 4 ; non est materia nec pars speciei 16, 20, 22, 33, 73s . , 1 65 . esse i n genere (pe r se , per reduct.) 37, 207s . , 247. - et accidens 100, 1 12-16. - et differcntia 68ss. , 96-104, 1 10. et proprium 27, 109-12. et species : comparatia inter g. et s. 1 0-4-0 ; sunt conceptus (intentiones) in anima 14, 20, 98, 107 ; non sunt res (substantiae) extra 1 63ss . , 175ss., 180s. , 1 86 ; sunt secundae substantiae 1 63ss. , 180s. ; nomina correlativa et designativa 31s., 1 54s. ; colliguntur ex cognitione individuo­ rum 169 ; se ipsis differunt 27; non suscipiunt magis et mi nus 65s. ; subiacent accidenti bus 181s. ; sunt prius illis de quibus praed. 105 ; suntne in genere qualitatis ? 37 ; qua sensu sunt res ? 1 53 ; praedic. de rebus 14 ; supponunt pro rebus 20. - g eneralissimum 35s. , 38s., 40s., 44, 100, 165. - interempto genere etc 98s. , 101, 1 07 . - simplicium : non habent differentias 75s., 1 10, 1 57. - subalternatim et non subalt. posita 1 03, 1 56s . , 295s. - substantiae 256. Gnomon 335. Grammatica : agi t de voci bus 136 ; est species 294 ; est in subiecto 149. Grammaticus : dicitur a grammatica 144, 286 ; doctrina de comparatione 1 98, 291 . Gresbilc : differcntia ani malis 1 56. Grisaorus : discip. Porphyrii 9. Guillclmus de Ockham : non intendi t aliquid as rere ni si explanare intentionem Aristotelis, sivc fueri: vera si ve falsa 401 ; concedit quod prae-­ dicamenta non sunt tantum nomina 243 ; li­ bros quos exponere intendit vide sub voce Li ber. .

Habere : decimum praedicamentum 298, 30, 303 ; dicitur multis modis 337ss. Cf Habitus.

554

INDICES

Habitudo : non inhaeret subiecto 39 ; gencrum et spccrum 38s. Habitus : qualitas dc difficili mobilis 269s. ; dupliciter accip. Z73 ; est in prima specie qualit. 275, 295s. ; est tam qualitas quam ad aliquid 239, 24 , 293-96 ; omnis h. est dispositio Z70, Z72 ; est aliquid reale in anima 360; habcre h. non est h. '!IYlss. ; possibile est nullum habcre 3Cf7 ; idem h . non est crror et scicntia 249. - et privario 307-17. - intclectualis (logica) 3ss. , 373 (Arist.) . Hcri, cras : sunt in pracdicamcnto 'quando' 302. Hinbile 50, 80s. Hircocervus 364. Homcrus est poeta {Bocth.) 454. Homo : animai rationale 21, 37 ; substantia animata sensibilis 14 ; ; compositum ex anima et corpore 256s. , 452s. ; omnis h. est singularis 48s. , 82, 1 49 ; non est aggregatum 95 ; non est in su­ biecto 149s., 1 85 ; non subsistit praetcr 'risibilc' 1 30 ; non est 'homincs' 44 ; aliquis h. est magis substantia quam bos (Arist.) 178s. ; possunt es h. infiniti 353, 355 ; multi h. unum populum constituunt 4; h. est necesrio non Deus (soph.) 313 ; sec Arist. h. necesrio est 433s. ; h. non est alicuius h. 240; h. 'accidit' domino (Arist.) 255 ; h. est dominus asinorum 456. et humanitas : synon. sec Arist. 316. mortuus 452s. - si nullus homo cssct nisi . . . 386s., 434. - universalis : spccies specialissima 36, 38 ; non est animai 33 ; non est rcs singularis 28 ; non est in Sorte 34 ; non potcst ridere 28, 53, 82 ; converti­ tur cum 'animai rationale' 21 ; estnc qualitas ? 1 1 7 ; 'rcs univcrsalis' {Bocth.) 1 53 ; non est in subiecto (scd pracd. dc s.) 149s. , 185 ; significar homincs dum sunt 347. verus et pictus {Bocth.) 1 38, 142. .

.

Idem : nihil i. in Sorte et asino 22; potcst ncgari a se 141 ; non est in di versis locis 1 66 ; non est magis vcl minus tale 1 97 ; po test es in di venis praedicamentis 285, 295s. ; potcst es maius et minus 338 ; quac sunt idem, pracdicantur dc eodcm 308. Idea Platonis (Arist.) 24. Idioma Aristot. 266, 441 . Idiomata diversa et aequivocatio 140. Idola : ficta, conceptus etc. 359s. Cf Conccptus, Fictum. Ignorantcs logicam 3, 6, 10, 313. Ignorantia suppositionis multos decipit 381. Ignis : contrariatur acri 193, 195 ; si est, est dfectus

267 ; sempcr est calidus 314 ; non potest non cale­

faccre 479, 481 . Ilis et Hcrculcs 1 8 . Immutabile : reale e t complcxum 5 1 1 . Immutabilitas D ci e t futura cont. 524-31 . Cf Deus, Futura cont. Implicatio et propositio 387. Importata per subiectum et praedicatum 383ss. Impotcntia naturalis 276. Impositio nominum 34s . , 40 . Cf Nomina. Impossibile et non-possibile 471 . Incipit (vcrum esse falsum) 525s. Incomplexa et complexa 148, 1 58, 313, 372-76. Cf Complexa, Nomina, Propositio. Incompossibilia 523. Individuum : compositum ex materia et forma (Avcrr.) 1 3 ; an possit pracdicari ? 24 ; reliqucn­ dum est ab arte 44 ; omnis disciplina incipit ab i. 45 ; non sunt infinita actu 45s. ; dc uno solo pracdicatur 5 1 s. ; non significar, scd significatur 1 67 ; non facit per se unum cum alio (Arist.) 214 ; duplex acceptio 256 ; interrogationes dc i. (Avcrr.) 301ss. et species 34, 47s., 53s. Incsse, pro praedicari 1 1 1 . Inferius non praed. •dc superiori 50s. Infinita : non sunt actu 1 1 , 209s . (Arist.) ; eorum non est disciplina 44 ; i. actu vcl potcntia 45 ; non sunt infinirac relationcs 24 1 ; nec partcs in quanto 241 ; infiniti homines sunt possibilcs 353 ; i. possunt cognosci vcl diligi 355, et cnuntiari 495.

Iniustum : dc asino non dicitur 434s. Inscientia : accipitur pro errore 249. Instantia infinita 299. Instantia ve! signa naturae non sunt poncnda 327s., 533, 535.

Institutio nominum 347s., 374. Intcllcctio : vera qualitas 358 ; singularium et univ. 352 ; confusa 355 ; an se ipsa intclligatur ? 353s. ; an sint plures simul in anima ? 358, 376. - actus intclligendi : an conceptus ? 35 1-58 . Cf Conccptus, Intcntiones. Intelligentia prima 2fJ7. Intclligentiac separatae 166, 485. Intcllc : potcst errare 3; sec . Averr. unus in omnibus 1 2 ; patitur intclligendo m ; scit ve! ncscit sinc muta tione 525 ; multiplicitcr accipi­ tur 373s. lntclligere : primus actus est naturalis 481 . Intensi o et remissio 1 14. Intcntio auctorum attcndcnda 6, 228. Intcntioncs : animac (conccptus, pasoncs) fabri­ cantur ab anima 7 ; sunt conccptus seu voces

INDEX III : DOCTRINA

236; vocantur substantiae 1 8 1 ; suntne aliquid in re ? 365 ; quomodo opponuntur ? 3 1 1 ; i . animalis et hominis an correlati vae ? 32. - communes (univenales) : sunme subiective in anima ? 37, 1 89, ut qualitates ? 247 ; sunme actuS intelligendi ? 351-58. - primae et secundae (species, genw) 22, 86, 164, 219, 347, 502. Cf Concep t us, Genus , S peci es, Uni venale. Interemptio (ex duabw negativis) 1 1 2. Interimi : hoc est negari 107, 263s. Interpretatio : dupliciter 345s. Intergatio dialectica 445s. Interrogatio plures 44. Interrogationes et praedicamenta 301s. Ioannes : scitur a me es homo 467. Iracundw 282. Irrationalis opinio de conceptu univenali 350s. Ita : aequivalet propositi ani 1 62. Iudas : aliquando meruit 508. Iupiter et familia 4 1 . Iwtitia : qualitas animae 290 ; a n augeatur ? 29 1 s. Iwtus : a iustitia di ci tur 1 45. Lac album et dulce 58. Legere : est bonum 385. Liber (ostendetur in libro) : De anit1 5, 372, 480 ; in aliis libris 32 ; in l. Elmchorum 456 ; Ethicorum 320 ; in l. Physicorum 220, 224, 33 ; in l. Prio­ rum 463, 46 ; i n l. Stx Principiorum 243. Libertas et contingentia 422. Cf Voluntas. Linea : non est res absoluta 209s . , 217 ; partes eius copulantur ad punctum (Arist.) 205ss. , 221 ; se ipsa fini t ur 217 ; habet positionem 224s. ; l. in­ finita est imaginabilis 36. - recta fit curva per motum 284. Locw : ut civitas 1 8 ; ut genus 17 ; quantitas con­ tinua 204 ; aequalis locate 1 8 ; non est alia res a superficie 212, 220; non est in locate 30 ; 'ha­ bet' locatum 338 ; adquiritur in motu 30. ; copulatur ad terminum communem 205 ; sur­ sum et deonum sunt contraria 233s. - es in loco : idem ac non distare 30 ; an idem sit in divenis ? 1 66 ; circumscriptive 210. - et tempw : sunt pasiones (Arist . ) 230. - mutatio sec . locwn 332-35. Logi ca : quid est et de qui bus ? 3-7, 1 37. Loquendi ww (vul gari s) 1 83, 280s., 313.

Magis : non est idem ac perfectiw 179s. ; m. tale non semper maius 231 . Magis et minw suscipere ve! non s. 65s. , 1 14, 120, 123, 1 25, 129, 1 3 1 , 1 96s. , 228s., 237, 250, 290s. , 297. Cf Qualitas, Quantitas, Substantia.

555

Magnum : estne quantum ? 232. et parvum : non co ntraria ntur 1 93 (Arist.), 1 95s. , 231ss. Maius : dicitur ad aliquid 239. Malum : poenale ve! vituperabile 3 1 9 ; an contra­ rietur bono ? 318 ; si nihil es m . . . . 50. Manw : habens tres m. 83 ; abscisa 26. Materia : subiectum receptivum 178 ; an eiusdem rationis in omnibus ? 12, 195, 235 ; prior forma 73, 485 ; formatur a forma 1 47 ; privatur forma 308, 315s. et forma : non sunt praedicabilia 58, nec per se in genere 207 ; non sunt duae res (stricte) 21 6 ; sunt divisibiles et c:xtensae 1 65s. (Arist.), 208s., 223. Medicina et medicinale (Boeth.) 143, 1 46. Medicum es : proprium homini 80-84. Medium concludendi 30, 64s. , 75. Mel et dulce 27s. Mcliw : an priw ? 324s. Memoria : fit ex sensu (Arist.) 45. Mcndacium : fictio 366s. ; est vera res 367. Mens : est incorporale 15. Metaphoricae locutiones 54, 258. Metaphysi cus deliberat de natura conceptus 7, 10, 349. Milium 23 1 s. Mixtio : praedicatio contrariorum 124. - propositionum 522s. , 532. Modemi (errantes) 14, 1 6, 136, 1 98s. , 206s. Modi propositionum 457-68, 5 19. - et dictum 519. Modi significandi 242. Mons : parvus 231s. ; aureus 370. Mortale : differentia hominis ? 56s. , 68, 103, 1 19. Mortuw : non est homo 452s. Motum et quiescens 57s. Motus : sex species 332-37 ; in tribw ve! quattuor generibus est (Arist.) 301 ; an sit quantum? 226, 230 (Arist.) ; est a contrario in contr. (Arist.) 234 ; fi t sucve 235 ; estne ad quantitatem ? 235 ; non est in 'ad aliquid' (Arist.) 525 ; non es t alia res a permanentibus 220 . - localis 30. Movens : non omne m. movetur (Arist.) 240s. et motum (mobile) : respectu eiwdem 141 , 304 ; et quiescens 57s. Moveri : quomodo 'continet' ? 123 ; estne separa­ bile ? 93, 95. Multivoca 139. Multum et paucum : an contraria ? 193 (Arist.), 1 95s. , 23 1 ss. Musica : nomen aequivocum 1 45. Musicum album : duo pracdic a t a 448.

556

INDICES

M utati o : sex modi 332s. ; ab habitu ad priv. 316s. ; sec . locum 332-35 ; et veritas propos i ti on i s 525.

Natura : defectus eiw 83 ; transferri in naturam (Arist.) Z73. Navale bellum 416s, 420. Naves : quaedam non habent remos 252s. Navigatio 78s. Necesum : principium omnium 484 ; immuta­ bile 530. Neces es possibile es etc. 477-92 ; an omne quod est quando est ? 419s. Necesitas et futura contingentia 414-24. Cf Con­ -

tingens, Futura. Negatio : orario negativa 309 ; opponitur affirma­ tioni 397s . ; uni una 410s. ; in propos. de ines et de modo 462 , 464s. ; addita verbo ve! modo 457ss. ; infinitans 437 ; eiusdem a se 141 ; quod negatur a specie, etiam a genere 166s. ; est de esa hominis (soph.) 313. Negativa (propos.) : immediata (Arist.) 296. Cf Propositio. Nigredo in corvo et Aethiope 87ss. Nigrurn et supposi ti o 95. Nihil : quod non est 310. Ninive destructio 513. Nix est semper alba 314. Nomina (cap. de n.) 377-82 ; dicuntur multipliciter 38 1s. ; sunt ad placitum 1 83 ; sunt voces signifi­ cativae 239, 377 (Arist .) ; sunt qualitates 239 ; habent def. quid nominis 146, 172 ; non fun­ dantur in re 258 ; per se nec vera nec falsa 373, 439 ; significant primo res 502; imposi ti o 286, 306; licitum est n. fingere 252ss. ; singularium praedi c . de uno solo 26 ; veri ficati o 2-6 ; de cis est liber Periherm. 346. - abstracta et concreta 145ss. , 164, 1 72, 1 74s. , 291. - appellativa et propria 145. complcxa et inc. 148-54.

- contraria : signa contrariorum 289. - correlativa (nomina, non res) 32. -

-

-

-

designativa (genw etc.) 154s. et verbum : sunt dictiones 394. finita vel inf. 381s., 388, 4Z7-30, 50 . interogativa, quandoque deficiunt 303 . nominum (genw, spc:cies) 154s. (Boeth.). relativa 242, 24, 246s. , 250, 254; sunt in genere relat. (res i n g. subst . ) 24 , 251 ss. , 294. significatio et suppositio abstractorum et con­ cretorurn 172. Cf Suppositio. substantiarum : sunt accidentia 1 83 ; vocantur substantiae 440s . transposita 440s.

univoca et aequivoca (eadem) 140. Cf Abstractum, Concretum, Vox. Non : responsio completa 439. Non curit : an una dictio ? 386s., 428. Non-Deus : an negati o ? 313. Non-ens : intelligitur 36, 388, 455. Non-homo : nomen infinitum 38 1 . Non posibile non etc. 53 5 . Nos sumw principia futurorum 419. Notitia intuitiva et propos. contingentes 518. Nugatio 447. Nullw : non est terminus univ. 437. Numerus : non est res absoluta 212s., 220; large, stricte 2 1 6 ; quantitas discreta 204 sine positione 225s. ; non habet materiam ex qua (Arist.) 213 ; non requirit distantiam 2 1 5 ; non est per se unus 241 . e t tempw et orario 225s. ,

Obiectum scientiae 5, 339. Obliqua : casus nominum 382. Ockham, v . Guillelmw. Omne quod est quando esr . . . 419s. Omnis : non est terminw univ. 403s., 437. Omnis homo : totum in quantitate (soph.) 405. Opinabile : non ens, non est o. 455. Opinio : primo vera, post falsa 20. ; 494 ; simplex ve! non 499 ; an suscipiat contraria ? 20. Opposita : duplex acceprio 31 1 ; non sunt circa idem 70, nec simul vera 459s. ; o. conrradicto­ rie 31 7 ; o. relative 303ss. Cf. Contraria, Con­ tradietoria. Opposiriones (cap. de o.) 303-21 ; enuntiationum 396-406 ; propositionum (verae-falsae) 406-24, 432s. , 436 ; propos. modalium 457-61 ; gene­ ratio corruptioni ? 337. Oppositum in adieeto 452, 456. Orario : triplex (Boeth.) 374s. ; large, stricte 390 ; vox significativa (Arist.) 389s. ; quantitas di­ screta 204 sine positione 225s . ; non est alia res a qualitatibus (vocibw) 213s . , 220 ; suscipitne contraria ? 20. ; ea dem o. est primo vera, postea falsa 20. ; quaeda m nec est vera nec falsa (aequiv.) 412s. plures : per aequivalentiam 412. vera : significat si c es 201s. ; in eo quod res est ve! non est (Arist.) 325, 3'7:7. Ordo : in disciplinis 324 ; vocum et conceptuum 347s. praedicamentalis (o. conceptuum) 36, 215. ,

Orestes, a Tantalo 18.

Par et impar 306. Pars : stricte, large 225 ; integralis ve! organica 34 ;

557

INDEX III : D OCTRINA

estialis et subicctiva 47s. : continetur in toto 53s. : non indiat totum 180.

Participa.ri : pro praedica.ri ve! subici 1 14, 1 17, 120, 1 25, 145 ; es minw commune 49s. : re et no­ mine 145. Pa.rticipationc speciei . . . unw homo ((Porph.) 4649 ; acqualis partic. 1 3 1 . Participium : e t verbum idem nomen 145 ; verbo cognatum est (Bocth.) 379 ; potcst es subicctum 428. Particularc : dc p. non est dcmonstratio (Averr.) 12s. Particula.rcs et indcfinitac (propos.) convertuntur 1 7 1 , 407s. Cf Propositio. Parvuli et Baptismw 536s. Paso : multipliciter accipitur 2ns. ; expnm1t cxtrinscum rei 64 : non sunt rcs scd praedian­ tur 52, 85, 95s. ; praediabilis per se scdo 278 ; sec cas non dicimur quales 279s. ; cadcm apud omnes 371s. actw potentiac appetitivac (Arist.) 278. :mimac (conccptus) : idolum, fictum, qualitas, intcllcctio 348-71 ; qualiw (Arist.) 372. et pasbilis qualitaS 276-81. Cf Conceptw, In­ tentio. Pater : qui genuit 32 ; genw dcscendentium 1 7 ; nomen connotans filium 159 ; nomen es t i n ge­ nere rclationis 239s. , 243s. , 257. - est filiw 140 ; p. est, igirur f. (coru. formalis) 259. PaternitaS et filiatio 257. Pccatum et reprobatio 508s. Per se et per accidcns (propos.) 6, 63ss. , 255ss. , 466. Perceptibilc disciplinac 64. Perfcctio simpliciter 531 s . Perihermenias : ag i t d e vocibw etc 136, 345, 399.

.

402.

Perimi, pro ncga.ri 98s. Peripateticorurn dieta 10. Petrus : pracdcst. , damnatus 537ss. - et Paulw : pccavcrunt 508. Philosophi : rc scntientcs 1 4 ; intentio corum 45 ; opinio dc accidente inseparabili 8&. , et dc spe­ cie 104s. Pinda.rus Thebanus 18. Placitum irutituentium et utentium 326. Plato : Athenicnsis 1 8 ; iubet ad specialisma quio­ sc 44s . ; opinio eius dc mutationc (Aver.) 525. Ploratus, ri sw etc signifiant naturaliter 380s . PluralitaS non est poncnda : species s uperflui t 351 , fictum similiter 361 . P ocna damni et scns w 537. Populw : quantitas 216. Porphyriw : subicctum et utilitas libri P. 8s. , 135 ; abstinet ab altioribw quacst. 1 0 ; admitteret :mi.

mal es nccum 51 ; nomen individui vocat individuum 52. Positio : ccrtus ordo 215, 30 ; dicitur ad aliquid 239 ; ut scdct vcl iacct 303 ; nomcn relativum in lingua Grac ? 248. - et quantiw 2245 . Cf Quantitas. Possibile : dicitur dupl. 46 ; acqui voce dicitur 482s. ; p. es, p. non es non opponuntur 458s. ; po­ sito p. in es non acdit impossibile 523. et contingcns : an convertantur ? 486, 491. - scquitume ad ncc es ? 4n-92 . Cf Contingcns. Post omnem dicm crit aliquis dies 443. Potentia : naturalis ve! impotentia 269-n ; rationa­ lis vcl irrat. 479s. ; acri va 529 ; rca1is 53 ; valcns ad apposita · 533ss. : manifesta (Scot.) 479s. ; nulla est si non potcst reduci in actum 105. Pracdcstinatio 507-19. Pracdcstintorum numcrw 527s. Pracdiabilia (5 univcrsalia) �131 ; quinque voca­ bula 91s. ; p. dc uno ve! dc pluribus 23, 1 1 3 ; divisio eorum est divisio conccptuum 23s . communes proprietatcs corum 92.-96. Cf Ao­ cidcns, Differcntia, Gcnw, Proprium, Species. Praediamenta : dccm principia 41s. ; voces, in­ tentioncs, conceptus 157-61 ; non sunt tantum nomina 243 ; non distinguunrur a parte rei 229 ; numerus et sufticientia corum 157-61 ; in omni p. est gencralismum etc 35 ; quomodo signi­ fiant ? 43. es in p. : dupliciter 246; an idem in diversis ? 246, 285, 295. et rcs : non est similis distinctio 1 60, 296-303. linea praedic. 31 , 36, 4 1 , 151s. , 180s., 183, 189, 225, 243, 246, 295. - postpraedic. 303. scx ultima : non sunt rcs absolutac 298s, nc inhaercnt substantiac 332s. : acpiunrur ex in­ terrogationibus 301 : connotant extrinscm rei 245s. Pracdiamentorum libcr : :agit principaliter de vo­ cibw 9s., 135s. (Bocth.), 148, 164, 174, 189, 229, 236, 289, 345s. ; habet duas ausas 135 ; habet multa subiccta 135, 1 38 : pa.rs specula­ tiva, pan practia 1 37 ; utilitaS 136s. ; divisio 138. Pracdiarc (praedica.ri) : idem dc se 25s. ; idem ac acdcrc, incs, inhacrer 8 1 ; in quid vcl in quale 22s., 28s., 70s., 1 1 5, 1 55, 171 : per se 63 ; primo 95s. ; sec nomcn vcl dcitionem 1711. ; sec . acdcns 454 : privative 4341. ; dc pluribus (ut univ. , vcl cum signa univ.) 921. , 169 ; dc praediato et subiecto 154, 173s . ; pro re 306 ; extra (divisim) 4465. .

.

558

INDICES

Pracdicatio : per se primo ve! secundo 27, 64s., 268s., 294 ; nominis concreti 24s. ; denomina­ tiva 146 ; univoca 1 88 ; in quid 255s. ; per acci­ dens 448s. ; superioris de inf. 407. Pr.tedicatum : supponit pro subiecto 25 ; omne p. est aequale ve! superius 50; p. universale et pro­ positio vera 404s. ; quoddam competit exsi­ stenti et non exs . 455s. Praeiae : aequivocum 107. Praepositiones 378. Praescientia divina 507-19. Cf. Deus. Praeteritum et futurum non sunt 2 1 1 . Pravus potest fieri studiosus 315. Priamus 30. Primo : praedicari p. dupliciter 95s. ; p. vera, p. falsa 498. Principium : quod est communius 19, 42 ; p. in numeris est unitas (Boeth.) 1 42s. ; sunt priora conclusione 324. Priora : magis communia 107. Prioritas consequentiae 42, 101, 105, 107, 1 13, 261s., 322s. , 519. Prius (cap. de p.) 321-2!1. - et posterius 262. - et simul : aequivoca 33 1 . - natura 261 s . , 299, 325-28. Privatio : non est privari 307ss. ; duplex acceptio 3 1 5s. ; non est in re 309s. , 316. - et habitus : circa idem 307-17. Procesus in infini tum 214. Producens 1 47. Pronomen 417, 428, 467. Propheta et prophetia 513. Propinquitas 30 . Proposi rio : docetur in logica 4, 6 ; constat ex su­ biecto et praedicato 358 ; ex passioni bus animae 362 ; est aggregatum 389 ; estne actus intelli­ gendi ? 356s. ; an vera qualitas ? 358 ; est obiective ve! subiective in anima 312s. ; partes propos. : res, intentio, vox ve! scriptura ? 3 1 1 ; an com­ ponatur ex rebus ? 354 ; alia concepta, alia pro­ lata 358 ; est quanta et qualis 485s. - aftiva et negativa 387. - convertibilis 442. - copulativa 141, 4911. - de futuro 414s. , 432s., 538. - de ines vel de modo 406s. - de posbili etc. 458s. de recto 25. - disiunctiva, quando necesia ? 420. - hypothetica 46. - in anima (mente) 25, 4!, 148s. , 1 58, 354-58, 4011. - incompossibilis 234s.

indefinita 407s., 435s., 50. modalis 457-68 ; et sensus compos. et divis. 417. necesa 257, 307 ; dilfert a 'de necesio' 466. negativa (negans differentiam) 75. plures 413s. , 444s., 447, 449. singularis, partic. , univ. 155, 399-402, 438s. ; s. vera de praeterito est neces 416s. - temporalis (ome quod est etc.) 420s. - vera : quando ? 25 ; sola p. est vera 374 ; ex eo quod sic est a parte rei 4 1 8 ; propositio si non est, non est vera 327 ; non requirit es rei 327 ; est vera vel falsa 1 62, 406-24 ; eadem p. est vera, falsa, neces. , imposs. 413 ; vera per se. falsa per accidens 497 ; vera de praeterito, neces . de praes. 507s. , 534 ; p. vera ab aeterno, falsa modo 51 O; mutatur a veritate in fa!s. 5 1 1 s. Cf. Enun­ tiatio, Oratio, Veritas. Proprietates : non sunt in re, sed praedicantur 53 ; p. generis et speciei 50, individui 51ss. ; commu­ nes quinque univ. 92-96 ; substantiae 182-202 ; qualitatis 292s. Proprium (cap. de p.) 80-85 ; nomen aequiv. 81 ; necessario praedicabile 1 6 ; dicitur quattuor mo­ dis BO ; convenit amni, soli et semper 127 ; dc una sola specie praed. 27s., 93, 1 1 1 , 124s., 131 ; est convertibile cum specie 80s. , 94, 1 1 1 , 121 , 124, 131 ; praed. de contentis sub specie 1 10s. ; non est res 8 1 , 83s. , 120s. , 1 30 ; importat extrin­ secum 29 ; accidit, id est praedicatur 81 ; poste­ rius est genere 1 10 et specie 126 ; potestate adest subiecto 126s. ; accidens et differenti 55s. - comparatum : ad genus 1 09-12 ; ad speciem 124-27 ; ad differentiam 1 20s. ; ad accidens 129ss. - et accidens inseparabile 88s. - interempto p. interimuntur . . . 1 1 2. Pugilatores 274s. Pugilatoria an 286s. Pulcritudo : debita pro portio 271 . Pulcrum , turpe : q uarta species qualit. 283 . Punctus : non es t re s absoluta 206-09 , 217, 221s. ; est nomen ve! intentio 217 ; est indivisibilis 208 ; estne in genere quanti t. per reductionem ? 207s ; est principium lineae (Boeth.) 142s. -

Quadranguus 335.

Quadratura circui 261, 263. Quadrupes 99, 1 18. Quaestiones de quid et de quale

28s., 1761. , 180. Quale : praedicare in q. 28s. ; ut album (et suppositio) 219 ; dicitur denominative a qualitate 286s. - interrogatio per q. 302. Qualitas (cap. de q. ) 268-8 ; ut album (Arist.) 161 ; dieitur multipl. 271 ; secundum q. quales dici-

559

INDEX III : DOCTRINA

mur 268s. ; pracdicatur secondo modo per se 268s. ; prima vel scda 1 64 ; estne in substan­ tia ? 23 ; sola q. est augmcntabilis (Arist.) 250 ; inhaeret vel advenit per motum 287 ; suscipit magis et minus 29s. ; intensa ve! remissa 272 ; omnis q. est alicuius q . 243 ; contrariatur qua­ litati 235s. ; an se compatiantur ? 194s. - et nomina concreta 272, 291 . - genus q. : non es t res extra 159s. ; nomina sunt in g. qualit. 293. - in anima : ut virtus et scientia 248s. ; wùvenalia, propos. , syllog. 369 ; an repraesentent res extra ? 349 ; ens reale 361 ; non est 'animai in com­ mwù' 350. - modi 271 . - proprietates 29s. , 2896. - species 269-84. Quando : octavum praedic. 1 6 1 , 298 ; non est alia res ab absolutis 299. Quantitas (cap. de q.) 203-30 ; substantia cocxistens corpori maiori ve! minori 24s. ; connotat extrinsecum materiae 245 ; sec Arist. non est res absoluta, alia a subst. et qualit. 1 98 , 205-24, 23, 235, 284 ; praedicatur contingenter 229 ; aequale ve! inaequale contingit sec q. 237s. ; Arist. non enumerat omnes cius species 224, 228 ; nihil contrariatur ei 1 93, 195s . , 1 99, 233-36 ; non suscipit magis et minw 236s. ; ad q. est mo­ tw 234 ; q. quae est albedo contrariatur . . . 23 6s . - continua et discreta 204s. , 221 , 302. - habens positionem ve! non 215ss. , 224ss. - per accidens 226-30. Quantum : idem ac quantitas 2 1 9 , 228; acquale ve! inacquale 237s. , 241 . - interrogatio d e q. 302 . Qui d e t quale : interrogationes 70s. , 302. Quies 335s. Quod quid et quidditas : synonyma 3 1 6 . .

.

Rarum et spissum : positiones 285. Ratio : definitio, descriptio ve! conceptw 60, 140, 1 44, 171ss. - agere sec rationem 480. es eiusdem rationis 4. Rationale : substantia potens ratiocinari 187 ; prae­ dicatur in quale 70s. ; 'continet' Deum et ho­ minem 96s. ; non habet sub se species 99 ; per r. homo differt ab equo 55 ; importat animam intelvam 16, 23, 56, 147. - et ratione uri '17s. Rationalitas : idem quod anima intellectiva 23. Receptio et deperditio : pasiones 27. Rectitudo et curvitas 283. Rectum et obliquum 253. .

Regnum : quantitas per ac dens 228s. Regreso a privatione 3 1 5s. Regulae : conceptiones animi 138. - conscquenti arum : a negatione superioris 323 ; a negativa de praedicato finito 433 ; ab af tiva de praedicato finito 435 ; ab afmativa de praedicato privato 435 ; ab inferiori ad superiw 323 ; ab universali ad singulare (habet instan­ tiam) 424 ; ad aftivam de praedicato finito 432s. ; diversorum generum non subalternatim positorum 1 56 ; ex negativa de praedicato finito (infinito) 438 ; non refert transponere adiecti­ vum et subst. 442 ; non stant simul, ergo . . . 476 ; quidquid stat cum antecedent 474 ; quidquid sequitur ad consequens 478 ; prius est a quo non convertitur cons. 323 ; si oppositum de apposito 531 ; quidquid praedicatur de subiecto, etiam de praedicato 1 54. - de coniunctis 454. - de singularibw et praeteritis 417. - generales : negandae in propos. de futuris cont. 424. - propositio vera de praesenti, necesa de prae­ terito 5 1 5 . Cf Consequentia. Relatio seu ad aliquid (cap. de r.) �8 ; sec Arist. non est res alia a fundamento 84s. , 1 99 , � . 250 ; individua relationis sunt nomina 247, 257 ; non praedicatur in quid 245 ; advenit alicui ipso non mutato (Arist.) 245 ; 'fundamentum rela­ tionis' non legitur in libris Arist. 258. - actio, passio et r. 43. Cf Ad aliquid. Relativa : dicuntur ad aliquid (Arist.) 265 ; sunt nomina, non res 147, 239, 251ss., 259, 310 ; suntne in genere qualitatis ? 293ss. ; non possunt sciri nisi sciatur ad quid dicuntur 265 ; quaedam sunt contraria 248s. ; exigunt correlativa 24 ; multa sunt simul natura 258s. , 262 ; quaedam neceso, quaedam contingenter praedicantur 267 ; aliqua suscipiunt magis et minus 250; di­ cuntur ad convertentia 251-58 ; posita se po­ nunt 258s. - et connotativa 1 4 1 . - proprietates relativorum 248-68 . - secundum es et sec di ci vel sec rem et rationem : non est distinctio Arist. 26. Cf Ad aliquid. Relative apposita 304s. Cf Opposita. Remus, alicuius r. 252. Reprobatio et pectum 508s. Repugnantia propos. 6, 409s. , 4892. Res : omnis est singularis et individua 13-16; nulla est praeter absolutas (Arist.) 84s. ; est materia, forma particularis vel comp. 58, 73s. (Aver.) ; substantia vel qualitas 24 ; omnis est per se .

.

.

560

INDICES

eadem ve! per se divena 1 1 ; quaelibet potest habere nomen 1 1 ; an r. extra praedicentur et subiciantur ? 24, 26, 149 ; non 'dicuntur' (Boeth.) 1 58 ; nul est univenalis 243, 353, 362s. ; eadem non est in diversis generibw 246 ; sunt augmen­ tabiles 291 ; omnis r. nomine aut definitione monstratur (Boeth.) 139 ; non distinguuntur ut conceptus ve! praedicamenta 1 58ss. ; impor­ tantur per voces 229 ; non susci p i unt magis et minus 291 . - accipiuntur res pro intentionibus, vocibus e t terminis 1 53, 312, 3Z7, 399-403. - divisio rerum quadrupla (Boeth.) 1 505. - et signa rerum (Aug.) 368. - et significatio : iunctae sunt (Boeth.) 139. - in anima ve! extra 1 55. - nomina sunt acquivoca (non res) 139 (Boeth.). Respectus : 'si ponantur' 299 ; non sunt infiniti 30 ; et praedestinatio 507-19. Cf Ad aliquid, Relatio, Relativa. Responsio : dooetur in logica 6 ; fit per differen­ tiam ve! per accidens 28s. ; extranea 1 80 ; trun­ cata 394. Revelata a prophetis 5 13. Rhetorica et poetica 391 . Risibile : quod natum es t ri dere 80-85, 125 ; pro­ prium homini Zls. , 80s., 83 ; praedicatur primo de hoc communi 'homo' 52s., 81 s . 1 1 0 ; non praedicatur in quid 22s. ; non importat rem ,

inhaerentem 52, 84s. - et suppositio 95. Risus, ploratw etc. : naturaliter significant 378. Roma 142, 1 62, 524, 526. Romani : unum genus 18. Romulus (genus R.) 17.

Sanetorum auctoritas 517s. Sani w: debita proportio 271 ; dupliciter accipitur (Averr.) 368. Sanum : animai ve! diaeta 153. Sapiens, denominatio et virtus 145. Scibile 26Q.. Scientia : eius species 30 ; res simp lex 1 57 ; vera qualitas 368 ; adquiritur per doctrinam 229 ; an in genere qualit. ve! relationis ? 24, 2461., 525 ; est 'in' et dicitur 'de' subiecto 149s. ; est de universali bus pro individuis 45 ; nul est bipes 1 56 ; an una numero ? 3s. , 8, 345s. ; 'ha­ bet' obi cctum et subicctum 8, 339. - naturalis 6. - practica et spe . 7 (Avic.), 137. - realis �-cl rationalis 7. Scientifioe procedere 45.

Scire : stricte et large 5 1 8 ; nihil scitur nisi verum (Arist.) 422, 516. Scotus : errat de instantibus naturae 535. Scriptura et vooes : ordo in significando .347s. Secundae intentiones, v. Intentio. Sedere et stare : positiones 239. Sensatio : pasi o Z79. Sensibile : prius est sensu 260s. ; s. peremptum pe­ rimit sensum 26. Sensw : est singularium (Arist.) 45 ; convenit ani­ mali primo 125 ; ex s. fit memoria (Arist.) 45 ; omnis s. est in corpore 261 ; s. patitur quando sentit 27 ; accipitur a sc:nsationc 263. - et passioncs 27. - s. est, igitur sensibile 262. Sensus compositionis et divisionis 417, 465, 467, 486-90, 519, 532. Sermo : de virtute (proprietate) sermonis (vocis) Bs. , 43, 49, 58, 1 1 9, 172s., 219, 228, 258ss., 289, 3 1 6, 336, 367, 378, 394, 403, 420, 422, 454, 501 ; virtus s. cognoscitur per logicam 6. Sermones : sunt opera nostra 137. - auctorum : non sunt sumendi in sensu quem faciunt 49, 259. Sex principia : non praedicantur in quid 246. Signa : non sunt sua significata, sed declarant 14s. ; communitas signi 22 ; magis et minus commu­ nia 37s. ; voluntarie instituta 149 ; vocantur substantiae l n ve! res 368s. - rerum in mente 372. Cf Res. Significare : exprimere, declarare 38 ; acque primo 34 ; competit tantum nominibus ve! concepti­ bus 1 92 ; contraria 289. - et consignificare : differunt 383. Significatio vocum et conoeptuum {ordo) 229, 347s. Simile et dissimile : connotant aliquid 246 ; dicuntur magis et minus 250. Similitudo : duo alba 43 ; et impositio nominum 142 ; et aequalitas 237 ; inter cognitionem et co­ gnita 355. Simplicia : habent solum causam efficientem et fi­ nalem 5 ; non habent differentias esales 69, 75, 158 ; non defi.niuntur {Aristoteles) 46, 69, 171. Simul : tres modi 329-32 ; natura ve! tempore 329s. Singularia : dupliciter 40. ; nomina eorum de uno solo praed. 26 ; sunt in genere 37 ; non dicuntur de subiecto 149 ; primo intelliguntur 1 69. - et univenalia 398-402. Singultus et gemitus 357. Sol : potest illuminare et non i. 48s. ; produci t vermem 86s. ; dissolvit et constringit 297.

INDEX m :

Sonus : an primum obiectum auditus ? 1 84 ; o. so­ nus est qualitas 213s. ; quidam non est vox 3Tls. - brutorum : naturaliter significat 380. Sophismata : et syllog. demonstrativi 6; et ignoran­ tes logicam 313. Sorex - rcx 390. Sortes : aequivoa: pracd. de pluribus 26 ; est vox vel cona:ptus 1 68 ; nec dicitur nec est in su­ biecto 1 50 ; differtnc a ho mine ? 443 ; si sedet, postea neo sedi t 509. - albus : non est aggregatum 58. - et Plato : binarius 220 . - mortuus : non est homo 256s., 452s. Specialissimum : tripliciter 40. Species : unum quinquc univ. (cap. de s.) 30-54 ; intentio animae 34 ; estne qualitas ? 48 ; significa t individua 34, 93 ; sola s. definitur 1 0 ; non componitur ex genere et diff. 72 ; praedicatur in quid 33, 105, 127s. ; importat totum 1 1 7 ; sunt finitae 45 ; praedicaturne una d e alia ? 219 ; an omnis s. habeat individua ? 256 ; semper adest subiecto dum est 126s. ; una s. non componit cum alia 1 1 8s. ; participatione speciei plures ho­ mines unus h. (Porph.) 46-49 ; quod negatur a contentis, etiam a s. (Arist.) 175 ; quaedam importat res sine connotatione 219s. - comparata ad accidens 128s. - et diferentia : sunt intentiones in anima 72 ; non omnis s. habct dif. 46, 69, 72, 1 08 ; s. et d. sunt simul natura 331 ; s. 'habet' d. 339 ; com­ paratae ad invia:m 1 1 6-19. - et gcnus : comparantur 104-0 ; s. ponitur sub scu 'continetur' sub genere 19, 3 1 , 33, 106, sed non est pan generis 47s., nec subiecta generi 178 ; quomodo praedicantur ? 26s. , 50, 93s., 108, 408 (Porph.) ; quaedam s. habct plura go­ nera non subalt. (Arist.) 103 ; quaedam s. est magis substantia quam g. 176s. , 1 96 ; s. potest es g. 125 ; s. est relatio, g. qualitas 295 ; quod negatur a s. ctiam a g. 166s. - et proprium 124-27. - homo : non est animai (sed iste h.) 33. - specialisma 15, 40, 44, 93, 173, 179. Species intclbilis : causata a re estne ponenda ? 30s. ; lapidis in anima (Arist.) 31 ; ponentes s. 328 ; estne paso animac ? 350s. Spiritus : anima intcllectiva 369. Stare simul (propos.) 409s., 423. Statua: ex acre et figura 71. Studiosus : dicitur propter virtutcm 287. Subcontrariae : possunt es simul verae, non fàlsae 70, 404, 406-09. Cf. Propositio. Subicctum : accipitur pro contento ve1 pro s. ao­ cidcntis 86, 129, 153 ; dici 'dc' et 'es in' su-

OaRAM, OPDA

PHILOSOPCA D

561

DOCTRINA

biecto 149-54 ; s. propositionis (Boeth.) 154s. , 169s. ; finitum et inf. 439s. et praedicatum � non sunt idem 25 ; sunt voccs 40 ; quid important ? 384. - scicntiac 5, 8, libri Pcriherm. 345. Subsistcre: pro praedicari 90. vel pro subici 126. Substantia (cap. de s.) 162.-82; gcnus gcneralissimum 36, 38 ; materia, forma vel compositum (Arist.) 165s . , 209, 22. ; non componitur ex substantiis 14 ; componi potest ex partibus 61 ; alia corporea, alia inc. 76, 295s. ; non est species 39 ; prior est acidente 322 ; una est perfectior alia 1 97 ; participat una specie sed multis accid. 128 ; quac pluribus est subiecta, dicitur magis s. 178 ; sola s. definitur (Arist.) 62 ; nulla s. est universalis (Arist., Aver.) 13s. , 151ss., 209 ; di­ citar universalis a Boeth. 150s. ; per sui mutatio­ nem suscipit contraria 27, 1 98-202, sed nihil est ci contrarium 1 93-96 ; non cognoscitur directc et in se 52 ; s. individua primo addiscitur 169 ; an concedi possit 's. est linea' , 's. es t superfi­ cies' etc. ? 219. - communitates (proprietates) substantiac 182-202. et qualitas : nihil est extra nisi s. et q. 240 (Arist.), 244, 257. et quantitas : s. est q. 210, 218s., 227 sed non neo 227 229. - interrogationes de s. 301ss. (Aver.). - nomcn substantiac, id est definitio 143, 155 ; nihil connotat 159 ; videtur 'hoc aliquid' signi­ ficare (Arist.) 167, 189ss. ; ponitur in linea prae­ ,

,

di camcntali 181, 346 ; praedicatur de nomini­ bus 1 68 ; vocatur substantia 190s., 265 ; dici­ tume ad aliquid ? �7. prima : res extra vel nomcn rei. 164, 168s. , 179s. , 1 83 ; de ca praedicatur secunda (Boeth.) 170 ; maximc dicitur s . 163s., 176 ; prius est subicctum accid. quam secunda (Bocth.) 169 ; alia sunt 'in' vcl dicuntur 'de' s. p. 173s. ; 'hoc aliquid' si­ gnificat 167 (Arist.), 189ss. ; nulla est in su­ biecto 1 82s. ; una non est magis s. quam alia 179s. ; eis non rcmancntibus nihil remanet 175s. - secunda: significat quale quid 190s. ; est intcn­ ti o vel vox 164s., 168, ut genera et species 176s. ; in cis sunt s. primac 1 63 ; non sunt in subiecto 1 85s. , sed praedicantur de su b. 174, 188 ; indi­ cant s. primas 180s. ; sunt signa secunda 1 82 ; non sunt substantiac 175, nec significant 'hoc aliquid' 189s. separatae : sunt in genere 74, et in actu 485. Cf. Accidentia. Sucva 2 1 1 . Cf. Continua, Quantitas. Supracaclestia et motus 95.

36

562

INDICES

Superficies : non est res absoluta 209s . , 217 ; partes s. copulantur ad lineam 205. Supedl.uum non est ponendum 210. Cf. Pluralitas. Superius et inferius : per praedicationem 27, 36 ; univoca 139. Suppositio : personalis (significativa), simpkx, ma­ terialis obiter memorata 14, 21, 25s., 27s., 33, 37, 48, 58, 82, 93s . , 99, 101, 105, 1 09, 1 1 1s., 1 19, 121s. , 127, 136, 141s. , 150, 155, 162, 168, 172, 1 83s., 195, 216, 219, 227, 236, 246, 296, 313, 320, 323, 330s . , 346, 352, 381 , 385, 405, 434, 438, 502. cactatis 310.

408s. ; simplex 433. Cf. Nomina, Praedicamenta, Praedicatum. Ternarius et partes eius 212s. Theologi : de concreto et abstraeto 287; de uno quod est plures res 40 ; de scientia Dei 422. Timidi 27. Totum et partcs 47s. , 105, 1 82. Transitus de contrad. in contrad. 30. Cf. Contra dictoria. Translator non distinxit sensum compos. et div. 465s. Transpositio nominum �3. Tunica : aequivoca 412.

- chimaerae 365ss.

- confusa et distributiva 108. - concreti et abstracti 260, 289. - et actus cxerciti et signati 312. - et dietum propositionis 465. - et homo mortuus 453. - et relatio 258, 294. - ficti 360s. , 371 . - non pro aliquo (sed denotatur s.) 366. - numerorum 220 . - pro possibilibus 353. - proprietatum 53. - qualitatis in anima 361 . - respeetu obliqui 382. - synonymorum 289. Suppositioncs novem pro futuris cont. 514-19. Sursum et deonum 234. Syllaba : brevis ve! longa 204; non significat 390. Syllogismus : doc in logica 4, 9; estnc vera qualitas ? 358 ; componitur ex passionibus ani­

expositorius 49. primac figurae 156. sophisticus et demonstr . 6. Syncategoremata 357, 378, 456. Synonyma : supponunt pro eodem 289.

Ubi : nonum praedi camentum 298 ; non res absoluta 29. ; intergatio 302. - et positio et situs 225s. Uni tas : est indivisibilis (Arist.) 214. Unitates : sunt eiusdem rationis 213. Univenalia : subieetum libri Porph. Bs. ; quinque praedicabilia 8-131 ; eorum sufficientia 15s., 91s. ; duplex acceptio 405 ; nullum est extra ani­ mam 1 1-1 6 ; nullum est substantia nec pan substantiae (Arist. , Aver.) 13ss . , 1 65, 167 ; non fiunt particularia 1 5 1 ; sunt principia artis et scientiae (Arist.) 45 ; declarant substantiam rei (Averr.) 15, 402s. ; accipiuntur per experimen tum (Arist.) 45 ; praedicantur de pluribus 401. communcs proprietates 92-96. conceptus universalis 349-7 1 . e t singulare 3 98-402 . Cf. Conceptus, lntentio, Passio, Praedicabilia. Univoca : ut animai, homo (Boeth.) 139 ; post fieri aequivoca 140s. ; quorum nomen et ratio (definirlo) eadem 144. - et substantia secundae 1 88s. Cf. Ens. Univocatio : stricte et large 1451. Unum : prius quam duo (Arist.) 324. - per se 1 65, 212, 223. Urina et sanitas 249, 289.

Tactus et gustus 279. Tempus : quantitas continua 204, sine pOS1ttone 225s. ; paso magis (Arist.) 230 ; non est res abso­ luta 2 11, alia a motu 220 ; partes eius copulan­ tur ad p racsens 205 ; partcs t. non permanc:t 225. - et instantia temporis 327s. transitus temporis et veritas propos. 525. Tenebra : privatio lucis 316. Termini generationis 4rr7. Terminus : intelgitur 36 ; communis per praedic. 49, 22 ; relativi 259 ; contradictorii 312, 408s. ; substantialis et accid. 407s. ; singularis et univ.

Vacuum : ens rationis ? 36 . Valere ad opposita 480s. Vec:tatio salutaris (Boeth.) 143. Vel et nolle 481 . Veni ens cognoscitur es homo 467. Verba (cap. de v.) 382.-89 ; consignificant tempus 383 (Arist.), 378, 428 ; sunt notae de a1i dieta­ rum 383ss. ; per se neque vera neque falsa 373 ; stricte et large 387s. ; multa v. sunt in praedi­ camentis 243, 248. et casus verborum 38, 392s. - finita et inf. 31!5-aB, 427-30. Verecundi et color sanguinis 27, 280s.

mac - et

362.

propos. modalcs 464.

INDEX

111 :

Vcritas : in co quod rcs est ve! non est (Arist.) 325, 327 ; subiectum et pracd . non debent esse idem 25 . e t falsitas : non sunt res inhaerentes 201 , 365, 376 ; sunt in compositione et divisione 373 ; eadem propos. vera et falsa 413 ; v. mutatut in f. 538s. ; oppositio v. et f. 406-24. Cf Propositio. Vcrum : nihil scitur nisi v. 516, 5 1 8 (Arist.), 522, 528 ; non vera non sciuntur a Deo 520, 528 ; vera semper sunt aequalia 526. - et falsum : discemuntut a logico 3, 6 ; complc­ xum ve! propositio 161s. , 317, 372-76, 389 ; du­ plex acceptio 413 ; sunt in anima 365 ; conno­ tane aliquid extra 201 ; estne orario neque vera neque falsa ? 4 12s. ; v. erit f. 417 ; v. et f. fa­ ciunt propos. modales 461 . Cf Propositio. Videns : non caecum 435 . Vir 'habct' uxorem 338s. Virgo beata et pracdest. 537. Virtw : et studiositas 287 ; et vitium et contrarietas 248s., 320s. Visi o : qua aliquid videtur 352. Visum ab omni homine. . . 442s. Visus vidcri, pro opinio opinari 20.

D O CTRINA

563

Vocabu!orum usus aequivocus et vu!garis 280s. Voces : notae passionum animae (Arist.) 35, 347s. ; sunt qualitates 1 83, 213s., 220, 246, 365, 368s. ; omncs sunt ad placitum 15, 22, 24, 325, 40 , 453 ; tripliciter accipiuntut 378s. ; non sunt caedcm apud o mnes 371s. ; de eis est liber Prae­ dic. 135s. , 174, 1 89 ; divisio vocum 47, 149s. ; complexae et inc. 1 48s. ; categor. et syncat. (et intellectio) 357 ; significant absolute ve! conno­ tative 137, audientibw 357 ; dicuntut et signi­ ficant (Boeth.) 1 58 ; una signif. plura quam alia 326 ; 'continent' sua significata 20 ; non sunt partes significatorum 1 4 ; praedicantut pro rebus 48, 155 ; ordo earum (conceptw, res) in signifi­ cando 347s. , 502 ; possunt genera et species appcl­ lari 1 5 ; ordinantur sec . communiw et minus c. 38 ; sunt contrariae quia signa contrariorum 495 ; supponunt simpliciter pro intentionibw 502 ; sicut est de vocibw, ita de conceptibw etc. 25, 99, 1 36 ; v. non curt, sed res significatae 352. Voluntas : non differt ab anima 480s. ; valet ad apposita 481 ; contingens et libera 510, 517, 532-36.

INDEX GENERALIS

lNTRODUCTIO

§ 1 . De codicibus manuscriptis et de prima editione Expositionis . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. De tempore compositionis et de authenticitate Expo­ sitionis . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. De fontibus Expositionis . . . . . . . . . . § 4. Codices manuscripti et editiones Tractatus de praedesti­ natione et de praescientia Dei respectu futurorum con­ tingentium . . . . . . . . . . . . . . . § 5. Authenticitas Tractatus de praedestinatione et de praescientia Dei . . . § 6. De ratione editionis . . . .

PROOEMIUM

IN

LIBROS ARTIS LOGICAE

7* 1 3* 23*

24* 28* 30* 3

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRI Prooemium . . . Cap. 1 . De genere Cap. 2. De specie Cap. 3. De differentia . Cap. 4. De proprio Cap. 5. De accidente . Cap. 6. De communitatibus omnium qwnque uruversalium . . . . . . . . . . . . . Cap. 7. De comparatione generis ad differentiam Cap. 8. De comparatione generis ad speciem Cap. 9. De comparatione generis ad proprium . Cap. 1 0. De comparatione generis ad accidens Cap. 1 1 . De comparatione differentiae ad speciem

8 16 30 55 80 85 92 96 1 04 109 1 12 116

566

I S D I CES

Cap. Cap. Cap. Cap. Cap.

12. 13.

1 4. 15. 1 6.

Dc De De De De

comparatione comparatione comparatione comparatione comparatione

differcntiae ad proprium differentiac ad accidcns specici ad proprium spcciei ad accidens proprii ad accidens

1 20 121

1 24 1 28 1 29

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM

Prooemium . Cap. l . De acquivocis Cap. 2. De univocis Cap. 3 . De denominativis Cap. 4. De divisione complexe vel incomplexe dictorum . Cap. 5 . De prima rcgula antepraedicamentorum Cap. 6. De secunda regula antepraedicamentorum Cap. 7 . De numero et sufficientia praedicamentorum Cap. 8. Dc praedicamento substantiac Cap. 9. De communitatibus substantiac Cap. 1 0. De praedicamento quantitatis Cap. 1 1 . De proprietatibus quantitatis Cap. 1 2 . De relatione sive de ad aliquid Cap. 1 3 . De proprietatibus rclativorum Cap. 1 4. De qualitate Cap. 1 5 . De proprietatibus qualitatis Cap. 1 6. De sex aliis praedicamentis Cap. 1 7. De oppositionibus Cap. 1 8. De priori Cap. 1 9. De simul Cap. 20. De motu Cap. 2 1 . De habere

1 35 1 38

1 44 1 44 1 48 1 54 1 56 1 57 1 62 1 82 203

230 238 248 268

288 296 303 321 329 332

337

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHERMENIAS LIBER l

Prooemium. Opiniones de natura conceptus Cap. l . De nomine Cap. 2. Dc verbo

345 377 382

567

ISDEX GENERALIS

Cap . Cap . Cap . Cap .

3 . De oratione

389

5 . De oppos1t10ne enuntiationum

396

4. De enuntiationc

391

6 . De oppositione propositionum quoad veritatem et

406

falsitatcm . LIBER II

Cap . l . De enuntiationibus de inesse . Cap . 2 . De enuntiationibus quando 'est' praedicatur tertium adiacens Cap . 3. De quibusdam condicionibus praedictarum propositionum . Cap . 4. De enuntiationibus habentibus aliquod extremum co mpositum . Cap . 5. Dc oppositione propositionum modalium Cap . 6 . De consequentia inter propositiones modales Cap . 7. Dubitatio utrum ad 'necesse esse' sequatur 'possibile esse' Cap . 8. De contrarictate quarundam enuntiationum .

427 430 437 443 457 468 477

492

TRACTATUS DE PRAEDES TINATIONE ET DE PRAES CIENTIA

Q. l . Utrum praedestinatio passiva et praescientia passiva sint respectus reales in praedestinato et praescito . Q. 2. De scientia Dei respectu futurorum contingentium . Q. 3. Quomodo potest salvari contingentia voluntatis creatac et increatae in causando aliquid extra . Q. 4. Utrum in praedestinato sit aliqua causa praedestinationis et in reprobato aliqua causa reprobationis . Q. 5 . Utrum una istarum propositionum 'Petrus est prae­ destinatus' 'Petrus est damnatus' possit alteri succedere in veritate .

507

520 532 536

537

INDICES

l . Bibliothecae et manuscripta

543

2. Auctores et scripta ab Ockham et ab editoribus allegata .

543

. 4. Index generalis .

565

3. Doctrina

548

CO�GENDA ET ADDENDA

P. 21 .., nota 48, lin. 10: pro ipsament lege ipsamet.

P. 28 .., nota 82: pro Kretzman lege Kretzmann. P. 29, lin. 26: pro nega tura lege negatur a.

P. 3 1 .., lin. 14: pro manda tu lege mandato.

P. 1 65, nota 8: pro (1 038b 1 03 9a) lege (1 038b 1 P. 301, lin. 89: pro accpienda lege accipienda.

1 039a 23).

P. 309, lin. 5: pro aposita lege apposita.

P. 423, lin. 34: in lege in . P. 479, § 5, lin. 4: pro non valent lege valen t. -

P. 543a, lin. 1: (9 .. lege 9 ... P. 547a, lin. 6: pro Kretzman lege Kretzmann.

CODICES EDITI ONE FINITA INVENTI

Assisi, Bibl. Comunale, cod . 293 . Chart., mm. 215 X 283, ff. 161 .

Expositio (sine tractatu

De praedes tina tione) legitur ff. 58ra-

1 1 0vb, inter opera duorum aliorum auctorum. Bibliotheca

Vaticana,

Prooem ium Porphyrii.

Otob .

lat.

1431,

et tria prima capitula

ff.

3ra-24vb,

Expositionis

in

habet

librum

Finito di stampare il giorno 22 giugno 1978 nel Tipografia Porziuncola Santa Maria degli Angeli, Assisi (Perugia)