EDI TI ONES I NS TI TUTI FRA NCI S CA NI UNI V E RS I TA TI S S. B O N A V E N T U R A E SI'. B O N A V E N T U R E , N. Y .
G UILLELMI D E O C K H A M Opera Philosophica et Theologica
OPERA PHI LOSOPHI CA
I
GUILLELMI DE OCKHAM O PERA PHILO SO PHICA ET T HEO LO G ICA AD F ID EM C O D I C U M M AN U SC R I PT O R U M ED I T A
CURA
IN S TITU TI FR A N C ISC A N I UNI V E RS I TA TI S S. B O N A V E N T U R A E
St. Bonaventure, N . Y . 1974
VENERABI LI S I NCE P TO RI S
GUILLELMI DE OCKHAM S U M M A
L O G I C A E
E DIDE RUNT
t P HI L O THE US B O E HNE R, O. F. M. G E DE O N GAL, O. F. M.
S T E P H A N U S
St. Bonaventure, N . Y . 1974
BROWN
PROPRIETAS LI1 1ERARTA
Copyright C) 1974 The Franciscan Institute of St. Bonaventure University ISBN: 1-57659-008-9
Printed in Italy Tipografia Porziuncola — Santa Maria degli Angeli
Reprinted 1997 BookCrafters, Fredericksburg, VA United States of America
INTRODUCTIO
CAP. I De codicibus manuscriptis atque de editionibus Summae Logicae Opus magnum ac egregium Venerabilis Inceptoris, quod Summa Logicae intitulatur, abbreviationibus et fragmentis non numeratis, in sexaginta quinque codicibus manuscriptis et in quinque editionibus ad nos pervenit. Primum elenchum codicum Ph. Boehner composuit 1 , p l uest secutus r i Lb . uBaudry s 2 ,v qi u r i tandem Primum i s elenchum iterum impressit Ph. Boehner in introductione quam d oo n suae editioni n n c aSummae t l li o sLogicae s praemisit. ce oNullus di horum i c codicum e speciem autographi vel apographi ab auctore correcti sopraepse fert. i t Nec u certo l ascirin potest t i utrum Ocicham hoc opus propria manu scripserit baut alicui a ul is discipulo q. u vel a socio dictaverit. Manus Adae de Wodeham, quae nota est 4 E n in , nullo t ucodice lu apparet. u m Dubium est etiam utrum inter annos 1324-1328, Avenione fm detentus, u exemplar s suum secum habuerit. Et si secum habuit, maius adhuc dubium i utrum est u id secum s tulerit cum die 26 maii 1328 Avenione aufugit ut Imperatori d Ludovico, e insItaliactunc moranti, se comitem adiungeret. r Stemma i p codicum s delineare primum Ph. Boehner conatus est, deinde yero i Dahm, t qui. onus editionis post mortem Ph. Boehner susceperat, sed post multa tentamina a conatu ambo destiterunt. Idem nos ipsi fecimus. Plures rationes assignari possunt cur linea genealogica codicum non appareat. Prima, et nostro iudicio principalis, est quod Summa Logicae non erat opus universitarium, ab auctore correctum, ab auctoritatibus Ordinis et Universitatis approbatum et stationariis ad multiplicandum traditurn.Diffundebatur potius, saltem in principio, inter amicos et discipulos, qui — cum essent pauperes— exemplaria probabiliter manu propria scribebant. Multiplicatio autem, ut notum est, non semper fiePh. Boehner, "Manus c ri ts des oeuvres non polémiques d'Oc c am", L a France Franriscaine, X X I I (1939), 1713. Auc tori opitulati sunt L. Baudry, Dom H. Bascour, V. Doucet, Fr.-M . Henquinet et W . Lampen. I d e m elenchus i terum impressus est in opere cui titulas Collected Articles en Ockham (ed. E. Buytaert, Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 12, St. Bonaventure, N . Y . 1958, 28ss.). • L . Baudry , Guillaume d'Occam. Sa s i e s o u v rSumma e s , Logicae, Pars I (ed. P h. Boehner, Franciscan Ins titute Publications, •, Wc i lel i am Ocek harn, s e2, St.s Bonaventure, N . Y . 1951, v i ss.). - Eosdem codices per 'i nc i pi t' ordi nav i t G. Mohan, Text Series i c l j e s "Incipits o f Logical W ri ti ngs o f the X IIIth - X V th Centuri es ", Franciscan Studies, X I I (1952), 349-91. s o c i a l e s cod. Vat. lat. 955, qui continet c ommentarium Adae i n I Sententiarum. Cf. A . P d e In marginibus t zer, Codices 1931, 400ss. - Cognomen Adae i n hoc codice scribitur p oVaticani l i Ct i vi i qt a us Vaticana e s , qua de causa etiam nos eam form arn scribendi sequimur. Wodeham, P a r i s 1 9 5 0 , 2 7 9 8 3 .
8*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
bat per codices integros sed saepius per quatemos seu pedas. Exempli gratia si unum exemplar X, nondum utique compactum, praesto erat ad multiplicandum, sed plures amanuenses eodem tempore exemplar operis habere volebant, non omnes exspectaverunt petias codicis X, sed quidam usi sunt petiis ab aliis iam scriptis. Non quidem semper petiis eiusdem scriptoris, sed nunc unius nunc yero alterius, prout eas tempestive habere potuerunt. Praeterea, scriptores non ex officio scribentes, sed studiis vel docendo operam dantes, codicem circa centum foliorum brevi tempore describere non potuerunt; nec exemplar communitatis per longum tempus apud se tenere, multo minus id ab uno loco in alium secum portare eis licitum erat. No n est igitur mirum si unus idemque codex a pluribus exemplaribus derivet. His accedit quod quidam scriptores diligentiores non unum sed plura exemplaria simul prae oculis habebant, ut errores vel omissiones unius ex alio corrigere vel supplere possent. Ita fecit ex. gr. A mo Petri, scriptor codicis n. 47 5 indicans , n o nquidr 'alia a rlittera' o habebat. Porro corrector, si ei plures codices praesto erant, non contulit novum exempiar cum eodem codice unde descriptum erat sed potius cum aliquo tertio. De hac re aperte testatur corrector codicis n. 34, qui in margine ad cap. 13 Partis III-3 notavit: "Istud capitulum non erat in logica ex qua corrigebam". Tali via ac ratione corrigendi delebantur praecise illa vestigia quibus iuvantibus stemma codicum detegi posset. Tandem, ad illustrandum quo modo fratres pecunia carentes exemplaria 'o riginalium' sibi comparare solebant, placet commemorare diverticulam amoenam quam apud Thomam de Eccleston legimus 8 : "Quidam lector egregius, qui mecum studuit Oxoniae, consuevit semper in scholis, magistro legente vel disputante, intendere aliis quam lectioni, utpote compilationi originalium. Et ecce cum ipse factus fuisset lector, ita facti sunt ci indevotes auditores sui, ut diceret, quod ita libenter clauderet quotidie librum suum et recederet, sicut legeret e t compunctus ait : Iusto Dei iudicio nullus vult audire me, quia ego nunquam volui aliquem doctorem audire". Haec, ut speramus, aliqualiter explicant ciar stemma codicum Summae Logicae non delineaverimus. Forsitan genealogia petiarum seu quaternionum, quinionum vel seniomun detegi posset. Sed hoc tentare nimium temporis ac laboris requireret, exitu nihilominus incerto. His tamen minime obstantibus codices facili negotio in familias dividere possumus, si pro fundamento divisionis unum solum locum assumimus. Plures huiusmodi loci eligi possent, sed nobis aptissimus visus est finis codicum. Quantum ad tres primas familias spectat, aspicimus ad ultima verba quibus ultimum capitulum cuiusque codicis terminatur, pro quarta yero rationem habemus etiam subscriptionis seu Colophonis. Hac via ac ratione quinquaginta quatuor codices commode in quatuor classes seu familias distingui possunt, reliqui yero undecim, vel quia mutili 5 Codex scilicet n. 47, i n elencho codicum infra exhibito. nom as de Eccleston, De adventu Fratrum Minonim in Angliam, collatio XI (ed. A. G. Link, Manchester 1951, 52).
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D M O N U M
9
*
sunt vel quia male ordinati, variis modis terminantur, ideoque illis quatuor familiis inseri non possunt. a) Prima familia, quae sexdecim codices numerat 7 t a c t, a.vEot choc a ideo b i t quia u r istifcodices a mtractatus i l i De a obligationibus et De insolubilibus ultimo I loco habent, et tractatus n De - insolubilibus terminatur verbis: "ne tanta pars logicae totaliter dimitteretur i n t a c t a". Huic familiae adnumerabimus etiam codices nn. 6, 12, 15, qui licet non hoc verbo terminentur, tractatus tamen De obliga-. tionibus et De insolubilibus post tractatum De _fallacils habent. Omnes h i codices, vel sa lte videntur n uderivan, l t i mquod u mmaxima cum probabilitate ordinem primitivum tractatuum exhibebat. e o Ockham r u enim, m ut ipsemet fatetur, 'ista de obligationibus et insolubilibus' non inseruit c a "nisi p i propter t u istius l Summulae complementum et ne tanta pars logicae totaliter u dimitteretur m , intacta". Verbum 'inserui' nostro iudicio sic exponi potest: ceteris a partibus iam b conscriptis addidi. Addidit quidem in fine lib ri sui, sed ea intentione u ut occasione n data post tractatum De consequentiis, ubi tractatus isti lo cum omagis aptum obtinerent, ordinarentur. Opus tamen ante ordinationem, ut videtur, e divulgan x ei coepit. m p l a r i b) Secunda familia denominabitur familia P r i m o r esp o n d e a t. Hu ic familiae undecim codices pertinent 9 nantur, , q u sed i altera q u pars i d ultimae e m sententiae, quae est "Et tunc primo respondeat, diligenter c u considerans m de quolibet an sit consequens vel repugnans praeconcesso, vel antecedens t r a praenegato, c t a ut t sic u consequenter semper respondeat", desideratur. Quid causae sit cur D e verba "diligenter... respondeat" in his codicibus desint, ignoramus. Num _ fauctor a eal posterius l a addidit c i ? Vel amanuensis per similem terminationem deceptus ea omisit ? Miru m tamen hoc esset, si duabus lineis ante finem operis ita i s animo vagaretur. t e r Veromigitur similius nobis videtur quod amanuensis quidam, qui huic familiae originem dedit, haec verba ideo non scripsit quia petiam in qua scripta i erant non habuit. Poterant enim illa verba in alio quatemo esse, in quo aliud opus Venerabilis Inceptoris in itiu m sumpsit, quod alius amanuensis c o d e m scribebat. t e mExemplo p o r eest codex noster n. 53, in quo ultimae sex lineae Summae Logicae 131va leguntur et statim post in cadera columna incipit tractatus De sacramento altarls 9 . c) Tertiae familiae imposuimus nomen C o n s e q u e n t e r r e s p o n d e a t. Licet viginti septem codices sic terminentur, ex eis tamen excepimus novem qui ratione subscriptionis communis quartam familiam constituent. Tertia igitur familia numerabit decem et octo codices " , quos, qui vellet, iterum subdividere posset eo quod quidam post 'consequenter' addunt verbum 'semper'. Sed in hac re non iuvat insistere.
' Infra, cod. ma. 1-16. infra, cod. nn. 17-27. Seu Serundus tractatus de quantitate, qui incipit: "Stupenda supernae munera " Infra, cod. nn. 28-45.
10 * I d) Quarta familia convenienter vocari poterit D i s t i n c t a 11 N T . Ucapitulum l t i m in u m quidem novem codicibus huic familiae pertinentibus eodem modo R terminatur ac ultimum capitulum in codicibus tertiae familiae, scilicet 'consequenO D respondeat', sed praeter hoc inter se strictius conveniunt eo quod simili modo ter U subscribuntur. Verba autem, paucis variantibus, quibus octo codices subscribuntur, C H sunt hace: "Explicit tractatus logicae divisus in tres partes et unaquaeque pars est O
distincta per capitula". His adnumeravimus codicem n. 48, in quo fere eadem verba tabulae praemissa sunt. Subscriptio ista apparet nobis sigillum authenticitatis simul et integritatis. Re vera huic familiae pertinent codices antiquiores ac meliores.
e) Quinta familia, valde quidem improprie, vocari posset familia M u t i l a. Undecim quidem codices " , quibus hoc nomen imponi posset, certe ad aliquam quatuor familiarum praecedentium pertinent, sed ad quamnam pertineant nec ratione ultimorum verborum nec ratione subscriptionis determinan i potest. Du o tantum ex eis, scilicet nn. 55 et 65 fmiuntur eisdem verbis co d e x vero n. 64, licet sit mutilus, ad familiam D i s t i n c t a pertinere videtur, nam tabula capitulorum his verbis introducitur: "Logica fratris Guillelmi Okam prima sui divisione d ividitur in tres partes... et quilibet tractatus dividitur in capitula...". Convenientia inter codices singularum familiarum casui adscribi nullatenus potest; ad commune igitur archetypum reduci debent. Omnes tamen familiae unum eundemque textum exhibent et de una sola redactione testantur. Ockham opus suum sine dubio correxit, nunc addendo, nunc delendo, ve l partes et capitula aptius ordinando. Legimus enim ex. gr. in codice n. 45, apud quemdam paragraphum: "Istud cancellavit ipse Occkam". Nihilominus correctiones ve l erant ita parvi momenti ut non appareat differentia inter codices ab exemplari correcto et non correcto derivantes vel, quod potius crederemus, omnes ab exemplari correcto derivant. Idem non potest dici de ordinatione partium. Capitula enim De obligatioti:1ms et De insolubilibus necnon De aequipollentiís propositionum modalium non semper eodem loco inveniuntur. Codices summarie tantum et brevissime describemus. Quosdam enim solum in pelliculis photographicis vidimus; praeterea, spatio quoque parcendum est. Indicabimus imprimis verba quibus singuli codices incipiunt. liii qui habent Prologum, incipiunt verbis: Quam magnos; illi qui omittunt Prologum sed habent Epistolam prooemialem, exordiuntur verbo: Dudum; illi tandem qui tam Prologum quam Epistolam omittunt, initium capiunt a verbo: Omnes, quo incipit primum capitulum Partis I. E x p l i c i t, seu ultima verba ultimi capituli, revelat tres priores familias. Addemus, ubi adest, subscriptionem seu C o l o p h o n e m, quae indicat quartam familiam et non raro notitias utiles de origine codicis tradit. Notabimus semper si codex omittit vel loco indebito habet quasdam partes, ut ita dicamus, mobiles. Hae autem sunt: capitulum 51 Partis 1, quod probabiliter Adam de Wodeham addidit; quatuor capitula De aequipollentiis propositionum modalium; tractatus De obligationibus et De " Infra, cod. 1111. 46-54. 12 Infra, cod. nn. 55-65.
DES CRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D I TI ON U M *
1
1
insolubilibus. Praeterea, in fine sexti capituli De obligationibus occurrit exemplum, quod facit ut suspicari possit ubinam terrarum codex conscriptus est; ubi enim maxima pars codicum habet "guando Sortes est... Londinii", quidam habent "guando Sortes est... Parisius" vel "Bononiae" etc. E x quo, cum aliqua saltem probabilitate, conici potest codicem in ea civitate fuisse conscriptum. Hoc utique exemplum in codicibus qui tractatum De obligationibus omittunt non occurrit; id ()miman etiam codices nn. 2, 3 et 6; in quibusdam yero codicibus hunc locum non aspeximus. Praeter haec referemus, si adsint, nomina scriptorum vel possessorum. Litterae grandes, inter parentheses inclusae, sunt sigla quibus, sive Ph. Boehner sive nos, codices collatos in apparatu significavimus. § 1. — Familia Intacta 1. —Caesenae, Bibl. Malatest., Plut. X s., cod. 6. — Saec. XIV, membr., mm. 295 x 215, ff. 80, col'. 2, lin. 50 18 I n c. f . ira : Dudum... Omnes... . E x pl. f . 80vb: dimitteretur intacta. In summo f. ir legitur inscriptio: Incipit Summa sive compendium super o =e s libros logicae, ordinatae cum obligationibus et insolubilibus. Amen. — Cf. Colophon cod. nn. 9, 55 et 65. Epistola terminatur verbis: reputo obtinere. Capitula De aequipollentiís sequuntur tractatum De fallaciis, praemissa rubrica: Tractatus de aequipollentia propositionum modalium. Cf. cod. n. 17 et 25. Co d e x est anonymus. Capitula non numerantur nec tituli eis praemittuntur. 2. - Cantabrigiae, Bibl. Peterhouse, cod. 102. —Saec. XIV, membr., mm. 330x 222, fr. 218, coli. 2, un. 53 14 I n c. f . 40ra: 0 = e s. . . . E x pl. f. 128va: dimitteretur incompleta (?). C o l o p h o n: Exp licit Summa Logicae Magistri Wille lmi Occham de ordine fratrum minorum etc. Summam Logicae praecedunt Philosophia Pauperum Alberti de Orlamunde (?), Secretum secretorum et tabula Summae Logicae, quae fere eadem est ac illa quae in codice n. 6 in fine operis legitur. Post E x p l i c i t scripta est una sententia 15 ,quae similis est illi qua idem codex n. 6 (parumper mutilus) terminatur. Summam Logicae sequuntur Conclusiones Metaphysicae Gonsalvi Hispani et Sophismata Guillelmi Hentisberii. 3. - Florentiae, Bibl. Medicea Laurentiana, Plut. X I I s., cod. 4 (F). —Saec. XIV, membr., mm. 220x 148, fr. 116, coll. 2, lin. 37. I n c. f . ira : Dudum... Omnes... la C f. R. Zazzeri, Sui codici e libri a stampa della biblioteca Malatestiana di Cesena, Cesena 1887, 334s. " C f. M. R . James, A descriotive Catalogue of the Mcznuscripts in the Library of Peterhouse, Cambridge 1899, 119. 15Haec ' a u t o r non ;rala. Hic autem nec sic, ut visum est, non plurem" (?).
12*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
E x p 1. f . 110rb: dimitteretur intacta. C o l o p h o n: E xp licit logica sive summa logicae compilata a Magistro Guilielmo Anglico de Odian, ordinis minorum. Praemissa est (ff. I-VI) tabula capitulorum et index alphabeticus doctrinae. Codex, pulcherrime omatus, provenit e conventu S. Crucis de Florentia, ubi signatus erat N ' 526. 4. - Florentiae, Bibl. Nat., conv. soppr. J. I I . 5 ( r ) . - Saec. XIV, membr., mm. 188 x 132, FE 138, coli. 2, un. 36. I n c. f . ira : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x pl. E 130ra: dimitteretur intacta. C o lo p h o n: Explicit logica venerabilis fratris Guillelmi Ocham de ordine fratrum (rasura) Deo gratias. Amen. Epistola terminatur verbis: reputo obtinere. Cap. 51 hic est cap. 48. Cap. 13-16 Partis 111-3, seu De aequipollentiis desiderantur. E x e m p l u m i n ultimo cap. De obligationibus: Parisius. In fine habetur tabula doctrinae. 5. - Londini, Mus. Britann., cod. Arundel 367. - Saec. X IV , membr., mm. 216 x 158, ff. 153, coli. 2, lin. 43 17 I n c. f . 3ra: Dudum... Onmes... . E x p 1. f . 151rb: dimitteretur intacta. C o l o p h o n: Explicit liber Elenchorum. Finito libro... vivat in caelis Presbyter, Philosophus specialis de Ogento nomine Felix. Epistola explicit: reputo obtinere. - Capitulo primo praemittitur: "Fratris Guillelmi de civitate Occam anglici, theologi, logicae, philosophiae in summo peritissimi pars prima logicae de terminis incipit". In imo f. 3r, manus posterior notavit: "Ista est Summa fratris Willelmi Hockam, pro qua Summa dedit frater Henrycus Geyst X solidos". Ut autem f. 152v memoratur, idem Henricus armo 1423 hunc librum librariae studentium donavit. - Tractatus De obligationibus deest. Si, ut suspicamur, cap. De insolubilibus non ex eodem exemplari derivat e quo reliqua pars codicis, codex iste minus proprie ad familiam I n t a c t a numeratur. Tractatus De fallacils bis explicit: primo verbis "consequenter semper respondeat", secundo yero, quibusdam additis, " e t tunc primo respondeat". Scriptor manifeste saltan duo exemplaria prae manibus habebat. 6. - Matriti, Archivum Univ. (Noviciado), cod. 117-Z-8 (S). A n n o 1333, membr., mm. 245 x 170, FE 152, coli. 2, un. 34. I n c. f . Ira: Omnes... E x p I. f . 145va: aliter non valeret 18 plus. • H i c a u t e m n o n " Cf . A . M . Bandini, Cataloggs codicum latinonim Bibliothecae Mediceae Laurentianae, I V , Florentiae s i c , 1777, 97. u t " C f . J. Forshall, Catalogus librorum manuscriptorum Bibliothecae Arundelianue, i n opere quod ins c riv i o f Manuscripts s u in the m bi tur. Catalogue British Museum, N e w Series I, part I, London 1840, 108. e Ultimaestres sententiae IS t desunt. . Cf. supra, cod. o. 2. N o n
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D I TI ON U M
1
3
*
C o l op h o n: Explicit Summa istius logicae. Deinde, ff. 146r-150r legitur tabula, quae similis est illi quac in codice n. 2 Summae Logicae praemittitur. Corrector unum capitulum, loco suo pessime scriptum, rescripsit et addidit quaedam excerpta ex commentario Inceptoris in Perihermenias Aristotelis. E x e mp l u m desideratur. In fine habetur etiam altera subscriptio: "Honor virtus et dominatio... quo inspirante et auxiliante edita est hace Summa Logicae fratris Guilliehni Ocham anglici, ordinis minorum fratrem, e t completa anno ab Incamatione Christi m'ccc'xxxm". Codex iste provenit ex Bibliotheca Complutensi Ildefonsiana, u b i signatus erat E.S.C. 4. N. 1. 7. - Monachii, Bibl. Status, cod. lat. 23.530.—Saec. XIV, membr., mm. 132x 95, ff. 255, col. 1, un. 33. I n c. f. i r : Dudum... Onmes... E x p I. E 178v: dimitteretur intacta. Co 1 o p h o n: Explicit logica Venerabilis Doctoris ac magistri in sacra pagina Guillelmi Hocham anglici de ordine fratrum minorum. Deo gradas. Epistola fi n itu r verbis: perscrutatio subsequetur. Cap. 51 deest. E x e mp I u m: guando Sortes est lud'. Post Summam Logicae sequantur Sophismata Richardi de Kilvington, Thomae Bradwardini et plures tractatus Guillelmi Hentisberii. 8. - Monachii, Bibl. Conventus Fratrum Minorum (S. Annae), cod. in 4 ' 2. — Saec. XIV, chart., mm. 302x 205, ff. 122, coli. 2, un. 48. I n e. E lva : Dudum... Ornnes... E x p I. E 122rb: permitteretur intacta. C o l op h o n: Exp licit Summa fratris Wille lmi Anglici dicti Okkam. Prima manus scripsit usque ad finem cap. 2 De obligationibus, ubi terminatur cod. n. 12, ande hic codex derivatus esse videtur. In utroque enim codice leguntur quaedam invocationes lingua Germanica scriptae, ut ex. gr.: Trost Maria mir sendel Codex iste olim erat "Chunradi Eystet de Ingolstat", qui emerat eum "uno floren° ungarico in Basu [Passau a n n o Domini 1402", dum ibidem studiis vacaret. 9. - Patavii, Bibl. Univ. cod. 616 (I). —Saec. XIV, membr., min. 270 x 195, ff. 132, coli. 2, lin. 47 19 . I n e. f . Ira: Quam magnos... Duclum... Omnes... E x p I. E 131va: dimitteretur intacta. C o l o p h o n: Exp licit Summa sive compendium super mimes libros, cum obligationibus et insolubilibus, compilata per reverendum doctorem fratrem Guilielmum Occham ordinis minorum. Cap. 51 desideratur. Capitula De aequipollentiís inveniuntur post tractatum De fallaciis, sicut in codice n. 1. Conferatur etiam Colophon huius et inscriptio " Amplissime descriptus est iste codex in Catalogo manu scripto, f. 194r.
14*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
illius. - E x e m p l u m: i n Francia. - In fine habetur tabula capitulorum totius operis, sed nec tituli nec ordo capitulorum correspondent titulis et capitulis huius codicis. Igitur non ex uno eodemque exemplari proveniunt. 10. - S. Geminiani, Bibl. Commun., cod. 26 (Geni.). - Saec. X IV , membr., mm. 233 x 180, ff. 127, con. 2, lin. 40-45 213 I n c. f . ira : Dudum... 0 = e s. . . . E x p 1. f . 125vb: dimitteretur intacta. C o l o p h o n: Explicit. Amen. S (rasura). Cap. 51 legitur post cap. 54 editionis nostrae, sine numero et sine titulo, cum nota marginali: Discipulus Ocam. Capitulum autem non finitur, sed abrupte terminatur verbis: Quod yero inducitur (li. 119), deinde tres columnae albae vel potius erasae sunt. Capitula De aequipollentiis habentur post Partem 111-2. Post tractatum De fallaciis amanuensis scripsit: "Explicit loyca Occham", deinde ad modum ru bricae: "Incipit tractatus obligationum per praefatum auctorem". In margine autem ad capitulum De insolubilibus scripsit: "Haec medietas (s. un.: chartae) est superflua nec pertinet ad perfectionem huius libri". - E x e m p l u m: Londoniis. 11. - Vaticana Civitas, cod. Chigi E. IV. 99 (T). - Saec. XIV, membr., mm. 188 x 140, if. 220, col. 1, un. 33. I n c. f . i r : Dudum... Omnes... E x p 1. f . 216r: dimitteretur intacta. C o l o p h o n: Explicit logica secundum Ocham bachalarium (com ex: magistrum) in theologia, ordinis (exp.: minorum) et anglicus (!). Ante tractatum De fallaciis notatur in margine: "Require post fallacias v ii capitula de obligationibus quae hic deberet esse". Vide notam similem infra in cod. n. 15. - E x e m p l u L u g d u n i . Post tabulam legitur: "Explicit Registrum super logicam scriptam per manus Octonis de Moravia. Amen" 21 • 12. - Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 951 (11 x 224, 8 11". 116, coli. 2, un. 42-52, pluribus manibus scriptus 22 Omnes... • I).n c.- f . SIraa: eDudurn... c . X V , mx pe1. f m E . 116ra: b rin scientiis . , particularibus. m C o l o pi h o n: n Exp.licit Summa. 2Textus terminatur 9 cum 5 secundo capitulo tractatus De obligationibus, sicut prima manus x codicis n. 8. Praeterea sicut ibi, etiam hic occurrunt invocationes lingua Germanica scriptae, ut ex. gr.: Trost mir sende, Maria reyne hilf! 13. - Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 952 (y). - Anno 1369, membr., mm. 230x x360, fr. 117, coll. 2, lin. 34 23 • I n c. f . ira : Quam magnos._ Dudum... Omnes... 2 ' dei mattoscritti delle biblioteche d'Italia, DOCX V I I I , Firenze 1972, 119s. Inventari C " Tabul a c a p i tu l a n = 'Regi s trum' v oc atur c riarn i n c od. n. 30. f " C f . A . Pelzer, Codices c it., pp. 3955. . "P Cf . A . Pelzer, i bi dem, pp. 3965. . O .
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D I TI ON U M
1
5
*
E x o l o p h o n: Fin ito libro... vivat in caelis Bertolomeus de Pissia nomine C felix.pHoe opus completum fuit in anno Domini nostri Iesu Christi mccaxwm", die ultimo Martii, in die sabbati sancti. 1 . Cap. 51 legitur post ultimum capitulum Partis 1. Capitula De aequipollentiís desunt, f sed desiderantur ctiam plura alia capitula. In fine Partis I leguntur quaedam excerpta . ex I et II Sententiarum Guillelmi de Ockham. In margine notatur: "Sequens quaestio 1 habetur 2' Sententiarum Hokam, tamen non quidquid est ibi est hic, sed bene 1sed e converso". Agitur de quaestionc prima libri II Sententiarum. E x e mp 1 u 7m: Parisius. Tractatus De _fallaciis finitur, ac si opus finiretur, f. 114rb: " u t sic consequenter semper respondeat. Et haec de fallaciis... Et hic fmitur hace logica r Hocarn. b Deo gratias". - Finita Parte 111-2 (f. 74vb) notatur: "Iste liber est mei (rasura) : studentis in artibus in Papia". d 14. i Vaticana Civitczs, cod. Vat. lat. 953 (V x186, 7 m ff. 152, col'. 2, un. 40-42 24 . I). S :a Quam e c .magnos... X IDudum... V , i n c.- f . ira m E x p e 1. f . m 152ra: b dimitteretur r . , intacta. t m . logica Hockam. Deo gratias. Amen. tC o l o pi h o n:n Exp licit 2 x leguntur post tractatum De fallaciis, sicut eQuatuor6capitula0De aequipollentiis in codd. r nn. 1 et 9. - E x e m p l u m: Londoniis. In fine Partis II scribitur: "Explicit logica e magistri Guilielmi de civitate Hoccam". Deinde: "Incipit tertia pars logicae magistri t Guilielmi de civitate Hoceam". Civitas 'Occam' vel 'Floccam' memoratur etiamu in codd. nn. 5 et 15. r i15. Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 2119. - Saec. XIV, membr., mm. 286x 192, ff. 82, n coll. 2, lin. 51-55, pluribus manibus scriptus 25 • tI n c. f . ira : Quam magnos... Dudum... Omnes... aE x p 1. f . 82rb: ex tali institutione. cIuxta A. Maier ante tractatum De fallaciís notatur in margine: " Hic ponendac sunt tobligationes et insolubilia". Capitulum De insolubilibus immediate sequitur tractatum De fallaciís. Deinde legimus: "Restat nunc dicere de obligationibus et a insolubilibus. E t primo de obligationibus...". Sed post 12 lineas sistit, columna . nondum finita. - Post finem Partis I additur: "Explicit prima pars logicae magistri Guilielmi de civitate Hocearn. Et incipit secunda". Vide codd. nn. 5 et 14. 16. - Venetiis, Bibi. Nat. S. Marci, cod. lat. Cl. VI, 292. - Anno 1366, membr., mm. 244 x 170, ff. 124, coli. 2 26 . I n c. f . ira : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x pi. f . 124va: dimitteretur intacta. " C f. A. Pelzer, ibidem, pp. 397s. " Cf. A. Maier, Codices Vaticani Latini schrifdiches , c ozu d iWilhelm c e s Ockham und Walter Burley", Archivum Franciscanum Historicum, XLVIII (1955), 225-51.2 1 1 8 - 2 1 9 2 , "C C f .i J. Valentinelli, v i t aBibliotheca s Mcmuscripla ad S. Marc i Venetiarum, IV , Venetiis 1871, 151. V a t i c a n a 1 9 6 1
16*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
C o l o p h o n: E g o Guillelmus de Cu mlo [Komló in Hungaria] explevi hanc logicam Okam, armo Domini Iesu Christi m'ccc'Lxvi', die ultimo mensis Augusti. — Expleta est logica Ocham. Deo gradas. Capitula De aequipollentiis scripta sunt post tractatum De fallaciís, u t in cod. nn. 1. 9 et 14.
§ 2. F a milia Primo respondeat 17. - Barcinonae, Archiv. Coronae Aragon., cod. Ripoll 71.—Saec. XIV, membr., mm. 306 x 198, ff. 142, coli. 2, un. 50 27 I n c. f . 2ra: Dudum... Omnes... • E x p 1. E 139ra: primo respondeat. Codex iste nunc quidem terminatur verbis 'consequenter respondeat', sed altera pars ultimae sententiae a correctore suppleta est. Epistola desiit verbis 'reputo obtinere', sed reliqua pars addita est ab eodem scriptore qui ultimam sententiam operis complevit. Cap. 51 deest. Ca p it u la De aequipollentiís inscribuntur: Tractatus de aequipollentiis. Cf. cod. nn. 1 et 25. E x e m p l u m: London. Post Summam Logicae sequitur quaedam abbreviatio tractatus De corpore Christi, quam F. de P. Solá, qui eam edidit, credit esse scriptam ab ipsomet Ockham. 18. - Basileae, c o d . F. H. 25 (13).— Anno 1343, membr., min. 275x x190, fr. 121, coll. 2, 1M. 51. I n c. f . 12va: Quam magnos... Dudum... Omnes... E x pl. f . 119vb: primo respondeat. C o l o p h o n: E st liber scriptus, q u i scripsit sit benedictus. Amen dicant omnia. Expliciunt ista, quae tu ratione sophista fecisti. Vir doctus, flos logicorum. — Ab incarnationis armo m'ccc' quadragesimo secundo completus est liber iste in Oxonia, in vigilia purificationis beatae Mariae Virginis gloriosae. Praecedit index doctrinae, deinde (f. lOra) "Incipiunt responsiones doctorum... de articulis obiectis Okam repertis in libro qui dicitur de opere suo" 28 . H Prologo curn a e c et Epístola, s i m alia u manu l operi praemissa sunt. Eadem manus scripsit etiam tabulam capitulorum in fine et dinumeravit capitula Summae Logicau "Et sunt numero CCC minus XII; computet qui voluerit". — Codex olim erat Ottonis de Patara (Passau), deinde yero conservabatur: " Ad Minores Basileae". — Cap. 51 deest. E x e m p l u m: Londoniis. " C f . T. Barth, "Franziskanerhandschriften i n der Kathedralbibliothek v on Valencia und dem aragonischen Kronarc hi v v on Barcelona", Franziskanische Studien, X X X I X (1957), 22-39; fusiorem descriptionem praebet F. de P. s o a , "D e sacramento Altaris. Dos manuscritos ochamistas", Pensamiento, X X I I (1966), 279-352; amplissimam F. J. Fortuny B ., "E l codice Ripolles de l a 'Logi c a Mai or' de Oc k ham", Estudios Franciscanos, L X X I I I (1972), 151-70. " D e bis responsionibus videsis A . Pelzer, "Les 51 articles de Guillaume Oceani, censurés en A v i gnon, e n 1326", Revue d'histoire ecciésiastique, X X V I I I (1922), 240-70; J. K oc h, "N e n e Aktenstücke z u dem gegen W i l hel m Oc k ham i n Av i gnon geführten Prozess", Recherches de théoiogie ancienne el médiévale, V II (1935), 353-80; V I I I (1936), 79-93, 168-97.
•••:-
l i F 1 1 1 Ad 9 1 , 1 •
•-• " •
4 / 1 1 1 < i -
:- 1
•
•
•
n -• i n , r
••
• • • • • • •
•
oí)
1
r Orvi
9
f
r
o
41 ( L 1 1 o f
1 •5 4 1 ; •••
1 91.0 4 II
• o.
•••
Cod. Gonv ilic & Caius 464/571, f . I r
••
16*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
C o l o p h o n: E g o Guillelmus de Cu mlo [Komló in Hungaria] explevi hanc logicam Okam, armo Domini Iesu Christi m'ccc'Lxvi', die ultimo mensis Augusti. — Expleta est logica Ocham. Deo gradas. Capitula De aequipollentiis scripta sunt post tractatum De fallaciís, u t in cod. nn. 1. 9 et 14.
§ 2. F a milia Primo respondeat 17. - Barcinonae, Archiv. Coronae Aragon., cod. Ripoll 71.—Saec. XIV, membr., mm. 306 x 198, ff. 142, coli. 2, un. 50 27 I n c. f . 2ra: Dudum... Omnes... • E x p 1. E 139ra: primo respondeat. Codex iste nunc quidem terminatur verbis 'consequenter respondeat', sed altera pars ultimae sententiae a correctore suppleta est. Epistola desiit verbis 'reputo obtinere', sed reliqua pars addita est ab eodem scriptore qui ultimam sententiam operis complevit. Cap. 51 deest. Ca p it u la De aequipollentiís inscribuntur: Tractatus de aequipollentiis. Cf. cod. nn. 1 et 25. E x e m p l u m: London. Post Summam Logicae sequitur quaedam abbreviatio tractatus De corpore Christi, quam F. de P. Solá, qui eam edidit, credit esse scriptam ab ipsomet Ockham. 18. - Basileae, c o d . F. H. 25 (13).— Anno 1343, membr., min. 275x x190, fr. 121, coll. 2, 1M. 51. I n c. f . 12va: Quam magnos... Dudum... Omnes... E x pl. f . 119vb: primo respondeat. C o l o p h o n: E st liber scriptus, q u i scripsit sit benedictus. Amen dicant omnia. Expliciunt ista, quae tu ratione sophista fecisti. Vir doctus, flos logicorum. — Ab incarnationis armo m'ccc' quadragesimo secundo completus est liber iste in Oxonia, in vigilia purificationis beatae Mariae Virginis gloriosae. Praecedit index doctrinae, deinde (f. lOra) "Incipiunt responsiones doctorum... de articulis obiectis Okam repertis in libro qui dicitur de opere suo" 28 . H Prologo curn a e c et Epístola, s i m alia u manu l operi praemissa sunt. Eadem manus scripsit etiam tabulam capitulorum in fine et dinumeravit capitula Summae Logicau "Et sunt numero CCC minus XII; computet qui voluerit". — Codex olim erat Ottonis de Patara (Passau), deinde yero conservabatur: " Ad Minores Basileae". — Cap. 51 deest. E x e m p l u m: Londoniis. " C f . T. Barth, "Franziskanerhandschriften i n der Kathedralbibliothek v on Valencia und dem aragonischen Kronarc hi v v on Barcelona", Franziskanische Studien, X X X I X (1957), 22-39; fusiorem descriptionem praebet F. de P. s o a , "D e sacramento Altaris. Dos manuscritos ochamistas", Pensamiento, X X I I (1966), 279-352; amplissimam F. J. Fortuny B ., "E l codice Ripolles de l a 'Logi c a Mai or' de Oc k ham", Estudios Franciscanos, L X X I I I (1972), 151-70. " D e bis responsionibus videsis A . Pelzer, "Les 51 articles de Guillaume Oceani, censurés en A v i gnon, e n 1326", Revue d'histoire ecciésiastique, X X V I I I (1922), 240-70; J. K oc h, "N e n e Aktenstücke z u dem gegen W i l hel m Oc k ham i n Av i gnon geführten Prozess", Recherches de théoiogie ancienne el médiévale, V II (1935), 353-80; V I I I (1936), 79-93, 168-97.
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D M O N U M
1
7
*
19. - Cracoviae, Ball. Univ. lageil., cod. 719. — Anno 1352, membr., ff. 116, coll. 2, un. 54-61, pluribus rnanibus exaratus 29 . I n c. f . 2ra: Quam magnos._ Dudum... Omnes... E x pl. f . 114rb: primo respondeat. C o l o p h o n: Explicit Summa totius logicae magistri Wilhelmi dicti Ockam. - Est codex iste finitus. Laus tibi Christe. - Anno millesimo sub trecesies quoque deno. Sed quinquagesimo quoque 2 ' cordis amoeno A fTe ctu caelis in profesto Michaelis Q u a e male sunt acta qui ponderat et bene facta Q u i totam logicam vult perfectissime scire A u d i a t hic Ockam et eam poterit reperire. F. 100vb, descripto cap. 3 De obligationibus usque ad verba "debet recipi antecedens", amanuensis dicit: "Quaere in fine libri et invenies particulam sequentem. videlicet ista: et consequens negari". In fine libri revera habetur reliqua pars tractatus De obligationibus et cap. De insolubilibus. Deinde habetur tabula capitulorum. E x e m p l u m: Londoniis. 20. — Erfordiae, Bibl. Civit. (Amploniana), cod. Q. 257 (A ff. 141, 3 col. 1, un. 38-41 " . I n c.—f . I r: ). S Omnes... a e c . X I V , m E x peI. f m . 141v: b primo r . responcleat. , C o l o p h o n: Exp licit Summa fratris Wille lmi Okham super logicam. Cap. 51 desideratur. - E x e m p l u m: Londoniis. - Codex quondam erat fratris Arnoldi de Aquisgrano. 21. — Fabriani, Bibl. Commun., cod. 95. —Saec. XV, membr., min. 195 x 138, ff. 115, col. 2, lin. 51 31 I n c. f . Ira: Dudum... Omnes... • E x p I. f . 115ra: post respondeat. C o l o p h o n: Exp licit logica fratris Guilelmi de Occam anglici de ordine fratrum minorum. Epistola desinit verbis: reputo obtinere. - Capitula De aequipollentiis leguntur in fine Partis II. - Codex iste aliquando erat fratris Ioarmis de Sassoferrato, ordinis S. Benedicti. 22. —Neo—Portus (New Haven, Conn.), Bibl. Univ. Yalensis, cod. Marston 240. Saec. X V , chart., mm. 224 x 150, ff. 124, col. 1, lin . 36-51 32 I n c. f . i r: Dudum... Omnes„. • E x pl. f . 124r: primo respondeat. 88 C f . J . Salamucha, "L o g i k a zcián u W i l hel ma Oc k ham a", Przeglad Filosoficzny, X X X V I I I (1935), 208. 8 Berlin °1887, 507. C 81 Cf . G. Mazzatinti, Inventari cit., I, Forl i 1890, 232. - Ph. Boehner huic codici assignavit num. 24, f sed iste est numerus i n ordi ne descriptionis. . "W Cf . C. U . Faye and W . H. Bond, Supplement lo the Censos of Medieval and Renaissance Mantiscripts in the United States and Canada, N e w Y o rk 1962, 92. . S c h O C K H AuM, S U M A L O G IC A E 2 * m ,
18*
I
N
T
R
O
D
U
c
n
o
C o l o p h o n: E xp licit logica Guillelmi Ocham, summi doctoris ordinis fratrum minorum, edita et composita per manus magistri Antonii de johanuzio, labore massimo (!) etc. Cap. 51 omissum est. - Tara capitula De aequipollentiís quam tractatus De obligationibus et De insolubilibus sequuntur Partem 111-2. - E x e m p l u m: Tib u ris (Tivoli). F. 124v legitur initium lib ri De puntate artis logicae tractatus brevior Gualteri Burlaei 33 . 23. - Parisiis, Bibl. Nat. lat. 6441. - Saec• XIV, membr., min. 348x 260, ff. 149, coli. 2, lin. 65-66. I n c. f . 93ra: Postquam dicta sunt aliqua de terminis... E x p I. f. 126rb: primo respondeat Pars I deest. - E x e m p l u m: Londinii. - FE lra-85ra habetur Gualteri Burlaei De puntate artis logicae tractatus longior 84 , D e sensibilium, qualitatum r e g u Utrum l contradictio i s sit maxima oppositio,De causa intrinseca suscepticOnioS magis n s e et minus q u et e variae n t iquaestiones a r u theologicae aliomm. FE 85ra-89rb: Primus m , tractatus de quantitate D (seu De corpore e Christi) Guillelmi de Ockham, deinde excerptum ex tractatui De successivis 35 a Expositione c t Physicorum, i v quod i correspondet t .a Summam tabula capitulorum; deinde Gerardi Odonis De sylt Logicae sequimr e logismo, De supposítiontbus et De principiís scientiarum. 24. - Patavii, Bibl. Univ. fr. 247, , ccon. o d2,. un. 65 38 I1n c. . 1 f 2. 172va: 3 . Omnes.„ - x p I. E 247va: primo respondeat. E S . licit tractatus optimus editus super logicam a venerabili C o l aO p he o n:c Exp fratreXGuillelmo Ocham. I V , m e m inter b ff. 178 et 179 exciderit, cap. 22-59 Partis I non habentur. Cum sextemus - E xr e m.p l u , m: Londonii• m Summam Logicae i praecedunt 19 tractatus aliorum auctomm, inter quos R i clurdus n Billingham, . Guillelmus Hentisberius, RichArdus Feribrigge et Rich2rdus de Kilvington. 3 5 Iste 0 codex olim erat in bibliotheca Eremitarum S. Augustini, Patavii. x 25. 2 - Patavii, 4 Bíbl. Unii.'., cod. 2092. - Auno 1373, membr., mm. 190 x 130, J'E 139, 5 con. 2, un. , 38. I n c. f . 2ra: currens velociter est subiectum... E x p 1. f . 139vb: primo respondeat. 83 Edidit Ph. Boehner, Franciscan institute Publications, Text Series 1, St. Bonaventure, N. Y. 1951; et iterurn simul cum tractatu longiori, ibidem Text Series 9, 1955. Edidit Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Text Series 9, St. Bonaventure, N. Y. 1955. Edidit Ph. Boelmer, Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 1, St. Bonaventure, N. Y. 1944. $ e D e
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CP IP TORUM E T E D I TI ON U M
1
9
*
C o l o p h o n: E xp licit opus logicae magistri e t e ximii doctoris magistri Guillelmi Ocharn. Scripta armo Domini Millesimo cccuocal', die prima mmsis aprilis, completa per fratrem Franciscum de Signorellis de Bononia, tunc lectorem conventus fratrum Minorum de Faventia, ad h o n o r= Dei et Virginis semper matris Mariae etc. Amen. Et concessa ad usum fratris Bartolomei de Castro Montis, fratris ordinis Minorum. Deo gratias. Amen. Codex initio mutilus est; incipit in cap. 2, lin. 34. — Capitula De aequipollentiis leguntur post Partem 111-2, praemissa rubrica: t Jncipit tractatus de aequipollentia propositionum modalium ». — E x e m p l u m: Bononiae. 26. - Vaticana Civitas, cod. Chigi E. V II. 220 (Ch). — Saec. X I V , membr., mm. 276 x 205, ff. 74, coli. 2, un. 62. I n c. f . ira : Dudum... Omnes... E x p I. E 74ra: primo respondeat. C o l o p h o n: Q u i scripsit scribat, semper cum Domino vivat, vivat in caelis Angelus in nomine felix. E x e m p l u m: Londonis. 27. - Vaticana Civitas, cod. Chigi E. VII. 221 (G). —Saec. XIV, membr., mm. 230 x 198, ff. 56, coli. 2, un. 63. I n c. f . ira : Omnes... E x p I. f . 54vb: primo respondeat. C o l o p h o n: Explicit Summa logicae (rasuro) edita ab (rasuro) viro Magistro Guillelmo de Hokam (rasura). Cap. 51 simul cum De obligationibus et De insolubilibus desunt. Capitula De aequipollentis nunc leguntur post De fallaciis, sed f. 43rb, ubi debuissent esse, notamr: "Quaere haec in fine libri". — F. 55va legitur initium Gualteri Burlaei De puntate artis logicae tractatus longior. — F. 56r in rota, quae totam paginam occupat, haec scripta sunt: "Anno Domini Millesimo Ducentesimo Septimo, 16 Aprilis Incepit Ordo Sancti Francisci". — Codex iste olim erat in bibliotheca Fratrum Minomm Ariminensium.
§ 3. — Familia Consequenter respondeat 28. - Assisii, Bibl. Commun., codd. 647 et 666 (Z). — Anno 1355, membr., mm. 180 x 130, l'E 134 et 64, coll. 2, un. 29. Hl duo codices olim unum constituebant 87 . I n c. cod. 647, f. ira : Dudurn... Omnes... E x p I. cod. 666, f. 23vb: consequenter semper respondeat. C o l o p h o n: Explicit logica Magistri Guillelmi Ockam (rasura) becce'Lum. Deo gratias. Epistola finitur verbis: aliquibus (!) speciebus argumentationis. " C f . G. Mazzatinti, Inventari cit., W , Forli 1894, 124, 130.
20*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
Cap. 51 scriptum est post tabulam, in fine operis 38 ficit prima , p ra parte e mcapitulo i s s a51".nDeinde o tsequuntur a : duae quaestiones ad theologiam moralem " spectantes: H o a)c Utru m minus malum sit eligendum; b) Utrum quantumcumque d malum e poenac - sit incurrendum ad eliciendum actum bonae operationis. Post Partem 111-2 scripta sunt tria priora capitula tractatus De obligationibus, cum nota marginali: " De obligationibus tamen praetermittendum est hic, quia in fine tertiae partis pommtur". Ibi nunc de facto leguntur in codice 666. E x e mp l u m : Londoniis. 29. - Cameraci (Cambrai), Bibl. Munic., cod. 942. S a e c . X I V , membr., min. 247 x 185, ff. 117, coli. 2, lin. 36 39 . I n c., f. ira : Omnes... E x pl. f . 114va: convenienter semper respondeat. C o l o p h o n: Explicit tractatus editus et factus a venerabili doctore in theologia magistro Guillelmo Ocham ordinis minorum, scriptus et completus a n o ma Putquoet. Desunt cap. 51 et De insolubilibus. 30. - Cantabrigiae, Bibl. Collegii Gonville et Caius, cod. 4641571 (C). - Anno 1341, membr., mm. 265 x 180, ff. 69, coll. 2, lin. 60 " . I n c. f . ira : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x pl. f . 64ra: consequenter semper respondeat. C o l o p h o n: Exp licit logica Gwilhelmi Occam, completa feria tertia post festum beatissimae Trinitatis [die 5 Iunii] per fratrem Conradum de Nipeth ordinis Heremitarum sancti Augustini in Magdeburgo tunc studentis (!). Anno incamationis Iesu Christi m'ccc"xu". Anno suo 22' etc. Finito libro sit laus et gloria Christo. Sequitur tabula quae inscribitur: "Incipit Registrum super logicam istam secundum ordinem capitulorum". - In ultima pagina, non tam eleganter, delineata est figura fratris tonsurati et pallio amicti, appositis verbis: "Frater Occham iste". - E x e m p l u m: Londoniis. 31. - Erfordiae, Bíbl. Civit. (Amploniana), cod. Q. 259 (A).- Anno 1340, membr., ff. 214, con. 2, un. 38 41 I n c. f . 3ra: Dudum... Omnes... • E x p 1. f . 155va: consequenter respondeat. C o l o p h o n: Explicit Summa supra totam logicam. Completa a Venerabili Inceptore theologiae magistro Guillermo Okam anglico, fratre ordinis m i n o = fratrum. Completa anno Domini m'ccn o cxlx" more Gallicorum, vicesima tenia die mensis februarii. 38 H o c capitulum etiam i n cod. n . 34 i n fi ne operis l egi tur. 33 C f . Catalogue générale des Manuscrits, X V I I , Paris 1891, 390; L. Baudry , "L e Tex te de l a Summa Totius Logi c ae", Mediaeval Studies, I X (1947), 301-04. " C f . M . R . James, A Descriptive Catalogue o f the Marucscripts in the Library o f Convine and Caius, Cambridge 1907-14, I I , 537s. 1 C f . W . Sc hum, Beschreihendes Verzeichniss c i t., p . 508.
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D I TI ON U M
2
1
*
Epistola desinit verbis: reputo obtinere. Cap. 51 deest. De obligationibus et De insolubilibus bis habentur; primo post Partem 111-2, et iterum in fine Partis 111-3. Inscribuntur autem, sicut in cod. nn. 46 et 50: "De regulis pertinentibus ad artem obligatoriam" et "De modo arguendi penes insolubilia". E x em p l u m p rima vice: Londonis; secunda vice omittitur. Post tabulam sequuntur opera Gualteri Burlaei De puntate artis logicae tractatus longior et De obligationibus. 32. - Florentiae, Bibl. Medicea Laurentiana, cod. conv. soppr. 156. - Saec. XIV, membr., mm. 200 x 138, ff. 136, coli. 2, lin. 42. I n c. f . ira : Quam magnos... Dudurn... Omnes... E x p I. f . 134vb: convenienter respondeat. E xe mp l u m: guando Sortes est Aretiis responderet alio modo vel guando est Vulterris ve! Florentiae. Codex iste provenit ex Abbatia Florentina et aliquando erat ad usum Leonardi jacopi, qui emerat eum pretio decem fiorenorum. 33. Florentiae, Bibl. Medicea Laurentiana, Plut. Xlls., cod. 2 (K). - Saec. XIV, membr., mm. 300 x 210, ff. 213, coli. 2, lin. 48 4 2 I n c. f . 6rb: Dudurn... Omnes... . E x pl. f . 165vb: consequenter semper respondeat. C o l o p h o n: E t hic concluditur sententia huius sexti lib ri logicalis secundum venerabilem virum magistrum Guillelmum Anglicum. Deo gratias. F. ira legitur: "Incipit tabula infra scripti operis logicalis. Edita ab eodem Venerabili magistro Guillielmo Anglico, ordinis fratrum etc. dicto Oclum. Hanc tabulam trado tibi Karissime frater...". In hac tabula, post titulum cap. 43 Partis I insertum est cap. 51 eiusdem partis, cum nota marginali: "Istud capitulum praecedit in ordine capitulum qualitatis". Tractatus De obligationibus et De insolubilibus scripti sunt post Partem 111-2. - E x e m p l u m: Parisius. Summam Logicae sequuntur opera Gualteri Burlaei, De puntate artis logicae tractatus longior (ad laudem fratris Bertrandi de Provincia); Consequentiae et Regulae supra totum librum Prioruni. Iste codex aliquando erat ad usum fratris Ioannis Iusti de Florentia, ordinis S. Francisci, qui emerat eum sex fiorenis dum studeret in theologia apud Cortonani. Deinde factus est "Liber Conventus S. Crucis de Florentia... N ' 524". 34. Florentiae, Bibl. Nat., cod. Conv. soppr. E . 5. 802 (F"). - Saec. XIV, membr., ff. 70, coll. 2, lin. 62. I n c. f . 3ra: Omnes... E x p I. f . 69ra: consequenter respondeat. Cap. 51 scriptum est in fine operis (f. 69r-v) sine titulo. - F. 43ra, in margine ad cap. 13 Partis 111-3, corrector scripsit: Istud capitulum non erat in logica ex qua corrigebam. Post Partem 111-2 leguntur De aequipollentiis, De obligationibus et De - E x e m p l u m: Londoniis. 41 A . M . Bandirti, Catalogus c i t., p. 94s.
22*
E
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
85. - Oeniponte (Innsbruck), Bibl. Un iv., cod. 490. — Saec. X IV , membr., mm. 210 x 135, 11 105, col. 1, un. 47-50, pluribus manibus exaratus. I n c. f . 3r: Omnes... E x p 1. £ 105v: respondeat convenienter. C o l o p h o n: Exp licit tractatus Okham. Deo gratias. F£ i r -2 v 88. p r - Neapoli, Bíbl. Nat., cod. V III. E. 12 (N). — Saec. XIV, membr., mm. 240 x 170, col]. 2, un. 51 0 a e . Ic nec. f . ira : Quam magnos... Dudum... Omnes... E d xi p 1. £ 106rb: consequenter semper respondeat. C t o l o p h o n: Explicit logica Ocharn. Deo gradas. iE x e m p l u m: Lendonis (!). — Codex iste quondam erat ad usum fratris Petrinde Neapoli. d - Patavii, Bibl. Antoniana, cod. 544. — Anno 1380, membr., mm. 128 x 90, 37. e col. 1, un. 29 44 ff. 208, xI n c. f . i r : Ornnes... . cE x pl. f . 208r: consequenter semper respondeat. aC o l o p h o n: E xp licit summa magistri Gulvermi Ocham anglici ordinis p rninorum, scripta manu fratris Astasii de Mella eiusdem ordinis, anno fratrum i t m'ccc'u o rf . Domini uCapitula De aequipollentiis bis occurrunt: primum post Partem III-2, deinde ubi l in nostra editione. Tractatus De obligationibus et De insolubilibus sequuntur capitula o De aequipollentits primo loco scripta. — E x e m p l u m: Londonis. — Codex iste olimrerat fratris Angeli de Bario, provinciae Apuliae. u 88. - Philadelphiae, Bíbl. Univ. Pennsylvaniae (Rare Books Collection), cod. lat. 1.— m Saec.. XIV, membr., mm. 250 x 180, fr. 103, coli. 2, lin. 43 45 I n c. £ ira : Dudum... Ornnes„. . — E x pl. £ 101vb: consequenter semper respondeat. E xC o l o p h on: Explicit logica magistri Guilielmi Ocham, scripta per me fratremeMathei (0 de Faventia, ordinis Servorum, studentem Bononiae. Capitula De aequipollentiis desunt. Tractatus De obligationibus et De insolubilibus m veniunt p post Partem I Hex notis Fidelis a Fartna, centum annis ante factis 46 i. — l ,nani o l i m au t i n F. III. 12. signatus: E xuPatriarchalis, e m ep r lVenetiis, b m i mb :l i o t h e c a " Cf. C. Cenci, iManoscritti francescani della Biblioteca Nazionale di Napoli, o. 476 (Spicilegium BoS F e Grottaferrata n t :a e v m naventurianum VIII, 1971, 840). -i aL44 Cf. e A.. M . _Tosa, Codici manoscritti della Biblioteca Antoniana di Padova, Padova 1886, 156. — o41 Cf. P. Zacour and R. Hirch, Catalogue of Manuscripts in ate Libraries of the University of Pennsylvania, 1965, 1; C. U . Fave und W . H . Bond, Supplement cit., p. 485. C nPhiladelphia o 41 F. da Fanna in volumine X I X itinerum, p. 20, ubi describir codices franciscanos Seminari i Pad d e x triarchalis Venetiarum, de hoc codice haec refert: "F. ItT. 12, i n 4*, s. D u d u m me pacer._ Explicit iloycaomagistri s Guilielmi Ocham scripta per me fratrem Matheura de Faventia ordinis Servorum studentem t e Boehner notitiam huius codicis sine dubio bine accepit. Etenira iste codea, ut C. Cenci Borionie". n Ph. nobis , ipersczipsit, bibliothecam probabiliter iam initio huius saeculi reliquerat. u i t s
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D M O N U M
2
3
*
Post cap. 35 Partis I, quod est de 'toto', additur in ima pagina capitulum de priori "Similiter autem 'prius' dicitur multipliciter. Uno quidem modo aliquid d icitur prius alio secundum durationem, ut lex prior et antigua nova, et ita 'prius' idem est quod antiquius filio meo (!). Mio modo secundum perfectionem, puta quia perfectior alio, ut forma prior est materia et fructus prior est flore. A l i i vocant prius secandum namram , sed de vocabulis non est cura. Aliter dicitur prius secundum ordinem, u t causa p rio r est effectu, similiter producens producto, sicut sol prior est radio et ignis calore. Dicitur etiam aliquid prius alio secundum dignitatem, ut rex est prior comite. Et hi quatuor modi prioritatis possunt competere eidem. Alio modo aliquid dicitur prius alio quia , munepseu prius est 'homine e t 'color' 'albel u hoc rde a plaribus s i g prius npraedicatur, i fiessec convenit a t ut 'animal dine'. Et modo tantum terminis. e t Solet etiam dici ,aliquid prius alio quod in enthymemate potest esse antecedens l ualterius r i etb non u e converso. s respectu Et sic una propositio dicitur prior alia, ut haec propositio 'duo e s sunt' est t prior ista 'unum est'. Sequitur enim 'duo sunt, ergo unum est', et c non eoconverso. m Similiter - haec propositio 'homo est' est prior ista 'animal est', propter praedictam causam. Et quotiens dicitur 'prius' totiens 'posterius' dici potest. Ex his patet [quod] quodlibet universale est prius alio et una propositio est prior alia, et universaliter praemissae priores conclusione". Venerabilis Inceptor de 'priori' fusius et magis philosophice egit in Scripto in I Sententiarum, dist. 9, q. 3 G. 39. — Remis, Bihi. Munic., cod. 888. — Saec. XIV, membr., mm. 207 x 150, ff. 146; chart„ mm. 203 x 148, ff. 147-78; c o l 2; duo codices in unum compacti, pluribus manibus scripti 47 I n c. f . ira : Omnes... . E x pl. f . 130vb: consequenter semper respondeat. C o l op h o n: E xp licit Summa sive compendium super onmes libros lo gicae, ordinata cum obligationibus et insolubilibus, compilata a fratre Guillelmo Okkam de ordine fratrum minorum. Amen. Cap. 51 omissum est. Capitula De aequipollentiís immediate praecedunt tractatum De obligationibus. Post tabulam capitulorum, f. 135ra incipit tabula doctrinae, his verbis: " Hic incipit tabula super Summa fratris Guillermi O c b m ordinata secundum ordinem alphabeti, p e r quam contenta i n dicta Summa possunt facilius inveniri...”. Pere u t codices un. 2 et 6. Conferatur etiam Colophon huius cum inscriptione cod. n . 1. Pars chartacea, fr. 147ra-178ra continet Summam Physicorum, quae dicitur "edita a fratre Guillelmo Okam". Codex iste provenit ex bibliotheca convenms S. Dionysii.
" Cf. Catalogue générale des Adanuscrits, XXXI X, Paris 1904, 203s.
24*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
40. S . Deodati (Saint Die), Bibl. Munic., cod. 63. —Saec. XIV, membr., mm. 198 x 138, ffi 116, col. 1, un. 43. Anonymus 48 I n c. f . i r : Dudum... Omnes... . E x p I. f . 115r: semper con (rasura) respondeat. C o l o p h o n: E xp licit tractatus super totam logicam. — Detur pro pena scriptori pulcra plena. Amen. Cap. 51 deest. Epistola finitur verbis: reputo obtinere. 41. - Tuderti (Todi), Bibi. Commun., cod. 181. — Saec. XIV, chart., pp. 175, col. 1, un. 40, pluribus manibus exaratus 42 . I n c. p . 1: Omnes... E x p i. p . 175: consequenter respondeat. Cap. 51 desideratur. Desunt etiam Pars III-1 inde a cap. 4 et Partes 111 et 3. 2 42. Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 947 (11 182 x.2126, ff. 125, coll. 2, un. 43 51) I).n c.—f . iraS: Onmes... . a e c . X I V , m x peI. f .m124vb: E b consequenter r . , respondeat. m C o l o p hmo n: Expliciunt . fallaciae magistri Guillelmi Ocham subtilissirni doctoris. Et finit quarta pars tertiae partis. Cap. 51 omittitur. — E x e m p l u m: Londoniis. 43. Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 950 (V fr. 117, 5 coll. 2, un. 47 51 I n c.—f . ira . ). S : aDudum... e c . Omnes... X E x pI I. V f . 117ra: , semper convenienter respondeat. cTractatus h a De r obligationibus t . , et De insolubilibus desunt.—Post Summam Logicae sequuntur m pauca i ex n tractatu . Richard Swyneshead, De obligationibus et insolubilibus. — Codex 2 iste quondam 9 2 erat Erhardi x de Maturan. 2 1 6 , 44. Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 4542. — Membr. ff. 38, chart. ff. 39-96, mm. 218 x 150 et 220 x 170, coli. 2, lin. 40 et 49 52 I n c. f . ira : Dudum... Omnes._. . E x p 1. f . 95vb: convenienter respondeat. C o l o p h o n: Exp licit tractatus logicae fratris Guillelmi Occam. Epistola desinit verbis: reputo obtinere. Tractatus De obligationibus et De insolubilibus non habentur. In fine sequuntur p rimi sex tituli. " C f. Catalogue genérale des Manuscrits, III, Paris 1861, 500s. " C f. L. Leoni, Inventari dei codici della biblioteca comunale di Todi, Todi 1878, 61. " Cf . A . Pelzer, Codices c i t., pp. 391s. " C f . A . Pelzer, Codices c i t., p . 395. " C f . A . Mai er, "Handschriftliches zu W i l hel m Oc k ham und W al ter B url ey ", Archiyum Franciscanum Historicum, x u v r i l (1955), 225-51.
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D M O N U M
2
5
*
45. - Vaticana Civitas, cod. Ottob. lat. 2071 (0). S a e c. XIV, membr., 360 x 252, ff. 84, coli. 2, lin. 77. I n c. f . ira : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p I. f . 47ra: consequenter semper respondeat. Co I o p h o n: Exp licit quarta pars tertiae partis et per consequens tota logica fratris Guillelmi de Occkam ordinis fratrum minorum. Prologus inscribitur: "Incipit prologus fratris et magistri Adam de Anglia in logicam sui magistri fratris Guilermi Ockarn egregissimi bachalarii theologiae". Post Prologum yero: "Explicit prologus Adae. Incipit prologus fratris Guliermi de Ockam, quorum uterque est eiusdem ordinis, ut patet in prologo praedicto". In fine autem: "Explicit prologus fratris Guliermi de O c b m directus discipulo suo praedicto''. In margine ad unum paragraphum cap. 27 Partis II legitur nota critica: "Istud {u. verba inter va-cat] cancellavit ipse Occkam". - E x e m p l u m: Londoniis. In fine, ff. 47rb-48va, habetur tabula capitulorum. Deinde yero, alia manu, sermones S. Augustini Super Psalterium.
§ 4. - Familia Distincta 46. - Brugis, Bibi. Civit., cod. 498*(Br)• - Anno 1340, membr., min. 280 x 198, ff. 134, coli. 2, un. 48 53 I n c. E ira : Dudurn... Omnes... . E x p I. E 133va: consequenter sic respondeat. C o l o p h on: Explicit tractatus logicae divisae in tres partes et unaquaelibet (!) pars est divisa per capitula. Amen. - Vigilia S. Vincentii [21 Ianuarii] fuit iste traetatus scriptus, anno Domini m'ccc'40. Scriptor scripsisset melius si bene potuisset. Cf. cod. n. 50. Ultima verba Epistolae sunt: reputo obtinere. - Cap. 51 deest. -E x e m p l u m: Londeneis (!). Tractatus De obligationibus inscribitur: De regulis pertinentibus ad artem obligatoriam; De insolubilibus yero: De modo arguendi penes insolubilia. - Cf. cod. nn. 31 et 50. 47. - Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.), cod. a 67 (Al). - Anno 1339, membr., ff. 134, col. 1, lin. 43-49 54 « I n c. f . ir: Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p I. f . 123v: consequenter semper respondeat. C o l o p h o n: E xp licit tractatus logicae fratris Willie lmi Okkam de provincia Angliae (doctoris sed deletum est) sacrae theologiae, divisus in tres partes et unaquaeque pars est distincta per capitula, quem scripsit (Amo Petri partim erasum) 54 Cf . A . de Porter, Catalogue des Manustrits de la Biblioth'eque Publique de la Vi ne de Bruges, Paris
1934, 580. " C f . W . Sc hum, Beschreibrides Verzeichniss c it., p . 726.
26*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
de custodia Norvegiae in Wysbi 55 , ain npace. sit u oAmen. D o m i n i m 'F. c1r, cin rubrica, e x xquae x praecedit i x Epistolam, haec legantur: "Explicit prologus ' , primus, incipit prooemialis epistula ad fratrem Willelmum de Ambersbergh (Amc busbergh u ?) ordinis i minorum u sde provincia Angliae". E x e mp l u m: Lundunis m (= Lunde seu Londinum m o Gothorum r ?). i FEa 123v-134v habentur excerpta ex Gualteri Burlaei, De puntate artis logicae tractatus longior, hac notitia praemissa "Hanc extractionem de logica Burle ordinavit frater Ioannes Nicholai, lector de custodia Lincopensi, provinciae Daciae, guando studuit Parisius, anno Do min i mcccc'xxlx, de cuius logicae commendatione praemisit prologum in hunc mo dam: Post praecedentem summam editam a Fratre W. compilavit Burle alium traetatum de logica, in quo pauca continentur utilia, realiter nihil, vel sumpta de priori summa vel de Boedlio in libro De categoricis et hypoth,eticis syllogismis. Quae tamen in ipso iudicavi esse utilia, posita ultra ea quae in summa praecedenti, vel quae sunt contra ea quae dictmtur in illa summa, ut opposita iuxta se posita magis elucescant et melius, breviter in sequentibus colliguntur. — Explicit prologus extraetoris, incipit prologas auctoris: Suppositis significatis terminorum etc". 48. - Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.), cod. F. 301 (A ff. 113, 2 coli. 2, un. 45-56 56 . I).n c.— f . ira A : Quam u n magnos... o 1 Dadurn.„ 3 4 8Omnes... , E mx pl. e f . m111va: b consequenter r . , semper respondeal C o l op h o n: Explicit logica Wilhelmi Ockam, qui fuit de ordine fratrum minorum. Ipse etiam fuit magister Sacrae Scripturae. — Anno Christi 1348 completa est logica Wilhelmi Ockam, in die undecim miliurn virginum [21 Octobrisj, quarum intercessio pro nobis miseris ante Deum succurrat. Amen, Amen. Tabulae capitulorum, f 111vb, haec praemittuntur: "Iste tractams logicae artis divisas in tres partes et unaquaelibet (!) pars est divisa in sua capitula". — Tabula capitulorum subscribitur: "Explicit Registrum huius libri". — Cf. cod. n. 30. Cap. 51 legitur post cap. 62 eiusdem partis• — E x e mp l u m: Bononiae. 49. - Neapoli, Bíbl. Nat., cod. VHI. G. 98 (N 230 x1 155, ff. 162, col'. 2, lin. 42 57 I).n c.— f . iraS: Dudum... . a e c .Omnes... X x pl. E I EV 162rb: , cottsequenter semper respondeat. mo l eo phmo n:bExplicit C r . tractatus , logicae, divisus in tres partes et unaquaeque pars distincta m est m per capitula. . Quorum capitulorum opus editum fuit a magistro Guillelmo Ocham in sacra theologia doctore, de minorum ordine. Epístola desinit in columna per verba: reputo obtinere; reliqua pars suppleta est in ima pagina. — Quatuor capitula De aequipollentiis simul cum De obligationibus et De insolubilibus leguntur in Eme Partis E x e mp l u m: in sancto Marino. " Wysbi seu Visby est oppidum insulae vulgo Gotland in Suena. Custodia Norvegiae eo tempore erat pan Provinciae Daniae seu Daciae " C f . W . Schum, Beschreibenzies Verzeichniss cit., pp. 206s. 57 Cf. C . Cenci, Manoscritti cit., p. 866.
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D M O N U M
2
7
*
50. - Pan'síts, Bibl. Mazar., cod. lat. 3521 (M). - Saec. XIV, membr., mm. 248 x 180, ff. 156, coll. 2, un. 44. I n c. f . ira : °rime s_ E x p I. f . 154rb: consequenter sic respondeat. C o l o p h o n: Exp licit tractatus logicae divisae in tres partes et unaquaelibet (!) pars est divisa per capitula. Amen. - Scriptor scripsisset melius bene si placuisset. - Cf. cod. n. 46. De obligationibus inscribitur: De regulis pertinentibus ad artem obligatoriam; De insolubilibus yero: De modo arguendi per insolubilia. Cf. iterum cod. n. 46. E x e m p l u m: Londeneis (!). Codex iste olim pertinebat ad bibliothecam Abbatiae S. Victoris. 51. - Parisiis, Bibl. Nat. lat. 6431 (P). - Saec. XIV, membr., mm. 245 x 175, ff. 118, coll. 2, un. 5 0 -5 2 5 8 I n c. f . ira : Dudum_ °rimes_ . E x p I. f . 77va: consequenter respondeat. C o l o p h o n: Explicit tractams logicae divisus in tres partes et unaquaeque pars est distincta per capitula. Non habet cap. 51. Desiderantur etiam De aequipollentiis, De obligationibus et De insolubilibus. Ff. 78ra-118vb habetur sic dicta Exposítio aurea Guillelmi de Ockharn. 52. - Patavii, Bibl. Anton., cod. 537. - Saec. XIV, membr., mm. 220 x 150, fe 137, col. 1, un. 37 59 . I n c. f . i r: Quam magnos... Dudum_ Omnes_ E x p I. f . 134r: per exempla in figura posita (=- 111-4, c. 18, un. 135). C o l o p h o n: Exp licit iste liber qui scripsit sit benedicms, Amen, Amen, Amen. Explicit tractatus logicae divisus in tres partes et (una sed del.) quaelibet pars est divisa per capitula. Epístola desinit verbis: perscrutatio subsequetur. - Ultimae viginti lineae operis desunt. - E x e m p l u m: Londoneis. Tabula capimlorum sic subscribitur: Explicit tabula super logicam fratris Willelmi Okham de ordine fratrum minorum, sacrae theologiae inceptoris et eorundem (!) professoris. - Cf. cod. n. 63. 53. - Vaticana Cívitas, cod. Burghes. 151 (D). - Saec. X IV , membr., mm. 260 x 198, ff. 148, con. 2, lin. 44 48 6O. n c. f . 31ra: Omnes... E x p I. f . 131va: consequenter semper respondeat. C o l o p h o n: Explicit tractatus logicae divisus in tres partes et unaquaeque pars est distincta per capitula. " Cf. E. Pellegrin, La bibliothèque des Visconti et des Sforza ducs de Matos au X V I siècle, Paris 1955, o. 114. " C f. A. M . josa, Codici cit., p. 156. "; ( 1 C
28*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
Cap. 51 omissum est. Inter l'E 117v et 118r unus sextemus excidit, qua de causa textus inde a cap. 19 Partis 111-3 usque ad cap. 2 Partis 111-4 desideratur; per consequens desunt etiam De obligationibus et De insolubilibus. lra-30vb praecedunt Notabilia seu abbreviatio sic dictae Exposítionis aureae; post Summam Logicae yero, f. 131va, immediate sequitur tractatus De sacramento altaris eiusdem Venerabilis Inceptoris. Idem amanuensis scripsit etiam magnam partem codicis Burghes. 68, q u i continet abbreviationem Scripti in I Sententiarum Guillelmi de Ockharn. Scriptor et abbreviator, nostro iudicio, idem sunt. - Iuxta A. Maier 61 codex noster memoratur iam in catalogo Avenionensi anni 1369, u t cod. num. 883; et in catalogo anni 1375, ut cod. num. 414. 54. - Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 949 (V mm. 4 311 x 245, fE 114, col'. 2, un. 52-56 62 I).n c.- f . 3ra: . S aOmnes... e c . X I V E ( x p11. f .3113vb: 3 consequentiae 5 ? (!) [add. mg.: semper] respondeat. C ) o l o p, h o n: Explicit tractatus logicae divisis (! pars est )m i distincta n e t rm per e scapitula. b p ra r . t e, s e Cap. 51t deest. - Exemplum : Londoniis. u n a q u a e q u e § 5. - Codices in fine mutili 55. - Avenione, Bibl. Munic. (Musée Calvet), cod. 1086 (Y). A n n o 1343, membr., mm. 286 x 195, fr. 68, coll. 2, lin. 41 33 • I n c. f . ira : Quam magnos... Dudurn... Omnes... E x pl. f . 68rb: vel antecedens praenegato et huiusmodi. Et haec de fallaciis quo ad nunc safficiant etc. et sic sit dictum de hoc. C o l o p h o n: Explicit summa seu compendium supra omnes libros logicae ordinata per fratrem G. Okam ordinis minorum, doctorem in theologia. Et fuit finita die lunae post festum beati Bamabae apostoli anno Domini m'ccc'43'. Cf. Colophones cod. nn. 9, 65 et inseriptio cod. n. 1. Capitula De aequipollentiis, De obligationibus et De insolubilibus (hoe ordine) leguntur in fine Partis II, de qua re nota marginalis ante primum cap. De falladis admonet lectorem. - Inter ff. 48 et 49 senio quae incepit linvestilgans sciat" excidit, ideo pars inde a fine cap. 16 Partis 111-2 usque ad medietatem cap. 9 Partis 111-3 desideratur. - E x e m p l u m: Londoneis. 56. A ssisii, Bibl. Commuti., cod. 187. - Saec. XIV, pars membranacea, sed. ff. 1-61, mm. 226 x 155, col. 1; pars yero chartacea, sci!. ff. 62-108, mm. 225x150, con. 2 34 . P a r s I , i n e. f . 94ra: Dudum... Omnes... " A . Mai er, i bi dem, p . 198. " C f . A . Pelzer, Codices c it., pp. 3 9 1 . 88 C f . L a b a n c l e , Catalogue géntlrale, X X V I I , Paris 1894, 502. 84 C f . G. Mazzatinti, Inventari c i t., I V , Fo rl i 1894, 53.
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D M O N U M
2
9
*
E x pl. E 101vb: omnia nomina contenta (Pars I, e. 10, lin. 78). P a r s I I , i n e. f . 62ra: Postquam dicta sunt aliqua... E x pl. f . 93ra: hoc praedicatum 'currit'. Et de propositionibus a d praesens dicta sufficiant. Epistola terminatur verbis: reputo obtinere. FE lr-61v praecedunt triginta quatuor quaestiones, quarum prima est: Utrum aliquo fundamento reali creato ve l increato possint fundan i diversae relationes oppositae. FE 102r-107v legitur tractatus introductorius in logicam quae incipit: Quia antiqui modemique magistri. Initium huius tractatus legitur etiam in cod. Vat. lat. 674, f. 159v. 57. - Beuronae, Bibl. Abbatiae S. Martini, cod. in 4 , 51. - Saec. XV, chart., mm. circa 288 x 210, non numeratus, ex tribus partibus est compositus. Secunda pars est Summa Logicae, ff. 85, coli. 2, lin. 58. I n c. I I , f. ira : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x pl. I I , f. 85rb: in primo tractatu de accidente, ideo ad praesens sufficiant. Et sic est finis. C o l o p h o n: Explicit Oquam liber laudabilis. Tractatus De obligationibus et De insolubilibus sequuntur Partem 111-2. Quatuor vero capitula (cum quinto, per errorem) De a e q u ip . fallaciís. De o lleQuoad n t iis nomen a d d 'Oquam' i t a cf.s Rotornagi u n t(Rouen), Bibl. Munie., cod. A. 465 p (561): o"Tractatus s t Oquam de corpore Christi''; Tractatus minor, o lim Herbipoli (Würzburg), Conv., cod. I. 63: "Explicit compendium t r a c Bibl. t Fratrum a t uMinorum m logicae Oquam collectum ab codera..." 68 « 58. - Bononiae, Bibl. c o d . lat. 103. - Duo codices in unum colligati. I sace. XV, chart., mm. 302 x 217; II: saec. XIV, membr., mm. 300 x 212. Pars I, ff. 1-198 continet opera logicalia Alberti Magni, Ammonii et aliorum; pars II, membranacea, numerata in imis paginis ab 1 ad 34, coll. 2, lin. 48 continet partem Summae Logicae 66 I n c. f . ira : Dudum... Omnes... . E x p 1. f . 34vb: nulla variatione alia facta sicut ista (= Pars II, c. 15, lui. 11). Epistola finem capit verbis: perscrutatio subsequetur. Codex iste quondam erat ad usum fratris Antonii de Ianua, "et est loci sancti Pauli in monte, iuxta Bononiam". 59. - Brugis, Bibl. Civit., cod. 497 (U). - Saec. XIV. membr., mrn. 288 x 197. Codex compositus. Summa Logicae exstat ff. 1-40, con. 2, lin. 54 87 I n c. f . ira : Dudum... Omnes... . eb C f . i nfra, cap. V I . Cf. L. Frati, Indice dei codici latini conservati nena R. biblioteca universitaria di Bologna (Studi Italiani di fi lologia cLusica, X V I -X V I I , Firenze 1908-1909, 155). " C f . A . d e P oner, Catalogue c i t., pp. 578s.s.
30*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
E x p I. E 4Orb: in sensu divisionis sic (= Pars III-1, c. 36, un. 8). Epistola finitur verbis: reputo obtinere. - Cap. 51 deest. In altera parte codicis habentur opera quaedam logicalia Roberti Flund et Richardi de Kilvington. 80. - Lauduni (Laon), Bíbl. Munic., cod. 431 (L). - Saec. XIV, membr., mm. 215 x 155, ff. 159, col'. 2, un. 46, pluribus manibus exaratus es. I n c. E ira : Quam magnos... Dudum... Onmes... E x p I. f. 159va: et ita de consimilibus est dicendum (= finis Partis III-4, c. 17). C o l o p h o n: Explicit logica Ocham compilata per fratrem Gwilhelmum de ordine minorum. Cap. 51 non habetur. - E x e m p l u m: Londoniis. Codex iste provenit e bibliotheca Abbatiae Vallis Clarae (Vauclair). 61. - Parisiis, Bibl. Nat. lat. 6430. - Ante 1399, chart , nmi. 295 x 198, ff. 128, coll. 2, un. 44-52, pluribus manibus scriptus. I n c. E ira : Dudurn... Omnes... E x p I. f . 128ra: ista de aequipollentia earum sufficiant. C o l o p h o n: Exp licit logica (Occam rasum). Amen. Iste codex, ut videtur, aliquando terminabatur f. 96vb, cum Parte 111-2, ubi legitur subscriptio: "Explicit tractatus Posteriomm fratris Ghulielmi fratmm minorum de Anglia subtilissimi doctoris". Infra sequuntur nomina possessorum, e x quibus adhuc legi possunt: frater Daniel de Placentia, provinciae Bononiae; frater Petrus de Bevanio [Bevagna in Umbria], qui emit hunc codicem a jhacopo Provostin, anno 1399. De obligationibus et De insolubilibus inveniuntur post tractatum De fallaciis; ultimo loco leguntur capitula De aequipollentiis. - E x e m p l u m: Longum (!). Seamdus amanuensis f. 128v, inter alias ineptias, scripsit: Meum nomen non pono, quia me laudare non volo. 62. - Parisiis, Bibl. Nat. lat. 6432. - Ex duobus compositus. Pars chartacea, saec. XV, ff. 32, min. 280 x 210, coli. 2, lin. 59; pars membranacea, = 290 x 109. 1n c. f . ira : Dudum... °reines_ E x p I. f . 32vb : poterit esse falsa diun haec est vera 'animal est' (=- Pars 111-3, c. 18, lin. 97). Epistola desinit: reputo obtinere. Desunt cap. 51 et capitula De aequipollentiis. Altera pars, multo antiquior, continet Historian: gentis angionen Bedae Venerabilis, initio et fine mutilam. 63. - Patavii, Bíbl. Univ., cod. 1913. - Ante a. 1377, membr., mm. 220 x 150, ff. 126, con. 2, lin. 48, duabus manibus. 1n c. E ira : Onmes... E x p I. E 126ra: per exempla in figura posita (= 111-4, c. 18, un. 135). Is Cf. Catalogide gértérale, I, Paris 1894, 227.
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D M O N U M
3
1
*
E x e m p l u m: Londoneis. - F. 126r supplemr particula Partis I I 113-67, , cquae . particula 4 , ud e n . fi Tabula capitulorum E 128r sic subscribimr: Explicit tabula super logicam frac i t Guillelmi tris e t i aOkham m de ordine [rasura] sacrae theologiae inceptoris et eiusdem proi fessoris. n - Cf. explicit et subscriptio tabulae in cod. n. 52. c oIsta dlogica, i cconventus e fratrum Eremitarum S. Augustini, die 28 O ctobris 1377 concessa est n . ad usum fratris Francisci de Padua. 3 1 . 64. - Tarvisii (Treviso), Bibl. Commun., cod. 376. - Ante a. 1371, membr., mm. 240 x 186, IT. 108, col. 1 89 I n c. f . ira : °rimes._ . E x p 1. f . 108vb: vel quia plura (= Pars 111-4, c. 17, lin. 12). Tria folia non numerata, operi praemissa, continent partem tabulae capitulorum quae bis verbis inscribitur: "Logica fratris Guillelmi Okam prima sui divisione dividitur in tres partes principales, nam in prima parte doctor veritatis determinat de proprietatibus terminorum...; e t quilibet tractatus d ivid itu r i n capitula, u t inferius ostendetur...". Haec tabula, u t videtur, operi iam confecto praemissa est, et provenit ex quodam codice qui ad familiam D i s t i n c t a pertinet. E x e m p l u m: Parisius. Tractatus De insolubilibus (f. 95va) his verbis terminatur: "ne ista pars logicae dimitteretur totaliter interminata et intractata". Deinde sequitur additio curiosa: "quia non sperabam Venerabilem doctorem Ioannem Buridanum super insolubilium materia se volentem tractare. Quare dicta etc.". - Quisnam et quare haec verba addidit ? Forsitan scriptor huius codicis, qui si speravisset Buridanum de materia insolubilium tractaturum, hoc capitulum non scripsisset. Codex terminatur in nono sextemo; proximus, nunc deperditus, incipiebat verbis: enuntiantur de pluribus. Ioannes Franciscus Tarvisinus de Marlengo, O.P. hunc codicem die 9 Septembris 1371 conventui Tarvisino Fratrum Praedicatorum donavit 70. 85. - Vaticana Civitas, cod. Vat. hit. 948 (1 1 360 x8 258, ff. 113, con. 2, lui. 55 71 I).n c.- f . S ira a : Orines... • e c . X I V , m x peI. E m E 113va: b vel r antecedens . , praenegato et huiusmodi. Et haec de fallaciis quo ad m nunc sufficiant, m et . sic sit dictum de hoc. C o l o p h o n: Explicit summa sive compendium super omnes libros logicae ordinata per fratrem Guillelmum de Okam ordinis minorum, doctorem in theologia. Finito libro sit laus et gratia Christo etc. - Cf. Colophon cod. nn. 9, 55, et inscriptio cod. n. 1. - E x e m p l u m: Londoneis. " Cf. T . Barth, "D i e Somma Logicae des Wilhelm Ockham und oler Traktat de puntate artis logicae des Walter Burleigh i n zwei Handschriften der Kommunalbibliothek von Treviso", Franziskanische Studien, XXXVI I I (1955), 411-16. 71 XXXVI ) (1966), 26. 7C 1 Cf. A. Pelzer, Codices cit., p. 393. f . T
32*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
§ 6. - Abbreviationes et fragmenta a) Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.), cod. Q. 242, ff. 24r-25ra continet Supposit'iones Ockam 72 • N o n b) Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.) cod. Q. 395, ff. 102r-105r sub titulo "set a m e quuntur quaedam rasariae ipsius Ockarn" habet excerpta ex Parte I et II necnon n De obligationibus et De insolubilibus 73 v e r b o . - c) E x e m p l u t e nMonachii, u s Bibl. Status, cod. lat. 276, ff. 104ra-105rb habet capitula 44 et 45 m : Partis I Summae Logicae, sub inscriptione: Capitulum fratris Occam de quantitate 74 . L o n d o n e i . s .d) Parisiis, Bibi. Nat., cod. lat. 15.904, ff. 204r-210v continet abbreviationem Partis I Summae Logicae. e) Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 674, f. 117r-v habet initium tractatus De principiis theologiae 75 . E . sequetur. Deinde, fE 122r-135v habentur conclusiones Partis I; ff. 148r-152r incipit 1tabula 2 2"super r totam logicam Ockam", sed post 15 titulos incipit tractatus: Quia lantiqui e gmodernique i t magistri, qui legitur etiam in cod. 187 bibl. communalis Assiusiensis, r statim post Summam Logicae (mutilam) Venerabilis Inceptoris. E pf) Vaticana i s Civitas, cod. Vat. lat. 3048, ff. 112r-115v habet quaestionem cui tittulus: u Utrum l a universalia sint extra animam in singularibus. Compilator prae oculis phabuit r capitula o o 15-17 Partis 1, sed novit etiam Scriptum in I sent., d. 2, q. 6 Guillelmi ede Ockham. m i a l i Hic s obiter : memorare iuvat aliam quaestionem de universalibus, quae legitur D u in codice 173, ff. 57rb-58ra Bibl. Antonianae, Patavii: Quaero utrum universale d u sit res extra animam totaliter exsistens in quolibet singulari. In fine quaestionis m . est 'Ocham'. Similiter huc pertinet Quaestio de universali secundum viam et scriptum .doctrinam . Guilelmi de Ockham, quam ex cod. Vat. Palat. lat. 998 edidit M. Grabpmann e76 r s. c r Bibl. Fratrum Praedicatorum (Dominikcmerkonvent), cod. 1601130, u g)t Vindobonae, a ff. 127r-141v continet partem Summae Logicae, quae explicit in quarto capitulo t i o Partis III-1 77 s . u De Tractatu Minori et de Elementario Venerabili Inceptori adscriptis in capibtulo speciali sermonem faciemus 78 -. - D e f e n s o r i u m , q " uCf . Wo. Sc hum, d Beschreibendes Verzeichniss c i t., p p . 4975. a s" W s. Sc hum, e ri bi dem, v pap . 657ss. t " C f . C . Giac on, "U n a 'nota magi s tri fratri s Oc c am de quarttitate' nel Cod. Lat. 276 della B i u r blioteca di Stato di Monac o di Bav i era", La filosofia della natura nel Medio Evo (A tti del III Congresso i nR o m a ternazionale d i fi losofi a medioevale, Mi l ano, 1966, 625-33). e " C,f . M . Vatasso et P. Franchi de' Cavalieri, Codices Vaticani Latini, I, Romae 1902, 530ss. - TractaB De principiis tum i theologiae b Gui l l el mo l de Oc k harn adscriptum edidit L. Baudry , Le Tractatus de Principiis Theologiae &tramé á G. d'Occam (Études de Philosophie Médiévale X X I I I , Paris 1936). . " M . Grabmann, Quaestio de universali secundum viam et doctrinan: Guilelmi de Ockham (Opuscula et Textus, Monas terii 1930). " Iui rta Caulogum machina s c riptum, u t V . Ri c hter humani ter nobis communicavit. 76 Infra, cap. V I .
Cod. Gonv ilie & Caius 464/571, f . 69 - - I r
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D I TI ON U M
3
3
*
Angelica, cod. 1017, ff. 21r-36v, agit de terminis ad mentem Guillelmi de Ockham, sed non potest dici nec extractum nec abbreviatio Summae Logicae 79 dum . I destede mQuaesti d oi nec deerelatione n - (Basileae, Univ. lat. F. II. 24, Ir. lirb-16va), quarti G. Mohan edidit 83 . h) Summa Logicae olim exstabat Bononiae, in bibliothecis conventuum S. Dominici cod. 186, S. Francisci cod. 109 et in catalogo anni 1421 cod. 536 et 537, S. jacobi cod. 48, S. Salvatoris cod. 248 81 ; Dominici, S. M a n t ucod. a e 69 , ; Neapoli, i n in bibliotheca conventus S. Dominici Maioris, Scanzi 82 Vindobonae, in bibliotheca Fratrum Praedicatorum, in b i ab IV,l cod. i o VIII t h e c a c 'Pulpeto o Tn' 83 v e n t u s . ignoramus. U b Codex i n a quem Ioannes a S. Antonio Compiuti (Alcala de Henarez), in bibliom theca Collegii Maioris vidit 84 ,h iSbaralea H. d o e dm 85 memorat e s t aliquot codices Florentinos, qui adhuc exstant, et supra isubenn• a c 3 et 33 descripti sunt. Sed praeter illos, ut dicit "habetur etiam Volaterrae ci apud osnostros, dt ems. xin 4 eius auditorem, et dividitur in tres partes". Iste videtur aest ad uAdamum q 0 e Woddam m esse ,se i codex nx uc ei pnoster ipt : n.r 45. bibliothecarum hodie non exsistentium ex professo non explom Catalogos a Q pu l a m ravimus. sa ra i gu n o b m a . . . . sn a sc si s6 e 5 7. Editiones e ret vis ac Summae d n r i Logicae p ns tti e m u s c.u r1.—,.Parisiis, anno 1488, mm. 283 x 200, ff. 124, coli. 2, lín. 51. In c. fa. lva : Quam magnos... Dudum... Omnes... s H E x p cI. f . 124r: consequenter respondeat. i e C o luo p h o n: Explicit tractatus logicae fratris Guillermi Ockam, divisus in q S lutres partes m et unaquaeque pars per capitula distincta est. Impressum est hoc opus [per Ioannem Higman] i n vico clauso Brunelli i n a M C C C n . X X X V I I I 88 d. m i Sic incipiunt expliciuntque omnes editiones. Epistola etiam in omnibus termise s natur verbis: reputo obtinere. Capitulum 51 Partis I hic, sicut et in aliis editionim a a s s 79e C f . Ph. Boehner, "I )e r Stand der Oc k ham-Fors c hung", Franziskanische Studien, X X X I V (1952), r22; Collected v Anides on Ockham cit, p. 13. 80nG. Mohan, "T h e Quaestio de Relatione attri buted t o W i l l i am Oc k ham ", Franciscan Studies, X I a 273-303. t(1951), u M. H . Laurent, Fabio Vigili el les bibliothèques de Bologne ( Studi e Testi 105), i n Civitate rVaticana, 1943, p p . 44, 121, 127, 211, 317. " C f . T I . Kaeppeli, "A nti c he Bibliotec he" c i t., pp. 26, 40.
S3Cf. Th. Gottlieb, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Osterreich, I, W i en 1915, 409. Ioamles a S. Antonio, Bibliotheca Universa Franciscana, H, Matriti 1732, 45. " H . Sbaralea, Suppiementum el castigatio ad Scriptores Ordinis S. Francisci, I, Romae 1908, 345s. " C f . L. H a i , Repertorium Bibliographicum, n . 11948 (11-1, B erl i n 1925, 519); W . A . Copi nger,
Suppiemeraum io Hain's Repertorium Bibliographicum, I, London 1895, 355.
OCKHAM, M I M M A LOGICAE
3
*
34*
I
N
T
R
O
D
U
C
E
°
bus, numeratur cap. 53. Propterea sequentium editionum solummodo C o 1 op h o n e m indicabimus. 2. - Bononiae, anno 1498, mm. 302 x 208, ff. 97, coli. 2, un. 60. C o l o p h o n: Exp licit magna constructio logicae Magistri Guilielmi Hoccam anglici ex ordine Fratrum Minorum, logicomm acutissimi: Scholae invictissimorum Nominalium inceptoris in omnium disciplinamm genere Doctoris plusquam suptilis. Quam correxit summa diligentia frater Marcus de Benevento congregationis Celestinorum beati Benedicti. Qui et aetate nostra veram Nominalium academiam in Italia suscitavit: quam infecti gustu prostemabant. Impressaque est Bononiae non parvo acre Benedicti Hectoris Bononiensis artis impressoriae solertissimi. Ioanne II Bentivolo Bononiam illustrante, die sexto Aprilis 1498 87 . Marcus editionem suam inscripsit Ioanni Antonio de Albergatis Bononiensi, canonico cathedralis ecclesiae sancti Petri de Bononia. Post Colophonem sequuntur duo epigrammata : unum, Camilli Palaeotti ad Ockham, alterum yero Constantii Cancellarii Pistoriensis ad fratrem Marcum. Tam Colophon quam duo epigrammata, parum elegantia, in duabus editionibus sequentibus iterum impressa sunt. 3. - Venetiis, anno 1508, mm. 211 x 158, ff. 107, con. 2, un. 59. Omnia ut in praecedenti editione, exceptis nota impressoris et excusatione Lazari: Impressum Venetiis per Lazarum de Soardis, die 15 Ma ii 1508, qui obtinuit a dominio Venetiarum quod nullus possit imprimere nec imprimi facere sub poena, ut patet in suis privilegiis etc. Laus Deo optimo maximoque. - Post epigrammata sequitur Excusatio Lazan. 4. - Venctiis, anno 1522, min. 280 x 200, ff. 83, coli. 2, un. 65. Ormlia ut in editionibus nn. 2 et 3, excepta nota typographi: Venetiis impressa iussu et sumptibus haeredum .q. Do min i Octaviani Scoti Civis Modoetiensis ac sociorum. Armo a Christi saluberrima incamatione 1522. Die ultimo Aprilis. 5. - Oxonii, anno 1675, mm. 180 x 105, pp. 556, col. 1. Editionem curavit Obadiah Walker, magister Collegii Universitatis. Impressa autem est typis L. L. Academiae Typographicae, impensis I. Crostey. L. Wadding 88 mam, Logices ad Aclaman)°, lib. 1. Omnes Logicae tractatores. Prodiit Venetiis apudeLazarum n u m de e rSoardis armo 1591. in 4. - Maiorem Summam Logices, lib. 4. Dudum a nexpletis s lectionibus... Extat Venetiis an. 1522". Haec editio sine dubio eadem est quam o psub n. e 4' indicavimus. Sed priorem, anni scilicet 1591, mdlibi invenimus. W. Risse r a 89 , V e n a u ec t ro a r b87 C f i. L . l Haiin, i bi dem, n . 11949; W . A . Copi nger, i bi dem, n . 11949. L. W addi ng, SLriptores Ordinis Minorum, Ron:me 1906, 107. B i I"b Wl .niRisse,cBibliographia Logica, I , Hildes heim 1965, 95. o g er a p t p h oi c ir i e a d
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D I TI ON U M
3
5
*
huiusmodi editionem, sed locum, ubi saltem unum exemplar eius inveniretur, non prodit. Et tamen catalogos maiorum bibliothecarum mundi perlustravit. Inspicienti Colophonem editionis principis anni 1488 statim apparet illam editionem ad fidem alicuius codicis e familia D i s t i n c ta fuisse paratam. Ad hanc autem farniliam, ut diximus, pertinent codices antiquiores simul ac meliores. Inde est quod editio antiquissima textum completum et fide dignum praeberet, si non esset numerosis et non raro gravibus erroribus typographicis vitiata. Editor textui codicis, quem usu adhibuit, nihil omnino addidit nec aliquid ex eo omisit. Ultima enim paragraphus Epistolae prooemialis in suo codice, sicut in multis aliis, probabiliter deerat. Editionem principem a Marco de Benevento fuisse curatam non videtur probabile. Ipse enim anno 1488 veri similiter in Italia studiis vacabat. Nomen eius, cum titulo baccalaurei, prima vice die 14 Ianuarii 1494 apparet; gradum yero magisterii in Universitate Bononiensi die 9 Aprilis 1498 obtinuit 9 °, - Summae editio t r i bLogicae u s abd ipso i ecurata b u ibidem s lucem viderat. p Tres o editiones s t sequentes, q nempe u Bononiensis a m a. 1498, Venetae a. 1508 et a. 1522, absque dubio curae et studio Marci debentur, de quo facto epistola dedicatoria in initio et Colophon cum epigrammate in fine operis testantur. Ipse quidem de editione Parisiensi nec verburn facit, sed solum asserit se exhortationibus Ioannis Antonii Albergati morem gerens - Summam Logicae Venerabilis Inceptoris lucidam fecisse et summa cum diligentia correxisse. Dubium tamen non est quin ipse editionem principem prae manibus habuerit et eam adiutorio saltem unius codicis correxerit. Non quidem summa sed valde mediocri diligentia. Editiones vero Venetae editioni Bononiensi nihil omnino conferunt, excepto quod multas abbreviationes solvunt et titulos singulis capitulis praemittunt. Ea quae diximus pauca exempla sufficienter illustrabunt: In Prologo, lin. 51-52, ubi nostra editio, cum melioribus codicibus, legit: " Ad studiosos itaque, preces pro hoc praeclaro licet compendioso volumine geminantes", editio Parisiensis habet: " A d studiosas itaque preces... multiplicatas". Idem legitur in editione Bononiensi, excepto quod verbum 'multiplicatas' . f a c Peius plicitas'. t u migiturequam s exemplar. t ' m u l t i In Epistola, lin. 5-6 in editione nostra stat: "Cum igitur... tuis precibus nequeam contraire, experiar quod hortaris'', editio autem princeps praebet: " Cu m igitur... tuis precibus ne quaquam contraire nequaquam quod hortaris". Hoc Marcus sic correxit: " Cu m igitur... nequaquam contrarire valeam quod hortaris". Hanc correctionem, nostro quidem iudicio, non ex quodam codice manuscripto sed potius e proprio capite sumpsit. Res similiter se habere videtur in Parte I, c. 1, lin. 3-4. Ub i nos habemus m tendunt astruere quod argumenta ex propositionibus", editio Parisiensis habet: "intendunt astruere per argumenta quod syllogismi ex propositionibus"; Marcus autem: "intendunt astruere quod argumenta et syllogismi ex propositionibus". Ut nuper dete)dt C. Piana, Ricerche su le Universita di Bologna e di Parma (Spicilegium Bonaventurianum, I , Quaracchi 1963, p. 153, nota 5; et pp. 210-13). Cf . etiam A . Birk enmajer, "M a rc o da Benevento und die angebliche Nominalistenakademie z u Bologna (1494-1498)", Philosophisches jahrbuch, X X X V I I I (1925), 336-44.
36*
I
l
T
r
R
O
D
U
C
T
I
O
Adsunt tamen verae et utiles correctiones, quas facere haud potuisset nisi unurn saltem codicem manuscriptum consuluisset. Exempli gratia Parte I, c. 2, un. 8-9 loco verba 'vera._ vera' editio Parisiensis habet 'una._ una', quod Marcus correxit. In Parte I, c. 3, lin. 22 in editione prima deest verbum 'synonymorum', quod Marcus supplevit. In eodem capítulo paragraphum inter un. 84-94 editio Parisiensis eodem ordine habet ac nos, sed editio Bononiensis, cum non paucis codicibus, eam post nostram lin. 26 ponit. Esme tandem aliqujd quod Marcus de Benevento textui Summae Logicae, quem in editione Parisiensi vel in suo codice manuscripto invenit, proprio Marte addidit ? Nih il tale invenimus, nisj duas notulas, quae forsitan praeter intentionem editoris impressae sint. Una occurrit in Parte 111-3, c. 24, in fine: "Notandum quod nomina figurarum... et non embardorum", u t notavimus in apparatu ib i ad un. 128. - Alia legitur jbidem, cap. 38, ad lin. 40: "Tamen disiunctiva opposita copulativae... vel non omnis homo currit". Hae sententiae in editione Parisiensi a. 1488 non habentur, sed primo apparent in editione Marci de Benevento, quae prodiit Bononiae a. 1498. Impossibile non est quin Marcus eas ad usum proprium notaverit in margine sui exemplaris editionis Parisiensis, quod postea typothetis Bononiensjbus tradidit, qui crediderunt hic agi de additionibus textui inserendis. Hae additiones etiam in edjtionibus sequentibus impressae sunt. Praeterea Marcus hic atque illic verbis materialiter supponentibus articulum ly praemisit. Exempli gratia Parte I, c. 1, un. 59-60: "non loquor hic de ly signo. Aliter accipitur ly signum" ; cap. 2, lin. 31-33: "nec ly homo nec ly n e c ly currens nec ly velociter". Articalum his locis nec editio princeps nec codjces, quos vidimus, habent. Obadiah Walker, qui a. 1675 Oxonii Summam Logicae typis mandavit, nullum codicem manuscriptum consuluit. Dicit enim in praefatione: "Nec in huius editione aliud nobis arrogamus, quam quod e barbaris characteribus, abbreviationibus, aliisque legendi difficultatibus, in apertam, gratam et usitatam lectionem vindicavjmus; et ab innumeris impressorurn erratis liberavimus". Omnibus igitur perpensis, sine injuria Marci de Benevento et Obadiae Walker, dici potest solam editionem principem a. 1488 fuisse ad fidem codicum manuscriptorum (vel potius codicis manu scripti) paratam. Editio Bononiensis vocarj potest editio recognita, Venetae vero a. 1508 et 1522 novae impressiones hic atque illic correctae, Oxoniensis tandem a. 1675 nova impressio emendata 91 . CAP. I I
De authenticitate Summae Logicae eius que partium Summam Logicae esse opus genuinum Venerabilis Inceptoris, Guillelmi de Ockham, plus quam sexaginta codices manuscripti - nullo contradicente - testantur, sicut luculenter apparet cujcunque qui primum capitulum nostrae introductionis " Tadeusz Wiodarczyk recenter magnam partem Summae Logicae in linguam Polonam transtulit, exemplis theologicis omissis: G. Ockham, Suma Logiczna, Warszawa 1971.
DE A DTHE NTICITA TE S UMMA E LOGICA E
3
7
*
perlustrat. Idem plures auctores paris aetatis, qui auctorem de facie noverunt, sine ulla haesitatione comprobant. Primo loco venit Ps.-Richardus de Campsall, qui ad Summam Logicae destmendam totum opus composuit. Opus autem istud, de quo infra fusius agemus, in codice manuscripto inscribitur Logica Campsale Anglici, valde utilis et realis, contra Ocham 1 .I Sententiarum E t i a m iterum atque iterum citat Summam Logicae, assignando etiam partes G capitula u a l 2t e r u s et .d E ut infra t e videbimus, in eadem domo studiorum commorabatur in qua Inceptor t composuit. t o Praeter hos Adam de Wodeham, discipulus et amicus tC a h Summam m Logicae ea n Guillelmi, qui u t creditur prologum Summae Logicae praemisit et capitulum 51 n i p I saddidit, Partis frequenter hoc opus allegat. s Forsitm u ipse ea occasione a e qua prologum et capitulum 51, auctore utique volente c addidit, t opus u magistri et amici propria rnanu pulcre rescripserit et et cL consentiente, e e r t a aliquantulurn ordinaverit. Hoc utique possibile est, sed tamen certo sciri non potest. i n ab Adam ut verba magistri mutaret vel eis sua placita substiProcul o tamen aberat tueret. s cHoc uno exemplo illustrare sufficiat. Adam In I Sententiarum, dist. 23, q. 1, ubi facit de primis et secundis intentionibus, hace habet 8 i mentionem r :e "Sed de istis antiqui vocant res ipsas extra animam, vel quascumque alias etiam p in quaso potest intendere vel aspicere intellectus absolute secundum se, intentiones t u Et signa remm, quae non intendit intellectus absolute sed pro quanto sunt primas. signa, i t vocant intentiones secundas.... A lii autem vocant non res ipsas, quae sunt entia de primo ordine, in quas intendit intellectus, intentiones primas, sed ipsas q intentiones vel conceptus quibus intellectus intendit in res, quae intellectiones sunt u de secundo ordine. Et intentiones secundas non signa rerum, sed entia de tertio iordine, scilicet per se signa signorum... Ad illam primarn magis videbatur Ocicham s Holc.1 declinan i [cod.: declarar-] in praesenti quaestione 4 f , s e d a d s e c u n d a m u ' Opus istud, cuius eclitio ab E. A . Synan paratur, asservatur in unico codice Bononiae, Bibl. Uni v . e Cf. V . Douc et, "L'oeuv re scolastique de Ri c hard de Coni ngton, O. F. M . ", Archivum Franciscanum 2635. r Historicum, X X DC (1936), 420, nota 4 ; E . A . Synan, "Ri c h a rd o f Campsall, an English Theol ogi an o f the i Fourteenth C e n t u r y " „ N , attributed Ri c hard o f Campsall" (Ni ne Medioeval Thinkers, ed. .I. R. O'Donnel l , Pontifical Institute o f tl e d i n e v to l Mediaeval aStudies, Studies and Tex ts I , To ro n to 1955, 183-232); Th e Works o f Richard a l Campsall, I , a S t u d i e s , Toronto 1968, 16s. X I V u Lectura i n I Sententiarum (Paris., B i bl . Na t. l at. 15.886, fr. 175ra, 175rb, ( 1 Gualterus 9 5 2de Chatton, ) , cHorentiae, 1 - B i bl8. Nat.,; conv. soppr. C. 5. 357, fr. 107ra-rb, 119vb, 121vb). Huius operis solummodo p ro "t h mi l i bri superest. - Eti am Ioannes de Rody ngton (doc tor theologiae cc. 1333) nov i t logus et T i ni ti um pri e Summam Logicae. Etenim eam - tacitis ti tul o operis et nomine auc tori s - fece verbotenus citat in suo c omo U n i v e mentario I n I Sententiarum, dist. 2, q. 1: "H i c di c i tur quod conceptus naturaliter significat aliquid et s err s a l cundario v ox significat i l l ud i dem, i ta quod si conceptos permutaret suum signifi catum, ipsa v ox sine a n h institutione permutaret. Secundo di c i tur quod 'eaedem voces sunt notae' etc nova d ,significant n pt e l p l quod i g i significant t u r q u prii mo. aTercio dic itur quod conceptos naturaliter significat S u s i cu isecundario passiones o s significat, i finon sic v o x " (cod. Vat. Lar. 5.306, f. 49va). Sententiae eitatae leguntur i n StiMMa Loquidquid i o n gicae, Parte I, c . 1, l i n. 30-49. iu 3 Adoro de Wodeham, In I Sententianon n d ihoc s t .codice 2 3cf., V . Douc q et, . "Comi nentai res s ur les Sentences. Supplément au Repertoi re de f.s a 233r). ›De 1 c oStegmal l er", Archivum Franciscanum Historicum, X L V I I (1954), 94. o Frederi M. L ( Ci a n t a b r i g i a e g Guillelmas de Oc k ham, i n I Sententiarum, clist. 23, q. 1 D : "Ci rc a secundum dico quod intentio p , c a prima o autem secunda v oc atur aliquid i n anima, rebus applicabile, G aturores realiter n v exsistens. i l Intenti l e v oc e r a n d i C a i u s
,
38*
INTRODUCTIO
in Logica sua, capitulo 12 et 11, ubi pulcre et plane docet de his, salvo quod ubi dicit ibi 'dum sunt signa', 'vel quatenus sunt signa' sequor eum ibi, quia illud 'durn sunt signa' non sufficit". Aliis verbis: mihi magis placeret si addidisset q u a t e n u s sunt signa'. Nonne Adam, si voluisset, faciliter addere potuisset 'vel quatenus sunt signa' ? In nullo tamen codice manuscripto occurrit huiusmodi additio. Onmibus istis testimoniis accedit quod in Summa Logicae, sicut in capitulo de tempore compositionis videbimus, fere ormlia scripta quae Ockham antea composuit velut opera propria nominatim citantur. Sed si nihil horum nobis praesto esset, hoc opus tu m ratione doctrinae tu m ratione generis dicendi nihilominus Venerabili Inceptori adscribendum esset. His non obstmtibus, plus quarti centum ante annis, C. Prantl 5 in sua historia logicae in Europa occidentali asseruit, nullo codice manuscripto inspecto, Summam Logicae ab editore Marco de Benevento eo usque fuisse interpolatam atque mutatam, ut certo sciri non possit quid in ea auctori quid yero editori debeatur. Assertio sane gratuita, quae gratis llegan i potuisset, quarti tamen non pauci et non parvae auctoritatis viri plus minusve receperunt. Sed Ph. Boehner iam anno 1939 demonstravit sententiam C. Prantl omni prorsus fundamento carere 8 , n a mcertimdine minorive o m Marco n i ade Benevento q u adscripsit, a e leguntur in codicibus manuscriiptis ante s tmortem e Venerabilis Inceptoris scriptis. I n introductione vero ad suam m editionem a Boehner i o iterum r i redit ad quaestionem et dicta C. Prantl singillatim refutat 7 refutatione. . Quasdam tamen partes Summae Logicae necesse est hic breviter tangere. N u l l a) Primo loco venit Prologus, qui incipit verbis 'Quam magnos', in quo extoli u s litur primo utilitas dialecticae, deinde yero auctor huius operis. Asservatur autem u t i in 19 codicibus manuscriptis. Utru m codices initio mu tili eum habuerint necne, l i t nescimus. a t i Scriptor huius Prologi in solo codice n. 45 (Vat. Ottob. lat. 2071) indicatur 8 s sequentibus , verbis: "Incipit prologus fratris et magistri Adam de Anglia in logicam e sui magistri, fratris Guillermi de Ocham, egregissimi bachalarii theologiae". Agitur s absque dubio de Adamo de Wodeham, qui - ut infra videbimus a . 1322-23 Gualsterum de Chatton Sententias legentem audivit, circa a. 1330 gradum baccalaurei in e theologia obtinuit et inter annos 1339-41, u t lector sexagesimus primus, studium tOxoniense rexit 9 h . In eodem codice Ottoboniano, et in eo solo, leguntur etiam verba quibus auctor a Prologi asseverat se discipulum Guillelmi de O d la m fuisse: "sub cuius ferula me n cpraedicabile de nominibus re ru m quae n o n habent supposidonem personalem sed simplicem" (ed. L u g rduni 1495). ' C . Prantl , Geschichte der Logik i m Abencilande, I I I , Leipz ig 1867, 329, nota 740. e Ph. B oehner, " Z u r Ec hthei t d e r S umma Logic ae Oc k hams ", Franziskanische Studien, X X V I f(1939), 190-93; i dem Collected Anides on Ockham (ed. c i t., pp. 65-70). u 7 W i l l i am Oc k ham, Summa Logicae (ed. c i t., pp. v i i i -x i i ). t ' V i de supra, cap. 1. Posthac codices i bi descriptos per numeros singulis praemissos indicabimus. ' Noti ti as de A damo de W odeharn (W oodham) i n unum c ollegit A . B . Emden, A Biographical a Register o f the University o f Oxford io A . D . 1500, IH, Ox f o rd 1959, 2082. t i o n
DE A UTHE NTICTrA TE S UMMA E LOGICA E
3
9
*
fuisse fateor, non verecunde, in hac scientia et aliis pluribus, professorem eiusdem ordinis praelibati". Haec tamen verba Ph. Boehner fictitia esse videbantur " , et talia esse videntur etiam nobis, eo scilicet fine addita, ut adscriptio externa criterio quoque interno fulciretur. Non intendimus tamen negare quin Adam revera discipulus, amicus et forsitan socius et adiutor Venerabilis Inceptoris fuerit. Praeterea in Prologo, un. 47-48 legimus: "Siquidem hic doctor eximius... piene et limpide ac seriose composuit...". Verbum 'seriose' (Anglice: seriously) in scriptis auctorum scholasticorum rarissime invenimus, in opere tamen Adae idem verbum occurrit nobis: "et seriosius declaravi hoc (?) in una alia quaestione" 11 Porro etiam Ioannes Maior, qui abbreviationem commentarii Adae in Sen— • tentias edidit, dicit eum fuisse discipulum Venerabilis Inceptoris: "Okam et Catonis contemporaneus, utrumque in scholis respondentem audivit" 12. liii qui operibus Adae student testimonium codicis Ottoboniani et Ioannis Maioris ut rem yero proximam sine difficultate recipient. Tempus quo Adam Prologum istum Summae Logicae praemiserit ignoramus. Certe ante quam esset magister theologiae, seu ante 1339. Legitur enim in codice n. 47 (Al), quem Arno Petri Visbiae (vulgo Vysbi) a. 1339-finivit codex autem ande eum descripsit maxima cum probabilitate erat ille quem Ioannes Nicholai scripsit "guando studuit Parisius, anno Domini mcccxxix" 12 . Qua de causa to t codices Prologum omiserunt ? Una, quod Summa Logicae probabiliter ante diffundi coepit quam Prologus ei praemissus esset. Alia, aeque vel magis probabilis, potuit esse fastidium cultus personamm. Quidam enim illa aetate velut rem vanam et immodestam considerabant nomen proprium et titulum academicum scriptis suis apponere. Ideo in non paucis codicibus, nomen, titulus et ordo, ad quem auctor pertinebat, deleta sunt. In ipso codice quem modo memoravimus, titulus 'doctoris' deletus est simul cum nomine scriptoris 'Arno Petri', fortunate non adeo ut legi non possit. In hoc autem prologo Ockham non solum nominatur, sed velut doctor 'praecipuus' et 'sublimis' exaltatur. Adde quod Inceptor inde a medietate a. 1324 "super crimine haeresis in curia Romana delatus extiterat, pendente inquisitionis negotio contra ipsum" 14 ; d i e " C f . W i l l i am Ockham, Summa Logicae (ed. cit., p. x ); cf. hic infra, Prologus, i n apparatu ad lin. 46. " A dam de Wodeham, I n I V Sententiarum, q . 5, ubi per l ongum et l atum agi t de quantitate i n sacramento Al tari s (c od. Paris., B i bl . Na t . l at. 15.892, f . 157va). Ioannes Mai or, i n Vita Adae, quam praemisit editioni a se paratae: Adam Goddam, Super quattuor libros Sententiarum, Parisiis 1512. — Ibi dem Ioannes M a i o r c omparar i nter se Aciamum et Venerabilem Inceptorem cosque verbis depingit, nescimus si documento cuidam aut soli imaginationi innixus: "Ok a m et Adam accedunt in logica et utraque philosophia pares: i n sententiis Ok am ampullosus et diffusus. A dam digestus et resolutus. Si Gui l l ermi dyalogus non obstiterit, palmam a pri ore surriperet posterior. Sublimi ingenio et audaci Guillermus , excelso et solido Adam. Il l e rugosa fronte, demisso suporcilio, micantibus °culis, tamquam v i r bel l ator ab adolescentia suadendo dissuadendo seriose dis putat; hi c serena fronte, elevato supercillio, ri dendo, singulis gratus, omni a di l ui t. Quoc i rc a neutrum alteri preferam". " V i de supra, c ap. 1 , i n descriptione hui as codicis. " U t di c i t Ioannes X X I I , i n epistola die 28 M ai i data, qua i ni ungi t auctoritatibus ecclesiasticis et saecularibus ut Michaelem de Caesena, Bonagrariam de Pergamo et Gui l l el mum de Oc k ham, ubicumque reperti fueri nt, capiant, custodiant et ad Curiam Romanam transmittant. Bullarium Franciscanum, V , o. 711 (ed. C . Eubel , Romae 1898, 346).
40*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
yero 6 itmii 1328, tamquam "contumax, fugitivus, hostis Dei et ecclesiae fideique catholicae" solemniter excommunicatus est 15 . His consideratis mirum est, non quod htmc Prologum tot amanuenses omiserint, sed quod eum tot scribere ausi sint. b) Secundo consideranda est Epistola prooemialis, quae exorditur verbis 'Dudum me frater'. Haec Epistola legitur in 44 codicibus manuscriptis et omittitur in 18, codicibus initio mutilis non numeratis. Sed non omnes 44 codices habent totam Eptstolam, nam 11, simul cum editionibus antiquis, sismnt in linea 17, ad verba locurn reputo obtinere'; in uno (n. 28) terminatur ad verbum 'argumentationis, ( l i . 20), in tribus yero (un. 7, 52, 58) ad verbum 'subsequetur' ( l i . 21). Authenticitas huius Epistolae, auctoritate 44 codicurn fulcita, nostro iudicio rationabiliter negari non potest. Omissio 1 8 codicum faciliter explican i potest partim eo quod exemplar auctoris nonnulli descripserunt antequam ipse hanc epistolam dedicatoriam ei praemisisset, partim eo quod maior pars eorum qui Summam Logicae scripserunt, non pretio conducti sed proprio Marte et ad usum proprium id fecerunt, ideo libere omittere potuerunt ea quae eorum iudicio ad opus stricte non pertinebant. Quisnam fuit ille 'frater carissimus' qui suis litteris studuit Inceptorem inducere ad hoc opus componendum ? Codex n. 45 dicit Epistolam fuisse directam 'discipulo suo praedicto', scilicet fratri et magistro Adam, q u i Prologum postea praeposuit. Sed iuxta codicem n. 47 fu it scripta 'ad fratrem Willelmum de Ambersbergh [Ambusbergh o rd in is minorum de provincia Angliae'. Cui magis credamus ? Nostro iudicio non est necesse fidem praestare nec uni nec alteri. Difficile enim est credere quod Ockham tantum opus scripserit ad preces unius alteriusve amici. Dedicatio illa videtur nobis esse pure rhetorica, ad neminem specialiter directa, qua tamen prooemium apte et pulcre initium sumit. c) Tertio consideranda est authenticitas capituli 51 (53 in editionibus antiquis) Partis I. In hoc capitulo recitantur atque solvuntur decem obiectiones quae militare videntur contra opinionem quam Venerabilis Inceptor in capitulo 50 velut veram opinionem Aristotelis proposuit. Hoc capitulum, codicibus mutilibus iterum non numeratis, 20 codices omimmt, quidam yero habent illud extra ordinem, seu loco cui non pertinet, ut ex. gr. cod. n. 33 initio operis, in tabula, cod. yero nn. 28 et 34 in fine totius operis. Codex tandem n. 10 (S. Geminiani 26), qui tantum partem huius capituli scripsit, notat in margine: Discipulus Occam. Praeterea Ps.-Richardus de Campsall de hoc capitulo nullam facit mentionern. Jure igitur meritoque dixit Ph. Boehner 15 authenticitatem huius capituli esse valde dubiam. Ntmc testimonio codicis S. Geminiani 26, qui Ph. Boehner non erat notus, dicere possumus hoc capitulum, stricto saltem sensu sumendo authenticitatem, non esse authenticum_ Contra authenticitatem stricto sensu sumptam militare videtur etiam quod " Bullarium FrattriSCIMUM, V , n . 714 (ed. c i t., p . 349). 1 P h . Boehner, W i l l i am Oc k ham, Summa Logicae (ed. c i t., p . x i ).
DE A UTHE NTI CUA TE S UMMA E LOGICA E
4
1
*
auctor huius capituli dicit 'in Categoriis' ( l i . 4), ubi Ockham diceret 'in Praedicamentis'. Ipse enim, n i fallimur, nullibi in toto hoc voluminoso opere vocavit Praedicamenta Aristotelis Categorias. Praeterea paragraphi introducuntur verbis 'Adhuc', ' A m p l i u s ' (un. 15, 22, 31), Inceptor econtra praefert 'Item' vel 'Praeterea'. Quisnam fuit ille 'discipulus Ocklum' qui hoc capitulum scripsit ? Idem, ut nobis videmr, qui Prologum scripserat. Maxima cum probabilitate Adam de Wo deham. Hoc satis rationabiliter conici potest ex co quod una sententia Prologi in hoc cap. 51 fere verbotenus repetita est. Ibi, un. 41-42 legimus: "guau-1 quia propter obscuritatem Graeci sermonis in Latinum translati", hic vero un. 235-36: " tu m quia propter obscuritatem Graeci sermonis in Latinum translati". Praeterea auctor Prologi primam sententiam a Boethio mutuavit, et hic quoque occurrit sententia quae videtur esse aliena a lingua auctorum scholasticorum: "Unionem namque spirituum ad naturas corporeas non solum Lex Christiana sed et omnis natio, ritus et secta fatetur..." (1M. 40-42). Ex hoc tamen minime sequitur hoc capitulum praeter vel contra intentionem auctoris fuisse additum. Ockham enim hoc capitulum initio cap. 49 promisit his verbis: ''tertio obiciam contra eam et respondcbo illo modo quo responderet Aristoteles, ut mihi videtur" (l i . 20-21). Haec promissio sine cap. 51 non esset impleta. Praeterea nihil est in hoc capitulo quod Inceptor ipse non approbaret. Et Adam, vel quicumque fuerit auctor huius capituli, magnam curam posuit in hoc quod non solum doctrinam sed, quantum possibile erat, etiam modum loquendi Guillelmi servaret. Si igitur, u t videtur, hoc capitulum auctore volente et moderante additum est, nihil obstat quominus id, largo saltem sensu, authenticum consideretur. Mu lti enim magni auctores tunc, sicut mine, in operibus conscribendis adiutorio iuniormn usi sunt. Praeterea hoc capitulum legitur in non minus quam 40 codicibus manusscriptis, ex quibus non pauci ante mortem auctoris scripti sunt. ci) Quatuor capitula De aequipollentiis et repugnantiís propositionum modalium in magna parte codicum leguntur ut capitula 13-16 Partis 111-3; in non paucis habentur variis in locis, in tribus vero desiderantur. Ex hoc planum est hace capitula operi iam confecto fuisse addita, forsitan in quatemo separato, et non omnes scriptores noverunt ubinam essent inserenda. In duobus codicibus (rm. 1 et 35) haec capitula proprio titulo inscribuntur: Tractatus de aequipollentia (aequipollentiis) propositionum modalium. Milla ratio est cur de authenticitate horum capitulorum dubitemus. e) Pauca etiam dicenda sunt de tractatibus De obligationibus et De insolubilibus, quos auctor, ut ipsemet dicit, non inseruit "nisi propter istius Summulae complementum, et ne tanta pars logicae totaliter dimitteretur intacta" 17 . E x Venerabilis hInceptoris i s et v exe hoc r quod b i isti s tractatus in 16 codicibus (familia I nt a c t a) post tractatum De fallaciís seu in fine totius operis leguntur, rationabiliter 17Videsis infra, Parte 111-3, c. 46, un. 72-73.
42*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
concludi potest eos operi iam completo fuisse additos. Verbum 'inserui' interpretari potest pro 'addidi, ea intentione ut loco convenienti inserantur'. Locus autem his tractatibus conveniens videtur esse tractatus De consequentill, seu Pars Ibi enim agitur de regulis consequentiarum, hic yero de regulis disputationum. Et in cod. nn. 46 et 50 hi tractatus inscribuntur: De regulis pertinentibus ad artem obligatoriam et De modo arguendi penes insolubilia. Ambos tractatus omimmt sex codices, sed in duobus hoc propter defectum codicis accidit. Unus (cod. n. 5) omittit tractatum De obligationibus sed habet illum De insolubilibus, alius (cod. n. 31) ambos bis scripsit, sine dubio ex duobus exemplaribus, quorum primum habuit eos post Partem 111-2, aliud yero loco suo, seu in fine Partis 111-3. In uno codice (n. 55) hi tractatus leguntur post Partem 11, in alio (n. 61) post Partem 111-4, in aliis quatuor (nn. 34, 37, 49 et 57) post Partem 111-2, ut in descriptione codicum indicavimus. Res igitur similiter se habet cum his tractatibus sicut cum quatuor capitulis De aequipollentiis. Et sicut ista sunt authentica, ita hi tractatus authentici habendi sunt, quousque aliquod documentum fide dignum (non imaginatio) contrarium exigat. Duo tamen aenigmata, quae tractatum seu capitulum De insolubilibus tangunt, praeterire non possumus. Unum occurrit in codice n. 10 (S. Geminiani 26), cuius scriptor in fine tractatus De fallaciis scripsit: "Explicit logica Occham". Deinde prosequitur: " In cip it tractatus obligationum per praefamm auctorem". Sed in margine ubi capitulum De insolubilibus incipit, manus quae titulos scripsit, notat in margine: "Haec medietas (chartae s. Un.) est superflua nec pertinet ad perfectionem huius libri". Quid rubricator his verbis dicere voluerit, non est satis planum. Si authenticitatem huius capituli negare voluisset, id paucioribus verbis facere potuisset. Forsitan nihil aliud intellexit nisi quod ipsemet Ockham insinuavit cum scripsit: "ista... non inserui nisi propter istius Summulae complementum". Seu tractatus De obligationibus et De insolubilibus non sunt partes scientiae logicae, stricto sensu sumptae. Non enim tradunt theoriam, sed docent praxim, quomodo scilicet opponens et respondens in disputationibus se gerere habent ne ab adversario vincantur et ridiculi reddanmr. Aliud aenigma occurrit in codice n. 64 (Tarvisii 376), ubi amanuensis postquam capitulum De insolubilibus finivit, prosequitur, ac si sententia nondum esset finita: "quia non sperabam Venerabilem doctorem Ioannem Buridanum super insolubilium materia se volentem tractare". Quisnam hic loquitur ? Certe non Oddiarn, sed amanuensis, ut nobis videtur, qui forsitan fuerat discipulus Ioannis Buridani. Discipulus ergo iste si speravisset Buridanum de insolubilibus fore tractaturum, hoc capitulum scribere ornisisset. Codex iste, si ex exemplo, quod in ultimo capitulo tractatus De obligationibus occurrit, arguere licet, Parisiis scriptus est. Iuvat adhuc recolere quod Ockham tractatum De obligationibus praenuntiavit in fine cap. 38 Partis 111-3, his verbis: "sed hoc numquam est faciendum nisi in arte obligatoria et durante tempore obligationis, de qua arte aliquid inferius dicetur". Etiam Ps.-Ridiardus de Campsall, qui sibi proposuerat Summam Logicae Ve-
DE A U T H E N T I M A T E S UM M A E LOGICA E
4
3
*
nerabilis Inceptoris de capitulo in capitulum demoliri, in cap. 40 suae Logicae contra Ockham19 promittit se de obligationibus tractaturum; in cap. 50 autem dicit: "terminus enim communis non significat se ipsum, sicut patebit in tractatu de insolubilibus" 19 hoc . scivit, quia scripsit in margine: "Vellem libenter videre ista tua insolubilia". U t Iuxta r u praedicta, in Summa Logicae distingui possunt partes primariae et secundariae. Partes primariae et integrales sunt tractatus de terminis, de universalibus, de m praedicamentis, de suppositionibus, de propositionibus, de syllogismis, de demona u stratione, de consequentiis et de fallaciis. Initio, u t nobis videtur, Summa Logicae t e ex m his partibus constitit et propagan i coepit, sine partibus secundariis, quae sunt Prol p orgus, Epistola prooemialis, capitulum 51 Partis I, capitula quatuor De aequipollentiis o p propositionum modalium, tractatus De obligationibus et De insolulnlibus. Hae partes, exceptis o s i prologo et epistola, probabiliter in fine operis additae fuerunt, ea tamen intentione ut occasione ordinationis totius operis, locis quibus pertinent insererentur. t u Quidam tamen amanuenses, vel quia imperiti vel quia instructiones neglexertmt, m eas p locis e indebitis inseruerunt. r fOmnibus igitur perpensis, tota Summa Logicae, cum partibus eius primariis et opus genuinum Venerabilis Inceptoris est, solo capitulo 51 Partis I esecundariis, c eexcepto. r Si ita non esset, miru m sane esset si inter tot amanuenses nec unus hoc revocavisset, eo vel magis quia invidia inter viros studiosos, temporibus iin dubium t illis, non erat res rara. n e f ) Tandem ad modum corollarii mentionem facere iuvat de titulis capitulorum, cqui in multis codicibus leguntur. Quidam autem habent titulos ante capitula, ad nmodum rubricae, a lii in initio vel in fine operis ad modum tabulae, iterum alii etam ad modum rubricae quam ad modum tabulae. Tituli non in omnibus codicibus ,eisdem verbis exprimuntur, in non paucis tamen parumper tantum differunt, et nhoc saepe propter rationes accidentales, ut propter defectum spatii. e Quis titulos capitulis praemisit vel tabulam operi apposuit ? Codex n. 33 (K) sasserit tabulam titulorum ab ipsomet auctore fuisse operi praemissam: "Incipit ctabula infra scripti operis logicalis, edita ab eodem Venerabili Magistro Guillielmo iAnglico, ordinis fratrum minorum, dicto Ocham. Hanc tabulam trado tibi carissime m frater generalem in tota sententia mea logicali. Quoniam si vis scire sententiam omunium capitulorum, primi, secundi, tertii, quarti, et de obligationibus et insolubilibus scapitulorum seu speciemm, necnon quinti et sexti librorum, cum studio solerti ;perscruteris omnia capitula totius operis". Deinde s-equitur minutata divisio operis nin partes, cum s i n g u l a r u m partium; deinde assignantur numeri capitulorum ein qualibet parte contentomm; finaliter sequitur ipsa tabula capitulorum: "Hace csunt capitula primi libri. De definitione termini et de eiusdem divisione in genearali...". m Verba auctori adscripta, u t primo aspectu apparet, fictitia sunt. Nec videtur anobis yero simile quod ipsemet Ockham titulos capitulorum conscripserit, sive ad nmodum rubricae sive ad modum tabulae. u- T u n c e n i m " Cod. cit., f. eo m n e 50v. s 1 8 Cod. nc o d cit.,i f. 82r. c e s st i t u l o s iv e !
44*
I N T R O D U C T I O
bulam haberent et omnes eodem modo haberent. Tituli nihilominus quodammodo auctori debentur: eliciti enim fuertmt ex prima vel ex primis sententiis singulomm capitulorum. Ex codicibus a nobis constanter collatis codices nn. 9, 18, 30, 33, 53 et 54 (I, B, C, K, D, V 4 Burghesiano (D) sumpsimus, eos tamen ante capitula inter uncos inclusimus et ) lectiones aliorum codicum non notavimus. Titulos yero in summis paginis currentes t i plurimum ut t u l o s a scriptore codicis n. 18 (B) mutuavimus. f e Numerus r e capitulorum singularum partium in variis codicibus differt, nam i d e novum quidam n capitulum incipiunt ubi alii id non faciunt. Nonnulli capitula tractatus t isupposítionibus De c o ab uno numerare incipiunt, alii yero, ut ex. gr. cod. 9 et 53 (D et I) s totam Partem III continenter numerant. e x h i b e n t . CAP. N De fontibus Summae Logicae o s Fontes Summae Logicae convenienter dividi possunt in remotos, medios et t i proximos. t u Ad l o fontes r e m o t o s pertinent opera Aristotelis, praesertim illa quae ad logicam spectant. His accedunt Isagoge Porphyrii, Liber sex principiorum et commens tarii c etatractatus Boethii, praesertim libri De syllogismo categorico, De syllogismo hypotheti p co et i De divisione. Praeter haec opera, quae quasi materiam primam totius Summae Logicae cont u stituunt, Ockham magni aestimat auctoritatem Ioannis Damasceni et Anselmi. l o Ex antiquis solum Priscianum nominat, Doctrinale yero Alexandri de m grammaticis m Villa Dei tacite adhibet. e Ex operibus philosophorum Arabicorum solummodo commentarii Averrois c et Metaphysica Avicermae allegantur. Commentatores Aristotelis Graecos, ut Theo mistium, Ammonium, Alexandrum et Simplicium nec nominat nec, quantum d nobis constat, tacite allegat. Idem dicendum esse videtur de Petro Abaelardo et de i ei c us operibus logicalibus. Convenientia illa quae iuxta B. Geyer haberetur inter dicta Abaelardi et Ockham, explican i potest eo quod ambo terminis et sententiis e aristotelicis et boethianis utuntur Fontes m e d i i consideran i possunt illi commentarii et tractatus logicales qui lucem viderunt durante centennio quod Summam Logicae praecessit. Inter hos notiores sunt Tractatus seu Summulae Peu-i Hispani et Introductiones et Syncategoremata Guillelmi de Shyreswode. Ockham hos tractatus probabiliter noverat, lice t nec eos nec auctores eorum unquam nominet. E x auctoribus huius periodi Inceptor saepe adducit auctoritatem Roberti Grossatesta (Lincolniensis) eamque 1 C f . B. Gey er, Peter Abatiards Philosophische Schrifien, I I (Beitráge z ur Geschichte dei- Philosophie und Theologie des Mittelalters, X.X1-4, Miins ter i n W . 1933, 629); differentiam i nter philosophiam Abaelardi e t Oc k ham i dem clarus auc tor i bi dem indicat.
DE FONTIE DS S UM M A E LOGICA E
45*
semper approbat. Semel nominatur, sed ut 'quidam' probabiliter saepius impugnatur, Magister Abstractionum, de quo infra plura dicemus 2 . Quantum ad partem quae ad praedicamenta spectat, auctoritas Petri Ioarmis Olivi, numquam nominati nec verbotenus citati, satis manifesta est. Inter armos 1275 et 1326 vani 'errores' Petri Ioannis non minus quam decies conderrmati sunt 8 .Unus solus 'error' nostra hic interest, quem Olivi a. 1283 in conventu Avenionensi revocare coactus est 4 : " D e p r a e d i c a m e n t i s. Dicere quod praedicamenta non distinguuntur realiter, contra Philosophum est; et specialiter de quantitate et relatione est periculosum. — Re s p o n s i o. De hoc nihil assertive quod sciam divi, licet inter multas opiniones aliquid de hoc recitaverim; et quia de huiusmodi philosophicis non multum curo, paratus sum revocare, quamvis commtmem opinionem in scholis semper tenuerim''. Quod quaedam opiniones Petri Ioannis Olivi (sive assertive sive recitative propositae, non multum refert) in doctrinam Venerabilis Inceptoris eiusque scholae irrepserint, iam diu indicaverunt B. jansen e t j. Koch 6 et , rOlivi e l anondum tio testafunditus m e explorata. n Unus ex maioribus dialecticis, qui in prima medietate saeculi decimi quarti i n t e r florebant, O c absque k h dubio a eratmGualterus Burlaeus, Doctor Planus et Perspicuus, qui inde ab a. 1301, quo Magister Artium factus est, usque ad mortem (post 1344) plurima opera philosophica edidit 7 . verbis et O c kinvidis h a quandoque m e se tinvicem lacessebant. Sic ex. gr. Ockham probabiliter B u r l a e u s s iInfra, cap. b IV. i s a e p condemnationum e 1 Cf . L. Amor6s, "Series et procrssuum c ontra doc trinam et sequaces Petri Ioarmis aOl i v i ",d Archivum v eFranciscanum r s Historicum, a X X I V (1931), 495-512. b a Videnapudt O. Laberge, u r "P ena loannis Ol i v i , O. F. M . tri a scripta sui ipsius apologetica annorum 1283 et 1285", Archivum Franciscanum Historicum, X X V I I I (1935), 129. B. Jansen, Di e Erkenntnistehre Oliv is , B erl i n 1921, 121s . ' J. Koch, "D i , 489-522. No t a praesertim pp. 513s.: " N u r das sei hervorgehoben, dais (abgesehen v o n der I n V (1930), formationslehre) di e fl i r Ol i v i charakteristischen Lehren (das Obj ek t nur causa sine qua non der Erkenntnis; V e r u r t die Leugnung der Species; di e K ri ti k der aristotelischen Kategorienlehre; die Identifi z ierung des Seriene i l u n g kráfte O m i t Seelensubstartz) spáter bei Durandus de S. Porciano und den Nominalisten wiederkehren. Man l i kann diesen v i ideengeschichtliche s Zusammennang, auf den Jansen schon hingewiesen hai, nic ht stark genug a Tro t z aller Verbote haben Ol i v i s Schriften wei tergewi rk t und die philosophische - fiagen w i r betonen: gleich uhi nz u: auc h die theologische E n t w i c k l u n g des 14. Jahrhunderts beeinflusst". E t i teram, "D e r f Sentenzenkommentar des Petrus Iohannis Ol i v i ", Recherches de théologie ancienne et médiévale, I I (1930), d 310: "W e i e Oc k ham Ol i v i s Ansicht, d a n di e Theol ogi e k ei n einheitliches Obj ek t habe, aufni mmt, s o zeigenm sich auch überri ns ti mmtmgen i n der Rechtfertigungs G n a d e n - und Sakramentenlehre, wi e ich o spáter Ki m einzelnen darlegen werde... Jedenfalh sind Ockhams enge Beziehungen zu den Spiritualen be-. n Cf. etiam z k armt". A. Maier, Metaphysische Hintergründe der Spatscholastischen Naturphilosophie, Roma 1955; i l et E. Bettoni , Le dottrine ,filosofiche di Pier di Giovanni Ol i v i v , M i lCf. a J. n A o . Weisheipl, 1 9 5 "Repertori 9 . um Mertonens e", MediaevalStudies, X X X I (1969), 185-208, ubi o non mirras quam 50 scripta Burlaei enumermtur. Expositio et quaestiones super Metaphysicam (cod. Ampl on. n V n o n ese opus Gual teri ; scriptum eni m erat ante a. 1250. Cf . G. Gál , "Commentari us i n MetaQ. 290) i physicana Aristotelis cod. Vat. lat. 4538 (Fo ro doctrinae Ric hardi Rufi ), Archivum Franciscanum Historicum, e X L I I I (1950), 1-34. Forsitan est opus ipsito Rufi , qui i d saepissime al l ega u t opus cuiusdarn philosophi n saecuhris. n Sed Richardus erat v i r iocosus et ipsemet erat 'philosophus saecularis' arttequam Ordi nem i ntraret. e u n d i
46*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
Burlaeutn significabat verbis 8 : " a l i q designabat Inceptorem u i talibus 9 :r e" qp uu i "quidam mortales"; td aa nm t de e novo s incipientes philosophari"; "non modicurn de sua logica s s gloriantes" a s ee r e etc. n t e s hoc crederet unum ex alterius opere nullum fructum s Sic quis e i tamen r propter e ci sl sse,ofalleretur. c g i i Contentio r c e a enim circa universalia, praedicamenta et suppositiones terminorum vertebatur. Sed haec non constitmmt totam logicam nec lm o" g maxime i c magnam B a m u eiusrpartem. l Maior pars logicae erat possessio communis et pacifica omnium logicorum, etsde hac parte Burlaeus longe ante Ockham multa plane et persa eu u p spicue scripserat. e cr o n Deceptus o t m est r igitur n Ioannes Nicholai I% qui postquam a. 1329 descripsit Summam Logi a cae, ei scontinuo addidit quaedam excerpta e libro Burlaei De puntate artis logicae e eaque his introdwdt verbis: "Post praecedentem Summam, editam a fratre W{illelmo], compilavit Burle aliurn tractatum de logica in qua pauca continentur utilia, realiter nihil, vel sumpta de priori Summa vel de Boethio in libro De categoricis et hypotheticis syllogismis". Si Ioannes Nicholai scivisset quot tractatus logicos Gualterus ante Guillelmum et ante librum De puntate artis logicae composuerat, cautius locutus esset. Praeterea nihil obstat quominus unas auctor fructum capiat ex opere de quo censuram facit. Sic Ockham non pauca discere potuit ex tractatu De supposítionibus Burlaei, non obstante quod illu m tractatum impugnaverit Quando yero Ockham tractatus suos De obligationibus et De insolubilibus composuit, tractatus homonymos Burlaei probabiliter ante oculos habuit 12 • Inter fontes, largo sensu sumendo fontes, numerad possunt etiam theologi, quorum scripta Venerabilis Inceptor absque dubio legit. H i autem fuertmt, ut in operibus theologicis indicavimus 13 , T h odemFontibus, defridus a s Ioarmes Duns Scotus, Richardus de Conington, Robertus de Cowton, Henricus A q u i n a s de , Harclay, Guillelmus de Alnwick et Ioannes de Reading. H hoc Ex e quod m Ockham i c opiniones u s horum auctorum frequenter impugnat minime G a eum sequitur n ab d eisdem a vnihilediscere potuisse. His nunc addendi sunt Petrus Ioannis nOlivi,s Aegidius i s Romanus, , Gualterus Burlaeus, Magister Abstractionum, quicumque iste fuerit ' G o 4 -Campsa11 ,15 nec tacite allegat, sunt scripta Ioannis Duns Scoti quae ad logicam spectant. minat R . i c h aO rpdeGuillelmus ur de Oc k ham, Scriplum in I Seni., dist. 2, g. 4 (ed. S. B ro wn et G. Gal, St. Bonaventure, N. Y . 1970, I I , 146, nota 1). sa dq u Gualterus Burlaeus, Expositio i n Physicam Aristot., I, t. 5 ; IV , t. 42 (ed. Venetiis 1589, col. 16 e t 400); D e puntate artis logicae tractatus longior (ed. c i t., p. 7, i n apparatu c ritic o). ea e1 C p a e f . S. B ro wn , "W a l t e r Burleigh's Treatise De suppositionibus and its influence o n W i l l i am o f "C V Oc k ham", m r p Francisca,: Studies, X X X I I (1972), 15-64. i 11 sa abd Videsis i nfra, Parte 111-3, c . 39 et c. 46. de Oc k ham, Scriptam i n I Sera. (Opera Theologica e d . G. Ga l et S. B rown, St. lBonaventure, s l eule Guillelmus N . Y . 1967 et 1970). Cons uhtur i ndex auc torum. s en t14 u Die hoc auctore i nfra, cap. I V , fusius. p ta m 15 D e opere huius auctoris infra, cap. V , ex professo agemus. Ibi dem eri t sermo etiarn de y ero R i chardo pc rarode Campsall. on ,bs ap cabi
DE TEMPORE E T L OC O COM P OS M ONI S
4
7
*
Fontes tandem p r o x i m i Summae Logicae habendi sunt opera quae Ockham antea composuit. Commentaril imprimis in Isagogen Porphyrii, in Praedicamenta, in Perihermenías et in librum De elenchis sophisticis Aristotelis. Sed etiam alia opera, ut Scriptum in Sententias Petri Lombardi et ExposiHo Physicorum Aristotelis plurima continent quae ad logicam spectant 16 Praeterea, iuxta statuta Universitatis Oxoniensis nullus erat ad lecturam Sen. tentiarum achnittendus, "nisi prius dictas liberales artes per octo annos integros in universitate vel alibi rite audierit, vel partim audierit partim legerit, per spatium temporis supradictum solis philosophicis intendendo" 17 • QGuillelmo qui u i n apraecepta m f u philosophiae e r i ntradiderunt, t nescimus. Inter lectores a quibus i theologiam l l audivit i certe l eaderat c Guillelmus t o r deeAlnwick, s qui in omnibus scriptis suis dialecticum peritum se prodit. Hoc unum certum est: Venerabilis Inceptor summe paratus erat ad magnum opus aggrediendum, idque semel aggressum sine ulla titubatione, soluto sermone et facillime ad finem percluxit. Si enim praecepta quae discipulis dedit, ipsemet prius tenuit, totam logicam vel magnam partem memoriae mandaverat 18 • CAP. I V
De tempore et loco compositionis Summae Logicae Quaestiones de loco et tempore compositionis Summae Logicae sub uno titulo tractamus, quia intime connexae sunt et solutio unius a solutione alterius pendet. Quaestio autem de tempore duplex est, nam possumus quaerere de tempore relativo seu de positione quam Summa Logicae inter alia opera Venerabilis Inceptoris occupat, et de tempore absoluto seu de armo quo hoc opus conscriptum est 1 . T e m p u s r e l a t i v u m fa cili negotio determinari potest, quia Ockham lectores ad sua opera praecedentia non raro remittit. Expositionem libri Porphyrii De praedicabilibus a memorat Parte I, c. 25, un. 80-84, his verbis: " Q u i autem pleniorem notitiam voluerit habere de universalibus et proprietatibus eorum, poterit legere librum Porph-yrii, ubi istam materiam multo diffusius pertractavi. Ideo illa quae sunt hic dimissa, ib i poterunt invenire". Dcposítionem libri Praedicamentorum Aristotelis nominatim citat Parte I, c. 62, un. 9-10: "l'amen labere' secundum Philosophum multis modis dicitur, sicut in Praedicamentis exposui''. De Scripto in I Sententiarum, sima' cum praecedentibus, mentionem facit Parte II, " Quaesaam opera Inceptor ante Summam Logicae scripserit, in capitulo proximo argumentis ostradetur. " Manda Antigua Universitatis Oxoniensis (ed. S. Gibson, Oxfor d 1931, 49). " Vide quae di dt Parte III-1, c. 43, fin. 93-98. 1 De tempere et ordine quo Venerabilis Inceptor opera sua non polemica composuerit, multa scripserunt L. Baudry, Ph. Boehner, V. Heynck, E. Iserloh et C. K. Brarripton, quorum trinen opiniones hic discutere non est locus. Sententias hic citatas, locis ubi occurrunt, i n mis paginis indicavimus.
48*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
c. 2, un. 77-79: "Contra istam opinionem arguitur multipliciter in diversis locis, scilicet in primo libro Sententiamm, in libro Porphyrii et in libro Praedicamentorum, et aliqua argumenta facio ad praesens contra eam". Et ibidem, lin. 150-52: "Quod autem talis distinctio formalis non sit ponenda in creaturis, probavi in primo libro Sententiarum, distinctione secunda". Expositio in libros Physicorum Aristotelis, usque ad quartum librutn inclusive, pluries commemoratur. Parte I, c. 44, lin. 181-82: "De loco etiam et tempore dicunt quod non sunt res aliae distinctae. Sed de hoc in libro Physicorum perscrutatum est". De hac re, ut ibi indicavimus, Ockham egit in guano libro Physicorum. Iterum, Parte I, c. 45, un. 146-47: " Et quod haec sit intentio sua declaravi per eundem II Physicorum, ideo hic causa brevitatis °min o " . Agitur revera de III Physicorum, ut ibidem diximus. Adhuc, Parte II, c. 36, un. 12-15: "Est tamen sciendum quod tempus large accipitur pro tempore proprie dicto et pro aeternitate sive negatione temporis. Quod qualiter habeat intelligi, alibi expositum est, super IV Physicorum et super II Sententiarum". Expositio in fibrum Perihermenias Aristotelis et Expositio in librum De sophistiás elenchis Aristotelis in Summa Logicae non nominantur. Sed istae expositiones probabiliter eodem anno scriptae sunt; et ambo certe praecesserunt Expositionem in I /ibrum Physicorum. Dicit enim in prima parte De elenchis, ad textum: Quia yero secundum consequens, in fi n e ratione De : autem Melissi agitar in primo libro Physicorum 4 ." S eiusdem I ni mexpositionis, si el i c u n ubi d aInceptor y loquitur e r de o fallacia secundum interrogationes t e ra ad textum: p piares, r t Cadunt e autem, haec leguntur: "Immo non est propositio; cuiusd modi sunt e tales 'estne Sortes homo asinus', 'estne Sortes albus musicus grammaticus' r huiusmodi, et a t i de quibus dictum est in libro Perihermenias" 5 .o nSed, eut iam significavimus, Ockham probabiliter eodem anno vel eodem spatio M semestri e exposuit l librum Perihermenias et librum De elenchis, nam in expositione primi memorat expositionem secundi semel ut iam factam et bis ut adhuc faciendam. Dicit i s s enim in Perihermenias I, c. 5 De opposítis, ad textum: Dico autem opponi 6 i :d "aliis de e it condicionibus s i c oppositionis, de quibus dictum est in libro Elenchorum". In yero libro, ad textmn: Amplius nec quaecumque, haec habet: "sicut in II c secundo e t[ed. libro] u Elenchorum ostendetur". E t infra, ad textum: Quare in quibuscumque praedicamentis: "dicetur de eis in libro Elenchorum". r Ockham igitur, u t ex dictis luculenter apparet, antequam Summam Logicae i componeret, ad finem perduxit opus suum maximum, quod est theologicum, comn mentarium scilicet in libros Sententiarum exposuit quatuor opera ad logicam specl tantia, nempe Porphyrium, Praedicamenta, Perihermenias et lib ru m De sophisticis i el benchis, praeterea primos quatuor ex libris Physicorum Aristotelis. Haec igitur opera constituent terminum p o s t q u e m relativum Summae Logicae. r o Ad determinandum terminum a n t e q u e m relativum unum locum certum invenimus P h in expositione quinti lib ri Physicorum, ubi Ockham haec dicit: "Quod y s • Co d . Londi nj i , B i bi . Lambeth 70. i c 4 Ari s tot., Physica, I , cap. 2 et 3 (1841) 15 - 187a 11). 5 Co o r d . c i t. • Em di ti o Marc i de Benevento, Bononiae 1496. u " 3
DE TEMPORE E T L OC O c o m P o s m o m s
4
9
*
iste modus arguendi et probandi per talem syllogismum expositorium sit bonus, non oportet modo probare, quia alibi in Logica sufficienter dictum est, et accipitur a Philosopho in libro Priorum" 7 . Per verba autem 'alibi in Logica' intendit sine dubio Summam Logicae, quia in ea sola agit ex professo de syllogismo expositorio, Parte II, c. 27 et Parte III-1, c. 16. Alius locus occurrit in Tractatu de praedestinatione 8, quaest. 1, ubi legimus: "Octava suppositio est quod aliquae propositiones in ista materia sunt distinguendae secundum compositionem et divisionem,... sicut patet in logica". Hu ic optime respondet Summa Logicae, Pars II, c. 9, un. 3-25. Summa Logicae probabiliter praecessit etiam tractatus De corpore Christi et De sacramento Altaris seu primum et secundum tractatum De quantitate. In his tractatibus Ockham defendit se contra accusationes adversariorum, u t Gualteri de Chatton et aliorum. Praeterea in his multo fusius evolvit ea quae in Summa Logicae dixit de quantitate, puncto et linea. Sed sicut Surnma Logicae, ut vidimus, praecessit expositionem quinti libri Physicorum, ita tractatus De quantitate praecesserunt expositionem libri sexti, in quo licet non nominentur, evidenter tamen citantur, ad textum commenti 3: "Ad evidentiam istius partis et sequentis, necnon ad evidentiam multorum praedictorum et dicendorum de indivisibilibus, est sciendum quod non est intentio Philosophi quod sint in istis inferioribus aliqua indivisibilia, quae sint res distinctae a divisibilibus, - sicut multi moderni imaginantur i t a quod punctus non est res una indivisibilis, distincta secundum se totam a quantitate, cuius ponitur terminus. Ad cuius declarationem primo ponendae sunt aliquae rationes hoc probantes; secundo solvendae sunt aliquae auctoritates Aristotelis et Commentatoris, quae videntur esse in contrarium. Ad istam autem conclusionem a l i a s multas rationes adduxi, quas volo nunc tractare; nec ipsas replicare erit inutile, quia forte ista expositio ad manus aliquorum perveniet qui o p u s c u la a l i a quae feci non videbunt. Quod autem punctus non sit taus res..." 9 omni . P edubio r ' tractatus o p u De s ccorpore u l aChristi et De sacrameuto Altaris intelligit. certe non sunt fructus laboris unius anni. Nih il igitur obstat a Septem l i Quodlibeta a quominus quodlibetalium praecesserit pars yero secuta fuerit q u pars a quaestionum e fSummam e Logi c cae. Mutua i ' relatio horum duorum operum aptius et tutius determinan poterit ad criticam quaestionum quodlibetalium. ai bin introductione s q u editionem e De l o c o compositionis Summae Logicae non habemus nisi coniecturam, quae tamen, nostro iudicio, satis rationabilis est. Quandocumque enim, sive docendo sive scribendo, tali exemplo uti volumus in quo nomen alicuius regni vel civitatis occurrit, nihil magis consentaneum est quam ut assumamus in exemplum nomen regni vel civitatis in qua docemus vel scribimus. Mirum esset si Ockham aliter fecisset. Exempla de A n g l i a ia m initio operis occurrunt. Dicit enim Parte 1, c. 5, lin_ 50: "sicut dicimus quod iste est Anglicus et non Anglia"; cap. 15, un. 101-03: "subiectum esset Romae et praedicatum in Anglia, quod absurdum est". Cod. Ox o n i i , M e rt o n 293, f . 1 1 1 3 8 E, di di t Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 2, St. Bonaventure, N. Y. 1945, 16v a R.. Cod. c i t., f. 124vb.
OCKHAlt, SUMMA LOGICAE
4
*
50*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
Exemplum de civitate affert Parte 111-3, c. 45, un. 23-25: "puta, si sciret earn guando Sortes est Romae responderet uno modo, et si sciret eam guando Sortes est Londinii responderet alio modo ad multa impertinentia". Ita habet maxima pars codicum manuscriptorum, u t supra in c e = descriptione indicavimus, exceptis utique illis in quibus amanuenses Londinio substituerunt nomen civitatis in qua scripserunt, u t 'Aretiis', 'Bononiae', 'Parisiis', ' i n Sancto Marino', ' in Francia', 'Tiburi', etc. Haec quidem exempla non probant, sed suggerunt, Summam Logicae L o nd i n i i i n A n g l i a fuisse compositam. Hoc confirmatur, primo, eo quod simile exemplum occurrit etiam in Expositione in libros Physicorum, initio libri III, ubi Ockham agit de natura motus: "sicut via ad Londonias, distincta a Londoniis, terminatur ad Londonias" 11 ). iam ut E t diximus, h o cusque o adp quartum u s , librum inclusive praecessit Summam Logicae, inde yero a quinto libro eidem successit. Idem confirmatur, secundo, per Quodlibet VII, q. 24 (alias 18), ubi haec leguntur: "Ita Deus potest acere corpus quod est Londoniis esse Romae subito, absque hoc quod unquam sit in medio" " . Editio quidem argentoratensis habet 'Argentinae', unus codex 'Dublini', alius 'Coloniae', sed hoc solum confirmat quod initio diximus de consuetudine scriptorum et doctorum. His omnibus consideratis, nostro iudicio, prudenter assumi potest Summam Logicae Londinii in Anglia firisse scriptam. Et si in Anglia, tunc ante medietatem a. 1324, quo tempore Ockham iussu Pontificis loannis XXII Avenionem profectus est, numquam in Angliam reversurus 12 • Tempus exactum itineris suscepti ignoramus. Sed si Inceptor, u t veri simile est, eo tempore in munere docendi occupatus erat, iter probabiliter anno scholastico fi n inititun proximi anni scholaris seu ante festum S. Francisci (die 4 Octobris) in Anigliam t revertendi 12 o. Haec nostra coniecmra infirmari videtur eo quod Ockham in Summa Logicae, sParte III-1, c. 4 , lin . 35-40, citat M a g is t r u m A b s t r a c t i o n u m, q u i creditur esse Franciscus de Mayronis, qui titulum atque officium magistri solum e uinitio anni scholaris 1323-24 sibi assumpsit 14 . N tali o r titulo m e proprio m i nominaretur r u m ? pcum oe s s e t 11 Coid . c i t., f . 55v b. ss 11 Ead. Argentinae m 1491. - Nota, quod ubi aderant magistri, quaestiones quodlibetales disputare ad ti eorum offi c i um perdnebat. Studi um Oxoniense non erat sine magistro, et Oc k ham non erat magi s ter o d e m fe acm regens, qua de causa m i ru m esset si ipse quaestiones suas quodlibetales Ox oni i disputare potuisset. o ea 11 C f .nL . B audry n , Guillaume d'Occam c i t., pp. 96-123. s 11 Lectiones i n scholis non tmiversitariis Ordi ni s c urrebant a festo S . Francisci (4 Oc t.) usque ad tfesturn Pentecostes, quod a. 1324 cecidit in diem 3 Iunii. Cf. A . Canini, "Constimtiones Generales O. F. M . ua. 1316 Assisii c ondi tae", Archivum Franciscanum Historicum, I V (1911), 290. - Oc k ham Avenione die 26 Mali a. 1328 aufugit. In Epistola autem ad Fratres Minores scribit: "Nov eri ds (et cuncd nov erint Christiani) m quod fere quattuor armis integris i n Avenione mansi, antequam cognoscerem praesidentem ibidem p ra P v i utem haereticatn incurriese". Guillelmi de Odehans Opera Politica, III, ed. H . S. Offi er, Manctmii 1956, 6. e 14 C f . Ph. Boehner, William Ockharn, Summa Logicae cit., p. x i i ; W al ter Burleigh, De puntate artis nlogicae traaatus longior cit., p. v iii. - Ioannes X X I I , i n epistola sua die 24 Mai i 1323 data, i ni umdt Thomae t e
DE TEMPORE E T L OC O c o m P o s r r i o N i s
5
1
*
Nostro tamen iudicio Franciscus de Mayronis et Magister Abstractionum differunt. Etenim titulus honorificus Francisci in antiquis tabulis est 'Doctor Acutus' vel 'Doctor Illuminatus' 15 num' attribuit, . P reii m u s , est Mauritius de Portu Hibemicus (O'Fihely). Is enim a. 1504, in n epistola i dedicatoria, quae praemissa est editioni operum Francisci ab eodem paratae, f ahaec l ldicit: i m"Ille u enim r , arcana quaedam et abstracta diligentissimus imprimis indagator q uinvenit.iQuo facturn est ut abstractionum magister merito dici meruerit" 16 .t Nomen i t 'Magister u l Abstractionum' hucusque apud quatuor auctores nobis occurrit. Omnes sunt Anglici et omnes in prima medietate saeculi X IV scripserunt. u m Opiniones autem ' M a get sententias quas hi auctores Magistro Abstractionum adscribunt, in i operibus s t Francisci e rde Mayronis in vanum quaesivimus. Sed scire quisnam iste Magister fuerit, esset magni momenti non solum pro tempore A b Abstractionum s t compositionis Summae Logicae sed etiam - immo magis - pro fontibus eiusdem. r a c t Idem i oenim -auctor, semel nominatus, posset latere sub non paucis 'quidam' et Ideoque operae pretium iudicavimus sententias ci adscriptas hic recensere, eo fine ut quem nos invenire non potuimus, alii detegere valeant. a) Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, c . 4, un. 35-40: " E x isto sequitur quod tales syllogismi sunt boni 'omne coloratum est; omne album est coloratum; ergo omne album est omne animal est homo; omnis asinus est animal; ergo omnis asinus est homo'. Et ideo errat Magister Abstractionum assignando in praedictis syllogismis fallaciam accidentis, cum isti syllogismi regulentur per dici de onmi et sint de se evidentes". b) Ps.-Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 51: "Ex quo patet quod illi qui ita volunt limitare primas species suppositionis ut non ponant nisi duas vel tres - et est Rogerius et Magister Abstractionum et Hokam - nimis errant" 17 . Idem, cap. 54: "Et si dicatur quod numquam est dicendum quod illud signum 'omne' teneatur collective vel divisive nisi guando est pluralis numeri, - licet enim Magister Abstractionum dicat hoc, non credo tamen sibi in hoc. Non enim video quare non posset ita bene fieri illa divisio guando ly omne est numeri singularis sicut guando est pluralis, nisi aliqua ratio assignetur, quam tamen nondum ipse assignat" 15 . C)Ioannes de Reading, In I Sententiarum, Prol., q. 8: "Circa tertium dubium, ubi dicitur quod Christus non potest esse subiectum theologiae quia includit duas naturas, quarum una est contingens, et de tali composito nihil necessario dicitur, quia haec non est necessaria 'omnis homo albus est homo albus'. Contra istud potest argui primo quod haec sit vera necessario 'omnis homo albus est albus'; etiam de Bailly, cancellano Universitatis Parisiensis ut Francisco de May rords magisterium en licentiam i n theologia conferret. H. Denifi e - Ae. Chatelain, Chartularium Universitatis Parisiensis, n. 823 (11-1, Parisiis 1891, 272s.). " C f . B . Ro th , Franz van Maroni s , O. F. M . (Franziskanische Forschungen 3, W e rl i n W . 1936, 14-17). " Franciscus de May ronis , Commentarius i n I V Sentenlían4n1 etc., Venetiis 1520, f . l v . Mauri ti us lamen i am a. 1513 e v i ta migrav erat. " Cod. Bononiae, B i bl . Un i v . 2635, f . 83v . 18 rbi dem, fi 87r.
52*
r
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
ista 'Christus est Christus', quia in utraque idem praedicatur de se. Sed nulla propositio est verior quam ubi idem praedicatur de se, secundum Magistrum Abstractionum, ig itu r etc. ...Item, secundum Magistrum Abstractionum idem non potest dividi a se nec diminui a se ipso. Sed homo albus est idem sibi ipsi. Igitur non dividitur a se nec diminuitur..." 12 . d) Adam de Wodeham, In I Sententiarum, dist. 3, g. 4: "Pro prima parte, quod haec sit vera 'omnis homo est animal' adducunt rationem Magistri Abstractionum in isto sophismate 'omne coloratum est', quia ibi, secw-idum eum, in talibus 'omne album est coloratum' notatur esse habitudinis et consequentiae et non esse actualis exsistentiae, quam vocant operationem entis. Quale esse habitudinis et consequentiae, secundum eum, notatur cum dicitur 'si album est, coloratum est'. - Sed ista responsio tantum voluntaria est absque ratione aliqua, quia aequaliter sicut hic notatur habitudo consequentiae 'album est coloratum' aeque rationaliter poneretur hic notan i habitudo consequentiae 'homo albus est homo albus' ve l 'homo albus est homo coloratus', quas tamen iste ponit esse falsas, posito quod nullus homo sit albus, quia aeque bona consequentia est quod 'homo coloratus est si homo albus est' sicut quod 'coloratum est si album est'... Item, auctoritas Magistri Abstractionum videtur ibi debilis, quia dixit id quod allegatum est ut salvet illud argumentum non valere 'omne coloratum est; omne album est coloratum; igitur omne album est', sed esse ibi fallaciam aequivocationis. Quod utique non est verum, quia tunc nullus talis syllogismus valeret 'omne animal currit; omnis homo est animal; igitur omnis homo currie. Quod tamen falsum est, cum reguletur per dici de omni, et nihil accipitur sub minori nisi pro quo fi t distributio in maiori, et maior denotat quod praedicatum vere convenit cuilibet cui convenit subiectum. Igitur. - Item, per eum, ista est vera 'omne album est coloratum', quia denotatur quod si album est, coloratum est. Sed si haec condicionalis sit bona, tenet per medium verum et necessarium. Et nullum assignat nisi hanc 'omne album est coloratum'. Igitur ipsa posita pro medio non facit fallaciam" Idem, dist. 33, q. 2: "Aliud dubium: an suIficiat illa distinctio de deitate singulorum et singulis deitatis, quam tenet Pigaz 21 , e t estm ¿citas Pater; i h omnis i m Filius u inl divinis t u estmdeitas; igitur omnis Filius in divinis est p l Si Pater. a maior c u distinguatur i t . . penes . aequivocationem, eo quod potest fieri distribuO pro singulis tio m ndeitatis,i et tunc s est falsa... Exemplum ad hoc de solutione Magistri Abstractionum ad hoc sophisma: omne animal fuit in archa Noe" . Idem, dist. 33, q. 3: "Secundo dico quod aliter potest leviter vel levius solvi... eo modo quo soMt talia sophismata de copulato extremo Magister Abstractionum, " Co d . Plorentiae, Bi bl . Nat., conv. D. 4. 95, p. 112. - Sententiam 'nulla propositio est v eri or' etc. citat etiam Oc k ham, Parte 111-3, c . 9, l i n. 149-50 eamque Boethi o attri bui t, apud quem revera, s ententialiter saltem, l egi tur. ' 1 nurn ¡tutta Oc k ham assignavit i n talibus syllogisrais fallaciarn accidentis, hurta Adam vero falhciam aequiC vocationis. o 11 Radul phus Pigaz, O. F. M ., magister circa 1329. Cf. A . B . Emden, A Biographical Rtgister o f the d University of Catnbridge to 1500, Cambridge 1963, 454. . " Co d . Vat. lat. 955, f . 185r. C a n t a
DE TEMPORE E T L OC O COM P OS M ONI S
5
3
*
quod videlicet tales propositiones Choc a vel b est verum' etc.] sunt distinguendae secundum compositionem et divisionem, id est secundum quod possunt suini pro disiunctis vel pro categoricis de distincto extremo" 23 . Ex his quatuor auctoribus Ioannes de Reading certe prius perfecit lecturam, immo et revisionem, lib ri Sententiarum quam Franciscas de Mayronis gradum magisterii obtineret 24 . loanne de Reading priores, Anglicos, probabiliter franciscanos, in dialectica plus M a gmediocriter quam i s t e r versatos, qui etiam de fallaciis seu de sophismatibus scripsemnt. i g omnia Haec i t conveniunt u r Guillelmo de Alnwick, saltem si Ioanni Balaeo credamus, qui A balia inter s opera t r ci adscribit Sophismatum elenchos 25 Abstractionum, auctores •a Qc u t o i d o de t quo a m e n supra nominati loquuntur, nondum est probatura. in upPorro, ms exetestimonio f Adae u ede Wodeham r i t manifeste apparet quod auctor, quem q M Ockham u a Parte ga II, i c.s 4 tacito t enomine r impugnat, est idem quem Parte III-1, c. 4 ut e Magistrum r e Abstractionum allegat. Ipse est igitur qui, iuxta Inceptorem, frivole et distinxit inter 'esse habitudinis sive consequentiae' et 'esse quod est n irrationabiliter d u operatio entis'; et "ipse est inhabilis ad percipiendum quamcumque veritatem"; s et e ipse est "qui in eodem passu dixit manifeste contradictoria et videbatur propriam vocem ignorare". s Dicto de loco geographico compositionis Summae Logicae, liceat unum vert bum dicere i n etiam de loco intellectuali. Per locum autem intellectualem intendimus scholares et viros studiosos inter quos Inceptor commorabatur dum hoc opus comt poneret. Ex his saltem duos maxima cum probabilitate indicare possumus: Gualtee rum de Chatton et Adam de Wodeham. r a Etenim u nullum dubium est quin Adam lectiones Gualteri in libros Sententiarum — probabiliter anno scholari 1322-23 28 - audierit. De hoc facto testatur reporc t tator earundem lectionum. o r enim in Reportatione, libro I, d. 30, q. 2, ubi quaerit utrum unjo alie Chatton s quorum in uno eodemque supposito sit forma realis, impugnat opinionem Venerabilis Inceptoris. Sed Adam de Wodeham argumentationes eius bis interrumpit, quem interventum reportator fideliter litteris mandat: "Item, dicit unus, scilicet Wode., quod omnes minores [propositiones] quas accipio in argumento, — quod solum argumentum dixi ponderis s u n t falsae apud Aristotelem; igitur ipse non habuit unde moveri ad conclusionem" 27 . Ibidem, f . 192v. " D e To a r= de Reading videsis A . B . Emden, A Biographical Registri' o f 04ard, c i t., III, 1554; Gitillelmus de Ockham, Scriptum in I Sera., ed. St. Bonaventure, N. Y ., I, 24*, 36Iss., 130-33; II, 22*-34*; S. B ro wn , "Sources o f Ockham's Prologue to the Sentences", Franriscan Studies, X X V I (1966), 36-51; G. Gál , "Quaes ti o Ioarmis de Reading de necessitate specierum intelligibilium. Defensio doctrinae Sc oti ", Franciscan Studies, X X I X (1969), 66-156. Imi ta E. Longpré, ("J ean Reading et le bienh. Jean Dtms Sgri t", La France Franciscaine, V II 119241, 99-10) Reading pri mam suam lecturam circka. 1322 Avertione rettactavit. " I . Balaeus, Illustrium Maioris Britanniae scriptorum... summarium, ceni. 3 (Gipeswici 1548, f. I53s.). Balaeus asserit se hanc noti ti am a Bartolomaeo Pisan° sumpsisse, apud quem tamen eam non invenimus. " C f . L . B audry , "Gauthi er de Chatton et son Commentai re des Sentences", Archives d'histoire doctrinale el latéraire du Moyeri-dge, X I V (1943-45), 337-69. " Co d . Paris., B i bi . Na t. Li t. 15.887, f . 65ra.
54*
INTRODUCTIO
Adam alludit ad lectionem dici praecedentis, in qua Gualterus sex argumentis conatus est probare aliqua accidentia respectiva esse in rerum natura. Sed in ornnibus propositionibus minoribus assumpsit Deum in rebus terrenis intervenire posse 28 .Hoc autem Aristoteles, ut Adam recte notavit, numquam admitteret. En responsio Gualteri: "Saltan principium allegatum, quia numquam est transitus de contradictorio etc., erat evidens apud Aristotelem. Stabit argumenmm immediate praecedens, quia ibi transitus taus" 29 • - H anobis e cesse videtur. t a m e n responsio e vQuatuor a sargumenta i o sequentia Adam tacite auscultat, sed contra quintum inp terpellat: o "Sed t dicit i ualiquis, s scilicet Wode., quod Aristoteles diffusius tradit artem q doctrinam et u suam a de relativis m modo unius [sc. quae fundantur super aliquam qualitatem eiusdem speciei, ut similitudo etc.] quam de aliis, et de illis curmnt quasi omnia dicta et exempla sua tam in Praedicamentis quam in V Metaphysicae" so. Chatton iterum leviter respondet: "Dico quod exempla illa currunt secundum similitudinem apud Aristotelem, non quod ita sit secundum veritatem" 81 . Iuvat hic in memoriam revocare quod capitulum 51 Partis I, quod 'discipulo Ockham' adscribitur, totum est in recensendis dictis Aristotelis de relatione et de relativis. Ergo ubi Chatton, ib i Wodeham. Sed, u t iam alibi ostendimus 82, ubi erat Wodeham, ibi erat Ockham. De hac re ipsemet Adam testatur, cum scribit In I Sententiarum, dist. 17, g. 5: " A d 14m respondet Ockham (mg. manu Adae: manu " Ibidem, f . 63ra-b. " Ibidem, f. 65ra. 81 n: Ibidern. - Similes altercaciones inter Chatton et Wodeham probabiliter frequenter locum habebant.1 Dicit enim Adam, /n IV Sententiarum, quaest. 5: " Et sic consequenter ad istud argumentum quod I novitate opinionurn suamm feci in scholis et alibi contra cum [sed. contra Gualterurn de Chattonl, saepe in b post diutinam cieliberationem non aliter solvit nec solvere potuit nisi tenendo absurditates antiquorum ad i quia deducit Philosophus IV Physicorum, scilicet quod condensado et rarefactio non possunt naturaliter d fi tempus e magisterii sui posuit in Determinatione quam et ego ipse tunc - et priores alias - audivi dum legit e Sententias r ab eo: indivisibile naturalitcr esse componibile alteri indivisibili secundum situm, quia aliter, ser ctmdum n eum, non posset salvani condensatio et rarefactio..." (cod. Paris., Bibl. Nat. lat. 15.892, f. 157rb-va). i His . oculis habitis facilius intelligi possunt quaeclam verba aenigmatica quae legunmr in tractatu Adae ( pese De hulivisibilibus, quaest. 2. Hic Wodeham, postquam recitavit plures rationes Guillelmi ex primo tractatu f De . quanfitate, haec dicit: "Quier e prosecutionem in illo tractatu. Et hace argumenta fere omnia fuerant tua 1 antequarn Ockham aliquid scriberet de indivisibilibus" (cod. Florentiae, Bibl. Nat., conv. A. 3. 508, f. 5 140ra) Amanuensis scripsit in margine: "Nescio cui loquatur". Loquitur, nostro iudicio, secum ipso, recolem se bis et sirnilibus rationibus arguisse contra Chatton in scholis et alibi, antequam Ockham duos 7 vtractatus De quantitate composuisset et libros Physicorum Aristotelis exposuisset. - Paulo ante textual a nobis acitatum amanuertsis falso remata lectores ad Summam Logicae, cum tamen auctor absque dubio loquatur )de tractatu primo De quantitate seu De corpore ChrisH "Secundo principaliter arguit Ockham, et bene, nad praedictam conclusionem, ubi prius, scilicet in Logica sua, quia omnis res positiva et absoluta, distincta realiter ab ornrd ala re, non faciens per se unum tamquam para cuan alia re, est per se in genere". Hace i leguntur in tractatu De corpore Christi, quaest. 1 (ed. B. Birch, Burlington, lowa 1930, 24, lin. 1-4). - De s 'cliutina deliberatione' Gualteri (vide initium hnius notae) Adam mentionem facit criara in tractatu De i indivisibilibus, quaest. 1: "Aliter autem responda frater Walter Chiten, et dupliciter: uno modo dum legit p ante Pascha ce alio modo post Pascha, habita deliberatione pleniori" (f. 136rb). e " Guillelmus de OckEtam, Scriptum in I Seca., (ed. St. Bonaventure, N . Y. 1967, 1, 30*). r i n
DE TEMPORE E T L OC O COM P OS M ONI S
5
5
*
sua in margine reportationis meae) quod ille [scilicet Chatton] male intellexit articulum..." 88 . Si igitur, ut supra vidimus, Ockham erat Londinii tate, ,etiam i b i Chatton e r a etnWodeharn. t , e Omnes a d tres e erant m de ordine Fratrum Minorum et socii p Provinciae r o b Angliae, a b Ockham i l i -vero et Wodeham erant insuper socii Custodiae Londiniensis. Chatton, ut notum est, saltem bis legit super Sententias 34 tionis,. super F r u omnes c t u squatuor p rlibros, i mvocamr a e Reportatio fructus yero secundae lectionis,l ex equa solum c - prologus et pars libri primi superest, vocamr Lectura. Nullum documentum certum hucusque nobis occurrit quo locus harum lectionum determi -n a Gualterus his verbis introducit opinionem Petri Aureoli de relationibus: "Quarta n transmarina" 85 est .iOxonii, E x sicut aliquando nos ipsi credidimus 36 p, soeindmargine e quae e i mn Richardo a l ideaCampsall adscribitur, auctor hace dicit: "Una est de loc io vquae Villa, ci tnegat oa tomnem e . respectum ab absolutis" 37 sOxoniae', .e D ' V ri l l easicut u' a Oxonium b s qeo utempore e vocabatur 88 is•o N upo ndum d queretur bi n n eipsemet i oi m oini Villa rn eulegeret e m s ? Alibt i quoque mentionem facit de Villa, iut 'p e ex.V sogr.nslibro it elI, id.t l 38, qu. am 1, ubi s agit de i futuris contingentibus: "Tenia opinio, tquae e i currebat s t t in a Villa, tempore quo audivimus in Villa philosophica tyronorum" 89 ..l h Praeterea o a Quodlibeta Inceptoris, quae propter exemplum ib i adductum R n videntur c esse disputata, tam intime connexa sunt cum Reportatione Gualteri le quod e plurescquaestiones quodlibetales non intelligeremus nisi quaestiones Gualteri tp simul u legeremus r 46 curavit o •a mscribere obiectiones sed solum responsiones. Obiectiones tamen - semper r u asententias n Q contra n d o Guillelmi - frequenter inveniri possunt in quaestionibus Gualteri, t uinesolo primo libro Reportationis plus quam centum sententias confratris sui o q qui a n e recitavit n eti reprobavit. Omnes autem illas sententias desumpsit ex Scripto Guillelmi in ft primumu /ibrum Sententiarum. Ockham, nostro quidem iudicio, Quocilibeta praem i eoc fine O cise s k disputavit et scripsit ut obiectiones et impugnationes adversariorum suosum solveret so h a em et retunderet. Sicut iam vidimus, Gualtems de Chatton in Lectura sua Summam Logicae non ,ft va e lcm 88 Cod. Vat. lat. 955, f. 161v. Ho c quidem Oc k ham alibi et alio quoque tempore facere potuisset, rte non sed e est facile p assignare l oc um magis probabilem quam i l l um ubi Chatton actu legebat; et Oc k ham Angliam n a o r rel i qui t t uno anno post quam Chatton lectiones suas, ab A damo reportaras, fi ni v i t. " V i de hi c supra, notas 26 et 32. c m a t o " Cod. c i t., f . 62va. re " C f . G. Gi l , "Gual teri de Chatton et Guillelmi de Oc k ham controversia de natura conceptus uni r Q u Franciscan o Studies, X X V I I (1967), 194. versalis", "l Co di. c i t., f . 62va. t d e "e Cf . At. G. Li ttl e, "Th e Franciscan School at Ox f o rd i n the thirteenth Century ", Archivum Franb ciscanum Historicum, X I X (1926), 820. i o r u " Co d . c i t., f . 73ra. n m " , Cf . L . Baudry , Guillaume d'Occam cit., pp. 66-76; J . Murdoc h e t E . Syna ' T w o Questiona o f the Conti nuum: W al ter Chatton (?), O . F. M . and A dam W odeham, O . F r a n c i s c a n Studies, A n X X V I (1966), 212-88; praesertim p. 220. n o g n l
56*
I N T R O D U C T I O
semel citat 21 , s e daliquid valet, conici potest Summam Logicae post Reportationem fuisse comsilentio e a mReportatio autem maxima cum probabilitate finita est anuo 1323. positam. i nOrnnibus igitur summatim collectis, locus quem Summa Logicae in actuositate R e p oGuillelmi de O c a = occupat, sic circumscribi posse videtur: Ockharn scientifica initio r t aaestatis t i anni 1319 fmivit lecturam Sententiarum Oxonii. Per biermium ibidem omansit, n equo tempore perfecit ea quae statuta Universitatis ab incepmris exigebata: "Post lecturam insuper lib ri sententiarum, ad minus per biennium vel fere n estudio incepturus insistat, antequam scandat cathedram magistralem" 22 c• H Bibliam pore o c biblice t e mlegit, - in disputationibus publicis munus opponentis et responsdentis sustinuit et publice praedicavit. e Biennio tamen finito cathedram magistralem ascendere non potuit, probabiliter m quia seniores eum in illo officio praecesserunt. Qua de causa iussu superiorum eLondinium ! profectus est, u t in studio generali praecepta philosophiae iuvenibus atraderet. l Hic exposuit librum Porphyrii et ex libris Aristotelis Praedicamenta,Pe— De elenchi e t primos quatuor libros Physicorum. Postquam exposuit lrihermenias, e gquartum a librum Physicorum, composuit Summam Logicae, forsitan tempore vacattionum . aestivarum, anno 1323 48 • H erant sicut a e cexpositiones e n librorum i m Aristotelis. E o utique n in coniectura posita sunt et exempli gratia dicta; non sicut res rexn Haec r habuerunt, a t sed sicut se habere potuertmt. hevera se p a r s o u r r i c u cc CAP. V i ,l t u d i ss Logica reali contra Ockham Richardo de Campsall r u Dem io adscripta a r Specialis mentio facienda est hic de hoc opere, quod primo V. Doucet notum gfecit, deinde yero E. Synan fusius illustravit 1 u.mam P Logicae r o p oVenerabilis s i t u m Inceptoris de capitulo in capitulum refutare et penitus m hevertere. u iOpus u istud s mutilum est et in unico codice manuscripto asservatur, Boenoniae, a u Univ. c t 2635, o ff. r 1r-100v. i s Constat 63 capitulis ex quibus 61 contra Partem neSummaerLogicaeadirectat sunt, capitula yero 62-63 contra primum capitulum Partis II. tS Utrum autem u auctor m destructionem Summae Logicae usque ad finem prosecutus sit unecne, nescimus, sed ut iam supra indicavimus, promisit se etiam de obligationibus m et de insolubilibus tractaturum 2 e. x " Cf. supra, cap. II, nota 2. 41 U t di c unt Statuta Universitatis Oxoniensis (ed. c i t., p . 50).
Ut supra, nota 13, iam diximus, schola in studiis non universitariis Ordinis currebat a festo S. Francisci (4 Oct.) usque ad festum Pentecostes. Anno 1323 inter festum Pentecostes (15 Maii) et S. Francisci numerabantur 109 clics. Auctori Operis Nonaginta Dienttn plus quam satis ad exarandum opus cuitas fere dimidia para non est nisi compendium operum prius redactorum. Regulas etiam consequentiarum, quae simt materia Partis 111-3, probabiliter iam collectas habebat inde a tempore quo stuciiis philosophicis vacabas. ' Vide supra, cap. II, notam 1. Ut diximus supra, cap. II. Videsis ibi notas 18 es 19.
DE LOGI CA RE ALI C ON TR A OC K H A M
5
7
*
Si huic auctori credatur, Ockham erat logicae penitus ignarus, qui in toto suo opere nihil fecit nisi errores erroribus cumulare. Multa scripsit ridiculosa, frivola, irrationabilia, asinina et absurda; doctrinam et dicta Aristotelis pervertit; Ioanni Duns Scoto attribuit tales opiniones quales nec Scotus nec ullus sanae mentis unquam tenuit; argumenta sua quae doctrinae Scoti opponit plus ostendunt dementiam quam efficaciam 3 . Sed haec, licet non parvi momenti, ad editores Summae Logicae stricte non spectant ; ad eos tamen pertinent paragraphi et quandoque paginae integrae quas iste auctor e Summa Logicae, et quidem ex optimo quodam codice, excerpsit. Haec est ratio cur in apparatu Partis I etiam lectiones horum locorum excerptorum indicavimus et per Camp. significavimus. Quomodo se habent ad invicem textus a Ps.-Campsall citati et textus codicum nostrorum ? Stmt omnino identici. Si hic atque illic occurrunt sententiae Inceptori adscriptae quae in Summa Logicae non leguntur, hoc neminem debct movere. Auctor enim novit et quandoque citat, sive expresse sive tacite, Scriptum in Libros Senterztiarum Guillelmi. Ita ex. gr. in capitulo 42, ubi agit de quantitate discreta 4 , p r habuit °culis a e Scriptum, 1, d. 24, qq. 1-2 et d. 30, g. 4. Unum solum locum invenimus ubi codex Ps.-Richardi plus habuit quam codices nostri. In Parte I, c. 43, lin. 221-22 nostra editio habet: "Immo sequeretur quod propositio scripta vere alteraretur per hoc quod musca volat. Quac ornnia sunt absurda et simpliciter falsa". Loco huius sententiae apud Ps-Campsall, cap. 40, haec leguntur: "Sequitur tertio quod guando musca volat quod aliquid exsistens in mente mea vere alteraretur; et per consequens ad motum unius parvae muscac possent causan i res infmitae, quia omnes angeli et omnes homines possent formare istam propositionem guando musca non volat: musca volat. Planum est quod omnes essent falsae; sed guando musca volat, omnes essent verae. Et per consequens si ventas esset aliqua talis res adveniens orationi, causarentur tot res ad motum muscae quot sunt angeli et homines, cum per positum quilibet haberet unam talem propositionem" 5 . Undenam sumpserit auctor haec verba, nondum scimus. Similia leguntur apud Ockham, Quodlibet V, q. 24, non tamen eisdem verbis. Praeterea ibi quoque - sicut in Summa Logicae - sermo est de propositione scripta in libro. Nu m Ps.-Campsall dictum breve Inceptoris proprio Marte pluribus verbis evolvit, an Ockham ipse, quod prius prolixius scripserat, postea ad formam breviorem reduxit ? Quod autem auctor huius Logicae realis non sit verus Richardus de Campsall, qui armo 1305 factus est Magister Artium in Universitate Oxoniensi 8 , facili n e g o ▪ Cf . c um his ea quae Oc k ham clicit contra Magi s trum Abstractionum, Parte I I , c cap. . 111. 4 ;- Quivd causar i d est e c ur isti e auctores t i atammacerbe sibi adversentur ? Sola differentia opi ni ohic supra, num an etiam rationes privatae ? A darn de Wodeham, /n I V Sententiarum, quaestione de quantitate, ubi loquitur de 'c al umni a mul torum damnanti um quantitatem esse substantiam', addi t: "l i c et non ex scientia procedat taus calumnia" (cod. Paris., Bi bl . Nat. lat. 15.892, f. 152va). Vetbis 'non ex scieruia' substitui pos seni non solum v erba 'ex ignorantia' sed etiam 'ex invidia'. Cod. c i t., f . 56v -60r. Cod. c i t., f . 49r.
' C f. A. B. Emden, A Blographical Rogister... of Oxford cit., T, 3443.
58*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
tio probari potest. Plura enim quae ex positionibus veri Campsall nota sunt, aperte contradicunt opinionibus quas Ps.-Campsall profitetur. a) Prima contradictio respicit naturam generis et quaestionem cum hac intime connexam: utrum Deus sit in genere. In codice Florentino, Bibl. Nat., conv. B. 4. 1618, qui inter alia continet expositionem Venerabilis Inceptoris in librum De elenchis sophisticis Aristotelis, statim post ' e x p l i c i t ' huius operis legitur exceptum quod in margine 'Calmar adscribitur. Hoc autem excerptum, forsitan ab ipsomet Ockham in fine autographi sui scriptum, incipit verbis: "Contra ponentes naturam generis, speciei et differentiae quod sint quaedam res extra intellectum". In hoc excerpto verus Campsall sine ulla ambiguitate docet primo: "quod genus et species et huiusmodi universalia non sunt res extra animam, ita quod sit aliqua res communis, - ut communiter imaginatur quae sit communis multis. Sed sunt formae universales exsistentes in anima sicut in subiecto, quae tamen sunt formae singulares in essendo, sicut alia accidentia in anima". Secundo, iuxta eum, aliquid est in genere dupliciter: "Uno modo quia essentialiter ordinantur in recta linea praedicamentali secundum sub et supra. E t isto modo solae intentiones universales in anima, cuiusmodi sunt species et genera, dicuntur esse in genere... Aliter dicuntur aliqua esse in genere quia essentialiter significantur per intentionem quae est in tali ordine praedicamentali". Planum est, ut iam loco suo indicavimus, hanc esse unam ex tribus opinionibus de natura conceptus universalis quas Ockham in Summa Logicae, Parte I, c. 12, un. 30-39 recitat. Hoc idem extractum prae oculis habet etiam capitulo 14, un. 15-22, ubi explicat quomodo possit universale dici singulare. Eadem opinio adscribitur Richardo de Campsall etiam in Reportatione Guaiten i de Chatton 7 haec . T habet: a b u "l Ut a ru m Deus sit in genere. Et ib i ponitur Campsale et improbatur h u illud etiam i cquod dicit Camsale (!) quod idem est in diversis praedicamentis" 8 In .o textu p yero, e r initio distinctionis octavae, Chatton his verbis, nobis iam familiarii bus, recitat opinionem improbandam: "Primus [articulus] erit de forma quaestionis, p Deus an r asit ein genere. Et est opinio quod sic. Et primo dicit opinio quid est genus m ispecies. quid s s Genus est conceptus p e r se significans plura differentia specie, et a ,es est [conceptus] significans plura differentia numero et convenientia uraeterspeci q quam solo u numero. - Secundo dicunt quod esse in genere est dupliciter: vel scilicet o partem esse a lineae praedicamentalis, compositae ex diversis conceptibus ordinatis d secundum sub et supra, per se significantibus res. Alio modo, esse rem per se significatam d i illis s conceptibus. Et hoc supposito dicunt tertio quod nullum inconveniens est dicere esse in genere, quia nec est inconveniens quod aliquid quod est cont i Deum n ceptus et nihil aliud quam [cod.: vel aliquid] conceptus noster, per se signic t noster, i ficet o Deum... n e Quarto addunt quod non solum est in uno genere, puta substantiae, sed m in multis generibus, puta in genere relationis et aliis generibus relativis, quia sio c t a Cod. Paris., B i bl . Na t . l at. 15.887. v a f . 3rb. Ibidem, m l i
DE L OGI CA REATA C ON TR A OC K H A M
5
9
*
gnificatur per multos conceptus, tam substantiae quam generum respectivorum... Et respondet ad articulum...". "Ista opinio est probabilis et leviter posset sustineri, u t mihi videtur. Teneo tamen contradictoriam, q u o d Deus nullo modo est in genere, cum doctoribus. Et ad hoc arguo sic..." 9 . Audiamus nunc auctorem Logicae contra Ockham, cap. 18: " I lli enim qui ponunt quod genus non est nisi quidam conceptus mentis qui potest univoce et in quid de pluribus praedicari, habent dicere quod non solum res creatae quae non sunt partes illarum rerum, ad differentiam materiae et formae, non solum inquam tales res sunt in genere, sed etiam quod primum esse, qui est Deus gloriosus, sit in genere, quia unus conceptus potest in quid praedicari de eo et de aliis rebus. Et ego Kamsal auribus meis audivi unum solemnem Oxoniae, q u i ista determinatione publica dixit hoc verum esse et quod sine periculo potest dici. Et licet, ut credo, non possit illud per rationes formaliter improbari, est tamen auctoritas Philosophi in primo De caelo et mundo expresse ad oppositum" " . Idem auctor, in itio eiusdem capituli directe contradicit yero Richardo de Campsall: "De primo dico, sicut prius, quod genus non potest esse conceptus, nec vox, nec aliquod signum voluntarie institumm, nisi vocando genus illud quod significat genus et supponit pro genere" " . Igitur si auctor extracti quod incipit 'Contra ponentes naturam generis' et opinionis a Gualtero de Chatton recitatae est verus Richardus de Campsall, auctor Logicae contra Ockham non est idem Campsall. Sed quid de verbis 'ego Karnsal' ? Nomen 'Kamsal' sine dubio aderat, sed ad significandum opinionem quam auctor recitabat. Forsitan erat in margine, unde in textum migravit, vel inter lineas, vel in alio loco in serie verborum, puta 'ego amibus meis audivi Kamsal, unum solemnen Oxoniae'. Praeterea, auctores scholastici non solebant nomina sua cum tanta vi subnotare nisi in iuramentis et in actibus publicis. Tandem, verus Richardus de Campsall totam vitam suam in servitio versitatis Oxoniensis peregit. Nonne mirum esset si auctor, Oxonii scribens, diceret 'audivi... Oxoniae' ? Amanuensis, cum verba 'ego Kamsar legeret, credidit se aliquid novi detexisse, et statim scripsit in margine: "Nota hic auctorem huius operis. Est enim Kampsal et non Ioarmes de Rodintone, sicut aliqui putant" 12 . D eini initio n d eet in i fine d operis. e m etiam n o m e n b) Richardus de Campsall, in Quaestionibus super libro Priorum Aristotelis, quaest. 1, a d d i d i t § 1. 46, his verbis assignat divisionem suppositionis: "Pro tertio advertendum est quod suppositio triplex est: simplex, materialis et personalis" 13 • A u c t o r v e r o L o Ibidem, f. 35vb, incipiendo numerationem ab initio distinctionis primae, quarn praecedunt tabula et prologas cum propria numeratione (ff. 2r-37r). " Cod. Bononiae, Bibl. Univ. 2635, f. 21v. " Ibidern., f. 20r. " Ibidem, f. 21v. " Ed. E. A. Synan, The Work of Richard Campsall, I (Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Studies and Text 14, Toronto 1968, 44).
60*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
gicae contra Ockham, sicut supra, u b i de Magistro Abstractionum erat sermo 14 ,iam vidimus, de eadem re, cap. 51, haec habet: "Qui ita volunt limitare primas species suppositionis ut non ponant nisi duas vel tres, - et est Rogerius et Magister Abstractionum et Hokam n i m i s errant" 12 . c) Tertio consideranda est quaestio u t mm relationes distinguantur realiter a rebus absolutis. De hac re Gualterus de Chatton, Reportatio, I, d. 3, q. 1, non minus quam octo opiniones recitat. Quinta, iuxta notam marginalem, est 'opinio Calmar, quam Chatton bis verbis adducit: "Una est de Villa, quae negat orrmem respectum distinctum ab absolutis. Et ponit quod fundamentam et albedo, quae dicitur esse similis, - et ita de aliis sig n ifi ca tu r per conceptum similitudinis, sed denominat extrinsece terminum" 16 . Opinio auctoris Logicae contra Ockham, qui de hoc problemate in cap. 43 non minus quam per duodecim paginas (ff. 60r-66v) agit, ab hac opinione toto caelo differt. En conclusio sua "Propter istas rationes et auctoritates videtur mih i quod relatio distinguatur realiter ab omnibus rebus absolutis" 17 . Oppositio igitur inter hos duos auctores est tanta qua maior vix cogitari potest. Quis tunc est auctor huius operis ? Num Ioannes de Rodyngton, quem, iuxta notam marginalem amanuensis, aliqui putabant esse auctorem ? Ioannes, qui circa 1333-34 rexit studium Oxoniense 18 tione , c edirecte r t e contradicit n o n vero auctori. Etenim idem sensit de relationibus ac verus Richardus e s t de Campsall, cuius opinionem nunc citavimus. Ecce conclusio Ioannis, In a I uSententiarum, c t o dist. r 30, , qu. unica: "Istis suppositis pono illam conclusionem principalem quae [cod.: est] est quod nulla [cod.: una] relatio est ponencia res distincta q u i a a quia si s rebusa absolutis, l t e ponitur m aliquis respectus res distincta, haec maxime videtur de i unione v ni s i o n e ] materiae ad forman vel accidentis ad subiectum. Sed taus respectus non 19. u n est ponendus..." a Praeterea Ioannes de Rodyngton, qui, ut fertur, fuit vir sanctissimus, non ita q u a e fideliter adhaeret doctrinae Doctoris Subtilis nec ita acriter impugnat doctrinam s Inceptoris sicut auctor Logicae contra Ockham. Si aliquis diceret auctorem esse Ioannem de Reading, facilius ei crederemus. Iste auctor, nostro iudicio, est ex ordine Fratrum Minorum, qui Duns Scotum velut Doctorem per excellentiam veneratur, sequitur atque defendit. Iam aliquot ex libris Physicorum Aristotelis exposuit et praesertim capitulum de vacuo prolixe tractavit 2° . V e quae clixisse r i Guillelmo de Ockham frivola et ridiculosa visa sunt quaeque in Summa s i cae Logi m reprobanmr. i Ex. gr. abstractiones ex adverbiis factae, ut 'ubilitas', 'guandol e etc. Etiam ipse, sicut Magister Abstractionum, distinxit definitionem in naleitas' n o b i " Supra, cap. I V , b . s " Co d . c i t., f . 83v . v i" Co d . Paris., B i bl . Nat. l at. 15.887, f . 62va. " Co d . Bononiae, Un i v . 2635, f . 63r. d e t u" Cf. A. B. Emden, A Biographical Register... of Oxford cit., III, 1583s. 'º Co d . V at. l at. 5306, f . 103v b. r " Co d . Bononiae, Un i v . 2635, f . 53v -54r. e u m
DE L OGI CA RE M A C ON TR A o c K H A m
6
1
*
turalem, metaphysicalem et logicalem et 'esse' in esse quod est operatio entis et quod est habitudinis sive consequentiae, sicut in notis, suis locis, indicavimus. Per hoc faciliter explicaretur acrimonia auctoris contra Ockharn, praesertim si contentio inter eos coram scholaribus communibus locum habebat. Miru m est tamen quod Ps.-Campsall nullum verbum dicit de processu contra Ockliam in Curia Romana instituto vel de sententia excommunicationis contra emn lata 21 .Num redactio Logicae contra Ockham eventus istos praecessit ? Genus dicen& auctoris miro modo simile est modo loquendi Gualteri de Chatton. Eadem est etiam habitudo erga Scotum. Invenimus etiam principium seu regularn quae a Chatton vocatur 'propositio mea', quaeque apud eum eodem officio fungitur ac 'rasorium' seu principiam oeconomiae apud Ockham. Ambo enim requirunt rationem sufficientem ad aliquam propositionem verificanciam, sed unus exprimit sufficientiam in forma negativa, seu 'non plus quam necessariurn', alius in forma positiva, seu 'non minus quam necessarium'. Ecce forma principii in Logica contra Ockham, cap. 41: "Quandocumque aliqua propositio affirmativa verificatur pro rebus, si una res non sufficit ad verificandum talem propositionem, oportet ponere duas; et si duae non sufficiunt, tres; et sic in infraitum" 22 . Eodem principio probat Chatton, Reportatio, I, d. 30, q. 1, esse in universo res relativas: "Dico igitur quod oportet ponere accidentia respectiva... Arguo sic: propositio affirmativa, quae guando verificatur, solum verificatur pro rebus: si tres res non sufficiunt ad verificandum eam, oportet ponere quartam, et sic deinceps" 28 alia indicia afferri possent ad ostendendum auctorem Logicae contra • E Multa t Ockham r e p esse Gualterum de Chatton, sed non desunt alia quae eius auctoritatem excludere videntur 24 o r t .quia V e r u soccultare se desiderabat; sed ci a tergo stare videtur Gualterus de Chata t ipsemet o ir ,g qui i tprobabiliter u r ton, eum ad opus suscipiendum incitavit, et ci in eo exsequendo adstitit. av u c t o re Logica contra Ockham, nostro quidem iudicio, non multara post Summam Lohl cae composita u i est, et probabiliter in eadem domo studiorum in qua Ockham eo gi ua s commorabatur, seu Londinii, u t supra, cap. IV, vidimas. Etenim sicut tempore om p e ra n" i Ho c sine s dubi o fecisset cap. 40 (f. 50v ), ubi aspernatur quod ipsemet esset ab Oc k ham haeren seos u accusatus. e Inc eptor enim, Parte I, c. 43, un. 223, dic it quod si ventas cc falsitas essent qualitates, p ro positionibus inhaerentes, "i n theologia sequeretur haeresis manifesta". Cu i Ps.-Campsall replicat cap. 40: on s s"sine i s dubi o valde deris orium est quod tales homines v el i nt alios reputare haereticos propter sophisticanones pueriles, nam illud argumentum ita est contra eos sicut contra quoscumque" (f. 50v). - Nota fastil,diurn i n verbi% a 'tales homines' expressum. tn " Cod. e c i t., f . 52r. Cod. Paris., B i bl . Na t . h t . 15.887, f . 63r. to 14 Di c i unque posset, sed probare difficile esset, quod Gualterus opiniones suas mutavit. Aliquando 2t 5 enim aliam opinionem tenuit ante Pascha et aliam post Pascha, ut dicit Wodeham, quem citavimus supra, ,a cap. IV , nota 31. pt r o " Verc ellino de Vercellis, O. P., qui fl orui t circa a. 1460, ads c ribitur "Logica contra Ocham, quam binscripsit: a Anti -Oc b ham". Cf . J. Qu é t i f - J. Echard, Scriptores Ordinis Praedicatorum (I, Parisiis 1719, 8251. i iSed l nostrae i Logicae t contra Ockham certe non erat ex ordine Fratrum Praedicatorurn. n auctor em r a r
62*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
Inceptor in suis quaestionibus quodlibetalibus respondet ad impugnationes Gualteri de Chatton, ita partim in eisdem partim yero in duobus tractatibus De quantitate (De corpore Christi et De sacramento Altaris) respondere videtur ad accusationes Ps. -Richardi de Campsall. Hoc maxime apparet in quaestionibus 20-39 Quodlibet IV, quae fere omnes de quantitate agunt et quodammodo parant rationes et argumenta pro duobus tractatibus De quantitate 88 .Quodlibet H a e IV, sed t a sunt m addititiae. e n q uOckham a e shict ini quaestionibus o n e s 30-33 singillatim quaerit: a) utrum possit evin denter probari o quod n quantitas sit res absoluta, distincta a substantia et qualitate; b) utrum per principia p e r t i fidei n possit e sufficienter probari quod quantitas sit res absoluta, n[ala] ta substantia et qualitate; c) utrum intentio Philosophi sit ponere quantitatem distinctam a substantia et qualitate; d) utrum intentio Sanctorum sit ponere quana d titatem mediam inter substantiam et qualitatem. Multa argumenta, hic in aciem ordinata, contra rationes Ps.-Richardi de Campsall directa esse videntur, qui in capitulo 41 sui operis impugnavit opinionem Guillelmi de quantitate "rationibus philosophicis et theologicis et auctoritatibus" 97 . Ockham tamen in his quaestionibus non respondet solum ad rationes Ps.Richardi de Campsall sed etiam ad argumenta aliorum. Eo enim tempore positionem eius probabiliter iam plures alii impugnare coeperunt et controversia facta est magis magisque acerba 28 • Iquantitate, De n d e ut suam positionem plane et plene explicaret simul ac contra accum oonest adversariorum sati u s defenderet; seu verbis ipsius in fi e e quam n "ut sp r otinnocenter l o g i etssobrie e cde uhocnaltissimo d i sacramento guando Sententias legi fuerim tI rn alocutus" c ce t p99 a tt u s : .o r a d CAP. V I c o m p o n e n d u De Trattatu minori et de Elementario Logicae m d u o Praetersmagnam Summam Logicae, in praesenti volumine editam, duo alii tractat logici tus r Guillelmo a de Ockham adscribuntur. Unus vocatur Tractatus minar, alius Elementarium set' c t a Tractatus medius. Primum detexit V. Doucet in codice 690 bibliothecae communalis Assisiensis, a lt e r= yero A. Van Leeuwen, Monachii in codice t u s 4379 bibliothecae Status. Ambo viri studiosi de inventis suis certiorem fecerunt Boehner, qui a. 1951 mentem suam de authenticitate horum tractatuum hoc modo expressit 1 : C u 16m C f . de bis A . Van Leuwen, "L'Églis e, regle de foi , dans les écrits de Guillaume d'Oc c am", Ephemerides theologicae lovanienses, XI (1934), 251, n. 4; L. Baudry, Guillaume d'Occam cit., p. 76. e " Co d . Bonortiae, Uni v ., 2635, ff. 50v -56v . p a " No t a v erba Adae de W odeham de 'c alumina mul toruna darruaantium quantitatem esse substanrtiamt et qualitatem', e quae citavimus supra, i n nota 3. c r " iGuillelmus de Oc k ham, De Sacramento Altaris, Prologus (ed. T. B . B i rc h cit., p. 160, un. 10-12). t i cPla. Boehner, "Three Sumo o f Logic attributed io W i l l i am Oc k ham", Franciscan Studies, X I (1951), a173-93; e Collected Anides cit., pp. 70-96. i n t e
DUBIA CI RCA TRA CTA TUM M I NORE M E T E LE ME NTA RIUM
6
3
*
tatem, et evidentia externa aperte pro auctoritate Guillelmi de Ocicham loquatur, facere non possumus quin indici operum eius genuinorum duos alios tractatus logicos addamus: Elementarium vel Tractatum logicae medium et Tractatum logicae minorern. E. Buytaert, in introductionibus ad editiones horum tractatuum, argumenta Ph. Boehner iterum tractavit atque confirmavit et eodem tempore etiam codices manuscriptos minutatim descripsit. E. Buytaert consideravit has editiones velut provisorias, quousque scilicet alii codices manuscripti innotescerent; qua de causa eas in periodico nostro Franciscan Studies typis mandavit 2 . Quantum ad locum et tempus compositionis horum tractatuum spectat, idem editor persuasum habet ambos tractatus Monachii in Bavaria fuisse conscriptos. Praecessit autem Tractatus minor, qui circa 1342-45 lucem vid it; cu i paulo post, circa 1342-47, successit Elementarium. Hucusque nec novi codices manuscripti innotuerunt nec nova argumenta pro vel contra authencititatem horum operum in lucem venerunt. Unum solum testimonium occurrit nobis in Logica Nicolai de Orbellis ( t 1455), tract. 4, c. 3: "Est autem 'clirecte concludere' maiorem extremitatem praedicari de minori in conclusione. Cuius ratio est, ut ait Ocham in sua m i n o r i l o g i c a, quia guando syllogismus est ex veris et termini ordinantur secundum superius et inferius, in tali conclusione praedicatur quod natum est [proprie] praedicari et subicitur quodnatum est magis proprie subici, quia praedicatur superius de inferiori" s. Hae sententiae verbotenus leguntur in Elementario 4 circa .annis H opost c eius i g ortum, i t u notum r erat Nicolao de Orbellis sub nomine L o g i c a m i n oo r . p u s , c et Hoc e aliis n argumentis t u minime m obstantibus, liceat nobis quaedam dubia de authenticitate horum operum manifestare. Et primo de authenticitate Tractatus minoris. Tam Ph. Boehner quam E. Buytaert sine ulla haesitatione assumpserunt hoc opusculum in unico codice manuscripto Guillelmo de Ockham esse adscriptum. Etenim subscriptio in codice Assisiensi sic sonat: "Explicit minor tractatus nove
loyce fratris Gwilemi ocham". Ipsi haec verba intellexerunt de tractatu minori quem Ockham scripsit; sed, nostro iudicio, eadem verba intelligi possent etiam de tractatu minori novae logicae q u a m Ockham scripsit, et tunc opus quod Inceptori adscribitur esset Summa Logicae et nihil diceretur de auctore tractatus minoris seu de compilatore qui Summam Logicae in formam minorem reduxit. 'No vitas' etiam, ut planum est, ad doctrinam in Summa traditam referenda est. Tractatus minor olim conservabatur etiam Herbipoli, in codice 1-63 bibliothecae conventus Fratrum Minorum Conventualium. Iste quidem codex tempore belli ▪ "Trac tatus Logicae M i n o r o f Oc k ham", Franciscan Studies, X X I V (1964), 34-100; "Th e Elementarium Logicae o f Oc k ham", ibidem, X X V (1965), 151-276; X X V I (1966), 66-173. - Infra, c um locos horum trac tatuum citabimus, numeri Romani indicabunt annum periodici, numeri y ero Arabic i paginas eiusdem anni • Logica Magistri Nicolai de Orbellis una cum textu Petri Hispani, trac t. IV , c. (V eneti i s 1516, f. 38va-b). Nicolaus mortuus est a. 1455. Franciscan Studies, X X V , 221.
64*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
destructus est, sed L. Maier Colophonem eius iam pridem adnotavit nobisque servavit 5 . pendium logice Oquam collectum ab eodem et scriptum... per rnanus Fratris HuE n Kuenemani A. D. 1345...". gonis s u Hic iterum quaeri potest, u t prius: compendium logicae q u o d Ockham scripsit b s aut compendium logicae q u a m Ockham scripsit ? Si secundo modo, nihil c r idicitur hic de compilatore compendii! Praeterea, q u id sib i volunt verba p t i 'collectum ab eodem' ? Compendium quod ipsemet Ocicham collegit aut como pendium quod aliquis alius ab eodem seu e scriptis ipsius Ockham collegit ? Quantum ad fontes Tractatus minoris spectat, auctor seu potius collector — s secus ac Ockham in Summa Logicae—frequenter recurrit ad Tractatus seu Summulas e u Petri Hispani 6 laciis ,p a dThomae Aquinati adscriptum. Ia n tDe r odecem d praedicamentis auctor in 46 lineis se expedit, ex quibus qumtitati r c relationi u sex, t i o n yero tres dedicantur. Mira moderatio hace! Ubicumque enim Ocicham in praedicamenta inciderit, facere non potuit quin opinionem suam inveteratam s haec e s diffuse et opiniones contrarias reprobaret. s u proponeret G i l lu e Capitulum l m De fallaciis, praeter omnem proportionem, 20 ex 45 paginis ocib cupat. Praeterea, Ockham tam in Expositione in librum de elenchis sophisticis quam in sSumma Logicae prudenter omisit citare etymon ineptum amphiboliae. Tamen in d cTractatu minori legimus : " E t dicitur secundum quosdam ab amphi quod est due bium r i het bole quod est scientia et logos quod est sermo, quasi dubia scientia serS in libro De divisione 8 amphiboliam iterum atque iterum dicit ypmonis". r Boethius e ambiguam; et Ockham librum illum attente perlegit, nam integrum stessei orationem w inde excerpsit. ocapitulum d Non desunt praeterea sententiae quae in Tractatu minori velut dicta 'quorunn e idam' e s referuntur, quas tamen Inceptor in Summa Logicae propria auctoritate enuntiavit. Ex. gr. "a q u o d a m vocatur immobilis" 9 ta ;a " a q u 19o d a m Lcompositionis" ;. " op e comnes vd distingui n ea s orationes... t u r S e c un d u m a l i q u o s tales propositiones sunt stM i s ert u n m distinguendae secundum s u compositionem s e t divisionem" 11 ;m " D o iste di c icompositionis t u r coincidit a u cum t primo e mmodo amphibologiae quantum aquod c modus ma , tiu c tes ' eu L u n Franciscanum d Historicum, X L I V (1951), 191-209. V erba citata l eguntur p. 194. Qu o a d nomen rArchiaum m . u Mmc f. supra, cap. I, c od. n. 57. s'Oquam' D 1 ex. gr. cap. II: De propositionibus (Franciscan Studies X X I V , 61-65) et Petrus Hispanus, Traea Cf. u eq tatus seu i Summulae Lagicales, tract. I, nn. 7-16 (ed. L. M . de Ri j k , Assen 1972, 3-9); et cap. I V : De argus fro mentise(i bi dem, pp. 69-75) et Petms Hispanus, i bi dem, trac t. I V , nn. 1-14 el traer. V , un. 1-3 (ed. c it., d 43-58), r aordi ne l amen haud servato. vpp. a lam ,7" Franciscan Studies, X X I V , 84. C f . Petrus Hispanus, l oc o c i t., trac t. V I I , n . 44 (ed. c i t., p. 106); -t,n o m aAs Aquinas (?), De . f a l l au8cPi Li s64, 875-92. a d ap q u f9oFranciscan s d a Studies, m X X I V , 68. Cf. Oc k ham, Summa Logicae, P an I, c. 70, un. 86-88. b i l e :no o z'° Ibi dem, p. 76. Cf . P an 111-1, c. 20, En. 14-17. s "sa r e"" tl i d ei m ,s p. 85, t Cf. Pars II, c. 9, En. 12-13: "Propos i ti o modalis pri mo modo dicta est distinguenda i secundum s s c , compositionem el divisionem". Idem, Parte 11, c . 24, un. 6-8. Cf . i nfra, nota 17. a E p h a xcu . n p5n u .
D U M A CI RCA TRA CTA TUM M I NORE M E T E LE ME NTA RIUM
6
5
*
ad orationes in quibus ponuntur dictiones inter terminos facientes propositiones hypotheticas. Etiam d i c i t u r quod penes secundum modum distinguendae sunt propositiones, in quibus ponitur dictum propositionis cum dictione faciente propositionem modalem" la etc. Tractatus denique iste, si capitulum De fallacils excipies, vix potest dici 'tractatus logicae'. Non enim continet nisi rudia elementa logicae, quae non sufficeret pueris initia dialecticae studentibus. Imaginan i non valemus, cur Ockham hunc tractatum composuerit. Etenim quicumque alius, etiam discipulus mediocris ingenii, meliorem eo scribere potuisset, si Summae Logicae Venerabais Inceptoris attente studuisset. Elementarium sine ambiguitate Guillelmo de Ockham adscribitur et authenticitas eius, ut vidimus, etiam a Nicolao de Orbellis confirmatur. Difficultates tamen contra authenticitatem eius non sunt minores nec pauciores quam contra authenticitatem Tractatus minoris. Primum dubium occurrit nobis legentibus prologum 13 esse nobis , q uvidetur. i p To l at enim n e ineptias fi tam c tinepte i t dictas i u sapud Ockham nullibi legimus. Idem valet de epilogo 14 , in detractiones q uet persecutiones o exspectare. Sed nihil est in toto Elementario quod alicui a u c esse scandalo t posset. o r Etenim omnes considerationes theologicae et exempla, quibus a s Logi Summa s cae e scatet, r i hic t scrupulose omissa sunt. Si circa authenticitatem Elementarü s nullum dubium e haberemus, de authenticitate prologi et epilogi nihilominus dubitaremus. p r o p t e r Proportio etiam inter partes Elementarii desideratur. De terminis, de univerh salibus et de o praedicamentis c habemus tredecim paginas, de fallaciis yero octoginta. o Elementarium, p u sicut s etc Tractatus minor maxima ex parte derivat e Summa gi ucae, sed l auctor u praeter m eam prae manibus habuit etiam Scriptum in libros Sententiarum et Expositionem in libros Physicorum Venerabais Inceptoris 15 • P r exscripsit pauca a e t e rex e Tractatibus a n Petri o Hispani, n ex Introductionibus Guillelmi de Shyreswode et ex tractatu De f tionem Gualteri Burlaei In Artem Veterem. Partem paragraphorum De appellatione a lDe et l a ccopulatione iis fere verbotenus descripsit ex capitulis homonymis Gualteri Burlaei T libro in h o Dempuntate a e artis logicae 16 .A qPraeterea, u i etiam n a in tElementario, sicut in Tractatu minori, non paucae opiniones i sententiae, quas Ockham in Summa Logicae, propria auctoritate proprioque nomine et a d s cvelutr opiniones enuntiaverat, i 'q u o ru n d a p ro p o n u n t u r. Si ageretur de senp t audacibus, tentiis o . taus modus agendi explican i posset, sed agitur de rebus in quibus N refert non o unamvaliamve opinionem tenere. En pauca exempla: " E t d i c u n t i t e " Ibi dem, t p. 87.i Cf . Pars 111-4, c. 5, l i n. 76-80; c. 8, lin. 34-37. a " Franciscan m Studies, X X V , 170. e " Ibixdem, X X pV I , 173. o " Cfs. Franciscan i Studies, X X V I , 67-71; Scriptum i n I Sent., Prologus, g . 3 (ed. St. Bonaventure, N. Y ., I , 129-43); Expositio Physicorum Aristot., Prologus (ed. G. Mohan, Franciscan Studies, y (1945,1 -235-46). " C f . Pro:ciscan Studies, X X V , 217ss.; Gualterus Burlaeus, De puntate cutis logicae tractatus longior, tract. I, pars 2 et 3 (ed. c it., pp. 47-59). Oc k ham i n Summa Logicae hos tractatus penitus neglexit.
O C K R A M, S U M M A L O G IC A E
5*
66*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
q u i d a m quod propositio modalis est taliter distinguenda, scilicet secundum compositionem et divisionem" 17 ; " E 12 torius" t v o c a t u r a sunt modi principales istius fallaciae" 12 etc. ;" duo m i sInu capitulo b l tde syllogismis i s modalibus opinio Gualteri Burlaei bis verbis introvs i ys i "Sunt ducitur: l l autem o gquidam i docti in logica, qui probare nituntur..." 20 •s Mmo du loquendi, Inceptori u ss magis proprius, esset taus: Sunt autem quidam ignorantes loe o qui n gicam, x probare p nituntur... o s nOW1=1 n i -in Summa Logicae, 111-4, c. 2, un. 15-16, reiecta definitione aliorum, u l l definitionem magis propriam aequivocationis, his verbis: "Et ideo dicendum assignat i squod aequivocatio magis proprie defmitur sic: aequivocatio est multorum est a vocatio sub eadem voce vel sub eodem signo". Haec definitio tam in Tractatu minori p quam in Eiementario neglecta est. p Exemplum quod Guillelmus in Summa Logicae, 111-4, c. 11, un. 165-69, adduxerat ad illustrandum secundum modum principalem fallaciae accidentis, in a rTractatu minori 21 et in Elementario 22 adducitur ad illustrandam fallaciam aequivocationis. Si Ockham mentem suam mutavit, iure suo usus est, sed cur non facit e tmentionem de opinione mutata ? q Solutio adaequata quaestionis de authenticitate Tractatus minoris et Elementan'i ulongam dissertationem requireret: fontes imprimis singularum sententiarum indiocandae essent, deinde doctrina cum doctrina et modus dicendi cum modo clicendi dVenerabilis Inceptoris comparanda essent. Qua de causa paucis quae hic adumbravismus, non intendimus haec opera a Guillelmo de Odcham abiudicare, sed solum lectores monere: authenticitas horum tractatuum nondum est sufficienter demone strata. Et etiam authenticitate semel demonstrata, adhuc cavendum erit ne elementa c uab Ockham aliena dictis eius sint immixta. Scriptores enim amborum codicum ncollectores erant, quibus - forsitan intuitu examinis subeundi - magis cordi erat sibi d de quolibet problemate logicali sufficientem scientiam comparare quam opera singulomm auctorum, quae prae manibus habebant, pure et fideliter describere. u m i n t " Franriscan Studies, X X V , 194. I n Summa Logicae, P art II, c . 2, un. 11-12, dicebat: "P ropos i ti o emodalis p ri m o m o d o di c ta semper est distinguenda secundum compositionem e t di v i s i onem". Idem, nParte II, c. 24, l i n. 6-8; et Parte III-1, c . 20, fi n. 14-16. Cf . h i t supra, nota 11. " Ibi dem X X V , 232. Ita semper vocat Oc k ham syllogismum ex s irtguhribus i n terti a fi gura, ex. t igr. Parte II, c. 27 et Parte III-1, c. 16. " Ibi dem, X X V I , 137. Oc k ham, Parte 111-4, c. 11, lin. 32-33, dic it: "A d cuius eviclentiam est scienodum quod duo sunt modi principales istius fallac iat". n " Ibi dem, X X V , 237s. Cf . Gualterus Burlaeus, I n Perihermenicts Ari ttot., II, c . 2 (Super Artem V eeterem, Venetiis 1541, f . 89r-v ). m " Ibi dem, X X I V , 91: "H i c eni m propri e est fallacia aequivocationis: Iste canis est eius, i rte canis est pater, ergo est pacer eius; et non est propri e fallacia accidentis...". A " Ibi dem, X X V I , 145: "P ro p te r quod sic arguendo: late canis est tuus, iste c ano est pacer, ergo rirte canis est pacer tuus, n o n est propri e fal ac i a accidentis sed magis fallacia aequivocationis, hec t non istrictissime". Ibi dem, paula ante, per v erba "s i c ut di x i i n Logi c a", remi tti t lectorem ad l oc um Trartatus sMinoría quem citavimus nota 21. "L o g i c a " i gi tur p ro auctore Elementatii est Tractagus Minar. t o
DERATIONE EDMONIS
67*
CAP- VIT De ratione editionis et de codicibus collatis Via ac ratio qua editionem criticam Summae logicae paravimus eadem nimirum est qua Opera Theologica I et II edidimus. Eam autem methodum, cum bonae memoriae V. Doucet, vocavimus 'rationalem', quae scilicet non confidit in magno numero codicum collatorum sed potius in prudenti selectione eorum qui textui critice restituendo positive conferunt, dimissis aliis qui nonnisi numerum lectionum variantium et siglorum multiplicarent 1 in . 65 S codicibus u m m amanuscriptis exstat. Quicumque tot codices conferre tentaret, sine Ldubio o prius g i videret c a evitae quam operis finem. Hoc accidit Philotheo Boehner, qui pro edidit plus quam viginti codices contulit; idem evenit Innocentio e parte s quam t Dahm, qui aliquot o p u sannis post mortem Ph. Boehner onus revisionis simul ac conm tinuationis a huius g editionis n asuscepit e et texturn criticum fide non minus quam 33 codicumostabilirel conatus m i est. s e Hic est locus t considerandi admonitionem illam evangelicam de homine qui vult turrim aedificare 2 :sumptus s i onecessarios p u s ad perficiendum et tunc solum ponere fundamentum. Hac iconsideratione n c e p ducti t u duo ante °culos habuimus: unum quod fundamentum quod m posuimus sufficiens sit ad texturn critice restituendum; aliud quod non sit tam latum vquod u superleo aedificare t vires nostras excederet et laborem multomm annomm c o nIdeoque exigeret. s unonnisi octo codices et unam editionem elegimus ad conferendum. m Codices m a autem r e collati pertinent ad quatuor familias principales (largo sensu, , diximus, sumendo familias) et in quatuor vel quinque regionibus ab invicem ut longe distantibus conscripti sunt, auctore adhuc in vivis. Si hoc non obstante omnes d e eundem textual transmittunt, - demptis utique lectionibus variantibus m i r u m b e esset si ille textus aliunde quam ab archetypo proveniret. t p r a) Inter codices collatos duo specialiter eminent tum antiquitate tum cura qua i u scripti sunt. Unas est cod. Vat. Burghes, 151 (D) 3 s . I (ff. dice d elr-30v) m ascripsit m a abbreviationem n u e n s isics dictae Expositionis Aureae, in fi c o m i(ff.e 131v-148r) n y ne r o secundum tractatum De quantitate seu De sacramento Altar!' s. Praeter p u t haec scripsit e o detiam emagnam m partem (1 lr-126r) cod. Vat. Burghes. 68, qui continet a r e Scripti in I Sententiarum, quae abbreviatio provenit a quadam recabbreviationem o dactione quae medium locum tenet inter reclactionem incompletam et completam 4 . Nostro quidem iudicio abbreviator et scriptor idem est. Etenim licet Summa Logicae in hoc codice contenta non sit abbreviatio, occurrunt in ea quaedam indicia quae abbreviatorem Scripti in I Sententiarum produnt. Verbi gratia ubi longiores citationes Aristotelis per 'etc.' detruncantur, vel ubi - missis exemplis ab auctore ' C f . Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent. (ed. St. Bonaventure, N . Y. 1, 38 I1Lucae 14, 28-30. ) . Descriptionem videsis supra, cap. 1, num. 53. 4 De hoc codice plura apud Guillelmum de Ockham, Scriptum in I Seta. (ed. St. Bonaventure, N. Y., I, 23*-26*).
68*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
cumulatis - dicitur: "exempla quaere ex te ipso" . Huiusmodi abbreviationes in Scripto frequentissime occurrunt, hic yero nonnisi ter vel quater. Iste amanuensis nimirum verba, sententias et doctrinam Guillelmi de Ockham piene intellexit et ex optimo exemplari descripsit. Hic atque illic occurrunt nonnulli lapsus calami, pauca omittuntur propter homoeoteleuton, paucissima yero, u t meminimus, voluntarie. Lectiones autem variantes plemmque tales sunt quae sensum propositionum nullatenus mutant. Prologus, Epistola et cap. 51 desunt. Inter Partem 111-3, c. 18, lin. 416 et Partem 111-4, c. 3, un. 52 senio excidit. Porro, et hoc non est parvi momenti, iste codex in catalogo anni 1369 B ibliothecae Apostolicae Avenionensis iam apparet ut codex n. 883. Forsitan scriptas est Avenione et eodem tempore quo ipse Ockham ibidem commorabatur, seu inter a. 1324 et 1328. Iste codex Ph. Boehner non innotuit nisi postquam editionem a se paratam rypographo tradiderat• b) Fere eiusdem valoris est cod. Vat. lat. 949 ( V in Germania, 4 in quodam scriptorio fratrum Eremitarum S. Augustini 1 3enim) scriptorum , q u i Augustinianorum s c r i p t u ins marginibus frequenter apparent. In summo .fi 3r, N eoubimsincipit i n sa Summa e Logicae, adhuc legi potest numerus - valde evanidus mcccxxxv, v i qdu i probabiliter e t u significat r annum quo amanuensis hoc opus scribere coepit. Scriptor optimo exemplari usus est, accuratissime scripsit, et verba, sententias et doctrinam Venerabilis Inceptoris non minus quam scriptor codicis D intellexit. c) Huic codici omni sub aspectu proxime accedit cod. Cantabrigiae, Gonville et Caius 364/571, (C) quem finivit Conradus de Niphet, ex ordine Eremitarum S. Augustini, anno 1341, die 5 Iunii, anno yero aetatis 22, cum Magdeburgi studiis vacaret 7 .quod amanuensis codicis V E 4 x Conradus s etiam, sicut scriptores codicum D et V c, r ei 4pt paucis intellexit, i t a utique lapsibus non consideratis. Quod quidem mirum non est: sarmo C i t , enim o m e aetatis n it 22 a probabiliter q u aiamemagnam partem studiorum philosophicomm aabsolverat V us c etr totam i p dialecticam s i t penitus perceperat et in recenti memoria tenebat. t4 eIn p isto e codice r fiameadsunt c Prologus, t e Epistola et cap. 51. Lectiones variantes huius m i l fere codicis l per u totum d opus eaedem sunt ac codicis V -magis e x convemunt 4 e m cum p lectionibus codicis Patavini, Univ. 616 (1). p,l eaUtrum x cr e p scriptor t i s Inceptorem, a l i q cuius u oimago t in ultima pagina delineata est, de afacie ci aviderit np inecne, t t unescimus. l i s uu e rb i d) No n minoris momenti est cod. Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.) a 67 cs (Al) quem exaravit Arno Petri ex ordine Fratrum Minoram, de custodia Norveie giae, a. 1339, dum Visbiae in ínsula Gothlandiae (Visby in Gotland) commorabasp e r f ce c dicit tex. gr. Parte e 111-3, c. 2, lin. 121. Ut ar e supra,dcap. 1, num. 54. Vide Ibidem, num. pd a n 30. it t . u
DE RA TIONE E D M ON I S
6
9
*
tur 8 . apparet quod non raro adnotat quid 'alia littera' vel 'alii libri' habuerint. Nih ieo S i lominus exemplar, quod principaliter exscripsit, maxima cum probabilitate erat illud n quod frater Ioatmes Nicolai, de custodia Lincopensi, provinciae Daciae, scripserat e "guando studuit Parisius armo 1329". Iste enim Nicolaus, ut E 123v legimus, d scripsit extracta ex opere Gualteri Burlaei quod De puntate cutis logicae tractatus u longior inscribitur, eaque bis introduxit verbis: "Post praecedentem Summam edib a Fratre W. compilavit Burle aliam...'. V ix dubitari potest quin Amo Petri tam i praecedentem Summam" descripsit, simul cum extractis ex opere Burlaei. o Ad cap. 29 Partis I notat: "Istud capitalum 29 non fuit in exemplari primo de quo p scripsi, sed inveni postea in alio". In codice nostro leguntur Prologus, Epistola (ad l fratrem Guillelmum de Ambersbergh, quicumque iste fuerit) et cap. 51. Utrum haec u ex 'exemplari primo' sumpserit an ex alio, scriptor non dicit. r Isti quatuor codices, scilicet D V a lentes4 et soli sufficerent ad textum Summae Logicae critice restituendum. In omnibus e quidem C Aoccurrunt I ( h nonnulli o c errores et omissiones, sed ut omnes eodem modo errent x vel eadem o r verba d i nomittant, e ) haud est veri simile. Inde est quod hace quatuor sigla, e scilicet n A lCDV o s t r o 4m Aliquantulum i u d inferior i c esti textus aliorum quatuor codicum quorum lectiones ,p etiamoconstanter notavimus. Differentia iride praesertim provenit quod amanuenses rlquatuor a rs i spraecedentium s iu nerant viri studiosi in logica versati, scriptores yero quatuor a m ultimorum et dialecticae erant ignari vel in ea minus instructi. Propter hoc una quidem ir parte ex erant adeerrandurn, sed alia ex parte minus est timendum ne en proniores x c ai pl vel verbis p sententiis auctoris propria placita substituerint. a a r a t e) Huiusmodi est cod. Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.) Q. 259 (A), quem uS primum exscripsit et cuius lectiones saepe contra plures alios recepit 9 u Boelmer sFinitus i . autem est iste codex die 23 Februarii a. 1339 "more Gallorum". Mos autem m m u Gallorum erat novum annum a Pasqua incipere. More igitur moderno codex fi m l nitus est die 23 Februarii 1340, statuto contra doctrinas ockhamisticas, p u lo ante ca o edito, minime obstante 1 ne c cL Parte 111-4, c. 3, lin. 33, exemplo auctoris 'aqua currit, igitur agua habet pedes', u m 1o amanuensis substituit 'Secarla currit, igitur Secarla habet pedes'. m t .g L Desunt o c u Prologus s et cap. 51, sed adest Epistola, tractatus autem De obligationi. ai et bus u De t insolubilibus e m bis habentur, et quidem diverse et in diversis locis. lin d e uc conici bpotesti amanuensi duo saltem exemplaria praesto fuisse. sa c r i p t f ) Tu m antiquitas tum locus ubi scriptus est commendat cod. Basilege, Univ. ue s F. II. 25 (B), qui finitus est die 1 Februarii a. 1342, more Britannorum, more yero ep s tr va iIbidem,d num. e47. 9rbidem, num . 31. te u r 1 e s mSeptembris. 25 ' a. 1339. Apud H. Denifie - Ae. Chatelain, Chartuiarium UniversitatiS Parisiensis, num. 1023 sa Parisiis e 485s.); cf. etiam R. Pasqué, Das Pariser Nominalistenstatut (Quellen und Studien zur Ge(II, C 1891, P schichte a Philosophie, r i XIV, Berlin 1970). n f der . i si u s ,b " S
70*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
moderno a. 1343 11 ab . Sautographo c r i p t unon s multum remotum sine dubio aderat. Et scriptor, si rationabiliter a egit, u texemplar e m optimum quod invenire poterat transcripsit. e Prol s ogust et Epistola alia manu huic codici praemissa sunt, et cap. 51 desideratur. Propter hoc non credimus quod proveniat ab exemplari Adae de Wodeham. " i Textus huius codicis maxima ex parte est bonus, solum hic atque illic est minus n accuratus. O x o n i a " g) Idem dicendum est de codice Patavino, Un iv. 616 (I ) 12 , "in , q u i non — obstantee— videtur x e m essepscriptus l o in Italia, quia scriptura similis est u Francia" illi quae vocatur 'littera Bononiensis'. Iste codex Ph. Boehner non erat notus. b i h) Codex Florentiae, Bibl. Medicea-Laurentiana, Plut X I I s., 2 (K ) scriptus e manu x Germanica e est in prima mechetate saeculi XIV 18 m p l nes • Sdec Boino r i p t (Boynum, o r f oPeina, r s Peine i t ain Hannover). n Etenim Parte 111-3, c. 32, un. a f 140, ubi u r Ockham i t exemplil gratia o dicita 'Ioannes n salvabitur', amanuensis huius codicis fi(si non scriptor eius exemplaris) habet 'Ioannes Boinensis cito salvabitur'; et iterum, lin. 145, loco 'iste qui est praedestinatus' substimit 'iste Ioannes Boinensis, qui est d praedestinatus'. e Idem scriptor (vel scriptor eius exemplaris), ut iam diximus in capitulis 1 et 2, dattribuit tabulam i capitulomm ipsi Inceptori; immo ipsummet introducit loquengtem: "Hanc tabulam trado tibi carissime frater" etc. Fictitia nobis videntur haec nverba; si quis tamen ea ut authentica recipere velit, non contendimus. u De cetero scriptor sine mente et ratione scripsit et nihil curavit de sensu verm borum ve! sententiarum. Ex. gr. pro lo ci ostensivum' non haesitat scribere lo yci e onmes unum' et loco 'frequenter' ipse legit 'ter, quater'. Saepe omittit verba et t sententias, praesertim propter homocoteleuton. Qua de causa omissiones raro notavimus. Hunc codicem Ph. Boehner non vidit. Praeter hos codices constanter collatos frequenter consuluimus cod. Florentiae, Bíbl. Medicea-Laurentiana, Plut. XII s., 4 (17), qui est optime scriptus et splendide ornatus et non solum tabula capitulorum sed etiam indice alphabetico doctrinae est instructus 14 . Scriptor erat in logica bene versatus et etiam Latine doctus. Inde est quod sermonem Latinum auctoris non raro corrigit. Hunc codicem substituimus codici D pro parte quae ex eo excidit. Non raro occurrit in apparatu lectionum variantium abbreviatio Grem., qua significavimus cod. S. Geminiani, Bibl. Commun. 26, quem in casibus dubiis saepe aspeximus 15 • Si necessitas exegit, alios quoque codices inspeximus. S c rip t o r h u Cf. i supra, cap. 1, num . 18. 11 Ibidem, num. 9. u s13rbidem, num• a t 14 Ibidem, t r num. 3. num. 10. i b u i t c
DE RA TIONE E D M ON I S
7
1
*
k) E x editionibus notavimus lectiones variantes editionis Ph. Boehner pro partibus I-III-1, pro partibus yero 111-2 - 111-4 lectiones editionis Marci de Benevento, quae prodiit Venetiis a. 1508. Textus editionis Ph. Boehner est optimus et paulo tantum cliffert ab eo quem nos fide octo codicum manuscriptorum restituimus. Huiusmodi yero differentia (unum vel duo verba per paginam) non inde provenit quod ipse triplo plures quam nos codices contulit sed potius ex eo quod ipse lectiones et ordinem verborum codicis A, quem primum exscripserat, saepe contra lectiones aliorum codicum recepit, si differentia, suo iudicio, non erat logice significativa'. Praeterea Boehner non satis attendit differentiam inter quaedam verba, u t aliquid-aliquod, aliqua-alia, aliquod-aliud, quiddam-quoddam, quodlibet-quidlibet etc., quae tamen multum differunt. Paucissimos invenimus errores qui significationem sententiarum mutarent. Ex. gr. Parte I, c. 74, un. 49, ubi nos habemus 'exclusiva' ipse habet 'inclusiva' ; Parte II, c. 26, un. 31, ponit 'non' ubi non pertinet; ibidem, c. 36, un. 13 loco 'sive' habet 'sine' ; Parte III-1, c. 42, un. 71, omisit 'non'. Alii errores parvi sunt momenti, ut ex. gr. in Prologo, un. 51, loco "Ad studiosos itaque, preces...", Boehner legit cum antiquis editionibus "Ad studiosas itaque preces..."; in Epistola yero, un. 6, loco "nequeam contraire, experiar...", ipse cum codice A et cum editionibus habet "nequaquam contraire experiar". Pauca verba et pauciores sententiae hic atque illic incuria typothetarum et correctoris omissae sunt. Res prorsus aliter se habet cum editione Marci de Benevento, quae altera vice prodiit Venetiis 1508, et cuius editionis lectiones inde a Parte 111-2 notavimus. Ista editio tot et talibus scatet mendis rypographicis ut ex ea genuinam Guillelmi de Ocklam doctrinam intelligere et discere impossibile sit. Errores, quibus maiores cogitari non possunt, inde proveniunt quod typothetae frequenter omiserunt vel addiderunt adverbium 'non' ubi non debuissent. Praeterea ex 'possibile' fecerunt 'impossibile' vel vice versa. 'Contentum' factum est 'concretum', 'genus' yero 'Deus'. 'Reputant' evasit 'repugnans', 'depositio' autem 'dispositio'. Loco 'eiusdem praedicamenti' scripserunt 'eius de praesenti'. Et plurima id generis, quibus similia in nullo codice manuscripto leguntur. Marcus de Benevento, probabiliter studiis vel aliis negotiis occupatus, editioni et impressioni interdum tantum attendit et piagulas (si quidem plagulas accepit) non recognovit. Lectiones editionum per E significavimus. Editiones igitur et codices ex integro collati indicabuntur signis AAll3CDEIKV Iuxta4locos ubi exarati sunt, codex B scriptus est in Anglia, A l in Suetia, A et D in Gallia, . CK V 4 i n consideran i possunt, etiamsi A ab aliis duobus non raro discordet. A lDK familia G e r m lectiones quandoque a communes habent, unam tamal familiam non constituunt. nQui i solum a , ad tractatum De f a lla consideraret. Ifamiliam yjis a °rimes e s p itamen c e re abt una , eademque redactione, consequenter ab uno eodemque rautographo, c oo d i proveniunt; c e s nec est aliqua differentia inter hos codices quo ad docptrinan'. A r l oDiversitas B b U ynonerespicit l significationezn sententiarum, sed potius numerum aet u ordinem bt i l verborum quibus eadem sententia, significatione nullatenus mutata, iexprimi u t e potest. nr Amanuenses, a u t notum est, verba synonyma verbis synonymis im np e r f e
72*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
libenter et frequenter substituunt, ut ex. gr. dicendum, notandum, sciendum, intelligendum; vel dicitur, accipitur, sumitur; item, praeterea, similiter; quia non, non enim, et plurima huiusmodi. Quibusdam placet quaedam verba semel tantum i n eadem sententia e x tamen lectiones variantes, etsi min imi momenti, notavimus (excepta additione p r iomissione vel m e r e , verbi 'est', nisi in pluribus simul occurrit), quia editor non solum doctrinam a l i i sed, s quantum possibile est, etiam ipsa verba auctoris restituere clebet Non notavimus errores manifestos, nisi raro, ut res curiosas. Ad errores maniy e r o festos adnumeravimus etiam verba ab uno solo codice omissa, praesertim si sene a d tentia sine illis verbis non esset congrua vel integra. e m t Raro e tantum indicavimus variationes quae respiciunt verba 'iste-ille', 'istudillud' et, ea quae ab bis sunt ducta. Scriptores enim ipsi has differemias saepe vel non r vela non expresserant. Inversiones et transpositiones verbomm ibi solum qattenderunt u notavimus ubi t e r ex eis variatio in significatione sententiarum sequeretun Differentias rquae ad e rationem p scribendi spectant non notavimus; has enim notare, fuisset nuvariantiurn ultra modum et sine necessitate vel utilitate multiemerumt lectionum e plicare. r e . H Numeras u lectionum variantium ad fere 25.000 ascendit. Mille ex his perpensis i(Pars 111-2, u cap. 1-13) haec ratio inter eas apparuit: 605 in uno solo ex novem testisbus (octo m codices et una editio) occurrunt; 238 in duobus; 128 in tribus; 22 in quatuor; 7 vero in quinque vel pluribus. Si septem ex novem testibus in una eademque o d lectione consentiunt, vix dubitari potest quin ea ab autographo proveniat. Et res i in hac editione ita se habet in 971 ex 1000 casibus. Difficultates et dubia cresamt, numero testium consentientium decrescente, qua de causa lectiones variantes, simul cum doctrina et locis parallelis, attentius considerandae sunt. Quaedam difficultates sine dubio ipsi auctori imputan i debent, qui saepe tumultuarie scripsit, velut homo cuius mens velocius quam calamus currebat• No n nulla problemata iam scriptores vel lectores codicum animadverterunt et in marginibus notaverunt, ut ex. gr.: dubito de hoc; crede si vis; miro r de tanto errore; forsitan littera corrupta est; melius diceretur; credo quod textus male stet, et alia huiusmodi. Hoc confirmat etiam Adam de Wodeham", qui postquam verbotenus recitavit unum paragraphum Summae Logicae (Pars c . 4, lin. 161-66), sic prosequitur: " Ha e c ille . Ipse d icit h ic unum falsum et dat artem falsam, magis credo quod [ex] defectu animadversionis actualis d icti sui quam ex defectu habitus logici. Min o r enim uniformiter accepta sub est vera...". Editores, ut consentaneum est, non potuerunt singulas 25.000 lectionum variantium per horas ponderare; sed viri studiosi, qui uni alterive problemati student et mimes locos similes colligunt et inter se comparant, id facere poterunt. Cui igitur non placet lectio quam recepimus, eligat aliam ex apparatu. Eo enim fine, et non ornamenti gratia, addims est. Editores tamen antequam texturn criticum huius operis restituerent, plura milia paginarum Venerabilis Inceptoris non semel nec bis, sed duodecies legerunt.
" In I Sent., d. 26, g. 2 (cod. Gonville et Caias 281/674, ts. 250vb).
DE RA TIONE E D M ON I S
7
3
*
Iustum est imprimis ut gratissimam Philothei Boehner et Innocentii Dahrn memoriam hic revocemus eisque debitum laudis et magnae aestimationis tribuamus pro multis laboribus quibus viam editionis huius operis paraverunt. Maximas habemus gratias Adm. Rey. P. Damimo McElrath, Praesidi Universitatis S. Bonaventurae, sine cuius benevolentia erga Institutum Franciscanum eiusque incepta haec editio nec paran i nec typis mandan i potuisset. Praeterea de hac et de futuris editionibus optime meruerunt Dispensatores Donationis Publicae ad Artes Liberales Promovendas (National Endowment _for the Humanities) et Legati a De Rance Instituti (De Rance, Inc.), qui labores Instituti Frmciscani dignos iudicaverunt quos subsidiis aequatis munifice sustentarent. Memores sumus etiam beneficii a Consilio Americano Doctarum Societatum (American Council of Leamed Societies) nobis elargiti, quod effecit ut partem saltem codicum manuscriptorum Summae Logicae i n ipsis bibliothecis ubi asservantur examinare possemus. Rey. P. Caesar Cenci peramice simul ac perite curavit ut impressio huius voluminis ordinata et pulcra evaderet. Frater tandem Ericus Carpine et Soror Iustina Grothe interdum humaniter nobis adfuerunt.
72*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
libenter et frequenter substituunt, ut ex. gr. dicendum, notandum, sciendum, intelligendum; vel dicitur, accipitur, sumitur; item, praeterea, similiter; quia non, non enim, et plurima huiusmodi. Quibusdam placet quaedam verba semel tantum i n eadem sententia e x tamen lectiones variantes, etsi min imi momenti, notavimus (excepta additione p r iomissione vel m e r e , verbi 'est', nisi in pluribus simul occurrit), quia editor non solum doctrinam a l i i sed, s quantum possibile est, etiam ipsa verba auctoris restituere clebet Non notavimus errores manifestos, nisi raro, ut res curiosas. Ad errores maniy e r o festos adnumeravimus etiam verba ab uno solo codice omissa, praesertim si sene a d tentia sine illis verbis non esset congrua vel integra. e m t Raro e tantum indicavimus variationes quae respiciunt verba 'iste-ille', 'istudillud' et, ea quae ab bis sunt ducta. Scriptores enim ipsi has differemias saepe vel non r vela non expresserant. Inversiones et transpositiones verbomm ibi solum qattenderunt u notavimus ubi t e r ex eis variatio in significatione sententiarum sequeretun Differentias rquae ad e rationem p scribendi spectant non notavimus; has enim notare, fuisset nuvariantiurn ultra modum et sine necessitate vel utilitate multiemerumt lectionum e plicare. r e . H Numeras u lectionum variantium ad fere 25.000 ascendit. Mille ex his perpensis i(Pars 111-2, u cap. 1-13) haec ratio inter eas apparuit: 605 in uno solo ex novem testisbus (octo m codices et una editio) occurrunt; 238 in duobus; 128 in tribus; 22 in quatuor; 7 vero in quinque vel pluribus. Si septem ex novem testibus in una eademque o d lectione consentiunt, vix dubitari potest quin ea ab autographo proveniat. Et res i in hac editione ita se habet in 971 ex 1000 casibus. Difficultates et dubia cresamt, numero testium consentientium decrescente, qua de causa lectiones variantes, simul cum doctrina et locis parallelis, attentius considerandae sunt. Quaedam difficultates sine dubio ipsi auctori imputan i debent, qui saepe tumultuarie scripsit, velut homo cuius mens velocius quam calamus currebat• No n nulla problemata iam scriptores vel lectores codicum animadverterunt et in marginibus notaverunt, ut ex. gr.: dubito de hoc; crede si vis; miro r de tanto errore; forsitan littera corrupta est; melius diceretur; credo quod textus male stet, et alia huiusmodi. Hoc confirmat etiam Adam de Wodeham", qui postquam verbotenus recitavit unum paragraphum Summae Logicae (Pars c . 4, lin. 161-66), sic prosequitur: " Ha e c ille . Ipse d icit h ic unum falsum et dat artem falsam, magis credo quod [ex] defectu animadversionis actualis d icti sui quam ex defectu habitus logici. Min o r enim uniformiter accepta sub est vera...". Editores, ut consentaneum est, non potuerunt singulas 25.000 lectionum variantium per horas ponderare; sed viri studiosi, qui uni alterive problemati student et mimes locos similes colligunt et inter se comparant, id facere poterunt. Cui igitur non placet lectio quam recepimus, eligat aliam ex apparatu. Eo enim fine, et non ornamenti gratia, addims est. Editores tamen antequam texturn criticum huius operis restituerent, plura milia paginarum Venerabilis Inceptoris non semel nec bis, sed duodecies legerunt.
" In I Sent., d. 26, g. 2 (cod. Gonville et Caias 281/674, ts. 250vb).
SIGLA CO DI CUM MANUSCRIPTORL IM
Codices constanter collati A = Erfordiae, Bibl• Civit. (Amplon.) Q. 259 A l E rf o rd ia e , Bibl• Civit. (Amplon.) 67 B B a s i l e a e , Bibl. Univ. F. II. 25 C = Cantabrigiae, Bibl. Coli. Gonville et Caius 464/571 D B i b l . Apost. Vaticana, Burghes. 151 E = Editio Ph. Boehner usque ad ftnem Partis III-1; exinde Venetiis 1508 I = Patavii, Bibl. Univ. 616 K = Florentiae, Bibl. Laur., Plut. X I I s., 2 V 4 = Codices fiequenter collati B iCamp. (PL-Campsall) = Bononiae, Bibl. Univ. 2635 F = Florentiae, Bibl. Laur., Plut. X I I s., 1 b Gem. = S. Geminiani, Bibl. Commun. 26 l •O = Bibl. Apost. Vaticana, Ottob. lat. 2071 A p o SIGLA L IBRORL IM s t PG = Patrologia Graeca, ed. J.-P. Migne . PL P a t r o l o g i a Latina, ed. J.-P. Migne V a t i ABBREVIATIONES c aadd. addit f. = folium nalii hom. homoeoteleuton codices collati, uno excepto acanc. cancellavit p. = pagina, post s. un. = supra lineam , codd. = codices delevit ldel. praem• praemittit aedd. =-- editiones trp. transponit, invertit t [...I = includunt verba ab editoribus addita . 9 4 9
DE RA TIONE E D M ON I S
7
3
*
Iustum est imprimis ut gratissimam Philothei Boehner et Innocentii Dahrn memoriam hic revocemus eisque debitum laudis et magnae aestimationis tribuamus pro multis laboribus quibus viam editionis huius operis paraverunt. Maximas habemus gratias Adm. Rey. P. Damimo McElrath, Praesidi Universitatis S. Bonaventurae, sine cuius benevolentia erga Institutum Franciscanum eiusque incepta haec editio nec paran i nec typis mandan i potuisset. Praeterea de hac et de futuris editionibus optime meruerunt Dispensatores Donationis Publicae ad Artes Liberales Promovendas (National Endowment _for the Humanities) et Legati a De Rance Instituti (De Rance, Inc.), qui labores Instituti Frmciscani dignos iudicaverunt quos subsidiis aequatis munifice sustentarent. Memores sumus etiam beneficii a Consilio Americano Doctarum Societatum (American Council of Leamed Societies) nobis elargiti, quod effecit ut partem saltem codicum manuscriptorum Summae Logicae i n ipsis bibliothecis ubi asservantur examinare possemus. Rey. P. Caesar Cenci peramice simul ac perite curavit ut impressio huius voluminis ordinata et pulcra evaderet. Frater tandem Ericus Carpine et Soror Iustina Grothe interdum humaniter nobis adfuerunt.
SUMMA L O G I CA E PARS I
DE TE RMI NI S
O C XH AM , S U M M A L O G IC AE
SIGLA CO DI CUM MANUSCRIPTORL IM
Codices constanter collati A = Erfordiae, Bibl• Civit. (Amplon.) Q. 259 A l E rf o rd ia e , Bibl• Civit. (Amplon.) 67 B B a s i l e a e , Bibl. Univ. F. II. 25 C = Cantabrigiae, Bibl. Coli. Gonville et Caius 464/571 D B i b l . Apost. Vaticana, Burghes. 151 E = Editio Ph. Boehner usque ad ftnem Partis III-1; exinde Venetiis 1508 I = Patavii, Bibl. Univ. 616 K = Florentiae, Bibl. Laur., Plut. X I I s., 2 V 4 = Codices fiequenter collati B iCamp. (PL-Campsall) = Bononiae, Bibl. Univ. 2635 F = Florentiae, Bibl. Laur., Plut. X I I s., 1 b Gem. = S. Geminiani, Bibl. Commun. 26 l •O = Bibl. Apost. Vaticana, Ottob. lat. 2071 A p o SIGLA L IBRORL IM s t PG = Patrologia Graeca, ed. J.-P. Migne . PL P a t r o l o g i a Latina, ed. J.-P. Migne V a t i ABBREVIATIONES c aadd. addit f. = folium nalii hom. homoeoteleuton codices collati, uno excepto acanc. cancellavit p. = pagina, post s. un. = supra lineam , codd. = codices delevit ldel. praem• praemittit aedd. =-- editiones trp. transponit, invertit t [...I = includunt verba ab editoribus addita . 9 4 9
[PRO LO G LIS FRATRIS ET MAG IST RI A D A M D E AN G LIA]
Quam magnos veritatis sectatoribus afferat fructus sermocinalis 5scientia, quam logicam dicimus, multorutn peritorum docet auctoritas, ratioque et experientia liquido comprobat et convincit 1. Unde A r i st o t e l e s 2, auctor praecipuus huius scientiae, nunc introductoriam methodum, nunc sciendi modum, nunc scientiam ormlibus communem et viam veritatis appellat, dans ex his intelligere quod nulli ad sapientiam lo patet accessus nisi i n scientia logica erudito. A v e r r o e s quoque, A r i s t o t e l i s interpres, i n Physicis 2 dialecticarn dicit esse « instrumentum discemendi verum a falso». Ipsa namque cuneta dubia defmit, cunctas Scripturarum difficultates dissolvit et penetrat, u t testatur doctor egregius A u g u s t i n u s 15 C u m enim duo sint actus sapientis ad alterum, «non mentiri de quibus novit et mennentem manifestare posse », ut scribitur in Elenchis 5 ,hoc autem fieri nequit absque discretione veri a falso, quod solum praestat haec methodus, luculenter apparet eam fore pemtilem speculanti. At yero haec sola facultatem praebet arguendi in onmi problemate, 20ornneque genus sophismatum dissolvere docet et demonstrationis mePum tractatus . -et auctoris Al , Incipit praefatio lunas operis K, Incipit prologas fratris et magistri Adam de Anglia1i n logicam sui magistri fratris Guilkrrni de Ocham egregissirni bachalarii theologiat O ( = Vat. Ottob.- lat. 2071) 1 - 5 3 seu totum prof. ex codd. adhibins om. AD V 4 ratio quoque ac K 1 0 scientia om. C IK Illogica] logices Al , logicis 13( 1 1 dialect.] logicam K 3 12 namque] A ' 1 3 Scripturarurn diffic.] Scripturas C1K , h aPb e rquoque d i A 'e 1!2 - 1 3m defmit] o tdifficilia u dissolvit (eradicat K) acque eviscerat CIK 1 4 egregius] exiraitu K 1 6 posse] B 6 r es penetrat] enumerat possit B, lom. r ao t C1K i o 1 q7 hoc... u enequit] at vero hoc solum cum non possit Al 1 8 haec] hoc E I, lucul. apparet] K 2 0 sophismatum] sophismatis CK, solvere et add. B II cc] ac 1C, necnon e ] o t communiter B, om.gC u PROL. 1 Adarn hic imitatur primam sententiam BoetEtii De divisione: "Quam s . magnos 6 4 , 875 D). 2 Aristot., . . studiosis afferat fructus scientia TopicAa, I, c. 2 (101a 25-10113 4). 8 tina, A v nIV, e r f. r o11vb). e s , A u g u s t . , De doctrina christ., II, c. 31, n . 48 (PL 34, 58). g 5I Aristot., n De sophist. elenchis, c. 1 (165a 24-27). l A ri i s t o t . P h y s i c aa m , I , ] P t . 3 r 5 i
(
e
d
4
P
R
O
L
O
G
U
S
dium invenire mentem quoque a vinculis, quibus heu detinetur, absolvit atque libertati restituit. Quemadmodum enim vincula corporis membra ligant, necnon et officia ad quae instituta sunt prohibent, sic falsa argumenta et sophistica, ut docet A r i s t o te l e s 6, mentem nectunt. Similiter haec ars erromm caliginem detegit, actus dirigit humanae ra- 25 tionis instar lucis. Quinimmo et luci comparata invenitur prior. Sicut enim exclusa hac luce corporea actus humani aut nulli essent aut errabundi et saepe in praeiudicium operanti, sic absque huius facultatis peritia actus rationis. Cernimus namque plurimos, hac scientia praetermissa volentes 30 intendere disciplinae, multifarie oberrare, errores varios docendo seminare, opiniones absurditate plenas confingere sine modo et ordine, et penitus non intelligibiles sermones prolixos texere et ordinare, simile quiddam patientes languidorum somniis ac fictionibus poetarurn, rationes nullius onmino vigoris velut insolubiles ponderantes, vim pro- 35 priae vocis ignorantes, qui eo periculosius errant quo se existimant prae aliis sapientes, audacter sine differentia falsa pro veris auditorum aunbus ingerentes. Praemissae itaque utilitatis, quam logica administrat, intuitu praeclarus ille philosophus peripateticus A r i s t o te l e s eam a r ti 40 fi ciose composuit7, quam quia propter obscuritatem Graeci sermonis 21 a ] a b e t add. e rro ru m B v i n c u l i s ] errorum add. A ' 1, h e u ] frequenter B, om. A l E K d e ti netur] dev i nc i tur B 2 2 atque] perfectae add. K 1 v inc ula] seu compedes add. K 2 3 institutal constituta K
2 4
sophistica] sophismata K u t docet Ari s t.] secundum Ari s t. K , nec tunt] l i gant K
24-25 Si mi l i ter] Praeterea A 1 poreae add. K !! i nv eni tur] esse add. B 2 7 c orporea] c orporal i C . om. K 2 8 saepe] semper K 1 2 II:amar-12e 5 293actus] add. C 3 0 namque] eni m C , philosophos add. A ' p l u ri m o s ] n o n nullos K e r r o r u m ] 32 absurd. plenas] absurdos plures C I H c o n fl colligere I 3 3 prolixos om. K o rd i n a re ] ordi ri A 'B I i g n o r a n 34 t quidclam] i a e quoddam E. qui dem A ' I 1 1 a c i e n t quia e s lectionem ] 41 composuit... codd. A' B vide in nota 7 B p la a n c g u ot r i b u s v u seCf. Aristot., ]l ib. (165a 13-17). 7 Codices A ' et B hic addunt: "sed non a a cd td u. sine latentia (ras. A ') cui famosa cuiusdam poetae attestatur doctrina de Aristotele, K s q u e 3 7 philosophomm compendioso opera tractatu comprehensa dicentis B inter aliorum s a p i e n t 2 (ut testatur e s ] famosa doctrina poetarum sic inquiens B ): 'Verborum turbator adest 6 e t l turbine et u multos T u r b a t Aristoteles noster, gaudetque latere. S i c logicam j ca i d tractat quod non tractasse videtur. I No n quod oberret in hoc, sed quod vela. a ] A I mine verbi i Omnia sic velat, quod vbc labor ista revelat. Q u i (quod A ' ) tamen c B o
idcirco vestit sua dicta latebris 1 Ne sua prostemens secreta sumnque relinquens r -Arcanum mundo tandem vilescere cogat'. Quia igitur ipsius doctrina tum propter ipsius (huiusmodi B) latentiam in se, t u m etiam...". Versus hos (ut G. M o l an notavit) scripsit Alanus de Insulis, Anticlaudiarna, III, c. 1 (PL 210, 511 B ); Alanus
EPISTOLA PROOEMIALIS
5
Latinum trmslati quis assequi sine temporis diuturnitate vi x poterat, posteriores in his sufficienter edocti, varia opuscula ordinantes, iter facile ad cani satagentibus praebuerunt. Inter quos sane pmecipuum existimo ve45nerabilem doctorem fratrem G u i l l e l m u m, natione Anglicum, ordine Minorem, sed ingenii perspicacitate et doctrinae ventate sublimem. Siquidem hic doctor eximius, m u l t o = saepe pulsatus precibus, totius huius methodi considerationem piene et limpide ac seriose composuit, initims a tertninis ut a prioribus, deinde cetera prosecutus, usque 50ad fmern perdwelt. Ad studiosos itaque, preces pro hoc praeclaro licet compendioso volumine geminantes, stikun dirigens, sed universis prodesse cupiens, exorsus est ita dicens:
[EPISTO LA P R O O E M I A L I S GUELLELMI D E O C KH AM ]
Dudum me, frater et amice carissime, tuis litteris studebas inducere ut aliquas regulas artis logicae in unurn tractatum colligerem ac tuae 5dilectioni transmitterem Curn igitur tui profectus ac veritatis amore inductus tuis precibus nequeam contraire, experiar quod hortaris remque 44 eam] d i c t a E O I n t e r quos ] i n q u o C I s a n e praec_ o m . C illum et realem (essentialem B ) add. A ' B
4
5
4 4 - 4 5 v enerabilem]
doc torem] h = a n a m naturam e t i n g e n i = ex c e-
dentem quantum fas est recipere ab altis lurninibus divinis homi ni rati onah p ro statu isto add. O f r a trem Qm. C I Gu i l l e l m u rn ] W i l h e l m = B, W i l l ei nnun A l C, Gui l i ehnurn I, Ok a m add. B , de Orl a ra add. O 4 5 - 4 6 ordi ne Mi norem] de ordi ne fratrum mi noram B
4
6
perspicacitate] perspicui-
tate A I E li v entate] v i rtute K s u b l i m e m ] s ub c uius ferul a m e fuisse fateor n o n verecunde i n hac scientia en ahis pluribus professorem eaudem ordi ni s prael i bati add. O 4 8 seriose] serenose K 49 initians] incipiens A ' B 5 0 perdux i t] complevit B 5 1 stuchosos] studiosas E 1 preces om. C 52 gerninantes] gerninantium A l B , gementes C, q u e m a ra sibi dilectum add. A l B uni v ers i s ] canctis K 53 exorsus om. K d i c e n s ] Explicit prologus primus add. A ', d u d = me frater add. B , Ex pl i c i t praefatio incipit epistola i nfra scripti operis add. K , Ex pl i c i t prologus fratri s A dam O - 1 -2 Epistola... Oc k ham] Inc i pi t prooemialis epistola auctoris ad fratrem W i l l el mum de Ambersberg ordirds mi norara de provincia Angliae A ', Secundus prol ogw B , Prologus fratri s W i l l ehni dirsi Oc c am i n logic am suarn C, Inc i pi t opus Oc c ham I, Inc i pi t prologus fratri s Gui l ermi de Oc k am, quorum uterque est eiusdem ordinis , u t patet i n prol ogo praedicto O 3 - 2 8 seu totear: epistolar,: ex cadí]. collatis om. M í ' 4 ac ] quae C, collectumque IK 5 dilectioni] discretioni A 5 - 6 tui... inductus] n i m i o t u i devictus am ore A
6
nequeam] nequaquam A E I: remque] re m quiclem I
yero respicit Boethium, De syllogismo categorico, I : "...statui ego quoque in res obscurissimas aliquem quodam modo pontem ponere,, si quid suo more Aristoteles nominum verborumque mutatione turbavit, nos intelligentiae servientes ad consuetum vocabulum reducamus" (PL 64, 793 C).
6
E
P
I
S
T
O
L
A
P ROOE MIA LIS
mihi difficilem, sed tam tibi quam mihi, ut aestimo, fructuosam aggrediar. Logica enim est omnium artium aptissimum instrumenturn, sine qua nulla scientia perfecte sciri potest, quae non more materialium instrumentorurn usu crebro consumitur, sed per cuiuslibet alterius scientiae studiosum exercitium continuutn recipit incrementmn. Sicut enim mechanicus sui instrumenti perfecta carens notitia utendo eodem recipit pleniorem, sic in solidis logicae principiis eruditas dum aliis scientiis operam impendit sollicite simul istius artis maiorem adquirit peritiam. Unde alud vulgare ars logica labilis ars est »1 in solis sapientiale studium negligentibus locum reputo obtinere. Logicae igitur considerationis continentiam prosequendo, a terminis ut a prioribus exordium assumendum est, deinde de propositionibus, postremo de syllogistnis et aliis speciebus argumentationis perscrutatio subsequetur. Et quia plerumque contingit ante magnam experientiam logicae subtilitatibus theologiae aliarumque Facultatum iuniores impendere studium, ac per hoc in difficultates eis inexplicabiles incidunt, quae tamen aliis parvae sunt aut nullae, et in multiplices prolabuntur errores, veras demonstrationes tamquam sophismata respuentes et sophisticationes pro demonstrationibus recipientes, tractatum hunc duxi scribendum, nonnuraquam in processu regulas per exempla tam philosophica quam theologica declarando.
10 nul l a] alla add. A ' II perfeete om. I
1 2 studiosum] s tudi um B C, e t add. C
1 3 perfecta]
evidens K II utendo] v ero dad. B 1 4 solidis] s olidum C I 1 5 sollicite] sollicitudine adj . (mg.) K adquirit] rec i pi t A ' 11 peri ti am] noti ti am OC. 1 6 ars ' om. C I! a ri ' om. I :1 solis] s olurn A l C E s a pientiale] fundamentum e t adj . C 1 8 - 2 8 Logi c at. d e c h ra n d o om. A 2 0 - 2 1 argum. s u b sequetur] arguendi perscrutando pros equetur B 2 2 iuniores ] mi nores C 2 3 i n ] facultatates et incidunt] n o n adj . C I 2 3 - 2 4 q u a t t a m a l trp. C I 2 4 aliis] v e l A ' , orn. B 11 e t i n mul ti p. om. B 24-26 et... recipientes om. K 2 6 recip.1 recitantes I 2 7 i n processu om. E X 1' regulas] non s ophisticas sed cerms adj. B t a m . . . guara] sophistica et B
2 8
declarando] Ex pl i c a uterque prol ogus
aeld. B , Ex plic a prologus izte fratris Gui l hel mi Mi nori s adj. C , Ex pl i c a epistola add. K , Ex pl i c a p ro l o gus fratris Gul i ermi de Oc ham directus discipulo praedic to [se A d a m W odebam] adj . O
EPIST. - 1 Cf. Raimundus Lullus, De venatione substantiae accidentis et compositi: "Quoniam logica est scientia difficilis, labilis et prolixa...". Codices recenset P. Glorieux, Re'pertoire des ma (tres en théologie de Paris, n. 335 dw (II, Paris 1934, 165). Nota bene: si quandoque aliquem auctorem cum verbo 'conferatur' in dicamus, haud intendimus asserere Ockham illu m auctorem revera prae °culis habuisse.
10
15
20
25
DIVISIONIBUS TE RMINORLIM
7
[CAP. 1. DE DEFINMONE TERMINI ET EIUS DIVISIONE IN GENERALI]
Omnes logicae tractatores intendunt astruere quod argumenta ex propositionibus et propositiones ex terrninis componuntur. Unde ter5minus aliud non est guara pars propinqua propositionis. Definiens enim terminurn A r i s t o t ele s, I Priorum 1, dicit: « Terminum voco i n quem resolvitur propositio, ut praedicatum et de quo praedicatur, vel apposito veli diviso esse veli non esse ». Sed quamvis omnis terminus pars sit propositionis, vel esse possit, lo non omnes termini tamen eiusdem sunt naturae; et ideo ad perfectam notitiam terrninorum habendarn oportet aliquas divisiones terminorum praecognoscere. Est autem sciendum quod sicut secundum B o e t h i u m, i n I Peri hermenias 2 15tantum , habensesse in intellectu, sic triplex est terminus, scilicet scriptus, prolatus t r i p l et e conceptus. x Terminus scriptus est pars propositionis descriptae in e aliquo s t corpore, quae oculo corporali videtur vel videri potest. Ter° r prolatus minus a t est pars propositionis ab ore prolatae et natae audiri aure i o , Terrninus conceptus est intentio seu passio anirnae aliquid corporal s c i significans vel consignificans, nata esse pars propositionis naturaliter mental, l i c et pro eodem nata supponere. Unde isti termini concepti et propositiones e t ex eis compositae sunt illa verba mentalia quae beatas A s ug cus t i n u s, X V De Trinitate 8 ,r d ii c in tantum i tmente n manent u l l iet u exterius s proferri non possunt, quamvis voces 25tamquam ep st signa s esubordinata eis pronuntientur exterius. la iDico , n autem g u voces a esse e signa , subordinata conceptibus seu intentioqp ru i a o CAP.l 1. - 3 argumenta] ex syllogismis el syllogismi add. A 5 quam] nisi D K 6 v oc o] esse K 7 a t et] v el A B C I V 4 ', om. A 1' vel... possit mg. I, om. B 1 1 noti ti am] cognitionem A di v i s i ones ] clistinctiones A C V ' CV ,a s u b i e c t u m 13 autem] itaque I s i c u t om. B K ' I] l i bro BI, om. V ' 1 4 concepta] el ista est add. (mg.) B 1 6 proa d d . pos.] e orationis D K ,1 descriptae] descripta C 1 8 propos .] orationis D K p ro l a t a e l prolata C !! natae] B nata B CV 8 t p , sive 4 a DK vel p I oI animae s om. i D K a l i q u i d om. C V ' 2 0 vel] el B 2 1 el ... supponere mg. I , om. 1 tcl B 8 oD K ] o A 2 3 qui a] quae A E I 2 4 quamvis] p e r ata. K , add. mg. I 2 5 els otn. A ' D K a c u seu... o m 26-27 animatpQm. K ron e s] ci t o a u B C e i CAP.p1. rV a - Aristo t., Anal. Priora, I, c. 1 (2413 16-18). Ockham utitur versione sBoethii. 9t 2 Boethius, In librum De interpretatione, ed. 2a, I, cap. De signis (PL a I sC i 64, 407 B). 3 August., De Trinit., XV, c. 10, ti. 19; c. 12, n. 22; c. 27, n. 50 V t, ] 4 (PL 42, 1071, 1075, 1097). d i ,c a t u r d
a u
8
P
A
P
S
I CA P . 1
nibus animae, non quia proprie accipiendo hoc vocabulum 'signa' ipsae voces semper significent ipsos conceptus animae primo et proprie, sed quia voces imponuntur ad significandum illa eadem quae per conceptos mentis significantur, ita quod conceptus primo naturaliter significat aliquid et secundario vox significat illud idem, in tantum quod voce instituta ad significandurn aliquid significan= per conceptum mentis, si conceptos ille mutaret significatum suum eo ipso ipsa vox, sine nova institutione, suum significatmn permataret. Et pro tanto dicit Philosophus 4 q unotae sionum o d ». Sic etiam intendit B o e th i u s5 guando dicit voces v o c conceptus. significare e s E t universaliter omnes auctores, dicendo quod somnes u voces n significant passiones vel sunt notae earum, non aliad intentdunt nisi quod voces sunt signa secundario significanda illa quae per « passiones animae primario importantur, quamvis aliquae voces primario eimportent a passiones r animae seu conceptus, quae tomen secundario imuportant malias animae intentiones, sicut i n f e r i u s ostendetur 5. Et siqcut dictum u est de vocibus respecta passionum seu intentionurn seu aconceptuum, e eodem modo proportionaliter, quantum ad hoc, tenensdum est ude his quae sunt in scripto respecm vocum. n Intertistos autem terminas aliquae differentiae reperiantur. Una est iquod conceptus seu passio animae naturaliter sigmificat quidquid signinficat, terminas autem prolatus vel scriptus nihil significat nisi secundum avoluntariam institationem. E x quo sequitur alia differentia, videlicet nquod terminas i prolatus vel scriptus ad placitum potest mutare suum m significatum, terminas autem conceptus non mutat suurn significan= aad placitum cuiascumque. p Propter tamen p r o t e r v o s est sciendum quod signum dupliaciter accipitur. Uno modo pro orlad ib q u o d apprehensum aliquid s - 27 animae om. D s i g n a ] signum K 2 8 semper om. A A proprie1 cm. D 2 9 i mponuntur] pri mo add. Comp. II signif.] designandum C 3 0 p ri m o ] et p ri n DK a Comp. n i m 3a 2r al i qui o d] aEquod m .A A cipaliter et add. C V ' p r i m o 1 add. A , est «i d. Comp. 3 3 i l l e mutaret] i l l i mutarent A C V 't i p s o ] et add. C 3 4 i ns ti tut EV e done] i mpos i ti one Comp. 3 7 di c endo] dicentes A I E K V 4 4 3 7 - 3 8 K , qaniumaeo add. d . . . significare , q u conceptus o d a d d . s . l i n . A 3 8 omnes om. A ' D e a r u m ] passionem add. íC, padd. a s 4s 0 i a noi rmn e s ] C mg, e rI n í ) . v, Q m o. c e s snones] i sive g npassiones i fi add. cI 4a 3 t respectu] u m suarum ] add. C i rt t e n t i o n u m seu Qm. K 4 4 - 4 5 tenenC a K Vt nA u r est a (p. lpropor.) i t K e 4 7 animae om. A C V dum es t] intelligendum D r4 4 4 D8K - 55 10 m unta t]i potest h i mutare l . . K. (hom.) 4 1 s c r i p t u s o m . s e u ] 4 Aristot., Periherm., c. 1 (16a 3-4). 5 Boethius, In librum De interpretatione, v ed. 2a, oI, cap. De signis (1 l 3 A C I P 1 . - 6, 4 , 4 0 7 o m
30
35
40
45
50
DE DIV IS IONIB DS TE RM I NORDM
9
ss aliud facit in cognitionem venire, quamvis non faciat mentem venire in primarn cognitionem eius, sicut a l i b i est ostensum7, sed in actualem post habitualem eiusdem. Et sic vox naturaliter significat, sicut quilibet effectus significat saltem suam causam; sicut etiam circulus significat virrum in taberna. Sed tam generaliter non loquor hic de signo. Aliter 60accipitur signum pro illo quod aliquid facit in cognitionem venire et natum est pro illo supponere vel tali addi in propositione, cuiusmodi sunt syncategoremata et verba et illae partes orationis quae ftnitam ficationem non habent, vel quod naturn est componi ex tAbus, cuiusmodi est °ratio. Et sic accipiendo hoc vocabulum 'signum' vox nnllius est 65signum naturale.
[CAP. 2. DE DIVISIONE TERMINI, ET QUOD DIVERSIMODEPOTEST ACCIPI HOC NOMEN ' TERMINLIS I Nquod hoc nomen 'terminus' tripliciter acciEst autem' sciendum S Pvocatur E C terminus I A ormle illud quod potest esse copula pitur. Uno modo L I ] vel extremum propositionis categoricae, subiectum videlicet vel praedi-
10
15
catum, vel etiarn determinatio extremi vel verbi. Et isto modo etiam una propositio potest esse terminus, sicut potest esse pars propositionis. Haec enim vera est 'homo est animal: est propositio vera', in qua haec tota propositio 'homo est animal' est subiectum, et 'propositio vera' est praedicatum. Aliter accipitur hoc nomen 'terrninus' secundum quod distinguitur contra orationenr, et sic omne incomplexum vocatur terrninus. Et sic de termino in praecedenti capitulo surn locutus. Tertio modo accipitur 'terminus' praecise et magis stricte pro illo quod significative sumptum potest esse subiectum vel praedicatum propositionis. Et isto modo nullum verbum, nec coniunctio nec adverbium nec prae56 osterisum] scil. i n l i bro Sententiartma add. s. un. I
5 8
s ic ut] sic A ' B D I e t i a m ] e t y ' ,
quilibet add. B 5 9 tam ] i ta A ' D K , tamen sic I 6 0 al i qui d] al i ud A A 1 mina syncategorematica I f u l i t a m ] cc certam odd. A A ' 6 3 quod... c omponi ] c omponi tur B I C 6 2 s y n c a l l n o CAP. 2. - 4 v oc atur] ac c i pi tur c o m e i l l u d ] p r o o rrm i e o A 5 v i del l sdlicet D , om. I X 6 eti am om. A c r y 4 8 mi c o] propos i ti o add. D K 1 3 m odo om. C11/ 4 tom. e rA m ntu C Vi 4 . . D . vel eI . tom. s t r i c t e 7gGuillemus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 3, g. 9 (Opera Me a . I I , ed. m St. . Bonavenmre, N. Y. 1970, 544ss.), ubi agit de vestigio et de imagine. RespiA A citur definitio signi data ab August., De doctrina christ., II, c. 1, n. 1 (PL 34, 35). ' , o m .
10
PARS I CA P . 2
positio nec interiectio est terminus; multa etiam nomina non sunt termini, scilicet nomina syncategorematica, quia tala quamvis possint esse extrema propositionum si surnantur materialiter vel simpliciter, guando tamen sumuntur significative non possunt esse extrema propositionum. Linde ista oratio legit: est verbum' congrua est et vera si hoc verbum 'legit' sumatur materinliter, si autem s i g n i gibilis fi esset. Similiter est de talibus 'orrmis: est nomen'; 'olim: est adverbium'; c a t i v e s'si: u est r n coniunctio'; e r e t u 'ab: r est praepositio'. E t isto modo accipit n oP h i l no s o p h u s terminum guando defmit terminum I Priorum i t 1. e l l i Non solum autem unum incomplexum potest esse terminus, sic accepto termino, sed etiam compositum ex duobus incomplexis, scilicet compositum ex adiectivo et substantivo; et etiarn compositurn ex participio et adverbio vel praepositione cum suo casuali potest esse terminus, sicut potest esse subiectum vel praedicatum propositionis. In ista enim propositione 'ornnis homo albus est homo' nec 'homo' nec 'albus' est subiectum, sed h o c to tu m 'homo albus'. Similiter h i c 'currens velociter est homo' nec 'currens' nec 'velociter' est subiectum, sed hoc totum 'currens velociter'. Est autem sciendum quod non tantum nomen acceptum in recto potestesse terminus, sed etiam casus obliquus potest esse terminus, quia potest esse subiectum propositionis et etiam praedicatum. Verumtamen obliquus non potest esse subiectum respectu cuiuscumque verbi: non enim bene dicitur 'hominis videt asinum', quamvis bene dicatur 'hominis est asinus'. Quomodo autem et respectu quorum verborum potest obliquus esse subiectum e t respectu quorum non, ad grarnmaticurn pertinet, cuius est constructiones vocurn considerare.
16 nec interiec tio] nec argumentatio B , o n t A 1 isto m odo add. A ' D K 1 7 possint] possunt B C Y K' D Kmph uorcl ovterburn] 4 1 DA8 pa .o . sl y, .K ] 2 1 s tunatar] sumeretur A C, sumetur i b i ata D 2 2 ol i m] posino n o o m s i i tn i a o ] n i s p r o p ubi I 2 4 I ] i n l i bro K 2 8 etiam om. A C V m u l t o r u m A 4 3 casus 5 add.n D Ko 3m 8 e obliquus] n tamen] n o m i n utermi nus m add. I ' subiectum] praedicanun D K 3 8 - 3 9 non 2 a c c e 0p t u m ] enim] C qui a non D V K 4 0 potest] * c as , a add. D K , terminas add. 1 4 2 constructiones v oc um] c onr as t is o ] c° a u structionumrnamras D oII v oc um] vocis B p B 3 7 V e r a m 1Aristot., Anal. Priora, I, c. 1 (24a 16-18). -
20
25
30
35
40
DE DIV IS IONIB US TE RM I NORUM
1
1
[CAP. 3. DE DIVISIONE TERMINI INCOMPLEXI]
Visa aequivocatione istius nominis 'terrninus' prosequendum est de divisionibus termini incomplexl. Unde non solum terminus incomple)ms dividitur i n terrninurn prolatum, scriptum et conceptum, sed 5etiam singula membra consimilibus divisionibus subdividuntur. Nam sicut vocum quaedam sunt nomina, quaedam sunt verba, quaedam sunt aliarum partium, quia quaedam sunt pronomina, quaedam participia, quaedam adverbia, quaedam coniunctiones, quaedam praepositiones 1, et consimiliter est de scriptis, sic intentionum mimae quaedam sunt lo nomina, quaedam verba, quaedam sunt aliarum partium, quia quaedam sunt pronomina, quaedarn adverbia, quaedam coniunctiones, quaedam praepositiones. Utrum autem participiis vocalibus e t scriptis correspondemt i n mente quaedam intentiones a verbis distinctae potest esse dubium, e° quod non videtur magna necessitas talem pluralitatem ponere in mentalibus terminis. Nam verbum et participiurn verbi sumpturn curn hoc verbo 'est' semper videntur i n significando aequivalere. Propter quod sicut nominurn synonymomm multiplicatio non est propter necessitatem significationis inventa, sed propter ornatum sermonis vel aliam causam 2°consimilem accidentalem, quia quidquid per orrmia synonyma significatur posset per unum iliorum exprimi sufficienter, et ideo multitud° conceptuurn tali pluralitati synonymorum non correspondet, ita videtur quod distinctio inter verba vocalia et participia non est propter necessitatem expressionis inventa, propter quod videtur quod non oportet 25participiis vocalibus distinctos conceptus in mente correspondere. Et de pronominibus possetesse consimilis dubitatio. Est autem inter nomina vocalia et mentalia differentia, quia quamvis omnia accidentia grammaticalia quae conveniunt nominibus mentnlibus CAP. 3. - 2 istiusl huius D K prosequendum] procedendum AB 6 sunt' Qm. BC I 7 par6= 1] orationis add. A' , add. mg. I 9 est] dicendum add. K t i s i c ] e Bt 1i 0a - m intentionibus 1 1 verba._ a d guar d al. /1' i ta C V' , ahí .91n, per lwmot. plura verba, sed alii dha. D 11 quaedam'l K participia,' quaedam : add. C 1 3 et scriptis om. D K 1 5 necessitas] utilitas V' i n ] s propositionibus i cadd. A 1 5 i - 1n 6 menulibus] t e n sive t add. . A] 1 8 multip.] multimdo C V' 1 9 ve!] propter add. s i BIK v 2 0 e°miaja] nomina AEI, omnia nomina AIK 2 1 posset] potest E 2 6 dobitatio] nani i3tiS tu legis, ego lego, distinctae orationes in mente correspondent add. AC, add. mg. I, add. sed del. V' (cf. hin. 82-83) Hic habent Sed... propositionibus (hin 84-94) Al D , (in imo f.) I
CAP. 3. - ' D e partibus orationis cf. Priscianus, Instit. grammat., H, c. 4 (1, ed. A. Krehl, Lipsiae 1819, 66-70).
12
?
M
I
S
I CAP . 3
etiam nominibus vocalibus sint convenientia, non tamen e converso, sed quaedam sunt co =u n i a tam istis quam illis , q nominibus pria u a e d vocalibus a m et scriptis, quia quaecumque conveniunt voa u et calibus, t scriptis e met e converso. Accidentia communia nominibus vocalibus et s u mentalibus n t sunt casus et numerus. p Sicut r enim o istae- propositiones vocales 'homo est animal', 'homo non est animaba' distincta habent praedicata quorum unum est numeri singularis et aliud pluralis, ita propositiones mentales quarum una mens ante omnem vocem dicit quod homo est animal et alia dicit quod homo non est animalia distincta habent praedicata quortmn unum potest dici numeri singularis et aliud Similiter sicut istae propositiones vocales 'homo est homo' e t 'homo non est hominis' habent distincta praedicata variata per casus, sic proportionaliter dicendum est de propositionibus in mente correspondentibus. Accidentia autem propria nominibus vocalibus et scriptis sunt genus et figura 2 • T a i t a non conveniunt. Unde et aliquando accidit quod duo nosignificationis emina n sunt i synonyma et tamen sunt generam diversorum e t aliquando m diversarurn figuraram, propter quod talem multiplicitatem non oportet a c c i signis tribuere. Unde quaecumque pluralitas et varietas tanaturalibus d e accidentium, lium n t quae potest competere nominibus synonymis, potest convenienter a mentalibus amoveri. i a n De o comparatione autem, an conveniat solis nominibus ad placitum m i posset institutis, n esse &acuitas, quam tamen quia non est magnae utiliitatisbpertranseo. u s eti p 29 r3am]0es B C11/ 4 add. etiam e c onv erdunt D K 11 nominibus om. D K 3 4 vocales mg. D, om. A ' 3 5 non mg. V ', oQm. A lqC ueps at l ] eposset d a dici C D 3 7 al i a] q u a B D I , q u a e add. A ' 3 9 al i ud] n u m e ri add. D m i l C V ' 4 1 non del. V ' 4 5 fi gura] es taus add. C , add. mg. 1.7' n o rn i n i b u s a. fi n. A ' , t40 es om. e a l i q add. B , Qm. C 4 7 eti om. C11/ u a rmentalibus 4 4K 8 m ] multimdinem B EtI a4 l 9 e naturalibus] mentalibus K " varietas] variabilitas D 5 2 solis] s o l = g c a t i o n u m nsAAi 'EfiC 3 en i fi a d d . cm 1c e g o . 2 In cod. A (f. 4rb) h ic notatur in margine: "Nota contra modistam, scil. ns v sEMichaelem. 1 1 Concorda eos sic: quia ille loquitur d e compositione vocali, aliter . ] t i p imcundontuad proprietatem". o l Agitur de Michaele de Marbasio (Marbaix), qui in Summa . m] i amodorum scribit: "Secundo... aliqui antiqui grammatici posuerunt figun t significandi i b m esse u aliquem modum significandi... Sed revera isti simpliciter peccant, eram non s quia figura est aliquis [modus] significandi, cum in re designet aliquem modum a d essendi, ut patet ex dictis" (cod. Paris., Nat. lat. 15.136, f. 22r). d . C 3
30
35
40
45
50
13
DB DIV IS IONIB US TE RM I NORUM
55 D e qualitate posset esse consimilis dificultas, quam a l i a s pertractabo in sua radice 8• Per praedicta autem potest studiosus evidenter perpendere quod quamvis aliquando ex sola variatione accidentiurn terminorum, scilicet casus, numeri et comparationis, propter tamen rem significatam, potest 60propositio una verifican i et alla falsifican, hoc tamen numquam accidit propter genus et figuram. Quamvis enim frequenter ad congruitatem orationis habendam oportet aspicere ad genus, - haec enim est congrua 'homo est albus' et haec incongrua 'homo est alba', quod ex sola diversitate generis oritur ta me n supposita congruitate nihil refert cuius 65generis vel cuius figurae sit subiectum ve! praedicaturn. Sed certe, cuius numeri vel casas sit subiectum vel praedicatum, ad sciendum m propositio sit vera vel falsa oportet aspicere. Haec enim est vera 'homo est animal' et haec falsa 'homo est animalia', et sic de aliis Et sicut nominibus vocalibus et scriptis quaedam sunt accidentia 70propria, quaedam communia iffis et mentalibus, consimiliter de verborum accidentibus est dicendum. Communia sunt modus, genus, numeras, tempus, persona. De modo patet, nam alia °ratio mentalis correspondet isti orationi vocali 'Sortes legit' et isti alla 'utinam Sortes legeret'. De genere patet, nam alia °ratio mentalis correspondet 75orationi vocali 'Sortes anue et isti 'Sortes amatur'. Verumtamen i n mente non sunt nisi tria genera, nam deponentia et communia vocalia non sunt propter necessitatem significationis inventa, cum verba communia aequivaleant activis et passivis et deponentia neutris vel activis, et ideo non oportet talem pluralitatem in verbis menmlibus ponere. 80De numero etiam patet, nam distinctae orationes mentales conespondent istis 'tu legis', 'vos legitis'. Idem patet de tempore, nana istis 55 qualitate] quantitate I K ,t consimilis] dubi tati o sive add. A '
5 7 autem om. I X
5 9 casus]
generis BDIC, qued corr. y ' , add, s. fin. A ' , es add. A A I E c o m p a r. ] composidonis C V ' , v ari etur p ro positio quantum ad veritatem et falsitatcm sicut I, sicut add. K t a m e n om. A E I K 6 0 accidit] c ontingit A C V '
6 1
Quamv is l licet A C V ' e n i m om. D K 11 frequenter] saepe A C V '
6 3
es t'] v i r
adj. A 1 aspicere verba al i i al ner ardinant 6 6 - 6 7 ad... falsa om. A ' 6 7 - 6 8 Hace... aliis om. D K 6 9 sicut] D de adj. A C E V e se s 4 'D A K c o rre s p . ] i n mente add. K 7 5 et] alia add. D K 7 6 genera] sed. activum, passivum c t ts ' c ] r i p t neutrum add. mg. I 7 8 v el ] et A C V " 7 9 ponere] i nv eni ri B , reperi ri I 8 0 - 8 1 De... legistis vi s om. im A g' 8 0 numero] persona D K p a t e t ] hoc adj. D K 8 1 legis] ego lego adj. A ,, v os legitis] r. ego lego D K a I . d o mAgitur de qualitate nominum, quae distinguitur in propHum et appel8 .d lativum. .B /7 V 3 D i s q t i
14
P
A
R
S
I CA P . 3
'tu legis', 'tu legisti' distinctae orationes mentales correspondent. Hoc idem patet de persona, ut istis 'tu legis', 'ego lego' aliae correspondent. Sed quod oporteat ponere talia nomina mentalia et verba et adverbia et coniunctiones e t praepositiones e x hoc convincitur quod omni 85 orationi vocali correspondet alia mentalis in mente, et ideo sicut illae partes propositionis vocalis quae sunt propter necessitatem significationis impositae sunt distinctae, sic partes propositionis mentalis correspondenter sunt distinctae. Propter quod sicut nomina vocalia et verba et adverbia e t coniunctiones e t praepositiones sunt necessariae diversis so propositionibus et orationibus vocalibus, ita quod impossibile est omnia exprimere per nomina et verba s o l = quae possunt per illa et alias partes exprimi, sic etiam distinctae partes consimiles sunt necessariae mentalibus propositionibus. Accidentia autem propria verbis institutis sunt coniugatio et figura. 95 Tamen quandoque verba diversarum coniugationum possunt esse synonyma et similiter verba diversae figurae. Per praedicta potest studiosus faciliter advertere quomodo proportionaliter de aliis partibus orationis et earuni accidentibus est dicendum. Nec miretur aliquis quod dico aliqua nomina et verba esse mentalia,100 sed prius legat B o e t h i u m super Perihermenias4, et hoc ibidem inveniet. Et ideo guando A r i s t o t e l e s 5 tam nomen quam verbum definit per vocem, accipit ibi nomen et verbum magis stricte, scilicet pro nomine et verbo vocal 82 mentales] i n mente A K 8 2 - 8 3 Hoc ... corresp. otn. A '
8 3
patet orn. C V ' I Personal
numero DK , sequitur Accidentia (fi n. 9 5 ) A l D K 8 4 - 9 4 Sed... propositionibus habuerunt prius (fi n. 26) A l D , habuit prius in mg., hic in columna I , orati o m o. add. K 8 4 D, I 8 7 propositionis] orationis C V ' 8 8 propos .] orati oni s C 8 8 - 8 9 c orres p.] e t ] B C E I 9 1 o m n i a l e a D 9 2 quae] enana add. mg. I i l l a ] istas B , illas correspontlentes v o l . . . 93 necessariae] etiam i n D 9 4 propos.] redeunt ad fin. 27 Est auem A ' D 9 5 verbis] vidolicet v o l vocalibus A Cadd. A , Vprolatis et scriptis add. mg. I 11 institutis , a d pl ac i tum add. A l I , add. s . fi n. C ir fi gura] nana._ c orres pondent (u t fi n. 81-82) add. B 9 6 l 'u n e n ] qui a A , cuna D quatadoque] quoni am K 4 8 possunt] possint 6D 9 7 diversae fi gurael ciiversarum fi gurarum A 1 0 0 dic o] quod add. A E a l et aliqua i add. A ' a 1 0 1 pri us orn. A l D K esse] vocalia i d e m AK ] a l i q 4Boethius, I n librum De interpretatione, ed. 2a, I , cap. De signis (PL 64, u a
405-14). 5 Aristot., Perihertn., cap. 2: "Nomen est vox significativa secundum placitum, cuius nulla pars est significativa separata" (16a 19-21); cap. 3: "Verbum autem est quod consignificat tempus, cuius pars nihil extra significat" (16b 6-7). Verba sunt versionis Boethii, iuxta editionem a L. Minio-Paluello curatam (Aristoteles Latinus, 11, 1-2, Bruges-Paris 1965). Sententias Aristotelis, etiam infra, iuxta hanc editionem (dummodo habeatur) referemus.
DE DIVESIONIBUS TE RM I NORDM
1
5
[CAP. 4. DE DIVISIONE TERMINORUM IN TERMINOSCATEGOREMATICOS ETSYNCATEGORE/vIATICOS, QUAE EST COM/vIIINIS TAM TERMINIS MENTALIBUS QUAM VOCALIBUS]
Adhuc aliter dividitur terminus, tarn vocalis quam mentalis, quia 5terminorum quidam sunt categorematici, quidam syncategorematici 1. Termini categorematici finitam et certarn habent significationem, sicut hoc nomen 'homo' significat OrMICS homines e t hoc nomen 'animal' omnia anirnalia, et hoc nomen 'albedo' omnes albedines 2 . Termini autem syncategorematici, cuiusmodi sunt tales 'onmis', io 'nullus', 'aliquis', 'totus', 'praeter', 'tantum', 'inquantum' e t h u iusmodi, non habent fmitam significationem et certam, nec significmt aliquas res distinctas a rebus significatis per categoremata, immo sicut in algorismo cifra per se posita nihil significat, sed addita alteri figurae facit eam significare, ita syncategorema proprie loquendo nihil significat, i5 sed magis additum alteri facit ipsurn aliquid significare sive facit ipsum pro aliquo vel aliquibus modo determinato supponere vel aliud officium circa categorema exercet. linde hoc syncategorema 'omnis' non habet aliquod certuni significatum, sed additum 'homini' facit ipsum stare seu supponere actualiter sive confuse et distributive pro omnibus hominibus; 20additum autem 'lapidi' facit ipsum stare pro ormábus lapidibus; et additurn 'albedini' facit ipsam stare pro orrmibus albedinibus. Et sicut est de isto syncategoremate 'omnis', ita proportionaliter de aliis est tenendum, quamvis distinctis syncategorematibus distincta officia conveniant, sicut de aliquibus i n f e r i u s ostendetur 25 . . E8 t s i p r o t e r v i a t u r quod haec dictio 'ormlis' est significa. tiva, ergo aliquid significat, d i c e n d u m est quod non ideo dicitur CAP. 4. - 4 aliter] autem I, ont D K 9 tales cm. D K
1 0
7
animal] significa: add. K
8
praeter, tanturn] per se C i n q u a n t u m ] quannma B K
albedo] al una (in corr.) K 1 3
fi gurael cifrae C
14 l oquendo] per se p o s a = add. K 1 5 sed magis] nisi quia C, sed EK, ipsum add. A ,1 al teri ] t e rmino add. K a l i q u i d ] c ui addi tur add. D 1 6 v e ' ] p ro add. D K V ' :1 v el 9 aliquod add. D U al i ud] aliquod B C o f fi c i u m ] d e te rm i n a n = add. K
1 7
categorema] categoremata D, s y rw g o re m a t a C,
syncategorema EK 1 8 cernmal d e te rm i n a n = K 11 stare] teneri A , om. D K s eta mis. D K 1 9 sive del. I e t ] etiam add. A 2 2 tenendum] dic endurn B , i ntel l i gendum D K 2 5 E t s i] si autem
AC V 1 il CAP. 4. - 1 Cf. Priscianus, Instit. grammat., II, c. 4, n. 15 (ed. A. Krehl, I, 66); q Guillehnus d e Shireswode (Sherwood), Syncategoremata (ed. J. R . O'Donnell, u Mediaeval Studies, III {19411, 4,3-93). 2 Cf. Boethius,./ntroductio ad syllogismos cateo goricos: "Nomen enim omne certum aliquid definimmque, significai, u t homo, d equus, canis et cetera” (PL 64, 764 D). 8 Infra, Pan II, c. 42 c m . D
16
P
A
R
S
I CA P . 5
significativa quia aliquid determinate signiftcat, sed quia facit aliud significare vel supponere vel stare pro aliquo, sicut declaratum est. Et sicut hoc nomen 'otnnis' nihil determinate e t finite significat, secundurn modurn loquendi B o e t h i i 4, sic est de omnibus syncategore- 30 matibus et universaliter de coniunctionibus et praepositionibus. De quibusdam autem adverbiis aliter est, quia quaedam eorum determinate significant illa quae significant nomina categorematica, quamvis alio modo significandi important.
[CAP. 5. DE DIVISIONE NOMINIS PER CONCRETUM ET ABSTRACTUM1
Omissis autem aliis partibus orationis, de nominibus est dicendum, et primo de divisione nominis per concretum et abstractum est disserendum 1. Et est advertendum quod concretum et abstractum sunt nomina 5 consimile principium secundum vocem habentia, sed non consimiliter terminantur, sicut patet quod 'iustus' et 'iustitia', 'fortis' e t 'fo rti tudo', 'animal' et 'animalitas' a simili littera vel syllaba incipiunt, sed non terminantur in consimilem. E t semper vel frequenter abstractum plures habet syllabas quam concretutn, sicut in praedictis exemplis apparet. Concretum etiam, u t frequenter, est adiectivum et abstractum substantivum. Nominum autem concretorum et abstractorum multi sunt modi. Quandoque enim concretum aliquam rem significat vel commtat sive importat seu dat intelligere, pro qua etiam supponit, quam abstractum 1s 27 significativa] non add. AK Ti facit] aliquando add. K al i ud] aliquid BE 2 8 v e' ] seu sive D al i quo] vel (pro om. K) aliquibus add. DIC., determinate add. A decl ar atum ] deterrninamm CV', di c t a syncategorematica A 3 4 importare om. D n K 3 0CAP. 5. - 5 Et est] Est igitur DK nom i na om. A A s istis i 1 A, om. D K de 8 animalitas] et consimilia add. AC V' s i m i l i ] consimili AD I II vel] et BC V IcI vel ]syllaba 4 C D Kom. V I 1 5 etiam s. Un. A, om. C V' d i 4 6 c e s4 Cf. e Boethius, c w a dIn ulibrum m ]De interpretatione, ed. 2a, IV, cap. De enuntiationibus n d c i r c a infinitis (PL 64, 552s.); vide etiam notam 2. w nD K CAP. 5. - 1 Cf. Aristot., Praedicamenta, c. 1 (la 13-15); Boethius, In Categorías a 7 Aristot., (PL d q I, cap. u De denominativis o d ] 64, 167s.); Ansehnus, De grammatico seu Quod modo grammaticus sit substantia et qualitas (ed. F. S. Schmitt, Edimburgi 1946, 145.68); Guillelmus de Ockham, Exposítio lib ri Praedicamentorum Aristot., cap. 3 ( e l E Bononiae 1496). 3 3 s i
DE DIV IS IONIB US TE RM1NORUM
17
nullo modo significat nec per consequens aliquo modo supponit pro eadem, sicut se habent 'iusms' e t 'iustitia', 'albura' e t 'albedo' e t consimilia. Nam 'iustus' vere supponit p ro homine guando dicitur 'iustus est virtuosus'; non enim potest supponere pro iustitia, quia 2 0 tia' supponit pro qiinlitate e t non pro hornine. Et propter hoc accidit s quod praedicatio taus concreti de abstracto est impossibilis, quia semper t concretum tale et abstractum pro distinctis rebus supponunt. i Sunt autem, ad praesens, tres species seu differentiae taliurn nomit5num inferiores. Prima est guando abstractum supponit pro accidente vel 2 i forma quacumque realiter inhaerente subiecto et concretum supponit a pro subiecto eiusdem accidentis vel formae vel e converso. Primo modo q est d e talibus 'albedo-album', ' s c i e n s - s c i e n t i a ' , l o u quendo de creaturis. Et sic de aliis. Nam in onmibus talibus abstractum a0supponit pro accidente inluerente subiecto et concreturn supponit pro 3 m subiecto eiusdem. E converso autem accidit de talibus 'ignis-igneus', v nam 'ignis' supponit pro subiecto e t 'igneus', quod est concretum, i pro accidente eiusdem. Dicimus enim quod calor est igneus et non ignis; s similiter dicimus quod ista scientia est humana et non homo. s5 S e c u n d a differentia talium nominan 3 i- ponit pro parte et abstractum pro toto vel e converso, sicut in istis t 'anima-animatum'; 1 e s t g u a nhomo d oenim est animatus e t non anima, e t ita cv 'animatum' o n c supponit r e n pro u homine n et 'anima' pro parte eius. Hic autem si 'anima u est humana' p - e t 'anima non est homo', 'homo', quod est r40abstractum, supponit pro toto et 'humanum' pro anima, quae est pars. t Est autem advertendurn quod quandoque idem concretum accipiu tur aequivoce, quia quandoque idem concreturn est tarn in prima quam s in secunda differentia, sicut hoc nomen 'animatum' potest supponere n pro toto, quia dicimus quod 'homo est animatus'; et potest supponere 4o5pro subiecto recipiente animam, quia dicimus quod corpus, quod est n t a 19 iustus est virtuosos] hom o est iusturn est hom o 24 autem] v i r quantum t u o s u sadd. 1KKspecies seu2mg. V' 2 2 4 - 2 5 species... inferiores] tahura nonaintim diffem rentiaet quasi a (seo u B) stres species ] inferiores BEI 2 5 guando] quia quandoque B 2 5 - 2 6 vel... e subiecto] t inhaerente e r vel m forma i quacumque n i i n subiecto C V' 3 0 accidente] vel forma add. mg. I a om.d AB H enim d om.. AC V" 3 4 ista om. BK 3 5 guando] quod quandoque BI n 33 eiusdem i n istis add. I 3 7 non] est adj. DE/C 3 7 - 3 8 etl... eius cm. AC V' 3 8 eius] e K e concretum] converso autem sicut homo et humanum adj. mg. I 4 0 humanum] humana AV' , r t «id. mg. quod s est concretum A I anima... pars1 parte vel anima B par a] eius add. AK 4 1 concretum] abstracturn A' t 42 idem concretum om. BEIK t a m om. B q u a m ] quandoque B 4 4 quod om. C K v i O C KH AM , m 1 1 . . 1 ~ L O G IC AE 2 r
18
PAPS 1 CA P . 5
altera pars, est animatum. Et sicut est de isto nomine ita est de multis aliis, quod sic possunt aequivoce accipi. Tertia differentia talium nominum est guando concretum et abstraetum supponunt pro distinctis rebus, quarum tamen neutra est subiectuin nec pars alterius. Et hoc contingit fieri multis modis: nam tales res quan- 50 doque se habent sicut causa et effectus, sicut dicimus quod hoc opus est humanum et non homo; quando que sicut signurn et significatum, sicut dicimus quod differentia hominis est differentia essentinlis, non quia est essentia, sed quia est signurn alicuius partis essentiae; quandoque sicut locus et locatum, sicut dicimus quod iste est Anglicus et non Anglia. 55 Multis etiam alás modis contingit hoc fieri, quae discutienda ingeniosis dimitto. Et sicut in primis duobus modis aliquod concretum supponit pro parte vel pro forma et abstractum pro toto vel subiecto, et aliquando accidit e converso, ita est in proposito. Nam quandoque concremm sup- 6 ponit pro effectu vel significato et abstractum pro causa vel signo, et 0 aliquando e converso. Et sic est de ceteris contentis sub isto modo. Et sicut contingit idem nomen esse concretum primis duobus modis, sed tunc accipitur aequivoce, ita contingit idem concretum esse concretum primo modo et tertio, immo omnibus tribus modis potest esse 65 concretum. Et ideo isti tres modi inferiores ad primum modum principalem non sic distinguuntur quod unus eorum tmiversaliter negetur a reliquo, sed sic quod quilibet ab alio particulariter amovemr, quod sufficit ad distinctionem talium. Similiter etiam non est inconveniens quod idem nomen respectu diversorum sit concretum et abstractum. 7 0 Sciendum e st quod quandoque habemus concretum aequivalenter, c u i tamen nullum abstractum propter penuriam nominum correspondet, sicut est de hoc nomine 'studiosus' guando accipitur pro virtuoso.
46 pars i compositi adj . A A 1 50-51 quandoquel sic add. A ' , om. D K 5 4 s i gnum] essentiae alicuius v e! add. A 5 5 Anglicus... DE, h o n a i n i s Anglial Nori c us (!)... Norv egi a A l 5 7 di mi ttol obrni tto A , c o m m i a d d . n orn. B K I 5 9 p r o ' om. B D K V o I ,6 r0 e l i en qs u t o ] K 5 8 4 contentis] 5 concretis 0 K 6 4 m i e l en nomen aequivocum seu add. A l D K 6 5 reni o] secundo d c u c oi d b i tu s a 66 tresn] d u o e B :I p ri cm u m om. A A ' 6 7 uni v .] uni formi ter B 6 8 parti c .] negetur e t add. I A K , ll 71 Sc iendumj eti am adj . A l D I K c v m e. A D l 6 C D2 K a i q u Vl
DE DIVISION1BUS TE RM 1 N0 RUM
1
9
[CAP.6.QUODNOMENCONCRETUMETABSTRACTUMALIQUANDO MEMSIGNIFICANTI Praeter modum praedictum nominum concretorum et abstractorum sunt multi alii, quorum unus est quod nomen concretum et abstractum 5quandoque sunt synonyma. Sed ne in aequivoco procedatur, sciendurn quod hoc nomen 'synonyma' dupliciter accipitur, scilicet stricte et large. Stricte dicuntur illa synonyma quibus omnes utentes intendunt simpliciter uti pro eodem, et sic non loquor hic de synonytnis 1• Large dicuntur illa synonyma quae simpliciter idem significant omnibus modis, ita quod nihil aliquo modo significatur per unum quin eodem modo significetur per reliquum, quamvis non omnes utentes credant ipsa idem significare, sed decepti aestiment aliquid significan i per unum quod non significatur per reliquum, sicut si aliqui aestimarent quod hoc nomen 'Deus' importaret unum totum et 'deitas' partem eius. 15 I s t o secundo modo intendo uti in isto capitulo, et in multis hoc nomine 'synonyina'. Et dico quod concretum et abstractum quandoque sunt synonyma, sicut secundum intentionem P h i l o s o p h i l ista nomina sunt synonyma 'Deus' et 'deitas', 'homo' et 'humanitas', 'animal - animalitos', 'equus' e t 'equinitas'. E t hinc est quod multa 20nomina habemus consimilia concretis talibus, non tamen abstractis consimilia. Quamvis enim auctores frequenter ponant hoc nomen 'hurnanitas' e t hoc nomen 'animalitos' e t quandoque hoc nomen 'equinitas', quae correspondent quasi abstracta istis nominibus 'homo', 'animal', 'equus', tamen raro vel numquam inveniuntur talia nomiCAP. 6. - 6 synonyrna] synonymum BCE1 7 oreases om. Al 8 hic om. AC1,7 eis AC4V s y n o n . ] 4 nomina mg. B, om. K e t 18 9 o K 1 modi m, .0m. B t i m e n ] habemus adj . i ll D 1 A l a CAP. 1 9 6. - 1 Cf. Priscianus, huí*. grammat., II, c. 5, n. 29: "synonymo sunt squae, a n sicut i mdiximus, a l diversis nominibus idem significant, ut ensis, mucro, gladius" ]y (ed. A. Krehl, I, 75). 2 'Synonymum' apud Aristotelem idem est ac 'imivocum'. n . e t Cf. c. 1 (la 8-12). Intentio Philosophi apparet ex eo quod, ut dicetur o Praedi a d camenta, d infra, cap. 45, ipse numquam facit distinctionem inter significationem concreti et .m .abstracti: 'quantum' et 'quantitas' idem significant. Concreta et abastracta idem A A E significare asserit etiam Petrus Ioamns Olivi, Quaestiones in I I Sententiczrum, q. 18: C e "Item, abstractum et concretum seu idezh sumptum abstractive et concretive tV minino dicit idipsum; sed esse et essentia sunt huiusmodi" (ed. B. jansen, 4 o m theca Franciscana Scholastica Medii Aevi IV, Quaracchi 1922, 151); cf. Scotus, Ordi.1 natio, I, d.l 27, qq. 1-3, n. 85 (ed. Vaticana, VI, 98). 2 A a D 1 e 2 s 0
20
P
A
R
S
I CA P . 6
na 'bovinitas', 'asineitas', 'caprineitas', 'albedineitas', 'nigredineitas', 25 'coloreitas', 'dulcedineitas', quamvis istis nominibus 'bos', 'asinus', 'capra', 'albedo', 'nigredo', 'color', 'dulcedo' frequenter utamur. mimo sicut apud a n t i g u o s p h i l o s o p h o s ista nomina sunt synonyma 'calor-caliditas', 'frigus-frigiditas', ita ista erunt synonyma apud eos 'equus—equinitas', 'homo-humanitas'. Nec i n talibus curabant 30 distinguere inter nomina concreta et abstracta quantum ad significationem, quamvis unum iliorum haberet plures syllabas et formam abstractorum primo modo dictorum et aliud non, sed magis formam concretorum primo modo dictomm. Nec tali diversitate talium norninum utebantur nisi causa ornatus locutionis vel aliqua alia causa accidentali, 35 sicut nec nominibus synonymis. Sub isto modo nominum concretorum et abstractorum, secundum intentionem P h i l o s o p h i e t C o m m e n t a t o r i s, comprehenduntur orrmia nomina substantiarum concreta et abstracta ficta ab eis, quae nec pro accidente nec pro parte nec pro toto illius quod impor- 40 tatur per nomen concretum secundum formam nec pro aliqua re disparata ab eo supponunt, cuiusmodi secundum e o s sunt canimalitas', 'equinitas' et huiusmodi. Non enim animalitos stat pro aliquo accidente animalis, nec pro parte nec pro aliquo toto cuius pars sit animal, nec 45 pro re aliqua extrinseca totaliter ab animali distincta. Sub eodem etiam modo continentur omnia nomina abstracta quae in genere quantitatis collocantur et omnia nomina quae sunt propriae passiones istorum quae in genere quantitatis continentur, et hoc secundum opinionem i l l o r u m q u i ponunt quod quantitas non est alla so res a substantia et qualitate 3 r, unmoq n u i pontmt quantitatem esse rem absolutam, distinctam realiter a ua substantia t e m quam a qualitate 4 tam d u .s Ue'quantum' nem n cd eu ne t 'quantitas' sunt nomina synonyma, e t similiter m s e c eut longitudo', longum' n d u m laturn' e t latitudo', 'profundum' e t 'pross o pr 'plura' i nm eti 'pluralitas', p funditas', a o m et sic de aliis. n ep mi o n i o 25-26 Hatc abstracta vario modo a varils serluntur. 2 7 c apra cm. C V ' , u ta m u r] utantur D1K -i30 homo-humanitas om. C V ' 3 3 - 3 4 et... di c torum orn. (h o m ) C V ' 3 3 fornaarn om. D K 1 39 substantiarum Qm.1A c o n c r e t a mg. B , o m . A l D E K 4 1 n o m e n ] a b s t r a e = e t a d j . 41-42 disparata] dis tinc ta 1 K 4 2 cuiusmodi] nomi na add. B 4 4 aliquo om. C K V ' 4 5 aliqua] o sua A A ' 4 6 etiam om. C 1 V - propriae] 4 a b s t irmportant a c t a ]A ' , cm. A 4 9 i l l orum qui ponunt] i l l am quae poni t A C1 1 e 4 t5 1 n etepluralitas] ] aliam adj. I 5 5 e pl ura planurn et planitas B c o n c r e t a a d d . m 3 Vide g infra, . cap. 44. 4 Cf. infra, cap. I 4 7 s u n t
48.
DE DrV IS IONIBUS TE RM I NORUM
2
1
Ad eundem etiam modum reducatur orrmia nomina concreta et abstracta quae ad figuram pertinent, secundmn opinionem i l l o r u m qui ponunt quod figura non est alia res a quantitate sive a substantia et crulitate, et sic de aliis speciebus qualitatis. Unde illi habent ponere quod 60'figura' et 'figuratum', 'rectum' et 'rectitudo', 'curvum' et 'curvitas', 'cavum' et 'cavitas', 'simum' et 'simitas', 'angulare' et 'angulus', 'convexum' et 'convexitas' et huiusmodi sunt nomina synonyma. Et haec ornnia intelligenda stmt si nullum illorum nominum includat aliquam dictionem aequivalenter quam aliud non includit. 65 E t non solum talia nomina concreta et abstracta sunt synonyma, sicut dicere habent sic opinantes, quin etiam, secundum opinionem i 11 or u m qui ponunt quod relatio non est aliqua res distincta realiter a rebus absolutis 5 nyma, , sicut 'pater' e t 'paternitas', 'simile' e t 'similitudo', 'causa' e t 70'causalitas', n o m i n'potentia' et 'potentialitas', 'risibile' e t 'risibilitas', 'aptum' a 'aptitudo', 'habile' et 'habilitas', 'capax' et 'capacitas', 'cluplurn' et et c o n c'calefactivum' et 'calefactivitas', et sic de alis. ‘dupleitas', r eVerurntamen t a possent sic opinantes de relatione salvare quod talla cone creta et abstracta non essent nomina synonyma, ponendo quod abstract tum supponeret pro duobus simul, ut similitud° supponat pro duobus similibus. a b sEt ita haec esset falsa 'simile est similitudo', haec Limen vera 'similia sunt similitudo'. t r a c Possent t a etiam omnes praedicti opinantes salvare quod nulla nomina r concreta e tala et abstracta sunt synonyma per unum modum de quo dil ai n f e r i u s 6 80cetur t . E praedicatio t i t uconcreti n c de abstracto falsa est. p vo Qui sa sautem e n tenent praedictas opiniones et modum dicendi inferius s t tenere volunt, si dicant consequenter, concedere debent in orrmibus taliu i praedicationem d bus c e concreti de abstracto e t e converso. Unde primi n r e q t 56ureduc untur om. D K 5 8 alia res] aliqua res alia A ' , res dis tinc ta K 5 9 qualitatis ] n d E K 6 2 - 6 4 EL.. includit mg. I 6 3 omnia om. I X 6 4 clictionem] denominatioo quantitatis nem , determinationem C V ' 6 6 qui n] sed CI, om. V ' 6 9 - 7 2 causa... c al et o Ae s 72 m . potentia... c al ef. . m p possunt 1 Q meI.: ; de relatione C r om. A ' B D I 7 4 essent] sunt K n o m i n a om. A A l K p o n e n d o ] scilicet add. 1 o m . K 7 0 i 7Ahi l B Da I1 b7 5i simul] et concretum pro uno add. mg. I u t ] quod add. D 7 6 asee] est A C V ' h a e c tamen] e t haec A , sed hace tunc DK , est add. B I 7 8 nulla mg. B , s i m. I , om. K II nomina om. C V ' ne n l79 esse C, nomi na add. D K 8 2 autem] di c unt v el D, clicunt et K, om. A 1: praedictas e s unt] possunt t t opiniones] ha a a b praedictam i l opi ni onem A B 8 3 concedere] tenere A ' D l i t a s i s ] b u n s hny ii5Infra, cap. 49-50. 6 Cap. 8. 7 b in l e e o t
22
P
A
R
S
I CA P . 6
opinantes concedere habent tales praedicationes 'homo est humanitas', 85 'animal est animalitas', et per consequens habent concedere tales 'humanitas currit', 'animalitas est alba', et sic de consimilibus. Seamdi etiam habent concedere tales propositiones 'substantia est quantitas', ‘q1121itas est quantitas', 'substantia est longitudo', 'qvulitas est latitudo', et per consequens tales 'quantitas currit', 'longitud° dis- 90 putat', 'latitud° loquitur', et sic de conshnilibus. Tertii autem habent concedere tales propositiones substantia est figura', 'curvitas est substantia', 'figura est alba', 'figura comedit', et sic de consimilibus. Quarti etiatn haberent concedere tales 'relatio est substantia', 'qua- 95 litas est relatio', 'homo est relatio', 'similitud° currit', 'paternitas est filiatio', 'similitud° est dupleitas', et sic de consimilibus. Cbinliter autem concedentes radices priorum opinionum possent negare tales propositiones, ostendetur i n fer ius 7. Per quem etiam modum possunt negari tales propositiones 'materia est privado a E r est tenebra', 'homo est caecitas', 'anima est peccatum originale', 'anima est ignorantia', 'homo est negado', 'corpus Christi est mors', non obstante quod a l i qui 8 concederent quod 'privatio', 'tenebra', 'caecitas' et huiusmodi non importarent aliquid a parte rei, distinctum quocumque modo a subiecto, puta ab homine, materia et huiusmodi. los
85 praedicationes] propos itiones A ' I , o m . D K
8 6
p e r consequens] c ons equenter D K
87 ani mal i tas ] humani tas A C V 4 8 8 88-94 Secwadi... consim. i n imo f A ' 8 8 tales prop.] istas C V ' 8 9 <palitas"— q u a n t a ! trp. S e c o n d i C11/ e t i a m ] 4 tales propositiones D 9 1 COnSiM1 aliis BI 9 2 autem] etiarn DK , om. BEI 9 5 etiam] autem s e c u n q u A d CV o a l 4 m 96-97 est fdi o ati ol c omedi d t I 1 0 0 possunt] possint p o s s e n t D K 1 0 1 h o m o ] oculus (ex i t1 1 obovis) V ' a n i m a ] A d a m A ' 1 0 2 corpus... mors orn. A I B D 1 0 5 homi ne] a add. C , e t add. a s h eA Aa'B E et t ont. A V i l ] b a4 eI m q ro e p i n h u u i u s m o d n ai ]t 7nCap. 8. t e Ipse Ockham. Cf. Summa Physicorum, Pars I, c. 10: "Primo 8 a ]s c o nostendendum c r n tamen est quod privatio non est aliquid imaginabile extra animam h D te t a a K distincnun a materia et forma et composito..." (ed. Romae 1637, 12). a d d bi .t e I na ts
DE DIV IS IONIB US TE RM I NORUM
2
3
[C AP. 7 . I N Q u n t r r PER R AT ION EM U T R U M SIT ILISM OD I N O M I N A C ON C R ETA ET ABST R AC T A ' H O M O ET H LTH ISM OD I SIN T N O M I N A SYN O N YM A] ' E T ' HQuia U Mdictum A N Iest esse de intentione A r i s t o t e l i s e t C o m5 m eTn tAa St o r i s sui 'horninem ' 1 nyma e 'At 1,Naliquantulurn a principali proposito disgrediendo, quomodo I M ' h uA msit i t a t enon, m et ' an secundum veritatem sint synonyma, verum L aetnquomodo 's curabo. e declarare s e E n o m quod i dico An r i s t o t e l e s opinabatur quod nulla res ima TUnde ioa i m' -p o r t a t u r per hoc nomen 'homo' quin eodem modo impors teturA per y NhocI nomen n o 'humanitas' et e converso. Cuius ratio est quia sem A L eum nulla res est hic inferius nisi materia et forma vel com- cundum I T A s positum vel accideris; sed nullurn istorum, sicut inductive patet, plus '
importatur per unum istorum nominum quam per reliquum. Et hoc is supposito patet quod haec sit falsa 'anima intellectiva est humanitas'. Nec valet cavillatio a l i q u o r u m 2 dicentium quod 'humanitas' significat tantum naturam specificam, 'homo' autem addit, ultra, differentiam individualem, quia hoc inferius ostendetur esse falsum et contra intentionem A r i s t o t e l i s 2. E t ad principale propositum sufficiat 20nunc adducere unicam rationem. Unde sic arguo: sicut se habent ad invicem 'homo' et 'humanitas', sic se habent 'Sortes' e t ‘sorteitas'. Hanc enim ponunt a d v e r s ar i i consirmliter fingentes tale abstracmm de hoc nomine Sortes' sicut de hoc nomine 'homo'. Sed 'Sortes' nullam rem, nec disthictam 25formaliter nec realiter, significat quin significetur per hoc nomen 'sorCAP. 7. - 4 esse] quod D, om. K 5 hominem... esse] est quod hui tumodi nomina homo et bumanitas et sic de aliis (et similia K ) sint D K h o m i n e m ... humarmatem] homo._ humanitas A 5 - 6 synonyma] et add. C V ', ideo add. B D K 1 2 et] val A ' D • v el ] et B, om. C 1 5 patet om. A 116 al i quorum] al i orum A V ' 1 7 ul tra] naturam add. C V ' , naturam specificam add. mg. I , om. K l 3DrK 19 intentioneml mentem C V ' E t ] sed K , om. C pri nc i pal e propos .] hoc probandum I 2 0 nunc ] tanttun A i D K :I uni c am] unam A ' D 2 1 - 2 2 sicut... sic] sic... sicut V ' 2 2 habent] ad invicern A 1 D CAP. 7. - Supra, cap. 6. 2 Vide infra, notam 4. 8 Infra, cap. 16 et K 17. 4 Cf. Gualterus de Chatton, In I Sent., d. 3, g. 2: " Et isto modo loquendo 2 5 concepms iste specificus habet humanitatem pro obiecto primo et non sorteitatem... q et u ideo d'a intentio quae est concepms specificus non aequaliter est humanitatis et isorteitatis" (ed. G. Gál, "Gualteri de Chatton et Guillemi de Ockham controversia n de ] natura conceptus universalis", Franciscan Studies, XXVII [1967], 209). Doctrina qScoti et Scotistamm diffuse impugnatur infra. cap. 16 et 17. u a e n
24
P
A
R
S
I CAP . 7
teitas', secundum sic ftngentes, nec e converso; ergo 'homo' non significat aliquam rem quae non significetur per hoc nomen 'humanitas', nec e converso. Probatio assumpti: quia si alterum istorum nominum ‘Sortes' et 'sorteitas' significat aliquid quod non significatur per reliquum, vel est natura specifica, et manifestum est quod illa aequaliter significatur per utrumque vel per neutrum; vel est materia vel forma vel compositum vel accidens, quae onmia sic dicentes negant; vel est differentia individualis illa quam ponunt, quod dici non potest ab eis. Nam, secundum e o s, Sortes addit ultra naturam specificam differentiam individualem et similiter sorteitas addit ultra naturam specificam differentiam individualem, quia aliter sorteitas nullo modo differret ab hurnanitate, et per consequens, secundum modum eorum arguendi, sicut humanitas est in Platone ita sorteitas esset in Platone. Relinquitur igitur quod nihil a parte rei possunt ponere significan i per hoc nomen Sortes' quin eodem modo significetur per hoc nomen 'sorteitas', nec e converso, et per consequens 'Sortes' et ‘sorteitas' nullo modo distinguuntur a parte rei. Et per consequens oportet eos concedere quod haec est vera 'Sortes est sorteitas', ex qua sequitur quod Sortes est haec humanitas, demonstrando sorteitatem. Et per consequens 'Sortes est humanitas', - ab inferiori ad superius [sine distributione] a parte praedicati-, et sequitur 'Sortes est humanitas, igitur homo est humanitas'. E t si hoc, nihil significatur per hoc nomen 'homo' quin significetur per hoc nomen 'humanitas' nec econverso. Ex quibus ormribus sequitur quod, secundum viam A r s t o t e l i s, nihil significatur per hoc nomen 'homo' quin significetur per hoc nomen 'humanitas' et e converso. Et hoc dico esse de intendone eius; et ideo vel concederet istam de virtute sermonis 'homo est humanitas' vel negaret eam solum propter aliquod syncategorema aequivalenter inclusum in altero istorum nominum, sicut i n f e r i u s ostendetur 5 . Sed quamvis haec fuerit intendo A r i s t o t e l i s, tamen secun29 et Qm. A V "
3 0
v eli i l l ud add. A ' D K i l l a om. B E I
3 1
es t om. A l D I
3 4
specifi -
cam mg. B , om. A D K V 4 3 7 consequem om. E 4 2 est] s it B , e ri t C D V 41-42 Sortes... a u3 e n s do r t e i t a s ] 4 qr u4g D a ] quo K I I q u o d ] haec add. B I h a c e om. B 4 4 s ortei tatem] honc sorteitatem Comp., is l e c consequens] u n dsequitur u m Sor I :: per ultra, i gi tur A I D K , alia littera : et per consequens add. mz. A ' 4 5 sine l o qo u es e distributione ita Comp. s e q u i t u r] ul tra DK , om. A 4 5 - 4 6 Sortes est humanitas l] et e converso add. n d a di d . A CV ", om. ' D K 4 6 humanaos ') ab i nferi ori a d superius a parte subiecti add. A ' D K s i hoc ] sic D A K I hocKom. B I 4 8 ornnibus Qm. A ' D K 5 2 v el ] s i add. I 5 eam] negaret add. I 3 8 Cf. sinfra, cap. 8. e t ] e s s e t
30
35
40
45
50
55
25
DE DO/ISION181.3 TE R I D N OR D M
durn veritatem theologorum non est sic dicendum. N o n enim ista nomina sunt synonyma 'homo' et 'hurnanitas', quamvis concederetur quod neutrum istorum aliquod syncategorema aequivalenter includeret. Immo ista nomina possunt pro distinctis rebus supponere et aliquam rem 60significat vel consignificat unurn nomen quam reliquum nomen nullo modo significat. Nam hoc nomen 'homo' vere supponit pro Filio Dei, et ideo Filium Dei significat vel aliquo modo importat, hoc autem nomen 'humanitas' non supponit pro Filio Dei nec aliquo modo Filium Dei significat, non plus quam hoc nomen 'albedo'. Propter quod ista est 65concedenda 'Filius Dei est homo', haec autem falsa est 'Filius Dei est hurnanitas'. Et ita, cum non quidlibet quod per unum istorum importatur, eodem modo importetur per reliquurn, non sunt synonyma. Q1121iter autem ista nomina non otrmino idem significant, videri faciliter potest si definitiones exprimentes quid nomirtis eorum inspiciantur. Hoc enim nomen 'humanitas' nihil significat nisi naturam unam compositam ex corpore et anima intellectiva, non connotando quod ista natura sustentetur ab aliquo supposito, puta a persona divina, nec quod non sustentetur, e t ideo semper pro illa natura supponit. Propter quod mmquam potest supponere pro Filio Dei, cum Filius Dei 75non possit esse illa natura. Hoc autem nomen 'homo' significat illam naturam, dando intelligere illam naturam esse per se subsistentem et non sustentatam ab alio supposito vel esse sustentatam ab alio. Linde defmitione exprimente quid norninis posset sic defmiri: homo est natura composita ex corpore et anima intellectiva, a nullo supposito sustentata; vel SOest aliquod suppositum talem naturam compositam ex corpore et anima intellectiva sustentans. De quolibet enim homine ista descriptio pro altera parte verificatur. Nam haec est vera Sortes est natura composita ex corpore et anima intellectiva, non sustentata ab alio supposito', quamvis 57 nomi na] s ec undum eos add. D c o n c e d e r e t u r ] concederent A l D 5 9 distinctis] di -. versis K a l i q u a m re m ] al i qui d A l D K , aliara rem V ' 6 0 quam] quod A l C D I K V " n o m e n ' cm. AlBEK
6 2
h o c autem] s ed hoc D K
6 4
signifi cat] i m portat A l • non om. C
endemia] total i ter tenencia A f a l s a ] negmda K ! es t'] e t neganda add. A l D libet A B CE I V "
6 7
eodem modo om. D K s u n t ] nomi na add. D K
6 8
6 6
6 5
c on-
qui dl i bet] quod-
nomi na] synonyma V ' ,
et non illa add. D v i c k r i ] verifican i B 6 9 potest] poteri t B I 7 0 ni hi l ] non K 7 1 i ntel lectiva] a nul l o supposito suppositam (! ) sive add. Comp. 7 2 sustentetur C Camp., susten-ficetur A & D I , sustentificetur ( e t i a m infra, sed non semper eodem modo) a l i q u o ] alio a l i o B , persona] fi l i D e i e t add. mg. v e l di v i na A l 75 Ho c autem] sed hoc D K
7 6
7 3
s upponi t] praecise e t add. D K
7 4
dando... naturam cm. D K e s s e om. A C I P
quod] hoc D K
7 7
al i ol i al i quo
A A l B E I sustentatam] susceptam C V ' a l i o l ] al i quo B K , supposito add. K 7 8 posset] h o m o add. I 7 9 a nul l o] non.., ab aliquo B 8 1 altera] sui add. I 8 3 alio] aliquo BCE1K I quamvis] licet D K , sed A l
26
PARS I CA P . 7
haec sit falsa de virtute sermonis Sortes est suppositum sustentans talem naturam'. Quod enim haec sit falsa, patet: quia si Sortes sit suppositum 85 sustentans talem naturam, quaero, pro quo supponit hoc nomen 'Sortes' ? Si pro ulla natura, igitur illa natura est sustentans talen' naturam; quod falsum est, quia ipsa non sustentat se ipsam. Si supponit pro aliquo alio ab illa natura, hoc est impossibile, quia vel supponit pro parte illius naturae, vel pro aliqua substantia disparata ab illa natura, vel pro uno 90 composito ex illa natura et aliquo alio; quorum quodlibet est de se falsum, et ex dicendis i n f e r i u s satis apparebit falsitas ipsius. Et s i d i c a t u r quod Sortes supponit pro uno composito ex natura et differentia individuali, quod compositum sustentat naturam, hoc n o n v a l e t, quia sicut i n f e r i u s ostendetur 8 , n u l l u rSimiliter, compositum. n e hoc s dato t non evaditur ratio, nam si Sortes t a naturam, sustentat l e oportet9quod aliquam 5 naturam individuam sustentet. Sed nullam naturam individuam sustentat, quia quaelibet natura individua includit talem differentiam, secundum i s t o s, e t ita unum compositum ex natura et differentia individuali sustentaret unum compositum ex natura et differentia individuali, quod est absurdum. Nec valet dicere quod subiectum in ista Sortes sustentat naturam humanam' supponit pro uno composito e x natura singulari et negatione dependentiae ad aliud suppositurn: tu m quia tunc Sortes esset compositus ex affirmatione et negatione, quod est absurdum, curn nihil los reale substantiale possit componi ex talibus; tum quia nullum tale compositum potest sustentare naturam, cum natura non possit ad tale compositum dependere. Relinquitur igitur quod haec est falsa de virtute serrnonis Sortes est suppositum sustentans naturam humanam'; hace tamen est vera Sortes est natura composita e x corpore et anima intel- no lectiva, a nullo sustentata', et propter hoc est homo. Haec autem 'Filius Dei est homo' non est vera quia Filius Dei sit talis natura composita ex corpore et anima intellectiva, sed quia Filius Dei est suppositum sustentans talen' naturam et terminans dependentiam eius. 84 sitl est A ' 8 5 eni m] etiam I, cm. A CE 1 1 4 A8l D ,8supponeret i p Is 9a 0] aliqua] alia B , alia add. I s ubs tanti a] alia A l ,1 p ro ] al i quo add. supponet d e m A 1 d e, sel p e r se A l , orn. A I D K 9 2 apparebit] patebit A ' D B '1 u ni o ] supposito add. A 'DK 9 n a t u r a ipsius] A l C D , om. K 9 4 c ompos ituml suppositum D , non add. A ' 9 7 naturam] c om K mtmem 8 add. B 9 9 9 i ta] mnc A l D K 1 0 4 rum cm. D K V 4 1 shace._ 0 5u Sortes] cp oSortes mp p tamen oo s Ai nl D t EuK iIs 1] 1 1 hoc l natura add. B , illa natura add. I 1 1 2 non] 109-10 cideo add. ot m s eci ti v a] m a nul m l o sustentificata add. mg. I A l] 1p 1 3o i ntel A l B D I
8Infra, cap. 16 et 17.
DE DIVISIOND3US TE RM I NORUM
27
lis E x praedictis possunt elici diversae conclusiones. Una, quod quamvis haec concederetur 'homo est humanitas', haec tamen est falsa 'omnis homo est humanitas', immo haec esset vera 'aliquis homo non est humanitas'. Si enim neutrum istorum norninum 'homo', 'humanitas' includeret aliquod syncategOrema aequivalenter, haec esset conce120denda 'homo est humanitas', quia hic homo esset humanitas, demonstrando Sortem, quia non posset dan i quod subiectum et praedicatum pro distinctis supponerent sed pro eadem re; et per consequens propositio esset vera si nullum syneategorema nec aliqua detertninatio aequivalenter includeretur. Hoc Limen concesso haec esset falsa 'omnis homo 125est humanitas', quia haberet unam singularem falsam, scilicet istam 'hic homo est humanitas', demonstrando F I = Dei. Et ita istae ¿use starent simul pro diversis singularibus 'homo est humanitas', 'homo non est humanitas'. Et qui vellet istud concedere, deberet consequenter dicere quod ali130guando abstractum praedicatur de concreto et e converso. Et non tantum hoc, immo deberet dicere quod abstraen= affirmatur et negatur vere de concreto particulariter sumpto et e converso, quamvis non universaliter sumpto nisi forte successive. Oporteret etiam concedere quod tale coneretum de eodem vere affirmatur et negatur successive. Unde 135haec nunc est vera 'haec humanitas est homo', demonstrando humanitatem quae est Sortes, secundum istam opinionem. Et si ista humanitas assumeretur a Verbo vel ab alia persona divina, haec esset falsa 'haec hurnanitas est homo', et hoc quia hoc nomen 'homo' numquam supponit pro illa re, scilicet pro illa humanitate nisi guando non est unita. 1413Et ideo quia aliquando potest esse unita et aliquando non unita, ideo aliquando supponit pro ea et aliquando non. Et ideo aliquando concretum praedicatur de abstracto et aliquando non, et similiter e converso. Alla conclusio potest colligi ex praedictis, videlicet quod ornnis propositio composita ex tali concreto et abstracto, vel aliquo aequivalenti tali 145concreto, per quam ratione verbi vel alicuius deterrninationis additae denotantur illa pro quibus stant subiectum et praedicanun esse distincta, 115 Un a ] est add. C V ' 1 1 6 haec om. C V . A l D, sed K 1 2 2 distinctisl rebus add. A l 1 2 6 h o m o ] n o n add. Ç 1 2 9 is tud] i l l ud B C D 1 1 7c m. C&V ' E 1 q3 u2 ie t se converso ] 129-30' al i quando om. A C V n m i s 4 1affio1rmatur 134 et negaturl potest affi rrnari et negari A l D , affi rmaretur et n e g a re = C1 1 3 6 Sortes] K in Sorte B C 1 3 7 alial aliqua B D K 1 4 0 et 141 aliquando... aliquando] quandoque... quandoque A 5 ' 1O p o 1r t e r 8e t 1 140 o uni pSta' orn. o C1 r 1 t 4i 1 e etl om. t BC1 n o n ] potest supponere add. A , vel potest non supponere add. V ' ec ona-etum] n C v ere iadd. 141-42 A l E D m1 4 2 e t l om. B O 1 4 3 praedictis] di c ti s A l D K 1 4 5 v el l rationel add. a l t e r i u s add. A C 1 4 6 denota:ami-1 denotatur A A l C1 e t s i
28
P
A
R
S
CAP. 7
falsa est si sit universalis; et hoc dum aliqua natura taus non est assumpta. Cuius ratio est quia talia concreta et abstracta non supponunt pro distinctis rebus nisi ratione personae divinae sustentantis naturam humanarn in Christo. Hoc patet, quia si sic, oporteret quod unurn supponeret pro parte et aliud pro toto, vel illa duo pro duabus partibus, vel pro duabus substantiis totaliter distinctis, vel unum pro substantia et aliud pro accidente; quorum quodlibet manifestum estesse falsum. Non igitur supponunt pro distinctis rebus nisi guando unum illorurn supponit pro persona divina. E x quo sequitur quod propositio denotans Ala esse155 distincta falsa est. Ex quo sequitur quod omnes tales propositiones de virtute sermonis, hoc est secundum proprietatem sermonis, falsae sunt 'omnis homo habet humanitatem', 'omnis humanitas est in homine', 'omne animal habet animalitatem' et huiusmodi. Et hoc, quia cum nihil habeat se nec160 aliquid sit in se, et per tales propositiones denotatur quod illud pro quo supponit subiectum habet illud pro quo supponit praedicatum, vel illud pro quo supponit subiectum est in illo pro quo supponit praedicamm, et hoc est falsum, cum subiectum et praedicatum supponmt pro eodem, manifestum est quod tales propositiones sunt falsae. Unde sicut secun-165 dum A n s e l m u m, Monologion, cap. 16 7 , n o natura, summa n p scilicet r o p Deus, r i ehabet iustitiam, sed proprie dicitur quod d i cnatura surnma i testuiustitia, r ita non proprie dicitur quod iste homo, deq monstrando u Sortem, o dhabet humanitatem, sed proprie dicitur quod est humanitas. Et ideo sicut tales propositiones recipiuntur et usitantur a 170 S a n c ti s 8 'Deus habet iustitiam', 'Deus habet sapientiam, bonitatem, intelligentiam', 'in Deo est sapientia' et huiusmodi, quae tamen secundum proprietatem sermonis verae non sunt, secundum A n s e 1m u m, ita tales conceduntur 'homo habet humanitatem', 'hurnanitas 150 Hoc ] haec B D 1 5 2 et om. ACI1,7 i l l o r u m ] quibus 4A C1V 5 4 s t o r u r n 4159-60i OMI1C.-. anirrtalitatem] animalitas est i n homine, h o m o habet animalitatem K 1 6 0 qui a Qm. I , 1 5 B7 A C s eo ] ipsum adj. m B CI 1. 6 2 haber i l l ud] sit i n isto add. B , v el est in isto add. mg. A 1 6 4 c um] q u oquia ]DDK !! supponant]Ksuppontmt A D V A 5 5 h4 A 1 t qa etiam n t add.K 1 uB I H us itantur] o v eri fi c antur E 1 7 1 sapientiam] Deus habet add. D 1 7 2 i n o,170s ett] eI o ] d e m ] cB telligentiam] i ntel l ec turn A ' B D , e t add. B I , om. K s a p i e n t i a ] bonitas add. D 1 7 3 v erae non] t 1e A falsae A e x 6 D h o c 9 K d d . p 1a Anselmus, Monol., c. 16 (ed. F. S. Schmitt, 30). 8 Cf. i Tim. 6, 16; K rD 5 Coloss. 2, 3. 1 6 5 o 8 i c p hs t rou g cim V e.
DE DIV IS IONIE US TE RM I NORUM
29
175est in Sorte e t huiusmodi, quae tamen secundum proprietatem sermonis verae non sunt. Ex isto sequitur ulterius quod tales propositiones de virtute sermonis falsae sunt 'humanitas subsistit i n supposito proprio', 'hurnanitas dependet a supposito proprio', 'proprium suppositmn termina depenlso dentiam naturae', sed magis posset concedi quod humanitas est suppositurn. Unde sciendurn quod nisi aliquod syncategorema impediat istam praedicationem 'humanitas est suppositum', debet concedi absolute. Verurntamen humanitas non esset suppositum, hoc concesso, nisi guando lasnon esset unita. Si enim esset unita, statim desineretesse suppositurn. Et ideo hoc nomen 'suppositum' connotat quod non sit unita, ut haec sit defmitio exprimens quid nominis suppositi, vel aequivalens ei: suppositum est res completa, una et non plures, a nullo supposito sustentata. Ita quod loco istius nominis ‘suppositurn' licitum si t ponere totam istam orationem et e converso, guando sumuntur significative. Quo facto facile est videre quae propositiones debent negari et quae concedi.
[CAP. 8. DE NOMINIBUS ABSTRACTIS QUAE AEQUIVALENTER AL1QUA SYNCATEGOREMATA VEL ALIQUAS DETERMINATIONESADVERB1ALES COINCLUDUNT]
Pertractatis quibusdam quae principali proposito impertinentia Vi— sdebantur, necessaria tamen, ad intentum redeundo de alio modo nomininn concretorum et abstractorum tractabitur, ex quo aliqua quae praedicta sunt patefieri possunt. Sunt enim quaedam nomina abstracta, vel esse possunt, ad placitum instituentium, quae aequivalenter aliqua syncategoremata vel aliquas determinationes adverbiales, vel alias, includant, ita quod abstracturn in significando aequivaleat concreto vel alteri termino sumpto cum aliquo syncategoremate vel aliqua alia dictione vel dictionibus. Possunt enim 175 quae] et A A I D V 178-179 4 humanitasl.„ 1 7 7 proprio om. D 1 7 9 a supposito proprio] ad proprium suppositum A' , ex subiecto p proprio r o p Ko 1 s 8i 0c naturae] humanitatis K, om. D 11 est] homo sive add. A V 4 1 i8 oet positum] 0 ne- converso e8 s1 add. s CuI 1p8 9- istius] illius BD V 4 1o 9 1 m e s ] e Al rD i 6 t concretorum es cm. D K ;1 quo] qua B, quibus CI, C . 8. - 5 intentum]t proposittma A •V add. C al i qua] alia C 1 0 vel alias om. C1-4 includant] coinclulmt D 1 1 significanquatclarn 4do] non A add B mg. C 1 2 sua] determinatione add. B, om. dD I K E V 4 1
30
PARS I CA P . 8
utentes, si voluerint, uti una dictione loco plurium, sicut loco istius totius 'omnis homo' possem uti hac dictione a et loco istius totius 'tantum homo' possem uti hoc vocabulo b, et sic de aliis Et si ita esset, 15 possibile esset quod concretum et abstractum non supponerent pro distinctis rebus nec significarent distinctas res, et tamen quod praedicatio unius de altero esset falsa et quod aliquid praedicaretur de uno et non de dio. Si enim istud abstractum 'humanitas' aequivaleret in significando isti tori 'homo secundurn quod homo' vel 'homo in quantum homo', 2 haec 0 esset vera 'homo currit' et haec falsa 'humanitas currit', sicut ista est falsa 'homo in quantum homo currie. Similiter si hoc nomen 'humanitas' aequivaleret isti toti 'homo necessario', ita quod haec dictio 'humanitas' poneretur loco istius totius 'homo necessario', haec esset falsa 'humanitas est homo' sicut haec est falsa 'homo necessario est 25 homo', nam nullus homo necessario est homo, sed contingenter tantum; et eodem modo haec esset falsa 'humanitas est alba' sicut ista est falsa 'homo necessario est albus'. Et per talem modum potest salvan u i bicumque placet quod concretum et abstractum non significant distinctas res nec pro distinctis rebus supponunt, et tamen praedicatio 30 unius de alio est simpliciter falsa, et quod aliquid praedicatur de uno quod non praedicamr de reliquo. Et sic possent a l i q u i l dicere quod quantitas non est alia res a substantia et qualitate, et tamen quod quaelibet taus est falsa 'substantia est quantitas', 'qualitas est quantitas'. Si enim hoc nomen 'quantitas' aequivaleret isti toti in significando, vel 3s alicui consimili, 'necessario quantum quamdiu manet in rerum natura', haec esset falsa etiam tenendo illam opinionem - 'substantia est quantitas' sicut ista est falsa 'substantia necessario est quanta quamdiu manet in rerum natura'. Et sicut dicitur de ista, ita posset dici de multis aliis, tam in divinis quam in creaturis. 4 0 Per aliquem enim talem modum posset salvani quod essentia divina et intellectus et voluntas nullo modo distinguunmr in Deo, et tamen 13-14 totius] orationis add. K 1 4 - 1 5 p• s s ne] vocali C II totius' om. Al 1 8 praedicaretur] praedicetur AA' D V , 4 termino 2m C0ph o ms ot s' om. o mAl n ] ] 2 2 c ista] o hace n cD K,r om. e At' o2 3 humanitas] i n significando add. e A I p2 3o-, 2 mg. C, orn. A K 2 7 ista] hace A' BD K 2 9 - 3 0 distinctas] dis 4s ita.., e nnecessario t . . mg. . versas pABCo 3 s1 alio] s ealtero n C I t 3 2 praedicatur Qm. BK JJ reliquo] aEo A D K V 4 aliqua 3Iadd. 3 B !!Vquod e s om. t ' ABC ] EI 3 4 quantitas] et add. A ' D 3 6 aEcui] alteri AV' Ii quantum om. 1 A I nat ur a]4quaelibet talis substantia est necessario quantitas, qualitas est quantitas esset falsa add. Kd 3 7 i opinionem] quae probat (ponit K) quod add. A l K 3 8 est falsa om. AC 11 quanta] c t i o quantitas - AC, quantum Al B
'C f. infra, cap. 44.
DE DIV IS IONIB US TE RMINOE LTM
3
1
haec esset vera 'Deus intelligit per intellectum' et haec falsa 'Deus intelligit per voluntatem'. Sirniliter posset dici quod anima nullo modo 4sdistinguitur ab intellectu et voluntate, et tamen haec esset vera 'intellectus intelligit' et non ista 'voluntas E t ita de multis aliis Unde in talibus magis reputo difficultatem vocalem, dependentem ex logica, quam realem. Propter quod nescientes logicam quaremos innumeros circa talia inuriliter replent, facientes difficultatem ubi m'Un est, 50et deserentes difficultatem, quam investigare deberent. Est autem advertendum quod quamvis in vulgari locutione abstracta tala, aequivalentia multis dictionibus talibus in significando, raro vel numquam locum habeant, i n dictis tatnen p h i l o s o p h o r u m e t S a n c t o r u m frequenter inveniuntur abstracta usitata sic accipi. 55Unde sic accipit A v i c e n n a, V Metaphysicae 2 , dnon i cest e aliud n s : nisi equinitas « tannun; ipsa enim ex se nec est unum nec multa, nec exsistens in his sensibilibus nec in anima». Nihil enim aliud E q u i n i t a s intelligebat nisi quod equus non deftnitur nec per unum nec per multa, nec per esse in anima nec per esse in re extra, ita quod nullurn istorwn 6() ponitur in defmitione eius. Et ita volebat quod hoc nomen 'equinitas', secundurn quod runc utebatur eo, aequivaleret in significando multis dictionibus, sive simul proferantur sive mediante verbo et copula. Unde non intendebat quod equinitas esset aliqua res et tamen quod illa res realiter non esset una nec plures, nec in effectu extra animan-1 nec in 65anima, - hoc enirn impossibile est et absurdum -, sed intendebat quod nihil tale ponitur in deftnitione eius. Et quod haec sit intentio sua satis patet intuenti verba eius. Unde dicit 8: « Curn ipsmn », supple universale, « fuerit homo vel equus, haec intentio est alia praeter intentionem universalitaris quae est hurnanitas vel equinitas. Definitio enim equinitatis est praeter deftnitionem universalitaris, nec universalitas continetur in defmitione equinitatis. Equinitas enim habet definitionem quae non eget universalitate ». Ex istis et aliis verbis suis, quae propter brevitatem ornitro, satis patet quod non plus intendit nisi quod nihil tale ponitur in deftnitione equi 43 et haec] haec autem D K 4 6 ital est Is4d. B11/ et consequenter 4 a l l i IC, s om.c B m4 9. nulla]Bnon CI K e s t ) dificultas add. D K 5 0 descremes] clirnittentes 4A 5 67 ex] de A' D K 5 7 anima] hoc enim impossibile est et absurdtun (o. fin. 65) add. C, add.Used del. intelligit D, intendebat dicere A V n I 5d 8 intelligebat] e l tendehat] 4 n ee Avicenna c l A E res add. V C I 6 7 patee] apparet A' D 11 toadd.mD .6 4 una] sic 44 add. e ii uA sA ] 6t s u 3aa C i c ni i c - i t ] 1 A i D , D I 2Avicerma, Metaph.,11, c. 1 (ed. Venedis 1508, f. 86va). 8 Avicenna, ibidem. 7 0 p r a e t e
32
P
A
Z
I CAP. 8
vel equinitatis. Et ita vult quod in illis verbis hoc nomen 'equinitas' 75 aequivaleat i n significando pluribus dictionibus. Aliter enim non sequeretur ista 'unum et multa et huiusmodi non ponuntur in definitione equinitatis, igitur equirátas non est una', sicut non sequitur 'album non ponitur in defmitione hominis, igitur homo non est albus'. Per praedicta posset prohiben, secundum unam o p i n i o n e m 4,80 taus modus arguendi, qui secundum vocem videtur syllogisticus 'omnis res absoluta est substantia vel guainas; quantitas est res absoluta; ergo quantitas est substantia vel guainas', sicut iste modus arguendi 'omne best a; c est b; igitur c est a' prohiben i potest ipsis vocabulis alio modo institutis• Si enim b significet idem quod homo, et a idem quod animal, 85 et c idem quod hoc totum 'tantum risibile', ita quod semper loco istius totius 'tantum risibile' sit licitum ponere hoc vocabulum c et e converso, tunc sicut non sequimr 'onmis homo est animal; tantum risibile est homo; igitur tantum risibile est animal', ita non sequitur 'orme b est a; c est b; ergo c est a. Et ita per modum istum nominum abstractormn 80 possunt salvan i multa dicta auctorum, quae tamen de virtute sermonis videntur esse falsa. Non solum autem potest abstractum sic aequivalere multis dictionibus i n significando, sed hoc etiam potest convenire concretis et aliis dictionibus. Sic enim concedunt in logica e r u d i t i 5 quod hoc si- 95 gnum 'totus' includit suum distribuibile, u t aequivaleat isti 'quaelibet pars', guando sumitur syncategorematice. Linde ista 'totus Sortes est minor Sorte' aequivalet isti 'quaelibet pars Sortis est minor Sorte'. Similiter hoc signum 'quidlibet' includit suum distribuibile, u t aequivaleat isti 'omne ens'; aliter enim haec non esset intelligibilis 'quidlibet lo° est homo vel non homo'. Sic etiam est de multis verbis, nani cum dicitur 'curro' subintelligitur pronomen primae personae, et ita hoc ver77 ista mg. A, del. c ons equenti a add. mg. I. si enim l y equinitas aequivaleat huic toti 'equinitas per se primo modo' vel buic 'equus per se primo modo' ttmc planum est quod sequitur. Sirniliter sequeretur in secundo exemplo de albo et homine si homo in significando aequivaleat isti ton 'homo per se primo modo' add. sed (per va-cat) del. A' 7 8 equinitatis] sed ex 'loe non sequitur add. I 8 0 posset] potest C , possit E 8 1 videtur ] est D K, esse adj . A A " 8 3 quantitas... qualitas] etc. D K 84 alio] aliquo A ' BCDIK, tali adj. K 8 7 totius om. KV 4 dentur... 8 falsa] 8 sunt s falsa i c vel u videntur t m A 9 g3 abstractum] . salvati add. C 9 6 isti] httic DK, quod y adj. dico ' D , 9 9 quidEbet] o quaelibet m .A, quilibet BK1.7 libet El 1 0 1 nana sdirt. B, om. AC EIK 1 0 2 ita] ibi adj. DIT A AK, quodhlet 4 B 4 ,9 q u o d l i 2b e t C E I v 1 4 0Cf.i infra, 0 cap. - 44. 5 Cf. Guillelmus de Shireswode, Syncategoremata, cap. qTotum u (ed. i dcit., l p.i 54); b Petrus e t Hispanus, ] Summulae Logicaies, tract. XII, un. 12.45 q u i 12.50 (ed. I. M. Bochefiski, Taurini 1947, 125s.).
DE DrV IS IONIE US TE RM I NORUM
3
3
bum 'curro' aequivalet sibi ipsi et pronomini. Et ita est de multis aliis, quod maxime necessarium est scire propter mentem auctorurn habendam. 105 N o n solum autem aliquando una dictio aequivalet multis dictionibus in significando, sed etiam addita alteri totum resultans aequivalet composito ex pluribus, inter quae illud cui additur aliquando mutatur vel secundum casum vel secundum modurn vel tempus; aliquando autem illud simpliciter in resolvendo et ultimate explicando quod importatur noper illam orationem auferendum est. 'Linde guando dicitur 'toms Sortes est minor Sorte', si 'totus' syncategorematice accipiatur aequivalet isti 'quaelibet pars Sortis est minor Sorte', ubi loco istius recti 'Sortes' ponitur iste obliquus 'Sortis', et loco istius dictionis 'totus' ponuntur istae duae dictiones 'quaelibet pars'. Ita dicerent a l i q u i 8 quod ista 115propositio 'generado formae est i n instanti' aequivalet isti 'una pars formae non producitur ante aliam, sed omnes simur, ubi haec copula 'est' ablata est. Sic possent a l i q u i dicere quod ista 'quantitas est res absoluta' aequivalet isti 'distantia partium e t extensio, etsi non esset substantia nec qualitas, esset res absoluta si esset in rerum natura'. Et si 120ita esset, manifestam esset quod iste discursus non valeret 'omnis res absoluta est substantia vel qualitas; quantitas est res absoluta; ergo quantitas est substantia vel qualitas'. Et s i d i c a t u r quod per istam viarn possem impedire quemcumque syllogismum, dicendo in aliquo terminorum aliquod tale aequi125valenter includi, d i c e n d u m quod ad sciendum an aliquis discursus valeat, oportet praesupponere significata vocabulorum, et secundum hoc iudicandum est de discursu an sit bonus vel non. Et quia de multis terminis est certuni quod secundum usurn onmiurn nihil tale includunt aequivalenter, ideo simpliciter iuxta regulas traditas est concedendum 130quod syllogismus valet vel non valet. De omni tamen discursu proposito 103 pronomi ni ] ego add. A ' 1 0 5 Non... autem] et non D I 1 0 7 ve! om. D I K 1 0 8 v e !'] aliquando I K 1 0 9 ultimate] i n add. D ,1 quod] qui d A 1 et loco illius recti Sorteo poni tur iste obliquus Sorte add. B 1 1 4 - 1 5 iota propos.] Averrois add. C, om. lD3KD 1 11 5 1 1 Sortiss B C i 1 1] 6 f o rm a r] Sortis B 1 1 7 es t'] e t hoc v erum est secundum formae] l y a d d . vocem tanturn add. A l D K 1 1 7 - 3 3 Sic... dic endum i n imo f . D 1 1 7 Sic] eti am add. A ' D K D K ista] propos 1 1 i ti o add. 3A l D K 1 1 8 c c ] v e l C , es t I 1 2 1 - 2 2 quantitas... qualitas ] etc . D K S 123-33 oE t... dic r endum t mg.i B , i nsimo f.] I 1 2 3 per] secundurn C I 1 2 3 - 2 4 quemcumque] onmem CI K 1 2 4 termi norum] termi no C I V 4 a l i qv e! u iudicandum o d ] videndum A ' 1 2 7 - 2 8 termi ni s orn. A C D K I 1 3 0 propos i to o m . E a l i q u i d C I 1 Sub 2 'aliqui' 7 saepe ipsemet Ockham latitat. Cf . Summa Physicorum, i u d i c a n d IV, c. 1 (ed. cit., pp. 85s.). u m ] v i d e n d u m I X 3 ,O C KH AM , S U M M A L O G IC A E
pars
34
P
A
R
S
I CA P . 9
posset logicus iudicare an valeat, resolvendo terminos in suas definitiones exprimentes quid nominis, quo facto potest per regulas certas evidenter cognoscere quid de eo est dicendum. Ad praedicturn autem modum nominum abstractorum possent reduci onmia abstracta privativa et negativa et etiam onmia verbalia e t 1 3 alia, multa 5 de quibus inferius perscrutabitur. Et per talem modum faciliter possent negari omnes tales propositiones 'materia est privatio', 'aèr est tenebra', 'anima est peccatum' et huiusmodi. Per isturn etiam modum possunt salvan i tales 'Deus non facit peccatum', 'Deus non est auctor mali', e t huiusmodi. E t qualiter tales consequentiae non 140 valent 'hoc est malum; Deus facit hoc; igitur Deus facit malum', in t r a c t a t u d e f a l l a c i i s ostendetur .7 . [CAP. 9. DE NOMINIBUS CONCRETIS ET ABSTRACTIS QUORUM ABSTRACTA NONSUPPONUNT NISI PRO MULTIS SIMUL SUMPTIS ET CONCRETAPRO UNO SOLOVERIFICAR' POSSUNT]
Restat adhuc de alio modo nominum concretorum et abstracto= disserere 1. Unde quaedam sunt abstracta quae non supponunt nisi pro multis simul sumptis, concreta autem pro uno solo verifican i possunt, sicut se habent 'populus' et 'popularis', 'plebs' et 'plebeius'. Quilibet enim homo quamvis possit esse plebeius e t popularis, nullus tamen homo populus vel plebs esse potest. Inter nomina talia i l l i 2 qui ponunt m i m e = non esse aliarn rem a rebus numeratis computare debent 10 onmia nomina abstracta et concreta numerorum, si concreta et abstracta inter talia reperiantur. Unde secundum talem opinionem debet concedi quod homines sunt numerus et multa animalia sunt numerus et 131 posad] potest A l I 1 3 1 - 3 2 definitiones] exprimendo vel add. B 1 3 3 quid] quod AE 1 3 4 autem] igitur B, etiam CI nornirtum] c onc r et o= et add. Al 1 3 6 quibus] ornnibus add. C 1 3 7 omnes mg. I, om. Al ía 138 et huiusmodi om. C I e t i a m om. AC V ya 4 II 1el buitssmocii 3 9 pom.o CsI 1 sEta] u etiam n t add. ] Al C D K 11 non om. C p oCAP. s 9. s- 4-5e Restat... n t Linde] Item, sciendum quod C 7 sicut] sic A A Am. B 1 9' potest] C Item add. Al ía 1 1 nom ina] synonyma B II n o m i n a add. B 1 3 el ] Q 1 quod C I 48 e0 t ] v e l C I , a u c t o r ] 7Infra, Pars t r a c t . 6, c. 6. a m a t CAP. 9. - 1 Cf. Priscianus, Insta. grammat., 1, c. 6, n. 31 (ed. A. Krehl, I, 76). o r II est] sil CI 1 3 4 - 4 2 Ad... ostendetur trp. p. qualitas (fin. 122) A'
2 Cf. infra, cap. 44, in fine.
DE DIV IS IONIB US TE RM I NORUM
3
5
quod anguli sunt t e 15velint r n talem praedicationem negare, dicendo quod tales termini in sia r i a s , aequivalent multis dictionibus, modo quo dictum est in praegnificando q u acapitulo cedenti t e mdeamultis dictionibus, saltem secundurn usum auctorurn. r i Et u de s concretis et abstractis ista sufficiant, quamvis forte a l modi e nominurnt concretorum et abstractorum possent assignari. Nec aliquis s reprehendat i 20me si in hoc opere aliqua praetermitto, quia non promitto c omnia velle discutere et nihil perscrutandum studiosis relinquere, me d aliqua breyia ad utilitatem simplicium velle percurrere. sed e a l i i s [CAP. , 10. DE DIVISIONE NOMINUM IN MERE ABSOLUTA n i ET CONNOTATIVA] s i de nominibus concretis et abstractis est discussum, nunc f Postquam o de nominum, quibus scholastici frequenter utuntur, est dir alia divisione t scendum 1. Unde sciendum quod nominum quaedam sunt absoluta e mere, quaedam sunt connotativa. Nomina mere absoluta sunt illa quae non significant aliquid principaliter et aliud vel idem secundario, sed quidquid significatur per illud nomen, aeque primo signiftcatur, sicut patet de hoc nomine 'animal' quod non significat nisi boyes, asinos et io homines, et sic de aliis animalibus, et non significat unum primo et aliud secundario, ita quod oporteat aliquid significan i in recto et aliud in obliquo, nec in defuiltione exprimente quid nominis oportet ponere talia distincta i n diversis casibus yel aliquod verbum adiectiyum 2 proprie • I = loquendo o , mlia nomina non habent deftnitionem exprimentem quid nomirás, quia proprie loquendo unius nomirás habentis definitionem exprimentem quid nominis est una dezfulitio explicans quid nomi14 quocil tres K , tres add. C, om . B I q u a b e r n . ] numerus C , quatuor s unt K . qui nari us V ' 15 v el i ntl v el l ent A B I V '
1 7
auc torum] anti quorum A V '
1 9
norai num] tal i um C I
1 9 -
22 Nec ... perc urrere om. C 2 1 discutere] discernere A l 11 pers c rutanduml scrutandum A A ' B V 4 CAP. 10. - 3 discassum] discursum I K 4 scholasticil logici C f re q u e n t e r om. C K 6 quaedato] autem add. A I I V 4 K V ' 7 1 1 a l i u d i a l i q u i d A I D E K 1 2 ta l a ] aliqua add. I . om. C 1 4 n o m i n a o m . B C A v16 una] e ltantura add. I e x p l i c a n s l exprimens B C i d e m o m . CAP. 10. - 1 C. Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande, III, c. 19 (Leipzig C K 8 1867, 364) suspicatus est hoc capitulum ab editoribus fuisse additum. 2 Cf. Prii l l sci anus, Instit. grammat., II, c. 6, n. 31: "Absolutum est quod per se intelligitur et u d ] i non eget d alterius coniunctione nominis, ut Deus, ratio" (ed. A. Krehl, I, 77). De e m termino 'connotare' cf. nomas Aquinas, Summa theal., 1, g. 41, a. 5, ad 3. B E V ' , fi
36
PARS I CA P . 1 0
nis, sic scilicet quod taus nominis non sunt diversae orationes exprimentes quid nominis habentes partes distinctas, quarum aliqua significat aliquid quod non eodem modo importatur per aliquam partem alterius orationis. Sed talia quantum ad quid nominis possunt aliquo modo plu- 20 ribus orationibus non easdem res secundum suas partes significmtibus explicad, et ideo nulla earum est proprie definido exprimens quid nominis. Verbi gratia 'angelus' est nomen mere absolutum, saltem si non sit nomen officii sed tantum substantiae. Et istius nominis non est aliqua una definido exprimens quid n o n u men significat, sic dicendo 'intelligo per angelum substantiam abstractam a n i s, materia'; n a m aliususic n'angelus u s est substantia intellectualis e t incore x p alius l i sic c 'angelus a t est substantia simplex, non componens cum ruptibilis'; q alio'. Etu ita bene i explicat d unus quid significat hoc nomen sicut alius. Et h tamen aliquis o terminus c positus in una oratione significat aliquid quod 30 n significatur non o eodem - modo per terminum alterius orationis, et ideo 2 nulla earum est 5 proprie definido exprimens quid norninis. Et ita est de nominibus mere absolutis quod stricte loquendo nullum eorurn habet definitionem exprimentem quid nominis. Tala autem nomina sunt huiusmodi 'homo', 'animal', 'capra', 'lapis', 'arbor', 'ignis', 'terra', 'aqua', 35 'caelum', 'albedo', 'nigredo', 'calor', 'dulcedo', 'odor', 'sapor' et huiusmodi. Nomen autem connotativum est illud quod significat aliquid primario et aliquid secundario. Et tale nomen proprie habet defmitionem exprimentem quid nominis, et frequenter oportet ponere unurn illius 40 definitionis in recto et aliud in obliquo. Sicut est de hoc nomine 'album', nam 'album' habet defmitionem exprimentem quid nominis, in qua una dictio ponitur in recto et alia in obliquo. Unde si quaeras, quid significat hoc nomen 'album', dices quod illud idem quod ista orado tota 'aliquid informatum albedine' vel 'aliquid habens albedi- 45 nem'. Et patet quod una pars orationis istius ponitur in recto et ala in obliquo. Potest etiam aliquando aliquod verbum cadere in definitione 17 orationes] defmitiones K 1 9 al i quam] aliam A A J E I V 4 om. 2 A0V o r a t i o n i s ] 23 saltem fl 4 e fi n i t i o n i s 4 2 cita I e x p l i c a t ] ex pri mi t C 2 5 - 2 7 qui d... materi a] s i c : angelus es t al i qua substantia absoluta a tmateria a Kn K t 2 u6 - 2 7 abs trac tam] abs olutam 1 2 7 intellectualis] intellec tiv a D , i ntegral i s m 27-28 i nc orrupt.1 incorporalis B OC V s u b s 4 2 9 q u i d ] A t . ] n o m i n i s ,n aliud A a 4 t 0 u n u m ] term i num add. B C V v e l D u 4 4defuntur r 1 a dicetur a l quod i u est d aliquid ] enim i nformatum albedine vel aliquid habens albedinem K 4 2 al bura q u i d K som. A a l e. Ai cu r n a d d . a u C n V d ' 1 C lu 4 m2 4 6 B E V 1 t3 s n a n i 4 t e r m i n e e a l b e d i n 4 u n a ]
37
DE DIV IS IONIE DS TE E M INORDM
exprimente quid nominis, sicut si quaeras, quid significat hoc nomen 'causa', potest dici quod idem quod haec oratio 'aliquid ad curas esse sosequitur aliud' vel 'aliquid potens producere aliud', vel aliquid h u iusmodi. Huiusmodi autem nomina connotativa sunt omráa nomina concreta primo modo dicta, de quibus dictum est in quinto capitulo. E t hoc quia tala concreta significant untan in recto et aliud in obliquo; hoc ss est dictu, in definitione exprimente quid nominis debet poni unus recms, significaras imam rem, et alias obliquus, significans aliam rem, sicut patet de omnibus talibus 'iustus', 'albus', 'animams', 'humanum', e t sic de aliis. Huiusmodi etiam nomina sunt onmia nomina relativa, quia semper 60 in sua definitione ponimtur diversa idem diversis modis, vel distincta, significantia, sicut patet de hoc nomine 'simile'. Si erám defmiatur 'simile', debet dici sic 'simile est aliquid habens quAlitatem talem qualem habet v e l aliquo modo consimili debet defmni. Unde de exemplis non est magna cura. 65 E x quo patet quod hoc cornmune 'nomen connotativam' est superius ad hoc commune 'nomen relativum', et hoc accipiendo hoc commune 'nomen connotativum' largissime. Talia etiam nomina sunt onmia nomina pertinentia ad genus quantitatis, secundum i l l o s q u i ponunt quantitatem non esse aliam rem a substantia et qualitate, sicut 7o'corpus', secundarn e o s, debet poni nomen connotativum 8 • secundum U n d eeos debet dici quod corpus non est aliud nisi aliqua res habens partem distantem a parte secundum longum, laturn et profundum; et quantitas continua et permanens non est nisi res habens partem distantem a parte, ita quod ista est definitio exprimens quid nominis ipsius. 75Tales etiam consequenter habent ponere quod 'figura', curvitas , realtudo', longitudo', latitudo' e t huiusmodi sunt nomina connotativa. Immo, qui poramt quod quaelibet res est substanáa vel qualitas, ha48 quieras ] quaeratur A CE I
4 9
quod9 illud add. A h a e c ] cota add. B
5 0
potens om. D K
54 et] aliquid idem vel add. D 5 5 dic tu] di c tum B CE IK , quod add. C V ', om. A ' u n o s ] casus add. B CI 5 6 alius] unas A l D K , casus add. C I 5 9 nomi na] connotativa add. A ' , om. C I o m n i a nomina om. B C
6 0
sua] una K
6 1
eni m om. A B V ' d e f m i a t u r] debet (debeat D ti efmi ri CI,
hoc nomen add. C 6 3 - 6 4 L i n d e _ c ura om. C trp. A B E V ', orn. C
6 6
6 3
l i n d e ] qui a I
6 5
c ommune nomen
h o c '] om ne A c o m m u n e ] nom en A A " '; nomen om. A A 'B E h o c s om.
BC 6 7 eti am] eni m A B E V " 6 8 dios] istos B , eos C I 7 1 res] substantia (mg.) I 7 2 partem... parte] partes distantes (Corp. ex distinctat) a partibus I d i s t a n t e m a parte] ex tra partem v el partes distinctas a partibus C
7 3
aInfra, cap. 44.
non... ni s i l est K e s t ] allud add. C
7 6
hti tudo] al ti tud° E l
38
P
A
R
S
I CA P . 1 1
bent ponere quod omnia contenta in aliis praedicamentis a substantia et qualitate sunt nomina connotativa; et etiam quaedam de genere quaso litatis sunt connotativa, sicut ostendetur i n f e r i u s 4 . Sub istis etiam nominibus comprehenduntur omnia tala 'verum', 'bonum', 'unum', 'potentia', 'actus', 'intellectus', 'intelligibile', 'voluntas', 'volibile' e t huiusmodi. Unde de intellectu est sciendum quod habet quid notninis istud 'intellectus est anima potens intelligere', ita quod anima significatur per rectum e t actus intelligendi per aliam ss partem. Hoc autem nomen 'intelligibile' est nomen connotativum, et significat intellectum tam in recto quam in obliquo, quia deftnitio sua est ista 'intelligibile est aliquid apprehensibile ab intellectu'. Thi intellectus significatur per hoc nomen 'aliquid', e t per istum obliquum Intellectu' significatur etiam intellectus. Et eodem modo dicendum est 90 de 'yero' et 'bono', quia 'verum', quod ponitur convertibile cum 'ente', significat idem quod ' B o n u m ' etiam, quod est convertibile cum 'ente', significat idem quod haec °ratio 'aliquid secundum rectam rationem volibile vel diligibile'.
[C AP. 1 1 . D E D IVISION E N o m r N u m SIGN IT IC AN T IU M A D PLAC IT U M , PUTA I N N O M I N A PR IM AE IM POSM ON IS E T I N N O M I N A SECUNDAE IM POSIT ION IS]
Positis divisionibus quae possunt competere tam terminis naturaliter significantibus quam etiam terminis ad placitum institutis, dicendum est de quibusdam divisionibus competentibus terrninis ad placitum institutisl. Est autem prima divisio taus: nominum ad placitum significantium 79 nomi na onz. A A lectus 1e ti a m es t n o m e n c onnotati v um e t habet t a l e n ' defmi ti onem ex pri mentem q u i d nominis K 13DV 83 quod] intellectus add. D 8 4 is tud] scilicet add. A V a 8 5 p e r'] obl i quttm per add. I 8 6 n o 4 men om. B C K 8 7 - 8 8 significat... ista] defi ni tur sic K 8 8 aliquid] apprehensum ab intellectu gel 7 9 - 8 0 add. C q I 11111i] t z ubi a Al I Di, onz. K 8 8 - 8 9 rbi intellectus mg. C , sicut et quidlibet al i ud add. A l D , om. K 90 signifi t acatur... t i intellectus] s ] e t i t a i n defi nitione intelligibilis p o n i m r intellectus tara i n rec to guara i n q IC,uom.aB C n obliquo I e s t om. A C V 4 9tCAP. 4i 11.t - g4a &gi e t s .]l nomi ] num add. D K 5 etiam om. C I e s t ] m odo add. A ' D K it s e A E l A 4 í Miden'. a 8 1CAP. 11. - 1 Cf. Boethius, In Categorías Aristot., I (PL 64, 159); In /ibrum De interpretatione, ed. la, cap. De nomine (PL 64, 301-06); Avicerma, Logica, I, cc. 5-6 8 (ed. Venetiis 1508, ff". 5v-6r). 4 S u b . . .
5
39
DE D11/1510ND31.3 TE RM I NORDM
quaedam sunt nomina primae impositionis et quaedam sunt nomina secundae impositionis. Nomina secundae impositionis sunt nomina i m io - a d significandum signa ad placitum instituta et illa quae cansequuntur talla signa, sed nonnisi durn sunt signa. Verurntamen hoc commune 'nomen secundae impositionis' potest dupliciter accipi. Scilicet large, et tunc omne illud est nomen secundae impositionis quod significat voces ad placitum institutas, sed nonnisi guando sunt ad placitum institutae, sive illud nomen sit commune etiam intentionibus animae quae sunt signa naturalia sive non. Talia autem nomina sunt huinsmodi 'nomen', 'pronomen', 'coniunctio', 'verbunf, 'casus', 'numerus', 'modus', 'tempus' et huiusmodi, accipiendo ista vocabula illo modo quo utitur eis grammaticus. Et vocantur ista 20nomina 'nomina nominum', quia non impommtur nisi ad significandum partes orationis, e t hoc nonnisi dum istae partes stmt significativae. lila enim nomina quae praedicantur de vocibus ita guando non sunt significativae sicut guando stmt significativae, non vocantur nomina secundae impositionis. Et ideo tnlia nomina 'qualitas', 'prolatum', 'vox' 25et huiusmodi, quamvis significent voces ad placitum institutas et verificentur de eis, quia tamen ita significarent eas si non essent significativae sicut nunc, ideo non sunt nomina secundae impositionis. Sed 'nomen est nomen secundae impositionis, quia ista vox 'homo', nec aliqua alia, antequam imponebatur ad significandum non erat nomen, 30et similiter 'horninis' antequam imponebatur ad significandum casus erat, et ita est de aliis. Stricte autem dicitur 'nomen secundae impositionis' alud quod non significat nisi signa ad placitum instituta, ita quod non potest competere intentionibus animae quae sunt naturalia signa, cuiusmodi sunt talia 35'figura', 'coniugatio' et huiusmodi. Orrmia autem alia nomina ab istis, quae scilicet non sunt nomina secundae impositionis nec uno modo nec alio, vocmtur nomina primae impositionis. Verumtamen nomen primae impositionis dupliciter accipi potest, 40scilicet large, et sic omnia nomina quae non sunt nomina secundae im8 sunt nom i na' onz. 1K 1 0 - 1 1 conseq.1 sequuntur A B C E 13 et] propri e. Large adj. C, stricte add. I
1 5
1 1
tafi a] nomi na et add.
nonnisi] nisi B g u a n d o ] d u m A l s i v e ] etiam adj.
A 'B I 1 6 naturalia om. K 1 8 numeras] fi gura add. A 'D K , om. I 2 2 ti me] ita adj. D i t a ] scificet adj. C111 4 1, e t quaelibet K 2 9 i mpon.] i mponeretur C K 3 3 signa] quae s tmt add. D 3 4 tafi a] nec n oC1n 3 6 scilicet cm. D K 3 9 primae] sectinclae K 4 0 scilicet] uno modo K , om. A C V ' ista tnomi r na' p om. B C K . p . g u a n
40
P
A
R
S
I CAP . 1 1
positionis stmt nomina primae impositionis. Et sic tala signa syncategorernatica 'onmis', 'nullus', 'aliquis', 'quilibet' e t huiusmodi sunt nomina primae impositionis. Aliter potest accipi stricte, et tunc sola nomina categorematica, quae non sura nomina secundae impositionis, vocantur nomina primae impositionis, et non nomina syncategorematica. 45 Nomina autem primae impositionis, stricte accipiendo 'nomen
primae impositionis', sunt i n duplici differentia, quia quaedam stmt nomina primae intentionis et quaedam stmt nomina secundae intentionis. Nomina secundae intentionis vocantur illa nomina quae praecise imposita sunt ad significandurn intentiones animae, vel praecise unten- so tiones animae quae sunt signa naturalia, et alia signa ad placitum instituta vel consequentia o l a signa. Et talia nomina sunt omnia talia 'genus', 'species', 'universale', 'praedicabile' e t huiusmodi, quia talia nomina non significara nisi intentiones animae quae sunt signa naturalia vel signa voluntarie instituta. 5 5 Unde potest dici quod hoc commune 'nomen secundae intentionis' potest accipi stricte et large. Large illud dicitur nomen secundae intentionis quod significat intentiones animae quae sunt naturalia signa, sive etiam significet signa ad placitum instituto, tantum dum sunt signa sive non. Et sic aliquod nomen secundae intentionis et primae impositionis so est etiam nomen sectmdae impositionis. Stricte autem illud solurn dicitur nomen secundae intentionis quod praecise significat intentiones animae quae sunt naturalia signa; et sic accipiendo nullum nomen secundae intentionis est nomen secundae impositionis. Nomina autem primae intentionis vocantur omnia alia nomina a 66 praedictis, quae videlicet significant aliquas res quae non sunt signa, nec consequentia talia signa, cuiusmodi sunt onmia talia 'homo', 'animal', 'Sortes', 'Plato', 'albedo', 'album', 'ens', 'verum', 'bonum' e t huiusmodi, quorum aliqua significant praecise res quae non sunt signa nata supponere pro aliis, aliqua significant talia signa e t simul cum hoc 70 alias res. 41-42 syncat.] puta add. D K
4 2 aliquis om. CI K
4 5 et... syncat. om. A l D K 4 6 - 4 7 nomen.-
impos. om. B CK 4 8 nomi na' om.17K. 5 0 - 5 1 vel... animae om. A C V " 5 1 naturalia o. /in. B , om. D K Halla] etiam add. A CDK , add. mg. A l 5 2 Et... tal l a'] sicut sunt tala nomina CI, et huiusmodi sunt nomina tal a K o m n i a ] nomi na A V ' , ta l i a ' h u i u s m o d i A l D 5 3 talia om. D K 5 4 naturalia mg. B, om. D K
5 7
strictel dupliciter, stricte scil. A '
5 9
significet] significent A GI t a n t u rn i tamen
D, tamen add. K 1! d u m sunt signa] sive sint signa significantia Gem.
6 0
intentionisi est nomen p ri -
nue impositionis. E t sic aliquod nomen secundae intentionis add. V ' 6 0 - 6 1 et... est] p ri m o eri t nomen primae impositionis et secundo Gem. 6 1 eti am om. A C E V ' 6 3 nul l um om. B CD 6 4 sectmclac] primae C 6 8 Plato] A rn o add. A l 11 al bura om. B K 7 0 i l l i s K , et cid. A l D
alia CV'
DE DIVISIONEBUS TE RM I NORUM
4
1
Ex quibus ornnibus colligi potest quod quaedam nomina significmt praecise signa ad placitum instituta, et nonnisi dum sunt signa, quaedam autem praecise significant signa tam ad placitum instituta quam signa 75naturalia. Quaedam vero significant praecise res quae non sunt signa talia, quae sunt partes propositionis; quaedam indifferenter significant tales res quae non sunt partes propositionis nec orationis et etiam signa talia, cuiusmodi sunt talia nomina 'res', 'ens', 'aliquid' e t huiusmodi.
ESTINTENTIO PRIMA ET QUID SECUNDA [CAP. 12. Q u m ETQUOMODO DISTINGUUNTUR AB INVICEM]
Et quia dictum est in praecedenti capitulo quod quaedam sunt nomina primae intentionis et quaedam secundae intentionis, et ignorantia 5significationum vocabulorum multis est errandi occasio, ideo incidenter videndum est quid sit intentio prima et quid secunda, et quomodo distinguuntur 1. Est autem primo sciendum quod intentio animae vocatur quiddam in anima, natum significare aliud. Unde, sicut dictum est p r i u s 2 ,ad modum quo scriptura est secundarium signum respectu vocum, quia inter orrmia signa ad placitum instituta voces obtinent principatum, ita voces secundaria signa sunt illorum quorum intentiones animae sunt signa primaria. Et pro tanto dicit A r i s t o t e l e s 2 quod voces sunt #eararn quae sunt in anima passionum notae». Illud autem exsistens in 15anima quod est signum rei, ex quo propositio mentalis componitur ad modurn quo propositio vocalis componitur ex vocibus, aliquando vo74 autem om. BEI II signa' ] sed tamen add. A ABEI 1 7 6 sunt] sint CD 7 7 tales] praecise V' , om. AC r e s ] praecise add. A or at i oni s ] quaedam D Ksignifica= , s e res d add.a C d V' d 7 .8 ahquid] u n = add. EIK V ' - 4 quaedaml ; ! add. A, nomina add. C V' i ntenti oni s om. IK e t l ] quia add. AC, ne CAP. 12. sunt s I i 5g signif.] n a signific:ationis ' add. sditt. A' D 6 sit] est A' BD , om. y ' q u i d ' ] quae C, intentio . add. DoV" 8m quiddam] quodclam ABCEIK 9 aliud] aliquid K 1 0 quia] sicut add. C 11 o =Ci a om. AV'Ki • i t a7 ] s i c 5 r o Logica, I, cc. 5-7 (ed. cit., ff. 5v-7r); Metaph., I, c. 2: C ,yCAP. 12.e C f . Avicenna, o m . Q m . "Subiecmm yero logicae, sicut scisti, sunt intentiones intellectae secundo, quae B apponuntur intentionibus primo intellectis" (ed. cit., f. 70va); Richardus de Camp1 3 sall, ones super iibrum Priorum Analeticorum, q. 1, nn. 1.37 - 1.44 (ed. E. A. Syp Quaesti r nan, [The Works of Richard of Campsall, I. Pontifical Institute o f Mediaeval Studies, o t Studies a and n Texts 17], Toronto 1968, 43s.) 2 Supra, cap. 3. 8 Aristot., Perit o cap.] 1 (16a 3-4). herm., p r o p t e r
42
P
A
R
S
I CA P . 1 2
catur intentio animae, aliquando conceptus animae, aliquando passio animae, aliquando similitud° rei, et B o e th i u s i n commento super Perihermenias4 vocat intellectum. Linde vult quod propositio mentalis componitur ex intellectibus: non quidem ex intellectibus qui sunt rea- 20 liter animae intellectivae, sed ex intellectibus qui sunt quaedam signa in anima significantia alta et ex quibus propositio mentalis componitur. Unde quandocumque aliquis profert propositionem vocalem, prius format interius unam propositionem mentalem, quae nullius idiomatis est, i n tantum quod multi frequenter formant interius propositiones zs quas tamen propter defectum idiomatis exprimere nesciunt. Partes talium propositionum menrnlium vocantur conceptus, intentiones, si militudines et intellectus. Sed quid est illud in anima quod est tale signum ? Dicendurn quod circa istum articulum diversae sunt opiniones. 30 A l i q u i dicunt quod non est nisi quoddam ficmm per animarn 5 A . lii , actu intelligendi 6 ab .q A18 s uper] l lii brwm i add. D K 2 0 - 2 1 non... intellectibus onz. (hom.) A ' D K 2 1 intellectibus] u i c AuB C Vn t d intentionibus 4 doc.] guando A C V o q u5e oproferre vel explicare K 2 7 v oc antur] istae add. 1, passio add. K 3 1 quoddaml , Ks ji2 i ex v primere] 4 A i nr t oe pn p o i so3 3 ab] intellectu et ab add. B quiddarn d A I tD .n i] b u s e a d n s dt m e4 Boethius, In librum De interpretatione, ed. la, I, cap. De signis et ed. 2a, cap. . a l e s tsDe signis (PL 64, 297s., 407). 5 Henricus de Harclay, Quaestiones disputatae, , a d q tq. d .u cuniversali): a 3 (De t " Tu dicis: ergo universale est figmentum ?... Dico quod duiC ] q plex est figmentum: figmentum philosophicum et poeticum" (ed. G. Gal, "Henu s u ,q e Harclay: a ricus de l i quaestio de significato conceptus universalis", Franciscan Studies, iu nuB tC e l A q X X X I [1971], 225); quondam erat opinio ipsius Ockham, Scriptum in I Sent., d. 1 a la i1s g1 e 4 g. 8 (ed. St. Bonaventure, N. Y., II, 271-89); fmalem yero sententiam Venera2, a e n d i invenies ibidem, pp. 289-92. 8 Richardus de Campsall, Contra 2 d bilis Inceptoris 2 d d 7 ponentes naturam generis... extra intellectum: " Un o modo... solae intentiones u n ie . It .a versales in anima... dicantur esse in genere... Unde omnia quae sunt in genere o 2 m primo modo sunt quaedam formae et qualitates in anima, cum sint intentiones E m 6 .exsistentes iq d in anima subiective, et per consequens sunt in genere qualitatis, quia tiA o in una eius specie" (cod. Florentiae, Bibl. Nat. conv. B. 4. 1618, f. 93v). Codex C u m a V d iste continet s expositionem Guillemi de Ockham in Prophyrium, Praedicamenta, Pea 4 ] rihermenias et in librum Elenchorum, quam sequitur notula Richardi de Campsall de 2 e lnatura generis. 7 Exempli gratia Iacobus de Viterbio, Quodlibet I, q. 1: " Mih i x3 t ieqtamen adr praesens videmr magis rationabiliter dici quod conceptus et actus u i u tsa ligendi dicant eandem rem absolutam" (ed. Eelcko Ypma, Würzburg 1968, 7); nGualterus de Chatton, de quo videsis G. Gál, "Gualteri de Chatton" cit., pp. 191a a d 212; s et fmaliter ipse Ockham, ubi supra, nota 5. d . s u
DE DIV IS IONIB US TE RM I NORUM
4
3
pro istis est ratio ista quia 'frustra fi t per plura quod potest fieri per 35pauciora'. Orrmia autem quae salvmmr ponendo aliquid distinctmn ab actu intelligendi posstmt salvan i sine tali distincto, eo quod supponere pro alio et significare aliud ita potest competere actui intelligendi sicut alii signo. Igitur praeter actum intelligendi non oportet aliquid aliud ponere. 40 D e istis autem opinionibus i n f e r i u s perscrutabitur 8 , inunc d e sufficiat o p quod r o intentio est quiddam in anima, quod est signum naturaliter significans aliquid pro quo potest supponere vel quod potest essepars propositionis Tale autem signum duplex est. Unum, quod est signum alicuius rei 45quae non est tale signutn, sive significet tale signum simul cum hoc sive non, et illud vocatur intentio prima; qualis est illa intentio animae quae est praedicabilis de omnihtis hominibus et similiter intendo praedicabilis de orrmibus albedinibus et nigredinibus et sic de aliis. Verumtamen sciendum est quod 'intentio prima' dupliciter acci50pitur: stricte et large. Large dicitur 'intendo prima' omne signum intentionale exsistens in anima quod non significat intentiones vel signa praecise, sive sit signum stricte accipiendo 'signum' pro illo quod sic significat quod natum est supponere in propositione pro suo significato sive sit signum large accipiendo 'signum', illo modo quo dicimus 55syncategorema significare. Et isto modo verba mentalia et syncategoremata mentalia et coniunctiones et huiusmodi possunt dici intentiones primae. Stricte autem vocatur intentio prima nomen mentale, natum pro suo significato supponere. Intendo autem secunda est illa quae est signum talium intentionum primarum, cuiusmodi sunt tales intentiones 'genus', 'species' et huiusmodi. Sicut enim de omnibus hominibus praedicatur una intentio commtmis omnibus hominibus, sic dicendo 'iste homo est homo', 'ille homo est homo', et sic de singulis, ita de illis intentionibus quae significant et supponunt pro rebus praedicatur una intendo commtmis 34 is tis j i l l o (i s to I ) u l ti m o C I q u i a ] q u o d V 4 aliquid CK , om. I i t a potestl potest seque bene C c o m p e te re i ipsi add. DK , om. I 4 0 De... 37 aliudi , o m . C I K perscr. om. B i i deo] s ed C , i g i t u r D 4 1 nunc l m o d o B E I K V ' q u i d d a m ] quoddam A B C E 3 6 42 significansi al i ud p o s sv el uadd. nK t 4 4l s i gnum Qm. C V ' 4 5 n o n om. K 4 6 Ha om. A C V ' [I animse p Qm.o D K s 4 7 s quaeeest om. n A C Vt " o m n i b u s l pluribus et add. scil. de omnibus C 5 4 signumlAl p ro add.I A V II dicimusl V etiam add. C 5 6 mentalia om_ C e t i l v erba add. I V ' 6 0 i ntentiones 4om. C K j species] praedicatum, subiectum add. K 6 3 di e] iste C V ' 6 4 supponunt p ro ] praedicantur de D K
Infra, cap. 14, 15 et 40.
44
P
A
R
S
I CAP. 13
eis, sic dicendo 'haec species est species', 'illa species est species', et 65 sic de aliis. Sitniliter sic dicendo 'lapis est genus', 'animal est genus', 'color est genus', et sic de aliis, praedicatur una intentio de intentionibus, ad modurn quo i n talibus 'homo est nomen', 'asinus est nomen', 'albedo est nomen' praedicatur unurn nomen de diversis nominibus. Et ideo sicut nomina secundae impositionis significara ad placiturn no- 70 mina primae impositionis, i ta secunda intentio naturaliter significat primam. Et sicut nomen primae impositionis significat alla quam nomina, ita prima intentio significat alias res quam intentiones. Potest etiam dici quod intentio secunda potest accipi stricte pro intentione quae significat praecise primas intentiones, vel large pro inten- 75 tione quae significat intentiones et signa ad placitum instituta, si tamen sit aliqua taus
[CAP. 13. DE DIVISIONE NOMINUM ETTERMINORUM IN AEQUIVOCA, UNIVOCAET DENOMINATIVA, ET QUID ESTAEQUIVOCUM ETQUOTMODIS DICITUR] Sequitur post praedicta tractare de divisione terminorum ad placitum institutorum quae est per aequivocum, univocum et denominati- 5 vurn. Quamvis enim A r i s t o te l e s i n Praedicamentis tractet de aequivocis, univocis et denominativis 1, tamen ad praesens intendo tantum de univocis et aequivocis tractare, quia de denominativis dictum est s u p e r i u s 2 . Est autem primo sciendum quod sola vox vel aliud signum ad pia- ro citurn institutum est aequivocum vel univocum, et ideo intentio animae vel conceptus non est aequivocus nec univocus proprie loquendo. 65 ei s om. C I I di c endo] ani mal es t genus add. D K , h o m o est genus add. K ' 1 I A 6l a6 . -ani mal s p es e t genus c i e om. s cm. B C DK 6 7 d e '] c ommurti s A ' , aliis add. I 6 8 asinus 4 est nomen om. A V ' 7 0 impositionisl intentionis K 7 1 impos itionis ] intentionis B 7 2 p ri mana] i ntenti onem add. C I P s i c ut] nomi na pri mae impcnitionis v el add. A ' n o m e n . . ,nomina._ s i g ns ii gni fi ficc mt a t Ci I : pri mae i m pos ] secundae intentionis B a l i a ] alisal, aliqua I 7 4 eti am] tamen A I D K a c c i p i stricte] s umi largo et stricte. Stric te C 7 6 - 7 7 tamen... talis] s i rtt tal l a ad pl acitum instituta
e
t
categorematica add. (ul tra) V '
7 7
taus] i ntenti o add. mg. A l
CAP. 13. - 5 e t denom. om. A B E V 4 is 6eni-ml 9Est autem pri mo sciendum quod C I 1 0 quocil Ari s t. i n Praedic. trac tat de aequi6 Quamv Q u a m v i s . . . vocis, tmivocis et denominativis, e t quia add. B a l i u d ] al i quod A B CE 1 1 aequivocum] et denos u p e r i u s minativ um adj . A a n i m a e om. D K i n i m o f CAP. 13. - 1.Aristot., Praedicamenta, c. 1 (la 1-15); cf. Guillelmus de Ockham, B , Expositio libri Praedi camentorum Aristot., cap. 1-2 (ed. cit.). 2 Supra, cap. 5-10. o m . A , D K
DE DIV IS IONIB US TE RM rNORUM
4
5
Est autem vox illa aequivoca quae significans plura non est sigmum subordinaturn uni conceptui, sed est signum unum pluribus conceptibus 15seu intentionibus mimae subordinatum. E t hoc intendit A r i s t ote l e s guando dicit n o me n commune esse idem, sed rationem substantialem esse diversam, hoc est, conceptus vel intentiones animae, cuiusmodi sunt descriptiones et defmitiones et etiam conceptus simplices, sunt diversi, tamen vox una est. Hoc expresse patet de dictione di20versorum idiomatum, nam in uno idiomate imponitur ad significandum illud idem quod signiftcatur per talem conceptum et in alio imponitur ad significandum illud idem quod significatur per alium conceptum, et ita pluribus conceptibus seu passionibus animae subordinamr in significando. 2 5 guando scilicet vox pluribus conceptibus subordinatur, e t ita uni ac T si non subordinaretur alteri et ita significat unum ac si non significaret a aliud, sicut est de hoc nomine 'Sanes', quod imponitur pluribus homil nibus. Aliud est aequivocum a consilio, guando vox primo imponitur e alicui vel aliquibus et subordinatur urá concepmi et postea propter alia quam similitudinem primi significati ad aliquid aliud vel propter aliu quam aliam rationem imponitur illi alteri, ita quod non imponeretur t i i i alteri nisi quia primo imponebatur alii, sicut est de hoc nomine e 'homo'. Primo enim imponebatur ad significandum onmia animaba m 3 5rationalia, ita quod imponebatur ad significandum omne illud quod a continetur sub hoc conceptu 'animal rationale', postea autem utentes, e videntes similitudinem inter talem hominem et imaginem hominis, q utebantur quandoque hoc nomine 'homo' pro tali imagine, ita quod u nisi hoc nomen 'homo' fuisset primo imposimm hominibus, non utei40rentur nec imponerent hoc nomen 'homo' ad significandum vel stanv durn pro tali imagine; et propter hoc dicimr 'aequivocum a consilio' 8 o . 16 sed] secundurn i l l ud nomen add. mg. 11 c ceteri C, 4 s imiliter D K 1 9 una] cadera C I , di c ti one] dictionibus C 2 1 et om. A A ' B D I i n om. d d . E 1 8 u B i al i,ao]aautem idiomate add. / V D , m o d o add. B 23 i ta] sic C, i n add. A l ' 2 5 aequi v oc um' l ] v e l om. C IA 2 6D conceptibus] animae add. A ' 27 n o n ' om. K 1 V m ; i t vael] add. B , om. C 3 3 s ui ] al teri A , aliis C 29 guando] scilicet add. ¡C D K 3 i 2 al i am] causara 4 e 34 P riem o ] homo t A c ryt 4 e n i ]m ] pri mo add. A I Vi d e 36oc onc eptu] c ommuni C a u t e m om. A V A D V 4 hom v o c m. A IeD p r i m o l] pri us A V ' 39 40 nec ... 4h o m o ] h o c nomi ne B , eo K 4 0 - 4 1 ad... s 4 A cm. K V standum , 4 t s i e t i a d 8 ibidem ( l a 1-2). 4 c Cf . Boethius, I n Categorías An'stot., m Aristot., ] A ' u (PL 64, 166 B). C f . Guillelmus de, Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, qq. 4 b e327). I b i p et 9 (ed. St. Bonaventure, N . Y., II, 139s., n e , p . 3 2 7 , l i n . a l 1 8 t o l l e n dd u m e d . C
46
P
A
R
S
I CA P . 1 3
'Univocum' autem dicitur omne illud quod est subordinatum uni conceptui, sive significet plura sive non. Tamen proprie loquendo non est univocum nisi significet vel natum sit significare plura aeque primo, ita tamen quod non significet illa plura nisi quia una intentio animae 45 signiftcat illa, ita quod sit signurn subordinatum in significando uni signo naturali, quod est intentio seu conceptus animae. Talis autem divisio non tantum competit nominibus sed etiarn verbis et universaliter cuilibet parti orationis, irmno etiam sic quod aliquid potest esse aequivocurn eo quod potest esse diversarum partium orationis, so puta tam nomen quam verbum vel tam nomen quam participium vel adverbium, et sic de aliis partibus orationis. Est autem intelligendurn quod ista divisio terminorurn per aequivocum et univocum non est simpliciter per opposita, ita quod haec sit onmino falsa 'aliquod aequivocum est univocum', i mmo vera est, 55 quia vere et realiter eadem vox est aequivoca et univoca sed non respectu eorundem, sicut idem est pater et ftlius, non tamen respectu eiusdem, et idem est simile et dissimile non tamen eidem per idem. Unde si sit aliqua dictio diversorum idiomatum, manifesturn est quod potest esse univoca in utroque idiomate. Unde ille qui sciret alteram 60 idioma tantum, nullam propositionem in qua poneretur distingueret, scienti tamen utrurnque idioma est aequivoca. Unde scientes utrumque idioma i n multis casibus distinguerent propositiones i n quibus r2lis dictio poneretur, et ita idem terminus est uni univocus et alteri aequivocus. Ex praedictis colligi potest quod non semper univocurn habet unam 65 defmitionem, quia non semper proprie defmitur. Et ideo guando A r s t o t e l e s ' dicit quod « univoca sunt illa quorum nomen commune est et ratio substantialis eadem », accipit 'rationem' pro intentione animae cui tamquam primario signo vox subordinatur. Est autem sciendurn quod 'imivocurd dupliciter accipitur, scilicet large, pro omni voce vel signo ad placitum instituto correspondente uni 45 qui a om. D K , ' u n a Qm. C V ' conceptui K
4 8
4 6
l i l a] p l u ra add. A I K
4 7
quod... ani mad] scilicet
ta n tu m ] s ol um A l C D K , om. A 4 9 - 5 2 imano... orationis om. K
telligendural sciendurn C K
5 4
s implic iter p e r trp. D K V '
I, om. A ' K 5 7 respectu om. A I D mate et add. A l K :1 utroquel altero A I K
5 8 6 2
5 5
ei deml e t add. C I est] esset C K 6 6
5 3
i n-
al i quod] aliquid a l i q u a n d o
6 0 esse] aequivoca i n uno i di osemper om. D K 6 7 q u o ru m ]
unum add. V 4 et stricte. U r g e add. C II c orres p.] correspondens B C D , tanturn add. K c o m m u n e ] est 'impositionibus' ab editoribus additum; verbum yero 'diversis' probae verbum t cbiliter . ipse Ockham perperam repetiit. 6 Aristot., Praedicamenta, c. 1 (la 6-7). A V ' 6
DEUMVERSALD3US
4
7
conceptui; aliter accipitur stricte, pro aliquo tali praedicabili per se primo modo de aliquibus quibus est univocum, vel de pronomine demonstrante aliquam rem. 75 T e r m i n u s autem denominativus, ad praesens, dupliciter potest accipi, scilicet stricte, et sic terrninus incipiens sicut abstractum incipit et non habens consimilem finem et significans accidens dicitur terminas denominativus, sicut a 'fortitudine' 'fortis', a 'iustitia' lustus'. Al i te r dicitur large terminus habens consimile principium cum abstracto, sed 80non consimilem finem, sive significet accidens sive non, sicut ab 'anima' dicitur 'animatus'. Et haec de divisionibus terminorum sufficiant. Aliqua autem i n praedictis omissa i n f e r i u s supplebuntur 7 . [CAP. 14. DE HOC COMMUNI ' U N I V E R S A L E OPPOSITO SIBI] ' E T Cum D non E sufficiat' logico tam generalis notitia terminorum, sed oportet S cognoscere I N G Uterminos L A RinI speciali magis, ideo postquam de di' 5visionibus generalibus terminorurn tractatum est, de quibusdam contentis,sub aliquibus illarum divisionum prosequendum est.
Est autem primo tractandum de terminis secundae intentionis, secundo de terminis primae intentionis. Dictum autem est quod termini secundae intentionis sunt tales 'universale', ggenus', 'species' etc., io ideo de ilhs quae ponuntur quinque universalia est modo dicendum. Primo tarnen dicendurn est de hoc communi 'universale' quod praedicatur de orrmi universali, et de singulari opposito sibi 1. 73 est] commune add. C I 7 4 aliquam] talem add. A l , rem] talium DK 7 5 potest accipil accipitur A l K 7 6 et sic] et large. Terminus denominativus stricte sumptus est Al , om. D 7 7 finem] sive terminationem add. C I 7 7 - 7 8 terminus... fortis] sicut a fortimdine dicitur denominative fortis et A l , et add. D I 8 2 - 8 3 Et... supplebuntur orn. B CI , i n locis sais add. D , i deo etc. add. 1,7 4
CAP. 14. - 3 Cum] autem add. D K 1 tem orn. 1 AC t aV m ] t a r a = 4 huiusmodi 8 D BK,K et add. D V primo e s 14AID 4 t 0] K, est add. I 1 1 hoc] termino add. C 1 1 - 1 2 quod... universali ong.. D K 1 1 quod] quia p orA11 on i u p n to u rr ] t e t 4 u si ] c u n t d 1 a 2r do Cf. pinfra, u o Pars r III,t tract. e 6, cc. 2-4. sC d i n.a t I CAP. 14. - 1 Ockham de universalibus diffuse tractavit in Scripto in I Sera., d. 2, g a u lAu q iI n I / qq. 4-8 a u r i4ut (ed. q e St. Bonaventure, N.Y., II, 99-292); in Expositione in librum Porphyrii de praedicabilibus, ]ce 7 m prooem., § 2 (ed. E. A. Moody, Sr. Bonaventure, N.Y. 1965, 9-16). p .m a a u rC a t iId c
48
P
A
R
S
I CA P . 1 4
Est autem primo sciendum quod 'singulare' dupliciter accipitur. Uno modo hoc nomen 'singulare' significat omne illud quod est unurn et non plura. Et isto modo t enen tes quod universale est quaedam 15 qualitas mentis praedicabilis de pluribus, non tamen pro se sed pro illis pluribus, dicere habent quod quodlibet universale est vere et realiter singabre2: quia sicut quaelibet vox, quantamcumque communis per institutionem, est vere et realiter singularis et una numero quia est una et non plures, ita intentio mimae, significans plures res extra, est vere et 20 realiter singularis et una numero, quia est una et non plures res, quamvis significet piares res. Aliter accipitur hoc nomen singulare p r o onmi illo quod est unum et non plura, nec est natum esse signum plurium. Et sic accipiendo 'singulare' nullum universale est singu12re, quia quodlibet universale 25 natum est esse signum plurium et natum est praedicari de pluribus.• Unde vocando universale aliquid quod non est unum numero,—quam acceptionem m u l t i attribuunt universali 8 d i c o quod nihil est universale nisi forte abuteris isto vocabulo, dicendo populum esse unum universale, quia non est unum sed multa; sed illud puerile esset. 3 o Dicendum est igitur quod quodlibet universale est una res singularis, et ideo non est universale nisi per significationem, quia est signum plurium. E t hoc est quod dicit A vi c enn a, V Metaphysicae « Una forma apud intellecturn est relata ad multitudinem, et secundum hunc respectum est universale, quoniam ipsum est intentio in intellectu, cuius 35 comparatio non variatur ad quodcumque acceperis ». Et sequitur: « Haec 13 autem] i taque C I ,! p ri m o cm. A l D 1 4 U n o ] P ri m o CI o m n e om. A V 4 B1 8 q uquaecumque i a ] A , tmiversalis i n significando et adj. K 1 9 etl .., numero om. et D, orn. K H quantumc.1 B C D I K ;! una] res numero adj . A l
2 0
plures ] res, quamvis signifi cet phires res adj . A l i t a ] ista
enim A ' , est adj. D 2 0 - 2 2 intentio... res ] quod qualitas taus mentis quantumc urnque mul ta s i gni ficet es t una e t n o n pl ures K 2 1 u n a l ] res num ero adj . D 2 3 o m n i om. A l B D E K 24 non] est add. B D p l u r a l et est signum alicuius singularis. P ri mo m odo accipiendo singulare add. A nec... signum] et non est significativum C
2 7
al i qui d] i l l ud C I
2 8
est] sic add. A '
versale] tale add. K , add. mg. D i s t o v oc abulo] signifi cato v oc abuli A l C D I K
3 2
praedicationem A l I , p e r praedicationem v e! significationem C , p ro significatione K
2 9
uni -
p e r s ignif.] per 3
4
es t] e ri t
B D I: relata] lata A V 4 , r e l a t i v a 2Cf. Richardus de Campsall, Contra ponentes naturam generis... extra intelB 3lectum 4 " I-d e3o dicendum est quod genus et species et huiusmodi universalia non 5 sunt res extra animam... sed sunt formae universales exsistentes in anima sicut h u in quae tamen sunt formae singulares in essendo sicut alia accidentia in n subiecto, c r e s(cod. p cit., f. 93va); Campsall testimonio affert Avicennam, Metaph., V, c. 2 anima" e c t u (ed. cit., f. 87va). 8 Cf. Scotus, Opus Oxon., II, d. 3, g. I, n. 8 (ed. Wadding, m l hVI, 360s.). a 4 Avicerma, Metaph., V, c. 1 (ed. cit., f. 87rb). n c r e l a t i o n e
49
DE UNIVERSALIBUS
forma, quamvis in comparatione individuorum sit universalis, tamen in comparatione animae singularis, in qua imprimitur, est individua. Ipsa enim est una ex formis quae sunt in intellectu ». Vult dicere quod uni40versale est una intentio singularis ipsius animae, nata praedicari de pluribus, ita quod propter hoc quod est nata praedicari de pluribus, non pro se sed pro illis pluribus, ipsa dicitur universalis; propter hoc autem quod est una forma, exsistens realiter in intellectu, dicitur singularis. Et ita 'singulare' primo modo dictum praedicatur de universali, non Lamen 45secundo modo dicturn; ad modum quo dicimus quod sol est causa universalis, et tamen vere est res particularis et singularis, et per consequens vere est causa singularis et particularis Dicitur enim sol causa universalis, quia est causa plurium, scilicet orrmium istorum infeHorum generabiliurn et corruptibilium. Dicitur autem causa particularis, quia soest una causa et non plures causae. Sic intentio animae dicitur universalis, quia est signurn praedicabile de pluribus; e t dicitur etiarn singularis, quia est una res et non plures res. Verumtamen sciendum quod universale duplex est. Quoddam est universale naturaliter, quod scilicet naturaliter est signum praedicabile 55de pluribus, ad modum, proportionaliter, quo fumus naturaliter significat ignem et gemitus inftrrni dolorem et risus interiorem laetitiam. Et tale universale non est nisi intentio mimae, ita quod nulla substantia extra animam nec aliquod accidens extra animam est tale universale. Et de tali universali loquar in sequentibus capitulis. Aliud est universale per 6ovoluntariarn institutionem. Et sic vox prolata, quae est vere una qualitas numero, est universalis, quia scilicet est signum voluntarie institutum ad significandum plura. Unde sicut vox dicitur communis, ita potest dici universalis; sed hoc non habet ex natura rei sed ex placito instimentiutn tanturn.
38 animae om. K i n qua i mpri mi tur] cui i mponi tur K 41 i ta... pluribus del. (per va-cat) A ' , om. K
4 2
4 0
autem orn. A ' D
animae] v el i n anima asid. mg. I 4 7
causa' om. A B e t parti -
cularis om. D K LI Di c i tur... s ol ] di c i mus e n i m q u o d s ol est A ' D K 4 8 p l u ri u m ] m u l t o ru m e f fectuum C I 4 9 autem] etiam C, om. I parti c ul ari s ] et singularis add. C I 5 0 non] est add. AlD
5 1
pl uri bus ] multis B CI, et add. C I e t i a m ] autem A l E , enina A V ', om. C I 5 2 est... res '] 56 dol orem om. A V ' 5 4 rtaturahter] natural e B
non est plures res sed una A ' r e s ' om. C I K
58 al i quod c m. B C 5 9 es t] v e re add. C 6 1 4 sed] e t B CI , 6 4 tantum] soltma (p. sed) D K 63
O C KH AM , S U M A L O G IC A E
sc.ilicet om. A C V
4
62 i ta] sic eti am C
50
P
A
R
S
I CA P . 1 5
[ C A P . 1 5 . Q U O D U N I V E R S A L E N O N S I T A L I Q U A RE S E X T R A A N I M A M I
Et quia non sufficit ista narrare nisi manifesta ratione probenmr, ideo pro praedictis aliquas rationes adducam, necnon et auctoritatibus confirmabo 1• Quod enim nullum universale sit aliqua substantia extra a n i ma m sevidenter probari potest. Primo quidem sic:/111.1111111universale exsistens est substantia singularis et una numero. Si enirn diceretur quod sic, sequeretur quod Sortes esset aliquod universale, quia non est maior ratio quare unum universale sit una substantia singularis quam 3Iin. igitur substantia singularis est aliquod universale, sed omnis substantia 10 est una numero et singularis, quia onmis substantia vel est una res et non plures vel est plures res. Si est una et non plures, est una numero; hoc enim ab onmibus vocatur unum numero. Si autem aliqua substantia est plures res, vel est plures res singulares vel plures res universales. Si primum detur, sequitur quod aliqua substantia esset plures substantiae singulares, et per consequens eadem ratione aliqua substantia esset plures homines; et tunc, quamvis universale distingueretur a particulari uno, non tamen distingueretur a particularibus. Si autem aliqua substantia esset plures res universales, accipio unam istarum rerurn universalium et quaero: aut est plures res aut una et non plures. Si secundum 20 detur, sequitur quod est singularis; si primum detur, quaero: aut est plures res singulares aut plures res universales. Et ita ve1 erit processus CAP. 15. - 2 Et] sed CI n i s i ] etiam adj. C
6
quidem orn. A l K
8
aliquod om. A c n c
9
guate
CE! Comp., quod A A ' B D K V 4 i CuE n9 a- 1] 1 N u l l a . „ singularis om. A 1 0 al i quod om. B K s e d om. C I 1 1 substantia] aliud m AaV g i a res (4 im g . ) 15 s equitur quod] tunc eadem rati one posset concedi D K 1 V , vhomines, e l i ' qqui 1 a u aa ]al i qua u substantia n a add. CD K a 1 6m- 1 7p et... . homines] e t n o n potest assignari rati o quod h ls u ab s e t a c n t i a ] essent (swat K ) magia istae substantiae singulares guata illae D K , e t n o n posset dan i ra ti o quare magia C o m p o e s t .m ,istae res singulares guata Haz add. mg. Comp. 1 6 ratione] posset concedi quod adj. mg. Comp. essent p i a r e s m . a partic.] g 18 ab omnibus K , a pluribus Comp. 1 9 csset] est D Comp., sit K , accipio] accipiam A 'D K , .A illara add. K t m a m ] rem adj. A , i s tarurn] i l l arum B C D I K r e r u m om. D K 2 0 et quaero mg. I , B ' A om. ,I VC, et quaeram A l DIC, de i l l a (re A ') add. A ' D K i plures ll una A A 1 B c4 i una et non m om. C I 2 0 - 2 1 sectmdum... p Hm u m trp. A A ' C I 2 1 quaero] u t prius adj. A I D I , 1 r e s ] u n i v e r s a l i t e r .C 22 pl ures 1 a d dA . K . , o m . A 1 2 Jp m . C o CAP. 15. - ' Cf . supra, cap. 14, nota 1. Argumenta sequentibus similia ocIl C K a currunt apud l Henricum de Harclay (cf. G. Gál, "Henricus de Harclay" cit., pp. r e u ] ' rsa 186-234) e t apud Richardum de Campsall, Contra ponentes naturam generis... extra re e l o intellectum (cod. cit., f . 93v); recitantur atque refutantur a Gualtero Burlaeo in is q u m u r de universalibus a .sTractatu (ed. cum commentario I n Artem Veterem, Venetiis 1541, A ] ff. 2vb-6rb). I,t B w C a Ic K
DE UNDTERSALIBUS
5
1
in infinitum vel stabitur quod nulla substantia est universalis ita quod non singularis, ex quo relinquitur quod nulla substantia est universal. 25 I t e m , si aliquod universale esset substaraia una, exsistens in substantiis singularibus, distincta ab eis, sequeretur quod posset esse sine eis, quia ~ l i s res prior naturaliter potestper divimm potentiam esse sine ea; sed consequens est absurdum. Item, si opinio ista esset vera, nullurn individuurn posset crean i si 30aliquod individuum praeexsisteret, quia non totum caperetesse de nulo si universale quod est in eo prius fuit in alio. Propter idem etiam sequeretur quod Deus non posset unum individuum substantiae adnihilare nisi cetera individua destrueret, quia si adnihilaret aliquod individuurn, destrueret totum quod est de essentia individui, et per consequens 35strueret illud universale quod est in eo et in aliis , enon t manerent, p e r cum c onon n possent s e q raanere u e nsine s parte sua, quale ponitur illud universale. a l i a Item, tale universale non posset poni aliquid totaliter extra essentiam individui; esset igitur de essentia individui, et per consequens individuum componeretur ex universalibus, et ita individuum non esset magis singulare quam universale. Item, sequeretur quod aliquid de essentia Christi esset miserum et damnatum, quia illa natura communis exsistens realiter in Christo et in damnato esset damnata, quia in luda. Hoc autem absurdum est. 45 A l i a e multae rationes adduci possent, quas causa brevitatis pertranseo, et eandem conclusionem confirmo per auctoritates. Primo, per A r i s t o t e l e m, VII Metaphysicae 2 , tractans u b i quaestionem e x i an n universale t e n t sit i substantia, o n e demonstrat quod istam 23-24 nulla... singularis] ista substantia est ita singularis quod non universalis Comp. 2 4 non] sit add. B E 2 5 Itern] Ampl i us C I s ubs tandi s ] suis Comp., om C D K V ' 2 6 quod] turtc A V ' eis] di v i na potencia =Id. A V ' Adhuc C I s i ] s ed E
3
2 7 res] quae est add. D 0
2 8 sed consequem] quod A V '
2 9
heni l
al i quod] aliquid BE, al i ud add. D K I I i ndi v i duurn] i ndi v i dui B E
(29-30 i n d i v i d u u m i ta et Comp.) 3 1 al i o] e t add. D K P r o p t e r om. C I i d e r n ] i tem C, i l l ud K V ' ji eti am om. A B CE 3 3 al i quod] u n u rn A V 4 4 m eadd.n C I d 3 a6 ] possent] possint D V ' Ca n , . 3 8 'tests] A mpl i tu C I !, ex tra] 34-35 3destrucretl totum e s s e animam vel ex tra add. A 3 9 - 4 0 i ndi v .] magis A ' 4 0 non om. A ' D K 4 1 singulare... tmi v . V ' , Pp. A l B D I K V i l l i t u 4 exsistit i n dl uda et est a d damnata, . i gi tur i n Chri s to B 4 3 e t ] v e l c ommtmis C , om. I 11 i n ] lucia add. ,K, s e sed d 'del. A ' , om. A add. D DIV K (4 v 4e l 4 45 Al i s e] Praeter has CI, autem add. A V ' 4 5 - 4 6 petranseo] di mi tto CK , obmi tti t Comp. 4 7 ubi] Iq u) i a etiam add. A ' D 4 8 demons trat] determinate di c i t A V ', determinar Comp. ie n cl ou n d a vs e i r s m . Aristot., Metaph., VII, c. 13, t. 44 (10381) 8-9). o A l , d m ca d . . C K Il u d
52
P
A
I
L
S
I CA P . 1 5
nullum universale est substantia. Unde dicit: « Impossibile est substantiam esse quodcumque universaliter dictomm ». s o Item, X Metaphysicae dicit 8 substantiam : « Sesti possibile, sicut in sermonibus de substantia et ente clict a u e hoc substantiam ut aliquid unum praeter multa ». mm iest, necqipsum n quibus u l patet l u quod m secundum intentionem A r i s t o t e l i s Ex u n i v e r s nullurn universale est substantia, quamvis supponat pro substantiis. 5 5 a l Ci o m u mme n t a t o r, V I I Metaphysicae, commento 44 4 Item, s individuo :e « non I ns est substantia nisi materia et forma particularis, ex quibus e componitur ». Item, ibidem, commento 45 5 est u: t aliquod « D iiliorum c a mquae u sdicuntur universalia sit substantia alicuius 60 rei, etsi rerum». i gdeclarent i t substantias u r q Item, ibidem, u o commento d 47 6 substantiarum :i «m pexsisternium o s s peri se ». Ib m ipVIII Item, ol sMetaphysicae, es i b i l e commento 2 7 stantia :e « neque sU genus n t i v ».e r s a l e 6 s u n o n Item, X tMetaphysicae, commento [6] 8 substantiae, i « ssmanifestum :e C ut t m a est quod ens commune non est substantia exsistens ».-t l i a su n extra u i nr s a i v animan). e b p praedictis ao rauctoritatibus n Ex n t pluribusque aliis colligi potest quod si nullum se universale n est substantia, t qualitercumque consideretur. Unde 70 consideratio intellectus non facit quod aliquid sit substantia vel non sit substantia, quamvis significatio termini faciat quod de ipso, non pro se, praedicetur hoc nomen 'substantia' ve l non praedicetur. Sicut si iste terminas 'canis' i n ista propositione 'canis est animal' stet pro animali latrabill vera est, si pro caelesti sidere falsa est. Quod tamen 49 di c i t] q u o d add. A l C D I K
5 1
I t e m ] Praeterea C I 11 c l i c i t] sic B , orn. C I K FI i taque]
ista quia A B , i ta hoc I 5 2 possibile] impossibile A I K , qued corr. C 5 3 hoc substantiam] hace substantia C u t ] v el K V ', nec A , cris CI a l i q u i d ] aliqua C 5 4 quibus] quo CI 5 6 44] di c i t add. C
5 7
i ndi v i duo] i nqui t add. D
5 9
quod B D V ' a l i q u o d ] aliquid A vcrr., Comp.
Dicarnus] i nqui t add. D i g i t u r orn. B C I K 6 1
62 is ta] scil. universalia add. K . universalia add. Comp. orn. B C I Comp. 6
V ', orn. a/i i
7 3
6 0
ut]
c oi ] determinara seu add. D , determinet vel add. K 6 4
Item, V I I I ] A dhuc I V C I I ° orara. 2
v el ] al i ud v el add. I n o n praedic eturl] al i ud C Clamp.
Aristot., Metaph., X , c. 2, t. 6 (1053b 17-19). 4 Averroes, In Arista. Metapk, VII, t . 44 (ed. Iuntina, VIII, f. 92vb). 5 Averroes, ibidem, t. 45 (f. 93ra). 6 Averroes, ibidem, t. 47 (f. 93va); sed ib i 1egitur 'exsistentes' et non 'exsistentium'. 7 Averroes, ibidem, VIII, t. 2 (f. 99ra). 8 Averroes, ibidem, X, t. 6 (f. 120rb).
DE UNIVERSALIBUS
5
3
eadem res propter unam considerationem sit substantia et propter aliam non sit substantia est impossibile. Et ideo simpliciter concedendum est quod nullum universale est substantia, qiulitercumque consideretur. Sed quodlibet universale est SOintentio animae, quae secundum unam opinionem probabilem ab actu intelligendi non differt 9. linde d i c u n t " quod intellectio qua intelligo hominem est signum naturale hominum, ita naturale sicut gemitus est signum infirmitatis vel tris titiae seu doloris; et est tale signum quod potest stare pro hominibus i n propositionibus mentalibus, sicut SSvox potest stare pro rebus in propositionibus vocalibus. Quod enim universale sit intendo anirnae, satis exprimit A v ce n n a, V Metaphysicae, ubi dicit 11: «Dico ergo quod universale dicitur tribus modis. Dicitur enim universale secundum hoc quod praedicatur in actu de multis, sicut 'homo', e t dicitur universale intentio SOquam possibile est praedicari de multis». Et sequitur: «Dicitur etiam universale intendo quam nihil prohibet opinan i quin praedicetur de multis ». Ex quibus aliisque multis patet quod universale est intendo animae nata praedicari de multis. Quod etiam ratione confirman i potest, nam omne universale, se95cundum omnes, est de multis praedicabile; sed sola intendo animae vel signum voluntarie institutum naturn est praedicari et non substantia aliqua; ergo sola intendo animae vel signum voluntarie institutum est universale. Sed nunc non utor 'universali' pro signo voluntarie instituto, sed pro illo quod naturaliter est universale. loo Q u o d enim substantia non sit nata praedicari patet, quia si sic, sequeretur quod propositio componeretur ex substantiis particularibus, et per consequens subiectum esset Romae et praedicatum in Anglia, quod absurdum est. 76 aliarn] considerationem add. C V ' 7 8 simpliciter om. C I 8 1 di ffert] dis tinguitur C I 82 natural e] c ommune A ' , universale D , o n m i u m add. C I , significans add. A V 4 horrti num] homi nem A V ' Comp., est add. A ' C , et add. B D I K 8 2 - 8 3 gemitus] i nfi rm orum add. A ' , a d d . m g . C a m p . 1 1 84-85 sicut.... vocalibus om. B K 8 6 - 8 7 ex pri mi t Av ic erma] patet per Av i c ennam C I 8 7 Di c o om. C K JI ergo om. C [ K 8 8 secundum om. C I 8 9 i n om. CE e t Qm. A B V 4 9 0 C , ssi miel i ter q u i t u 9r ]1 opi nad] e x natura rei add. C 9 4 Qu o d ] E t I V ', E x C consimiliter I Comp. 96 praedicari] de multis add. B C 9 7 v el ] solum add. A ' 9 8 non om. A 1 0 0 eni m] autem A D K 1 0 0 - 0 1 sequeretur quod om. K propositione add. D
1 0 1 substantiis] singtdaribus v el add. A e t ] de aliqua
1 0 2 consequens] esset concedendum quod add. D K ' esset] est B, eri t C I JI A n -
glia] Norv egi a A '
9 Ut dictum est supra, cap. 12. i t ) Hoc d ixit ipsemet Ockham, supra, cap. 12, in fine. 1 1 Aviceima, Metaph., y , c. 1 (ed. cit., E 86va).
54
P
A
R
S
I CAP. 16
kan, propositio non est risi in mente vel in voce vel in scripto; igitur partes eius non sunt nisi in mente vel in voce vel in scripto; hu- los iusmodi autem non sunt substantiae particulares Constat igitur quod nulla propositio ex substantiis componi potest. Componitur autem propositio ex uráversalibus, universalia igitur non sunt substantiae ullo modo.
[CAP. 16. DE OPINIONECIRCAESSELINIVERSALIS:QUOMODO HABETESSEEXTRA ANINLAII?CONTRA SCOTLIM] Quamvis multis sit perspicuurn quod universale non sit aliqua substantia extra animam exsistens in individuis, distincta realter ab eis, videtur unten a l i q u i b u s q u o d universale est aliquo modo extra 5 animan' in individuis, non quidem distinctum realiter ab eis, sed tantum distinctutn formaliter ab eisdem 1. Unde dicunt quod in Sorte est natura humana, quae contrahitur ad Sortem per mara differentiam individualem, quae ab illa natura non distinguitur realiter sed formaliter. Unde non sunt duae res, una tamen non est formaliter alla. Sed ista opinio ormino improbabilis videtur miEi. Primo, quia in creaturis numquam potest esse aliqua distinctio quAlisamique extra animam nisi ubi res distinctae sunt; si igitur inter istam naturam et istam differentiam sit qualiscurnque distinctio, oportet quod sint res realiter distinctae. Assumptum probo per forrnarn syllogisticam sic: ista natura non est is distincta formaliter ab ista natura; haec differentia individualis est distincta formaliter ab hac natura; igitur haec differentia individunlis non esthaec natura. kan, eadem res non est cornmunis et propria; sed secundum e o s 106 Constar] restat C I 1 0 7 subst.] particularibus add. K 1 0 8 ul l o] nullo BI CAP. 16. - 3 sitt] est AIC IV tiam] naturam 4 7 D iK n 9] natura] differentia Camp. 1 1 impmb.1 irrationalis CI, impossibilis rt add. ut V ' ,eabsurda o d es e improbabilis m Comp. 1 5 sic] etiam per syllogismum expositorium sic add. C 15-16 ista— a dista] dh a .e c Comp. 1 7 haec] ista A' C D IK 1 9 Item] Amplits CI B , CAP. Scoti de conceptu universali, de natura communi et de o r16. -n1 Doctrinam n i principio individuationis vide praesertim in Opere Oxon., II, d. 3, qq. 1-6 (ed. Wadd d quam, multo diffusius quam hic, impugnavit Ockham in Scripto ding,aVI, 334-421), . in I Sent., d. 2, g. 6 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 160-224); hoc capitulum recital I atque8reprobat Pseudo Richardus de Campsall in sua Logica contra Ockham, cuius partem edidit E. A. Synan, "The Universal and Supposition in a a huc spectantem d Logica ] Attributed to Richard o f Campsall", Nine Mediaeval Thinkers (Pontifical i s Institute o f pMediaeval Studies. Studies and Texts 1), Toronto 1955, 183-232. u m a d d .
DE UNDTERSALIBUS
5
5
2 0 tur nullum universale et differentia individualis sunt eadem res. d Item, eidem rei creatae non possunt convenire opposita; commune i autem et proprium sunt opposita; ergo eadem res non est communis f et propria. Quod tamen sequeretur si differentia individualis et natura 2 f5communis essent eadem res. Item, si natura communis esset eadem realiter cum differentia e r i g i t u r t o t essentrealiternaturaecommunesq u o tsuntdiffee rentiae individuales, et per consequens nullum eorurn esset commune, n sed quodlibet esset proprium 2 differentiae cui est eadem realiter. t0 I t e m , quaelibet res se ipsa vel per aliquid sibi intrinsecurn distinguitur 3 i aquocumque distinguitur; sed alia est humanitas Sortis et alia Platonis; a igitur se ipsis distinguuntur; non igitur per differentias additas. i Item, secundum sententiam A r i s t o t e l i s a quaecumque d i fn ferunt specie, differunt numero; sed natura hominis et natura asini se d5ipsis distinguuntur specie, ergo se ipsis distinguuntur numero; ergo se 3 i ipsa quaelibet illarum est una numero. v Item, illud quod per nullam potentiam potest competere pluribus, i per nullam potentiam est praedicabile de pluribus; sed taus natura, si d sit eadem realiter cum differentia individn2li, per nullam potentiam u0potest convenire pluribus, quia nullo modo potest competere alteri 4 a individuo; ergo per nallam potentiam potest esse praedicabile de plul ribus, et per consequens per nullam potentiam potest esse universale. i Item, accipio illam differentiam individualem e t nataram quam s contrahit et quaero: aut inter ea est maior distinctio quam inter duo e5individua aut minor. Non maior, quia non differunt realiter, individua 4 s autem differunt realiter. Nec minor, quia tunc essent eiusdem rationis, t p 20 universale... c o m m u n e ] natura... commtmis y ' , i g i tu r clifferentia individualis n o n es t c o m r munis A 2 2 Item] Aciltuc I 2 3 autem om. C I 2 4 si] propri a add. I 2 5 res] realiter add. C o 28 nullum... c ommune ita codd. Comp. e o m m om. C I 2 9 quodlibet] quidlibet A l D V 4 eorum add. A ' p r o p r i u m ] propri a A , sicut add. C d i ffe re n ti a e l individuali add. I !, real i ter] f o rp A, , q u a e l i b e t maliter Gem., otn. K 3 0 I t e m ] Ampl i as C I a l i q u i d ] al i quod A A r 31 1 et om. A ' D , al i al om. C I 3 2 dis tinguuntur] v el per aliquid sibi intrinsecum add. K 3 5 distinE , tur]a dli ffe i num td B 3V 8 ' Si] c, uro C I a 4 l 0 iconvenire] u d c ompetere C I c o m p e t e r e ] c onv eni re i 0guuri o d i . K A l D 4 1 praedicabile] praedicabilis D 4 3 heni l Ampl i as C I 4 4 aut] utrurn C I e s t ] sit C I a 45 realiter] duo add. A ' 4 5 - 4 6 individua... realiter om. D K , 2Ita (etiam Pseudo Campsall, art. cit., p. 191) pro: ì ù lh earum esset comu munis, sed quaelibet esset propria. 3 Cf. Aristot., Metaph., V, c. 9; X, c. 3, t.12 n (1018a 12-15; 10541, 27 - 1055a 2). i v e
56
P
A
R
S
I CA P . 1 6
sicut duo individua sunt eiusdem rationis, et per consequens si unum est de se unurn numero et reliquurn erit de se unum numero. Item, quaero: aut natura est differentia individualis aut non. Si sic, arguo syllogistice sic: haec differentia individunlis est propria et non so communis; haec differentia individualis est natura; ergo natura est propria et non communis. Quod est intentum. Sirniliter arguo syllogistice sic: haec differentia individualis non est distincta formaliter a differentia h a e c differentiaindivichinlisestnatura;ergonaturanonest distincta formaliter a differentia individual — Si autem detur quod 55 haec differentia indivilinlis non est natura, habetur intentum, nam sequitur: differentia individualis non est natura, ergo differentia individualis non est realiter natura; quia ex opposito consequentis sequitur oppositurn antecedentis, sic arguendo: differentia individualis est realiter natura; ergo differentia individualis est natura. Consequentia patet, 60 quia a determinabili, sumpto cum determinatione non distrahente nec diminuente, ad determinabile per se sumptum est bona consequentia. 'Realiter' autem non est determinatio distrahens nec dirninuens. Igitur sequitur: differentia individualis est realiter natura, ergo differentia indi65 vidonlis est natura. Dicendum est igitur quod in creaturis nulla est taus distinctio formalis, sed quaecumque in creaturis sunt distincta, realiter sunt distincta, et sunt res distinctae si utrumque illorum sit vera res. linde sicut in creaturis tales modi arguendi numquam negari debent l o c est a, hoc est b, ergo b est a', nec tales l o c non est a, hoc est b, igitur b non est 70 a', ita numquam debet negari in creaturis quin quandocumque contradictoria verificantur de aliquibus, illa sunt distincta, nisi aliqua determinatio vel aliquod syncategorema sit causa taus verificationis; quod in proposito poni non debet. Et ideo debemus dicere cum p h i l o s op his quod in substantia particulari nihil est substantiale penitus nisi 75 forma particularis et materia particuhris vel aliquid compositum ex talibus. Et ideo non est imaginandum quod in Sorte sit hunianitas vel 47 sicut... raticuais orn. (l i ont) B V ' add. V ' e r i t ] est A 'I , om. B C
4 9
4 8
s e'] e t realiter add. A u n u m i ] i n add. A l e t ] realiter
Itern] Praeterea C I a u t natura mg. C1 : n o n ] est differentia
individualis add. B V ' Comp. 5 0 - 5 3 est... individualis trp. p. indiv iduali ( l i . 55) A V '
5 2
Quod
est i ntenmrn om. A D N , 56-57 sequitur] hace add. D 58 consequentis om. D K 5 9 antecedentis om. D K s i c arguendo] 'quia , 1(nani K ) s equi tur D K 6 1 qui a] per hanc regul am D K d i s t ra h e n t e ] destruente C V ' Comp. s y l l o g i s t i c 63 n o n ] nec B D V ' d i s tra h e n s ] destruens C Comp. n e c ] v ere add. C 6 4 - 6 5 s equitur... natura] e etc. K 7 . 0 a o m . D h o e ' l non add. A A ' 7 1 i n creaturis om. A V ' 7 2 aliquibus] quod o Dm C DK add. I 7 V4 dicere] ponere A ' D , om. K 7 4 - 7 5 philosophis] Philosopho C I 7 5 substancia'le] substantia C I 7 6 e t] v el C I K 5 5 a u t e
DE UNIVERSAL-1BM
5
7
natura humana distincta a Sorte quocurnque modo, cui addatur una differentia individn2lis ,bile substantiale exsistens in Sorte vel est materia particularis vel forma c o n t r avel particularis h aliquid e n compositum ex his. E t ideo onmis essentia et squidditas et quidquid est substantiae, si sit realiter extra animam, vel est i l l aet absolute simpliciter m materia vel forma vel compositurn ex his, vel nsubstantia a t immaterialis u r abstracta, secundum doctrinara P e r i p a t e85 tai c omr u m , . s e d q u[CAP.i17. DE SOLUTIONEDUISIORUM QUAE MOVERI POSSUNT d q u CONTRAPRAEDICTA] i d Et quoniam i m a solutio dubiorum est veritatis manifestado, ideo contra praedicta g i aliquae n obiectiones sunt ponendae, ut solvanmr. Multis enim non parvae auctoritatis viris videtur quod universale sit aliquo modo a extra animan' e t de essentia substantiarum particularium. A d quod probandum nonnullas rationes et auctoritates adducunt. Unde dicunt 1 quod guando aliqua realiter conveniunt et realiter differunt, per alud conveniunt et per aliud differunt. Sortes autem et 10 Plato conveniunt realiter et realiter differunt; igitur distinctis conveniunt et differunt; sed conveniunt in humanitate et etiam in materia et forma; igitur includunt aliqua praeter ista, quibus distinguuntur. lila vocant differentias individuales. Item, plus conveniunt Sortes et Plato quam Sortes et asinus; igitur 15 in aliquo conveniunt Sortes et Plato in quo non conveniunt Sortes et asinus; sed non conveniunt in aliquo uno numeraliter; igitur illud in quo conveniunt non est unum numero; igimr est aliquid corranune. 79 individualis om. D K 8 1 - 8 3 Et... his mg. B C 84 immaterialis] vel add. B
8 2
quidquid est] quod qui d D I
CAP. 17. - 3 Et] sed BI 4 sunt... solventur] solvendae ponentur A' BD K, s. p. quae suo loco solventur C„ s. p. et solvendae I eni m ] autem C1 6 et] sit add. CI essentia] primarum add. I subst. part.] singularium, praedicabile de eis C A d quod] et ad hoc C 7 normullas] nullas K e t ] etiam C 8 Unde dicunt] Primo igitur arguitur sic I 9 aliud... aliud] aliquid... aliquid C 9 - 1 0 Sortes... differtmt om. (hom.) D K 1 0 et] etiam add. A 1 0 - 1 1 conveniunt'... differunt om. AV 4 scilicet ma] 1 1 Petms f oet Martinus r add. K 1 2 aliqua... isu] aliquid aliud vel alia A qui bus ] realiter adj. I ' di st.] et add. A' C K v oc ant ] vocantur AC V 414-16 annua... asinus] angelus... angelus AV ,4 i pest non 1 s 5unurn i - a 1numero d 6 d . C 1 I 7 aliquid] aliquod a l i u d C 1n u m 3 e r a l i t e r ] Cf.t Scotus, 1, d. 2, p. 2, qq. 1 : 4 , ds i CAP. f f e e17.r -e1d n i a s Ordinatio, ] dII, i 354s.). i - l f f l e r u e nd t i a e A i h , C 3 n9 8V ( e d . 4q V a u t i c ao n a , c o n v e n
58
PARS r CAP . 1 7
Itern, X Metaphysicae 2 : I n omniurn o m naliorum i est mensura quae sunt in illo genere. Sed nullurn sing e n e r e guiare est mensura otrmium aliorum, quia non omnium individuorum 2 e speciei; s t eiusdem 0 igitur est aliquid praeter individuum. u n u Item, omne superius est de essentia inferioris, igitur universale est m de essentia substantiae; sed non-substantia non est de essentia substanp r i tiae; igitur aliquod universale est substantia. m u m Item, si nullum universale esset substantia, igitur omnia universalia 25 q u essent accidentia, et per consequens otrmia praedicamenta essent accio d
dentia, et ita praedicarnentum substantiae esset accidens, et per consequens aliquod accidens esset per se superius ad substantiam. Immo sequeretur quod idem esset superius ad se, quia illa universalia non possent poni nisi in genere qnnlitatis si sint accidentia, et per consequens 30 p r esset commune ad hoc universale quod est praedicamentum qualitatis. a Aliae rationes et auctoritates innumerae adducuntur pro ista opie nione, quas causa brevitatis omitto ad praesens, dicturus de eis in diversis locis i n fe ri u s 2 d .i Et ad istas responde°. Ad p r i m u m ' concedo quod Sortes et 3 c Plato realiter conveniunt et realiter differunt, quia realiter conveniunt 5 a specifice et realiter differunt numeraliter. Et per idem conveniunt spem cifice et differunt numeraliter, sicut a l i t 5 habent dicere quod dife ferentia individualis per idem convenit realiter cum natura et differt 40 formaliter. n t Et s i d i c a s quod idem non est causa convenientiae et diffeu rentiae, d i c e n d u m quod vemm est quod idem non est causa conm venientiae et differentiae oppositae i i i convenientiae, quo modo non est T proposito, nam inter convenientiam specificam et differentiam nume- 45 in i ralem nulla est penitus oppositio. Concedendum est igitur quod Sortes n idem convenit specifice cum Platone et differt numeraliter ab eodern. per l 18 k a n ] Ampl i us C , Ul teri us I 1 9 om ni um om. B D a l i o ru m ] i l l orum A C V inere om.4 BqDuI Ka e2 . 2. . heni gl Adbuc e - es s enti a] natura sui C 2 3 substantiae'] Sortis A , singularis CI B, particularis add. A ' n o n ' ] nulla I, om. C n o n ' om. I 2 4 e-51 i n plus quam add. A , add. mg. B , tadd. sed del. V ' s ubs tanti al q u o d est c ontra praedicta add. D K , i g i t u r etc . add. A V ' 2 5 Ite ro ] Amplius C I 2 5 - 2 6 i gi tur... accidential onme universale esset accidens A ' D 3 0 si s i nt] si essent a CI, ex quo stmt K 3 4 quasl ego add. I d i c t u r u s ] tamen add. A ' 3 6 E t om. C D I ' istasl p ri tmum i s torum CI, rationes add. B 3 8 specifice] specie A V ' , i n specie B 3 8 - 3 9 specifice] s pecie i B 4 0 - 4 1 per... formal i ter] e t natura per ipsos c onv eniunt real i ter Hect n o n formal i ter et i n Mis convenitmt et di fferunt A 4 5 differentiaml individualem vel add. B 4 6 nul l a] n o n C I s e 2Aristot., Metaph., X, c. 1, t. 3 (1052b 31-32). 8 Cf. Pan H, c. 2. 4 Supra, un. 8-13. S c i l i c e t Scotistac. s s e
DE UNFTERSALIBUS
5
9
S e c u n d u m etiam argumentum 6 non movet: non enim sequitur Sortes et Plato plus conveniunt quam Sortes et asinus, igitur in aliquo soplus conveniunt', sed sufficit quod se ipsis plus conveniant. Unde dico quod Sortes per animam suarn intellectivam plus convenit cum Platone quam cum asino, et se toto plus convenit cum Platone quam curn asino. Unde de virtute sermonis non debet concedi quod Sortes et Plato conveniunt in aliquo quod est de essentia eorum, sed debet concedi quod 55conveniunt aliquibus, quia formis suis et se ipsis; quamvis si per contradictionem esset una natura in illis, convenirent in illa, sicut si - per contradictionem - Deus esset fatuus, male regeret mundum. Ad a l i u d 7 dicendum est quod quamvis unurn individuum non sit mensura onmium individuomm eiusdem generis vel eiusdem speciei 60specialissimae, idem tamen individuum potest esse mensura individuorum alterius generis vel individuorum multomrn eiusdem speciei, et hoc sufficit pro intentione A r i s t o t e l i s. Ad aliud 8 dicendum est quod loquendo de vi vocis et secundum proprietatem sermonis concedi debet quod nullum universale est de 65essentia cuiuscumque substantiae. Omne enim universale est intentio animae vel aliquod signum voluntarie institutum; nullum autem tale est de essentia substantiae T e t universale aliquod i d e o est de essentia substantiae cuiuscumque, sed magis n u lloquendo proprie l u mdebet dici quod universale exprimit vel explicat nag e substantiae, turam n u hoc s est naturam quae est substantia. Et hoc est quod , dicit C o m m e n t a t o r, V I I Metaphysicae 9 ,n « aliquod quod qe u oillorum dc quae dicuntur universalia sit substantia alicuius rei, ia mdeclarent etsi pl o issubstantias s qi b i rerum l e ». Unde omnes auctoritates quae sonant universalia esse de essentia substantiarum vel esse in substantiis vel esse u e as t s p e c 49-52 asinus... a s i r i o ] angelus.. angelo... angelo A V i52 et...4 aseino' s 5 om. 0 (hom.)s B I e 5 d3 Plato] s unonf add. fi B ,cplus i add. t ] K 5 5 - 5 7 quamvis... m undum cm. A nA ' DseK V u nf fie i c mi t 4 vel mai , et sequitur : Item, alia littera addit l i c et non omni um'. Philosophus eni m vel pri nDorum add. A 'K ccipaliter 5 8 v el solum l oqui tur de illis quae s unt eiusdem speciei, sicut patet per exempla sua i bi et de illis n o quae l i aban individua quorum aliqua sunt maiora aliqua mi nora. E t v u l t q u o d al i qui d mi nus aliis s i t n cmensura al i orum, n o n tornen omni um i ndi v i duorum fi lias speciei, sed tantum i l l orum quae non s unt ita parv a add. sed del, per va-cat et notat i n mg. I s u l i ttera secundum aliquos vacar A ' 6 1 speciei] m . puta si species habeat gradus poteri t esse mensura i l l orum i ndi v i duorurn quae habent poti orts graduo K add. K 6 3 A d aliud] A l i ud etiam non procedit C 6 5 Om n e eni m] quia omne D K 6 6 autem 5 cm. A V ' 6 7 substantiae] cuiuscumque add. D K 6 7 - 6 8 nec l ... universale cm. D K 7 1 M e 9 otapir.] c omm. 12 add. C 7 2 i l l orum] eorum C I d i c u n t u r l s unt A V 4 7 4 v e l l ] e t m C nA Supra, un. 14-17. 7 Supra, un. 18-21. 8 Supra, un. 22-24. 9 Averi roes, u m ] a l i o
In Arista. Metaph., VII, t. 45 (ed. Iuntina, VIII, f. 93ra). 7
60
P
A
R
S
I CAP . 1 7
partes substantiarum, debent sic intelligi quod auctores non intendunt nisi quod tala universalia declarant, exprimunt, explicant, important et significant substantias rerum. Et s i d i c a s : nomina communia, puta tala 'homo', 'animal' et huiusmodi, significant aliquas res substantiales et non significmt substantias singulares, quia tunc 'homo' significaret ornnes hornines, quod 80 videtur falsum, igitur talla nomina significant aliquas substantias praeter substantias singulares: D i c e n d u m est quod talia nomina significant praecise res singulares. Unde hoc nomen 'homo' nullam rem significat nisi illam quae est homo singularis, e t ideo numquam supponit pro substantia nisi 55 guando supponit p r o homine particulari. E t ideo concedendum est quod hoc nomen 'homo' aeque primo significat omnes homines particulares, nec tamen propter hoc sequitur quod hoc nomen 'homo' sia vox aequivoca, et hoc quia quamvis significet plura aeque primo, tamen unica impositione significat illa et subordinatur in significando illa plura 90 tantum uni conceptui et non pluribus, propter quod univoce praedicatur de eis. Ad u l t i m u m " habent dicere illi qui ponunt intentiones animae esse qualitates mentis, quod ornnia universalia sunt accidentia. Non tamen omnia wfiversalia sunt signa accidentium, sed aliqua sunt signa 95 substantiarum tantum e t illa quae sunt tantum signa substantiarum constituunt praedicamentum substantiae, alia constituunt alia praedicamenta. Concedendurn est igitur quod praedicamentum substantiae est accidens, quamvis declaret substantias et non accidentia. Et ideo concedendum est quod aliquod accidens, illud scilicet quod est signum tan- lo° tum substantiarum, est per se superius ad substantiam. Nec est hoc magis inconveniens quam dicere quod aliqua vox est nomen multarurn substantiarmn. 75-76 auctores... nisi] auctoritates i ntel l i gunt I. om. C K 7 6 explicant om. B C I 7 7 e t s i gnificant om . C I 7 8 di c as ] di c atur A C K V 4 aliquas] alias E V 79 ,4 c o n t r a a d d . non arld. s.lin. I 8 4 i l l am] re m I , re m ode. A K 8 7 - 8 8 parti c .] singulares K 8 8 nec ] n o n C q u o d , o mI . , A i t ] est BE.11/ a A 'I ' l d d . C 4 CI ir 8 m i m9ae Qm. A K 9 4 esse om. rK 9 5 universalial v el accidentia add. C 9 7 a l a i ] autem u n i sK i g n i fi h c ] (quod tc ao n quae versalia a l D ) sunt i signa a (significant K ) accidentium (accidentia K ) add. A ' D K 9 7 - 9 8 praet ] io d e mo . A K 1 0 0 scilicet] accidens add. A I D , es t] unum add. C I 1 0 1 ad a dicamenta] l i accidentium q add. a dI A u b ta] da d ssuas C CI I su substandas . a d C d . 9 Supra, un. 25-32. Ponentes intentiones animae esse qualitates mentis vide A 0 ,supra, cap. 12, nota 6. p l o u r m a . o C m
DE DNIV E RS A MIDS
61
Sed n u m q u i d idem est supeHus ad se ipsum? P o te s t d i c i 105quod non, quia ad hoc quod aliquid sit superius ad aliud requiritur distinctio inter illa. Et ideo potest dici quod non omnia universalia sunt per se inferiora ad hoc commune 'guainas', quamvis omnia Imiversalia sint qualitates, quia hoc commune 'guainas' est cpulitas, non tamen est inferius ad illud sed est ipsurnmet. no E t s i d i c a tu r: idem non praedicatur de diversis praedicamentis, igit ud u m est quod sive idem praedicetur de diversis praedicamentis guando rstant significative sive non, tamen guando illa praedicarnenta stant et qsupponunt non significative non est inconveniens idem praedicari de iis diversis u ' praedicamentis. Linde si in ista 'substantia est qualitas' subiecA turn stet materialiter vel simpliciter pro intentione, ipsa est vera. E t t eodem modo ista est vera 'quantitas est qualitas', si 'quantitas' non astet s i g n i sSicut fi istae duae 'substantia est vox', 'quantitas est vox' verae sunt si 120subiecta nc a t i v esupponant : materialiter et non significative. oe Et t s i d i c a s : qualitas spiritualis est in plus quam quodcumque ni t a praedicamentum, eo quod praedicatur de pluribus, nam praedicatur de eomnibus i d praedicamentis, e t nullum praedicamentum praedicatur de somnibus e m praedicamentis: 125 tp D r i ac e n d u m e st quod guainas spiritualis non praedicatur de corrmibus e d i praedicamentis s i g n i osurnptis, fic a t et propter hoc non sequitur quod sit in plus quam quodcumque m praedicamentum. cu a tri v e Nam superioritas et inferioritas inter aliqua sumitur m sd hoc ex u mquod p t ui ns= ,significative sumptum praedicatur de pluribus quam no aliud use significative e d sumptum. linde ista est dificultas talis qualis est de isto nomine 'dictio', ntd a i n t u nam m hoc nomen est unum contentum sub nonam 'dictio' est nomen, et non omne nomen est imine, v p r hoc nomen o se nomen hoc ri 'dictio'. g nE t tamen i hoc nomen 'dictio' est quodar=odo asuperius s i ad orrmia nomina et ad hoc nomen 'nomen', nam omne no135men est dictio, sed non onmis dictio est nomen. ds dp r 104 i d e m ] ni hi l K 1 0 5 aliudl aliquid B D I re q u i ri t u r] quod sit add. C 1 0 8 s i ta] v ere iadd. a A ' Ke q u a l i t a s l ] quod est qualitas C , orn. B I 1 1 0 di c aturl q u o d add. C D K ;: praedi c am.] vguando d istat significative add. CI 1 1 1 praedic.1 cuius c ontrari um dic tum est add. A ' D K 1 1 2 i dem] universale B 1 1 3 stant] stat C 1 1 5 - 1 6 subieeturn s tet] substantia V ' 1 1 7 quantitasl] quaec C a1 1 9 duae s.lin. A ' , om. B CI 1 2 0 subiectal istae CI, substantia A 1 2 1 dicas] quod libas add. C I q u o d c . ] al i ud add. A ' 1 2 2 nam] quia B C 1 2 3 nul l um ] al i ud C I 1 2 6 - 2 7 pro... rsumptis] m e sumptis p ro signis B D 1 3 0 talis orn. A B E V sn C1 K t3u n t1e n ] nomen 4 add. i s add. t oB 11]s ub] hoc add. C I 1 3 2 nani ] qui a D K 1 3 3 quodammodo] h o A B Vc A l K quociam a s Li 4 ,n p . q uoi i d mc e t n i ] o d C r
62
P
A
R
S
I CA P . 1 8
Et ita videtur quod idem respectu eiusdem est superius et inferius. Quod potest solvi dicendo quod argurnentum concluderet si in omnibus propositionibus quibus probatur conclusio termini supponerent uniformiter. Nunc autem aliter est in proposito. Si tamen hoc vocetur 'inferius' de quo aliquo modo supponente praedicatur aliud et de pluribus,140 quamvis illud si aliter supponeret non praedicaretur de eo universaliter sumpto, potest concedi quod idem respectu eiusdem est superius et inferius, sed tunc 'superius' e t 'inferius' non sunt opposita sed disparata.
[CAP. 18. DE QUINQUE UNIVERSALIBUS ET EORLIM SUFFICIE,NTIA]
Ostenso quid est universale, videndum est quot ponuntur species universalium 1. Ponuntur autem quinque universalia, quorum sufficientia et numerus potest sic accipi. Omne universale est de multis praedicabile: aut igitur praedicatur in quid de multis aut non in quid. Si in quid, ita quod convenienter per illud contingit respondere ad quaestionem factam per quid de aliquo, hoc contingit dupliciter. Quia aut illa multa de quibus praedicatur sunt omnia similia, ita quod omnia essentialiter conveniunt, nisi forte u n = componatur ex pluribus acque similibus, et sic est species specialissima. Aut non ornnia de quibus praedicatur praedicto modo conveniunt, sed contingit reperire aliqua duo quae simpliciter secundum se tota et secundum suas partes, si habeant partes, sunt sicut est de 'animali'. Nam 'animal' praedicatur de homine et asino, et maior est similitud° substantialis inter duos hollarles quam inter hominem et asinum. Similiter est de 'colore' respectu albedinis et nigredinis, nam nec haec nigredo nec aliqua pars huius nigredinis tanturn convenit cum hac albedine vel aliqua parte huius albedinis quantum una albedo convenit cum alia, et propter hoc intentio praedicabilis de albe137 omrdbus ] talibus C I
1 3 8 propos .] i n adj . A ' , add. s . fi n. V ' !I probatur] praedic atur
A 'B E I, praedic antur V ' , om. A i, conclusio] communes A B E V ', tales F Gern. 1 4 0 et] etiam add. K 141 universaliter] uni form i ter A E I, uni -ter B , u - r A l V 4 1 4 3 o p p o s i t a ] CAP. 18. - 3 est] sit A . A l e p o n u n t u r ] s tmt A A ' 4 quorum om. A V ' 9 omrti al l omnes c o n t r a r i a A, onmi no C D I K I s i m i a._ omni a9 similes... OMIleS A L essent.] aequaliter A ' D I 9 - 1 0 convenitmt] ( m g . ) unicuique adj . A B 1 18 quantum] guara I V ' 1 9 al bedo] rti gredo C D K DK 1 3 s i C. . . 18. . - 1 De quinque miversalibus seu de praedicabilibus cf. Guillelmus de pOckham, a r Expositio t i n librurn Porphyrii De praedicabilibus (ed. E . A . Moody). e s o m . A
10
15
DB UNIVIIRSALIBUS
6
3
20dine et nigredine non est species specinlissima sed genus. Sed albedo est species specialissima respectu albedinum, quia quamvis aliquando una albedo plus conveniat curn una albedine quam cum alia, sicut duae albedines acque intensae plus convenire videntur quatn albedo intensa et remissa, tamen semper altera illarurn albedinurn tantum convenit cum 25aliqua parte alterius quantum quaecumque duae albedines conveniunt inter se. Et propter hoc 'albedo' est species specialissirna et non genus respectu albedinum. Verumtamen sciendum est quod tam genus quam species dupliciter accipitur, scilicet large et stricte. Stricte autem vocatur genus illud per 30quod convenienter respondetur ad quaestionem factam per 'quid' de aliqua re per pronomen demonstrans illam rem2. Sicut si quaeratur 'quid est hoc', demonstrando Sortem, convenienter respondetur dicendo quod est animal vel homo et sic de aliis generibus. Et consimiliter est de specie. Large autem dicitur genus vel species omne illud per quod conve35nienter respondetur ad quaestionem factam per 'quid est' per nomen connotativarn, quod non est mere absolutum. Sicut si quaeratur 'quid est album', convenienter respondetur quod est coloramm. E t tamen si quaereres quaestionem 'quid est' per pronomen demonstrativum, numquam contingit convenienter respondere per 'coloraturn'. Quidquid 40enim demonstrares per hoc pronomen choc', sic quaerendo 'quid es l hoc', numquam convenienter respondebis quod est colorarum. Quia sic quaerendo vel demonstras subiectum albedinis, et tunc manifestum est quod non convenienter respondes; vel demonstras albedinem, et manifestum est quod non convenienter respondes per 'coloratum', nam albedo 45non est colorata; vel demonstras unum aggregatum, et manifestum est quod non convenienter respondes, quia illud aggregatum non est coloratum, sicut i n f e r i u s ostendetur 3 ve l demonstras illurn terminurn, et manifestum est quod ille terminus non est coloratus. Patet igimr quod 21 al bedi num] albedinis A , al i quando om. C I curnque] quantti mc umque B C q u a e c u m q u e om. I
2 2 2 9
una] a l a A '
2 5
quantum quae-
genus ] e t eti am species onmes add. K
31 re ] a u t add. B 3 2 q u o d ] h o c cuid. A ' C D 3 3 v e!] et D K 1, generibus ] e t speciebus add. A A 'K V 4 stionem] i nterrogati onem C f a c t a m om. D K J, per om. A D K 3 6 non om. D 3 8 quaestionem E t om. A CE 3 8 - 3 9 numquam] numqui d D 3 9 c ontingit om. B C I res ponc l ere] responde(bi 1)mr c o B CI 4 0 demons t.] demonstres A L D I s i c om. A K V ' 4 1 hoc ] al bura I, quod add. B re s p . ] n s respondetur CI, responderes K 4 3 - 4 4 ve!... respondes mg. C, om. (hom.) I 4 4 p e r] q u o d es t C i e c ol orata] c ol orauma I I e t ] s i mi l i ter add. A ' 4 7 i l l u m ] u n u m A 45 t s i Quaestio fit per pronomen, non responsio. Cf. lin. 38 et 52. 8 Cf. infra, m i l i 20. cap. t e r C I
64
P
A
R
S
I CA P . 1 8
ad talem quaestionem 'quid est album' convenienter respondetur per 'coloratum', et propter hoc 'coloratum' potest dici genus, large smnendo so genus. Quia tamen per 'coloratum' non convenienter respondetur ad quaestionem 'quid est' factam per pronomen demonstrativum, ideo non est genus, stricte sumendo hoc vocabulum ‘genus'. Et eodem modo, proportionaliter, est de specie. Et est ista distinctio necessaria, quia sine ea non possunt salvari 55 multae auctoritates A ri s t o t e l i s e t aliorum a uc t o r u m quin repugnent; sed per eam exponendae sunt, quia multae regulae guntur de genere et specie primo modo dictis, quae non intelliguntur de aliis, sicut in processu patebit. Si autem non praedicatur tale praedicabile in quid, vel hoc est quia 60 exprirnit partem rei unam et non aliam, nihil extrinseann exprimendo, et sic est differentia. Sicut 'rationale', si sit differentia hominis, exprimit partem hominis, scilicet formam et non materiam. Vel exprimit sive irnportat aliquid quod non est pars rei, et ttmc vel praedicatur contingenter vel necessario: si contingenter, sic vocatur accidens, si necessario, 65 sic vocatur proprium. Verumtatnen sciendum est quod aliquando illud extrinsecum importatum potest esse una propositio sine cuius ventate [non] potest esse exsistere vere praedicari de aliquo, sicut secundum p o nen tes quantitatem non esse aliam rem a Substantia et quAlitate h o c nomen 'quan-713 titas' importat istam propositionem esse veram, si formetur, guando praedicatur de aliquo 'hoc habet partem distantem a parte'. Est etiam sciendum quod secundum multas o p i n i o n e s idem potest esse genus large accipiendo hoc nomen 'genus' respectu aliquorum, et proprium vel accidens respectu aliorum. Sicut quantitas respectu aliquorurn est genus, puta respectu corporis, lineae, superficiei et huiusmodi, et tamen secundum opinionem quae ponit quantitatem non esse aliam rem a substantia et qiulitate respectu substantiae et qtulitatis est
49 p e r cm. A C 5 0 - 5 1 Urge— gemu om. B C I 5 1 c onv . rei pondetur] c onti ngi t res pondere A ' B C D 5 2 fac tam p e r t rp • p . quaestionem B K 11 p e r] e t B 5 3 v oc abul um] n o men C I 6 3 formarla._ materiam] animarn intellectivam quae est forma et n o n materi am K 11 sive] simul A, seu B, et D K 6 8 [non] E Geni., om. A A ' B C D I K V 4 7istos3 add. C, e istos t i vela adj. m I ] 7 5 al i orum] al i quorum B C 7 6 al i quorum] al i arum quantitadum] a u t e m A ' C I tum C s e c t m . add. A , cm. B , p u t a ] 4 Cf. infra, cap. 44. s c i l i c e t
DE UNIVERSAL/BUS
65
accidens vel proprium. Sed hoc est impossibile de genere, stricte susomendo hoc nomen ‘genus'. Et hoc idem dicendum est de specie. Et s i d i c a s: ens est universale, et similiter unum, et tamen non est genus: Siiniliter hoc commune 'universale' est universale, et tamen non estgenus nec species: 85 A d p r i m u m istorum p o t e s t d i c i quod illa est divisio universalium quae non praedicantur de omnibus, 'ens' autem praedicatur de omnibus 5 . Daccidens esse e vel proprium. u nAdos e c u n d u m potest dici quod hoc commune 'universale' est 90genus, a u ett ideo genus praedicatur de specie, non pro se sed pro specie. e m e s t [CAP. 19. DE INDIVIDUO QUOD CONTINETUR SUB QUOLIBET a l UNIVERSALI i a ] r His a praemissis de universali dicendum est de quinque universalibus in Primo tamen dicendum est de individuo, quod continemr t speciali. i 5sub universali. o quolibet , q 79 est imposs.] esse possibile A ' B D g e n e r e ] substantiae add. I 8 0 genus ] es t impossibile add. A I B D I 8 1 est] unum add. B 8 2 genus] nec species add. C 8 3 c ommune] nomen B I, u quod est add. C u n i v e rs a l e '] universale eni m add. CI e t ta m e n ] i t a tamen q u o d C 84 nec ] i neque A CE I 8 5 is torum om. D K 8 7 autem Qm. CI 9 0 genus a o mCAP. 1 . A C 19. - 4 P ri mo Li men] E t p ri m o D K , di c endum] considerandum C , orn. K ' 1 51Hic 1codex NI (Neapoli, Bibl. Nat. VIII. E. 98) acklit: "Nota quod ideo non potest ens comprehendi sub isto 'universal' quia non est genus. Tamen si 1 1 . ratio generis praecise consistat in 'praedicari de pluribus specie differentibus et in 1 1 1 eo quod quid est' e t ens praedicetur in quid de his de quibus praedicatur, 1 secundum A r i s t o t e l e m, I V Metaphysicae, et praedicatur de pluribus diffe'rentibus specie, quia d e omnibus, difficile est negare quin cris sit genus. E t quia intellectus qui movetur ex istis praecise ad eandem intentionem generis circa p intentiones primas debet conformiter enti eandem intentionem attribuere, praesero tim cum secundum omnes theologos moderni temporis, seu potius philosophantes, t ens sit commune univocum enti primo et ceteris entibus omnibus, et ideo enti e convenit unus conceptus in mente. Nec obstat philosophia quae ciamat quod ens s sit univocum omnibus praedicamentis, quia ut i n f e r i u s o s t e n d e tu r, non t conceptus entis potest esse univocus omnibus rebus. Et non obstante quod sit univocus omnibus rebus - maxime secundum i l l o s q u i ponunt nullam rem nisi suba stantiam et qualitatem - et tamen sunt plura praedicamenta. Sed istud non oportet s pro nunc s i discutere". Cf. infra, cap. 38, nota 1, additio cod. 26 S. Geminiani. g n OCKHAM,SUMMALOGICAE 5 a
66
P
A
R
S
1 CA P . 1 9
Et est sciendum primo quod apud logicos ista nomina convertibilla sunt 'individuurn', 'singulare', ‘suppositum', quamvis apud theologos 'individuum e t 'supposimm' non convertantur, quia apud eos suppositum non est nisi substantia, accidens autem est individuum. Sed in isto capitulo utendum est istis nominibus illo modo quo logici utuntur eis. Apud logicum autem 'individuurn' tripliciter accipitur. Nam uno modo dicitur individuum illud quod est una res numero et non plures, et sic potest concedi quod quodlibet universale est individuum. Aliter dicitur individuum res extra animam, quae est una et non plures, nec est signum alicuius; et sic quaelibet substantia est individuum. Tertio modo dicitur individuum signum proprium uni, quod vocatur terminus discretus; e t sic dicit P o r p h y r i u s l quod individuum est quod praedicatur de uno solo. Ista autem definitio non potest intelligi de re exsistente extra animam, puta de Sorte et Platone et huiusmodi, quia 20 res talis non praedicatur de uno nec de pluribus; ideo oportet quod intelligatur de aliquo signo proprio uni, quod non potest praedicari nisi de uno; hoc est non praedicatur de aliquo convertibiliter, quod potest supponere pro pluribus in eadem propositione. Tale autem individuum tripliciter potest assignari. Quia aliquod 25 est nomen propriurn alicuius, sicut hoc nomen 'Sortes' et hoc nomen 'Plato'. Aliquod autem est pronomen demonstrativum, sicut hic est homo', demonstrando Sortem. Aliquando autem est pronomen demonstrativum sumptum cum aliquo termino communi, sicut 'hic homo', l o c animal', 'iste lapis', et sic de aliis 3 0 Et sicut distinguitur de hoc nomine cindividuum', ita potest distingui de hoc nomine ‘singulare' et de hoc nomine ‘suppositurn'. Unde2 et 8 individuam] qingulart AVa 1 0 istis nominibus] eis I. istis vocabulis K 1 4 sic] isto modo C I 1 7 dicitur] accipitur AC 1 8 dicit Porph.] dicitur a Porphyrio DK, dicit Philos• Va 11 est] illud add. D 1 9 autem cm. CI 2 1 non] nec C111 de uno] nec de se AVa i deo] iramo B, sed C I q u o d ] i bi «i d C I 2 5 assignari] vea distingui add. C I 2 6 Sortes... nomen* ons. CI 27 Aliquod] aliud C, aliquando I auter n cm. BC IK e s t ] sicut add. C, proprium add. Va pr onom en] proprium A, nom en proprium D s i c u t ] est add. A V ' I: hoc ] hom o B V 4 aliquo] 29 2 8alio add. e sV ' tter'm i]no] determinabili n o m Al DeK n3 0 ¡ate lapis om. E ¡ ate] hi t CI 3 2 el C BCEI
1 Porphyrius, Isagoge, cap. D e specie (versio Boethii, e d . L . Min io Paluello, Aristoteles Latinus I, 6-7, Bruges-Paris 1966, 13). 2 Cf. Aristot., Anal. Poster., I, e. 22 (83a 1-2). hocta Aristotelem dicere 'lignum est albura' est pmedicatio per se; dicere autem 'album est lignum' est praedicatio per accidens. Cf. etiam Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., I, t. 86 (ed. Venetiis 1521, f. 24vh).
o UNIV E RS ALIBUS
6
7
apud a n t i g u o s, sicut puerulus didici, supposita termini communis alicuius duplicia sunt, scilicet per se et per accidens. Sicut istius termini 35'album' supposita per se sunt a l b u r a ' , 'illud album', supposita per accidens sunt Sortes et Plato et iste asinus. Quod non potest intelligi nisi accipiendo hoc nomen 'suppositum' pro individuis quae sunt signa reruin; quia loquendo de supposito quod est a parte rei et non signum alicuius, impossibile est quod aliqua sint supposita alicuius termini per 40se et aliqua per accidens. Sed aliter accipiendo suppositum, scilicet pro termino proprio uni, quod dicitur suppositum quia de illo pmedicatur illud commune, non pro se sed pro suo significato, illa dicuntur supposita per se alicuius termini communis quae sunt pronomina demonstrativa sumpta cuna eodem termino communi; nomina autem propria et 45pronomina demonstrativa dicuntur supposita per accidens eiusdem termini. Et est differentia magna inter ista individua sive supposita et nam impossibile est unum contrariorum vere praedicari de supposito per se alterius contrarii, sicut haec est impossibilis a l b u m est nigrum', sed de supposito per accidens unius contrarii potest praedicari soaliud contrarium, quamvis non dum est suppositum illius, sicut si Sortes sit modo suppositum albi, adhuc est haec possibilis Sortes est niger', et hoc quia idem potest esse suppositum per accidens duorum contrariorum successive, quamvis non simul.
[CAP. 20. DE GENERE: QUID EST GENUS
Post haec dicendum est de quinque universalibus, e t primo, sequendo P o r p h y r i u m, dicendum est de genere. Definimr autem genus a P h i l o s o p h o l e ta P o r p h y r i o l 5sic : « Genus est quod praedicatur de pluribus differentibus specie in eo quod quid ». 33 antiguos] aliquos D, logicos K .1 puerulus] parvulus B 3 5 album'] albedo C 3 7 suppositurn] supposita AA' BD E 3 8 non] est adj. BEI 3 9 alicuiusil rei add. A, rei sic add- I a l i -cures' termini] rei A, om. K 4 3 termini om. BCESTI 1 i hoc... impossibile C V' 4 9 per accidens Qm. KV' potes t] vere add. A' D 5 0 non] possit bilis] r cC,oadd. add. m mg. m uI IIn non i s dura]onondum m AE . s i c u t ] sic AE II si cm. C K 5 1 albi] nigri A V A i tpossibilis] 4 hace I Dhoc possibile : 4I niger] albus 8 AB11 Sortes adj. sicut quilibet stutliosus potest applicare add. A' h 4 aest niger' t c K. 5 3 . simul] . ,i t am m e20.n p - 4 Philos, od es et a som. Ali D II -et a Porph. om. I CAP. c o d e a n S o r t e p oCAP. t 20. e - r'Aristot., i t Topica, I, c. 5 (102a 31-32). P o r p h y r i u s , Isagoge, e e pp. 6s.). cap. Des generes(ed. cit., v e r u m ' h i c
68
PARS I CA P . 2 0
Circa quam definitionem primo notandum est quod genus non est aliqua res extra animan', de essentia illorum de q m - quaedam intentio animae, praedicabilis de multis, non quidem pro se est sed b u pro s prebus r a quas e d significar i c a t uUnde r , sicut guando profero istam proposis e'homo d est animal', vox praedicatur de voce, non tamen praeditionem catur vox de voce pro voce, quia non intendimus uti ipsa voce pro se ipsa, sed pro re quam significat, et ita praedicatur de re. Sic est de intentione generis, quia non praedicatur pro se sed pro re quam significat. Et ideo guando genus praedicatur de specie non denotara r q sit tum u praedicatum, o d s u bneci quod e c praedicatum 1 realiter 5 conveniat subiecto in esse reali, sed denotatur quod illud quod importamr per subiecmm est illud quod importatur per praedicatum. Ista autem intentio quae est genus non praedicatur de rebus extra animarn, quia illae non subiciuntur, sed praedicatur de signis taliurn 20 rerurn, de quarum essentia tamen non est genus, sicut nec intentio animae est de essentia rei extra. Ex quo sequitur quod genus non est pars speciei. Et non solum hoc, sed etiam nec genus importat partem speciei, immo genus importat tomm. Non enim illa intentio plus importat materiam quam formam 25 nec e converso, proprie loquendo de 'importare' seu 'significare'. Improprie tamen utendo vocabulo potest dici quod genus aliquando importat materiam et non formarn; quod non est aliad quam dicere quod in quolibet significato per tale genus invenitur materia eiusdem rationis, non autem aliqua forma eiusdem rationis. 3 0 Verumtamen non onme genus, etiam isto modo loquendo, significat materiam rei, quia aliquod est genus quod est commune praecise ad simplicia, carentia compositione ex materia et forma, sicut est de 'colore', quod non est cornmune nisi ad colores, qui non componuntur ex materia et forma. Et ideo omnes auctoritates p h i l o s o p h o r u m s 35 quae ponunt quod genus est pars rei vel quod est materia rei vel consi7 notandam] v i dendum s c i e n d u m B 11-12 tamen... v oc e' om. A I C AlD
1 2
9
multis ] pluribus A I C K
1 0
Li nde om. C I
p ro '] se add. A ' i n t e n d i m u s ] h i c (i n D ) illa propositione adj.
1 3 et... re ' om. A C d e re '] non pro se sed pro re quam significar d e ] pro A i l S i c ] ita et sic A ', sicut CD, autem cm/d. K 1 3 - 1 4 est... signifi cad c um di c i tur : genus praedic atur de
specie, non denotatur quod genus [s i t] species, nec guando di c i tur : h o m o est ani mal C illae] n a m i l l ae intentiones C 2 1 tamen om. A I C K 2 3 q u o ] qui bus A V 4 g eet add. n u mg. s ] gerteris c Ao 2n 6 - nec e c onv ero orn_ A A I K V reptas 4 2 I,6 mg. Bi , m r t significare a r e ] om. A C E I 3 1 eti am] de adj. I, om• A A gnificare om.p K o, seu m a I ,t om.e C r 3 5i eat form a om. B I K E t om. A ' B C 3 6 v el ] e t B C I 1 loquendi C I I i K l o, q u e n d o ] s
3 Cf. Aristot., Metaph.,V, c. 28, t. 33 (1024 29 - 1024b 16).
2
0
qui a
DEUNIVERSALIBUS
69
milia, sic glossari debent quod ideo genus dicitur pars rei vel materia, quia est quasi pars materialis dcfinitionis ve! descriptionis. Sicut enim naturalibus materia praesupponitur formae et forma advenit sibi, ita si 4 0 simt differentiae essentiales vel accidentales. Et ideo genus est pars defia nitionis et primum in definitione, ad modurn, aliquo modo, quo mal teria est primurn in composito. Et propter hoc, et propter nihil aliud, i dicunt auctores quod genus est materia et pars rei. q5 E t s i d i c a s: si genus est pars definitionis et definido est eadem 4 u realiter cum d e a de fi virtute sermonis ista est simpliciter falsa 'definido est eadem realiter r cum n i t od, e ficant e fii g i idem'. t u rNec aliud intendunt auctores. so Sn e ei tcous' n; d to notandmn est quod genus praedicatur de speciebus et indid viduis. sp e aTamen r aliter est de genere stricte sumpto et large sumpto. Nam e omne s d genus stricte sumptum requirit res distinctas dissimiles, pro quibus b illa id de s e quibus fi praedicatur genus supponunt. Non sic autem est de genere e large tn aisumpto, d , immo sufficit quod illa de quibus praedicatur et quae supa 55ponunt d e i pro aliis sint communia et ab invicem se removentia. Sicut si t non sc esset e possibile quod esset aliqua res substantialis nisi homo, adhuc d 'numerus' tn d vel 'multitudo' propria substantiis posset poni genus. 'Multa' e enim su i vel m 'multitudo praedicaremr de istis communibus 'duo', ( fi t'quatuor' er e sp ' , et sic de aliis, quorum nullum praedicatur de alio. Tamen m ls i auctoritates de isto genere non intelliguntur. 60multae n ct i i tq e [CAP. 21. DE SPECIE] d ru , vo Speciem similiter definiunt p h i l o s o p h i l dicentes quod « spep e d est illud quod praedicatur de pluribus differentibus numero in eo r cies r quid ». i quod a m ' 37 v el materi al re i add. E , orm. A K V i n defmitione compositi I 4 3 eti l ideo et add. A p ro p t e r" hoc l ideo o BdCE K4d 4e 43b in0e compositol a t j et p ro p t e r p quod e 1dA A« tei . b e t A B ' C D A 1fi disparatas 2A , v e ] add. mg. y ' , orn. K 5 5 s i ntl s unt A E , sicut, et add. (p. c ommtmia) o distinctasl 44 B E I a 5 7 l v el l ei t A I C Kq m u l t i t u d o l praeclicaretur de istis c ommunibus v el mul ti tudo add. C I n sunt 5 14 au CAP. u 21.o - 2 s imiliter] autem A ' , sic C, e d e l n tcm t o o ro e 21. s a l CAP. 1 Porphyrius, Isagoge, cap. De specie (ed. cit., p. 9); cf. Aristot., n i ]o f f i t s . camenta, c. 5 (3a 37-39). d Praedi ed r a u c t d u eo o r m ge ia tt
70
PARS I CA P . 2 1
Circa quam dicendum est, sicut de genere, quod species est intentio 5 animae, quae non est de essentia individuorum, quamvis sit praedicabilis de eis. Differt autem ista intentio ab intentione quae est genus, non tamquam totum a parte, quia realiter et proprie loquendo nec genus est pars speciei nec species est pars generis, sed in hoc differunt quod species est lo communis ad pauciora quam genus suum, ita quod genus est signiun plurium et species pauciorum. Unde sicut hoc nomen 'animal' significat plura, quia significat ornnia animalia, hoc autem nomen 'homo' significat pauciora, quia significat tantum homines, ita est de genere et specie. Et hoc est speciem esse partem subiectivam generis, scilicet speciem 15 significare pauciora quam genus. Sic etiam haec vox 'homo' potest dici pars huius vocis 'animal', hoc est haec vox 'homo' significat pauciora quam haec vox 'animal'. Et sic accipiunt omnes recte loquentes ismm terminurn ‘pars subiectiva'. Similiter sicut genus non praedicatur de speciebus pro se sed pro 20 rebus quas significat, ita species non praedicatur de pluribus pro se sed pro rebus. Ipsa erám species non est plura, quamvis praedicetur de pluribus. Nec etiam species est realiter in individuo, tunc enim esset pars individui, quod manifestum est esse falsum: tum quia nec est materia nec forma; tum quia aliqua sunt individua quae non habent partes, et 25 per consequens species non est pars individui, sed est signum individui, i = o significat omnes res individuales contentas sub ea. Est autem sciendum quod intentionum, quae sunt genera et species, quaedam sunt genera generalissima, quaedam sunt genera e t species subalternae, quaedam sunt species specialissimae. 3 0 Est autem genus generalissimum quod non habet genus supra se, hoc est genus generalissimum est illud de quo universaliter sumpto non praedicatur aliud genus et simul de alio, quamvis secundum aliquam o p i n i o n e m de genere generalissimo praedicetur particulariter aliquod aliud genus. Unde a l i q u i 2 ponunt quod haec est vera 'sub- 35 5 quam] q u o d C , ch-fi nitionem add. A l D K , sciendum est et add. (ultra) A l ', dicendum] sciendum D s i c u t d e genere] q u o d i ta clicendum est de specie sicut dic tum est scilicet D 8 n o n ] autem add. C I
1 0 est pan cm. C1 I. quod] quia B I, om. C
1 1
s u u m om. A K V '
1 2 species] sua add•
CI, es t s i gnum add. D U pauc i orum] pauc orum A B I 1 4 tantum] OMIleS C, om. I K V 4 h oadd. m iC n 1 e s5 ] E t om. C I s ubi ec ti v am] substantivam V ', om. I 2 0 de] pluribus add. y ' tantum speciebus] pluribus A 2 1 pl uri bus ] individuis add. C I 2 4 mani f. est esse] est CI n e c ] non CI 25 s unt] s i nt E 2 7 i m m o l hoc est I 2 8 intent.] intensiones B CI q u a e ] quaedam A 1 aliquod B I K II et... alio] sed bene praedicatur de alio I, om. A l B E I K 3 4 part. om. A A 'B E I K 13 3 3 a l i u d ]
1"Secundum opinionem suam", notatur in margine cod. C. Cf. infra, cap. 44.
DE UNIVERSALIBUS
7
1
stantia est quantitas', quia tamen non ponunt istam esse veram 'omnis substantia est quantitas', ideo possunt salvare quod substantia est genus generalissimum. Quamvis etiam alter possent salvare, scilicet dicendo quod genus generalissimum est illud de quo universaliter sumpto non 40praedicatur in quid aliud genus. Nunc autem quamvis dicerent istam esse veram csubstantia est quantitas', non tamen dicerent quod quantitas praedicatur in quid de substantia universaliter sumpta. Species autem specialissima est intentio non habens speciem sub se, hoc est species specialissima de nullo cornmuni praedicatur i n quid, 45quamvis de multis singularibus possit praedicari in quid. Media autem inter speciem specialissimam et genus generalissimum vocantur genera et species subaltemae.
[CAP. 22. DE COMPARATIONEGENERIS ET SPECTEI AD INVICEM]
Viso quid est genus et quid species, istae intentiones secundum communes proprietates et proprias sunt ad invicem comparmdae 1. Differunt autem in hoc quod genus praedicatur de specie, sed species non praedicatur de genere. Quod non est intelligendum quod species nullo modo praedicetur de genere: hoc enim impossibile est, cum genus praedicetur de specie, et per consequens species de genere. Sequitur enim per conversionem 'homo est animal, igitur animal est 10 homo'; et ita si genus praedicatur de specie sequitur necessario quod species praedicatur de genere. Et ideo sic intelligenda est differentia quod guando genus actualiter continet sub se diversa individua diversarurn specierum tunc genus vere praedicatur de specie universaliter sumpta, sed species tunc non praedicatur de genere universaliter sumpto, quam38 possent] possunt AB, possint AJE, possit C, posset I sal var e] salvani CI, et melius adj. AID 11scilicet] sic AIK, om. C I 4 0 quamvis om. AV' 4 1 quantitas] non adj. mg. B 4 4 hoc... special.] Unde ipsa C 4 5 singularibus] commurdbus A' BD, non commtmibus C I pos s i t] possint D, om. C pr aedi car i mg. y ' , praedicetur C, non adj. A ' D ' Media autem] omnia autem quae sunt I 46 vocantur] sunt C, et add. D 4 7 species] et dicuntur specles add. Al D fl subalt.] ideo etc. adj. AV' , de quibus sufficienter patet cognitis extremis, scil. genere generalissimo et specie SPérialiniM2 add. Al D CAP. 22. - 5 Differunt autem] Circa quod sciendum quod genus et species differunt K 5 - 6 sed species] species autem BC 6 quod] quasi DK, quia V" 8 genere] praedicatur adj. CK 9 igitur om. C IK 1 1 est] ista add. C I 1 2 diversa] orrmia A, multa CI
CAP. 22. - ' propriC ís generi f . s et speciei (ed. cit., pp. 23s.). P o r p h y r i u
72
PARS I CA P . 2 2
vis praedicetur de genere particulariter surripto. Unde haec modo est 15 vera 'omnis homo est animal', sed haec est falsa 'omne animal est homo', quamvis haec sit vera 'animal est homo', ex quo haec particular , quae cum indefinita convertitur, vera est 'aliquod animal est homo'. Verumtamen si nullum animal esset in rerum natura nisi homo, haec tunc esset vera 'omne animal est homo' sicut ista 'orrmis homo est 20 animal'. Et ita species potest praedicari de genere non tanturn particulariter sed etiam universaliter, sed non guando diversa individua diversarum specierurn sunt in rerum natura. Est etiam advertendum quod quamvis genus praedicetur de specie, praedicatio tamen illa non semper est necessaria, sicut haec non est ne- 25 cessaria 'homo est animal'. Si enim nullus homo esset, haec esset falsa 'homo est animal' sicut haec esset falsa 'aliquod compositum ex corpore et anima intellectiva est animal', propter falsam implicationem. Quamvis autem ista sit contingens 'homo est animal', ista tamen condicionalis est necessaria 'si homo est, animal ese. 3 0 Alia differentia ponitur, videlicet quod genus continet speciem, species autem non continet genus. Quod est sic intelligendum quod genus natum est praedicari de pluribus,— hoc enim hic 'continere' vocatur species autem non potest praedicari de pluribus quam genus suum. Alia differentia ponitur quod genus est prius namraliter quam spe- 35 cies. Quae non est intelligenda sicut sonat, quasi prius natura sit illa intentio quae est genus quam illa intendo quae est species, quia illa intendo quae est species potest esse in anima sine illa intentione quae est genus sicut e converso. Linde non quilibet guando format propositionem talem 'Sortes est homo' oportet quod habeat omnes intentiones in anima quae 40 sunt genera ad Sortem. Sed per istam propositionem 'genus est prius natura quam species' nihil aliud intendunt auctores nisi quod genus est communius quam species. Propter quod non oportet quamvis esse exsistere praedicetur de genere quod praedicetur de qualibet eius specie, immo potest vere negari ab aliqua specie, quamvis vere praedicetur de 45 genere, sed e converso est impossibile. Et hoc non est aliud quam dicere 21 species] n o n a d d K 2 1 - 2 2 parti c .] s umpto add. A 2 4 eti am ] autem A I C I K V 4 twac ista B, ista C, hic hta I f a l s a ] omnis add K 2 7 esset] est ACE, tunc add. D e x ] Ma26 haec] teria et forma scilicet add. C I add. D
3 3
2 9
autem] tamen C D I • ista] haec C [ K 2 9 - 3 0 c ondic .] semper
pl uri bus ] quam species add. A
3 5
poni tur] est scil. B D, scil. add. I n a t u ra l i t e r] na-
tura A ' 3 6 quas i ] q u o d A C V 4 39 form at] u n a m a d d A ' 4 0 i n ani ma oni . C E I K V ,43 qoportet] u4 i a2quod add. I i nC I V -1 t e n d u n t ] i34 n 74 t 5- e 3l l 8 i g u n t : i b a ] possibile I qa ub ' i aC . .I . A K pa l oi q t u a e ] s t ]a b ia t l l a a
73
LINIVERSALIBUS
quod tales consequentiae sunt bonae 'homo est, igitur animal est', sed non e converso; 'lapis est, igitur substantia est' et non e converso. Alla differentia ponitur, quae est quod interemptis generibus interi50muntur species. Quae non est intelligenda de interemptione reali, sic quod si genus corrumpatur oportet speciem corrumpi realiter et non e converso. Hoc enim falsum est. Quamvis enim haec intentio 'animal', quae est genus praedicabile de homine et asino, cesset esse in anima mea et per consequens corrumpatur, non oportet hanc intentionem 'homo', quae 55est species, desinere esse in anima mea. Sed praedicta differentia intelligenda est de interemptione logicali, hoc est: a negatione generis ad negationem speciei est bona consequentia. Sicut sequitur 'animal non est, igitur homo non est', sed e converso non sequitur. Similiter sequitur 'a non est animal, igitur a non est homo', sed non e converso. Si60rniliter sequitur 'nullum animal currit, igitur nullus homo currit', sed non e converso. Aliae differentiae multae ponuntur, de quibus a l i b i d i )á 2 , e intellectus t quarum elici possunt ex dictis et dicendis, ideo de ipsis pertranseo. 65 C o n v e n i u n t autem genus et species in hoc quod utrumque de pluribus est praedicabile. Quod quidem secundum veritatem theologiae verum est. Quamvis enim non sit nisi unus sol, possunt tamen per divinam potenáam esse plures. Similiter, quamvis non esset nisi unus angelus in una specie, posset tamen Deus, si sibi placeret, producere plu713res angelos eiusdem speciei, quamvis P h i l o s o p h u s hoc negaret. Ponimr autem alia convenientia inter genus et speciem, scilicet quod utrumque prius est ad illud de quo praedicatur. Quae non est intelligenda sic quod prius in rerum natura sit tam genus quam species quam individuum. Hoc enim falsum est. Potest enim individuum esse sine 75anima, species autem et genus sine anima esse non possunt. Sed ideo 48 lapis... e converso] ani mal est, i gi tur homo est A e s ] sed A ' D I K
4 9
quae est] taus D ,
om. C I 5 0 species] et non e c onv ers o add. A s i c ] scilicet B , sicut I : quod om. I 5 3 et] de add. A B E IMI ,, m ea om. A C K V 4 59-605al...4 sequimr onz. (hom.) B C 5 9 - 6 1 Si mi l i ter... e converso om., (hom.) A ' 5 9 sed.., e c onc o r r u m p a t u r verso] es sic de aliis K 6 0 s ed] es CI 6 3 ipsis] ad praesens add_ D 6 8 potenti am] v ol tmta] tem Aa ' 6 m9 s ibi t e 0m.n , ' placeres) suae benedictae v ol untad add. A ' 7 1 auteml etiam D , orn. a B K d 7 2 dpraedi c .] . di c i tur C I 7 3 s ic ] sicut sonat, sci!. A ' q u o d ] species sis add. K p r i u s ] de genere dec A ' laratum est respectu speciei q u o d pri us add. C r e r t u n om. C I , q u a m ] ipsurn add. K D 5 8 Scilicet in- Expositione in librum Porphyrii De praedicabilibus, cap. 9 (ed. E. 5 9 s Moody, A. e pp. q 114-19). u i t u r o m .
74
P
A
R
S
I CAP.23
utrumque dicitur prius, quia ab individuo ad genus et speciem est bona consequentia, et non e converso. Tertia convenientia ponitur quod tam genus quam species est quoddam totum. Quae intelligenda est accipiendo 'totum' pro 'communioH'.
[CAP. 23. DE DEFFERENTIA] Tertia species universalium est differentia. Quae ut sciatur perfectius, sciendum est quod, sicut dicit P o r p h y r i u s 1, hoc nomen differentia tripliciter accipitur, scilicet commtmiter, proprie et magis proprie. Communiter dicitur differentia omne illud quod non praedicatur in quid de aliquo, praedicatur tamen de eo et ab alio removetur. Et differentia sic accepta communis est ad differentiam magis proprie dictam et ad proprium et ad accidens. Unde commune est ad tres species universalium, scilicet differentiam, proprium et accidens. Proprie dicitur differentia illud quod est proprium uni et non potest competere alteri. Vel, secundum P o r p h y r i u m, differentia proprie dicta est illud quod competit alicui, et non potest sibi exsistenti successive competere et non competere; quod vocatur accidens inseparabile, de quo dicetur i n f e r i u s 2 . Differentia yero magis proprie dicta est differentia specifica. Potest autem et alia divisio differentiae assignari, quae tamen praecedenti non repugnat, ut dicatur quod hoc vocabulum 'differentia' potest quadrupliciter accipi, scilicet stricte, large, largius et largissime. Stricte dicitur differentia quae per se primo modo praedicatur de aliquo, et non indicat aliquid extrinsec= rei, pro qua supponit alud de quo praedicatur. Et sic est u n = quinque tmiversalium, de quo in 'tac parte loquendum est. Large dicitur differentia illud quod necessario praedicatur de aliquo, 76 a b ] aliquo add. B
7 7
e t ] sed D, om. A '
7 9
c ommun.] al i ter n o n est intelligendum
adj. A ' C . 23. - 2 Qu a t] quod A ', quam y '
4
sci!, om. CK
5
differentia cm. CI
6
aliquo]
subiecto B, al tero K e o ] aliquo A a l i o ] aliquo B , e o I 1 1 al teri ] pl uri bus C 1 2 al i c ui ] e t alicui non adj. C , a l te ri add. E 1 5 v e ro ] q u i a A ' , tamen C , om. K 1 6 autem] tamen CI , etiam D 1 7 - 1 8 potes t... ac c i pi ] ac c i pi tur C I 1 20 e x t ri n i i ntri ns ec um D i l l u d ] i deen V ' 2 B C 21-22 hac parte] hoc c api tul o G i l (
1 8 1
s tri c te] e t add. B C V " e t om. A A
qui nque uni v .] de quinque universalibus C I K
CAP. 23. - 1 Porphyrius, Isagoge, cap. De differentia (ed. cit., p. 14). cap. 25.
2
Infra,
lo
15
75
DE UNDIERSALIBUS
quod non ornnibus potest convenire. Et sic potest dici quod 'risibile' 25est differentia hominis, quia haec est necessaria 'homo est risibilis'. Largius dicitur differentia illud quod praedicatur de aliquo et non potest virtute naturae successive affirmari et negari de illo, [filo] remanente. Et tale vocatur accidens inseparabile. Largissime dicitur differentia omne illud quod praedicatur de uno 30et non de omnibus. Et sic etiam accidens separabile dicitur differentia. Sicut si Sortes sit albus et Plato niger, dici potest quod 'album' est differentia Sortis, quia Sortes est albus et non Plato. Dimittendo autem pro nunc ista ultima membra, dicendum est de primo. 35 E t est intelligendum quod differentia non est de essentia rei, sed est quaedam intendo animae, praedicabilis de contentis non in quid. Quae intentio ideo dicitur differentia quia cum non praedicetur in quid, est tamen medium concludendi negativam, in qua negatur illud cuius est differentia ab alio. Sicut rationale' est medium concludendi negativam, 40quae negat hominem ab asino et aliis quae non sunt homines, sic arguendo 'orraris homo est rationalis; nullus asinus est rationalis; igitur nullus asinus est homo'. Unde non est irnaginandum quod differentia est aliquid intrinsecurn speciei per quod una species distinguitur ab alia; tunc enim differentia 45non esset universale, sed esset materia vel forma vel totum compositum ex materia et forma. Sed differentia est quoddam praedicabile proprium uni speciei et non conveniens alteri, et vocatur differentia essentialis, non quia est de essentia rei, sed quia exprirnit partem essentiae rei et nihil extrinsecum rei. Unde differentia, de qua est nunc sermo, semper expri93 mit partem rei, et aliqua differentia exprimit partem rnaterialem, aliqua exprimit partem formalem. Sicut ista differentia hominis 'rationale' exprimit animan' intellectivam, ad modum quo 'album' exprirnit albedinem e t 'animatum' animara. Haec autem differentia 'materiale' exprimit, consimiliter e t proportionaliter, materiam e t eodem 55modo quo 'animatum' animam. Et ideo eodem modo est differentia. , 27-28 remanente] re manente A l D 3 1 album] albedo A 3 3 autem om. CI 3 4 pri mo] eorum adj. A ', fi l o = adj. D 3 5 E t est] et quidem C, est quidem I, est i gi tur D 3 6 contentis] sub genere adj . C tionale B
4 3
3 9
al i o] al i quo B
es t'] s it A E
4 5
50 al i qual l alia C e x p r i m i t om. A l I C partem materi al em s i sicut c u t CIb a t e a d d . A l D 5 4 p r o p
4 0
e t ] a b add. A A ' I
t o t u m om. A n 5 3
4 6
4 1
rationalis ll ani mal ra -
materi a e t fo rra s ] eis C, illis I , om. B
Hace' autem] sed aliqua A ' , et al i qua D , ex pri m i t
76
P
A
R
S
I CAP . 2 3
Et ideo falsum est de vi vocis quod multi m o d e r n i 3 dicunt quod differentia accipimr tanturn a forma et non a materia, quia differentia ita accipitur a materia sicut a forma. Quamvis tamen aliqua differentia accipitur a materia et aliqua a forma, omnis tamen differentia guando ponitur in definitione assimi- 60 latur formae. Quia sicut forma advenit materiae et praesupponit eam, ita omnis differentia in deftnitione advenit generi, et primo ponendum est genus, secundo differentia, sive differentia ponenda accipiatur a forma sive a materia. Unde si corpus debeat defmiri, sic debet defmiri 'corpus est substantia materialis', ubi primo ponitur 'substantia' tamquam 65 genus, secundo 'materialis' tamquam differentia, et tamen sumitur [a material e t importat principaliter materiam. Ex praedictis sequitur quod nulla species, quae est praecise communis simplicibus carentibus compositione ex materia et forma, habet differentiam essentialem, quia non habet partem, quamvis multas possit 70 habere differentias accidentales. E x isto sequitur ulterius quod nulla species, quae est praecise simplicium, est defmibilis defmitione proprie dicta sive sit in genere substantiae sive i n quocumque alio praedicamento, quamvis defmitione data per additamentum talis species definiri possit. Et ideo omnes auctoritates quae volunt quod omne genus 75 dividitur per differentias et quod species habet differentiam constitutivam et huiusmodi, dupliciter exponi possunt. Uno modo u t loquantur tanturn de generibus et speciebus habentibus differentias tales, u t sensus istius 'ornne genus dividitur per differentias' sit iste 'omne genus habens differentias tales per eas dividitur'. Aliter exponi possunt, u t so omnes tales propositiones auctorum intelligantur accipiendo indifferenter differentiam pro differentia essentinli et accidentali, sive pro differentia stricte et largius dicta. Ulterius sciendum est quod per tales propositiones 'differentia est qua abundat species a genere', 'differentia est constitutiva speciei', 'dif- ss 57 di fferenti a9 fi l a add. I , om. K
5 8
i ta] fi l a B V ', ista C , bene add. A l
5 9
differentia
om. C I !!e t aliqua] alia A A l E V 4 6 om. 2 CI e6 6t secundo] ] ponenda poni tur add. D tmateri al i s ] materiale A / V . 1 e o -iom. d C D 6 7 pri nc i pal i ter o m . A V ' 6 9 s implic ibus ] pl uri bus add. K 7 3 sivel] sit add. a ' 6d 6 d- 6 . 7 V u r . . ] .oppositas v i d . C q u o d ] orrmi s add. A ' , e ti a m B CI 7 4 tahs c m. sA Vu ' m7 i 6 t differentias A e t add. D h a b e3t ] aliam add. K , aliquam add. V ' 7 7 u t ] q u o d add. C K 7 7 - 7 8 l oquantur] 6 sloquatur e A I c, l o q uuu n t u rn C V ' 8 0 eas ] eas dem A V " 8 2 di fferenti am om . A K V d I CoI sei v e] 4 l] etiam ] sive add. C I 8 3 et] sive etiam A ', v el I 1 p o i u s n] : l a r g Ue r g e C I n d 4 a 8 p e Summa r theal., I, g. 76, a. 1: "Sed contra: secun8 Ex. gr. n o ma s Aquinas, e o m s . t dum Philosophum, in VIII Metaph. [1043a 2-19] differentia sumitur a forma rei". C D a d d . D d i
DE UNIVETISALD31.3
ferentia dividit genus in suas species', 'differentia est illud quo differunt singula', 'differentia est pars speciei', et per huiusmodi, non intelligunt a u c to r e s 4 quod differentia sit aliquid reale in specie, sed praecise intendunt quod differentia est praedicabile propriurn alicui, quod debet 90esse pars defmitionis ipsius. Et ideo 'species differentia abundat a genere', hoc est differentia ponitur in defmitione speciei et non in defmitione generis. Similiter 'differentia est constitutiva speciei', hoc est differentia complet definitionem speciei. Similiter 'differentia est illud quo differunt singula', hoc est differentia est propria per praedicationem uni et non 95alteri, et est mediurn concludendi unum negari ab alio. Similiter 'differentia est pars speciei', hoc est differentia exprimit partem illius quod significatur per speciem vel est pars definitionis quae significat idem quod species. Similiter, guando dicit P o r p h y r i u s s quod differentiae sunt potestate in genere, non intendit nisi quod differentia non prae100dicamr de genere universaliter sumpto sed tantum particulariter sumpto. Est igitur differentia quaedam intentio animae, exprimens determinatam partem rei, praedicabilis in quale de eisdem de quibus species, cum qua convertitur, praedicatur in quid. Quod autem differentia sit quaedam intentio animae, patet per hoc quod est quoddam universale. losSed universale, sicut ostensum est p r i u s6, non est nisi intentio animae, nisi forte signum voluntarie institutum vocemr universale; sed de tali universali, quod est ad placitum universale, nunc non loquor, sed de illo quod ex natura sua habet quod sit universale. Quod sit exprimens partem rei patet, quia oportet quod significet noaliquid a parte rei. E t non significat praecise totum, quia tunc nullo modo distingueretur a specie; igitur significat partem rei vel extrinsecum. Sed nallum extrinsecum significat, quia tunc esset proprium vel accidens; relinquitur igitur quod significat partem rei. Linde 86 suas] duas A V a
8 7
per om. CI i ntel l i gwat] intendunt A A
B , p ro1p ri u m ] uni ve! add. A ' 9 3 illud quo] qua CI d i f f e ru n t ] a se add. C, ad se add. I 9 4 pro11 pria] propri urn A C, alicui add. C I u n i om. C I 9 5 al teri ] s ui C I u n u m . . . al i o] u. negati v orum 4 8 9 ! p r a e d i c a b i l e ] ab a. I , unam negativam d e afi a K 9 8 q u o d I] significar add. D , d i c i t Porph.1 di c i tur p e r P h i a l i q u i d losophum A V 4 A 9l l 3D9 1 0 3 autem] eni m A LB I 1 0 4 quodclam cm. CI 1 0 5 Sed univ. om. B K 1 0 7 sed] om. p s add. D 1 0 9 Qu o d ] differentia add. A ' 1 1 1 al i qui dl intrinsecum v e! add. D nisioB t, seol um t a t e ] 112 extrinsecum] e x p l i c a = B , intrinsecum C, orn. K 1 1 3 accidens] rei add. I p r a e c i s e 4 Cf. Porphyrius, Isagoge, cap. De differentia e t De communibus (et propriis) A generi s et differentiae (ed. cit., pp. 14-19, 21ss.). 5 Porphyrius, ibidem, p . 23. , i Supra, cap. 15-17. n p o t e n t
78
PARS I CAP. 24
semper differentia exprimit partem rei, isto modo quo albura exprimit albedinern. Et ideo semper differentia est unum concretum, vel deberet esse concretum, cui correspondere deberet unum abstractum, significans praecise partem rei, ad modum quo albedo correspondet albo; et semper illud abstractum deberet supponere pro parte et concretum pro toto composito ex alla parte et illa. Quod autem differentia praedicatur in quale patet, quia per differen-120 tiam non responden= ad quaestionem factam per quid de aliquo, sed per quale. Si enim quaeras, qualis est homo, convenienter respondetur quod est rationalis vel materialis; praedicatur igitur in quale, et de eisdem praedicamr de quibus praedicatur species, quia convertibilis est cum specie. Ex quo patet quod nullo modo concedendum est quod anima125 est differentia corporis, sed animatum; nec ratio est differentia hominis, sed rationale. [CAP. 24. DE PROPRIO]
Postquam tractatum est de differentia, sequitur videre de proprio 1, quod quatuor modis accipitur. Uno modo dicitur proprium illud quod convenit uni speciei vel uni generi, non tamen oportet quod conveniat onmibus contentis sub s illa specie vel sub illo genere. Sicut hoc commune 'grammaticurn' dicitur proprium homini, quia convenit soli homini, non tamen convenit omni homini; non enim °milis homo est grammaticus. Similiter 'moveri motu progressivo' dicitur p r o p r i = anima venit nisi animali; non tamen convenit omni animali. li , q Secundo u i a modo n dicitur o n prop c r i =o illud n quod - convenit omni individuo alicuius speciei, non tamen soli, sicut si dicerem quod 'bipes' est proprium homini. Tertio modo dicitur p r o p r i = quod convenit alicui universaliter 114 ¡s to] eo A V 4 C I 1 1 6 esse] unum add. B D 1 1 7 s emperl s implic iter C 120 autem cm. B C I tum om. , i lres l pondebitur o 122 resp.1 CI1/ I3, 4 1i nD 2 cies] qui d «id. A l 1 2 6 ani matuml sic add. A , sicut adj . K , sed adj . V ' 1 2 7 rationalel ideo vetc. eA pV l r ] i m ot e 4 AK 24.,l - 2 trac tamml determi naturn C I CAP. 3 quod... ac c i pi mr] ti res quod sciendum quod D t m i . o propri um quatuor modis accipi potest A D I ! ac c i pi turj d i c i tu r e t adj . s i v e ac c i pi tur K 4 i l l ud e x p B om. A C 6 c orarnune] nomen A K 7 propri um l c ommune C II quia... homi ni ons. (hom.) C I J r i! m ! c onv enit' ttom. ]eA K r 9 i mov ed] mov ere E 1 2 aEcuiusl eiusdem C m ai v a l i s ] e CAP. 24. m o r — t' Porphyrius, Isagoge, cap. De proprio (ed. cit., pp. 19s.). ll a i s s i g A n i fi , c a o
DE UNrVERSALIBUS
7
9
sumpto, non Limen omni tempore, sed aliquo tempore convenit cuilibet individuo et aliquo tempore sibi non convenit. Sicut si orrmis homo in senectute canesceret, tunc 'canescere' esset proprium homini isto tertio modo. Quarto modo dicitur proprium omne Alud quod convenit alicui 20commtmi universaliter sumpto, et nulli alii nisi illi cornmuni et contentis sub illo, ita quod est convertibile cum filo, necessario praedicabile de eodem, saltem si esse exsistere praedicetur de illo. Et proprium sic acceptum est unum de quinque imiversalibus, alia autem magis continentur sub accidente. E t sic 'risibile' est proprium hornini; sic enim 25competit orrmi homini et soli et semper quod Deus non posset facere aliquem hominem exsistere quin ille esset risibilis, quia vere posset ridere, ita quod non includeret contradictionem ipsum ridere, e t per consequens esset h o c enim voco risibile. Et ita 'risibile' est proprium homini, 'ridens' autem non est proprium hornini, sed magis 30est accidens. Et ideo non sunt idem ista duo praedicabilia 'ridens' et 'risibile'; in tantum enim differunt quod unum illorum affirmatur de aliquo a quo negamr reliquum. Ad isturn autem quartam modum pertinent illae passiones quae non tantmn conveniunt superioribus sed etiam inferioribus. Unde omne 35proprium est alicui proprium, non tarnen est cuilibet proprium, e t ideo passio generis praedicatur de specie, non tamen est propria speciei. Est autem notandum quod proprium non est aliqua res inhaerens realiter illi cuius est proprium; tunc enim non esset universale, nec competeret alicui communi universaliter sumpto, nec praedicaretur de plu40ribus. Non solum autem tenendum est quod proprium non semper est inhaerens subiecto cuius dicitur proprium, immo etiam tenendum est quod proprium non semper importat rem absolutam inhaerentem illi quod importatur per subiectum, sed aliquando importat rem distinctam ab Ala re importata per subiectum et extrinsecum sibi. Et hoc aliquando 45affirmative, aliquando negative Affirmative, sicut 'calefactivurn', 'crea15 s urapto] v el cuilibet add. I 1 5 - 1 8 n o n _ modo] non semper sed quandoque (aliquando V ') convenit c ui l i bet i ndi v i duo e t quandoque (al i quando V ' ) n o n , u t canescere (horc ad add. A ) A V ' 15-16 c onv eni t_ c onv eni t] c o m p e ti t_ c ompeti t E 1 5 - 1 6 c uilibet i ndi v i duo] al i quo i . v el C c o n v e n i r,— tempore om. (hom.) B 21 i l l ot] cuius est e t add. mg. B , CC add. D 24 homi ni ] homi rds A B V '
2 5
1 7 isto ons_ CLK 2 0 nul l i ] non et add. c onv ex a D 2 2 del ] codera et de add. C II di o] codera A ', isto B C
sempre] ita add. C I 1. q u o d ] qui a A ' B E
2 7
i ps um] posse add.
A t c ry , realiter om. C K a l i c u i A E K V ', rei add. V ' c u i u s ] c ui A B E V ' 4 0 tenendum] 38 2 dum A V ' 4 0 - 4 2 s emper_ non mg. B , om. D 4 4 c aritas .] extrinsecam D I 9 r i d e n s
80
PARS I CA P . 2 4
tivum' et huiusmodi. Unde calefactivum' non importat rem inhaerentem illi quod est calefactivum, sed importat rem quae produci potest ab eo; et hoc loquendo de primo subiecto ipsius. Similiter 'creativum' non importat rem inhaerentem Deo, sed importat rem natam produci a Deo. Negativae passiones sunt sicut 'immortale', 'incorruptibile', so 'immateriale' e t huiusmodi. Aliquando tamen propria important res inhaerentes vel natas esse inhaerentes i i i quod importatur per subiectum, sicut huiusmodi passiones 'dealbabile', 'alterabile', 'calefactibile', 'beatificabile' et huiusmodi. Secundo est notandum quod quaelibet propositio affirm2tiva sim- 55 pliciter, non aequivalens negativae, i n qua praedicatur proprium, est aequivalens uni de possibili. Et hoc quia si non aequivaleret propositioni de possibili, illa posset per divinam potentiam esse falsa simul cum veritate propositionis in qua esse exsistere enuntiatur de subiecto. U n d e quaelibet talis est contingens 'substantia est quanta', 'omnis ignis est 60 calidus', 'homo ridet', e t sic de alas. Sed tales propositiones 'on-mis homo est susceptibilis disciplinae', 'omne corpus est mobile', 'onmis homo est risibilis' necessariae sunt, sic quod non possunt esse falsae cum ventate propositionis in qua enuntiatur esse de subiecto, et aequivalent propositionibus de possibili. Sicut ista 'ornrás homo est risibilis' aequi- 65 valet isti 'ornnis homo potest ridere'; et hoc forte accipiendo subiectum in illa de possibili pro eo quod est, per quod una c a v i l l a t i o puerilis excludi posset. Ratio autem quare aliae propositiones sunt contingentes, ita quod possuntesse falsae simul cum ventate propositionis in qua enuntiatur •ro esse de subiecto, est quia Deus potest omnem rem creatam Lacere sine saltem priorem sine posteriore. Breviter igitur, quasi recapitulando, dicendum est quod proprium, secundum quod hic loquimur de proprio quod est distinctum universale ab alas universalibus, est quaedarn intentio praedicabilis de aliquo 75 adaequate et convertibiliter in quale, connotans affirmative vel negative aliquid extrinsecum i l i quod importatur per subiectum. Non tamen oportet quod semper illud extrinsecum sit aliqua res extra animam, 47 ese i m p o r t a t u r per subiecturn C inhaer.1 inhaerere A 'B C E , onz. A
5
6
5 0
a Deol ab eo I, ab eo sive a Deo K
negativael necessariae add. C
6
0
5 2
esse
ese contingens] esset
possibilás et add. orrmis K 6 4 esse] exsistere add. A C E , t u n c add. K 6 7 es t] potes t esse C 67-68 per... posset] et ista cavillatio potest ex c ludi C 6 9 alise] aliquae B , tales B 7 2 sine p o steriore] sive (v el K ) pos teriorem IK
7 3
quasi om. B CI
vere.] c onv erti bi l i / V D , et add. B , de aliquo add. C I
7 5
aliquol subiecto A ' C D
7 6
c on-
DE uNrsrEismn3us
8
1
exsistens realiter in rerum natura, sed forte aliquando sufficit quod sit 80aliquid possibile in rerum natura, vel forte aliqua propositio exsistens vel potens in mente exsistere. Et consimiliter debet dici, proportionaliter, depassione quae praedicatur per se secundo modo de subiecto, quia non est res inhaerens rei extra animarn, - tunc enim non esset praedicabilis de aliquo, nec esset universale, nec possetesse praedicatum conclusionis 85demonstrationis, nec principii demonstrationis, quae tamm omnia competunt passioni -, sed est intento anime.
[CAP. 25. DE ACCIDENTE]
Accidens ponitur esse quintum contenturn sub universal E t defmiunt p h i l o s o p h i sic accidens 1: « Accidens est quod adest et abest praeter subiecti cormptionem ». Ad cuius defmitionis evidentiam sciendurn est quod accidens quadrupliciter accipi potest Uno modo dicitur accidens aliqua res realiter inhaerens substantiae, ad modum quo calor est realiter in igne et albedo in pariete. E t sic accipiendo 'accidms' verificatur praedicta deftnitio, quia nullurn accidens est in aliquo subiecto quin salten' per divinam io potentiam possit ab illo subiecto auferri sine cormptione subiecti. Sed sic accipiendo 'accidens' pro aliquo extra animam, non ponitur quintum universale, nam accidens quod est unum quinque universalium est praedicabile de pluribus, quale non est accidens extra animam, nisi forte vox vel aliquod signum voluntarie instituturn. Aliter dicitur accidens omne illud quod contingenter potest praedicari de aliquo, ita quod stante ventate propositionis in qua enuntiatur esse de subiecto potest illud praedicari et non praedicari de filo. Et tun 80 aliquid] aliquod D I possibile] praedicabile ABEI i; aliqua] nulla C 8 2 quia] quod C I 83 res] extra animarn add. I 8 4 universale] universalis 8 5 nec] vel CI, etiam add. D principii] principium BIKV 4 8CAP. 6 25. - 2 quintam] untma K E t ] quod CI 3 accidensl ons. AC IK 3 - 4 adest et abest] spotest e aciesse d . .et .abesse K 3 et] vel E 5 defuntionis oro. C I 5 - 6 quadr.] accipituz vel adj. K a n i mvelasubiecto e 7 substantiael C IK 9 quia] quod C V' 1 0 possit] posset A' D [V' subiecto] aliquo ]modo I, om. A 1 1 non] quod A poni t ur ] aliquod adj. D 1 1 - 1 2 quintum univ.] quinque univeri dAl D , e salium non esto verum add A 1 2 est] ponitur B u n t a n . _ univ.1 quintum universale AE, e tquinquec praedicabillum vel universalium A' , de quinque uraversalibus CI qui nque om. B il unialiquod . versalium] universale B e s t ] et et adj. unum D 1 3 est] aliquod adj. AID 1 4 aliquod] airad V ' AA , 1 o V CAP.m K 25. - 1 Porphyrius, Isagoge, cap. De accidente (ed. cit., p. 20). .4 l iA K vC OCKIIAM,SUMMALOGICAS 6 o l
82
P
A
R
S
I CA P . 2 5
generaliter accipiendo accidens non est inconveniens attribuere aliquod accidens Deo, immo tale accidens attribuit A n s el mus Deo, sicut patet Monologion, cap. 24 2 . realiter in se, sicut declarat i b i d e m, quia accidens sic dicturn non V enisi est r quoddam u m t a praedicabile m e quod potest contingenter praedicari de n aliquo. Et tunc in defmitione accidentis non accipitur 'adesse et abesse' D advenire pro e u et recedere s realiter, sed pro advenire et recedere per praen dicationem, o hocn est quod aliquando praedicatur et aliquando non praedicatur. s u s c i p Tertio i t modo dicimr accidens aliquod proedicabile quod contingent praedicatur ter a de l aliquo et potest successive affirmari et negari de eoe dem, tam per mutationem propriam illius quod importatur per subiectum a c c E t isic, secundam A n s e l m u m, relationes multae 30 quam alienarn. d accidentia, Silla e n quias possunt advenire et recedere, hoc est praedicari et 2 negari per mutationem illius quod importatur per subiectum et per mutationem alterius. 0 Quarto dicitur accidens aliquod praedicabile quod non importat aliquam rem absolutam inhaerentem substantiae, sed potest contingenter 3S praedicari de aliquo, sed nonnisi per mutationem illius quod importatur per subiectum. E t sic dicerent t en e n t es quod quantitas non est aliqua res distincta a substantia et qualitate 8 quod quantitas est accidms, quia non potest successive offirmari et negari de subiecto nisi per mutationem, saltem localem, Alias quod importatur per subiectum. linde 40 dicerent quod aliquid est maior quantitas nunc quam prius, per hoc solum quod partes illius magis distant nunc quam prius, quod per solum motum localem partiurn contingere potest secundum e o s. Vertraltamen sciendum quod quamvis secundum veritatem nullum estaccidens quin possit per divinam potentiam auferri a substantia4, ipsa 45 n'oriente, tamen P h i l o s op hus hoc negaret. Linde diceret quod 18-19 attribuere... Deo] quod acddem Deo attribuetur C I 1 9 accidens om. BCI 2 0 24] 25 A' , 34 C 2 3 ett] vel ABDE 2 4 advenire'... realiter] adverdentia et recedentia reali CI II etl ] vel D, pr o add. A ' 2 5 et om. A A substantiam add. B A n a . ] Augustinum B 3 4 Quar to] m odo add. AIC K ' aliquod cm. AE n o n 1 opn. V A K 3 5 subst.] subiecto AC EI 3 6 de aliquo om. C I 3 8 aliqua... est om. A al i qua] alia 4 D IV" 3 I:0distincta] et absoluta add. C, cm_ BD [KV 4 44 quu aa n tm est i t add. a] s BD ] V' ,nsecundum] o n rei add. K 4 6 Uncle... quod] quia AV' q sciendum] a de d r . K p 4 2d a 2dAnselmus, . Monol., cap. 25 (ed. F. S. Schmitt, p. 43). 8 Cf. infra, cap. 44. iA "Istud l l'dictum i t s ] Dtcontradicit 4 illud quod dictum est in 'quarto modo' capita praee i u s L cedentis, nisi caute intelligatur", notat in margine V'. C D I , a l i e n a t o ]
DE UNPTED3ALIBUS
83
multa sunt accidentia in corporibus caelestibus quae ab eis auferri non possunt. Accidens autem dividitur in accidens separabile et accidens insepasorabile. Accidens separabile est quod per naturam auferri potest sine corruptione subiecti; accidens autem inseparabile est illud quod per naturam auferri non potest sine corruptione subiecti, quamvis per divinam potentiam possit auferri. Differt autem accidens inseparabile a proprio, quia quamvis acci55dens inseparabile non possit auferri naturaliter a subiecto illo cuius dicitur accidens inseparabile, tamen consimile accidens auferri potest ab alio subiecto sine illius corruptione. Sicut quamvis nigredo corvi non possit naturaliter auferri a corvo sine cormptione corvi, tamen nigredo potest naturaliter auferri a Sorte, sine corruptione Sortis. Proprium autem de 60nullo potest auferri sine corruptione rei, ita quod non plus est separabile ab uno quam ab alio sine cormptione rei. Recapitulando igitur aliqua quae dicta sunt de universalibus, dicendum est quod quodlibet universale est quaedam intentio animae significans plura, pro quibus significatis potest supponere. Et ideo una intentio 65distincta ab ala praedicatur de ea, non quidem pro se sed pro re quam significat. Et ideo per tales propositiones ubi una intentio praedicatur de alla non denotatur quod una intentio sit alla, sed denotatur frequenter quod illud quod importatur per unam intentionem est Alud quod iraportatur per aliam. 7o H u i u s m o d i autem universalia non sunt res extra animara. Propter quod non sunt de essentia rerum nec partes rerum extra, sed sunt quaedam entia in anima, distincta inter se et a rebus extra, quarum aliqua sunt signa rerum extra, aliqua sunt signa illorum signorum. Sicut hoc nomen 'universale' est commune ad omnia imiversalia, et per consequens est 75signurn omnium aliorum universalium a se. Et ideo potest concedi quod illud universale quod est praedicabile de cluinque universalibus, non ta47 corporibus] supra add. A l B 4 9 autem] igitur BC I, om. A ' 1, accidensa om. A A 51 illud 1 om. Al C 5 2 - 5 3 divinarn potentiam] potentiam divinam dictan' AV add. 4 KB 5E 3 possit] posset I, potest K 5 5 naturaliter om. I di c i tur ] subiectum add. I 5 6 - 5 7 ab... corruptione] A ' 5 6 alio] aliquo BC I 5 7 illius] , a c c i dsine e r corruptione u i n ssubiecti e p aillius r ab a balioi subiecto l e eius BCI, eorum K 5 8 nigredo] Sortis adj. I 6 0 auferri] removeri (mg.) A' , non praedicari BD IV 4quolibet universali quod AV' 6 5 ea] alia C I r e ] significata vel pro re add. B 6 7 alial] substantia B fr equenter om. A V , 4 rurnl] d e 6r ei8 C I n e c ] per consequens adj . C I r e r u m 9 r ei BC I 7 3 aliqua] antera add. CDI AV iq75llignum] l u dsuprernum t ] i4 adl i oe r umm u a ot m d i vj . . pl . A pt r r
84
P
A
R
S
I CA P . 2 6
men pro se sed pro universalibus, est genus ad universalia; sicut aliqua dictio praedicabilis de ornnibus dictionibus est nomen, et non verbum, nec participium, nec conitmctio etc. Et haec de universalibus sufficiant. Qui autem pleniorem notitiam so voluerit habere de universalibus et proprietatibus eorum, poterit legere librum P o r p h y r i i, ubi istam materiam multo diffusius pertractavi5. Ideo illa quae stmt hic dimissa, ibi poterunt inveniri.
[CAP. 26. DE DEFINMONE: QUOT MODIS DICITUR DEFINmol
Quoniam logici non solum utuntur praedictis vocabulis secundae intentionis, sed etiam multi termini alii secundae intentionis et etiam secundae impositionis frequenter i n usum veniunt, ne studentes per ignorantiam significationis eorum in inquisitione veritatis retardentur, volo nunc compendiose de aliquibus eorum ad instructionem simplicium pertractare. Terminorum autem quibus utuntur logici quidam sunt communes omnibus universalibus, quidam sunt proprii aliquibus eomm, quidam competunt aliquibus eorum simul acceptis, quidam compemnt uni respectu alterius. Termini qui competunt pluribus simul acceptis sunt ut defmitio et descriptio. Definitio autem dupliciter accipitur 1. Quaedam est defmitio exprimens quid rei et quaedam est definitio exprimens quid nominis. Defi77 p ro l ] i fl i s add. C I i a d ] ornni a add. K 11 al i qua] a u t e m C 7 8 o = i b u s ] pluribus I 78-79 es t.. , e t cm. A B r n o n v e r b = Qm. B 7 9 nec l ] v el B 8 0 E t Qm. A l ' d e ] qui nque add. A 78 tAc . ] le univ.] ad praesens dicta add. A ' 8 1 et] de add. D e o r u m orn. D V e s t 4 8 B2 u l i l ht ] l ion d e istaoC r n . tractavi CI 8 m 3 Ideo c o B K p e r t r . ] m mCAP. 26. - 7 v ol o] volui CI 1 0 - 1 1 quiclamt... eorum om. (hvm.) A ' C 1 1 acceptis] stmaptis A 'D u n c i pi tur] c l i c i tur A ' B D I K , qui a add. D Q u a e d a m l e n i m add. A ' B 14 ac 1 5 e t c m. A A ' E V e 4 a 5Guillelmus de Ockham, Expositionis in libros Artis Logicae Prooernium et Expod sitio n in iihrum Prophyrii De praedicabilibus (ed. E. A. Moody). o CAP. 26. - 1 Cf. Aristot., Anal. Poster., II, c. 13 (96a 20 - 97b 39); Topica, I, m e c. 5; VI (101b 38 - 102b 26; 139a 24 - 151b 24); Marius Victorinus, Liber de definin tieone (inter opera Boethii, PL 64, 891-910); Damascenus, Dialectica, cap. 8 (PG 94, t551-58); versio Roberti Grossatesta (ed. O. A. Coligan, Franciscan Institute Publia cations, Text Series 6, St. Bonaventure, N.Y. 1953, 15ss.); Gualterus Burlaeus, De d definitione (ed. H. Shapiro et F. Scott, Mediaeval Studies, X X V I I [1965], 337-40). v e r b i
5
10
DE V OCA B ULIS LOGICA E
85
nido exprimens quid rei dupliciter accipitur, scilicet large, e t sic comprehendit deftnitionem stricte sumptam et etiam descriptivam definidonem. Aliter accipitur hoc nomen 'definido' stricte, et sic est sermo compendiosus, exprimens totam naturam rei, nec aliquid extrinsecum rei 20definitae declarans. Hoc autem dupliciter fieri potest. Nam quandoque in tali sermone ponwItur casus obliqui exprimentes partes rei essentiales, sicut si definiam hominem sic dicendo 'homo est substantia composita ex corpore et anima intellectiva'; isti enim obliqui 'corpore et anima intellectiva' 25partes rei exprimunt. Et ista potest vocari definido naturalis. Alla est definido in qua nullus ponitur casus obliquus, sed ponitur genus in recto et similiter in recto ponitur differentia, vel ponuntur differentiae exprimentes partes rei definitae, ad modum quo 'album' exprimit albedinem. Et ideo sicut 'album' quamvis exprimat albedinem non 30tamen supponit pro albedine sed tantum pro subiecto albedinis, ita differentiae illae quamvis exprimant partes rei non tamen supponunt pro partibus rei sed praecise pro toto composito ex partibus jhs. Talis est ista definido hominis 'animal rationale' vel ista esubstantia animata sensibilis rationalis'. Nam istae differentiae 'animata', 'sensibilis', erationalis' supponunt pro hornine, quia homo est rationalis, animatus et sensibilis, tamen important partem hominis, sicut abstracta correspondentia eis importara partem vel partes hominis, quamvis non eodem modo. Et ista potest vocari definido metaphysicalis, quia sic metaphysicus definiret hominem. 443 S e d praeter istas duas deftnitiones nulla potest esse alla nisi forte illa cuius quaelibet pars est in plus et tomm aequale 2 . Eillud est t quod i d edicunt o a l i q u i 8 quod hominis quaedam est definitio t m f f a t i c u m
16 dupliciter accipitur] potest accipi d. B I, potest esse duplex C 1 7 etiam om. D K 1 9 - 2 0 nec... definitae] v el aliquid intrinsecum defi nitive A 2 3 substantia] c orporea add. A V ' 2 4 intellectiva' cm. C1 2 5 naturalis] materialis A l 2 6 nullus poni tur] non poni tur C1 2 7 ponuntur] ex pri muntur C 2 7 - 2 8 differentiae] s i s unt pl ures add. A l 2 9 E n . . quamv is ] i deo q . al bum C I 30 ita] et add. C I 3 1 ex pri mant] qui d et add. A ' 3 4 differentiael substantia add. A ' 3 5 rationalis] e t add. B D 3 8 potes t] esse v el add. B 4 1 truffati c um] trutarunc um A A 1 sum C I , v anum V ' D, r i d i c u l o -
2 De qua cf. Aristot., Anal. Postor., II, c. 13 (96a 24 9 6 b 14; Damascenus, Dialectica, c. 15 (PG 94, 578); versio Roberti Grossatesta, c. 7 (ed. cit., pp. 8s.) 8Ps. - Richardus de Campsall, in sua Logica contra Ockham, cap. 24 dicit: "Quantum ad secundum dico quod sicut est dare unam definitionem naturalem et aham metaphysicalem, ita est dare unam logicalem" (cod. Bononiae, Univ. 2635, f. 30r). De verbo 'truffaticum' cf. Du Cange, Glossarium, ad verbum: "Trufa, Trulla, Trupha, Fraus, nequitia, iocus".
86
PARS I CA P . 2 6
logicalis, quaedam naturalis, quaedam metaphysicalis; quia logicus cum non tractet de hornine, eo quod non tractat de rebus quae non sunt signa, non habet hominem definire, sed habet docere quomodo aliae 45 scientiae eactantes de homine ipsum definire debent. Et ideo logicus nullam definitionem hotninis assignare debet, nisi forte gratia exempli, et tunc ilh definido quae gratia exempli ponitur debet esse naturalis vel metaphysicalis. Et sicut vanum est dicere quod quaedam est definido naturalis, so quaedam metaphysicalis, quaedam logicalis, ita vanum est dicere quod quidam homo est naturalis, quidam metaphysicalis, quidam logicalis. Et similiter, quarnvis posset dici quod quaedam definido hominis est naturalis, quaedam metaphysicalis propter diversitatem partium istarum orationum, tamen totnliter irrationale et falsum est ponere quod 55 quidarn homo est naturalis, quidam metaphysicalis 4 homo natural, quidam aut intelligitur quod est aliqua . N a m s i metaphysicalis, s i t res vera substantia quae est homo naturalis, et a l vera q extra u ianimar/1 d a et m substantia quae est homo metaphysicalis, aut intelligitur quod aliquis conceptus mentis vel vox est homo naturalis et alius metaphysicalis. 60 Primum dan i non potest, quia quaero: quomodo illi homines qui sunt substantiae distinguuntur ? Aut unus est pars alterius, aut sunt quaedam tota secundum se tota distincta, aut aliquid est pars utriusque, quamvis non omne quod est pars unius sit pars alterius. Primum et secundurn dani non possunt, sicut evidenter patet. Nec tertiurn dici potest, quia 65 cum homo naturalis non componatur nisi ex materia et forma, oporteret quod vel materia vel forma non esset pars alterius illorum hominum, et tunc alter illorum, scilicet homo metaphysicalis vel naturalis esset materia tantmn vel forma tantum, quod est absurdum. Nec valet dicere quod aliter considerat metaphysicus hominem et 70 aliter naturalis, et propter hoc homo consideratus a metaphysico distin43 naturalis ] e t add. E D 4 5 doc erel di c ere A V fi a C ] I 5 9 h o m o mg. I , Qm. A I K 6 0 aliusl alia I , h o m o add. cere C4 5 4 6 8naturalisl e tl add. i s est t add. a D 6 1B s unt]Csic A ' ID 6 2 substantiael sic I , Qm. A ' D d i s t i n g u u n t u rl se A ', conceptus 5 5 habent ad i nv i c em add. A ' D A u t ' l sic q u o d add. A ' D 11 a u t 'l sic quod add. D 6 7 v el " om. p o n e r e l AA d i , add. I , om. A B CE 1 7 CE 4 V 4Cf. Ps. - Richardus de Campsall, Logica contra Ockhani, cap. 24: "Secundo 4 sci e ndum quod sicut conceditur quod quaedam est definido naturalis et quaedam I fmetaphysicalis et quaedam logicalis, ita ad bonum intellectum potest concedi quod o quidam homo est metaphysicalis et quidam naturalis et quidam logicalis" (cod. cit., r f. 30v). m a ) t a
DE VOCABUL1S L OGICA E
8
7
guitur ab homine considerato a natural Quia quamvis ita esset, ex hoc non sequeretur quod unus homo esset metaphysicalis et alius naturalis, sed sequeretur quod tanmm esset diversa consideratio eiusdem hominis. 75Sialt si Sortes videat Platonem ciare et Socrates obscure, quamvis visio unius et alterius sit diversa, tamen Plato visus non est alius, ita quamvis consideratio naturalis de homine et metaphysicalis sit alia, tamen homo consideratus non est alius. Sic igitur non est alia res quae sit homo naturalis et alla quae sit homo metaphysicalis. so N e c potest dici quod sit alius conceptus vel vox, quia iste conceptus vel erit definido vel pars definitionis vel aliquod praedicabile de homine, et patet quod quidquid dicatur, nihil est ad propositum. Ex quibus on-mibus constat quod definitiones possuntesse distinctae, quamvis d e fi n a = sit idem. Vemmtamen hect defmitiones sint tae, tamen illae deftnitiones idem significara, et quidquid significatur per unam vel per partem unius significatur per aliam vel per partem alterius, quamvis partes differunt in modo significandi, quia aliqua pars unius est alterius casus a parte alterius. Est autem sciendum quod quamvis de quocumque praedicatur definitio significative sumpta de eodem praedicatur defmitum significative sumptum et e converso, e t quamvis aliqua propositio composita ex definitione et definito hypothetica et etiam de possibili vel aequivalens tali sit necessaria, sicut ista est necessaria 'si homo est, animal rationale est' et e converso, et similiter ista 'orrmis homo potest esse animal ratio95 — sumendo subiectum pro eo quod potest esse - et e converso, tamen nulla propositio talis affirmativa mere de messe et mere de praesenti est necessaria. Unde ista est simpliciter contingens 'homo est animal rationale' sicut ista 'homo est substantia composita ex corpore et anima intellectiva', et hoc quia si nullus homo esset, quaelibet talis esset 1 c sariae 'homo est animal', 'asinus est animal', poneret quod tales sunt 1 necessariae 5. ) 72 ex hoc ] adhuc V ' 7 5 Socrates1 Sorteo A l 7 6 Plato] Sortes A B D I V f alius orn. 4 (hom.) 7 6 -A 7 t quod a . add. . .B 7 7 metaph.1 metaphysici D, metaphysica I V ' a l l a ] K 8 7 6 i i ta] a et alla add. B 7 8 al i al aliqua A l D K 7 9 sis] res naturalis add. K 8 4 i deml ornráno add. K hect] A l ar add. D 8 6 p e r' et p e r' om. A ' D 8 7 alteriusl ipsius A A 'V ', illius D K q u a m v i s l l et l i c et V ' 8 7 - 8 8 quamv i s ... alterius om. (hom.) A A s 194 istal est necessaria add. D , om. C I V D add. K 1 B0 91 20 asinus... e ani t mal i ' om. a B mI, elt huismodi add. A ' p o n e r e t ] eti am add. D I t a l e s ] i am 0 0- 1 1 a si4tsdictar a. t. .e g o r e m a ay add. l n e Ac lsCD1 s al as ] essent A l C D I . naKe el c d e s sd a r . i a Aristot., Anal. Priora, I, c. 15: "Ex necessitate enim homo animal" (34b16-17). V q 'Cf. u a e l i b e t e t a u r s
88
PARS I CA P . 2 6
Ex praedictis colligi potest quod derrmitio non est eadem curn definito, quia, secundum omnes, definitio est sermo yel mentalis vel vocalis ye' scriptus, et per consequens non est eadem realiter cum re nec cum una dictione. Verumtamen definitio significat idem quod definiuml. Et sic intelligunt recte loquentes guando dicunt quod definitio et definitum sunt idem realiter, hoc est significant idem. Sciendum est autem quod definitio sic stricte sumpta non est nisi solius substantiae tamquam rei expressae per defmitionem, et ideo acci- lio piendo deraniturn pro nomine convertibili cum definitione, taus definitio non est nisi nominum, non verborum nec aliarum partiurn orationis. Definitio autem exprimens quid nominis est °ratio explicite declarans quid per unam dictionem importatur, sicut aliquis yolens docere alium quid significat hoc nomen 'album' dicit quod significat idem ns quod haec °ratio 'aliquid habens albedinem'. Et ista definitio potest esse nominum, non solum illorum de quibus potest vere affirmari esse in rerum natura sed etiam illorum de quibus taus praedicatio est impossibilis. Et sic 'vacuum', 'non ens', ' i n fi n i t m n ' , lircocervus' habent definitiones, hoc est istis nominibus correspondent aliquae ora-120 tiones significantes idem quod istae dictiones. Ex quo sequitur quod sic accipiendo definitionem aliquando praedicatio definitionis de definito per hoc yerbum 'est', utroque significative sumpto, est impossibilis, sicut haec est impossibilis 'chimaera est animal compositum ex capra et boye'; sit haec eius definitio. E t hoc125 propter implicationem impossibilem, qua scilicet implicatur aliquid componi ex capra et boye. Tamen ista propositio in qua illi termini materialiter supponunt « chimaera » e t « animal compositum ex capra et boye » idem significant ve ra est. E t per illam primam cornmuniter loquentes intelligunt istam secundam, quae tamen secundum proprieta-130 tem sermonis alla est. Unde sicut, secundurn P r i s c i a n u m, frequenter una dictio ponitur pro alia, sicut exemplificat in I Constructionum 8 104 deful i ti o om. CI 1 0 5 - 1 0 6 re nec cum om. E 1 0 7 recte loquentes] boni logices A l o ,quentes] scientes C I g u a n d o ] q u o d B V ", om. A E , d i c u n t] d i c t = est B , om. A E 1 0 9 autem om. B C
1 1 2
n o n '] v el A DK , nec A ' l n e c ] v el A D K
1 1 4
sicut] si C I K
1 1 9
hirc oc .]
chimera add. CI , el huiusmodi add. D , add. I 1 2 3 utroque] utrobi que B C 1 2 5 c apra] homine C I s i t . . defi ni ti ol sic haec est (sed exp.) V ' , om. K 1 2 7 c apra] homi ne B C I 1 2 8 e l '] est A ' K 1 c apra] horni ne B C I V "
1 2 9
b o y e ] v e l e x hom i ne el leone add. A ' , qui termi ni add.
A 'D , tamen add. K e s t ] sic dicendo: chimaera est (! ) animal c o m p o s i t = ex capra etc ,Quod i d iste e msit intelectos s i g n ihuius fi cclicti a rpatet . i n fi ne capitali add. A ' 1 3 1 alia est] falsa est C, milla est I sicut om. A ' I
Priscianus, Instit. grammat., XVII, c. 23, rin. 168-172 (ed. A. Krehl, II, 89-94).
89
DE V OCA B ULIS L OGICA E
ita frequenter una orado pro ala ponitur. Verumtamen condicionalis ex tali definito et definitione composita vera est. Ista enim vera est 'si 135aliquid est chimaera, ipsum est compositurn ex hornine et leone' et e converso. Non solurn autem nomina possunt definiri definitione tali, sed etiam omnes partes orationis sic possunt definiri, scilicet verba, coniunctiones etc. Sic definiuntur talia adverbia 'ubi' 'guando', 'quot', coniunctiones 1443et huiusmodi. Et tunc non debet defmitio praedicari de definito mediante hoc verbo 'est', utroque significative sumpto, sed hoc totum 'idem significare' vel aliquid tale debet de illis, materialiter sumptis, verificari; vel alia °ratio debet de illo verifican, ipso materialiter sumpto, sic dicendo 'ubi: est adverbium interrogativum loci', 'guando: est adver145bium interrogativum temporis', et sic de aliis.
[CAP. 27. DE HOC NOMINE ' IDESCRIPTIO Descriptio est ' sermo compendiosus ex accidentibus et propriis compositus. Unde dicit D a m a s c e n u s i n Logica sua, cap. 141: «Descrip]
tio ex accidentibus componitur, id est propriis et accidentibus. Verbi sgratia 'homo est risibile, erecte ambulativum, latas habens ungues'. Haec enim omnia accidentalia sunt. Propter quod et descriptio dicitur ut oburnbrans et non substantialem exsistentiam subiecti manifestans sed consequentia ». Ex verbis huius auctoritatis evidenter datur intelligi quod in dejo scriptione nihil debet poni quod praedicatur in quid vel per se primo modo de descripto; et in hoc differt descriptio a definitione. Secundo, ex praedicta auctoritate sequitur quod accidens non solum accipitur pro aliqua re inhaerente alteri sed pro praedicabili de ali134 tal i ] isto C, ti l o I ;1 et] ista add. C , illa add. I I s t a . . . es t'] sicut ista D, Qm. A e n i m ] c ondicionalis add. K
1 3 5 homi ne] capra K ' l eone] boy e CIK , v el boy e asid. A '
1 3 8 sic d e fi rd ri
om. C I , v erba] e t adverbia add. C1 1 3 9 Sic] enim add. CI t a l l a ] verba sive asid. D q u o t ] quomodo I. om. D 0312i1111CtiOnCS om. A ' D K 1 4 1 s umpto] assumpto CI, om. K 1 4 3 v el ... v e ri fican i om. (hom.) A K a l a ] alio m o d o C, aliqua D d e b e t om. A l V ‘ i p s o om. B C I s u m p t o om. C I CAP. 27. - 4 ex ... accidentibus'I est accidentibus C , est campos. e x p. e t a. K , ex a. c omp. e t p. V '
5
gratia] sic describitur add. D e s t ] animal add. B I a m b u l a t . ] ambulans et C I
nomina A :; et om. B C I 7 subiecti corr. i n rei V ', orn. K notans I 1 3 sed] eti am asid. A I D K
8
6
omni al
consequentia] communia A , c on-
CAP. 27. - ' Damascenus, Dialectica, cap. 8 (PG 94, 554 13); versio Roberti Grossatesta, cap. 14 (ed. cit., p. 16).
90
PARS I CAP . 2 8
quo contingenter, sicut dictum est p r i u s 2 , q u i a D occ t our e m descriptio componatur ex accidentibus supraedictam biecti, nisi ex praedicabilibus de subiecto, s e etcdescriptio u n non d ucomponatur m oportet quod vocet ipsa praedicabilia de descripto accidentia, quae non possunt esse nisi conceptus vel voces vel scripta. Sequitur, tertio, ex praedictis quod non semper descriptio et descripttun sunt convertibilia, quia cum accidentia contingenter praedicentur de aliquo, potest descriptum praedicari de aliquo quamvis descriptio non praedicetur de eo. Tamen hoc non contingit nisi propter imperfectionem illius de quo praedicatur descriptum. l i n d e potest homo sic describi 'homo est bipes, duas habens manus', addendo sibi aliqua alia quae non possunt competere nisi homini; quo facto illa descriptio potest negari ab aliquo carente manibus, de quo tamen praedicatur descripturn. Sed hoc est propter hoc quod illud individuum non est perfectum. Verumtamen potest dici quod descriptio dupliciter accipi potest, scilicet large, et sic loquitur iste D o c t o r de descriptione, vel potest accipi stricte, et sic non componitur ex accidentibus sed ex propriis; et sic semper convertuntur descriptio et descripta=
[CAP. 28. DE DESCRIPTIVA DEFINMONE]
Descriptiva autem definido est mixta ex substantialibus et accidentalibus. Verbi gratia 'homo est animal rationale, erecte ambulativum, latas habens ungues', secundum D a m a s c e n u m, u b i prius 1. E x quo patet quod aliquis senno praecise componitur ex praedicabilibus per se primo modo, et ille est definido; aliquis ex illis quae non praedicantur per se primo modo, e t ille aliquando est descriptio; aliquis componitur ex utrisque, et ille est descriptiva definido. Quia tamen almas definitio et orrmis descriptio et omnis descriptiva definido est 14 cum om. C D 1 6 componatur] componitur BDV" 1 7 de] subiecto add. D p descripto] subiecto A l 2 0 accidentia] non add. siin. V' 2 5 - 2 6 descriptio] non add. 111' 2 6 potest] vere add. D 2 7 quod] quia C V' 3 0 Doctor] auctor CI 3 1 non om. A :; accid.] accidentibus A l 3 2 semper om. C L C . 28. - 6 aliquis] aliquando C I, componitur vid. D , est add. C I
2Supra, cap. 25. CAP. 28. - 1 Supra, cap. 27, nota 1.
7
aliquando om. C I
15
20
25
30
DEVOCABUTIS LOGICAE
91
io sermo, ideo nulla taus est eadem realiter curn definito vel descripto, quamvis significent idem. [CAP. 29. DE ISTISTERMINIS ' DEFINITUM Quia est ' ostensurn E T quid est ' defmitio et quid descriptio, ideo videndum est1quid estSdefmitum 3 E C R IetPquid T descriptmn. Sciendum est autem quod 'deftnitum' U M 1 dupliciter accipitur. Uno modo pro illo cuius partes 5vel essentia per definitionem exprimuntur, et sic defmitio est ipsarum substantiarum singularium, sicut ista definitio 'animal rationale' est defmitio omnium hominum, quia essentia orrmium hominum per istam definitionem importatur. Unde per istam defmitionem nullius rei essentia importatur nisi hominis particularis, quia nulla res est quae sit io animal rationale nisi iste homo vel ille, et sic de singulis. Et isto modo accipiendo deftnitum, concedendum est quod substantia particularis defmitur. Aliter accipitur defi nitum p r o aliquo convertibili cum defmitione, de quo defmitio adaequate praedicatur. Et sic defmitum est una dictio convertibilis cum definitione, significans illud idem praecise quod significat definitio. Et isto modo non defmiuntur singularia sed praecise species, quia sola species est convertibilis CUITI definitione et nullum singulare Et per istam distinctionem de definito possunt glossari multae aucto20Htates A r i s t o t e l i s l et C o m m e n t a t o r i s 2 , quarum aliquae dictmt quod deftnitiones sunt singularium et aliquae nonnisi specierum. Et sicut dictum est de definito, ita debet distingui de descripto: quod potest accipi vel pro dictione de qua primo, non pro se sed pro re, dicitur descriptio; vel potest accipi pro re importata per illud nomen et 2 5 10 v ol descripto om. A D p CAP. 29. - 2-25 seu totum cap. i n imo A ' 3 es t'] nunc add. D 11 es t'] sit C I 6 substantiae rum ] re ru m C I 7 - 8 essentia... i m p o rta m r om. A 7 - 8 essentia... defi ni ti onem . Aom. ' K 7 - 79 essentia... 8 quia om. e (hom.) s D - 8 i mportatur... rei om. B 8 - 9 essentia] r 2 o m Unde nihil B 1 0 nisi] s it add. K 1 6 sign.] et add. A E 2 1 di c unt] sute A K V i 4nitiones] aliquae add. B n o n n i s i ] non sed C 2 2 distingui] dic i V ' 2 5 descriptionem] dic tionem , squiud ndescriptum t e tet qui dd defuntum. i c u Is n tudt capitulum C 29 non I fui t i n exemplari de quo scripsi sed i n l C, d e fi veni postes i n al i o add. A ' l CAP. 29. - ' Cf. Aristot., Metaph., VII, c. 4, t. 16; c. 15, t. 53 (1030b 4-14; a 1039b 20 - 1040a 10). 2 Averroes, In Aristot. Metaph., VII, tt. 16 et 53 (ed. m tina, VIII, ff. 78r, 95r). d e s
92
P
A
R
S
I CAP. 30
[CAP. 30. DE ISTO TERMINO ' SU BLEC T LIM1
Dicto de terminis qui non competunt alicui uni universali, cuiusmodi sunt 'definitio' et 'descriptio' et huiusmodi, quia nullum unum universale est definitio vel descriptio sed quaelibet definitio et descriptio ex pluribus tmiversalibus est composita, dicendum est nunc de tertninis 5 consequentibus quodlibet universale, cuiusmodi termini sunt 'subiectutn' et 'praedicatum' et huiusmodi. Et de subiecto quidem est primo sciendum quod, sicut dicit D ama sce n u s i n Logica sua, cap. 81: «Subiectum dicitar dupliciter: hoc quidem ad exsistentiam, hoc autem ad praedicationem. Et ad exsistentiam quidem, quemadmodum subicitur substantia accidentibus. In ipsa enim habent esse et extra ipsam non substant. Quod autem ad praedicationem, subiecturn est particulare ». Ex quo colligi potest quod aliquid dicitur subiectum, quia realiter substat alteri rei inhaerenti sibi et sibi advenienti realiter. Et sic subiectum accipitur dupliciter, stricte scilicet, et sic dicitur subiectum respecm accidentium realiter inhaerentium sibi, sine quibus potest subsistere. Large autem dicitur subiectum omnis res quae alteri substat, sive illa res cui substat sit accidens inhaerens realiter sive sit forma substantialis informans rem cui adhaeret, et sic materia dicitur subiecmm respectu formarum substantialium. 2 0 Aliter autem dicitur subiectum, quia est pars propositionis praececedens copulam 2 ,'homo d e est animal', 'homo' est subiectum, quia de homine praedicamr q u oE t subiectum sic acceptum potest multipliciter accipi. U n o animal. amodo l idicitur q u subiectum large omne illud quod potest in quacumque 25 i d propositione vera vel falsa subici. Et sic quodlibet universale respectu p r apotest alterius e desse subiectum, sicut patet i n talibus propositionibus i'omne c aanimal t u est asinus', 'omnis albedo est corvus', et sic de allis r , Aliter accipitur subiectum stricte, e t sic dicitur subiecturn illud s i C . 30. - 6 universale] per se add. I t e r m i n i om. A I V cB, dicendurn 4 su uadd. i n Ai ' , om. t A a , l p rie m o s ] prius B, e t A ' , di c endum add. B 9 dupl i c i ter] dupl ex A , d . qui dem A D A K 1 1 - 1 2 In... e n i m ] quae i n ipsa V ' 1 2 ipsam] i ps um C V ' tom. B Ia8 1 d0 autem] Quod] quantum A I K 1 4 alteri] alicui C, alii I 1 5 scilicet] e t large. Stricte add. A ' 1 6 sic] q u i d e m ] isubstantia q add. C u I 1 9i adhaeret] d i nhaeret A E V ' 2 1 a u te m om. E K 2 2 q u o ] qua B I n27 propos. om. C D 2 8 corvus] corpus C , c ol or K 2 9 A l i ter] A u t I. autem C a c c i p i t u rl d i icitur A ' , s umi tur D c l i c i t u r] i l l ud add. D s u b i e c t u m ] omne add. A E , guando add. C D I , qui a add. V ' s CAP. 30. - 1 Damascenus, Dialectica, cap. 16 (PG 94, 582 A); versio Roberti tGrossatesta, cap. 8 (ed. cit., p. 10). 2 Cf. Boethius, De syllogismo categorico, I a(PL 64, 797ss.). p r o p o s
DEVOCABUL1SLOGICAE
9
3
30quod subicitur in propositione vera ubi est directa praedicatio; et sic est homo subiectum respectu animalis, sed non e converso. Tertio dicimr subiectum magis stricte, scilicet Alud quod est subiectum in conclusione demonstrata, quae scitur vel nata est sciri scientia proprie dicta. Et sic accipiendo subiectum, quot sunt conclusiones hasbentes distincta subiecta, tot sunt subiecta in ista scientia aggregata; et sic in logica sunt multa subiecta, et sirniliter in metaphysica et in naturali philosophia. Aliter accipitur subiectum strictissime pro aliquo primo aliqua primitate inter talia subiecta. Et sic aliquando subiectum comunissimum 40inter talla subiecta vocatur subiecturn, et aliquando Alud quod est perfectius, et sic de allis primitatibus. Hoc tamen est commune orrmibus quod quodlibet istorum est subiectum per praedicationem.
[CAP. 31. DE ISTO TERMINO ' P R A E D I C A T U M 1
Sicut subiectum dicitur illa pars propositionis quae praecedit copulam, ita illa pars propositionis quae sequitur copulan' dicitur praedicatum. 5 V o l u n t tamen a l i q u i quod praedicatum est copula cum quod sequitur copulam. Sed quia ista controversia dependet ex significato vocabuli, quod ad placitum est utentium, ideo de hoc nunc pertranse°. Et qualitercurnque dicatur praedicaturn, multipliciter accipitur. Uno io modo orme illud quod est alterum extremmn propositionis et non est subiectum; et sic quilibet terminus potest esse praedicatum qui praedicari potest in propositione vera vel falsa. Aliter accipitur praedicatum quod praedicatur in propositione vera in qua est directa praedicatio. Et sic 'animal' est praedicatum respectu 'hominis' sed non respectu 15dis'. Tertio dicitur praedicatum illud quod praedicatur de aliquo subiecto praedicatione directa, de quo subiecto potest esse scientia proprie dicta. Et sic accipit P h i l o s o p h u s praedicatum I Topicoruml, ubi 30 quod orn. C D IV monstr.] 4 demonstrativa , v e r a AIC v e ! ] quae add. K 3 6 i n' oin. BD I 3 8 aliquo] subiecto add. K 41 primitatibus] proprietatibus A, prioribus K 4 2 quodlibet] cuilibet C I i n cC . o 31.n - '3 dicitur] . est AE 1 0 modo] dicitur praedicatum add. A 1 1 qui] quia C D IV 1 3 , o i b add. AD 1 3 vera] et add A A ' D V 12 praedicatum] 4 pr 4 1d 6i r s eu b i e c t o ] c i t l31. a i -c1 Aristot., Topica, s c CAP. e t V I, cc. ' 5-6 ,(10113 38 - 103a 5). A mA o . 1 A C D I
94
P
A
R
S
I CA P . 3 2
distinguit quatuor praedicata, scilicet genus, definitionem, proprium et accidens, et sub genere comprehendit differentiam. Ubi non enumeratur species, quia quamvis species praedicetur de individuis, quia tamen individua non possunt esse subiecta i n propositionibus scitis scientia proprie dicta, ideo inter illa praedicata species non enumeramr. Copula autem vocatur verbum copulans praedicatum cum subiecto.
20
[C AP. 3 2 . Q U O M O D O PR AED IC AT U M D i c r r u l t INESSE SLIBIEC TO
Sicut autem praedicatum praedicatur de subiecto, ita dicimus praedicatum esse in subiecto, et praedicatum convenire subiecto, et praedicatum messe subiecto, et praedicamm inhaerere subiecto. Quae non sunt intelligenda ac si praedicatmn poneretur realiter inhaerere subiecto, illo modo quo albedo inest parieti, sed onmia talia significant idem quod 'praedicari', nec aliter accipienda sunt nisi pro 'praedicari'. Et isto modo orrmia accidentia, quae sunt novem praedicamenta, possunt dici esse in substantia sicut in subiecto, non quidem per realem inhaerentiam, secundum opinionem m u l t o r u m, sed per praedicationem veram. Sic enim quantitas est accidens, secundum opinionem a l i quo r u m 1, et est in substantia, non quia semper inhaeret realiter ipsi substantiae, sed quia contingenter praedicatur de substantia, ita quod substantia permanente est haec vera, secundum a l i q u o s, 'substantia est quanátas' et eadem permanente poterit esse falsa. Consimiliter talla vocabula 'advenire', 'recedere', 'accedere', 'adesse', 'abesse' frequenter pro 'praedicari' accipiuntur. Sic enim dicit venerabais A n s e l m u s, Monoiogion, cap. 25 2: « Omnium quippe quae accidentia dicuntur, quaedam nonnisi cum aliqua participantis variatione adesse vel abesse posse intelliguntur, ut omnes colores; alia nullam onmino accedendo vel recedendo mutationem circa alud de quo dicuntur 18 de-finitionem] differentiam B, speciem C 2 0 species rubiectum 1 oC r n. C D 2 3 CAP. 32. dicitur praedicari A l 3 convenire] inhaerere C 4 - 5 Quae... c u - 2mpraedicamr] a subiecto 8 esse ons. ABK s om. u (hom.) b Ai K e 5 a inhaererel o l inhaerens C I 6 inestl inhaeret D 10 opin. e multorum]t quod opirtantur multi D 1 4 - 1 5 est... permanente om. (hom.) AK 1 6 Corta.] consequenter C advcm i r e, recedere] advenientia, recedentia C H accedere] accidentia C, subesse I 18 Ans.] in add. CD I, cap. 25 om. AED11.7 4 cuml 1 substantia 9 q vel u cuan a e add. d A, a om. m C I 2 0 s'el] et BE 2 0 - 2 1 alla om ni no] aliarn naturam non vel rec.1 accipiendo vel recipiendo C I o An 2 s1 accedendo . A l C n o p. ] 43). n s t
C
D
I
. n32. n- 1 Cf. infra, cap. 44. 2 i s i o u
n n
Anselmus, Monol., cap. 25 (ed. F. S. Schmitt,
10
15
20
DE V OCA B ULIS L OGICA E
9
5
efficere noscuntur, ut quaedam relationes ». 1.1bi A n s e l m u s accipit 'adesse' et 'abesse', 'accedere' et 'recedere' pro 'praedicari'. Sic etiam 'participare' apud l o g i c o s 8 accipitur pro subici
[CAP. 33. DE ISTO TERMINO ' SIG NIF ICARE]
'Significare' multipliciter accipitur apud l o g i c o s. N a tn uno modo dicitur signum aliquid significare guando supponit vel natum est supponere pro illo, ita scilicet quod de pronomine demonstrante Alud 5per hoc verbum 'est' illud nomen praedicatur. Et sic 'album' significat Sortem; haec enim est vera 'iste est albus', demonstrando Sortem. Sic 'rationale' significat hominem; haec enim est vera 'iste est rationalis', demonstrando hominem. Et sic de multis aliis concretis. Aliter accipitur 'significare' guando illud signum in aliqua proposiio tione de praeterito vel de futuro vel de praesenti vel in aliqua propositione vera de modo potest pro illo supponere. Et sic 'album' non tantum significat illud quod nunc est album, sed etiam illud quod potest esse album; nam i n ista propositione 'album potest currere', accipiendo subiecmm pro eo quod potest esse, subiectum supponit pro his quae 15possunt esse alba. Accipiendo 'significare primo modo et 'significatum' sibi correspondens, per solam mutationem rei frequenter vox et etiam conceptus cadit a suo significato, hoc est, aliquid cessat significan i quod prius significabatur. Secundo modo accipiendo 'significare' et 'significaturn' sibi correspondens, vox vel conceptus per solam mutationem rei 20extra non cadit a suo significato. Aliter accipitur 'significare' guando illud dicitur significari a quo ipsa vox imponitur vel illud quod primo modo significatur per conceptum principalem vel vocem principalem. Et sic dicimus quod 'album' significat albedinem, quia 'albedo' significat albedinem, pro qua tamen 25albedine non supponit hoc signum 'album'. Sic 'rationale', si sit differentia, significat animam intellectivam. CAP. 33. - 3 suppottit] pro aliquo add. K 4 fi lo] aliquo A 5 per hoc verburn] mediante hoc verbo A' C D I al bum ] albedo C, rationale K 6 Sic] etiam add. AIBE 1 2 etiam cm. ABEK ¡ 20 I extra mg. A' , om. AC D K 2 3 vel... principaleml om. B K 2 4 quia... albedineml om. A K 25 e Sic] etiam add. A ' 2 5 - 2 6 differentia] horninil add. C D I 2 6 intellectivam] pr o qua tamen non m supponit add. CEKV4 e ] 8 Cf. Aristot., Topica, IV, c. 1 (121a 10-19). v e l
96
P
A
R
S
I CAP . 3 3
Aliter accipitur 'significare' communissime guando aliquod signum quod est natum esse pars propositionis vel natum est esse propositio vel orado aliquid importat, sive principaliter sive secundario, sive in recto sive in obliquo, sive det intelligere sive connotet illud, vel quocumque 30 alio modo significet, sive significet illud affirmative sive negative, quo modo hoc nomen 'caecus' significat visum, quia negative, et hoc nomen 'immateriale' significat negative materiam, et hoc nomen 'nihil' sive 'non-aliquid' significat aliquid, sed tamen negative; de quo modo significandi loquitur A n s e l m u s, D e casu 1 . Significare 3 igimr5secundum aliquam sui significationem competa cuilibet universal « Universale enim », sectmdum D a m a s c e n u m in Logica sua, cap. 48 2 , « eenim °rime s t universale vel significat plura primo modo vel secundo, q uomne o duniversale praedicatur de pluribus, vel in propositione de 40 quia m uet de l praesenti, t a messe vel in propositione de praeterito vel de futuro, vel sde modo. i g nEx iquo fi patet quod errant i l i i q u i dicunt quod haec vox c a tnon , significat omnes homines. Cum enim hoc universale 'homo', 'homo' u t secundum praefatum D o c t o r e m, significet plura, et non significet ' hres quae o non sunt homines, oportet quod significet plures homi- 45 piares m o ' nes. Quod concedendum est, quia nihil significatur per hominem nisi , homo, et non plus unus homo quam alius. ' Universale a n igitur omne significat plura. Sed universale quod est gei velmspecies, a quod praedicatur de pronomine demonstrante aliquam nus lrem, non ' significat plura nisi primo modo vel secundo accipiendo 50 »'significare'. Reliqua autem universalia significara aliqua primo modo . secundo, et aliqua etiam tertio modo vel quarto, quia omne aliud vel universale significat aliquid in recto et aliquid in obliquo, sicut patet de 'risibili', 'albo' et sic de consimilibus. 27 com m unl communius C I g u a n d o ] quarto C, quam I, si est add. C 2 9 aliquid] quod add. C 3 0 illud] illa C, significaturn add. A' 3 1 alio om. AEV 4 s i v e IK, consignificet ' l cm. vB sai v e l l val ABE A 3 4E tamen ons. AEKV 1 4 gnif.] 3acceptionem !6 a slA "ii q 4g 0unvell ai m ut fi C l , et c add. e tA" ,t om. l I 4 1 eti vel Nr a vpossibili 4 do] l e l i l ] aC , possibili re at add. I C4 V 4 4significet] ' significat 4 C 2 V' 4 5 plurest] res quae stmt add. A' om I DK, cm. m o C -4 8 plur s al individua i - nia A , °parda K 4 9 aliquaml veram C 5 0 secundo] m odo adj . D 5 1 aliqua] plur a AE, orn. A' C D I 5 2 etiam om. OC V 4 1CDI AA' 1 m5 o3 daliquid' o lopiara m AE,. cm. D 5 4 est.] et add. A/0E a l b o ] albedine C , albedo I
1Anselmus, De casu &abolí, c . 1 1 (e d . F . S . Schmitt, p p . 248-51). 2Damascenus, Dialectica, cap. 65 (PG 94, 659 A); versio Roberti Grossatesta, cap. 48 (e l cit., p. 50).
DEVOCABITLISLOGICAE
9
7
[CAP. 34. DE ISTO TERMINO ' DIVIDI Non solurn autem ' universale significat plura, sed etiam in plura dividitur. ]
Sed 'dividi' multipliciter accipitur. Aliquid enim dividi dicitur 5guando alicuius totius per realem sectionem una pars ab ala separatur, sicut carpentarius dividit lignum et latomus lapidem et faber ferrurn. Alter accipitur 'dividi' guando sub aliquo uno, cuius una pars non separatur ab ala, plura sumuntur, sicut si dividam hanc vocem 'canis' in sua significata, sic dicendo 'canis alius latrabile animal, alius caeleste io sidus' etc., non separo unam partem istius vocis ab ala, sed plura ad quae est ista vox communis sub illo cormnuni accipio. Et sic loquuntur l o g i c i de divisione'. «Sunt autem », secundum D a m a s c e n u m, i n Logica sua, cap. 12 2 15rationale , et irrationale. Vel ut species in individua, ut 'homo' dividitur in Petrum « et Paulum et reliquos secundum partem horninis. Vel ut totum O partes, et hoc dupliciter: vel in similes partes vel in dissimiles partes. in C Sirniles quidem partes illae sunt guando partes suscipiunt nomen et definitionem totius et ad invicem, ut cum dividimus carnem in multas t O 20carnes e t unaquaeque pars camis caro dicitur et definitionem carnis m suscipit. Dissimiles partes sunt ctun partes neque nomen neque definio tionem, neque totius neque ad invicem, suscipiunt, ut guando dividimus d Socratem in caput et manus et pedes. Neque enim caput neque manus i neque pedes suscipiunt nomen vel defmitionem Socratis, neque ad invi25 cde = Vel ut aequivoca vox in diversa significata; et hoc dupliciter: vel iut totum vel u t pars ». Et exemplificat ibidem: « Vel ut substantia in v accidentia, ut cum dico 'hominum hi quidem sunt albi hi autem nigri. i ut accidens in substantias, ut cum dico 'alborum haec quidem aniVel s i CAP. 34. - 4 di v i di ' di c i tur] di v i di tur A l 5 guando] sicut A , aut K re a l e m ] divisionem v ol adj. A ' s ec ti onem ] clivisionem B 7 guando] qui a A 'B CD a l i q u o Qm. A K V 4v s bellua i c umari t ]na A , uaut B n , c td V e V ' 10 etc8.] alias 4 1 1 i l l o ] 14 12] 13 A, 22 B V ij a t o 4 h o1m i 5 C rti s ] hornMes A CD 1 7 i n' ons. A E V : neque' sC p1 e 9Dc C i tDe oIDom., s t i unec 4 s Il , om. A A 22 ]1 i v i 3 s i m 1d B S ortem A A ' D E K V vdia CIi Dam., n . . . . B E K2 dvV 4i dd 4 neque is g u adj . K 2a 5 v ox ] scil. v o x di v i di tur A , otn. K d i v e rs a ] sua A C 2 6 v e ]'] partes ie t n udiv r im K 4 e q u e l l S o c r a t i s o adj.d I 2 1m . dem A E K V vol a 7 autem] qui n2 B l 2C.eB8BIu cEVu Et m,l ] K V 4 cjA A 4 4 cdB ui a vm r i tA s A e i p s D CAP. o 34. n . ' C f . Boethius, De divisione (PL 64, 875-92). 2 Damascenas, u 1]1 m , Dialectica, 6j t(PG 94, D 6 lr e . 550s.); versio Roberti Grossatesta, cap. 12 (ed. cit., p. 14). t I oV d cap. aa S 4 e t u i q a iK s g c ] A c i 3' d e m a 2le A ]S l oo A c r E K e d a C K H Ai M, nt S UvM M AeLO i G 1 C Adm i t E 7 aO 2 4 un r e -n 2 am
d
j
98
PARS I CA P . 3 5
mata haec autem inanimata'. Vel ut accidens in accidentia, ut cum dico 'frigidorum haec quidem sicca haec autem humida'. Vel ut ab uno et 30 ad unwn: ab uno quidem ut a medicinali medicinalis liber, medicinale instrumentum; ad unum autem u t sanativum [pharmacum] sanativus cibus ad sanitatem ». Est autem advertendum quod quamvis in praedictis modis dividendi accipiatur unum, sub quo sine reali divisione et reali separatione unius 35 partis ab ala accipiuntur plura, tamen in aliquibus modis illud quod dividitur importat aliquid quod potest realiter dividi in illa quae impartantur per dividentia, scilicet in tertio et guano modo. In allis autem modis non sic: non enim guando dicitur 'hominum alii albi, alii nigri' aliquod totum dividitur in suas partes reales ubi illae partes separmtur 40 realiter inter se. Est autem advertendum quod guando dividitur substantia in accidentia vel accidens in substantias vel accidens in accidentia, accipitur ibi hoc nomen 'accidens' pro praedicabili contingenter de aliquo, ipso quod importatur per subiectum permanente in remm natura. Et ita patet quod frequenter in auctoritatibus accipitur accidens non pro aliqua re accidentali realiter inhaerente substantiae, sed pro contingenter praedicabili de substantia. Si enim praedictus a u c t o r accepisset 'accidens' pro re realiter alteri inhaerente, debuit dixisse quod 'homo dividitur in albedinem et nigredinem', non 'in homines albos et nigros', et similiter So debuit dixisse de aliis
[CAP. 35. DE ISTO TERMINO ' T O T U M 1 'Totum' multiplic iter accipitur. U n o modo dic itur aliquid c om-
plectens plures partes, sine quibus in rerum natura esse non potest. Si29 autem] quidem AEKVa 3 0 frigidoruml alborum AA' D am ena] quidem D V aliquid4adj.3A' 2sartativuml t a urina l A, aqua CE, sanativa urina add. Al D , clicuntur quae sunt ad sanitatem sácut add. B, sanativa et adj. (p. urina et aqua) ACE 3 3 ad sanitatem] ad unkun enim respiciunt sanitatem Dom., om. AA' BD IV 4 KV' 3 4 50 suasl duas Al D I u b i l licet ABE, ut I, vel K, msi V' Iseparanturi separentur V' 4 2 aus i etiam teml n e D]V n 4 gred.1 4ovel3A,n et add. CE 5 1 aliisi multis add. B iB b CAP. i 35. - 2 accipiturl dicitur K, scil. essentiale et subiectivum add. mg. I. totum enim adj. BE rdidturl o em totum a adj. l CiD K 3 plures] multas A' C D , orn. I .] t B 8aVersiol Roberti Grossatesta habet "sanativum pharmacum". i K C 4 I e 7 t
DE V OCA B ULIS L OGICA E
9
9
cut impossibile est quod homo sit sine anima rationali exsistente et 5corpore; et similiter impossibile est quod aér sit nisi tam materia quam forma sit; similiter impossibile est quod hoc lignum sit nisi haec pars sit. Et tul-1c semper pars est de essentia totius et non e converso. Aliter accipitur 'totum' pro aliquo communi ad multa. Et sic genus dicitur totum respectu specierum; et species dicitur totum respectu individuorum. io Et tunc 'totum' idem est quod 'commune'. Et sic l o g i c i l communiter utuntur 'toto'. Et quot modis dicitur 'totum', tot modis, proportionaliter, dicitur 'pars'. Unde quaedam pars est de essentia totius, quaedam pars non propter aliud dicitur pars nisi quia est minus communis quam illud cuius 15dicitur pars. Et ista vocatur 'pars subiectiva', quae non plus est de essentia totius quam e converso; et sicut illa pars potest esse sine toto, ita totum potest esse sine parte illa. Et quamvis ahis modis posset accipi 'toturn' et 'pars', tamen isti modi ad praesens sufficiant.
[CAP. 36. DE ISTO TERMINO ' O PPO SIT A1
Post praedicta dicendum est de oppositis 1. Et est sciendurn quod hoc nomen 'opposita' significat tam res extra animam et in anima, quam signa rerum. Sed omnes res extra animarn, quae non sunt signa, si sint 5oppositae, non opponuntur nisi contrarie; vel secundum unam o p in i o n e m aliquae opponuntur relative 2 .quae H sunt o c oppositae p a tvel e sunt t : res absolutae, et tunc non potest inter eas n oppositio esse a m nisi contraria tantum, sicut inductive patet; vel sunt relaotivae, m et tunc n nonepossunt s esse oppositae nisi vel contrarie vel relative; r e s 4 s it] i n re ru m natura add A ' i sine_ exsistente] nisi ani ma rationalis sis A V '
4 - 5 sine._ sic
om. (hom.) K 4 - 5 es c orpore A ' , es suo corpore (mg.) B, sine c orpore C, es corpus sit E, °Pm. A D I V 4 5 qi mi l i ter om. A E V ' 6 pars ] es A l a add. C 7 s emper om. C I 8 c ommuni a d ] q u o d communicas C 1 0 c ornmunel curme A l C 1 3 p a r? ] y ero V ' 1 4 c ommtmis ] c ommune A 'B C D [ K C . 36. - 3 et] quam C I q u a r n ] eti am add. C I
4
s i nt] s unt C D I V t
7
res om• C D I
Cf. Aristot., Metaph., V, c. 26, t. 31 (102313 26 - 1024a 10); ibidem de parte, cap. 25, t. 30 (1023b 12-25); Boethius, De divisione (PL 64, 887s.). CAP. 36. - C f . Aristot., Praedicamenta, cap. 1 0 In Categorias Aristot., IV, cap. De oppositis (PL 64, 263-83); Guillelmus de Ockham, Expositio 1 1 libri ( 1Praedi 1 1camentorum 3 1 6 Aristot., - cap. 17 (ed. cit.). 2 Cf, infra, un. 120-26. 1 4 a 2 5 ) ; B o e t h i u s ,
100
PARS I CA P . 3 6
vel una est absoluta et alla relativa, et si ita sit, non opponuntur. Linde lo quando aliquae res sic se habent quod possunt sibi succedere in eodem subiecto, si non possunt esse simul in eo, si sint formae absolutae sunt contrariae. Tamen, sicut dicetur i n f e r i u s 8, in tali contrarietate sunt gradus. Sed si loquamur de oppositione quae est inter signa remm, cuiusmodi sunt conceptus, voces e t scripturae, sic hoc nomen 'opposita' secundum P e r i p a t e t i c o s tam de compleyds quam de incomplexis praedicatur 4 Complexorum autem oppositorum potest triplex modus assignari. Quaedam enim opponuntur contradictorie, guando scilicet aliquae pro- 20 positiones habent idem subiectum et idem praedicatum sed una est affirmativa et ali2 negativa. Sed hoc non sufficit, sed oportet quod una sit universalis et alia particularis vel indefinita, vel quod utraque sit singularis. Verbi gratia istae opponunmr contradictorie 'omnis homo est animal', 'aliquis homo non est animal', similiter istae 'ornnis homo as est animal', 'homo non est animal', e t hoc quia indefinita, guando subiectum sumitur significative, semper convertitur cum particulari Et ideo universalis contradicit tam particulari quam indefinitae. Similiter istae contradiamt 'nullus homo est animal' et 'aliquis homo est animal' sive 'homo est animal'. Istae etiam contradicunt 'Sortes est animal', 30 Sortes non est animal'. Aliquae autem propositiones opponuntur contrarie, scilicet universalis affirmativa et universalis negativa. E t hoc verurn est guando subiecta sumuntur significative, aliter non oportet. Sicut istae non opponuntur contrarie 'orrmis homo: est terminus communis cum signo 35 universali', 'nullus homo: est terminus communisC11msigno universali'. Pro tertio modo oppositionis non habemus nomen impositum. Est tamen tertius modus guando aliquae propositiones nec sunt contradictoriae nec contrariae, sed inferunt propositiones contradictorias, 10 si om. A l B C D ' i ra s it] sic C, sic fi l a K ' sic om. A I B D I
1 1
sibi succedere] esse meces-
sive A 1 2 s i l ] sed I K V 4 1 add. 5 C I 2 5 istael illae A E V tamen q u a e 4 quidara add. C e t hoc Qm. B D ' q u i a om. A A ' 2 7 subiectum] eius add. D , om. A K 2 9 et ]B I K ,e c sm . t om. A s e5 c- u2 n 6 d 2 ,33 hoc ] semper adj. D 3 4 subiecta] sub aliqua I, supponunt et adj. A 3 6 uni v ers al i '] deterrniu m o m n i s . . . C q natus add. a n u A ci rK ,o e mt add.a A E uni l v ers al i '] determinatus adj. A C I 3 7 P ro 0m. A A ' D I h a b e m u s ] 3 'daliquid add. A I B E 3 8 Est carneo] est autem B , et est iste D m o d u s ] oppositionis add. A 0 s t m m o . 3 tB 3 Cf. infra, un. 58s. 4 Cf. Boethius, Introductio ad syllogismos categoricos 1 C 2 6 S (PL 64, 761-94). 2 a n i m o r 0 a l ' ] t e a l i s . q u a . . e
DE V OCA E DLIS L OGICA E
1
0
1
40vel una infert contradictoriam alterius; et propter hoc nullo modo possunt esse simul verae. Sicut istae propositiones opponuntur 'nullum animal currit', 'aliquis homo currit', non tamen contrarie nec contradictorie, quia non habent idem subiecturn. Sed opponuntur, quia ista 'aliquis homo currit' infert contradictoriam istius 'nullum animal currit', 45quia sequitur 'aliquis homo currit, ergo aliquod animal currie. Ex praedictis patet quod propositiones subaltemae et subcontraHae non opponuntur, quia possunt simul esse verae. Oppositorurn autem incomplexorum quatuor modi ponuntur. Quia quaedam incomplexa sunt contraria, scilicet illa quae significant quidquid 50significant positive et affirmative, non negative; hoc est in defmitione exprimente quid nominis eorum nulla negatio nec aliquid aequivalens negationi debet poni, et simul cum hoc quod illa non possunt verificad de eodem pro eodem simul sed successive; vel significant res quae possunt successive messe eidem, non simul, quamvis non possint verifican 55de i eodem nec simul nec successive. Exemplum primi: sicut est de 'albo' et 'nigro', quia isti termini nihil significant negative et tamen isti termini s i g n i simul, sed successive possunt. Vermntamen, sicut dicetur i n f e r i u s 5 fi ,icnaisto ti ve modo sunt gradus. Exemplurn secundi est de 'albedine' et 'ni-60gredine', s u r nquia p isti termini significant tales res, qui tamen termini nec t i sima ln modo, osicut in priori, sunt gradus. n e Quaedam autem opposita incomplexa sunt privatio et habims, et cp o sunt illa quorum s unum significat quidquid significat positive, alterum 65autem s u aliquid n significat positive, et illud idem quod suum oppositum t u significat affirmative ipsum significat negative. Quod patere potest ex cv c e r exprimente quid nominis ipsius, quia in illa definitione nedefmitione i fipraecedit habitum oppositum sibi. Sic se habent 'visus' et 'caecie gatio sctas'; s nam a d'visus' quidquid significat affirmative significat, quia in sua id v 713defmitione exprimente quid nominis nulla negatio debet poni; sed 'caee citas' vel 'caecus' significat aliquid affirmative et aliquid negative, quia e p 43 S ed] i d e o add. D 4 8 ponuntur] possunt assignari A ' C D I 5 0 affi rm,1 e t add. B I o 52 q u o d om. B K 5 3 pro... sed] n e t s i mul n e t D 5 4 successive Qm. A A 1 (ipsi sd A ) termi ni add. A K 5 5 situt om. BE 5 6 - 5 7 nihil... termi ni ] signiEtant affirmative et negaD E et isti , termi q ni u Ia, om. m (hom.) v i s D] 6 4 s ignifi c atl] negative add. A 6 4 - 6 6 pos itiv e.. tive se , n e gaffi a rmati t i v vee ] A 6 5 autem„. illud om. C i d e m i aliud I 6 8 Sic] sicut A 'C I 6 9 affi ralterum m pos itiv e C 7 0 nomi ni s ] ipsius add. A ' B u mative] p n 5Videsis vocem 'Contrarietas' in indice tr vo e
102
PARS I CA P . 3 6
'caecus' defmitur sic 'caecus est ille qui non habet visum quem natus est habere', u b i aliquid praeponitur negationi e t significatum illius importatur per 'caecutn' affirmative, et aliquid sequitur negationem et significatutn illius importatur per 'caecum' negative. Si autem illud 75 idem, propter sequentem particulam, dicatur importan i affirmative, non curo; sufficit enim mihi quod negative importetur. Nec est inconveniens idem per idem importan i affirmative et negative, sicut dictmn est prius6 quod idem per idem potest significan i in recto et in obliquo. Istam autem distinctionem, scilicet significare aliquid affirmative 80 vel negative, insinuat A n s e l m u s, D e casu diaboli, cap. 11, ubi dicit sic7 : Constat, quoniam, haec vox, scilicet 'nihil', quantum ad significationem nullatenus differt ab eo quod dico 'non aliquid'. Nihil quoque hoc apertius quam quod haec vox, scilicet 'non aliquid', omnem rem penitus et omne quod est aliquid in intellectu removendum, nec ormino 85 ufiam rem aut penitus quod aliquid sit in intellectu retinendum sua significatione constituit. Sed quoniam remotio alicuius rei nullatenus significan i potest nisi cum significatione ipsius cuius significatur remotio, - nullus enim intelligit quid significet 'non-homo' nisi intelligendo quid sit 'homo' necesse est ut haec vox quae est 'non-aliquid', 90 destruendo ifiud quod est aliquid significet aliquid ». Et sequitur: « Significat aliquid removendo, e t non significat aliquid constituendo ». Et sequitur: H o c itaque modo non repugnat malum nihil esse et mali nomen esse significativum, si sic aliquid perimendo significat ut nullius rei sit constitutivum ». 9 5 Ex bis verbis allisque pluribus quae ibidem scribit A n s e l m u s evidenter habetur quod aliquod incomplexum aliquid significat removendo, perimendo, negando et aliquod incomplexum aliquid significat constituendo et affirmando. Ex quo sequitur quod privatio non est aliquid in re extra animam,100 distinctmn quocumque modo a quolibet positivo, sicut caecitas non est 73 praeponitur] praesupponitur C 7 5 Si auteml sed quod A, si tantum B 7 6 propterl per D affi r m ati vel vel negative add. A 8 0 autemi enim CI di st.1 definidonem AB s i gni f.) assignare A l l affi r naativel i n recto A ' 8 1 ve!] et BE, aliquid A l V 83 K.,]om. I i8 4 nquod om. C I 8 5 penims] possibilem AA' BD i n Qm. K V 4 cc] n ehac g AE, a t ihoc v e 4 A ipsius] eiusl A ' C , ents ipsius D 9 0 s k i significet A ' B I ono. b 8 l 6 i n a qt a l nunam u o CI 8 8 A homo] et ideo add. BIT' 9 1 aliquid' l Quod yero._ aut aliquid (quod continuo sequitur in Ansehno) add. C 9 2 aliquidi om. AEV 4 9Al C6K s c r i b i t ] A n se lmu s, s u Hic, b dpaulo i superius. t p. 249s.). Verba 'in' ( l i . 85) et 'a1iquid' A A ' C I 1 0 1 1 - ( l i . 9 2 ) i n m o d
A
n
s
e
l
m
o
De casu diaboll, cap. 11 (ed. F. S. Schmitt,
DE V OCA B ULIS L OGICA E
1
0
3
aparte rei in oculo, dicente A n s e l m o, ubi prius 8 : « Multa d i = tu r secundum formam quae non sunt secundum rem, ut 'timere' secundum formam vocis dicitur activum, cum sit passivurn secundum rem. Ita tosquoque dicitur 'caecitas' aliquid sectmdurn formam loquendi, cum non sit aliquid secundum rem. Sicut enim dicimus de aliquo quia habet visum et visus est in eo, ita dicimus quia habet caecitatem et caecitas est in eo, cum haec non sit aliquid sed potius non-aliquid; et hanc habere non est aliquid, immo eo carere quod est aliquid. Caecitas namque non est aliud quam non-visus aut absentia visus ubi visus debet esse. Non-visas yero vel absentia visas non rnagis est aliquid ubi debet esse visas quam ubi non debet esse. Quare caecitas non magis est aliquid in oculo quia ibi debet esse visas quam non-visas vel absentia visas i n lapide ubi visas non debet esse ». 115 E x ista auctoritate patet quod caecitas non est aliquid a parte rei in oculo exsistens, et per consequens nullibi est a parte rei. Et ideo illa quae sunt extra animarn non opponuntur privative, sed signa rerum, quorum unurn significat aliquid affirmative et aliquid negative reliquum yero significat aliquid tantum affirmative, privative opponuntur. 120 R e l a t i v e autem opponuntur nomina relativa quae non possunt de eodem respecm eiusdem verifican. Et hoc verum est sive res extra animarn aliquae opponantur relative sive non. Nec propter hoc quod dico 'nomina relativa' nego relationem esse extra animam, quia 'relativum' potest dici tam de re quam de nomine rei. Quod enim sint aliqua no125mina relativa patet per g r a m m a t i c o s 9, q u i nomen relativum ponunt esse unam speciem nornimmi. Incomplexa autem contradictoria sunt illa quorum unum significat aliquid vel aliqua affirmative et aliud sigráficat praecise illud vel illa negative, nihil affirrnative significando. Sicut 'homo' significat omnes homines 130affirmative et 'non-homo' significat eosdem homines negative, nihil de102 dicente Ansehno] di c i t enim Ano. A l C D I
1 0 3
f o rm a rn ] v oc um add. C , v oc i a add. I K
104 di c i tur] di c i t A l C D 1 a c t i v u m ] ac ti onem D 1 0 5 quoque] q u o d C, etiam D, quae om. A 106 dicimus] di c o C I q u i a ] quod A A 'B E , qui K 1 0 7 di c i mus ] d e al i o add. D q u i a CDE K Ano., quod A A ' B E V 4 ideo 1 Qm.0 D 9 I 1 1 8 affi rmati v e] t a n t u m add. C e t ] a l i u d (! ) add. C a l i q u i c 1 i m m o ] 1 118-119 rel i quum... affi rmati v e (u . / i n . 6 3 -6 6 ) onz. A B C E K V e a l si u d t 1 4 i P u oportet s d quod e mponatur ] add. A1 :1 v2eri fi1c an]K eteNunum i n clefinitione alterius add. K s i v e ] aliquae add. B a d d 1 s122 al i i quae] g n al i ci ui fiC , q uca e aK rne l a t i v e orn. C D 1 2 9 n i h i l ] v e l I , Qm . C h o m i n e s . ions. A l B D v e l A B E 1 8Anselmus, loco cit., 1 27 6 (ed. A. Krehl, I, 74). n u l l i b i ] n i
p. 250.
9
Cf. Priscianus, Instit. gramma., II, c. 5, n.
104
P
A
R
S
I CAP. 37
terminate vel finite affirrnative significando. Quod addo propter c av i l l a ti o n e m quae posset fieri, dicendo quod 'non-homo' siguificat asinum, ex quo supponit pro asino, sic dicendo 'asinus est nonhomo'. Et est sciendum quod quodlibet istorum oppositorurn est vere in se135 quoddam ens positivum et absolutum, et de quolibet eorum pro se surnpto verificatur 'ens reale'. Linde si in ista 'non-ens est ens' subiectum supponeret pro se, vera esset, quia illud subiecturn vere est ens, cum sit subiectum et pars propositionis n u l l a autem propositio componitur ex non-entibus. 1 4 0 Et s i p r o t er v i a t u r quod tunc unum oppositorum praedicaretur de reliquo, d i c e n d u m est quod non est inconveniens unum oppositorum praedicari de reliquo, non significative sed simpliciter vel materialiter sumpto. Sic enim tales sunt verae 'non-dictio est dictio', 'non-incomplexum est incomplexum', 'non-pars est pars', e t sic de 145 MaltiS albis, sicut haec est vera guando profertur 'non-vox est vox'. Si enim subiectum supponat pro se, cernir-u est quod illud est vox, quia haec vox quam profero 'non-vox' est vox. Et ista de oppositis ad praesens sufficimt, quia multa hic omissa super librum Praedicamentorum exposui ". 1 5 0
[CAP. 37. DE ISTO TERMINO ' PASSIO Restat nunc de ' uno vocabulo, quo l o g i c i tractando de demonstratione frequenter l utuntur, disserere, scilicet de isto vocabulo 'passio'.
Et est sciendum quod quamvis multipliciter accipi possit, sicut dbá super Praedicamenta 1, tamen secundum quod logicus utitur 'passione' passio non est aliqua res extra animam, inhaerens illi cuius dicitur passio, 131 %mi] es V ' , om, A l I fi ni te] vel add. A LDI, otti. C 1 3 5 oppos i tortun] c ompl ex orurn 'ens est ens', 'non esas est ens' add. K 1 3 7 reale] praedicari add. I i s t a l propositione add. A ' 1 3 9 et pari c m . D 1 4 1 p ro t e rv . ] di c endo add. A l H oppos .1 v e re add. D 1 4 2 e s t ' orn. C I V 4143 s e d orri . O C 1 4 5 i nc ompl es turnl l c ompl ex am D 1 4 7 i l l u d l i d e m B , i b i d e m V ' 147-48 quia... v o x ' oPn. (hom.) C I 1 4 9 ista] ad propos i tum add A l D , i n propos ito add. C, est p ro positum add. I i praesens] dicta add. CI 1 4 9 - 1 5 0 qui a... exposui om. C I C . 37. - 4 quarnv is ] passio add. D 1 1V4
6
i l l i ] alicui A A
')CAP. 37. - 1 Guilleimus de Ockham, Expositio in librum Praedicamentorum Aristot., cap. G 14: De qualitate (ed. cit.). u i
DE V OCA B ULIS L OGICA E
1
0
5
sed passio est quoddam praedicabile mentale vel vocale vel scriptum, praedicabile per se secundo modo de subiecto cuius dicitur passio. Quamvis proprie et stricte loquendo passio non sit nisi tale praedicabile io mentale et non vocale neque scriptum, secundario tamen et improprie vox vel scriptura potest dici passio, illo modo quo dicimus quod in ista propositione prolata 'orrmis homo est risibilis' praedicatur passio de suo subiecto. Quod autem passio non sit res extra animam, quae non est signum 15praedicabile, patet. Quia secundum p h i l o s o p h o s passio praedicatur per se secundo modo de suo subiecto 8,sed solus conceptus vel vox vel scriptum praedicatur, cum propositio non componatur nisi ex talibus et non ex rebus extra, igitur res extra non est passio. Item, entis sunt passiones; sed non inhaerent illi communi, mani20festum est; igitur etc. Item, secundum p h i l o s o p h o s omnis passio est primo alicuius universalis; sed nulla res extra est inhaerens primo alicui universali; igitur etc. herir, de Deo praedicantur passiones propriae sibi; sed Deo non 25inhaerent aliquae aliae res; igitur passio non est talis res inhaerens suo subiecto. Dicendum est igitur quod passio non est nisi quoddam praedicabile secundo modo dicendi per se de suo subiecto, et ideo orrmis passio potest essepars propositionis, et per consequens non est taus res extra. Ex quo sequimr quod non est impossibile subiectum esse in rerum natura sine sua passione, nec est impossibile passionemesse in rerum natura sine suo subiecto. Et ideo quod dicunt a u c t o r e s quod subiectum non potest essesine sua passione 8, exponendum est quod nihil aliud intendunt nisi quod passio non potest vere per propositionem negativam removeri a 33suo subiecto, maxime si esse exsistere praedicetur de illo subiecto. Unde ista propositio est impossibilis 'Deus non est creativus', et tamen Deus potest esse et fuit guando praedicamm non erat in rerum natura. Est etiam sciendum quod semper passio supponit pro illo eodem pro 8 di c i m r] esse add. E K V A 4A '
1 4
s i t] taus add. CI
9 passio... tal e] s i t universale K 1 6
solus] solum C
1 9
1 2
praedi c aturl p ro p ri o
entis] i n communi add. A i nhaerent]
i rba , aliae om. A l C 2 7 praedic.] p e r se add. A l V 25 r4e nCt o m p . 2 A l 9 3 3 sine] propri a add. A l y ' :1 ex tra] animam add. e r s e s ] iA n h a e r e m a Cf. Aristot., Anal. Poster., I, c. 4 (73a 37 7 3 b 5). C f s1 u b i e c t o lenatio, 3 1, d. 3,t pan 2, g. unica, n. 326 (ed. Vaticana, III, 196s.). D r e s c a d d . o m
.
Scotus, Ordi-
106
PARS I CA P . 3 8
quo subiectum supponit, quamvis aliquid aliud ab illo significet aliquo modo, scilicet in recto vel in obliquo, vel affirrnative vel negative. Unde 40 et quaedam passiones vocantur positivae et quaedam negativae. Ex praedictis patere potest quomodo 'unum' est passio entis et realiter distinguitur ab illo ente cuius est passio, scilicet ab illo communi, et tamen idem significat quod illud commune; tamen alio modo, sicut patet per defmitionem exprimentem quid nominis. Unde generaliter 45 verum est quod subiectum et passio sua non sunt idem realiter, quamvis supponant pro eodem, et quamvis praedicatio unius de alio sit necessaria.
[CAP. 38. DE ISTO TERMINO ' ENS Dicto de terminis ' quibusdam secundae intentionis et quibusdam se] videndum est de terminis primae intentionis, cundae impositionis,
cuiusmodi ponuntur praedicamenta. Primo tamen dicendum est de quibusdam communibus onmibus, sive sint res quae non sunt signa sive sint signa, cuiusmodi sunt 'ens' et 'unum'. Circa 'ens' autem est primo sciendum quod ens dupliciter accipi potest. Uno modo accipitur hoc nomen cens' secundum quod sibi correspondet unus conceptus comrnunis orrmibus rebus, praedicabilis de omnibus in quid, illo modo quo trmscendens potest in quid praedicari 1• Quod enim orrmibus rebus sit imus conceptus communis praedicabilis de omnibus rebus ex hoc persuaden i potest: quia si non sit aliquis taus conceptus communis, ergo diversis rebus sunt diversi conceptus 41 e t l l eti am A V om. D 4 , o m . CAP.I 38. - 2 quibusdam om. C I 2 - 3 sectmciat i mpos .] pri mae intentionis C 3 i ntent.] C impositionis 6 c ui us modi l s i c ut C I 7 autem om. C K V p o sK i t5 i s i gna] re ru m add. D 410 omnibus v a lerebus i add. A ICI 1a 2 f del fi p ro r B D I II qui a] quod D I 1 3 c ommunis l omnibus rebus add. D Comp., cm. B V D Hm a t i 4 p r a v e da i ec a r i l C .. 38. E tC . .- D e unitate concepms entis per longum et latum egit Ockham in sScripto i I gin nI Sent., i fi d. 2, q. 9 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 292-336); cod. 26 Bibl. c ae t Commun. S. ( tv i Geminiani hic addit (alia manu) in margine: " Et sic dixi quod ens d 2e praedicatur univoce de primo ente et ormnbus entibus, et sic dico quod rebus din o o t versorum praedicamentorum est aliquis communis conceptus. E t turnen ens non a m m praedicamr I . univoce de omnibus praedicamentis, ut in primo (?) declaratur, quia non ) A C omnia praedicamenta significant eodem modo illa quae significant, quia aut plura a I d 1 simul aut non plura sima Exemplum: sicut similitudo significat". Cf. additio cod / . G 4 e dicis N' , supra, cap. 18, nota 5. n 4 i . 7 1 e 1 t
10
DE E NTE E T U N O
1
0
7
communes, qui sunt a et b. Sed ostendo quod aliquis conceptus est communior tam a quam b, praedicabilis de quocurnque, puta de c, gratia exempli: quia sicut possunt formari tales tres propositiones vocales 'c est b', 'c est a', 'c est aliquid', ita possunt in mente tales tres propositiones forman i quarum duae sunt dubiae et tertia est scita. Nam possibile est quod aliquis dubitet utramque istarum 'c est b', 'c est a' et tamen quod 20sciat istam 'c est aliquid'. Quo dato arguo sic: duae istarum propositionum sunt dubiae et una est scita, et istae tres habent idem subiectum, igitur habent distincta praedicata; quia si non, eadem propositio esset scita et dubia, ex quo duae sunt hic dubiae. Si habent distincta praedicata, igitur aliud praedicatum est in ista 'c est aliquid' quod non est prae25dicaturn in aliqua istarum 'c est b', 'c est a', igitur illud praedicatum est distinctum ab illis Sed manifestImi est quod illud praedicatum non est minus commune nec convertibile cum aliquo illorum, igitur est communius quam aliquod illorum. Quod est propositum: scilicet quod aliquis conceptus mentis alias ab istis inferioribus est communis cuilibet 30enti. Quod concedendum est, nam de orrmi ente vel de pronomine demonstrante quodcumque ens potest idem conceptus mentis vere praedicari, sicut eadem vox potest de quolibet vere praedicari. Tarnen non obstante quod sic sit unas conceptus communis omni enti, tamen hoc nomen 'ens' est aequivocum, quia non praedicatur de 35otnnibus subicibilibus, guando s i g n i fi conceptum, sed sibi diversi conceptus correspondent, sicut super Porc aphyrium t i v e dechravi s u m 2. u n t u r , s e Ulterius c u sciendum n d est u quod m secundum P h i l o s o p h u m, V Meu taphysicae n 8 u m 40secundum : se ». Quae distinctio non est intelligenda quod aliquod ens E per sit n sse, aliud per accidens, sed ostendit ibi diversum modum praed i c i sint D I Comp. e t om. C D " est] sit CI 1 5 c ommtmi or] pri or D " tam a quam] tam tipsoua 14quam rsunt]ipso CI, guara a e t Comp. quoc urnque] quibuscumque A 'I, praedicarur a. b. add. V ' p u t a ] h praedicamr C d e i ta B D V ' Camp., cm. al i i • c ] d . e. f . g . C , d . c . I 1 7 tres om. C K 1 8 est] sic o C D I 2 1 una] tercia C 2 2 - 2 4 quia... praedicata orn. (horn.) A l l 3 D 2 3 dubiae] sed add. C I 24 aliud] al i quod A E , al i qui d B q u o d n o n es t] q u a m s i t A l D 2 7 - 2 8 i gi tur... i l l o ru m om. c(Iwm.) A D 2 8 al i quod] aliquid C Comp. 3 3 sic om. C D I ! c onc eptus ] menti s add. A K M q ensl nuo n add. K n o n ons. B 3 5 s urnuntar] s urni tur C 4 0 quod] quasi A A ' V ' 4 1 sit... urrac a n o n sic ens s ec undum s e e t al i quod s ec undam D s e ] e t add. A V ( , ; al i ud] a l i iper'] d quod C I e m 2Guineimus de Ockham, Expositio in librum Porphyrii De praedicabilibus, cap. s3, § 10e(ed. E. A. Moody, pp. 44-47). 3 Aristot., Metaph., V , c. 7, t. 13 (1017a c7-8). u n d u r
108
PARS I CA P . 3 8
dicandi unius de reliquo mediante hoc verbo 'ese. Quod satis claret per exempla P h i l o s o p h i ', quia dicit quod dicimus 'musicum secundum accidens est iustum', et similiter 'musicum secundurn accidens est homo', et musicum dicimus aedificare secundurn accidens. Ex quo 45 patet quod non loquitur nisi de diverso modo praedicandi alicuius de aliquo, quia aliquid dicimr de aliquo per se et aliquid dicitur de aliquo per accidens. Quod enim aliqua res non sit cm per se et aliqua per accidens patet, quia nulla res est quin sit substantia vel accidens; sed tam substancia quam so accidens est ens per se; igitur etc. Hoc tamen non obstante aliquid praedicatur de aliquo per se et quid per accidcms. Sirniliter dividitur ens in ens in potentia et in ens in actu. Quod non est intelligendum quod aliquid quod non est in rerum natura, sed potest 55 esse, sit vere cm, et aliquid aliud quod est in rerurn natura sit etiam cm. Sed A r i s t o t e l e s dividendo 'cm' i n potentiam et i n actum, V Metaphysicae 5 , mediante hoc verbo 'est' in propositione mere de messe, non aequivai n t propositioni lenti e n d de possibili, sic dicendo 'Sortes est ens', 'albedo est 60 i t ; de aliquo autem non praedicatur nisi in propositione de possibili, ens' q aequivalenti vel u o propositioni de possibili, sic dicendo 'Antichristus potest d cm' sive 'Antichristus est ens in potentia', et sic de aliis. Unde vult esse ihb i d eom quod ens est dicibile potestate et actu, sicut sciens et quiec scens, et tamen nihil est sciens vel quiescens nisi actualiter sit sciens vel ss nquiescens. o m Deealiis divisionibus entis a l i a s patebit 8. Et ista causa brevitatis n praesens sufficiant. ad ' e n s 42 c'l aret] clarurn est A E , declarat B , patet C 4 3 dic imus ] q u o d add. D I 4 4 ius turn... d mtai c um] iustus... musicus B C 4 5 sectuaduml p e r A ' D V 4 4C 64 9 a l i alia c uA E i u 5 s 0 ] qui a] nam C I q u i n ] quae n o n I K , v el add. A ' 5 1 est] cuius aliqua] e u n i u s A , res per se et add. A ' B 5 4 di v i di tur] di s ti ngui tur A K 5 5 es t'] sic add. B q u o c i l l quasi A ' D u n i u s a 56 natura] nec add. A , n o n add. K ' eti am] v ere add. V ' 5 7 i n ' om. D I 6 0 ens] hace add. B C V ' a h 61 l esas] e t huiusmodi add. D , om. A 6 2 v e!... possibili] praedi c atur mediante hoc v erbo potest om. A 6 4 esas cm. A C I V ' 6 5 - 6 6 ce... quincena om. (hom.) A K 6 5 - 6 6 nisi... quiescens] qui n isit v ere era (mg.) V 4 q u 4Aristot., ibidem (1017a 8-10). 5 Aristot., Metaph., V, c. 7, t. 14 (1017a 35 o - 1017b 9). 6 Fors sit an Ockham cogitet de expositione Metaphysicae A ristotelis, p rquam tamen perficere non potuit. Cf. infra, cap. 40. a e d i
DEENTEET UNO
1
0
9
[CAP. 39. DE ISTO TERMINO ' I.INUM1 ' Un u m' autem est passio entis, quia est praedicabile de ente p e r se
secundo modo, et hoc quia significat aliquid quod non eodem modo significatur per ens, quamvis alio modo significatur per ens. Nam 'ens' 5quidquid significat positive et affirmative significar, 'unum.' yero significat quodlibet significatum per 'ens' tan quam negative et remotive. Quod patet per defmitionem exprimentem 1 p nonánis quid o s i t ipsius. i v e e t a f'Unum' fi rtamen m amultipliciter t i v e dicitur, quia secundum P h i l o s o io h u- m, V Metaphysicae 1: « Unurn dicimr aliud secundum accidens, aliud secundum se ». Quod sic est intelligendum quod hoc nomen 'unum' de aliquibus praedicatur per accidens, ita quod propositio illa est per accidens, sicut haec est per accidens 'Coriscus et musicus sunt unum', similiter ista est per accidens 'iusmrn et musicum sunt unum'. Cum hoc tamen stat quod tales sunt verae 'musicum et iustum sunt per se unum' et 'musicus et Coriscus sunt per se unum'. Et si inveniantur in auc t o r i b usa tales propositiones 'musicum e t album sunt unum per accidens', 'musicus per accidens est unum cui Corisco', debent exponi, ut per istas intelligantur tales 'hace est per accidens: musicum et 20album sunt unum', 'haec est per accidens: musicus et Coriscus sunt unum'. Qualiter autem istae propositiones distinguuntur et non aequipollent, ostendetur i n f e r i u s. Unum secundam se dicitur illud de quo vel de quibus dicitur unum non per accidens sed per se. Et quamvis P h i l o s o p h u s, V Meta25physicae 3, ponat multos modos unius per se, tamen ad praesens sufficiat ponere tres modos unius quibus l o g i c i frequenter utuntur. Unde quaedam dicuntur unum numero, hoc est de quibusdam terminis supponentibus pro eodem verificatur hoc praedicabile 'unum numero', sic dicendo 'iste homo et Sortes sunt unum numero', Marcus et 30Tunius sunt unum numero'. E t ideo quod dicit A r i s t o t ele s, V Metaphysicae 4 , q u o d CAP. 39. - 4 quamvis... ensi Qm. AK 1 2 aEquibus] aliquo AA' El praedicatur] dicitur BCI « per] se ita quod propositio est per se de ab:1u° per add. AE 1 4 est per accidens cm. C I 1 5 tales] u propositiones n u adj. K 1 7 propos. ong. C I 1 9 hace] hoc C 2 0 hace] hoc BC I 26 tmius] per se adj. A' C m n CAP. u 39. m - 1 Aristot., Metaph., y , c. 6, t. 7 (10151) 16-17). 2 Cf. Aristot., e cit. r (101513 o 17-36). 8 Aristot., loco cit., c. 6, tt. 7-12 (1015b 16 - 1017 a 6). loco 4 Aristot., loco cit., c. 6, t. 12 (10161) 3 2 s u -n t 3 3 ). q u
110
P
A
I
1
S
I CAP . 3 9
intelligendurn est quod tunc dicuntur unum numero guando non sunt distincta nec secundum materiam nec secund= formarn. Quaedam autem dicuntur unum specie, quorum scilicet est eadem species, ita quod semper quaecumque sunt unum specie sunt simpliciter 35 plura vel unum numero, dicente A r i s t o t e l e, I Topicorum5 : Id e m specie sunt quae curn sint plura », ita, supple, si non sint u n = numero, «sub eadem specie continentur ». Genere autem sunt illa unum quae sub eodem genere continentur, ita quod quaecumque sunt u n = genere sunt simpliciter plura specie et 40 numero, vel sunt unum specie, dicente A r i s t o t e l e 6: « Quaecumque numero, specie unum; sed quaecumque specie, non omnia numero. Sed genere omnia sunt unum, quaecumque e t specie; quaecurnque yero genere, non ornnia specie ». Ex istis verbis sequitur quod nihil est unum specie nisi sit unum 45 numero vel plura numero. Et ideo impossibile est quod sit aliqua natura quae sit una specie et non sit una numero nec piares res numero. Similiter impossibile est quod sit aliqua natura una genere nisi illa sit una specie vel plura specie. Et ideo dicendum est quod plura individua sunt unum specie, et so quod unum individu= est unum specie cum alio individuo. Similiter plura individua diversarum specierum sunt unum genere, et unurn individuum unius speciei est unum genere cum alio individuo alterius speciei, sicut Sortes et iste asinus sunt unum genere, hoc est de Sorte et isto asino natum est unum genus praedicari. Similiter Sortes et Plato 55 sunt unum specie, hoc est Sortes et Plato sub una specie continentur, vel Sortes et Plato sunt illa a quibus potest abstrahi una species communis eis. Et s i d i c a t u r quod tanc non essent unum realiter, d i c e n ¿ u m est quod sunt unum realiter, accipiendo 'unum' secundum quod dicitur de illis quae sunt unum specie; quia Sortes et Plato sunt realiter so illa a quibus potest abstrahi una species. Et ita concedendurn est quod est aliqua tmitas minor unitate numerali 7 , s e d i p s a m e t 35 quaecumquel quandocumque y ' 3 9 quael quaecumque C eodem ] uno I 4 2 nuimero,nspecie d trp.i AvA i d u a adj. C j h s om. CIK.n 5 4 tiste om. C I asinus] Gabriel C e t ' l Platone et adj. A 5 5 isto om. 1 s u asino] Gabrieli C 5 6 una] cadera A ' 5 7 abstrahi] unus conceptos vel add. A ' BE 4 3 add. A s61 quibus] u n realiter t o . 5mAristot., Topica, 1, c. 7 (103a 10-11). 6 Aristot., Metaph., V, c. 6, t. 12 C V (1016b 36 - 1017a 2). C f . Scotus, Opus acon., II, d. 3, q. 1, n. 7: "...aliqua ' est mitas in re realis absque omni operatione intellecms, minor unitate numerali 4 7sive unitate propria singularis" (ed. Wadding, VI, 357). u n a ] n a
DE PRAEDICAMENTIS
1
1
1
unum realiter, illo modo accipiendo unum, ita quod nihil imaginabile distincturn ab individuo vel individuis est unum, dio modo accipiendo
65111111M.
[CAP. 40. DE ISTO TERMINO ( P R A E D I C A M E N T Post praedicta U M 1restat dicere de inferioribus ad 'ens', quae ponuntur
decem praedicamenta 1• Est autem sciendum quod hoc nomen 'praedicamentum' est nomen ssecundae intentionis sicut hoc nomen ‘genus', quamvis ulla de quibus praedicatur sint incomplexa primae intentionis. Verumtamen praedicamenturn dupliciter accipitur. Uno modo pro toto ordine aliquorum ordinatorum secundum superius et inferius, ah° modo accipitur pro primo et communissimo in ordine i b . Et isto seio cundo modo accipiendo praedicamentum, quodlibet praedicamentum est imum incomplexum primae intentionis, et hoc quia significat res quae non sunt signa. Accipiendo autem praedicamentum primo modo, sic potest dici quod quandoque in aliquo tali ordine sunt incomplexa primae intentionis, et aliqua sunt incomplexa secundae intentionis. Vel 15potest dici quod aliqua talia sunt primae intentionis et aliqua secundae intentionis. Sicut secundurn o p i n i o n e m quae ponit quod intentio vel conceptus est quAlitas subiective exsistens in mente 2 ',genus' h o est c inc praedicamento o r m n u qualitatis n e vel relationis, nam omne genus est qualitas secundum illam opinionem. Et hoc cormnune 'genus' est 20secunda intentio vel nomen secundae intentionis, hoc autem cornmune 'color' est prima intentio. Et consimiliter potest dici de multis aliis Et s i d i c a s quod intentio prima non est superior ad intentionem secundam: intentio prima non praedicatur de intentione secunda nec e converso: 64 vel] et BC I CAP. 40. - 2 clic:ere] videre ABE 1 0 praedic. rece vel , o adj. m A' . BD B 1 C3 quandoque] 1 aliqua 1 B, quandocumque I 1 3 - 1 5 quandoque... quod om. CK 1h 3 oincomplexa] c ] aliqua A l D 1 7 i n] ipsa anima vel adj. A l 11 mente] time adj. ACI11 19 mramtmel 4 i d nomen e A o2 0 autem] nomen add. K 2 1 aliis om. AK a d j . CAP. 40. - ' De praedicamentis ex professo et multo diffusius egit Ockham in C s i librig Praedi n camentorum i f . ] (ed. Bononiae 1496); de quantitate autem Expositione Arista.
et de relatione iterum atque iterum tractat in variis operibus philosophico-theologicis. 2 De hac opinione videsis supra, cap. 12.
112
PARS I CAP . 4 0
Similiter, ens rationis non potest esse in praedicamento reali; intentio autem secunda est ens rationis; igitur non est in praedicamento reali: Ad primurn istorum dicendum est quod intentio prima est superior ad intentionem secundam, sicut 'ens' est intentio prima et tamen est superius ad intentionem secundam; omnis enim intentio secunda est ens, 30 et non e converso. Ad secundum dicendurn est quod quamvis intendo prima non praedicetur de intentione secunda si utraque intendo supponat pro se ipsa, - tunc enim oporteret concedere quod intendo secunda esset intendo prima, quod falsum est -, tamen intendo prima potest praedicari de in- 35 tentione secunda, non pro se sed pro intentione secunda. Unde ista 'genus substantiae est qunlitas' vera est, non tamen verificatur hoc praedicatum 'qualitas' pro se sed pro intentione secunda, quae est genus. Sicut in ista propositione prolata 'nomen est qualitas' praedicatur nomen primae impositionis de nomine secundae impositionis, non pro se 40 sed pro nomine secundae impositionis, et tarnen nullum nomen secundae impositionis est nomen primae impositionis. Ad tertium dicendum quod iste terminus 'esse in praedicamento' dupliciter accipitur. Uno modo pro filo quod sic est in praedicamento quod de pronomine demonstrante ipsurn praedicatur primum illius 45 praedicamenti sumptum significative. Et sic accipiendo 'esse in praedicamento' nihil est in genere substantiae nisi substantia particularis, quia nihil est substantia nisi substantia particularis. Et sic accipiendo 'esse in praedicamento' orrmia universalia, etiam importantia praecise substantias, sunt in praedicamento qiulitatis, quia quodlibet universale est qua- 50 litas. Aliter accipitur 'esse in praedicamento' pro illo de quo significative sumpto praedicatur primum illius praedicamenti significative sumptum. Et sic quaedam universalia sunt in genere substantiae, quia de quibusdam universalibus significative sumptis praedicatur 'substantia' guando sumitur significative, sic dicendo 'omnis homo est substantia', 'omne animal 55 est substantia', 'orrmis lapis est substantia' et sic de aliis. Quaedam autem universalia sic sunt in praedicamento gonlitatis, et sic de aliis. Et ideo 27 est'] potest esse C 2 9 secundam] intentio autem secunda est ens add. C jj ens] quae add. B, om. C j est' om. C 3 1 et... converso om. KV' 3 2 quamvis] hect CI 3 2 - 3 3 prima... seconda trp. B 33 secunda] nec e converso odi. C I 3 4 - 3 5 secunda.. 37 7 - 3. 8 vera...Cqualitas] , psubstantiae r i m a om. l AVi t r 3p I supponit, non V' 4 0 impos.l] intentiords I i m pos.l ] 3intentionis 5 impositionis(!) p I o 4 t1 epr o]si psot add. ] D ,1 nom ine... impos.] intentione secunda V' s41-42 secundael... i m primae u trp. lC I 4 3 dicendum] est add. A A l I V genere] 4 4 4 cd c praedicamento i p.i t u r C ] n i s i ] praecise add. A l 4 7 - 4 8 quia... particularis om. aAlCDI d 7 a (hom.) aliis om. (hom.) ABK p o A I Kt 5e 3 sgenere] t praedicamento a c Al C c D 5i 6 - 5p 7 Quaedarn... i K
DE PRAEDICAMENTIS
1
1
3
illa propositio accepta 'ens rationis non potest esse i n praedicamento reali' falsa est, sive accipiatur 'esse in praedicamento' uno modo sive dio. 60 V e r u m ta m e n sciend= est quod secundum o p i n i o n e m quae ponit quod intentio, conceptus sive passio animae est qvulitas mentisa, non ideo dicitur aliquid 'ens rationis' quia non sit vera res exsistens in rerum natura, sed ideo dicitur ens rationis quia non est nisi in ratione, quo mens utitur pro dio vel propter aliud. Et sic omnes propositiones 6 5 sunt realiter exsistentia in rerum natura, et entia perfectiora et realiora e quam qualitates quaecumque corporales. E t ideo quod C o m m e nt t a t o r a e t P h i l o s o p h u s 5 dividunt ens primo in ens reale et in c ens rationis, sive in ens in anima et in ens extra animam, et postea ens o 70reale in decem praedicamenta, non est divisio per simpliciter opposita, n illo modo quo animal dividitur in animal rationale et irrationale, sed s magis est divisio vocis in significationes, illo modo quo A r i s t o t e es i n I Priorum 6 dividit contingens in contingens necessariuni et ad q utrumlibet et possibile commune. E t ideo sicut unum istoriim trium u5membromm praedicatur de alio, - haec enim est vera 'contingens neces7 e sarium est possibile', similiter ista 'contingens ad utrumlibet est possin bile'-, ita non obstante illa divisione erais haec est vera 'ens rationis est t ens reale', accipiendo ens reale' pro illo quod est vera qiulitas exsistens i in remm natura. Si tamen accipiatur 'ens reale' vel 'extra animam' praea80rise pro illo quod non est in anima, tunc divisio erais in decem praedie camenta non est divisio per se communis in sua inferiora, sed est consie milis et aequivalens isti divisioni 'ens reale extra animam quoddam imt portatur per hoc praedicamentum, quoddam per illud', et sic de singuhs; t vel tali 'omne reale ens extra animan), vel est in tali praedicamento vel e85tali'. Cum hoc tamen stat quod etiam in illis praedicamentis sunt multa r quae non sunt entia extra animam. m i 58 i l h ] a l a B , haec C 5 9 esse i n s.lin. C, orn. B I praedi c amento orn. A B C K II al i o] m odo n adj. A ' D V i 69 4 i n ' orn. A ' B C 7 1 e t ] i n animal add. C V ' 7 3 e t ] contingens add. C 7 4 et] i n add. B 6 reale'] rationis C I v era] substantia vel A ', pri ma I 7 9 v ei ] em adj. B 8 0 entis] realis adj. A m 678 s u 81 pte r se ori . A K V ' 8 3 prac d.] e t add. B D E 8 4 i n ' orn. B D I 8 5 hoc ] quo A K V n ] e 4inen] m A - ' , orn. K e 1 r1eti arn n n i t aa Vide notam 2. 4 Averroes, In Arista. Metaph., VI, t. 8 (ed. Iuntina, VIII, a df. 72r). 5 Aristot., Metaph., VI, c. 4, t. 8 (1027b 17 - 1028b 6). 6 Aristot., j l .Anal. Priora, I, c. 3 et 13 (25a 27-41; 32b 4-13). e CI s 6O C KH AM , S U M M A L O G IC A K 8 7 s q
114
P
A
R
S
I CA P . 4 1
[CAP. 41. DE NUMERO PRAEDICAMENTORUM]
His praemissis videndum est de numero praedicamentoruml. Ponuntur autem ab omnibus auctoribus decem praedicamenta, sed i n modo ponendi, u t mihi videtur, multi m o d e r ni discordant ab an ti q u i s. N a m mulá ponunt quod i n orrmi praedicamento sunt 5 multa ordinabilia secundum superius et inferius, ita quod superius per se primo modo et in recto praedicamr de quolibet inferiori, tali praedicatione giulis est haec 'omne a est Y l i n d e ut talem praedicationem habeant, de adverbiis fmgunt nomina abstracta, sicut de 'guando', quod est adverbium, ftngunt tale abstractum 'qumdalitas' et de 'ubi' hoc nomen 'ubitas', et sic de aliis. Sed a n t i q u i, u t mihi videtur, non posuerunt talem ordinem in quolibet praedicamento, et ideo hoc nomine 'praedicamentum' e t similiter talibus nominibus ‘genus', 'species' et consimilibus magis large utebantur quam faciunt multi m o d e r n i. linde guando dixerunt 15 semper superius praedicari de inferiori et quodlibet praedicamentum, habere sub se species, extendebant 'praedicari' ad verba, quo modo dicimus quod 'ambulat' praedicatur de homine, sic dicendo 'homo ambulat', similiter 'iste calceatur', 'iste armatur'. Extendebant etiam praedicationem ad praedicationem adverbiorum e t praepositionum cum 20 casualibus suis, sicut exercemus in talibus propositionibus 'iste est hodie', 'iste fuit ' i s t e est in domo', 'iste est in civitate'. Et ita in quolibet praedicamento invenitur aliqua taliurn praedicationum. Non tamen oportet quod ibi sit semper praedicatio propria recti de recto. Et ideo non omnis ordo superioris et inferioris est secundum praedicationem, 25 stricte accipiendo praedicationem, sed aliquis est in consequendo et in praedicando, large accipiendo praedicationem. Et quia intendo a n t i q u o r um mihi videtur rationabilior, ideo CAP. 41. - 5 multi] moderni add. K 6 - 7 per se om. BIK 7 et] edam add. B 8 quahaec om. BIK b ] e est a, igitur e est b add. A l 1 0 ubi mg. V' , virtute I. fi ngunt add. D 10-11 hoe nomen om. AC KV 4 tiqui] 1aliqui 1 add. C I or di nem ] praedicamentorum add. A' 1 3 quolibet praed.] quibuslibet (quibusu b Ai ) praedicamends dam c a s ] AKV u species] 4 17 b i lplures i tadd. a BC s I v er ba] adverbia BV' , universalia 1, om. K 1 8 dicendo] iste add. A A retiam p 19 a e om. d, i BK c a m 2 3e ninvenitur] t inveniuntur CI, om. A 2 4 propria] ce add. BI 2 6 conu m b] concedendo a sequendo] i e t A' , connotando K 2 8 antiquorum] ut add. A' , add. sim. V add. va i A, 4 l s est ev i probabilior d el t u r et ] add.e A' ,sest sadd.es.lin. C r a e, c l i p cu a CAP, b t u41. e m- 1i Cf. Guillelmus de Ockham, Quodlibet y, g. 22 (ed. Argentinae t1491), a a ubi d splura dhic dicta verbotenus recurrwat. .D , A ' ,v i r t u
DE PRAEDICAMENTIS
1
1
5
ipsam prosequendo primo ostendam quod haec fui t eorum intentio. 30Quod probari potest primo per A r i s t o t e l e m enumerantem praedicamenta, ubi sic exprimit ea 2: « Eoram quae secundum nullam complexionem dicuntur singulum aut signiftcat substantiam aut pinlitatem aut quantitatem aut ad aliquid aut ubi aut guando aut situm esse aut habitum aut facere aut pari ». Et postea exemplificans dicit: « Ubt, ut in 35loco; guando autem, ut in tempore, ut heri; situm esse yero, ut sedet aut iacet; habere, u t calceatus, armatus; facere yero, ut secare, urere; pati, u t secari, » . Idem etiam patet in capitulo De facere et pati 2. Item, D a m a s c enus i n Logica sua, cap. 32, dicit sic': «Oportet cognoscere quod decem sunt orrmia praedicamenta, id est generalissima 40genera sub quibus refertur onmis vox simpliciter dicta. Sunt autem haec: substantia, u t lapis; quantum, u t duo, tria; ad aliquid, u t pater, filius; quale , u ostensivum loci t est; guando, ut heri, cras, hoc autem temporis est ostensivarn; u t vestimentum induere; situm esse, u t stare, sedere; a l b habere, u 45facere, m , u t urere; pari, u t un ». n iEtgisti duo a u c t o r e s, unus sanctus et alius philosophus, sufficiant rad probandum u r quod per praedicamenta non intelligunt nisi quaedam n ; incomplexa continentia sub se diversas voces vel intentiones animae, de uquibus tamen non praedicantur praedicatione propria et in recto. so bA d i cuius evidentiam sciendum est quod secundum intentionem ,a n t i q u o r u m exsistentia in praedicamentis non sant nisi quaedam u incomplexa ex quibus affirmatio et negatio, scilicet propositiones affirtmativae et negativae, natae sunt constitui. Propter quod dicit A r i s t oite l e s, u b i prius5: «Singula igitur eorum quae dicta sunt ipsa quidem 55secundum se in nulla affirmatione dicuntur, horum autem ad se invicem n T complexione affirmatio fi t ». y 33-34 habi tum] habere A I B E M p a n ] u t secan i e t t i ri add. C 3 4 - 3 7 E t... pati om. I r35 autem orn. A l l 3 C E i n tempore u t om. A B E I X V 4 o A3 ' B5E - 33 6 7 v erosom.i BtE u 3 m8 .sic]. q.u o d B CI, orn. A E 3 9 otnnia om. C V ' 4 0 re fe rom. t i r i ] tur] poni tur C , reponi tur C o y . o r r m i s om, C I I I s i mpl i c i ter] c ommuni ter C 4 1 q u a n tu m ] ,equantitast C p ca t e r ] .e t add. A A I C I V C i34hace 4B V 2 5q u a l e . . . n i g r u m ] 4 philos,] vn 46 ePorphy ri usr y ' , a d praesens o add. C 4 8 c onti nenti a] contentiva CI 5 3 negativael u a l i t a s ,q aptae add. C , i c h D a l b e d I ao4 , Aristot., Praedicamenta, cap. 4 (lb 25 - 2a 4). 8 Aristot., ibidem, cap. n i g r e 3 m 9 (11b 8-14). 4 Damascenus, Dialectica, cap. 48 (PG 94, 622 C); versio o ld C Roberti Grossatesta, cap. 32 (ed. cit., p. 29). 5 Aristot., Praedi camenta, cap. 4 aoh o c 4-7). (2a sic l cot es on s
116
P
A
R
S
I CA P . 4 1
Et similiter dicit D a m a s ce n u s, sicut dictum est 6 decem , qpraedicamentis u o d s «urefertur b omnis vox simpliciter dicta », hoc est omnis vox categorematica, quae non est affirmatio ve! negatio. Et ita constat esse de intentione eorum quod illa quae sunt in praedicamentis 60 sunt incomplexa ex quibus sunt propositiones natae componi. Et hoc est verurn tam de incomplexis mentalibus quam vocalibus; mentalia tamen principaliora sunt, sicut dictum est p r i u s 7 . Sumitur autem distinctio istorum praedicamentorum, sicut innuit C o m m e n t a t o r V I I Metaphysicae 8 , e de rum x substantia d i s t isive n cdet individuo i o n e substantiae. Unde secundurn quod i diversas ad n t e quaestiones r r o g factas a t dei substantia v per diversa incomplexa reso pondetur, secundum hoc diversa in diversis praedicamentis collocantur. 6 Unde omniasincomplexa per quae convenienter respondetur ad quaestionem factam per 'quid est' de aliquo individuo substantiae sunt in 70 praedicamento substantiae, cuiusmodi sunt omnia tnlia 'homo', 'animal', 'lapis', 'corpus', 'terra', 'ignis', 'sol', 'luna' et huiusmodi. lilla autem per quae convenienter respondetur ad quaestionem factam per 'quale' de substantia sunt i n genere qunlitatis, cuiusmodi sunt talla 'album', 'calidum', 'sciens', 'quadratum', longum', e t sic de aliis Il l a 75 autem per quae respondetur ad quaestionem factam per 'quantum' de substantia vel substantiis demonstratis continentur in genere quantitatis, cuiusmodi sunt talia 'bicubiturn', 'tricubitum' et huiusmodi. lila autem per quae respondetur ad quaestionem factam per 'cuius' vel per consimile, quia forte ibi deficit nobis unum interrogativam generale, sunt in genere relationis. lila autem per quae convenienter respondetur ad quaestionem factam per 'ubi' sunt in genere ubi. Et quia ad quaestionem factam per 'ubi' numquam convenienter respondetur nisi per adverbium vel praepositionem cum suo casuali, sicut si quaeratur 'ubi est Sortes' convenienter respondetur 'ibi vel hic, vel in Tyro ve! in Damasco, vel in 85 57 Damased u b i prius add. A ' 5 8 praedi el praedicamenta A l B D r e f e r t u r ] repordtur C 59 v ox ] dic tio A H categorematical categorica E 6 2 guarra] de add. A E 6 5 - 6 6 i nterrog.] i n te rrogationum I 6 9 Undel ad add. / V D ' 7 0 &c una otn. 0 1 1 4 ,C , I p7 e3 r convenienter o m . om. AA' E I' 7 B 4C substantia] I V alla demonstrata add. C i n genere] sub praedi 4 7 2 camento K a l b u m ] ni grum add. C I 7 5 sic de aliis] huiusmocli DI, huiusmodi add. C11 C l i l a ] 76 quael convenienter add. A ' C 7 7 substantia] demons trata add. C I c o n t i n e n t u r] s tmt C I g e nere] praedicamento C I K
78 t a l l a om. C I II E h ] alla C
7
9
etilos] d e substantia add. A ' 7 9 - 8 0 consiraile] consimilem A l C D I nomen A K , v erbum add. C , nomen add. I , om. y ' 4
8 1
quael convenientes add. A ' 8 0
nobis om. B C t m u m ]
l i l a] alla C c o n v e n i e n t e r om. C I K V
6Vide notam 4. 7 Supra, cap. 40, un. 64-67. Metaph., VII, t. 14 (ed. Iuntina, VHI, E 77v).
8
Averroes, In Arista.
117
DE PRAEDICAMENTIS
mari vel in terra', ideo ista incomplexa, pro quanto non stmt affirmationes vel negationes, dicuntur in genere ubi. Sirniliter ad quaestionem factam de substantia demonstrata per 'guando' numquam respondetur nisi per adverbia vel per praepositiones cum suis casualibus, sicut si quaeratur 90'guando fuit Sortes' convenienter respondetur quod fuit heri vel in tali die, ideo praecise talla sunt in genere guando. Similiter ad quaestionem factam per hoc totmn 'quid facit Sortes' convenienter respondetur per verba, sicut quod calefacit vel ambulat, ideo talla sunt in genere actionis. Et sic, proportionaliter, est de aliis, quamvis forte propter penuriam no95minurn aliquando interrogativa propria praedicamentis et generalia nobis deficiant. Ex isto sequitur quod talia concreta 'album', 'nigrum', calidum', 'amarum' magis directe sunt in genere qualitatis quam eorum abstracta. Propter quod P h i l o s o p h u s, i n Praedicamentis 9 leo ,illise quae x e m sunt p in l i praedicamento fi c a n s qualitatis d dicit: e « Qualitas, ut alburn». Verumtamen accipiendo praedicamentum qualitatis pro aliquo quod universaliter removemr a substantia, sic talia concreta non sunt in genere qualitatis sed praecise abstracta. Et sic intellexi aliquando, guando d i x i taita abstracta esse in genere per se et concreta per reductionem. 105Sed in talibus magis est difficultas verbalis quam realis, ideo ad praesens pertranseo. Et sufficiat scire quod omne incomplexum per quod responden potest i ad aliquam quaestionem factam de substantia est in aliquo praedicamento, sive illud sit adverbiurn sive verbum sive nomen sive praepono sitio cum suo casuali. Alia autem incomplexa non sunt in aliquo praedicamento; propter quod coniunctiones et syncategoremata in nullo praedicamento reponuntur. Per tnlia enim 'si', 'et', 'orrmis', 'nullus' ad nullam quaestionem de individuo substantiae respondetur. Si autem per aliqua talla poterit aliquo modo responden i ad aliquam quaesdonem cer115tam, licet non ad omnem, illa possunt ad aliquod praedicamenturn reduci. 87 v e!] cc C D I negati ones ] s unt v e] add. D d i c u n t u r i s tmt A ' C monstrator E , om. A
8 9
per om. A A ' C
9 0
8
8
demonstratal d e -
res pondetur] responden i potest A l D q u o d fui t
Qm. A A 1 B 9 3 quod om. C V add. E 1chrecte 4 g1 e n om. e r CeI ] 1 0 0 praedicamento] genere A l l 1 0 2 sic] tunc CI , om. A 1 0 2 - 0 3 g e 98 s4 c i l i c e t nere] praedicamento A I D , substantiae add. A ' 1 0 7 scirel p ro nunc add. A ' D 1 0 8 potest] c onav e d d . venienter ] ] A l add. K Da l i q u a m om. B C K 1 1 2 nallus] e t huius modi add. D 1 1 3 de... responcieturl factam d e substantia c onv enienter D , om . 1 1 5 Hec t] e l B I K , v e] C , om. A : n o n a d 9q 4 pu ortmern] e c ommunem n u C ro i a m id 9 Aristot., Praedicamenta, cap. 4 (lb 29). vf o c a bu u l o ri u m vt
118
P
A
R
S
I CAP. 42
[CAP. 42. DE PRAEDICAMENTOSUBSTANTIAE] Expeditis quibusdam generalibus circa praedicamenta, quamvis multa alla possent dici, de singulis in speciali dicendum est, et primo de substantia. Circa quam primo considerandum est quod substantia multipliciter 5 accipitur. Uno modo substantia dicitur quaecumque res distincta ab aliis, sicut frequenter talia inveniuntur in a u c t o r i b u s l 'substantia albedinis', 'substantia coloris', et sic de aliis. Aliter dicitur substantia magis stricte ornnis res quae non est accidens realiter inhaerens alteri. Et sic substantia dicitur tam de materia quam de forma quam etiam de com- 10 posito ex utrisque. Aliter dicitur substantia strictissime de illo quod nec est accidens alteri inhaerens nec est pars alicuius essentialis, quamvis possit componere cum aliquo accidente. Et isto modo substantia ponitur genus generalissimum. Quod secundum A r i s t o t e l e m 2 dividitur in substantias pri- 15 mas et secundas. Sed non est intelligendum quod ista sit divisio alicuius communis praedicabilis de suis dividentibus per se sive de pronominibus demonstrantibus illa dividentia. Demonstrando enim quamcumque substantiam secundan' haec est falsa laec est substantia'. Linde haec est vera 'nulla secunda substantia est substantia', quae patere potest ex prae- 20 cedentibus. Probatum est enim p r i u s 2 quod nullurn universale est substantia; onmis autem secunda substantia est quoddam universale, cum sit genus vel species secundum A r i s t o te l e nr, nulla igitur secunda substancia est substantia. Item, secundurn doctrinam A r i s t o t e l i s 4 quidquid negamr 25 universaliter ab omnibus contentis immediate sub aliquo communi negatur universaliter ab illo cornmuni; sed substantia secunda negatur ab omnibus immediate contentis sub substantia; igitur negatur universaliter asubstantia. Est igitur haec vera 'nulla substancia est secunda substantia', CAP. 42. - 3 i n spec.]1:11111C in spec. aliquid D 6 U no] enim add. A' I di c i t ur ] large adj. AID 1 0 etiam om. AKV 15 Quod] etiam adj. Al 1 6 et ] substantias adj. A 1 7 per ] 4 pro A substantia 1 principio A 2 2 quoddam om. in 1 AA' BE 2 5 - 3 0 Itero... substantial om. D 2 7 negatur] ED, universaliter adj. Comp. 1 d s ubs t e nti a CAP. 42. - C f . n o ma sa Aquinas, Scriptum in I Sera., d. 25, a. 1, q. 1 ad 7: I"Uno modo substantia idem eest quod s essentia.... et hoc significatur cum quaerimr: 2 quid est albedo? Color". 2t Aristot., Praedicamenta, cap. 5 (2a 11-17). 8 Su0 s e pra, cap. 15-17. A r i s t o t . ,c Praedi camenta, cap. 5 (2a 35 - 2b 6). s u e n d c a u s u
119
DE PRAEDICAMENT1S
30et per consequens nulla secunda substantia est substantia. Assumptum patet, nam haec est vera 'nulla substantia corporea est secunda substantia' et haec sirniliter 'nulla substantia incorporea est secunda substantia'. Quod prima sit vera, et per consequens secunda, eadem ratione, patet per eandem regulam, nam hace est vera 'nullum corpus animatum est 35substantia secunda' et sirniliter ista 'nullum corpus inanimatum est substantia secunda'. Et quod prima istaram sit vera, et eadem ratione secunda, probari potest per eandem regulam, nam haec est vera 'nullum corpus animatum sensibile est substantia secunda' et haec similiter 'nullum corpus animatum insensibile est secunda substantia'. Et quod prima 40istarum sit vera, et eadem ratione secunda, adhuc probari potest per eandem regulam, nam haec est vera ' r a i l = corpus animatum sensibile rationale est secunda substantia' et eadem ratione ista 'nullurn corpus animatum sensibile irrationale est secunda substantia'. Et quod prima istarum sit vera patet, nam sua convertibilis est vera 'nullus homo est 45secunda substantia', quae evidenter patet ex hoc quod quaelibet singularis est vera. Relinquitur igitur, secundurn doctrinam A r i s t o t el i s, quod haec est simpliciter vera 'nulla substantia est secunda substantia', et ideo quacumque substantia secunda inferiori ad generalissimum demonstrata, haec est simpliciter falsa 'haec est substantia'. so E t ideo dicendum est quod ista divisio non est nisi divisio unius nominis co =u n i s in nomina minus communia, ut sit aequivalens isti divisioni: nominum importantium seu significantium substantias extra animam quaedam sunt nomina propria uni substantiae, et illa nomina vocantur hic primae substantiae; quaedam autem nomina sunt com55munia multis substantiis, et illa nomina vocantur secundae substantiae. Quae nomina postea dividuntur, quia quaedam sunt genera et quaedam sunt species, quae tamen omnia vere sunt qualitates. Et ita onmia illa nomina communia quae vocmtur secundae substantiae sunt in praedicamento qunlitatis, accipiendo 'esse in praedicamento' pro eo de cuius 60pronomine demonstrante ipsum praedicatur 'guainas'. Omnia tamen Ala sunt in praedicamento substantiae, accipiendo 'esse in praedicamento' 30 per cofia.] universaliter sequitur Comp. s u b s t a n t i a l e t patet p e r conversionem add. C a n , . 33-46 Quod... i gi tur] Sed omnis substantia est corporea ye! incorporea, i g i tu r etc. M a i o r potest probari inductive quantum ad utramque partem, qui a quaelibet singularis utri us que parti s i l l i us mai ori s es t vera. E t ideo D 3 4 regul am] rati onem K Comp. 3 5 et... ista Qm. A K V 4 3 Qm. 6 A ' ei t s] per t aconsequens r u m add. ] A ei a d es m rati t one] o p e- r consequens C rum E,
3 8
haec s irniliter]
eadem rati one i l l a A B E 4 0 et... secunda Qm. A I C I 4 3 sensibile om. A C Comp. 4 5 - 4 6 s i ngularis] s i n g u l a r= A E 4 8 a d ] gentu add. A II gener.] genus C V " 454 hi c ] nomi na add. C 5 7 onmi a' Qm. C . V 4 5 8 n o m i n a Q m .
5 1
communis om. A I K V
120
P
A
R
S
I CA P . 4 2
pro illo de quo significative sumpto praedicatur ‘substantia'. Unde in ista propositione 'homo est animal' vel 'homo est substantia', 'homo' non supponit pro se sed pro suo s i g n i fi esset falsa 'homo est substantia' et haec vera 'homo est qualitas'. 65 haec cSiCUt a t osi. haec S vox i 'homo' e n supponat i m pro se haec est falsa 'homo est subs u pet haec stantia' p o vera n 'homo e r eestt vox et qualitas'. Et ita secundae subp r o stantiae non sunt nisi quaedam nomina et qualitates praecise signifiscantes substantias, e et propter hoc et non propter aliud dicuntur esse in praedicarnento substantiae. 7 0 Et quod illud sit consonum dictis auctorum patet, nam P h i l os o p h u s dicit in Praedicamentis5 quod « Omnis substantia videtur hoc aliquid significare. E t de primis substantiis indubitabile et verum est quod hoc aliquid significant ». E x quo patet quod A r i s t o t eles vult quod substantia prima significat hoc aliquid; sed substantia parti- 75 cularis exsistens extra animam non significat hoc aliquid, sed ipsa significatur; igitur primam substantiam vocat hic A r i s t o t eles nomen substantiae particularis exsistentis extra animara. Et eadem ratione, et multo fortius, debet vocare secundas substantias ipsamet nomina. 'ten, B o e t h i u s v u l t i n diversis locis super Praedicamenta 680 quod P h i l o s o p h u s i n libro illo tractat de vocibus, e t i ta per consequens vocat primas substantias et secundas ipsas voces. Similiter, A r i s t o te l e s7 d i ci t substantias primas e t secundas esse in praedicamento substantiae, et ibidem 8 ponit illa quae sunt in praedicamento substantiae esse incomplexa e x quibus componuntur 85 propositiones. Propositiones autem non componuntur e x substantiis extra animam exsistentibus. Igitur etc. Item, D a m a s c enus 9 ponit voces collocari sub praedicamento substantiae. N o n est igitur dissonum dictis a n ti q u o r um dicere quod A r i s t o t e l e s vocat substantias secundas nomina communia 90 substantiarum. 65 haecll esset add. C I 6 5 - 6 7 guainas._ es t om. (hom.) D 6 7 i tal e t tamen B C, c um DI, cum add. A ' 6 8 s untl s i nt A I D I 6 9 substantiasl reales add. A , secundas add. V ' ,1 e t l l ideo A l C D I ,lesse orn. D I V ' 7 1 Hi ndi hoc B E 7 7 hiel i bi A V 4 7 9 v i deo o c Ka, idean r e ]V ' 8i 5 p substantiae s a om. s ipsemet Comp., E 9 0 c ommuni a] sectmdarum add. C a d d . D 8 4 (3b 8 Boethius, In Categorías Aristot., I (P1.- 64, i b Aristot., i dibidem e m 10-12). l
159 C, 161ss.). A r i s t o t . , Praedicamenta, cap. 5 (2a 11-17). 8 Aristot., ibidem, cap. 2 (la 16-19). 9 Damascenus, Dialectica, cap. 46 (PG 94, 618 A ); versio Burgundionis, cap. 30: "Ens diviclitur in substantiam et accidens; non ut genus in species, sed ut aequivoca vox in ea quae ab uno et ad unum" (versio cit., p. 26).
DB PRAE1DICAMENT1S
1
2
1
Nec istis obstat alud quod dicit A r i s t o t e l e s " quod species sunt magis substandae quam genera, quia per tales propositiones non plus intendit -nisi quod convenientius respondetur ad quaestionem facss tam per_ !quid est' de substantia demonstrata per speciem quam per genus. -Et ideo taus propositio 'species est magis substantia quam genus' falsa est de virtute sermonis, sed vera est secundum mentem quam habuit de ea P h i l o s o p h u s. Breviter igitur dicendum est quod talis divisio est divisio in nomina, woquorum aliqua sunt propria, aliqua communia. Nomina propria d i cuntur substantiae primae, nomina communia dicuntur substantiae secundae. Vemmtamen sciendum est quod P h i l o s o p h u s i n Praedicamentis aequivoce utitur termino 'primae substantiae'. Nam aliquando io utitur illo pro ipsis nominibus substantiamm exsistentium extra animarn, sicut ibi « Pri ma e substantiae significant hoc aliquid aliquando pro ipsis substandis exsistentibus extra animam, sicut ibi « Substantia est quae proprie et principaliter » etc. Propter quod guando P h i l o s op h u s d i ci t" quod «orrmia alia aut de subiectis principalibus dicunmr lio substantiis aut in subiectis eisdem sunt », vocat ibi subiecta non quidem subsistenáa realiter aliis sed subiecta propositionum. Unde sicut dicit D a m a s c e n u s i n Logica sua, cap. 8 14 , s u secundum scilicet b i e c tu exsistentiam, m et sic substantia singularis exsistens extra d u p est animam l subiectum i c i t accidentium; e r vel ad praedicadonem, et sic partilis culare a c estcsubiectum i p iad tuniversalius. u r , Et isto secundo modo accipit P h l o s o p h u s subiecta guando dicit secundas substantias dici de subiecto. Et ita substandae primae non sunt subiecta realiter subsistenda substandis secundis, sed sunt subiecta per praedicationem. Ex quo patet quod P h i l o s o p h u s quandoque vocat substantias primas nomina et signa 92-93 species„. genera t rp . I T Arist. 4A C 9 9 49 d i v i s i o u add. s C , termi no] terminis B , nominibus K , om. A s ubs tanti ae] puta i l l o termi no adj. A 1 104 utiptur]l isto om i m . ] ni lol o] 105 illisnB iK s, ulla C , e a D 1 0 6 - 0 7 Pri mae... i b i om. (hom.) D I T Cd .D I a d 4 etc.] 1 e l0 max 8 i me di cei tur substare t . C o1 0 9m subiectis] substantiis A B CE I 1 1 0 substantiis om. A CE I i n t e n d A A D E V ' 11subiectis] i 0 t substantiis ] 0 AA 1 1 l enim B C I 1 1 5 - 1 6 E L . . subiecto om. (hom.) A K 1 1 6 subiecta] a liC 1ni 1 4tq a de]us ecl undum C gC I i1 1 t9 quandoquel guando A ', aliquando V a I ]i, subiectum e q i sAu d e am '] e 4 cd Ca . t oK I m , o im "9 KAristot., B , A V Praedicamenta, cap. 5 (2b 7-8). 1 1 Aristot., ibidem (3b 10-12). e 8 n ibidem (2a 11-12). 1 8 Aristot., ibidem (2a 34-35). 4 Aristot., " Damascenas, C P D h i , Dialectica, cap. 16 (PG 94, 582 A ); versio Roberti Grossatesta, cap. 8 (ed. cit., I l s a lo 1 . 1 ] i 10). p. a 2 I u b i ,s c t u se m ] t
122
P
A
R
S
I CA P . 4 3
substantiarum exsistentiutn extra animam, nam dicit secundas substantias120 dici de substantiis primis tamquam de subiectis; quod non potest esse nisi per praedicationem. Igitur substantia prima i n praedicatione est subiecmrn et secunda substantia est praedicaturn; sed nulla propositio componitur ex substantiis extra animam; igitur illa prima substantia quae est subiectutn propositionis respectu secundae substantiae non est125 substantia exsistens extra animam. Propter quod guando dicit A r i s t o t e l e s " quod destructis primis substantiis impossibile est aliquid aliorum remanere, non intelligit de destructione reali et consistentia reali, sed intelligit de destructione per propositionem negativam, sub isto sensu: guando esse exsistere non 130 praedicatur de aliquo contento sub aliquo communi tunc esse exsistere vere negatur ab illo conmtuni et a proprietatibus et accidentibus propriis illi communi. Nihil aliud intendens nisi quod tales consequentiae bonae sunt: iste homo non est, ille homo non est, et sic de singulis; igitur nullus homo est; igitur nullum risibile est; igitur nullum grammaticum est;135 igitur nulla grammatica est; igitur nulla logica est. Si enim intelligeret de destructione reali falsum diceret. Quamvis enim nullus lapis esset, hoc genus p o s s e t remanere; adhuc enim posset aliquis formare istam propositionem 'nullus homo est lapis' et istam 'nullus lapis est asinus'; quod non posset facere nisi partes propositionis essent, et per consequens140 hoc genus 'lapis' esset. Tunc tamen de nullo vere affirmative praedicaretur in propositione mere de messe et mere de praesenti.
[CAP. 43. DE PROPREETATIBUSSUBSTANTIAE]
Viso quae ponuntur in linea praedicamentali substantiae, videndum est de quibusdam proprietatibus substantiae. Ponit autem A r i s t o t e l e s i n Praedicamentis1 unam proprieta120 dicit] Philos add. C 1 2 1 de' ] subiectis adj. D , primis... subiectis] secundis in propositione A 1 2 7 guando om. BK 1 2 8 substantiis mg. B, om. A' D I 1 2 9 destructionelq logicali quae est adj. A 1 3 5 nullum grammat.] nullus grarnmaticus C V' 1 3 6 i gi m r (singulis adj. A' ) aliis Ai D , om. C K 1 3 7 eni m om. e s s e t ] adhuc add. /VD 1 3 8 lapis] 1 esset ... eetsremaneret t ' ] eet add. t A ' se n i m i ] cetiam Al CdI, quiae D , om. B 1 3 9 nul l usl ] omnis ABD I lapis'] omnis lapis est A ' , asinus om. A ' 1 4 0 partes propos.] propositiones A l ! 141 vere ora. AA' EV 4 CAP. 43. - 2 substantiae om. D KV'
15Aristot., Praedicamenta, cap. 5 (21D 5-6). CAP. 43. - A risto t., Praedicamenta, cap. 5 Pa 7-10).
DE PRAEDICAMENTIS
1
2
3
5tem substantiae quam dicit esse communem orrmi substantiae, scilicet tam pHmae quam secundae, videlicet quod substantia non est in aliquo subiecto. Quae si intelligatur de substantia exsistente extra animam, manifesta est; nulla enim taus est in aliquo subiecto. Si autem intelligatur de substantiis primis et secundis quae sunt nomina substantiarum exsilo stentium extra animam, sic per istam propositionem 'substantia non est in subiecto' debet intelligi ista propositio, quae est actus signatus, 'de nullo nomine substantiae proprio vel con-m-11mi significative sumpto praedicatur esse in subiecto, sed removetur a quolibet tali significative sumpto esse in subiecto'. Unde quaelibet talis vera est 'homo non est in 15subiecto', 'animal non est in subiecto', Sortes non est in subiecto', et sic de aliis Tamen si tales termini supponerent pro se et non pro suis significatis vere posset dici quod sunt in subiectis, sicut vere dicitur quod sunt partes propositionum, et per consequens vel sunt conceptus mentis vel voces vel scripta. Sed c o n t r a illud videtur esse A r i s t o t e l e s 2, nam de secundis substantiis concedit quod dicuntur de subiecto, et negat easesse in subiecto; sed accipiendo uniformiter secundas substantias, non plus competit eis unum quam aliud: D i c e n d u m quod P h i l o s o p h u s non uniformiter accápit, 25nec hoc est necessarium; sed frequenter utile est propter brevitatem diffonniter accipere eundem terminum. Unde per talem propositionem nihil aliud intelhgit nisi quod nomina communia substantiarum praedicantur de subiectis. E t tamen de eisdem eodem modo supponentibus quo supponunt in illis actibus exercitis non verificatur 'esse in subiecto'. 30Unde haec est vera 'Sortes est animal', et de animali eodem modo supponente quo supponit in ista Sortes est animal' non verificatur esse in subiecto, quia si sic supponat 'animal' haec est falsa 'animal est in subiecto'. Alia proprietas substantiae ponitur 3 , qsecundis u a e convenit e s praedicaH t stantiis univoce, non tamen convenit tanu o secundis d 35t u m q substantiis sed etiam differenths, quamvis ista proprietas r r primis m i substantiis. b u s nonoconveniat sSciendum u est quod b - praedicatur univoce proprie loquendo nisi nihil 5 sed. s.lin. A , cm. A LK 1 3 - 1 4 sed... subjecto cm. (hom.) D K 16 sic] i t a A ' C I
1
7
s unti essent C I d i c i t u r l potes t d i c i A '
1 5 animal._ subjectol om. A B 2
2
pl us ] t u n c add. V '
23 ei s l s i bi A B E K V 4 vera K3 3 03 quae est] taus D 3 7 est] ti men add. D , praedicaturl poni tur B, est quod dicatur K e t 1 t i m e Aristot., loco cit. (3a 7-15). a Aristot., Praedicamenta, cap. 5 (3a 33 - 3b 9). n a d d . A V 4
124
P
A
R
S
I CAP . 4 3
quod est commtme ad multa, hoc est nisi illud quod significat multa vel naturn est significare multa. Et ideo quia substantiae prirnae sunt propriae, et non significantes multa, ideo non praedicantur univoce. Secundae 40 autem substantiae significant multa. Hoc enim nomen 'homo' non significat primo tmam naturam communem omnibus hominibus, sicut multi e r r a n te s imaginantur, sed significat primo omnes hotnines particulares, sicut auctoritate D a ma s c eni prius ostensum est 5 . I l l qui enim e primo instituit hanc vocem 'homo', videns aliquem hominem 45 particularem, instituit hanc vocem ad significandum illurn hominem et quamlibet talem substantiam qunlis est ille homo. linde de natura communi non oportuit eum cogitare, ami non sit aliqua taus natura communis. Non tamen est haec vox 'homo' aequivoca, quamvis sigmificet multa aeque primo, quia est signum subordinatum uni conceptui et 50 non pluribus in significando illos plures homines aeque primo. Tertia proprietas 6 substantiae assignatur hace, scilicet quod prima substantia significat hoc aliquid, secunda autem substantia significat quale quid. Et ex ista proprietate manifeste patet quod curn significare sive hoc aliquid sive quale quid non competat substantiis extra animan).55 exsistentibus sed tantum signis talium substantiarum, substantiae primae et secundae vocantur signa propria et commtmia substantiamm extra animam exsistentium. Quod concedendum est. Est tamen advertendum quod significare hoc aliquid non est aliud quam significare unurn et non plura, significare autem quale quid estSO esse natum significare plura. E t ideo guando dicit A r is t o te l e s quod substantiae secundae significant (pule quid, non intendit quod substantiae secundae significant aliquam qualitatem vel aliquid reale adveniens individuo, h o c enim simpliciter falsum est, sicut potest patere ex praedictis s e d intendit quod significant plura et non unurn so- 65 39 significare] pl ura v ol adj . A ' 4 0 n o n '] s unt adj . D , sigrtif.] significara A V 4 A2 ' 4 t 4 m sicut... a r est n oni. ] rem v o4l add. AV 4 DV B K A ri s4t.] Philos. 4 6 e m ] ipsi oíd. K 61 CvI o6 4c adveniens] h 5 o r n o a 2 d j . sD 4 Cf. K supra, V cap. 16. Ps.-Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 4 u 40 dicit: "Sciendum est etiam quod nihil est univocum proprie et stricte loquendo 4 b 7 nisi unum primo et principaliter et secundario plura, sicut 'horno' sn t quod a importat t u r a primo et principaliter importat naturam humanam, secundario yero ornnia singuo t n r i laria i. a significat" (cod. cit., f. 48r); Ps.-Campsall haec d icit arguendo contra ea e quae Inceptor in hoc capitulo dicit. 5 Supra, cap. 33, nota 2. 6 Aristot., Praec di camenta, cap. 5 (3b 10-23). m . A K
DE PRAEDICAMENTIS
1
2
5
lum. Quod evidenter probatur ex littera sua in Praedicamentis, sicut patet in e x p o s i t i o n e quam edidi super eundem librum 7. Quarta proprietas substantiae est quod substantiae nihil est contrarium • Circa quod sciendum est quod contrarietas dupliciter accipitur. 70Uno modo pro proprietate quadam terminorum, illo modo quo dicimus quod 'album' et ‘ragrusn' sunt contraria, quia impossibile est istos duos tertninos 'album' et ‘nigrum' de eodem et pro eodem simul verifican. Aliter accipitur pro quadam proprietate conveniente rebus, et sic potest accipi tripliciter, scilicet stricte, large et largissime. Stricte dicuntur illae 75res contrariae quae in eodem subiecto mutuo se expellunt et partibiliter in eodem subiecto adquiruntur vel adquiri possunt, saltem naturaliter, et isto modo nulla substantia contrariarar alteri. Large dicuntur illae res contrariae quae mutuo se expellunt in eodem, quamvis naturaliter partibiliter adquiri non possunt in eodem subiecto primo. E t sic formae 80substantiales sunt contrariae, quia mutuo se expellunt in eadem materia. Largissime dicuntur illa contraria quae componunmr ex talibus contrariis. Et sic aér et ignis dicuntur contraria, quia componuntur ex formis substantialibus contrariis, secundo modo loquendo de hoc vocabulo 'contraria'. Primo modo substantiae nihil est contrarium, sed secundo 85modo et tertio substantia contrariatur substantiae. Primo modo loquitur P h i l o s o p h u s i n Praedicamentis 9 , a Quinta l i t e rproprietas l o q substantiae u i t u r11 est quod substantia non suscipit a l et iminus. b Quae i magis sic est intelligenda: de nulla substantia una numero 1 . 3 praedicatur primo aliquod commune i n genere substantiae cum hoc d e 90adverbio 'magis' et postea curn hoc adverbio 'minas', nec e converso. c o non n estt possibile r a quod r i istae i duae, vel consimiles, successive verifiUnde s . 68 substantiae c m. C I om. C I
7 2
6 9
quod] quam A E K
7 0
proprietate] contrarietate B
al bum et ni grum orts. C I s i m u l ] et seme! add. C I
7 3
7 1
duos
ac c i pi tur] contrarietas add.
K r e b u s mg. (ex pluribus) V ', pluribus A K 7 4 - 7 6 Stric tel...naturaliter turn i n col. tum in imo A ' 78 eodem] subiecto pri mo add. mg. A 7 8 - 7 9 parti b.] partic ulariter I K 82 qui a] quae B C e x ] talibus add. C 8 3 v oc abul ol v e rb o C I 8 4 contraria sed add. mg. A
8 4 - 8 5 Pri mo... substarttiae mg. A , om. (hom.) K
aeld. I i, u n a om. A I n u m e r o oin. A l D
8 9
91 non est possibile] est impossibile A K V '
9 1
7 9 sic] is to m odo D c ontrari a] substantiae es t 8
8
d e ] natura sua
praedi c atur] potes t verifi can i C 11 p ri m o om_ A I C istae] propos itionts add. C
7Guillelmus de Ockham, Expositio libri Praedicamentorum Arista., cap. 9, ad verba: Non autem simpliciter (ed. cit.). 8 Aristot., Praedicamenta, cap. 5 (3b 24-32). 9 Aristot., loco cit., et cap. 10-11 (11b 16 - 14a 25). 1 0 A rMetaph., V, c. 10 (1018a 25-31); in indice operum Aristotelis (ed. Firmin-Didot, iV, Parisiis 1873, 198-99) 'contraria' quatuor columnas occupant. 1 1 Aristot., s t o tc.amenta, Praedi , cap. 5 (3b 33 - 4a 9).
126
PARS I CA P . 4 3
centur Sortes est magis homo nunc quam prius vel magis animal nunc quam prius', Sortes est minus homo vel minus animal nunc quam prius'. Unde de nulo supponente pro substantia potest aliquod tale praedicatum verifican i l o c est magis homo vel magis animal nunc quam prius', SS 'hoc est minus homo vel minus animal nunc quam prius', sicut de eodem numero contingit vere dicere 'hoc est magis album nunc quam prius'. Sexta proprietas substantiae est quod substantia, cum sit una et eadem numero, est susceptiva successive contrariorum, sicut idem homo10D numero est primo niger et postea albus. Haec autem proprietas ita convenit substantiae quod nulli alii potest convenire, sicut dicit A r i s t ote l e s i n Praedicamentis. Unde dicit ibidem sic12 « Maxime yero videtur proprium esse substantiae quod, cum unurn et idem numero sit, susceptible est contrariorum. Et in aliis quidem non habebit quis quid los proferat quaecumque non sunt substantiae, quod cum sit unum et idem numero sit susceptible contrariomm; et velut color hic, curn sit umun numero, non erit album et nigrum, neque actio aliqua, cum sit una et eadem, erit prava et studiosa; similiter autem et in aliis quae non sunt substantiae. Substantia vero, cum unum et idem numero sit, capax est no contrariorurn; u t quidam homo, cum unum et idem numero sit, aliguando est niger aliquando albus, sic et calidus et frigidus, pravus et studiosus. In nullis autem alls aliquid tale videtur ». Ex isto patet quod de intentione A r i s t o t e l i s f u i t quod suscipere realiter contraria successive soli substantiae competit, ita quod impossibile est aliquid aliud115 asubstantia realiter suscipere contraria. Ex quo, tamquam ex principio, sequuntur duo esse de mente A r s t o t e l i s, sive secundan' veritatem sint vera sive falsa. Primum est quod non est de mente A r i s t o t e l i s quod quantitas sit quoddam accidens realiter distinctum a substantia18, inhaerens realiter illi, et realiter120 92-93 veL.. prius' om. C I 9 3 priusi] erat add. AK 9 4 nullo] termino add. A ' 9 4 - 9 5 praedicaturn om. AI 9 5 - 9 6 magis e s t om. (hom.) CI 9 6 hoc... prius om. (hom.) K H est] magia vel add. B h o m o . _ minusl Qm. AB 11 de] subjecto add. A ' D 1 0 2 alii] alteri C IK 1 0 4 esse om. BCI li numero] sic add. E 1 0 5 susceptibile] susceptibilis B 1 0 6 - 1 3 quaecumque,.. videtur ] etc. D 1 0 7 et om. BE h i c ] hoc E 1 0 9 eadem] numero add. BC , non add. C q u a e ] quaecumque C 1 1 1 quidam B o e t h . , quidern ABE 1 1 1 - 1 2 aliquando] quiciem adj. C I 112 M ur ._ albus] f r i g i d u s A ' il sic] similiter V lidus 4 et fr i gi dtu] aliquando albus A ' , v el add. B , e t add. A I I 1 1 3 isba] quo C , qua et adj. auctoritate , o m . D pA a t e t' ] induc B tiv e adjI. A 1 1 4 - 1 5 suscipere.... quod om. (hom.) A vo..1 1e CtE V l ] v e l 4 D 1 1 s i v e B , 8 c m . 1 a 12 Aristot., ibidem (4a 10-22). 1 3 Cf. infra, cap. 44. 1c
DE P RA IDICA ME NTIS
1
2
7
exsistens subiectum qnnlitatum corporalium, sicut multi m o d e r n i 14 dicunt quod quantitas est unum accidens exsistens in substantia et realiter subiectum qualitatum. Si enim ita esset, sequeretur necessario quod quid aliud a substantia, exsistens unum et idem numero, esset susceptivum 125contrariorum per propriam mutationem, quia illa quantitas primo reciperet unam qiinlitatem contrariam et postea aliam. hnmo, quantitas immediatius et prius susciperet contraria quam substantia, cum substantia, secundum e o s, n o n sit immedintum subiectum quinlitatum contrariarum sed mediatum tan tum, nec per consequens suscipit contraria 130nisi mediante quantitate 15• Aliud sequitur esse de mente A r i s t o t e l i s, quod nullum accidens est subiecturn alterius accidentis, saltem accidentis habentis contrarium. Si enim sic esset, aliud a substantia susciperet contraria successive. Et ex isto sequitur quod est contra mentem A r i s t o t e l i s d i 135cere quod intellectus et voluntas sunt quaedam accidentia ipsius animae intellectivae 18, in quibus accidentibus primo recipiantur intellectiones et volitiones et tales actus et habitus. Et eodem modo potentiae sensitivae, secundum e u m, n o n sunt quaedam accidentia recipientia alia accidentia. Sequitur etiam, secundum e u m, quod relationes non sunt 140quaedam res distinctae realiter a substantia, subiective exsisistentes in quantitate et qunlitate, quae sint accidentia realiter exsistentia in substantia. Unde intentio A r i s t o t e l i s est quod omne accidens est immediate exsistens in substantia, ita quod inter substantiam et quodcumque 145accidens suum nihil est medium in ratione subiecti. Unde A r i s t ote l e s, u t magis explanet intentionem suam per dubiorum remotio121-23 sicut... qualltatum cm. K 1 2 2 - 2 3 quantitas... qualitaturn om. CI 1 2 3 enim om. A CI 127 susciperet] rec i peret C I 1 2 9 t a r a = otra. A C V 4 cA Ko n1 s3 e1 q Aul i uti e ln eti s am l wid. D 1 3 2 accidentis' om. C I 1 3 4 quod] etiam add. CI c o n om. s u b s t a n t i a 143 Undel Est itaque C I tra] ex tra A K V a d d . 4 est' I : om. C I 1 4 5 Li nde] et add. A , eti am add. D A m e n t e c o n t r a r i a m l 14 Ex. gr. Guillelmus de Militona, Quaestiones de sacramentis, tract. I V , pars i n t e n VI, t i q. o 24: n e " E t si hoc, cum quantitas sit primum accidens substantiae super quarn m superordinantur alia accidentia, et ideo est quantitas secundum praedicamentum" C I(ed. G. Gál, Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi XXIII, Quaracchi 1961, 1 620); n o ma s Aquinas, Summa theol., III, q. 77, a. 2; Albertus Magnus, De prae4 di 1 camentis, tract. III, c. 1 (Opera omnia, I , ed. A . Borgnet, Parisiis 1890, 194s.). s15Codex C hic notat in margine: "Istud est pro opinione lacobi de Viterbio, i Quodlibet, q. 4". Sed nihil invenimus ib i de quantitate. " Cf. n o ma s Aquin tnas, Summa theol., I, g. 54, a. 3; g. 77, a. 1; q. 79, a. 1. ] s u n
128
PARS I CA P . 4 3
nem, obicit contra se ipsurn per orationem et opinionem, quae non sunt substandae e t tamen videntur suscipere contraria; eadem enim oratio est primo vera et postea falsa. Et solvens dicit17: «Sed si quis hoc suscipiat sed tamen in modo suscipiendi differt; nam ea quae in substan-150 tus sunt ipsa mutata susceptibilia sunt contrariorum. Frigidum enim de calido factum mutatum est, alteratum enim factum est; et nigrum ex albo et studiosum ex pravo; sitniliter autem in aliis unumquodque mutationem suscipiens susceptibile est contrariorum. Orado autem et opinio ipsa quidem immobilia omnino perseverant, cum yero res movetur iss contrarium fi t circa eam, ut quod sedeat aliquis, orado yero permanet eadem, cum yero res mota, aliquando quidem vera aliquando quidem falsa. Similiter autem et in opinione. Quapropter solummodo substantiae proprium est eo quod secundum sui mutationem captabais sit contrariomm ». 1 6 0 Ex ista solutione patet quod intentio sua est quod nihil aliud a substantia potest moveri ab uno contrariorum ad reliquum, quod tamen falsum esset si quantitas esset immediatum subiecturn qu2litatum et tamen differret realiter a substantia. Et ideo quod orario aliquando est vera aliquando falsa, hoc non est quia ipsa °ratio mutatur et aliquando re-165 cipit realiter veritatem et aliquando falsitatem, sed hoc est propter mutationem alicuius substantiae, saltem localem. Unde ad evidentiam istius solutionis est sciendurn quod tam hoc nomen 'contraria' quam hoc verbum 'suscipere' accipitur aequivoce. Hoc enim nomen 'contraria', sicut tactum est p r i u s 18, dupliciter, ad170 praesens, accipitur. Nam uno modo verificatur de aliquibus pro ipsis rebus extra, sicut dicimus quod albedo et nigredo sunt contraria. Aliter verificatur de terminis, sicut dicimus quod isti termini 'album' et 'nigrum' sunt contraria. Unde dicimus quod de eodem particulariter sumpto possunt verifican contraria, sicut sic dicendo 'homo est albus', 'homo est175 niger', quod non potest verifican nisi de terminis solis. Et contraria isto 149 hoc] haec BC 1 5 0 sed om. AA' BE 1 5 0 - 6 0 min... contrariorum] etc. D 1 5 1 suscept.] susceptiva A K 1 5 3 autem] est C, et I, et add. A ' K V BE, 4 om. 1 5A 41 5 6 ecirca s caro t om. Ao' I K Vm . 4 est ! I1 Au1' , t fi, t add. o Cm 1. 5 9 captabilis] susceptiblis C 1 6 1 ista solutione] isto B, cuius sol. D, C add. A ista 7 oratione 4K V I apat etu] manifeste t ein textil m add. ] D 1 6 2 ad] redpiendum add. C I 1 6 5 aliquando] 4 est v add. AeD V I t o 170-71 s e addpraeserls 4 e acm. tC I ]1 7 1 aliquibus] terminis add. Al D , adj. s i i . A 1 7 2 rebus] mistentibus s 6 adj. 1 6 CiI A l i t e r ] aliquandoACEK 1 7 4 'rodean] termino add. C I 1 7 5 sicut] simul A , om. d ClI i 1 7 6c solis]asolumt AA' E e A o m B 17 Aristnt., Praedicamenta, cap. 5 (4a 28 - 4b 4). 1 8 Supra, lin. 68-74. .1 5 7 m l A o t a ] C D V
DE PRAEDICAMENTIS
1
2
9
modo dicta dupliciter accipi possunt, scilicet stricte, et tunc dicuntur contraria quia significant res contrarias. Aliter potest hoc vocabulum 'contraria' accipi large, et tunc dicuntur illa contraria quae non possunt 180de eodem pro eodem simul verifican i sed successive. 'Suscipere autem dupliciter accipitur, scilicet per realem inexsistentiam ve! per praedicationem. Accipiendo 'contraria' primo modo, oratio nullo modo suscipit contraria. Sed accipiendo 'contraria' secundo modo, scilicet pro terminis, et hoc large, et 'suscipere' secundo modo, 185sic orado suscipit contraria, hoc est dictu °ratio non recipit in se tamquam accidens in subiecto aliqua contraria, sed de oratione praedicantur contraria successive, non quidem contraria quae sunt res contrariae mutuo se expellentes, sed termini qui non possunt de eodem pro eodem simul verifican i sed successive. Substantia autem recipit realiter per 190inhaerentiam contraria in se tamquam accidentia in subiecto. Et hoc est quod subdit A r i s t o t e l e s 19: « Si quis autem et hoc recipiat, opinionem scilicet et orationem dicens susceptibilia esse contrariorum », scilicet per realem inhaerentiam, « non est verum », quia orado non recipit realiter contraria. Et subdit: « Oratio namque et opi195nio susceptibilia contrariorum esse dicuntur », hoc est °ratio et opimo sunt susceptibilia contrariorum per praedicationem, « non in eo quod ipsamet aliquid contrariorum suscipiant », supple per realem inhaerentiam, «sed in eo quod circa alterum aliqua passio facta sit. Nam in eo quod res est vel non est dicimr °ratio vera vel falsa, non in eo quod 200captabilis sit contrariorum. Simpliciter autem a nullo neque oratio movetur neque opimo ». Vult dicere quod quamvis ista contraria 'verum' et 'falsum' successive verificentur de eadem oratione, sicut ista °ratio manens eadem numero 'tu sedes' est primo vera et postea falsa, tamen ista orario non recipit realiter contraria, quia per hoc quod ista °ratio est falsa quae prius fuit vera, nihil est realiter in oratione ista magis nunc quam prius. Sed ideo prae180 p ro eodem om. A ' C D 1 8 1 autem] etiam D, c ontraria add. V ' 1 8 1 - 8 2 inexsist.] exsistentiarn C1, inhaerentiam K 1 8 2 - 8 3 orati o] sic C 1 8 3 modo] substantia add. C 1 8 5 orari o'] non add. mg. A ' ,, c ontrari a] successive add. K d i c t u ] di c tum C D E K , rec i pi t] suscipit A ' , suscipit ve! recipit K , c ontrari a add. A ' quam] accidens v el add. K
1 8 8
eodeml ] et add. A ' D
1 8 9 recipit] suscipit A 'B
1 9 0 tam-
1 9 2 rec i pi at] suscipiat A I D , scilicet om B 1 1 9 7 al i qui d] al i quod
A IDIV 4 B f a l s a ] di c i tur add. A B V " 1 9 9 - 2 0 1 non... opi ni o] etc. D . 2 0 2 et] v e! A A ' , om. D V ' onz. 1 206 9ista] i l l a A E , om. C n u n c om. A B D E K V ' p r i m i f u i t add. A V ' , v el miaus add. A ' . 8 i d e o ] 1 non B , orn. C i n 19 Aristot., Praedicamenta, cap. 5 (41D 4-11). ' o m . B O C KH AM , S U M M A L O G ,C AE 9 I
130
PARS I CA P . 4 3
cise nunc dicitur falsa et non prius, quia nunc significat aliter esse a parte rei quam est et prius significavit ita esse a parte rei sicut fuit. Unde nunc significat te sedere, et tamen non sedes, ideo est falsa; et prius fuit vera, quia prius sedisti, sicut ista oratio significavit. Et tamen ista orado 210 nihil recipit in se nec mutatur in aliquo. Propter quod subclit A r i s t ot eles ": « Quapropter non erunt susceptibilia contrariorurn, cum nulla in eis passio facta sit ». Ex isto processu A r i s t o t e l i s evidenter apparet quod de intentione sua non est quod ventas et falsitas propositionum sunt quaedam215 qualitates propositionum inhaerentes eis. Si enim ita esset, sequeretur quod propositio quae est aliquando vera, aliquando falsa, realiter susciperet contraria. Sequeretur etiam quod quandocumque aliquid movetur extra me et postea quiescit quod una qualitas nova esset in anima cuiuslibet formantis talem proposidonem m o v e m r ' et alia deperderetur.220 Immo sequeretur quod propositio scripta vere alteraretur per hoc quod musca volat. Quae omnia sunt absurda et simpliciter falsa. Immo videtur quod in theologia sequeretur haeresis manifesta. Nam si ventas et falsitas propositionum sunt tales qualitates propositionum sicut albedo et nigredo sunt qualitates corporum, timc quandocumque225 ventas aliqua erit, haec erit vera laec ventas est', sicut quandocumque aliqua albedo erit, haec erit vera laec albedo est'. Et eodem modo de qualibet falsitate. Tunc accipio falsitatem istius propositionis 'Deus aliquid creat de novo': haec per illam opinionem est una qualitas propositionis, inhaerens sibi, et per consequens est alia res a Deo. Tunc quaero:230 aut ista res potest crean i a Deo aut non potest. Si non potest, igitur est aliquid aliud a Deo quod a Deo crean i non potest; quod est contra E v a n g e l i s t a m, dicentem Om n i a per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil. Si potest crean i a Deo de novo, ponatur in esse. Tunc 208 est] fu i t A , pri us A l e t ] qui a A l f u i t ] pri us C
2 0 9
nunc Qm. C I
2 1 0
sedisti]
sedebas K s i c u t ] t i m e n ( s i i . ) C s i gni fi c av i t... orari o om. C I 2 1 3 passio] variatio K 2 1 4 apparet] patet A E K V 4 2 add. 1 K5 2 2 1 I m m o l p ri m o m o d o C I 2 2 1 - 2 2 Immo... falsa] Sequitur 3 ' quod guando musca homo s u n t ] volat quod(!) aliquid exsistens i n mente mea vere alteraretur et per consequens ad m o t u m tmius parvae s i n muscae possent causad res infmitae, quia omnes angeli et omnes homines possent formare istam propos i t tiOneM guando musca non v olat 'musca volae. Planum est quod o = e s essent falsae ; sed guando musca A C 2 volat essent 1 veme. 7 E t per consequtms si veritas esset aliqua talis res adveniem orationi, causarenmr tot res -ad motum 1 8 muscae quot sunt angeli et homines, c um per p o s i t = , quilibet haberet unissi micra propos i s u s tionem. Sed omrda ista v i dentur absurda, ergo etc. Camp. 2 2 4 sunt] sine CDI 2 2 7 hac e'] aliqua K c i p om, C 2 2 8 qual i bet] quac umque C I 2 2 9 c reat] causat (i ta re infra) A e r e 1 evangelicam veritatem D 2 3 4 de] ex A l B es s e] quod c reetur asid. D t ] l3D 2 3 3 E v a n g . ] r e 2i0 Aristot., loco cit. (41) 11-13). 2 1 loan. 1, 3. c p e r e t A
DE PRAEDICAMENTIS
1
3
1
235erit haec vera 'hace falsitas de novo a Deo creatur' e t sequitur 'haec falsitas de novo a Deo creatur, igimr aliquid de novo creamr'; et ultra eigitur haec est vera: aliquid de novo creatur a Deo', et per consequens non est falsa; e t ultra 'igitur haec falsitas istius propositionis non ese-, et ultra 'igitur non creatur a Deo de novo'. Patet igitur quod otas non est taus qualitas propositionis. Quid igitur est ventas et falsitas? Dico quod A r i s t ° te l e s d i ceret quod ventas et falsitas non sunt res distinctae realiter a propositione vera vel falsa. Et ideo nisi ista abstracta 'ventas' et 'falsitas' includant aliqua syncategoremata vel aliquas dictiones aequivalentes, haec 245est concedenda 'ventas est propositio vera et falsitas est propositio falsa'. Sed numquid argumentum praecedens procedit contra istum modurn ponendi veritatem et falsitatem ? Dicendurn est quod non, quia pasito quod haec esset vera 'ventas est propositio vera et falsitas est propositio falsa', tunc esset haec propositio falsa 'quandocumque haec 250falsitas erit, haec erit vera: haec falsitas ese. Et ideo concedendum esset quod haec falsitas istius propositionis 'Deus aliquid creat de novo' potest crean i a Deo de novo. Haec tamen est impossibilis 'haec falsitas creatur a Deo', sicut haec est vera 'album potest esse nigrum', haec tamen est impossibilis 'album est nigrum'. 255 E t ratio quare ista opinio potest sic dicere 22 , eista: t quia n o scilicet n pista r opinio a e chabet e ddicere e n quod s , ista nomina 'ventas' et e 'falsitas' s non t sunt nomina simpliciter absoluta sed connotativa; prior autem opinio habet dicere quod sunt nomina mere absoluta, sicut ista 'albedo', 'nigredo', 'calor e t 'frigus'. 260 I s t a autem secunda opinio est de mente A r i s t o t e l i s, sicut opinio sua est quod nulla res realiter per inhaerenfiam suscipit quaecumque accidentia contraria nisi sola substantia. Unde in fine capituli de substantia concludit": « Quare propriurn erit substanfiae quod, cum sit 235 a Deo om. BD1,1 235-236 es... creatisi om. A B C D K 2 3 6 i gi tur... c reatur om. A ' 4 239 nov ol e t p e r consequens aliquid causatur d e n o v o a D e o e t n o n causatur d e nov o a Deo, q u o d contradictionem manifestarla i nc l udi t add. Comp. q u o d ] v entas e t add. C 2 4 1 faldeas] propos i tionis add. B I 2 4 2 sunt] aliae add. D r e s om. A B E V 4 244 aliquas] alias A ' D 2 4 5 e s t'] esset C I 2 4 8 esset] sic C I 2 5 0 es t] est propos i ti o falsa , a b s o l u t a e a d d . add. mg. A C 2 5 2 est] simpliciter add. A ' B D 2 5 7 absoluta] s ic ut albedo es ni gredo add. I D 2 4 3 258 nomi na om. C I 2 5 9 fri gus ] e t huius modi add. D 2 6 0 autem om. C I v e l ] e d A B V de hoc problemate ex professo agit Quodlibet V, g. 24, ubi quaerit: 22 Ockham 4
Utrum ventas complexa et falsitas distinguantur ab ipso complexo (ed. cit.). 28 Aristot., Praedicamenta, cap. 5 (4b 17-19).
132
P
A
R
S
I CAP. 44
unum et idem numero, secundurn sui mutationem contrariorum esse 265 susceptibilis dicitur. Et de substantia quidem haec dicta sunt ».
[CAP. 44. DE PRAEDICAMENTO QUANTITATIS]
Sequitur nunc disserere de praedicamento quantitatis. Circa quod est primo sciendum quod hoc commune 'quantitas' est quaedam intentio animae, habens sub se multa contenta ordinata secundum superius et inferius. Et quia communiter ponimr a m o d e r- 5 n i s l quod quaelibet quantitas est quaedam res distincta realiter et totaliter a substantia et qualitate, ita quod quantitas continua est unum accidens medium inter substantiam e t qualitatem, quae ponitur esse subiective in substantia et esse subiectum qualitatum. Similiter ponitur quod quantitas discreta est quaedam res distincta realiter a substantiis, et idem ponitur de loco e t tempore. Ideo de ista opinione perscrutandum est. Primo autem volo ostendere quod ista opinio est contra mentem A r i s t o t e l i s. Secundo ponam aliquas rationes contra eam. Tertio recitabo opinionem contrariam, quae mihi videtur esse de mente A r s t o t e l i s, sive sit vera sive falsa, sive catholica sive haeretica. Quod autem ista opinio sit contra mentem A r i s t o t e l i s, ostensum est in praecedenti capitulo 2 , qnullum u i a accidens distinctum realiter a substantia est susceptivum ibi, s e c u nper d sui u mutationern. m contrariorum Si autem quantitas esset accidens et 20 e u m , subiectum qualitatum, manifestum est quod mutaretur i n recipiendo s i cet itauper mutationem t qualitatem, sui in se reciperet contraria, quod est contra mentem A r i s t o t e l i s. d i c t u m Item, de mente A r i s t o t e l i s est, sicut patet IV Physicorum 8 e s condensan t quod, a r potest i sine mutatione omnium qualitatum vel ali- 25 quarum. Unde guando a r condensatur, non oportet quod deperdat 265 dicimr orn. BI s u n t ] sint D, suffici2nt AAJEK CAP. 44. - 6-7 totaliter] formaliter K 1 0 - 1 1 et idem] similiter I 1 1 Ideo] imprimis D 13 auteml igitur I, otn. AV' 1 5 mihil vere add. C, om. A' 1 6 catholica... haeretica] categorica... hypothetica B 1 8 sicutl u t C I, secundum A ' 2 2 i ta] sic A D 2 4 Iteml Similiter O • sicut p a t a Qm. C D I 2 5 - 2 6 v el al i quarum om. C I
2 6
non] ami tti t nec add. K
CAP. 44. - 1 Cf. cap. 43, nota 1; Aegidius Romanus, Theoremata de corpore Christi, propos. 39 (ed. Venetiis 1502, f. 107rb); E. A. Moody, "Ockham and Aegidius o f Rome", Franciscan Studies, I X (1949), 417-42. 2 Supra, cap. 43. 8Aristot., Physica, IV, c. 9, t. 84 (217a 21 - 217b 12).
DE PRAEDICAMENT1S
133
aliquam qualitatem, vel saltem non oportet quod arnittat omnem qualitatem quam habuit prius. Ex quo arguo: guando aér condensatur, aut manet tata quantitas praecedens, et praecise illa quae prius, aut non. Si 30sic, igitur eadem quantitas est nunc minor quam prius per hoc solurn quod partes quantitatis propinquius iacent nunc quam prius igimr cum partes substandae sint eodem modo propinquius iacentes nunc quam prius, et propter aliud non poni= quantitas, videtur quantitas esse superflua. Si autem non manet tota quantitas quae prius, igitur aliqua pars 3 5 accidens eius, sequitur quod non onmis qualitas manet, quod est contra d Ari sto te l e m. e Itern, de mente A r i s t o t e l i s 4 est quod omne accidens est in p aliquo subiecto primo, ita quod si sit accidens partibile, una pars illius e0accidentis est in una parte subiecti et alia pars accidentis in alia parte 4 r subiecd, sicut tota albedo est in toto corpore et pars albedinis est in parte d corporis. Si autem sit accidens indivisibile, est in aliquo subiecto indivii sibili primo. Ex quo arguo quod punctus non sit ala res a linea, nec t linea alla res a superficie, nec superficies alia res a corpore; et eadem u5ratione corpus non est alia res a substantia et qualitate secundum e u m. 4 r Quod autem ex praedicto principio sequatur quod punctus non sit ; alia res a linea, probo sic. Si punctus sit accidens absoluturn, distinctum a e substantia, igitur est in aliquo subiecto primo. Turic quaero: aut in subt stantia aut in linea. Non in substantia, quia aut in substantia divisibili, c50quod est impossibile, quia tunc pars esset in parte, et ita punctus esset u accidens divisibile, quod negmt. Aut est in substantia indivisibili, quod m est impossibile, quia secundum A r i s t o t e l e m 5 i n genere substana tiae non est nisi materia et forma et compositum, quorum quodlibet, d secundum e u m, est divisibile. Sic igimr punctus non estaccidens indic 27 a m i tta t] c o m m u t e t C 2 8 q u o ] hoc C I V " 3 1 - 3 3 i g i t u r. . . p ri u s om. (hom.) A C o 32 c odera] eadem DI , sicut add. I 3 3 quantitasEJ non A , om. B 3 6 q u o d i ] qualitas quae erat r in illa parte quantitatis c orrurnpetur et per consequens add. Camp. qual i tas ] quantitas I 3 8 Item] r Amplias C I 4 0 accidentisz] es t add. A ' I , essentialiter e ri t add. K 4 1 e s t ' om. A A ' B E V " u 42 inclivisl.1 i gi tur add. C I 4 3 alla res] aliqua res alla A , aliqua a l a res K 4 3 - 4 4 nec... s uperficie om. C Camp. 4 4 re s ' Qm. I V ' a l a re s ' om. A B C E c o r p o r e ] c onti nente add. C 1 p 44-45 eadem rati one] per consequens C I 4 6 autem] praedicto modo add. D, cm. C 4 7 sic] quia t add. A l D , om. A 4 8 quaero om. A l D a u t ] est add. C V ', i gi tur add. D 5 0 quod est i mpon.] i n substantia indivisibili. N o n pri mum D 5 1 q u o d i ] isti add. A ' , ipsi add. D 5 1 - 5 2 A ut... i aut imposs.] nec c onti ngi t dare secundum D 5 1 q u o d '] negatur et add. C 5 4 accidens om. B I o 4Aristot., Metaph., VII, c. 1, tt. 2-3 (1028-a 18-29). A r i s t o t . , Metaph., n e VIII, c. 1, t. 3 (1042a 27-31). m s
134
PARS I CAP . 4 4
visibile exsistens subiective in aliqua substantia immediate tamquam in subiecto primo. Nec est primo in linea, nec in parte lineae, tamquam in subiecto primo, quia linea, et quaelibet pars lineae, est divisibilis, e t per consequens non est subiectum primum accidentis indivisibills. Sic igitur patet quod de mente A r i s t o t e l i s est quod punctus non est accidens e t eadem ratione linea non est accidens indivisibile secundum latitudinem distinctum realiter a superficie; et eadem ratione nec superficies est accidens indivisibile secundum profunditatem distinctum realiter et totaliter a corpore. Et A r i s t o t e l e s non plus ponit corpus, quod est quantitas, esse distincturn realiter a substantia quam ponit lineam et superficiem distingui a corpore. Propter quod mihi videtur quod de intentione A r i s t o t e l i s est quod quantitas continua non est res absoluta realiter e t totaliter distincta a corpore. Ideo contra istam opinionem communem m o d e r n o r u m i n tendo aliquas rationes, etiam theologicas, recitare, sive concludant sive non, saltem valeant quantum valere possunt. Unde arguo sic primo: orrmem rem absolutam, priorem alia, potest Deus conservare sine mutatione locali eiusdem et rem posteriorem destruere. Cum igitur, secundum opinionem communem, hoc lignum sit quaedam substantia habens partes, quarum una est sub parte quantitatis inhaerentis toti et alla pars substantiae ligni sub ala parte quantitatis, et ista res substantialis est prior natura illa quantitate inhaerente sibi, poterit Deus sine mutatione locali istius substantiae conservare eam et destruere illam quantitatern. Quod si sit possibile, ponatur in esse. Quo facto quaero: aut ista substantia habet partem distantem a parte aut non. Si sic, igitur est quanta sine quantitate addita, igitur illa superfluit. Si non habet partem distantem a parte et prius distabant illae partes, igitur sunt mutatae localiter, quod est contra hypothesim. Item 8, omne quod per se ipsum et per partes suas intrinsecas est 56 nec l ] v el A ' D I V ' , a u t C 6 0 accidensi i ndi v .] accidens absoluturn real i ter distinctum a l i nea C, dis tinc tum a linea add. s .l i tt. A 6 1 l a t i t . ] l ongi tudi nem A 1 }3 63, total e ti ter]l fortnal o n gi ter i tK ,u cdomi poni n etur m V ', c orporaliter a d (sedd del.) .Comp., om C 6 4 esse Qm. A A l E K 67 absoluta om. C I 6 8 c orpore] substantia V ' Comp. 6 9 i s tam] conclusionem e t add. K comnitmem modernorum] modernam CI 7 0 etiam] e t V ' , om. C D I t h e o l o g i c a s ] catholicas K 71 quantum] q u o d A A 1 orem D. 7 5 sub] una add. s im. Comp. 7 5 - 7 6 inhaerentis... quantitatis mg. A , om. I 8 0 quanta] pri V quantum C, quantitas I V ' 8 1 - 8 2 habet... parte om. A ' D 8 2 partes] subiecti add. A K m u 4 tatael motae C 8 2 - 8 3 quod... hypothesim om, A K , q u o d q u Quidam o d lector codicis V ' notavit in margine: "1sta ratio et plures sequentes D videntur sumptae ab Aegidio". Sed Aegidius, ut notavimus supra, nota 1, tenet opi7 2 7 3 m u t a t i o n e ]
55
60
65
70
75
80
DE PRAEDICAMENTIS
1
3
5
85praesens alicui quanto, ita quod totum est praesens toti et partes partibus, per se ipsum et per partes suas intrinsecas habet partem distantem a parte; omne autem tale per se et per partes suas est quantum. Sed substantia materialis per se ipsam et per partes suas est praesens alicui toti quanto, puta saltem illi quantitati informanti eam, si sit taus quantitas 5 0 tualiter distantem a parte; igitur per se ipsam et per partes suas est quanta. i Item, quod quantitas non sit tale accidens medium inter substann tiam et qualitatem et subiectum qn2litatum, potest probari per sacraf mentum Altaris. Quia si sic, qiinlitates remanentes in sacramento Altaris o5essent in quantitate subiective. Consequens videtur falsum multis 9 ,r iantecedens. g i m r Falsitatem consequentis probo. Primo, quia tunc illae qualitam tes non essent per se subsistentes, quod est contra M a g i s tr u m , libro a IV Sententiarum 7 n ,qualitatibus, u b i dicit quod talia accidentia sunt ibi per se subsistentia. s tco lS o i mqi l i u te re, si n quantitas esset subiecturn illarutn qualitatum, illa quane Mas s vere esset ponderosa et alba et sapida. Consequens est contra Giosa sam, d De e consecratione, distinctione secunda, super illud capitulum 'Si m per c negligentiam', o l o ubi dicit Glossa 8 quod « ponderositas remanet ibi . cum r ealiis, accidentibus, tamen nihil est ibi ponderosurn ». 1I05sI s t aae rationes p probant quod quantitas longa, lata et profunda non g est o resr distincta e a substantia et qualitate. i , Quod autem linea non sit distincta a superficie, probo. Quia si linea t esset p talis o res alia, continuans superficies ad invicem, dividatur illa suu perficies. n d Qua divisa, quaero: aut est aliqua linea nova aut solum linea r prior no e manet. r Si est aliqua linea nova, erunt infinitae novae, quia diviso p e 87 se] i ps um add. A C V " s u a s ] intrinsecas add. A ' 8 8 suas] intrinsecas add. mg. I, om. C I V e etoti]4t o t o E 8 9 i l l i ] t o t i add. A ' s i t ] aliqua adj . C 9 0 - 9 1 haber.. suas om. (hom.) C I r t92 Item] Ampl i os C I a c c i d e m ] al i qui d adj . C 9 3 et... qual i tatum Qm. C I 9 5 fal s urn] i n add. C I 9 6 P ri mo om. A I D 9 7 Magi s trum] Sententiarurn adj . I 9 8 u b i ] q u i A GI , sed s add. h D 1u0 1 Consequens] q u o d C I 1 0 3 ubi ] i b i A V ' 1 0 9 est] i bi adj. C a l i q u a ] e alla i A l C Iu1 0 9 - 1 0 solum... p ri o r] sola pri ma C I 1 1 0 i nfi ni tael lineae add. C I K n o v a e ] lineae A i s m quam Ockham impugnat. Forsitan lector cogitaverit de ratione qua Aegip nionem o d dius, Theoremata de corpore Christi, propos. 36, probat quantitatem per se ipsam s individuari: i " S i ergo omnia per quantitatem ad locum determinantur, quantitas a formaliter loquendo non determinabitur per aliquid aliud: se ipsa est ergo hic et m nunc" (ed. cit., f. 105vb). 7 Petrus Lombardus, Liber Sententiarum, IV, d. 12, e c. 1 (ed. Quaracchi 1916, 808). 8 Decretum Gratiani cum Glossis, III, De conset crationibus, dist. 2, c. 27: Si per negligentiam, ad verba 'In terram' (ed. Lugduni 1609, p 1884). e r
136
PARS I CA P . 4 4
corpore infinitae superficies erunt, habentes infinitas lineas, sicut divisa superficie ertmt infinita puncta terminantia infinitas lineas. Si nulla linea sit nova, igitur remanet illa quae praefuit, et non magis cum una parte superficiei quam cum alia. Igitur vel remanebit per se vel remanebit in distinctis locis cum utraque superficie; quorum utrumque est us absurdum, igitur et illud ex quo sequitur. Item, si linea sit alia res a superficie et punctus a linea, igitur poterit Deus conservare lineam et destruere punctum. Quo facto, quaero: aut linea est finita aut infinita. Non infinita, manifestum est, igitur finita, et tamen sine puncto. Igitur frustra ponitur punctus terminans lineam.120 Similiter, posset Deus conservare lineam destruendo onmia puncta. Quo facto adhuc linea esset linea, et per consequens quantitas; et non quantitas discreta, igitur continua; igimr vere esset continua, quamvis non esset ibi aliqua alia res a partibus lineae copulans partes ad invicem. Frustra igitur ponuntur talia puncta distincta a linea. Et eadem ratione125 frustra ponuntur lineae distinctae a superficiebus, et eadem ratione frustra ponuntur superficies distinctae a corporibus. Ideo est a l i a o p i n i o de quantitate 9 mente , qAur ias et o t eml i s, i sive h i sit haeretica sive catholica, quam volo nuncv recitare, i d quamvis e t u nolim r eam asserere. Et ideo guando istam opi- 130 nionem e posui s et s scripsi e super p h i l o s o p h i a m lo, non scripsi eam tamquam d meam e sed tamquam A r i s t o t e l i s, quam exposui u t mihi videbatur, et eodem modo nunc sine assertione recitabo eam. Est autem ista opinio, quam etiam mu lt i t h e o l o g i 11 te n e n t et 113 i gi turl s o l = add. A ' D fi l a ] ista C , linea D , pri or y ' q u a e praefuit om. V ' 1 1 5 10Ci3 con. in lineis B V ' 1 1 5 - 1 6 quorum... sequitur om. A K 1 1 6 ex q u o ] quod E 1 1 7 Item] S i rniEter C I
1 1 9
i g i tu rl e ri t add. B , es t add. I V '
1 2 1
S i mi l i terl Sic C , sed I
1 2 2
l i nea'
om. C I 1 2 4 aliqua Qm. A l l 1 2 6 - 2 7 lineae... p o n u n tu r om. (hom.) B V " Camp. 1 2 6 eadem rationel Si mi l i ter C I 1 2 9 s iv ell s i t add. A V ' 1 3 0 guando] q u o d B DV ", qui a C I 1 3 1 etl guando D
1 3 2 meam] v eram A , quam ] quem A ' , quamv is B V " 1 3 4 mul ti ] catholici add. D
9 Cf. Avicerma, Metapb., III, c. 1 : "...de praedicamento quantitatis multis visum fuit lineam, superficiem et mensuram corporalem ponere in praedicamento substantiae. Nec sufficit eis hoc, sed etiam posuerunt hoc esse principium substantiae" (ed. cit., E 78ra). " Guillelmus de Ockham, Expositio libri Praedicamentorum Arista., cap. 10 (ed. cit.). 1 Cf. Petrus Ioannis Olivi, Quaestiones in I I Sera., g. 58: "Quidam autem alii eiusdem opinionis dicunt ad hoc quod quantitas seu extensio nihil penitus addit realiter differens ad materiam quantam vel ad formas extensas et quantas, nisi forte unionem et situm et positionem suarum partium" (ed. cit., V, 440); Tractatus de quantitate (ed. cum Quolibet, Venetiis 1509, ff. 49vb53ra); opinionibus Petri Ioannis fidelissime adhaeret Petrus de Trabibus, de quo
DE PRAEDICAMENTIS
1
3
7
135tenuerunt, scilicet quod nulla quantitas est realiter distincta a substantia et qualitate, sive tales propositiones 'substantia est quantitas', 'qualitas est quantitas' sint concedendae sive non. Et de quantitate quidem continua permanente tenetur per istum modum, scilicet quod quantitas continua permanens nihil aliud est nisi res una habens partem situaliter 140distantem a parte, ita quod ista duo 'quantitas continua permanens' et 'res una habens partem distantem a parte' sint aequivalentia in significando, i n tanturn quod erunt termini convertibiles, nisi aliquis modus syncategorematicus vel aliqua determinano inclusa aequivalenter i n uno impediat convertibilitatem e t praedicationem unius de alio. E t 145ideo, curn substantia habeat partem situaliter distantem a parte, et similiter qualitas, aliqua quantitas non erit alia res a substantia, et aliqua quantitas non erit alia res a qualitate. Nec videtur mulmm consonum theologiae dicere quod Deus non possit facere istas partes substantiae distare situaliter nisi rem aliam abso150lutam coniungat eisdem. Quod si potest acere, vere ista substantia habebit partem distantem a parte sine re absoluta addita eis, et per consequens erit quanta sine alia re absoluta. Et idem argumentum fieri potest de qualitate. Et ideo, curn substantia possit esse quanta sine quantitate quae sit ala res, et similiter qualitas, quantitas taus media inter substan155tiam et qualitatem videtur omnino superfluere. Propter quod dicunt quod nulla quantitas est alia a substantia et qualitate, sicut nulla est res habens partem situaliter distantem a parte nisi substantia et qualitas. Unde et de sacramento Altaris dicunt quod post consecrationem corporis Christi una quantitas, quae praecessit, 160erat eadem realiter curn substantia panis, et illa non manet; sed praeter 136 qualitate] et hoc add. C I
1 3 8 tenetur] poni tur D q u o d ] quia A 'B D , om. A
1 4 1 di -
stantem] s itualiter add. A ' s i n t ] s unt A GI , sic V ' 1 4 3 aliqua] alia A 1 A A ' C V ' 1 4 6 qualitas... quanti tas ] quantitas a quantitate K a l i q u a l ] s u r A , i deo C , al i a V ' 131/ 147 non.., res om. B V ' 1 4 9 possit] posset A A 4 1 4 4 a l i o ] a l t e r o 1 151 partem] situaliter add. A ' 1 5 2 alia om. A l B D V E V r addi 4 e ]ta Da 1d 5d 4 i alt a]a aliquaa C V d' 1 d5 6 . clicant quod om. C I a l i a ] res add. CE 1 6 0 realuta] 4 r e, m i t e B d r t ei a m liter orn. B V ' fi l a ] substanda add. K v eo lv n o a dd d d . . cf. B G. Gil, "Commentarius Petri de Trabibus in IV librum Sententiarum", ArchiD l b i m ] a sa o vum Franciscanum Historicum, X L Vm(1952), 1-38; de quantitate ibi, pp. 26s. Ambo a l i q u a hi auctores saepe fingunt se non proprias sed aliorum opiniones recitare. Vide praeC
sertim A. Maier, "Das Problem der Quantitát oder der ráumliche Ausdehnung", Metaphysische Hintergründe der Spiitscholastischen Naturphilosophie, Ro ma 1955, 139-223.
138
P
A
R
S
I CA P . 4 4
illam manet una quantitas quae est eadem cum qualitate 12 ,quantitate i n q non u aest aliqua t a qunlitas m e subiective, n sed omnia accidentia remanentia post consecrationem remanent simul cum corpore Christi sine omni subiecto, quia per se subsistentia. Sic igitur dicunt de quantitate continua. 1 6 5 De quantitate autem discreta dicunt quod numerus nihil aliud est quam ipsae res numeratae 18. Unde dicunt quod sicut unitas rei non est aliquod accidens additum illi rei quae est una, ita numerus non est aliquod accidens additutn illis rebus quae sunt numeratae. Quod autem unitas non sit aliquod accidens additum rei quae est170 una, potest ostendi, quia si sit accidens, secundutn0111.11CSoportet quod sit respectivum vel absolutum. Non respectivum, quia nullum terminum realem habere potest. Unde ad hoc quod aliquid sit unum, non oportet quod sit alicuius unum, nec quod sit alicui11/111111,et sic de aliis casibus sub quibus aliquid dicitur ad aliud. Nec est accidens absolutum,175 quia tunc vel esset qualitas, quod evidenter patet esse falsum, vel est quantitas, et tunc vel continua vel discreta, quorum utriunque patet esse falsum. Reliquitur igitur quod mitas non est aliquod accidens realiter distinctum ab illo quod est unum et additum sibi in re extra. Et eadem ratione nec numerus erit accidens additum rebus numeratis.180
161 una] v era A B V ', quod can. D
1 6 4 quia] sunt add. A l ] ) 1 6 8 i l l i om. B C 1 7 0 a d -
clittun] a l i add, A ' C I 1 7 1 s i t] al i quod add. K 1 7 2 s i t] accidens add. C D r e s p . 1 K V ' N o n ] est accidens add. D re s p . I ] relativurn B V ] r 1 e l a t i v u hm a b e r e 4 potest E 7 1 37 4 nec ] oportet add. K 1 7 6 est] esset A , om. A l D 1 7 7 patet] apparet A ' , p o t e s t ] potest C 1 7 9 rearner om. A V ' 1 8 0 e ri t ] es t A ' B C E h a b e r e t h a b e r i
12 Cf. Petrus de Trabibus, In I V Sent., d. 10, a. 1, q. 3: "Dicunt ergo isti quod substantia panis cum sua propria quantitate transit in corpus Christi, et tamen facta translatione quantitas remanet... sed illa quantitas non est quantitas panis per se sed accidentium eius" (G. Gil, art. cit., p. 27). 1 2 Olivi, Quodlibet III, q. 4: "...una de praecipuis radicibus errorum qui sunt et fuerunt circa hanc materiam est quod cogitaverunt quod unitas addat aliquid realiter diversum ad illud quod per ipsam vel secundum ipsam est unum; et consimiliter quod multitud° addat aliquid realiter ad ipsa multa, quod quam sit impossibile, satis alibi est ostensum" (ed. cit., f. 21ra); Tractatus de quantitate, ad XVII (ed. cit., f. 52va); Quaestiones in I I Sent., g. 14 (ed. cit., IV, 256-72), ubi tamen discussionem (p. 271), his verbis concludit: "Quid autem hic sit veritatis, meliorum iudicio derelinquo; si tamen aliquam haberem tenere, illa m quae ponit quod aliquid addat tenerem, quia solemnior et cornmunior est, licet neutram ob materiae profunditatem scirem sustinere ad plenum".
DE PEAKDICAMENTIS
1
3
9
De loco etiam et tempore dicunt quod non sunt res aliae distinctae. Sed de hoc in libro Physicorum perscrutatum est14. De oratione autem dicunt quod non est nisi ipsae voces prolatae. Istis visis consequenter habent positores praedictae opinionis ponere 155quod punctus, linea, superficies et corpus et numerus non sunt res totaliter distinctae et realiter nec inter se nec a substantia et qualitate. Vemmtamen, secundurn e o s, n o n obstante identitate illorum quae importantur per onmia ista, tamen ista praedicabilia sunt distincta et sunt distinctae species quantitatis. Aliquando enim praedicabilia habent eadem significata et tatnen in tantum distinguuntur quod praedicatio unius de alio est impossibilis. Isti enim termini 'homo' et 'homines' idem significant, et tamen haec est impossibilis 'homo est homines'. Ita est in proposito quod omnia ista easdem res signiflcant et tamen sunt distinctae species et distincta praedicabilia.
[ C A P . 4 5 . D E OB I E C TI ON D 3 U S C O N T R A P R A E D I C T A M O P I N I O N E M ]
Ut autem magis pateat intentio sic opinantium, ponendae sunt aliquae obiectiones propter quas videtur quod praedicta opinio sit contra mentem A r i st o t elis e t suorum sequacium. Et primo videtur dicere oppositum in libro Praelcamentorum 1, ubi dicit quod multum album non est quantum nisi per accidens. Si tamen quantitas esset qualitas, album esset per se quantum, iimno esset per se quantitas. Item, dicit idem V Metaphysicae2 : « Secundum accidens yero dicto181 eti am] autem C , om. B V ' ' distinctae c m. A A 1 Praedicamentorum C I 1! pers c .] pertrac tandum C , pertrac tatum V ' 1 8 7 i denti tatel o m n i u m add. ADl E 1V 8 8 ista otro. B I 1 9 1 al i ol al tero A C i mpos s i bi hs 1 incompossibilis A 4 1 8 2 P h y s i c . CAP. 45. - 5 E l . . v i deturl E t hoc probatur pri mo, qui a vicietur A I D , et hoc patet. V i detur ettiM 1 pri mo pK h 5 - 6i Elt... odi c istl E ot pripm o hargui i tura sic.e I n Praedicamentis v i detur dicere Arist. (Philos. I) C I , C I , qualitasl substantia A i m m o l ideo et add. qualitas I 9 Itern... Metaph.1 7 esset1Asubstantia et add. II Metaph. di c i t Philos. CI, V Metaph. dicere v idetur idem per htmc modum dicens B , dicens add. A B V 4
14Guillelmus de Ockham, Expositio in libros Physicorum Aristot., IV, c. 4, t. 33 (211a 23ss.), post textum: Quoniam autem dicimus (cod. Oxon., Merton 293, ff. 85ss.). Eadem habentur fere verbotenus i n Tractatu de successivis G. de Ockham adscripto (cc!. Ph. Boelmer, Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 1, St. Bonaventure, N.Y. 1944, 69-122). CAP. 45. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 6 (5b 1-2). 2 Aristot., Metaph., V, c. 13, t. 18 (1020a 26-28).
140
P
A
R
S
I CA P . 4 5
rum quantorurn hoc quidem sic dicitur sicut dictum est, quod musicum quantum et album, per esse quantum quidem cui insunt ». Ex quo sequitur quod album inest alicui quod est quantum per se, et album est tantum quantum per illud; et ita albedo non est quantitas. Itern, ibidem 8 accidens: : « ut linea quantum aliquid secundum se, musicum yero secundumAaccidens l i a ». d i cA ur isn t o te l e s i n Praedicamentis4 ponit quod aliquae sunt Item, quantitates t u r habentes positionem quarum partes copulantur ad aliquem terminum s e communem, c sicut partes lineae ad punctum, partes superfin d et partes corporis ad superficiem. Sed partes alicuius non ficieiuad lineam u m ad aliquam partem eiusdem totius; igitur punctus distinguicopulantur tur aslinea et linea a superficie et superficies a corpore. e Item, in libro Posteriorum5 dicit quod punctus est indivisibilis; quod u lineae neque superficiei. non qcompetit a n quod imitas est indivisibilis 8 Itern, vult corpus ;t enec ta linea p enec r superficies, nec est punctus; igitur est aliquid praeter ista c, oet praeter n s e numerum, q u e nquia s imitas non est numerus; cuius oppoa asseritopraedicta situm n n opinio. lItern, e I Physicorum s t 7 contra P a r m e n i d e m e t M e l i s s u m i plura esse si substantia et quantum sunt; quod non valeret si subprobat a esset quantitas. stantia sSed istise non obstantibus rnihi videtur quod p r a e d i c t a o p iu ex principiis A r i s t o t e l i s, sive sit vera sive falsa. n i ocsequitur n d intelligendum primo quod P h i l o s o p h u s i n diversis Est autem locisuaequivoce utitur istis vocabulis 'per se' et 'per accidens'. Quantum m ad praesens sufficit: A r i s to te l e s i n locis allegatis non autem accipit 'per se' et 'per accidens' ita generaliter sicut in I Posteriorum 8 . 10 mus i c um] m u l t u m C , es t add. V ' 12 al i c ui ] p e r se add. K e s t ' ] ac tu asid. B V '
1
1 1 3
qui dem ] c onti ngi t C i n s t m t ] haec add. V ' i l l ud] al i ud K n o n om. K
1 4
i bi dem]
dicitur asid. D A l i a ] al i qua CI , i g i t u r A ' s e c u n d u m 2 musicum A , mul turn C 1 7 Item] Sintiliter C I 2 0 alicuius] tonus add. A 'B 2 3 Itern] Ul t e 1 ' perBconsequem1 C 2 55 Item] Si mi l i ter CI, i bi dem add. D 2 9 Item] Ampl i us rius pC Ie r e At m a s i c u m ] CI P h y s i c . ] p e r h o c add. A 3 0 probat] Philos. add. C1 s u b s t . ] es t add. C I s u n t ] es t C I m u t a t u m 33 e x ] praedictis add. K 3 5 3 6 Qu a n t u m autem] s ed quantum C I 3 6 sufEcit] scire quod v e l add. A , quod add. K
8Aristot., ibidem (1020a 14-17). 4 Aristot., Praeclicamenta, cap. 6 (4b 20 5a 6). 5 Aristot., Anal. Poster., II, c. 12 (95b 5-6). 8 Aristot., Metaph., III, c. 12, t. 11 (999a 2). 7 Aristot., Physica, I, c. 2, tt. 13-15 (185a 20 - 185b 5). 8Aristot., Anal. Poster., I, c. 4 (73a 34 - 73b 24).
10
15
20
25
30
35
DE P R A E D I C A M E N T I S
1
4
1
Sed illam propositionem dicit esse 'per se' quae vera est, et simul cum hoc praedicatum nihil cormotat quin aliquid tale consimili modo signi40ficandi connotemr per subiectum, ita quod evidentem contradictionem includit illam propositionem esse falsam simul cum ventate propositionis enuntiantis esse de subiecto. Vel propositionem 'per se' praecise vocat illam in qua praedicatur pars definitionis de definito, vel definitio de d e fi synonymum de synonymo; aliam autem propositionem vocat pro45vel n i t o , v per e accidens. l i d e m positionem d Et per e istud patets ad primas e , instantias 9. Quando enim dicitur quod 'multurn album non est quantum nisi per accidens', intendit P h i l os o p h u s dicere quod haec est per accidens 'album est quantum', SOpropter hoc quod hoc praedicaturn 'quantum' connotat vel significat partem distare a parte, hoc autem subiectum 'album' nihil tale connotat; propter quod hoc praedicatum 'quantum' non debet poni in definitione albi nec e converso. Cum hoc tamen stat quod album vere et realiter sit quantum et similiter quod sit vere quantitas. Unde P h i l o55 s o p h u s n o n plus concedit quod album est quantum quam quod album est quantitas: sicut igitur vere et realiter album est quantum, quamvis per accidens, ita vere et realiter, sectmdum intentionem P h losoph i , Quod autem haec sit intentio P h i l o s o p h i patet per eundem, 60ubi a l prius. b u Unde postquam enumeravit species quantitatis et differentias m earum dicit sic lo: « Proprie autem quantitates hae solae sunt quas dixie salia yero orrmia secundum accidens; ad hoc autem aspicientes e t mus, t alias dicimus quantitates esse, ut multum album dicitur eo quod superfiq umulta cies a sit ». Ex quo colligi potest quod intendit quod de aliis ab illis 65ibi n enumeratis t i vere dicitur hoc praedicabile 'quantitas', ut album vere t a squantitas, quamvis non proprie sed per accidens. Unde dicit: dicamr , Ad hoc autem aspicientes et alias dicimus quantitates esse », [i d est] « q de ualiis dicitur hoc nomen 'quantitas', quamvis non per se sed per et a m 42 subiecto) vel praedicare add. B 4 4 v el .. defi ni to' om. (h m . ) B I d e ' ] inest V ' 4 7 E t... v Per i ista CI, eni m add. A 4 9 haec] hoc B CI 5 2 quod om. C I V istud] 4 hV io c5 ]9 Philos.] u t.d A ' B DaV d d . add. s4C e uI n d , e im s] t Aris t a l e om. C I ' hoc ] haec D Aris t. (tux ta versionem Boethii) 6 3 d i c i tu r om. C I 6 5 - 6 6 ut... quanp A r i s t o t . titas mg. B , om. A ' D 6 6 propri e] p e r se K 6 7 hoc ] haec B A rs i . , autem om. B C I i d es t a d d . A ', h o c es t K , om. al i t e D 6 0 rU n 9Supra,c un. i5-8. r 1 0 Aristot., Praedicamenta, cap. 6 (5a 38 - 5b 2). ]a u b i c C I 6 c i
142
PAILS I CA P . 4 5
accidens, de illis autem dicitur per se et proprie, et hoc quia hoc praedicabile 'quantitas' ponitur in defmitione eorurn. Non sic autem ponimr 70 in definitione albi, nec musici nec hominis nec lapidis. Unde sciendurn est quod numquam P h i l o s o p h u s facit distinctionem quantum ad significationem inter ista duo nomina, quorum unum est abstractum et altertun concretum, 'quantum' et 'quantitas', sed quidquid concedit de uno concedit et de reliquo et indifferenter 75 ponit unum vel aliud. Unde apud eum synonyrna sunt, nisi forte abstraen = includat aliquod syncategorema vel aliam dictionem aequivalentem quantum ad significationem. Per idem ad secundam auctoritatem 11, quod album e t musicum dicuntur quanta per accidens, quia istae propositiones 'album est 80 quantum', 'musicurn est quantum' et consimiles non sunt per se ita quod in eis praedicetur pars defmitionis de d e fi quanta per illud cui insunt, non accipit 'messe' per realem inexsisunt n i t o . sed stentiam E per t praedicationem. Unde haec non est vera 'album est g u a nisi n quia d osuperficies, quae praedicatur de albo, est quanta. 85 quantum' d i enim c est i primo t u vera r 'superficies est quanta'. E t propterea quia Haec q album praedicatur u o de superficie d et e converso, ideo haec est vera 'albura est quantum'. Per idem ad aliam auctoritatem12: quod ideo dicit dia esse quanta per se, puta lineam, corpus et huiusmodi, quia tales propositiones sunt 90 per se 'linea est quantitas', 'corpus est quantitas' et huiusmodi. Alla autem sunt per accidens, quia tales propositiones sunt per accidens 'albura est quanntas , musicum est quantitas'. Ad aliud de Prczedicamentis13 dicendum est quod non est intendo P h i l o s o p h i dicere quod quantitates habentes positionem habeant 95 partes copulatas ad aliquam rem distinctam totaliter ab illis partibus, quia tali rei, secundurn eum, nullurn posset subiectum assignari. Oporteret etiam quod esset per se in genere, cum non possit poni pars alicuius •
,
69-70 praetlicabilej praedicamm 1311 4 7stmt1add. C In 7e 6 c vel i aliudj et reliquum A ' C I 7 7 al i ara] aliquam A l C D 7 9 ideml tunal sicut e t patet add. D 8 0 quanta] quantum C I 8 1 mus i c uml m u l t u m A , musicus I 8 3 real eml A A I E inhaerentiam v e l adj . A 8 . 3 - 8 4 inexsistentiaml i nhaerenti am C I 8 4 al bum] n o n adj . K 7 4 85 de._a quanta] es A 8 6 e s t'] p ri m o add. C I p r o p t e r e a qui a om. A B CE E K l t t aleba d re quanto a 87 e t] mv e l A] ' C D E K 8 9 a l l a ] al i qua A C I 9 2 s u n t l ] q u a n ta a d j . A ' D 9 3 mus i c um] a A 9 l 4 es t' cm. i mul tum C I Va 4 1realiter !d i n Ct e9 n 8t i possit] o l ter] posset A E I Ce E S T d 4 m e n t e I"Supra, A ' , un. 9-13. S u p r a , lin. 14-16. 1 8 Supra, lin. 17-22. : e m n s c o n c D r e6 9 a l i q
DE PRAEDICAMENTIS
143
exsistentis in genere; et ita esset quantitas vel substantia vel qtinlitas etc., tooquorum quodlibet est falsum. Sed intendit P h i l o so p h u s quod una pars extendimr ad aliam partem, ita quod nihil est penitus medium inter illas partes; et quod hoc est de ratione continui permanentis quod partes sint ad se protensae mutuo, ita quod si una non sit protensa usque ad aliam non erit ex eis unurn continuurn. 105 E t ista est differentia inter quantitatem continuam et discretarn, secundum A r i s t o te l e m, quia ad quantitatem discretarn nihil refert an illa quae constituunt quantitatem discretam sint distincta loco et situ vel non, an etiam inter ea sit medimn vel non sit medium. Unde ad hoc quod duo homines sint duo nihil refert an inter illos duos hornines sit medium vel non sit medium. Ita enim sunt duo guando nihil est mediurn inter eos sicut guando distant ab invicem per centutn leucas, nec in aliquo propter propinquitatem vel distantiam variatur ista praedicatio istius praedicati 'duo' de istis hominibus, immo si simul essent in eodem loco ita essent duo sicut si non essent in eodem loco. Non sic autem est de partibus continui, quia ad hoc quod sint continuae oportet quod nihil sit medium inter eas, sed oportet quod una sit protensa usque ad aliam, et tamen quod distent situ, et quod faciant unam rem numero, quia aliter non sunt continuae. Si enim non constituant unam rem numero, vol non sint usque ad se protensae mutuo, vel non sint distantes 120loco vel situ non sunt continuae. Nullum autem praedictorum requirimr ad quantitatem discretam. Et propter hoc dicit A r i s t o t e l e s quod partes copulantur ad terminum comrnunem, hoc est sunt ad se protensae, simul cum hoc quod non sunt in eodem loco, i n tantum quod si esset aliquod indivisibile , i l l est u dde quantitate discreta, quia partes non sunt necessario ad se 125autem t e r m immo i n aitar possunt e t protensae, constituere quantitatem si aliquid sit medium u t sicut r si u nihil m sitq median'. u e . Et propter idem dicit quod partes quantitatis continuae habent N o quia ad n positionem, hoc quod sint partes quantitatis continuae oportet s i no quod situaliter distetcuna ab alia, ita quod contingat dicere quod una 100 est] potest esse A ' D 1 0 2 quodi ] quia C I 1 0 3 una] pars add. A l K 1 0 5 e t titatem1add. A ' 1 0 6 A ri s t.] Ans el mum I q u i a ] q u o d D 1 0 8 s i t medi um* Qm. B C E K V q d ui u m a n 4 s i t1 m e 110 4 o m add. . D i s t a om. C V ' 1 1 3 istius] hui us A l D 1 1 4 i ta ] i s ti B C V propter B ES K 4 S partes C J Iadd. t D s, continuae] i n t a d invicem A add. B D 1C 1 7 tamen quod] c ura hoc non A , lamen 115 equod] 1 1 non B 1 1 8 c ontinuad] continua E 1 1 9 sint distantes] indistantes A 1 2 0 v el ] e t A / V E , 1 om. a V 4 b tem] discretam add. A l 1 3 0 c ontingat] v ete add. A l V 1 i 1 n 4 v i oa cd d e ,o . s i m . B n mt io n
144
P
A
R
S
I CA P . 4 5
pars est ibi et alia hic et alia alibi. Ad quantitatem autem discretam non requiritur taus distantia simalis, sicut dicturn est. Unde materia et forma vere sunt duae res, et tamen situaliter non distant. Ad aliud 14 dicendum est quod guando P h i l o s o p h u s d i ci t punctum esse indivisibilem, vel loquitur secundurn opinionem famosam,135 vel loquitur condicionaliter: quod punctus esset indivisibilis si esset alia res a quantitate. Vel per illam propositionem ‘punctus est indivisibilis' intelligit istam 'una pars continui extenditur ad aliam sine aliquo divisibili medio inter illas partes', sicut per istam 'partes lineae copulantur ad terminumC01111111.111CM ' isine n t ealiquo l l i gmedio it se intercepto'. i sAdtaliud a 15 mdicendum est quod P h i l o s o p h u s n o n intendit ' p mitas a rsit quaedam t e quod res orrmi parte carens, quia talis res nulla potest s in istis inferioribus secundum e u m, sed per istam propositionem esse l'mitas i estnindivisibilis' e intelligit istam 'illud quod est unum non est145 a e plura'. Et quod haec sit intentio sua declaravi per eundem II Physicop 18, rum r ideo o hic t causa e brevitatis °mino. n Ad d a1timum u n t u r 17 multa esse si substantia et quantum sint, per hoc quod substanprobare a d i est c e n tia non quantitas, sed per hoc quod impossibile est quod aliquid sit 15° d d u m quantum nisi contineat partium pluralitatem. Et ita necessario si sub1 e et squantum sunt, multa sunt, quia scilicet partes illius quantitatis stantia 4 sunt.t Et hoc sufficit P h i l o s o p h o contra illos antiguos. 0 q u dico quod intentio A r i s t o t e l i s fu i t negare omne Sic igitur o d in istis inferioribus, nisi forte ponat animam intellectivam155 indivisibile P h iVoluit etiam ponere quod omnis res vel est substantia vel indivisibilem. l oEt sisMveniatur aliquando dicere substantiam non esse quariqualitas. o vel p qualitatem non esse quantitatem, intelligit quod haec propotitatem, h u 131 hi c et alta* om. a u t e m om. B C I V s e aq A u Ci r1 i 3 t 7u qr u a ] n t i t l distincta add. I • i l l a rn ] i s tam A ' B C , al i am V ' scilicet4add.1 K3 a2 l i qr u q o t Bdc r v 4 1 3 8 - 1 3 9 divis.1 i ndi v i s i bi l i A B C 1 4 0 a d j al i quem add. B 138 i ntel n l i gi uti i ntendi s i t 142 dic . om. A l B D E e s t om. A l B D E V o a d d . 4 add. 1 A4 l 41 4 9i hs o ctl scilicet á s add. i ibi D 1 5 2 quantitatisl quanti A ' D 1 5 3 s unt] multae add. C h i s K, om.n 1A C I a n ti g3u o s ] auctores 6 V C 4 1c 5I 5o v el add. velll accidens i n n C I d 1 5 8i v el lc nec C. n o n . . . quanti t. Qm. B V ' 1 i n t ] e 4l l e c 6 t i v a m I ] ]I t14Supra, e un. 23-24. 1 6 Supra, lin. 25-28. 1 6 Guillelmus de Ockham, 3 e s s e C Id nd in libros a Expositio Physicorum . Arista., III, c. 7, t. 68 (207b 5 1 4 C -18 homo dest unus i homo et non multi homines; ergo sub uno non contingit accipere 5 i6 ) : n" . .minorem, t . s ie c ucum nt 7 numerum onmis u numerus n u sit s plura uno. Ergo ibi contingit stare ti d t i ead indivisibile" t i r n ] au e m 31. A
a (cod. cit., f. 74ra). 1 7 Supra, un. 2 9 t
DEERAEDICAMENTIS
145
sitio non est per se 'substantia est quantitas' nec etiam ista 'qualitas est 160quantitas 1 titate continua permanente connotat unam partem ab alla distare situa. E liter, t non sic autem hoc nomen 'substantia' vel 'qualitas'. h o Dico c igitur quod intentio A r i s t o t e l i s e t multorum a l i oq r u m i fu i t quod ornnis quantitas non est aliqua res totaliter distincta a a165substantia et qualitate, nec punctus, linea, superficies et corpus sunt res h inter o se secundum se tatas distinctae. c Tenentes autem communem opinionem m o d e r n o r u m dicen rento18 quod punctus est alia res a linea, copulans et continuans partes m lineae e ad invicem; linea autem est alia res a superficie, continuans et con170pulans partes superficiei; superficies autem est alia res a corpore, contic nuans q et copulans partes corporis ad invicem; numerus quoque est alla u resa a rebus numeratis, et accidens exsistens in eis; et similiter orado est n alla t res i a voce prolata et quantitas eius. Idem etiam dicerent de loco et t tempore a s quod sunt distinctae res inter se et ab omnibus supra dictis. ' s i a c [CAP. 46. DE = S QUAE PONUNTUR IN GENERE QUANTITATISI c i p i Visa varietate opinionum circa distinctionem et identitatem quana titatis t cum substantia et qualitate secundum utramque opinionem, vi dendum est de illis quae ponuntur in genere quantitatis. Et primo secunu r p dum opinionem primam, quae mihi videtur esse P h i l o s o p h Unde secundum illam opinionem dico quod °irme illud per quod r o q 159 i ota] es t p e r s e add. D 1 6 1 permanente] permanenti B C I 1 6 4 al i qual V u A4168C Ipunctus] non add. A ' res ] total i ter distincta add. D e t continuano om. B C a , CAP. 46. - 5 pri mam] propri am C o r n n. - Kd i 18 Omnia haec tenet et contra Ockham iterum affirmat Gualterus Burlaeus, sIn tPraedicamenta Aristot., cap. De quantitate (In Artem Veterem, ed. cit., If. 3 0 v b iredactio - n prima huius operis (Londinii, Mus. Britann., cod. Ro ya l 12 F XIX, Ir. c t 3 1 v a ) ;Summam Logicae Venerabilis Inceptoris certe praecessit. E t ia m Ps.5rb-8vb) a ] aRichardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 41-42 (If. 50v-60r) defendit l 'opinionem modemorum' contra ea quae Ockham in hoc capitulo d icit; id e m i aPs.-Campsall, ut ipsemet fatetur (cod. cit., f. 54r), prolixe tractavit de quantitate aexponendo capitulum de vacuo quarti libri Physicorum Aristotelis. Cum ista Expositio d dignoretur, nescimus utrum Ockham hic contra eam arguat neme. . K 1 10 6OCKHAM, SUMMA LOGICAK 5 e
146
PARS I CA P . 4 6
respondeni potest ad quaestionem factam per 'quantum' reponendum est in genere quantitatis. Et accipio hic hoc interrogativum 'quantum' secundara quod est commune et quasi generale ad 'quantum' stricte sumptum et ad 'quot'. Potest autem per tale interrogativum quaeri de pluribus, ita quod interrogativum est expressivum pluriurn, sicut si quaerarn 'quot sunt hic intus', 'quot homines sunt hic'. Et tunc illud per quod respondetur ad talem quaestionem est inter quantitates discretas connumerandum, guando scilicet exprimit pluralitatem. Et isto modo nurnerus est quantitas discreta, quia si quaeratur 'quot sunt isti hornines' et respondeam 'tres', illud per quod responde° exprimit plura. Isto etiam modo °ratio est quantitas discreta, quia quaerendo de oratione 'quanta est', intelligitur quaestio de pluralitate syllabarurn et quantitate earum. Aliter enim contingeret uniformiter quaerere de una littera et de una syllaba, curn possit esse longa et brevis, et ideo illud per quod respondetur debet esse expressivum plurium, e t propter hoc inter quantitates discretas connumeratur. Si autem interrogativurn quantitatis non sit expressivum plurium, oportet quod sit expressivum unius, habentis plures partes distantes situaliter ab invicem. Et tunc vel exprimit distantiam secandum longitudinem et sic est linea; vel secundum latitudinem, et sic est superficies; vel secundum profunditatem, et sic est corpus. Vel quaerit de loco vel de tempore, et sic ista duo locus' et 'tempus' reponuntur in genere quantitatis. Ad cuius evidentiam sciendum est quod ista duo locus' et 'tempus' non ita per se pertinent ad genus quantitatis sicut alia, sed de loco et tempore diversa ratio quaerenda est. Unde tempus ideo non ponitur ita per se de genere quantitatis sicut alia, quia tempus non significat praecise rem exsistentem i n rerurn natura sicut alia. Unde linea, superficies, corpus et numerus significant res praecise exsistentes, non significando nec connotando aliquid nisi rem exsistentem. Tempus autem, sicut motas, connotat vel significat rem non exsistentem vel in actu vel in potentia. Unde secundum istam o p i n i o n e m tempus non est aliqua 7 respowl ponendum BY' , Qm. D 9 quasi lac. C I 1 1 interrogativw:n] quantum add. A l 1 5 - 1 6 Et... discreta rep. C V' 1 6 discreta] et numerus est quantitas supponente (sumpto C, supponendo K) simpliciter cwid. AC K 1 7 plural pluralitatem A ' 1 8 est'] si add. I 1 8 - 1 9 intelligitur] intelligatur c r v 28 , vela] 1 9et DC 3 3 tempus] non add. Al i t a om. C I 3 4 de] i n BI, ons. Al 3 6 et orts. AC I1/ Al BD K 3 7 sicut] et add. Al D V 4significando] q u a e sconsignificando t i o 4 a l i q u a . . . 11 ] 3 9 - 4 0 rq eu aa l n i tt e r o n . u mr
10
15
20
25
30
35
DE PRAEDICAMENTIS
1
4
7
40res distincta realiter a motu l, nec motus est aliqua res distincta realiter arebus permanentibus. limno motus non importat nisi quod una res habet aliam partem post aliam, vel quod una coniungitur uni post vel quod coniungeretur sibi si aliqua res quiescens esset sibi approximata. E t ita motas non est aliqua res distincta realiter a rebus 45permanentibus, et eodem modo nec tempus. Et propter hoc non ponitur tempus nisi quasi per accidens vel quasi passio rerum permanentium exsistentium in genere quantitatis. E t consimiliter motus potest poni in genere quantitatis, sicut ponit A r i s t o t e l e s V Metaphysicae 2 De loco autem alia ratio ¿anda est. Linde locus non dicitur esse per . in genere quantitatis, quia locus non est aliquid distinctum a superficie. sose Et simul cum hoc, curn ventate propositionis enuntiantis locum de subiecto aliquo non potest locus variis modis et curn variis determinationibus connotantibus quantitatem successive verifican i d e eodem absque consimili variatione consirnilis praedicationis superficiei vel lineae 55vel corporis de eodem. Verbi gratia sit haec modo vera 'a est locus' stante ista propositione 'a est locus' non possunt tales verifican i successive 'a est maior locus', 'a est minor locus', 'a est longior', 'a est brevior' et sic de consimilibus, nisi tales etiam successive verificentur 'a est maior superficies', 'a est minor superficies'; vel tales 'a est maior linea', 'a est 60minor v e l tales 'a est longius corpus vel brevius corpus'. E t universaliter nullae tales determinaciones repugnantes additae huic praedicabili 'loco' possunt successive verifican i de loco nisi simul verificentur si addantur alicui istorum trium 'linea', 'superficies', 'corpus'. Et ex isto patet ratio girare non obstante quod ista o p i n i o ponat 65quod linea, corpus et superficies non sunt distinctae res, sicut nec locus distinguitur ab eis, tamen magis per se pertinent ad genus quantitatis quam locus, quia scilicet non obstante quod significent eandem rem, tamen possunt tales successive verifican i 'a est longior', 'a est brevior', 40 aliqua] alia A V 4 I 4 4 26 accidens] quantitatis add. A 5 0 aliquid] al i quod E 5 4 variatione] v eri fi c apara add. a I l , praedi i a m tione C c atiioni s ] v e l add. A V l 4 57 brev i or] locus add. C 5 8 d e ] aliis add. A ' 1 u l n v aa r i a d o = ,7 4 v t e add. B m I a 6l e0 s v] el i ] a es t add. K 6 1 - 6 2 praedic abili] t e rm i n o B 6 3 addantur] addatur a r od p od s i. t i o n e s p AC11 , C a d d . 11 D 5 6 K 6 Ia t5 l9 e Tractatus s ] de quantitate: " A d 16. dicendum... ostendendo quod 1Cf. Olivi, 4 r pi o a np r o e s ia t ] lp i tempus e e m modo possit realiter differre a motu, e t quod ad hoc nullum ino t nnullo s vis e l ] a d sequitur..." d (ed. cit., f. 52rb). 2 Aristot., Metaph., V, c. 13, t. 18 conveniens t r . a(1020a e 29-32). K o m r D n , . o
148
P
A
R
S
I CA P . 4 6
quamvis nullae tales verificentur 'a est latius', 'a est minus laturn', 'a est profunchus9, 'a est minus profundum'. 7 0 Ex praedictis patet quod locus non est ita distinctum praedicabile a linea, superficie et corpore sicut ipsa sunt distincta inter se. Ex praedictis etiam colligi potest quod prima et essentialior divisio et distinctio illorum quae sunt in genere quantitatis sumitur per hoc quod illud per quod respondetur ad interrogativum factum per 'quan- 75 tum', large accipiendo 'quantum', vel est expressivum plurium, et sic est numerus, vel est expressivum unius compositi ex pluribus, et sic sumimr magnitud°, quae dividitur aliquo modo in lineam, superficiem et corpus. Et ita nec °ratio nec locus nec tempus continentur ibi in ista divisione, sed tnagis sunt passiones vel accidentia eorum. s o Et isto modo dividendi utitur P h i l o s o p h u s, y Metaphysicae 8, ubi enumerando illa quae sunt quanta per se et primo, non ponit nisi numerum, lineam, superficiem et corpus. Unde primo describens 'quantum' dicit sic: « Quantum yero dicitur quod est divisibile in ea quae insunt, quorum utrumque aut singulum, unum aliquid et hoc aliquid 55 natum est esse ». Per primam particulam scilicet 'divisibile in ea quae insunt' excluduntur tempus et °ratio et moms, quia quodlibet istorum importat aliquid quod non est vel importat aliquid quod est negative, et hoc saltem vel respectu alicuius vel simpliciter. Iste est modus loquendi A n s e l m i, D e casu diaboli4 , q u i difficultatibus. e Ets propter t hoc ista non ponuntur primo quanta. Per sem u particulam cundam l t u mpossunt excludi omnia accidentia et omnes formae n materiae, et e c equia s talia s non a r sunt nata esse 'hoc aliquid'. Sed tunc accii u 'quantum' pitur s stricte, pro filo scilicet quod est per se exsistens, non i innitens alteri n nec tamquam pars nec tamquam accidens alterius. 9 5 d Eti sic, secundum v e istam r o p i n i o n e m, sumendo 'quantum' stricte, s substantia sola i s composita ex materia et forma v e l , secundum opinionem 9 r i s t o t e l i s, corpus caeleste - est quantum. Et ideo P h i l o s oA 0 h u s postea enumerando illa quae sic dicuntur quanta, dicit sic 5 : p MUltitUdO igimr quantum aliquid si numerabilis fuerit; magnitud° Ice 71 praedictis] grabas C , eti am add. D
7 4
per] e x D
7 5
i nterrog. fac tum ] i nterroga-
tionem factam C I K 7 8 aliquo modo om. C I 7 9 i u ] i deo C I i s t a ] i l h A ' D I V 4 8 significat 5 sC, signum i n -I e t ] per A , ad A ', aut D, om. V ' 9 0 necessarius] eti am add. C I d i gulum] versisl mul os A i I , casibus et add. A
9 1
di ffi c .] facultatibus C I
9 4
scilicet Qm. C I
1 0 0
ma-
Fpaitudo om. C I
3Aristot., ibidem (1020a 7-8). 4 Anselmus, De easu diaboli, cap. 11 (ed. F. S. Schmitt, p. 249ss.). A r i s t o t . , loco cit. (1020a 8-14).
DE PRAEDICAMENT15
1
4
9
autem si mensurabilis fuerit. Dicitur autem multitud° quoddam divisibile potestate in non continua; magnimdo autem quod in continua. Magnitudinis autem, quae quidem ad unum continua, longitudo; quae autem ad duo, latitudo; quae autem ad tria, profunditas. Horum autem plura105litas fmita, numerus; sed longimdo, linea; latitud°, superficies; profunditas, corpus ». Ex quo patet quod ista quatuor, lineam, superficiem, corpus et numerum praecise enumerat, et ita nec tempus nec orationem nec locum, propter rationes p r i u s positas. lio P o s t praedicta sciendum est quod aliqua quae ponuntur in genere quantitatis sunt illa per quae respondetur ad quaestionem factam per 'quantum', et sic 'bicubitum', tricubitum', 'duo', 'tria', et sic de consimilibus, sunt in genere quantitatis. Alia dicuntur in genere quantitatis quia sunt communia per se primo modo ad talia, et sic linea, superficies, uscorpus, numerus sunt in genere quantitatis.
[CAP. 47. DE PROPRIETATIBUSQUANTITATIS1
Tux titatis. ta autem A r i s t o te l e s ' tria esse propria quantitati. Quorum Ponit 5primum p est quod quantitati nihil est contrarium, sicut linea non est contrariar superficiei nec bicubitum contrariamr tricubito. a Sed ex ista proprietate evidenter videtur haberi quod quantitas non e est substantia neque qualitas, quia si quantitas esset qualitas, cum quqlid i tati aliquid sit contrarium, quantitati etiam aliquid esset contrarium: c t hoc d i c e n d u m est q u o d dictum est p r i u s 2 - istum Ad a terminurn 'contraria' multipliciter accipi posse. Verumtamen P h i l oso pm h u s i n negando quantitati aliquid esse contrarium accipit 'cono 101 p outeml ] aut A V ', q u o d C q u o d d a m ] qui d A ' , qui dem D , quod V ' 1 0 3 quae'l q u i A V ', q u o C a u t e m ' l qui dem D . em. A C 1 0 7 - 0 8 linearn... numeruml linea, superficies, corpus i et numerus A I V 3 c 1orpus 115 n 1 ] e0t add. A l E e s t CAP. i 47. - 4 Ponit autem] Ci rc a quod sciendum quod D a u t e m om. A A ' C p r o p r i a ] c om m uo m nia idetur habed] potest haberi C, habetur I 8 nequel nec A 'B D E qual i tas ] ttmc add. D . K oI i7tati ] vextensae C qual 8-9 add. D 1 2 accipiel i s tum termi num add. A ' V n" 1 CAP. e 47. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 6 (5b 11 - 6a 35). 2 Supra, cap. 43, 1 68-74, 1 mu 168-180. q a ve ] c oi n
150
PARS I CAP . 4 7
trarium' pro termino aliquo importante res contrarias aliis praecise, quae scilicet ideo dicuntur contrariae quia non possunt simul in eodem exsistere sed successive, et simul cum hoc partibiliter adquiri possunt. 15 Sic autem accipiendo 'contraria' manifestum est quod nulla per se contenta in genere quantitatis tamquam de aliis praedicabilia contrarimtur, nam nullurn est per se contentum in illo genere cuius quodlibet significaturn vel consignificaturn contrariatur et repugnat s i g n i fi consignificato alterius. Patet inductive. Et ita concederent sic opinantes 20 cquod a t ohaec v est e lvera 'alicui quantitati aliquid contrariatur', accipiendo 'contrariar' pro 'repugnare realiter messe eidem simul, quamvis non successive'. Haec tamen est vera 'nulla contenta in genere quantitatis per se contrariantur', accipiendo 'contrariar' filo modo quo dictum est. Linde quamvis albedo et nigredo contrarientur, tamen isti termini 'bicubitum', as ‘tricubittun' non contrariantur, nec isti 'duo', 'tria', nec isti 'linea' et 'superficies', et sic de aliis E t ita albedo tricubita contrariatur nigredini bicubitae, et ita quantitas una realiter contrariatur quantitati alteri. Et tamen isti termini bicubitum', 'tricubitum' non contrarimtur, quia 'bicubitum' significat albedinem eodem modo quo significat nigredi- 30 nem, quae tamen albedo contrariatur nigredini. Breviter igitur dicendum est quod intentio Aristotelis est quod haec est vera 'quantitas contrariatur quantitati' si termini supponant personaliter pro re extra. Haec tamen vera est 'nulli termini per se contenti in genere quantitatis contrariantur sic quod semper importara res con- 35 trarias'. E t istam propositionem intelligit A r i s t o te l e s8 guando dicit quod quantitati nihil est contrarium. Secunda proprietas est quod quantitas non suscipit magis et minus, hoc est nullum contentum sub genere quantitatis praedicatur de aliquo aliquando cum hoc adverbio 'magis', aliquando curn hoc adverbio 'mi- 40 nus'. Sicut non dicitur quod ista res est aliquando magis bicubita, aliquando minus bicubita, ad modum quo dicimus quod hoc corpus aliquando est rnagis album, aliquando minus album; nec etiam dicimus 13 aliis praecise om. A I D a l i i s ] aliquas B 1 4 4 1 I, om. 5 A p 1a 9r t et] i bv eli DI, l i om. t eA r' ] 2 3 particulariter add. y '
di c unmr] dicantur A l C I V tamen] eni m / V D 2 4
c ontrari ati ] p e r se
2 5 quamvis] accipiendo c ontrari ari i s to m o d o add. I 2 5 - 2 6 bi c ub., tri c ub.] bicubitalis,
tricubitalis C I 2 6 i s ti l l termi ni add. A C I V 4 i ddd. ! dA A u IB o D]I V e t non a d d . D I V 4 particulariter add. I 3 9 hoc est] hace est vera C 4 t n i add. g r CeDdV i en i est m . ]o 4 A E a b meB d e tli a 1 loco cit. (5b 1). i3 i Aristot, Q n m8 a e d o B l D b .A I] ' , A AV n 1 e C V
4 2
aliquando] est add. D ' Y '
4 3
aliquando]
DE PRAED I CAMENTIS
1
5
1
quod ista tria sunt magis tria quarn illa, sicut dicimus quod hoc est magis 45album quam illud. Tertia proprietas est quod quantitas dicitur aequalis vel inaequalis alteri quantitati, sicut unum corpus dicitur aequale vel inaequale alteri. Similiter est de aliis Ex ista proprietate patet quod non est intentio P h i l o s o p h i SOnegare qualitatem esse quantitatem, nec substantiam esse quantitatem, nam seamdum P h i l o s o p h u m 4 haec proprietas est maxime propria quantitati, et per consequens est convertibilis cum quantitate. Igitur de quocumque dicimr haec proprietas, de eodem dicitur quantitas. Sed haec est vera simpliciter, quamvis non sit per se vera 'unum lignum est 55aequale alteri' et 'Imum album est aequale alteri' et 'una nigredo est aequalis alteri nigredini vel albedini'. Igitur haec est simpliciter vera 'substantia est quantitas' et similiter ista 'qualitas est quantitas', quamvis sit per accidens. Nec valet dicere quod non omne aequale vel inaequale est quantitas, 60quia non est proprie proprium quantitati esse aequale vel inaequale, sed est sibi proprie proprium quod secundum eam aliquid dicitur aequale vel inaequale. Quia non dicit P h i l o s o p h u s quod secundum (luantitatem aliquid dicitur aequale vel inaequale, sed dicit quod hoc est proprie propriurn quandtati quod quantitas est aequalis vel inaequalis. Unde dicit sic 5 : « Proprium autem quantitatis maxime est quod aequale vel inaequale dicitur. Singulum enim earum quae dictae sunt quantitatum aequnle dicitur et inaequale, ut corpus aequale vel inaequale dicitur, et numerus aequalis vel inaequalis dicitur, dicitur tempus aequale vel inaequale; similiter et in aliis singulis quae dicta sunt aequale vel inaequale dicitur ». Ex istis verbis apparet quod dicit ipsas quantitates esse aequales vel inaequales, e t non aliud secundum eas esse aequale vel inaequale. Et ideo dicendum est quod sicut albedo et substantia est aequalis vel inaequalis alteri, quamvis per accidens, ita substantia, secundum opinio44 i l l a] alia I , t u a add. D 4 9 Philos.] A ri s tot. C 5 4 s i t cm. A B C V u m ni. gredi . . ni ] magni e tudo...t magni tudi ni K (hom.) 4C I 55 55- 5 6 u ningredo... 56 v el ] inaequalis add. K , o m . om. A A ' a l b e d i n i om. A A ' 5 7 quamvis] s i n o n C , n o n add. K 59 omne] esse C, est I • quantitas] proprietas C, quia proprietas add. I 6 0 propri e om. A C V 4 D 6 8 - 6 9 et... inaequale om. C 6 8 - 7 0 et... di c i tur] etc . D B Qm. A C I V 4
4 Aristot., ibidem (6a 26-27). A r i s t o t . , ibidem (6a
66-67 quantitatum] et add. 68 di c i ttn 3 o ra . B 6 26-30). 9 e t
152
P
A
R
S
I CAP. 48
nem A r i s t o t e l i s e t similiter qualitas est quantitas, quamvis per 75 accidens. Nec isás obstat illud quod postea dicit P h i l o s o p h u s quod in aliis praedicamentis non dicitur aliquid aequale vel inaequale, quia non intendit negare quin de contentis i n aliis praedicamentis praedicetur 'aequale' ve! 'inaequale', sed intendit dicere quod in aliis non dicitur per 80 seaequale vel inaequale sed per accidens tantum. Et hoc insinuat cum dicit : • In ceteris yero quae quantitates non sunt », supple, per se, « non multum videtur aequale vel inaequale dici », quia de illis non per se, sed solurn per accidens aequale vel inaequale dicitur. Cum hoc tamen stat quod vere de aliis dicitur aequale vel inaequale, et eodem modo quan- ss titas praedicatur de eisdem.
[CAP. 48. QUALITER RESPONDENDUMEST SUSTINENDO QUANT1TATEMESSE ALIAM RE/v1 ABSOLUTAM, DISTINCTA/v1 A SUBSTANT1A ET QUALITATE ET QUOMODOEXPONENDUSEST ARISTOTELES]
Secundum opinionem autem quae ponit quantitatem esse aliam rem absolutam a substantia et qualitate, et quod punctus, linea et superficies et corpus inter se realiter distinguuntur 1, aliter debet dici. Linde secundum opinionem illam dimensiones sunt quaedam res informantes substantiam et sustentantes qualitates corporales, ita quod substantia non est dimensio sed est subiectum dimensionis; nec qualitas est dimensio sed est subiective exsistens in dimensione. Et tunc quantitas vel habet partes copulatas ad terminum communem vel non habet tales partes copulatas ad terminurn communem. Si detur primum, vel illae partes omnes sunt permanentes: et tunc vel sunt extensae secundum longitudinem tantum, et sic est linea; vel secundum longitudinem et latitudinem, et sic est superficies; vel secundum longitudinem, latitudinem et profunditatem, et sic est corpus. 77 isds] illi B, om. AC 1V 85 m odo] 4 quod 8 0 add. A ' 8 5 - 8 6 quantitas] vere add. D sCAP.e 48.d - 4-39 ] seu tosum cap. alia manu i n summo f Gem. 5 re m ] aliquam add. C , punc tus ] es add.eC IV t i dom. Al e D o1 1 - 1 2 habet'... communem om. C I 1 4 - 1 6 sic-. sic.., sic] tunc... tunc... 410 ersistens 8 tunc c e n s u D sd t i e n t da u m s ibidem (6a 31-32). n t ee8sAristot., - . tCAP. 48. - 1 Cf. auctores citad supra, cap. 43, nota 14 et cap. 44, nota 1. u c oqr d p oor a n a l te
5
10
15
DE PRAEDICAMENTIS
1
5
3
Locus autem a m u l t i s 2Si autem p o nnon i t omnes u r partes sunt permanentes, sic est tempus. Si autem e partes s snon e copulmtur ad terminum communem, vel igitur illae 2 i d e m 0 tes, et r tunc e est a orado. l i Ett ita ista ponunmr in genere quantitatis: linea, p superficies, e r corpus, locus, tempus, numerus et orado. a cPunctus autem, u instans et mita s non ponuntur in genere quantitatis r per se m sed per reductionem 8. t25 A l ist e ru autem p dividitur e r quantitas, quia quaedam est habens positioe nem,fi et sic sunt c istae i species: e linea, superficies, corpus et locus; quaedam s autem . non habens positionem, et sic stmt istae species: tempus, numerus et orado. s u Prima autem proprietas quantitatis est non habere contrarium, quia n0quamvis qunlitas exsistens subiective in quantitate habeat contrarium, 3 t ipsa tamen quantitas non habet contrarium, sicut inductive patet. p Secunda proprietas est quod quantitas non suscipit magis et minus, e quia una quantitas non est magis quantitas quam alia. r Tertia proprietas est quod secundum quantitatem aliquid dicitur m 35aequale vel inaequale, ita quod ipsa quantitas per se et primo est aequalis a vel inaequAlis, et secundario et per accidens substantia sustentans quann titatem e t qualitas exsistens i n quantitate subiective est aequalis vel e inaequalis. n Et de quantitate ista suificiant. t e s [CAP. 49. DE PRAEDICAMENTO ' , AD A L I Q U I D 1 Tertium praedicamentum quod ponit A r i s t o t e l e s 1 vocatur e t 'ad aliquid sive relatio. t 17 i d e m real i ter] eadem re s A C I V u 20 tunc4 ] sic 1A I ,9 s unt n o n ] o . m n e s Q m n 1AC11 d . 4' C 3a 6 e d t c 122 C3 t m a !i t ad gr. n oi ma sq ]Aquinas, Scriptum in I I Sent., d. 12, q. 1, a. 5 ad 2: " L o e ]Cs7a v ]I e2a Ex. l u cus est id e m per essentiam quod superficies corporis locantis". 3 Ita etiam c uec i m m e s andruMbertus d d t e u an ssMagnus, De praedicamentis, traer. III, e. 1 (ed. A . Borgnet, I , 195a); . t Bibidem, ]e pp. 194-221, plurima leguntur de divisione et de proprietatibus quantitatis. A 2 n ei5m] atCAP. ' 49. - ' Aristot., Praedicamenta, cap. 7 (6a 36 - 8b 20). Cf. G. Mohan, " n e u mataeQuaesti oeude relatione, attributed to William Ockham", Franciscan Studies, X I (1951), s 273-303. r dmt o n d.mad e Ad
154
PARS I CA P . 4 9
Et est primo sciendurn quod sicut sunt opiniones contrariae de quantitate ita sunt contrariae opiniones de 'ad aliquid' sive de relatione. Qu i d a m 2 enim ponunt quod relatio non est aliqua res extra anirnarn distincta realiter et totaliter a re absoluta et a rebus absolutis. Et de ista opinione reputo fuisse A r i s t o t e l e m et alios philosophos sequentes emir. A l i i 8 autem ponunt quod relatio est quaedam res quae non plus est res absoluta quam homo est asinus, sed est distincta realiter et totaliter a re absoluta et a rebus absolutis. Et de ista opinione sunt multi th e o l o g i s, t o t e l i s, sed nunc mihi videtur quod opinio contraria sequitur ex q u a suis. linde istam materiam de relativis primo volo prosequi principiis m secundum opinionem primam, secundo secundurn opinionem secundan'. e tTractando i autem istam materiam i u x t a p r i m a m o p a i one n m m, primo ponam modum ponendi et ostendam quod opinio a est fila l iA r i s t o t e l i s; secundo conftrmabo eam per aliquas rationes q u obiciam tertio a contra eam et respondebo illo modo quo responderet n r ids t oo te l e s, u t mihi videtur quarto prosequar de illis quae in A c praedicamento r isto ponuntur. e Est d autem ista opinio quod praeter res absolutas, scilicet substantias i qualitates d et milla res est imaginabilis, nec in actu nec in potentia Vemmi tamen lilas easdem res diversa nomina diversimode significant. Quia f add. 1 u 57 4d e '] esse et C , e l add.a I d 1 2 m u l t i ] adhuc add. D 1 3 eti am] e g o D , et V ", om. B o p i n i o n e m om. iA C 1s 5. l suis] i n . Ari s t. A C D 1 7 primaria] secundam C 1 9 aliquas] falsas add. I 2 3 scil. y ' , ons. C I 2 4 et om. AC11,7 s o m 4 s .B 2Haec erat opinio Stoicomm, iuxta Simplicium, In Aristot. Categorias, cap. 7 e(ed. C. I 1 Kalbfieisch, Commentaria in Aristot. Graeca, VIII, Berolini 1907, 169-72). o 1 Eandem opinionem diffuse 'recitat' Olivi, Quaestiones in I I Sent., g. 54 (ed. cit., V, l p pu i similiter 260-63); Quodlibet III, g. 2 (ed. cit., f . 20v); tempore Guillelmo de nOckham s i viciniori similem sententiam professi sunt inter alios Henricus de Ha rclay, o etQuaestiones disputatae, q. 2 (cod. Vat. Burgh. 171, ff. 3vb-7vb); Richardus q u sicut refert Gualtems de Chatton, In I Sera. (Reportatio), d. 30, g. 1, nde Campsall, r a. 2: a"Seamdus articulus est ponere quatuor opiniones negantium relationes esse e n . res distinctas ab absolutis. Una est de Villa, quae negat oranem respectum d i. . m a stinctum ab absolutis" (cod. Paris. Nat. lat., 15,887, f . 62va). I n margine: "5a s A opinio Camsal". 'V illa ' absque dubio est 'V illa Oxoniae'. 3 Cf . n o ma s i rAquinas, n Summa theol., I, q. 28, art. 1-2; Scotus, Quaestiones in Metaph. Aristot., V, u g. 11 (ed. Wadding, IV , 633-43); n o ma s de Wylton, Quodlibet, q . 15 (cod. i s Vat. 36, If. 90vb-94rb). o - Burgh. m . D e
5
10
15
20
25
DE PRAEDICAMENTIS
1
5
5
aliqua nomina sic sua significata significant quod absolute possunt de aliquo praedicari absque hoc quod addatur eis aliquis casus obliquus, sicut aliquis est homo, quamvis non sit alicuius homo vel alicui homo, et sic de aliis casibus °Miquis. Aliqua autem nomina sic sua significata 30significat quod de nullo verifican i possunt nisi vere et convenienter possit eis addi casus obliquus alterius dictionis, sicut impossibile est quod aliquis sit pater nisi sit alicuius pater, et impossibile est quod aliquis sit similis nisi alicui sit similis , i t a'similis' et huiusmodi de nullo possunt vere afirman i si significatum', 35tive q usumantur o d nisi vere et convenienter possit eis addi respectu eiusdem ialiquis s casus t a obliquus. Et omnia talla nomina vocantar nomina relativa. n secundurn Et o m unam i o p i n i o n e m omnis res pro qua potest tale nonmenain propositione vera supponere est vera relatio, ut sic 'relatio' non ' nomen sit p a secundae t intentionis, nec secundae impositionis, sed sit no40men e rprimae ' , intentionis, quia guando significative sumitur pro re, 'quaefinon estlsignum, potest supponere, u t sic haec sit vera 'homo est irelatio', u 'Sortes s ' est relatio', ex hoc ipso quod Sortes est similis vel pater alterius. , ' Etc quamvis a secundum usum t h e o l o g o r u m 4 oporteat conucederesquod a aliqua res extra animam, quae non est signum incomplexum 'alterius , ex quo nata est componi propositio, sit relatio, tamen puto quod 'A r i s tco t e l e s nihil posuit relativum nec 'ad aliquid' nec relationem anisi solum u nomen ex quo nata est propositio mentalis, vocalis vel scripta scomponi. a Et ideo secundum opinionem A r i s t o t e l i s, u t aestimo, -' impositionis T vel nomen secundae intentionis e t non nomen primae C l 26 nomi na] sunt nomi na quae A ' 2 7 aliquis om. A 1 28 hom o add. C I v el.., h o m o ' orn. A l C 3 2 et] s i mi l i ter add. I e s t om. A A a aliquis] 1 3i alicuius o b l fii l i as q ue tuadd. s ]B 1filias nis 3 3 pacer] e t add. A A ' D E 3 4 v ere a fi rm a n ] verifican i D t Deis]Eaeisdem l , t es i r t i ' ]u s B 35 B CDI 3 6 nomi na' orn. CI 3 7 orruns] eadem K 3 8 sic] una B 4 4 us um] d i c t i o n i s i Ka 4 7 d posuit]dponi t / V. D , posuisset viam I 5 0 etiam] nomen add. A , ort. B C 5 1 pri mae] secundae K I O ' Secundum usum theologorum' relationes i n divinis (patemitas, filiatio, sprocessio) constituunt personas divinas, itucta dictum Boethii, Quomodo Trinius iunus Deus, cap. 6: "...substantia continet unitatem, relatio multiplicat trinitatem" v(PL 64, 1255 A); Guillelmus de Ockham, Seta., 1, d. 26, g. 3; d. 30, g. 1 et d. 30, g. 4 (ed. Lugduni 1495) problema relationis tam sub aspectu philosophico quam e sub ' aspectu theologico per longum e t latum pertractat; similiter in Quolibet VI, qq. a 8-25 (ed. Argentinae 1491). d a
156
P
A
R
S
I CA P . 4 9
intentionis. Et ideo secundum suam opinionem non debet concedi quod homo est relatio vel albedo est relatio, sed debet concedi quod hoc nomen 'pater' est relativum, et non debet concedi quod iste homo qui est pater est relativurn. Et quod ista sit opinio A r i s t o t e l i s potest persuaden. Primo, quia P h i l o s o p h u s i n Praedicamentis5 definiens 'ad aliquid' dicit quod *ad aliquid tala dicuntur quaecumque hoc ipsum quod sunt aliorum dicuntur, vel quomodolibet aliter ad aliud ». E t exemplificat 6 quomodo aliquid dicitur ad aliud diversimode, quia aliquid sub habitudine casus genitivi, aliquid sub habitudine casus ablativi vel dativi. Ex hoc arguo sic: nihil dicitur alterius sub habitudine casus genitivi vel ad aliud sub alio casu nisi nomen; sed omne ad aliquid dicitur ad aliud sub aliqua habitudine tali casuali; igitur omne ad aliquid est nomen. linde et omnes e x p o s i t o r e s ' dicunt quod ad aliquid sub aliqua habitudine casuali ad aliud dicitur; tale autem quid nomfisi nominibus competere potest. Relinquitur igitur, secundum P h i l o s o p h u m, quod 'ad aliquid' est nomen importans suum significatum, sic quod non potest pro eo convenienter supponere nisi possit sibi addi aliquis casus obliquus. Nec valet dicere 8 quod P h i l o s o p h u s istam definitionem relativorum reprehendit versus finem capitali 9 , q u inon ibidem a intendit quod ista defmitio ab aliquibus relativis removeatur, P h sed dicit i ibidem l o s quod o pista h defmitio u s convenit orrmibus relativis, non tamen est convertibilis, sed est in plus, sicut patebit i n f e r i u s. E t ita onme relativum est tale nomen secundum e u m, sicut patet per ipsum ibidem. Per quem etiam ibidem patet quod substantias primas et 52 intentionis ] impositionis A s u a m ] u n a m C I ' n o n c m. A
5 2 - 5 3 quod... concedi om.
(hom.) A A 1 non om. B i s t e ] ille D V 54 D i s t e 4 dictmtur add. A 6 1 al i qui d] al i ud add. I 6 2 casas] abl ati v i v el dati v i vel add. C 6 3 sulall 5 2 m h o o ] aliquo add. A ' j al i o] aliquo B o m n e ] nomen add. A , add. sed del. A ' 6 6 aliud] al i qui d A B E , tal e] r5 e4 l a t i o quod add. A ,, autem] i gi tur CI, otn. B q u i d ] qui dem AE, quod B , quaedarn(?) V ', cm. A l C 6 9 nisi] q u C convenienter o d 5 7add. C I 7 6 i ta] i deo C I o r m a e ] nomen add. C I K V " 7 7 i bi dem] l oc um I , e t ] substantias .d . i. add. c A' i o] tc n c i d c d n e s iA r i s t o t '. , Praedicamenta, cap. 7 (6a 36-37). A 6 Aristot., ibidem (6a 37 ,Q 7b 217). D p c A í a C n I , s u i h t e o B r g x E 7 . ) 4 1 a l v i t s i P ( L 8 64, Ut dicit ex. gr. Gualtems Chatton, loco cit., q. 2: "Itern, ipse corrigit sm i c.definitionem relativorum quam assignaverant Stoici 'aliorum dicuntur' etc., dicens (a quod i p sd u m quod sunt ad aliud surd, non tantum 'dicuntur' (cod. cit., E h d . 65ra). 9 Aristot., loco cit. (8a 31-33). Io m 5 .9 ) a l iA u
55
65
70
75
157
DE ERAEDICAMEITrIS
secundas vocat nomina substantiarum, quia aliquas substantias ponit quae dicuntur aliorum, sed illae res non dicuntur aliorum sed nomina so tantum, quamvis sint aliorarn. Item, P h i l o s o p h us i n Praedicamentis " ponit quod omnia relativa dicuntur ad convertentiam si convenienter assignentur. Ubi etiam ponit quod ubi deficiunt nobis nomina, licitum est fingere nomina ad quae alia relativa dicuntur. Ex istis arguo sic: nos non assignamus nisi asnomina, sicut nec utimur nisi nominibus; cum igitur nos assignemus relativa, ipsa nomina erunt relativa. Praeterea, secundum intentionem P h i l o s o p hi 11, nos fingimus relativa ad quae dicuntur alla; sed non ftngimus nisi nomina; igitur ipsa nomina sunt relativa. Et s i d i c a s quod secundum P h i l o s o p h u m non fingimus 90relativa sed fingimus nomina relativorurn; unde dicit P h i l o s op h u s 12: « Aliquotiens et forte nomina fi n gnomen rit e r e impositum n e c e ad s quod s e convenienter assignetur ». Igitur videtur e spossumus quod t , fingeresnomeni relativum et non ipsum relativum: n Sedoistud nn o n v ale t a d intentionem P h i l o s o p h i, quia 95ipse f intendit u quod e fingimus ipsum relativum. Quando enim non est nomen relativum impositum ad significmdum correspondens alteri correlativo, tunc licimm est fingere nomen relativum. Unde dicit quod «necesse est fingere si non fuerit nomen impositum ad quod convenienter assignetur », et per consequens ad nomen fictum assignatur relaloa tivum; sed non assignatur nisi ad relativum; igitur ipsum nomen est relativum. Hoc idem patet per c u n d e m, ibidem, nam postquam exemplificavit quomodo relativa aliqua dicuntur ad convertentiam, subdit 18: «Similiter autem et in aliis; sed casu aliquotiens differunt secundum loloscutionem ». Ex quo patet quod dicit relativa differre casu; sed sola nomina differunt casu; igitur secundum eum sola nomina sunt relativa. Item, quod non ponat relationes esse alias res, potest persuaden i sic: si relatio esset alla res, quandocumque adveniret alicui, i l h res vere haberet rem novam in se, et per consequens vere mutaretur; quod est 79 i l l ael ipsae D , istae V ', ons. A ' , i l l ae res ] i s ti respectus C 84 alia relativa] talia relative C
9 0
relativa] nomina add. C
9 1
8 2
c onv enienter] rec te D
est] eri t B D
9 4
i s tud] sic A ,
sicut V ' , i l l ud B D 9 5 i ps um] nomen B 9 6 s i gni f.] al terum add. C 9 8 est] e ri t D 100 nomen] n o n B , non add. I 1 0 7 res] a rebus absolutis add. D s i c ] qui a B , quia add. D , cm. I 108 alia] aliqua C I , res '] c ui adveniret add. D
" Aristot., ibidem (6b 28). n Vide notam sequentem. loco cit. (7a 5-7). 1 8 Aristot., ibidem (6b 32-33).
12 Aristot.,
158
P
A
R
S
I CA P . 4 9
contra e u m, V Physicorttm14, ubi ponit relationem adverare ipso nihil no mutato. Item, secundum P h i l o s op hu m, y Metaphysicae 15 tivum , «est cadacalefactibile l e f a c -»; igitur si relatio esset alia res in calefactivo, esset talis res ad illud calefactibile quod nihil est. Item, tunc essent in eodem res infmitae actualiter. Probatio: nam ista res est calefactiva illius ligni et etiam infinitorum, scilicet sol, secundum P h i l o s o p h u m, quia sol calefacit infinita corpora; igitur cuiuslibet illorum est modo calefactivus. Si igitur relatio sit alía res, tot ertmt res actualiter exsistentes in sole quot erunt celefacta a sole. Sed sol calefacit infinita, igitur infmitae res, quarum quaelibet secundum se tota est12o distracta ab alia, modo sunt i n sole. Quod est contra P h i l o s op h u m, V I Physicorum le, negantem talia infinita esse in rerum natura. Nec valet dicere quod ad omnia illa calefactibilia est una relatio, et non variantur relationes secundum variationem terrninoram, quia eadem facilitate dicetur quod respectu orrmium non oportet ponere nec unam125 talem relationem, sed sufficit quod sit una res quae potest appellari diversis nominibus, vel eodem nomine, adiectis sibi diversis casibus obliquis. Similiter, qua ratione dicis quod respecm ormium eiusdem rationis sufficit unica relatio, eadem ratione et aeque faciliter dicam ego quod 130 respectu quorumcumque, etiam specie et genere distinctorum, safficit una relatio, ita quod non oportet ponere tales relationes extra animam distinctas specie. Sic igitur mihi videtur quod opinio A r i s t o t e l i s fu i t quod sola nomina sunt ad aliquid vel relativa. E t isti opinioni concordant 13 multi g r a mma ti c i, ponentes ad aliquid vel relativum esse speciem 5 nominis. Unde P r i s c i a n u s, i n Maiori Volumine, libro III, cap. De nomine17,enumerans multas species nominis, inter alias enumerat 'ad 110 advenire] alicui add. O C 1 1 0 - 1 1 ipso... mutato] sine illius mutatione cui adv eni t D, ipso non mutato Gem. 1 1 1 mutato C, mutante A A IB E I, (piad corr. V ' 1 1 2 sec. Philos.] Philosophus A CV ', ont. I 1 1 5 narn] qui a D 1 1 8 res ' Qm. A V 4 1 CIK 1 9. -1 22 13 una] S unica e dAC . K .V ' , 1 2 6 tal em orn. A I D V totam s r o 4 eC D l al 1t 2i e7 o nadiectis] e m adiectivo o r additis n A ., additis C 1 2 9 dicis] di c i t B C I 1 3 1 eti am ] possit o . . C I p1 3 o2 ponere] B t e pl ures s add. t sive A n' ,C e t sy ' I, o m A] I D I 1 3 6 rel ati v um] rel ati onem B (138 alias] h o c rym4 . ) illas A ' D 1 2 0 1 4 Aristot., Physica, V, c. 2, t . 10: "Neque est in ad aliquid: contingit enim t o t a ]
altero mutato veram esse alterum non mutans" (225b 11-13). 1 5 Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1020b 28-29). 1 8 Aristot., Physica, sed potius III, c. 5, tt. 35-36 (204a 8 - 206 a 8). 1 7 Priscianus, Insta. gramma., II, c. 5, n. 28 (ed. A. Krehl, 1, 75).
DE PRAEDICAMENTIS
159
aliquid', dicens: « Ad aliquid dictan' est quod sine mtellectu illius ad 140quod dicturn est proferri non potest, ut c s e r v u s ' . Nam dicendo filium etiarn patrem, et dicendo servurn dominum quoque intelligo; quod si intereat, una interirnit Alud quod ab eo intelligitur ». Eandem sententiam dicunt alii g r a m m a t i c i, sequentes praedictum auctorem.
[CAP. 50. QUODRELATIONONSIT ALIARESA REABSOLUTA] Pro ista opinione posstmt normulhe rationes adduci, sive concludant sive non, ad praesens non curo. Unde arguitur sic: si relatio esset res extra animarn, distincta realiter 5a re absoluta, sequeretur quod potentia materiae primae, qua potest recipere formam, esset alia res a materia; consequens est falsum, quia tunc essent in materia infmitae res, ex quo potest successive infinitas formas recipere. Item, si esset taus alla res, quandocumque asinus moveretur localiter io hic inferius, quodlibet corpus caeleste mutaretur et reciperet aliquam rem de novo in se, quia aliter distaret ab isto asino nunc quam prius, et si distantia esset alla res, vere perderet unam rem et aliam de novo reciperet. Itern, ttmc in isto corpore essent infmitae res. Probatio: quia a qualibet parte alterius corporis distat realiter; sed partes alterius corporis sunt infmitae; igitur in isto corpore sunt distantiae infmitae ad infinitas partes alterius corporis. Praeterea, istud lignum est duplum ad suam medietatem. Si igitur illa dupleitas sit taus res alla ab isto duplo, eadem ratione relatio qua istud lignum excedit medietatem suae medietatis erit res alla existens in 20isto ligno, et eadem ratione ad quarnlibet medietatem cuiuscurnque dietatis erit alla res in isto ligno. Cum igitur in isto ligno sint tales partes eiusdem proportionis inftnitae, et non est eadem proportio istius totius 141 etiam] et A C V 4 add. C 1 4 2 i ri teri mi t] i nteri murtt A , i nteri mi tur B , i nteri mi E 1 4 3 praedicturn anetointclligo i a m reml c,andeal auctoritatem I 1 K , CAP. 50. - 2 P ro] Visa opinione, alias p ro A i s t a ] amera add. A l D :1 n o n n u l l i e j m ul tae A , i a m immensae a C, d etiam d mille V 4 .4 .] quodc umque A l D 1 1 et] p e r consequens add. B E I 1 2 alta] aliqua A l C I t m a m ] 10 quodl e s add. Cs e C It l 1 6 alterius orn. B C I 1 8 dupl ei tas ] dupl i c i tas C [ I C d u p l o ] e t add. C1 1 1 aliara a l p i qa u t a 4 etiam add. Ca m p . 1 9 e ri t ] es t A A ' C 2 0 et om. I V ' 2 1 a l l a re s ] al i qua re s a l t a a rd ed m. ,exsistens V4 A ] l 5 p a p t r ei m r a r
160
PARS I CA P . 5 0
ligni ad quascumque duas illarum partium, sequitur quod in isto ligno enmt relationes infinitae, distinctae specie. Si d i c a t u r 1: illae partes illius ligni non sunt i n actu sed i n 25 potentia, et ideo relationes illae non sunt infinitae actu, c o n tr a: illae partes sunt in rerum natura, quia aliter ens componeretur ex non-ente; igitur relationes correspondentes istis partibus sunt in rerum natura, et per consequens res infinitae, distinctae specie, sunt in isto ligno. Praeterea, hoc lignum realiter est duplum ad suam medietatem, 3o igimr in hoc ligno est realiter et actualiter relatio dupleitatis ad suam medietatern. Sed non plus est una pars in actu quam alia, quia omnes partes sunt similes; igimr quaelibet alia pars est in actu, ita quod ad eam potestesse relatio realis. Ergo ad quamlibet erit relatio realis et actualis; et illae partes sunt infmitae; igitur in isto ligno sunt infinitae relationes. 35 Praeterea, si aliqua relatio sit taus res, dupleitas erit taus res. Tunc quaero: aut illa dupleitas a ad b est accidens divisibile aut indivisibile. Non potest dici quod sit accidens indivisibile: tum quia in isto ligno nullurn est accidens indivisibile quod denominet tomm illud lignum; tum quia quaero de primo subiecto illius accidentis: aut est divisibile aut 40 indivisibile. Non indivisibile, manifestum est. Igitur oportet quod sit subiectum divisibile; sed subiectum divisibile non potest esse primurn subiecturn accidentis indivisibilis; igitur illud accidens non est indivisibile. Nec potest dici quod est accidens divisibile et extensum, quia quaero de partibus illius accidentis: aut sunt similes aut dissimiles. Si sirniles, 45 igitur conveniunt i n nomine et definitione totius, et per consequens quaelibet pars dupleitatis erit dupleitas; et per consequens quaelibet pars erit dupla ad illud ad quod totum est duplum, quod est absurdum. Si sint partes dissimiles, igitur distinguuntur specie, et per consequens si componant unam rem, oportet quod una illarum rerum sit actus et alia 50 potentia, et per consequens dupleitas componeretur ex actu et potentia. Similiter, si una pars esset actus et alia potentia, et actus et potentia 23 duas] medietates add. A J D 2 5 di c atur] quod add. D K 2 6 actu om. A C V 7 q CuI qiu i aa] guando A ' D , tamen A , c ura V ' M eri t] est AJ C, potest esse B Qm. I V4' 3 22 plus] pri us 35 i nfi ni tael ] i n ligno / V D , et add. isto A ' re l a t i o n e s ] partes A , rabones y ' , reales add. D 3 6 dopleitas... res Qm. D e r i t ] est A 'C I 3 7 anta] accidens add. A C I K V ' 4 0 de] i l l o add. C I , p ri m o om. A l D 4 3 i g i t u r. . . i ndi v i s i bi l e o m . A ' D 50 re ru m om. A C I V 4
4 5
S i ] s unt add. A l D
4 7
e ri t] est A ' B E
1 Cf. similis responsio Gualteri d e Chatton a d simile argumentum In Sera. (Reportatio), d . 30, q. 1, a. 4: "Respondeo: aut procedit de relatione modo potentiae, et tunc nego consequentiam - (co d . c i t . , f . 6 3 v a ) .
DE PRAEDICAMENTIS
1
6
1
guando faciunt unum non distant situaliter, oporteret quod illae partes non distarent situaliter, et per consequens non constituerent unum exten55St1111 nisi ponantur aliae partes praeter filas. Item, pro ista opinione potest argui t h e o l o g i c e sic 2: omnem rem quam potest Deus acere mediante causa secunda efficiente potest per se facere sine omni causa secunda efficiente. Curn igitur in isto efficiente ponatur quidam taus respecms efficientiae causatus a Deo mediante 60causa secunda, poterit Deus illum respectum facere sine hoc quod aliqua causa secunda efficiat simul cum Deo. Ponatur igitur in esse, si sit possibile. Quo posito probo quod posimm sit impossibile: quia si Deus efficit istum respectum in isto, igitur illud est efficiens, quia tunc sicut in quocumque est albedo illud est album, ita in quo erit ille respectus effi65cientiae illud erit efficiens. Sed si illud est efficiens, et non est efficiens nisi respecms, igitur non solus Deus efficit istum respecmm. Et ita ex posito sequitur suum oppositurn, et per consequens non est possibile. Praeterea, omnem rem quam Deus conservat sine alía re, potuit vel potest producere de novo etsi ilh alla res non sit nec unquarn fuerit. Si ergo paternitas qua pater refertur ad filium sit alla res a patre et filio, et Deus eam conservat sine generatione, quia illa praeterita est, igitur potest vel potuit Deus istam paternitatem de novo producere etsi numquam fuisset illa generatio, et per consequens poteHt aliquis pater esse illius quem non genuit. 75 I t e m , ponatur quod Deus creet de nihil° unum hominem, post quem creet alios homines, et postea alii generentur. Quo posito arguo sic: qualis res et in aliquo istorum hominum potest Deus de sua potentia absoluta acere talem rem in isto homine; sed fdiatio est in uno illorum hominum; igitur potest Deus acere talem filiationem in isto. Et 80per consequens, isto posito, iste erit filius, et nonnisi hominis. Et non 53 oporteret] mnc add. D 5 4 unum ] compositurn add. I 5 8 secunda] faciente ve! add. A 59 quidam] quidem CIV' , om. D 6 2 Quo posito pr obo] sec. regulam Philos. I Priorum, quo(!) posito possibili in esse nullum sequitur impossibile ve] I q u o d ] i l l ud add. A pos i tum ] totum A l K 63 tunc om. D I V 4materia 6 adj. 5 A I al a] aliqua C I , i n A 7 2 vel] poterat ve! add. I 7 3 aliquis] aliquid C, eom.sI t 7 ' 4] quem ] quod C 7 5 - 7 6 post quem ] pr i us quam A E , pasteo C, post htmc I e r post... 75-76 i generentur] t es omnes alios adrdhilet et postes al l i generentur ab isto, per positum, de novo 7 7 istorum] illorum D 7 8 remi esse C, cm. I hom i ne] qui numquam fui t prius C Comp. E add. C I 7 8 - 7 9 illor um ] istomm Al C Va 7 9 tolera] reno scilicet adj . K 8 0 iste] l i l e I n] cum non erit filius ossi D hom i ni s] Edius add. I eACE nonni s t ' ] e 2rCf. Olivi, Quaestiones in I I Sera., q. 28 (e i t d. c i t . , I V , A 4 9 4 . ) . ' 11 O C KM AM , 5 1 . 1 1 ~ L O G IC A E E ,
162
P
A
R
S
i CAP . 5 1
est aliquis alias homo ab isto nisi iunior eo, per caus=; igitur iste homo erit filias hominis iunioris se, quod contradictionem videtur includere. Aliae rationes innumerae possent adduci pro ista opinione, quas causa brevitatis omitto s.
[CAP. 5 1 . D E OBEECTIONIBUS Q U A E POSSENT FIER I C ON T R A PRAEDICTA]
Et quod haec non sit opinio A r i s t o t e l i s, fortasse quis obiciet 1. Primo quidem ex dictis in Categoriis 2 dicit:, «uEorum b i quae e n secundum u m e rnullam a n complexionem s dicuntur singulum s aut significat p r a substantiam e d i c aut a quantitatem m e aut qiinlitatem », e t sic de allis.nExt quo a videtur intendere distinctas res distinctis generibus importan, et ita cum relatio sit unum decem generum, importabit rem aliam ab his quae per alia genera importantur. Praeterea, in eodem dicit : « Ad aliquid sunt quaecumque hoc i p s = quod sunt aliorum dicuntur P e r quod excluduntur substantiae, quae licet sint aliorurn, non tamen sunt ad aliquid. Hoc autem non videtur verum de terminis nec de rebus extra quas absolutas dicunt. Relinquitur igitur esse aliquid aliud ab his cui competat esse ad aliquid. 81 alius om. A A 1 immere et C I p r o . . . opinone] mul tae alise rationes C I q u a s i a d praesens add. 1 videntur C 8 2 Cm. cap. ex codd. constanter collatis om. A B DI V ", sed y ' notat i n mg. : H i c est defectus h o 51.m - Hoc i unius capitali n i s quod sic im:ipit 'E t quod haec' ; i n K hoc cap. legitur i n tabula capitulorum cum nota: Is tud cap. praecedit o mi n ordi ne cap. qualitatis [quod est cap. 55]; cod. 26 S. Gem. notat i n mg. : Discipulus Oc arn . [probabiliter Adam Wodeham1, el scribit solum usque ad induc itur (l i . 119). Pro hoc cap. contulimus elican codd. A A F ( = Flor., L a l D tniam o i n supradictis A ' 6 - 7 et... allis] aut ad al i qui d etc. A ' 8 dec em generum] de decena E . X I I primis 8generibus F 1 0 c odera] l oc o add. C , l i b ro add. FO 1 1 al i orum di c untur] ad aliud s . (aliquid 3 F) s unt A ' F O K 1 3 v ez um... di c untl d e rebus absolutas A ' 1 4 al i qui dt] al i ud A l 4 ) A l e t l a O 8 Rationes innumeras adduxit Ockham pro ista opinione in suo commentario e ] ( In I eSent., d . 30 e t 31 (ed. Lugduni 1495); in Expositione lib ri Praedicamento= t V rum Arista., a cap. 12 (ed. cit.); e t adducet in Quolibet V I et V I I (ed. Argeni l . tinae a1491). O t m t oCAP. 51. - 1 Capitulum istud, quod in pluribus codicibus manuscriptis desia b . deratur, d in quibusdam yero alio loco legitur, probabiliter ab Ad a m Wodeham l d a (Woodham) redactum est, auctore Summae utique volente vel saliera consentiente. . t Cod. DBibl. commun. S. Geminiani, 26, qui solum partem huius capituli habet, et . i n cap. 54, notat i n margine: "Discipulus Occam". quidem post z Aristot., 2 n u 0 Praedimcamenta, e cap. 4 (lb 25-27). A r i s t o t . , ibidem, cap. 7 (6a 36-37). 7 r a 1 e ] ) i 3 d
DE P RA E DICA ME /MS
1
6
3
15 A d h u c , quomodo vera erunt quae A r i s to te l e s i b i d e m docet de relativis, ut quod contrarietas inest in relatione, et quod relatio suscipit magis et minus, et quod relativa sunt simul natura? De terrninis enim et rebus absolutis, ut videtur, verifican i non possunt. Hoc etiam persuaden i videtur rationibus ex principiis A r i s t o20 t e l i s 5 deductis: « Impossibile enim est idem simul esse et non esse sed absoluta sunt relatione transeunte; necesse est igimr ea esse distincta. Ulterius, passio realiter differt a subiecto, cum realiter demonstretur de eo; et idem non demonstratur realiter de se ipso. Aequale autem et inaequale, et nonnulla relativa, sunt passiones, cum sit proprium quan25titati aequnle vel inaequale dici, et qiislitati simile vel dissimile, ut docet A r i s t o t e l e s i n Praedicamentis 6 . I gItem, i t uquod r est e tprincipium c . operationis realis necesse est esse reale. Relatio autem videtur esse huiusmodi: aliqua namque aliter et aliter proportionata e t ordinata faciunt delectationem, quam non facerent 30indeterminata proportione, vel ordine circumscripto. Amplius, quomodo salvabitur distinctio decem praedicamentorum7, quorum septem ponuntur relativa; et distinctio entis creati in absoluturn et respectivum; aut entis extra animan in decem categorias ? Quomodo etiam consueta et COMMUIleS locutiones stare poterunt, u t quod pater 35patemitate est pater; et fdius filiatione est fdius; et similis similitudine est similis, non enim nihil° est similis; aut quod relatio est accidens, et his simula ? Impossibile quoque videtur sine respectu unionis astruere quem ad modum uniatur forma materiae, pars parti in continuo, accidens suo 4 , 3 16 inest] est C F 0 ',i n relatione] relationi A ' 1 7 enim] vero O, ont, Al C 1 8 absolutis] s quia add. Al , milla add. C 1 9 etiam] autem CEXO e x ] aliis add. A' 2 1 rwat] babetit esse A' u 24 nonnulla] alia add. FIC passiones] alioruna add. F 2 5 vell] et A l 0 dissimile] dici add. Al K esse] tos add. O 2 8 buiusna.1 principium, guate etc. C i b 27 autem A'C, i n determinata EF, destructa O ir pr opon] ordinata A' v e ] ] t a l iCq u3 a 0] indeterrn.] a l t indebite a F i etI AlF I 3 2 septem... et septem relativa sive respectiva A' I distinctio] n arelativa] m tria q ponuntur u e absoluta ] t r p . p. fatetur (lin. 42) A ' 3 6 non__ quod] et e : O, orti. 1 A' - 3 3 -n3 7 Quomodo... m e divisio huiusmocli cl e .imtliter A , non-cm non est similis F ni hi l ° O, relatio Al C EK c t 4 Aristot., ibidem (6b 15 - 8a 12). A r i s t o t . , Metaph., M , c. 2 , t . 4 o (996b 3). 8 Aristot., Praedicamenta, cap. 6 et 8 (6a 26-27; h a 15-16). 7 Guale terus de Chatton, In I Sent. (Reportatio), d. 30, q. 1, a. 1 quaerit an negmtes relat tiones reales possint salvare decem praedicamenta (cod. cit., fr. 62v-63ra). ° Haec s sententia cuiusdam antiquioris auctoris esse videtur. p i
164
P
A
R
S
I CA P . 5 1
naturas corporeas non solum Lex Christima sed et onmis natio, ritus et secta fatetur; et hoc ipsum apud magos, pythones et ceteros superstitionum huiusmodi sectatores familiarissimum est. Si praedicta etiam opinio esset vera tunc idem esset in diversis praedicamentis, quod A r i s t o t e l e s 9 non recipit, ut videtur, cum apud 45 eum propositio negativa in qua unum praedicamentum negatur ab alio sit immediata. Ex his forsm putabit aliquis P h i l o s o p h u m aliter esse opinatum quam superius ostenstun est. Sed diligenter consideranti non debet propter has rationes videri ambiguum A r i s t o t e l e m ta l a entia 50 extra animam nullatenus posuisse. Quod enim primo inducitur n o n arguit distinctionem rerum correspondentem ihis distinctis incomplexis, sicut nec arguitur distinctio rerutn in Deo ex hoc quod dicimus nominum divinomm alia significare iustitiam, alia sapientiam, alia bonitatem, alia potentiam, et sic de aliis; 55 vel in equo ex hoc quod dicimus nominum de equo dictorum aliqua significare equi substantiam, aliqua mobilitatem, aliqua corruptibilitatem, et sic de ahis. Sed est sensus talium locutionum quod terminorum de Deo dictorum quidam important quod Deus iustus est, quidam quod sapiens, nuidam quod bonus, et sic de aliis; et quod terminorum de 60 equo dictorum quidam significmt quid equus sit, quidam quod mobilis, quidam quod corruptibilis, et sic de aliis. Eodem modo in proposito: 'singulum incomplexorum aut significat substantiam, aut quantitatem etc.', sensus est quod quidam terminorum significant quid res est, quidam qualis est, quidam quanta est, q u i a m ad quid est, puta cui 65 similis vel aequAlis, quidam quid agit, quidam quid patitur etc. Manifestius igitur A r i s t o te l e s expressit naturam praedicamentorum V Metaphysicae11, dicens: « Quoniam igimr praedicamentorum alia quid est significant, alia quale, alia quantum, alla ad aliquid » 41 nati o] ac ti o C , ra ti o F, om. A ' 46 al i o] al tero p r a e d i c a m e n t o add. F O
4 2 5
pythones cm. A ' C E K 0
propter] p e r A l 0
4 3 5
1
huiusm. om. A l C E K posuisse] fi nxisse F
54-55 a l i a l -4u a ' ' ] al l a E F 5 7 equi ... al i qua' om. E , n o b i l i t a t e m C E K 5 7 - 5 8 c o rru p t i p o l e n q 1 tiam, al i qua diligibilitatem, al i qua intelligibilitatem, al i qua sanitatem, al i qua c reationem, al i qua pas a l i q u sionem C, possibilitatem, alla creationem passivam F, al i qua potentialitatem, al i qua diligibilitatem, a l i a A qua 1 intelligibilitatem, al i qua creationem passivam O , om. K 6 1 q u i d ] q u o d F O 6 1 - 6 2 m o bilis] mortal i s C , nobi l i , s i t K 6 2 - 6 3 propos i to] c u m di c i tur add. F 6 5 q u i d ] al i qui d A l C E 0 5 67 i gi tur] autem F II naturam] numerum C 6 v 9Aristot., Anal. Poster., I , c. 2 et 32 (72a 8; 88b 17-21). 1 e l4-9. c1 )1 S Aristot., u p rMetaph., a , Vl , c. i 7,n t. .14 (1017a 24-27). ] e t i a r n
DE PRAED I CAMENTIS
1
6
5
70etc. Est ergo mens A r i s t o t e l i s non qui termini quas res significent, sed intendit ostendere quomodo aliqui termini sunt absoluti, aliqui connotativi, aliqui relativi, sicut a l i b i 12 sufficienter declaran= est. Eodem modo ad aliud 13 dicendum est quod secundum mentem A r i s t o te l i s ipsi termini proprie dicuntur ad aliquid seu relativi 75'qui hoc ipsum quod sunt aliorum dicuntur', hoc est ex hoc quod sunt tales termini sic significantes aliquid, aliud dant intelligere, ita quod nulla propositio in qua praedicatur taus terminus de aliquo potest sciri nisi sciatur determinate illud quod dat intelligere. E t propterea tales termini 'caput', 'ala', 'manus e t huiusmodi non sunt ad aliquid: quo— 80cumque enim horum viso potest sciri quid tale sit, puta 'caput', 'manus', quamvis ignoretur cuius sit. Quo modo autem sit in relatione contrarietas: considerandum est quod contraria quandoque dicuntur quorum unum non compatitur secum aliud realiter, ita quod ad utrumque potest esse motus proprie, 85sicut albedo et nigredo sunt contraria. Quandoque yero dicuntur contraria termini qui non possunt simul de eodem respectu eiusdem verificari. Et hoc modo contrarietas est in terminis relativis, u t 'simile' et 'dissimile', 'aequale' et 'inaequale' contraria sunt, cum de eodem respectu eiusdem verifican i non possint. Suscipere quoque magis et minus' 90sumitur aliquotiens pro vera additione rei ad rem, sicut albedo vel lux suscipit magis et minus; quandoque in praedicatione, puta cum aliquod nomen recipit comparationem, et sic relatio suscipit magis et minus, quod tamen non semper contingit propter additionem rei ad rem sed plerumque propter solam ablationem, sicut inaequale fi t magis aequale 95propter ablationem partis suae. Unde sicut contingit aliquando aliquid denominan i nomine relativo propter mutationem in altero solum, ita contingit 'magis et minus' sic denominan i propter solam mutationem in altero vel ablationem in se ipso seu augmentationem alicuius absoluti in se ipso. Similiter etiam relativa dicuntur simul natura, non quia sint aliquae 70-72 Es t.. e s tet alias A ', quod termini tamquam K 7 5 es t] quod add. CF 7 6 al i ud] al i qui d A ' F termini, alias t r n . add. FO 7 9 caput... manas] angelus, apostolus A ' 8 0 qui d] quod C F0 !: tale] 77 de]csubiecto C talis A ' F O , tal e sit trp. A ' 8 0 - 8 1 c apur.. manusl angelm ve! apostolus A ' 8 9 eiusclem] simul 7 add. O0 9 0 %TI] e t A l C l u x ] ni x C 9 2 c ompar.] praedicationem F 9 8 sexi] i n al tero v el add. F m 11 alicuius] subiecti add. A ' e r t s ] la Cf. Guillelmus de Ockham, Expositio libri Praedicamentorum Aristot., cap. 7 i n et 12t (ed. e cit.). 1 3 Supra, un. 10-14. n t i o F q
166
PARS 1 CA P . 5 1
res q u a = una necessario exigat aliarn et e converso, sed ex hoc quod siesseexsistere praedicatur de uno significative accepto, necessario verificabitur de alio, eodem modo sumpto. Sequita ditnidium est' etc edconverso. r e n i m u p l u m Ad aliud" dicendum faciliter, concedendo conclusionem quod abso-tos e s t , iuta distinguuntur a relationibus, quia relationes dicuntur termini e realiter r g o relativi, qui realiter distinguuntur a rebus extra. Saepe tamen hic modus arguendi decipit imperitos, ut cogat ad pluralitatem rerum, quas in rei ventate ponere non oportet; ut 'creatio est, conservatio non est, igitur creado distinguitur a conservatione'. Sed guando tnlis modus arguendi ito teneat, in s e q u e n t i b u s apparebit. Si di c as quod album realiter de non-simili fi t simile, circumscripto omni termino, ergo aliquid habet quod non habuit, d i c o quod album de non-simili fit realiter sir/lile per hoc solum quod fi t unum aliud album et non per adventum cuiuscutnque novae rei in ipso. Quem- 1 admodurn enim Deus de non creante fit creans et columna de non15 dextera fit dextera sine quacumque re nova recepta in eis, sic in proposito existimandum est. Quod yero inducitur de passione et suo subiecto 15 praecognito , f a c quid i l i t est e rpassio s demonstrabilis: o l v i t u quae r non est aliquid realiter120 exsistens extra in subiecto, sed est quoddam praedicabile per se secundo modo de subiecto, natum supponere pro eodem pro quo subiecmm supponit. Et hoc modo 'simile' vel 'dissimile', 'aequale' vel 'inaequale' dicuntur passiones qualitatis vel quantitatis. Ex hoc 16 etiam quod experimur diversos effectus causani per hoc 125 quod aliqua aliter et aliter disponuntur et ordinanmr non est putandum rehtionem, quam significant, esse causam illorum, sed absoluta potius quae sic et aliter proportionantur. Sicut enim causa nunc potest aliquid causare quod non pHus fuit ex hoc solo quod est approximata passo, et 105 conclus.] scilicet add. F 1 0 7 qui O, quia (ski m o d u s ] loquendi vel add. O
1 0 8 eogat
ad] cogantur concedere A, ponendam add. O pl ur al . ] plurificationem C '1 rerum] extra add. A l 111 sequentibus] di c etur v el v i d. A l
1 1 2 al bum..
, s i m i A' l eII 'album] ] a albedo l i q Ku 1a 1n 3 d quodl o consimile prius add. AlCF 1 1 4 simile] hoc est vid. A' »per] d propter Ael 11 unum ] sicutn add. C,onigrumnaut vid. K 1 1 5 adventum cutusc.] additionem alicuius K c o n s i m i l i 116 enirn Deus]t dieimus quods A 1 !1 8 exist.] dicendum A' , intelligendum C 1 2 0 pauto] nam p o e passio add. F O dem vid. C ' t quae] qui a A ' , om F O 1 2 1 extra om. F O fi e ons trr .] de natura i 125 experimur] exprirnitur CF diver sos] diversortun C 1 2 7 causam] terminum F 1 2 8 sic] ordinantur add. F !i et] v el A l I aliter] dis pontmtur %el add. A ' , et aliter add. F 1 2 8 nunc ] n o n CF,
Al OK
Ibidem, liti. 15-21. 1 5 Ibidem, lin. 22-26. 1 6 Ibidem, liti. 27-30.
DE PRAEDICAMENT1S
1
6
7
130non propter additionem cuiuscumque novae rei, sic et in musicis et picturis aliqua cliversimode proportionata causant delectationem quam aliter non causarent. Quod yero consequenter additur de distinctione praedicamentorum 17 135illam , esse famosam tantum, et ideo nemo cogitur eam sine efficaci proq u tenere. P e r i p a t e t i c i yero, dictis A r i s t o t e l i s inhaebatione i b habent aliter dicere, videlicet quod distinctio praedicamentorum rentes, u s sumitur ex distinctione rerum quas important sed potius ex distincnon d a interrogatorum de individuo substantiae, ut docet A v e r r o e s tione 140m VII Metaphysicae 19 f o n aut significare decem res quarum nulla significatur nisi per . N animam, an i illorum, e unum m sed doctrina P e r i p a t e t i c o r u m astruit decem cu t fore p genera a ndecem terminos easdem res aliter et aliter importantes. i d Quemadmodum u m enim octo partes orationis" possunt esse distinctae et t e45tamen 1 s significare idem, u t ' a l b e s c e n s ' , 'albescere', 'a l e ', sic d i distinctione praedicamentorum potest stare identitas rerum quas t cum f fi e d important. c c e m Sitniliter distinctio entis per absolutum et respectivum21 non est entis u quantum le g in nens sed terminorum, sicut distinctio per abstractum et cont a r peraproprium et appellativum, per adiectivum et substantivum, 1e50cretum, t e nulla e cum s res proprie dicatur absoluta vel respectiva. Quare enim dicem . s retur absoluta? e Aut quia distinguitur a quolibet e t tunc relatio, E r quam m o d e r n i ponunt extra, esset absoluta, cura ponant eam e t s i 130 ett] i n add. F O 1 3 3 addi tur] adnectimr EK, adi ungi tur O 1 3 3 - 3 4 praeclic.... A v i c .] e ina tri a absoluta x et septem respectiva. Di c endum est divisionem A l 1 3 4 i am] i deo O, tamen add. FI! A v i c l clistinctionem add. F 1 3 5 eam om. A ' C s i n e ] radone add. F effi c ac i ] sufficienti C, efficienti t E,mevidentir K , rati one v el add. A ' 1 4 0 genera] praedic amenta K e s s e ] dec em add. K ,, res ] d a quasdam add. C F 1 4 1 nul l a] u n a non F 1 4 3 f o re ] esse A l 1 4 5 i dem] hec t secundum diversos modos signiñcandi add. A l a l b e ] albescit O , Qm. A ' C ,, s ic ] i t a A l 0 1 4 9 sed] est i add. C , est distinctio add. A l 1 5 1 cuna] unde F, u t O 1 5 1 - 5 2 Quare... di c eretur] quamvis x di fferant F 1 5 2 tunc ] i deo C F etiam i t 17 Ibidem, lin. 31. 1 8 Avicenna, Sufficientia, II, c. 2: "Nos enim non cogimur observare hanc regularn famosam qua dicitur quod decem sunt genera A quorum uniuscuiusque est certissima generalitas et quod nihil est extra ipsa" (ed. v Venetiis, f. 25va); cf. Olivi, Quaestiones in I I Sent., q. 58: "Ad tertiam dicunt quod i Aristoteles nulla sufficienti ratione, immo fere nulla ratione, probat suum clictum, c absque ratione creditur sibi tanquam deo huius saeculi" (ed. cit., V , 482). sed 1e 9Averroes, In Aristot, Metaph., VII, t. 2 (ed. Iuntina, VIH, f. 72v). P r i s c i a nus, 21Supra, un. 32-33. n Instit. grammat., II, c. 4, n. 15-17 (ed. A. Krehl, I, 66s.). n a
168
P
A
R
S
I CA P . 5 1
distingui realiter a quolibet alio. Aut quia non coexigit aliquid aliud seu non dependet ad aliquid aliud: et sic nullurn accidens esset absolutum,155 nec forma substantialis, nec aliqua creatura; horum enim quodlibet alio indiget et ab alio dependet u t sit. Aut ditimr absoluta quia potest per se intelligi, non requirens terminum suae cognitionis: et tunc materia et orrmia actidentia et divinitas non essent absoluta, si secundum opinionem m u l t o r u m nec materia sine forma net accidens sine su-160 biecto net deitas sine personis potest intelligi. Vel si haec dixeris posse per se intelligi, nulla ormino remanet ratio quin etiam illa forma respectiva possit per se intelligi. Et quod additur " de divisione entis extra animam, patet evidenter litteram VI Metaphysicae23 intuenti quod illa non est divisio rerum extra165 sed terminorum, sicut et illa quae ponuntur in Praedicamentis et V Metaphysicae ". Tu m quia dicit compositionem et divisionem aliud esse ab his quae mens copulat et dividit; tu m quia postremo subiungit quod e n s dititur multipliciter, sicut dictum est in his quae de quotiens. Hoc enim significat quid est, hoc autem quale aut quantum »170 etc. Constat autem quod haec non possunt competere rebus sed terminis, quorum proprie est compositio, divisio et s i g n i fi Quae c a dyoe. r falsa nonnulla o et fabulosa esse constat, sicut latissime patet perstrutanti volumina c o de his edita a m o d e r n i s 27, licet eorum aliqua verum175 habeant n sintellectum, ut quod pater paternitate est pater et filius filiatione est filius u e ett similis similitudine est sirnilis, et his similia. In quibus locua 154 al i o om. F O II A u t ] hoc e s t add. F 1 5 4 - 5 5 n o n . . , n o n del. F 1 5 6 substant.] i mmo s add. A l C F 1 5 9 e t 1 m . a nec A add. l sineomateri A ' n e c l ] subiectum sine accidente nec add. A ' 1 6 1 nec ... personis ora. A ' u d i v i n i t a s ] 161-63 V el ... i ntel l i gi ora. A J E 1 6 2 - 6 3 nul l a... e t h o c di fferenter, u t c redo C . om. K d en i t a s 162 qui n etiam] etiam c ura F 1 6 4 quod] postea add. A ' ev i c i enter] per add. A ' C O, ad add. sed del. F E K , o165 V It] 5"mA ' , V I I F i n t u e n t i ora. A l C ' e x t ra ] animal:ti add. O 1 6 6 et ora. A l 0 1 6 7 qui a] .non add. q u o d add. A d O 1 7 r 0 n significat] A 1 e Fs 1t 7 1'o rebus F F 1 7 4 nonnul l a] n o n v era F, y e ro add. A ' 1 7 5 v erum ] aliud ] .relationibus ,nullum q u i Fa l e ] sh cdo i dc ]a . 22 Supra, un. qA u l C 33. 2 8 Aristot., Metaph., V I , c. 4, t . 8 (1027b 29-34). i i" a Metaph., V, cc. 7-30, tt. 13-35 (1017a 7 - 1025 a 34). 2 8 Aristot., Aristot., Fa d u t ] Metaph.,u V II, c.t 1 , t . e1 (1028a 10-12). 2 8 Supra, un. 33-37. 2 7 Praeter 1a e 6expositores m lib ri Praedicamentorum Aristotelis, de relatione multa scripserunt etiam 0A l C r theologi, praesertim cum distinctiones 30-31 L ib ri I Sententiarum exponerent. Cf. n, e cGualtems e lBurlaeus, De relativis (ed. H. Shapiro et M. J. Kiteley, Franciscan Studies, lXXII (1962), 159-71); Haervaei Natalis, De relatione contra Durandum et Durandi de l f o rS. Porciano, m O. P. Quodi. París., q. 2 (ed. T. Tallada, Kyoto 1966). a a t i o
DE PRAEDICAMENTIS
1
6
9
tionibus non oportet fingere rem aliquam per quam pater sit pater et filius sit filius et similis sit similis. Nec oportet multiplicare res in talibus iso lucutionibus 'columna est dextera dexteritate', 'Deus est creans creadone, bonus bonitate, iustus iustitia, potens potentia', 'accidens inhaeret inhaerentia', 'subiectum subicitur subiectione', 'aptum est apturn aptitudine', 'chimaera est nihil nihilitate', 'caecus est caecus caecitate', 'corpus est mobile mobilitate', et sic de aliis innumeris. 185 E x p l i c i t e igitur et absque ambiguitate loquendo quaelibet harurn propositionum resolvenda est in duas, utendo descriptione loco nominis, ut: Pater est pater paternitate, id est pater est pater quia genuit filium; filius est filius filiatione, id est fdius est fdius quia genitus est; similis est similis similitudine, id est sirnilis est simidis quia habet quAlitatem eius190dem speciei cum alio. Et sic de aliis. Si yero hic modus ponendi displiceat, possunt aliter salvan i huiusmodi locutiones absque rerum multiplicatione, ponendo quod abstraen = et concreturn, puta pater et paternitas, fdius et filiado, similis et similitud° idem significant. Et tunc erit sensus: pater est pater paterni 195tate, id est se ipso, sicut Deus est creator creatione activa, id est se ipso, quia creatio activa non dicit rem additarn Deo; et Deus est bonus bonitate, id est se ipso, cum eius bonitas non sit aliud quam ipse. Qualiter etiam concedendum est relationem esse accidens, docet A n s e l m u s, Monoiogion, cap. 25 28 203sit . N forma o nrealiter e informans n i m substantiam de qua dicitur, sicut albedo, sed quia d i estc quoddam i t u praedicabile r de aliquo contingenter, quod potest successive a c caffirmari i d etenegari n propter s transmutationem illius de quo dicitar q velualterius,i ut aequAlitas a et similitud°, dorninus, creator etc. Nec illud quod subiungitur de materia et forma 29 dente, , stoto u beti partibus, e c t o et spiritibus e t unitis corporibus concludit rem relativam a mediam c c inter i - illa unita. Eadem enim quaestio remaneret de re media: quomodo facit u n = e = eo in quo poneretur? Aut enim se 179 s i mi l i s '] s i c ut a d j . A ' F O
1 8 1
potenti a] n e c i n tal i bus add. A ' , s i mi l i ter add. F
182 est aptuml om. C O 1 8 5 Explicite] exemplificancio A ', absque exceptione C 1 8 9 habet] s i mi litudinem vel quia habet (i d est A ') add. A l C off:. O
1 9 6
et] similiter A '
1 9 1 ponendi] exponendi A ' F O ' salvati] declaran i A ',
1 9 7 quam ipse] a se ipso et add. similiter Deus est viven, vita, i d est
se ipso i p s e eni m est sua vita, u t expressissime 2 ' De c ado et mundo A ' 1 9 9 25] c l i c = adj . A ' 200 substantiam de qua] subiectum de quo CF 2 0 3 dominus] Deus C, et de Deo O e t c . ] et huiusmodi F
2 0 4
e t 'i abstractis F s u b i e c t o ] substancia A ' , c m. F 2 0 5 - 0 6 relativ arn] esse add. F
207 poneretur] subiective add. FO
" Anselmus, Mona., cap. 25 (ed. F. S. Schmitt, p. 43). 38-43.
"
Supra, un.
170
P
A
R
S
I CA P . 5 1
ipsa, et eadem ratione standtml fuit in primis unibilibus; aut alia unione, et tunc procedetur in infmitum. Ponatur enim illa res media per quamcumque potentiam separata ab unibilibus, deinde uniatur illis sicut acci-210 dens suo subiecto: quomodo de non unita fiet unita? An per aliam rem mediam ? Et redit pristina difficultas. Ideo dicendum est breviter sicut docet A r i s t o te l e s, V I I I Metaphysicae 80 , u b causam reddit i dicens quod illud est actus et illud potentia, quia horurn215 q u a esuo quodlibet r modo est alteri unibile, quia unum est actus et aliud poe n saut utrumque actus et potentia. Non quidem semper actus infortentia q usedoquandoque informans, quandoque movens, qu2ndoque regens mans m gubernans. et o d Et plus modis. o Ex dictis quoque manifestum est quod nullurn est inconveniens220 m apud A a r i s t o t e l e m eandem rem per diversa praedicamenta imt portan, e cum ponat scibile et scientiam, sensibile et sensum in praedicar mento i relationis et in aliis praedicamentis al. a Nec obstat quod d i ci t e 82 praedicamentum removetur ab alio, quia hoc non est propter diversita-225 t irerum tem m mquas e dimportant, i a t a sed quia unum non praedicatur de alio praef m directa et primo modo dicendi per se sed per accidens. Exemdicatione o plum: p eadem r o res p importamr o s i per creationem et conservationem, et tar tunum men i o vere n negatur e m ab alio. Sic et bic. m Sic i igitur A r i s t o te l e s opinatus est de relativis quaemadmo-230 durn a ndictum est. f Opinio q a yerou contraria duplicem videtur habere radicem. Una quidem cradixaesti quia nonnnlli nimis innituntur proprietati sermonis vulgatae phiu u losophiae, quaen multis praebuit occasionem erroris. Tum quia defectuose n u t turn m translata; quia propter 28 obscuritatem Graeci sermonis in Latinurn235 u 208 ratione] ttmc add. O 2 0 9 tunc proced.] eri t processus A l , proc ederetur C E 2 1 0 illis n orla. A l E 2 1 1 de... uni ta] climmtur n o n unita. A u t se ipsis e t est i ntentum A l A n ] a u t A l F 0 u aliarn] diana et adj . a u t per aliam F 2 1 2 E t ] s i c a d j . F r e d i t ] eadem quaes tio e t a d j . K 214 m quaerens] quaeri t A l 0 2 1 5 quod] hac e es t qui a adj . F i l l u d i hac e autern F, est a d j . A l 217 et] aut C 2 1 9 E t] sic de adj. F 2 2 4 dic it] esse adj. F 2 3 0 - 3 1 q u e m a d = e s t ] sicut d. e. ,C, orn. A l F 2 3 3 vulgatael vulgaris A ' 2 3 4 praebuit] praebet A l 0 2 3 5 m rn orn. A l C 30 Aristot., Metaph., VIII, c. 6, t. 15 (1045a 23-45). 8 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 8 (8b 29-31); Metaph., V, c. 15, t. 20 (1021a 29). Cf. Olivi, Quaestiones i n I I Sent., q . 54 (ed. cit., V , 262). 3 3 Aristot., supra, nota 9. 33Verba "propter obscuritatem Graeci sermonis in Latinum translati" leguntur etiam in Prologo, liti. 41-42, qui saltern in uno codice (0 ) Adamo de Wodeham adscribitur.
DE PRAEDICAME/sZTIS
1
7
1
translati male intelligitur et perversus inde quandoque intellectus elicitur; tum quia dicta auctorum falso saepissime allegantur, curn tamen etiam veraciter allegatis fidem non expediat adhibere multorum errorum labe respersis. 240 S e c u n d a radix est multiplicare entia secundum multitudinem terminomm ", et quod quilibet terminus habet quid rei; quod tamen abusivum est et a ventate maxime abducens. Non enim quaerendum est in omnibus terminis quid rei sed tantum quid notninis in multis, quales sunt omnes termini relativi et nonnulli nlii, quorum quilibet aequivalet 245in significando longae orationi. Et ideo propositiones in quibus pornmtur resolvendae sunt et exponendae, utendo aliquotiens descriptione loco notninis, quia voces et conceptus decipiunt.
[CAP. 52. DE = S QUAE SECUNDUM ISTAM OPINIONEM PONUNTUR ESSE IN GENERERELATIONIS VEL AD ALIQUID]
Ista opinione sic declarata, quae mThi videtur fuisse A r i s t o t el i s, videndum est secundum istam opinionem de illis quae ista opinio 5ponit esse in genere relationis. Et est primo sciendurn quod secundum istam opinionem, sicut dicturn est 1, nihil est in genere relationis nisi nomen, et hoc vel mentale vel vocale vel scripturn; et hoc normisi nomen illud cui potest convenienter addi in propositione casus obliquus. io S e d sciendum est quod talla nomina quibus convenienter potest addi casus obliquus sunt in duplici differentia. Quaedam enim sunt quibus semper, quandocumque vere praedicantur de aliquo, convenienter addi potest sibi solum SLIUM abstractum, quod est abstractum primo 236 elic itur] generatur 2 3 7 - 3 9
n 'I n . _ respersis Qm. A '
2 3 7 etiam] etiamsi F, om. O
238 allegatis] al l egantur CF, allegantibus E, allegabilibus K 2 4 0 erni a] res A ' F m u l d t . ] s i mi l i tudinem C 2 4 1 e t ] secundurn A ' 2 4 2 abducens] al i enum A l 2 4 3 quales] cuiusmodi F 245 l ongae] u n i C K , u n i longae A l donis A l K
246 descr.] orati one F 2 4 5 - 4 6 l oc o nomi ni s ] l oc u-
2 4 7 qui a] quandoque add. A '
CAP. 52. - 4 est] nunc add. D
7
vel om. A' D
8 nonnisi mg. C , ni s i D 1 1 4 , o m . A l i
" Cf. Olivi, Quaestiones in I I Seta., q. 28: "Primo, quia ut dicunt diversitas modomm praedicandi n o n necessario in fe rt diversitatem modorum essendi, quoniam modus praedicandi potius sequitur modum intelligendi quam modum essendi" (ed. cit., W, 485s.). CAP. 52. - Supra, cap. 49.
172
P
A
R
S
I CA P . 5 2
modo abstractorurn, de quo modo dictum est p r i u s 2. Sicut est de talibus norninibus concretis 'album', 'calidum', 'dulce', 'animatum', nam nihil est album nisi sit album albedine, nec aliquid est calidurn nisi calore sit calidurn, et sic de aliis. Sed taba, quamvis ponantur connotativa, non tamen dicuntur relativa. Alia nomina sunt quae non possunt de aliquo verifican i nisi convenienter et vere possint addi eis nomina, non abstracta eorum, sed alii casus obliqui qui non sunt eorum abstracta, cuiusmodi sunt talia nomina 'dominus', 'servus', 'pater' et 'filius', et sic de aliis. Nullus enim est pater nisi sit alicuius pater, nec aliquis est similis nisi sit alicui similis. Et ista vocantur 3 relativa 'secundum esse', quia scilicet impossibile est quod verificentur de aliquo nisi tunc eis convenienter possit addi casas obhquus. Et de istis relativis, guando sunt talia quod contingenter praedicantur de aliquo et contingenter verificantur de illis de quibus praedicantur posita constantia subiecti, impossibile est scire ipsum verifican de aliquo nisi sciatur determinate ad quid dicitur, sicut impossibile est scire aliquem esse servum nisi sciamr cuius est servus, et impossibile est scire aliquem esse sirnilem nisi sciatur cui est similis. E t de istis intelligit P h i l o s o p h u s guando dicit in Praedicamentis q u o d qui scit determinate unum relativorum, scit determinate reliquum. Si autem tale relativum sic verificetur de aliquo quod non potest non verifican i de ipso posita constantia subiecti, tunc non oportet quod q u i determinate scit unum relativorum quod determinate sciat reliquum. Alia autem nomina sunt quibus quandoque addi potest casus obliquus, hoc tamen non semper requiritur. Unde quandoque quidem vere contingit dicere quod iste asinus est asinus Sortis, et quod est asinus alicuius. Quandoque autem quamvis haec sit vera 'iste asinus est asinus', haec tamen est falsa 'iste asinus est asinus alicuius'. Et ista possunt vocari 'relativa secundum dici', hoc est aliquando possunt dici aliorum vel sub aliqua Iis habitudine casual Hoc tamen non requiritur, ideo non sunt 14 prius ] cap. 5 ' add. A ' C 1 5 c alidum] fri gi dum add. D 1 6 misil si non D 1 7 mili] al i quo add. C I 1 8 non sdin. o m . D 1 9 A l a ] y ero add. , nomi na mg. V ' , eni m A C 2 0 n o mina ons. A ' C D V 4 , Editas n o nec n add. ] alieni A ' s i m i l i s l ] et sic de aliis add. A ' 2 4 v oc antur] vocat Philos. A ' D s c i l • om. s H o 2 l6 = A sunt rep. C , a 1 et] c do n td i add. n gC l I V ' 2 9 d e t e rm ] al i qui d add. A ' qui d] quod A A 'B E , quem I 3 1 similis] 27 .c o nquod v e r n e vel impossibile est aliquem scire esse fihiuni misi sciamr cuius sit s i t alicuius I) filius add. CI 3 4 n o n ' V ' n t e r , om. A C 4 1 annua' ores. A l l 3 DE 4 3 n o n '] semper add. A H requi ri tur] per se add. C C o n6 2 z2 2.7Supra, cap. 5, lin. 24-34. C f . 'nomas Aquinas, Summa theol., 1, q. 13, Ip a Ae r i s t o t . , Praedicamenta, cap. 7 (8a 35-37). a. 7, rad 1. 2 d i c a 2 n m r _ fic o b u m a
15
20
25
30
35
40
DE PRAEDICAMENT1S
1
7
3
per se in genere relationis. Talia nomina sunt manus', 'caput' et huius45modi. Unde ista manus aliquando est manus hominis aliquando non est manus hominis, guando scilicet est abscisa; quod si tunc non vocemr manus, hoc nomen 'manus' vere erit in genere relationis, et sic de consimilibus. Sic igimr ornne nomen quod de nullo significative sumptum potest soverifican i nisi vere et convenienter possit sibi addi aliquis casus obliquus alicuius alterius dictionis quam sui abstracti, est in genere relationis. Et ista possunt vocari 'relativa secundum esse', alia autem possunt vocari 'relativa secundum dici', quia aliquando convenienter additur eis casus obliquus aliquando non. 55 V e r u m ta m e n istis vocabulis 'relativa secundum esse' et 'relativa secundum dici' philosophi non utuntur, sicut nec utuntur aliis verbis quibus m a g i s t r i 5 communiter nunc umntur, scilicet 'relatione et 'relatione rationis'. Unde taus distinctio a P h i l o s o p h o nurnquam invenitur, et ideo secundum eum ita vere et realiter sunt ista relaso tiva 'causa', 'dominus' et huiusmodi sicut quaecumque alia. Unde semper vel frequenter exemplificat de domino 6 Et ideo apud A ri s to te l e m ,dominus e t hnisi o sit c alicuius q servi u i dominus. a nulla erat talis distinctio inter relationem realem et relationem rationis; n o n pdistinguit o ttamen e diversos s t modos relativorum V Metaphysicae 7 65bus e, dmodo e s qnon usest i tractandum. - e Sed sufficat nunc scire quod [secundum] A r i s t o t el em onme nomen vel habens vi m nominis, cuiusmodi est participium, quod de nullo significative sumptum potest verifican ni isi vere et convenienter contingat sibi addere et adiungere casum obliquurn alterius dictionis quam sui abstracti, est vere ad aliquid et in praeodicamento relationis, sive sigráficet substantiam praecise sive qnalitatem sive utrumque sive etiam connotet aliquid aliud in acm sive in potentia, sive affirmative sive negative sive qualitercumque. Et ideo orrmia ta -l aeffectus', 'activum-passivurn', 'producens-productum', 'agens-patients', ' 44 relationis] e t sic d e consimilibus add. C 4 7 hoc ] tamen add. C I 5 0 addi ] adi tmgi dCD11/ 4 add. A C V oderni cuti 4 amr5D 75 8 et om. A l E 5 8 - 5 9 num quam ] nus quarn C 6 0 d o m i n w ] pac er add. C I uquiaa] gdomirtus r61 rs n i add. C p o t e s t esse] est A C V scipiatur i 8] C I i dee o cm. 4 t 6r add. nsoa d c i uh n g e tr Ae A ' o m n i a ] nomi na A 7 2 - 7 3 ta l a ] nomi na : pacer add. C I a . imooD. l mCf. 'nomas Aquinas, Summa theol., 1, g. 28, a. 1 Resp. 6 Aristot., PraeA I D n,D7 2 V 14). Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1020b 26 q camenta, u o a cap. l 7 i(6b t28 -7b e r c 7 umdi 4 .d ]e 1 1021b . ) c sar5i3 n -Kc
174
PARS I CA P . 5 2
'calefaciens-calefactum' et omnia talia in praedicamento relationis sunt 75 collocanda. Ex quo sequitur ulterius quod quandoque verba sunt in genere actionis vel passionis vel in aliquo alio praedicamento et tamen partidpia et nomina verbalia correspondentia eis sunt in praedicarnento relationis, secundum principia A r i s t o t e l i s. s o Et quod haec sit intentio sua satis insinuat y Metaphysicae, cap. De ad aliquid 8 licet relativa, « ut calefactivum ad calefactibile et sectivum ad , u dicuntur b i e n u em secabile t omne activmn ad passivum ». Et postea sequitur: « Activa e r et yero a passiva n s secundum potentiam activam et passivam sunt, et actio- 85 m o nes potentiarum: ut calefactivum ad calefactibile, quia potest; et iterum d calefaciens o ad id quod calefit, et secans ad id quod secatur, tamquarn s agenda ». Ecce quod calefaciens potest esse de secundo modo relativorum. r e l a linde t i puto quod apud A ri s t o t ele m omnia nomina et parti- 90 v oquae r non possunt de aliquo verifican i nisi convenienter possit eis cipa, u m addi casus obliquus, correspondentia secundum significationem verbis d activis eti passivis, quae non tantum secundum vocem et formam verbocrum sunt i activa et passiva sed vere significant quod aliquid realiter agit t aliquid : realiter patitur, vel quod oliquid vere facit et aliquid vere fit, 95 et « relativa de secundo modo, cuiusmodi sunt 'agens' et 'patiens', 'casunt A lefaciens-calefactum', 'creans-creatum', 'activum-passivum' et huiusmodi. l Quod etiam A r i s t o te l e s ponat nomina vel participia in gel nere relationis et verba correspondentia eis in allis praedicamentis, patet 100 a eundem in Praedicamentis, cap. De ad aliquid 9 per ,» u autem liter b i daccubitus i c i et t statio s eti sessio c :positiones quaedarn, posino yero ,ad « aliquid; iacere S vero i m i vel - sedere ipsa quidem positiones non vel stare s sed denominative ab bis quae dictae sunt positionibus nominantur». sunt, c Ex quo patet quod stare non est in genere relationis, sed tamen stai est in genere relationis, quia si sit statio, alicuius est statio. Tarnen 105 tio - 77 quo] quibus B , iSti3 CI, hoc 1 1 genere] praedicamento A l D 7 8 tamen] eorum add. A l D 82 M i a ] al i qua I 8 7 i t i l ] i l l ud B D V 4 c a l est calefacere e £det genere ] actionis add. C 9 1 c onv . orn. C I 9 5 etl ] quod add. A ' I 9 7 creansc a l ecausans f a ce t icausatum t creatum] A E , quod add. C I 9 8 eti aml autem A C V A I9 adI9aliquid K r add. V l a 4 genere e C I t 1i 0o 0n i n ]s l i]b ro add. vC l i Praedic e .]l praedicamentorum CI, i n add. A I B D 4 101 quaedam] s unt add. A E , quod exp. A ' 1 0 4 s tare] sedere, i ac ere add. C I e s t ] sunt C I ,1 re 8 8 aliquid 9 add. C I 1 0 4 - 0 5 s tati o] e t sessio add. CI, bene add. A 1 0 5 es t] lationis]8nec i n genere ad r e l a t i v o sunt C I s t a t i o l e t si sit sessio alicuius est sessio add. CI r u m ] e t 8 Aristot., ibidem (1020b 28-30; 1021a 14-19). 9 Aristot., Praedicamenta, t a m cap. 7 (6b 15 7b 14). e n
DE PRAEDICAMENTIS
1
7
5
ultimate oportet resolvere talem propositionem in talem 'partes talis corporis sunt sic distantes', et in tali resolutione habebitur expresse aliquod nomen vel participium quod de nullo verifican potest nisi sibi convenienter possit adiungi casus obliquus.
[CAP. 53. DE PROPRIETATIBUSRELATIVORUM]
Viso quid A r i s to te l e s sensit de relativis videnduln est de proprietatibus quas attributi eis 1. Et est prima proprietas quod aliquibus relativis inest contrarietas, 5non tamen omnibus. Quod aliquibus insit contrarietas patet, nam virtus et vitium sunt relativa et tamen sunt contraria. Sciendutn quod 'contraria relativa' vocantur hic illa quae non possunt simul eidem competere per praedicationem, sed cuicumque competit unum, eidem potest successive competere alud. E t isto modo 'pater e t 'filius' non surit contraria, quia idem potest simul esse pater et filius, quamvis non respectu eiusdem. Sic etiam nihil contrariatur triplo, quia cuicumque competit triplum, eidem vel potest simul aha relatio competere vel numquam. Secunda proprietas relativorum est quod suscipiunt magis et minus, 15quamvis non omnia, nam aliqua sumpta cum istis adverbiis 'magis' et 'minus' possunt de aliquo praedicari successive, sicut aliquid est primo magis simile alicui et postea minus simile vel e converso. Sed hoc non est possibile de triplo nec de duplo nec de aequali, et sic de multis aliis Tertia proprietas est quod omnia relativa dicuntur ad converten20tiam, hoc est cuicumque relativo potest addi casus obliquus sui corre107 expressel et determinate add. CI 1 0 9 adiungi] addi A, addi vel adiungi A' , coniungi I, expresse adj. CAP. 53. - 2 Viso] nunc add. C I e s t ] consequenter add. C 5 omnibus] relativis adj. I, ut patebit add. C I Q u o d ] autem add. BD 1 patet] manifeste add. C I 7 Sciendum] timen add. CI, est add. D 8 praedic.] directam add. CI 9 unum] correlativorum adj. C, relativorum add. I al i ud] alteram C, reliquum AA' D E 1 0 filiusl quae sunt expresse relativa add. C I 1 1 filius] et eodem tempore adj. C 1 2 eidem] successive add. C I , vel om. AA' E , simul] aliqua add. A 1 3 numquam] potest sibi aliqua rehtio competere. Et hace est prima proprietas relativorum uno modo dicto(!) add. C I 1 5 omnia] relativa add. C I 1 6 praedicari] verifican i K 1 7 simile'] vel dissimile add. C I et postea minas om. C si m i l e' om. CI 1 8 nec'l vel A' D ,, de' om. Al l 3V inaequali 4 , aadj. e qCI, u nec a l de i ] similinval dissimili e c add. (ultra)I ( v al i ias] tel (non I) potest patere expresse EtI hace est relativorwn add. C I 1 9 proprietas] relativorum adj. I ) secunda proprietas d e
CAP. 53. - A rist a . , Praedicamenta, cap. 7 (6b 15 - 7b 14).
176
P
A
R
S
I CA P . 5 3
lativi, nisi contingat quod nomina nobis deficiant, et tunc licitum est fi nalterius; et obliquus illius potest convenienter addi recto alterius. Sicut gsi iste sit domin etet . quod sit simili similis. Similiter si 'ala' sit relativum, ita quod non sit 25 ro p o rquod t e aliquid sit ala nisi sit alicuius ala, tunc licitum est fingere possibile tnomen sibi correspondens ad quod dicatur secundum convertentiam, e nut q dicatur u oquod est ala alati, et e converso quod alamm est ala alatum Et sic de omnibus aliis od m s Sciendum i est tamen quod aliquando idem nomen ponitur in recto 30 etet in obliquo. Et ista vocantur relativa sirnilium nominum sive relationes naequiparantiae s e 8, sicut 'orrme simile est simili simile' et 'omne aequale ,est r aequali v iaequale' et sic de multis, ubi idem nomen ponitur in recto et ed obliquo. o in Quandoque autem aliud nomen ponitur in recto et in oblitm i quo, sicut si sit pater, est filii pater, et non oportet quod sit patris pata-, 3 tn a servus, est domini servus, et non oportet quod sit servi servus. et si est 5 uEt s ista ; vocantur relativa dissimilium nominum sive relativa disquipanrantiae. e Hoc tamen generale est quod semper licittmi est addere obliquum ctrecto illius relativi, secundum D a m a s c e n u m in Logica sua, cap. 298. rs Quarta proprietas relativorum est quod relativa sunt simul natura. 40 eQuae i est sic intelligenda quod esse exsistere non potest verifican i de uno cnisi s verificetur de reliquo, si propositio formetur. Sicut si haec sit vera ti'duplum est', haec erit vera 'dimidium ese; et si haec sit vera 'pater est', erit vera 'filius est' et e converso. ohaec t is Et ieodem modo intelligendum est guando dicitur quod 'relativa 45 lperempta m i se perimune, hoc est si negativa sit vera in qua esse negatur l i o ra ra I, omni a nomina C t u n c ] nobis add. A ' 2 2 nomen] nomina C, qui a n o ismina s21untnomi , a d na] pl ac i tum u t prius est expresswn adj . C I a d d i ] casus a d j . A ' t i obl i quus ] rec tos C uo 23 et... alterius om. (hom.) C V ' 2 4 ¡ate om. A C I s i t a l i patri c u si u s add. a Cd1 d I fi l ms 2 4 .- 2 5 o pC o rte t quod orn. B D 2 5 s i tt] es t B D , al i c ui add. B C s,alicuitu p s k i ] 27 q u o d ] al a add. K 2 8 dic atur] dicam A C I V h i u s , pfio 4 Hergoq(ala u add. o d I )l al ] ati ala, a eol add.a C I 3 2 est] alicui add. I 3 3 multis] allis add. A C I p o n i t u r ] ala, o p o r t e t a d d . add. oad rC signifiIcandum q u o C I , e t dadd. D 3 4 al i ud] et aliud add. D V , , 4 e talicuius ] E CuI ittdnon._ pater a d j . s est] i a add. co E n v e r as od ] d t35 A . , o mproprietas . I , rel ati , v orum tertia CI , orn. A K 4 2 ni s i ] expresse add. C I 4 3 eri t] est C11/ q u i a B s r igadd. t t ]. e¡m4smanifeste v e manifeste add. CI c onv ers o] et sic de multis aliis add. CI e a ' q]C 4u 4 eri i t] est t A ' BuC i v era] r a l i c u i u s rel ati v a] se ponunt add. C , posita se p o n u n t e t add. I 4 6 es t] i ntel l i gendum sic adj. C I s:45 a d d . e s t tC3 2De differentia inter 'relativum aequiparantiae' et 'relativum disquiparantiae' 9 e agit c Gualterus u n d u csfusius Burlaeus, De relativis (ed. cit., pp. 159-71). 3 Nihil tale m , . . legitur ibi; implicite soltun habetur cap. 50 (PG 94, 630); versio Roberti Grossao2 9 ]testa, cap. 34 (ed. cit., p. 33s.). nE vt h a ec e
DE PRAEDICAMENTIS
1
7
7
ab uno illorum, alia negativa erit vera in qua negatur esse a reliquo. Sicut si haec sit vera 'pater non est', haec erit vera 'ftlius non est', et e converso. 50 E t est sciendum quod istae regulae non sunt generales, secundutn P h i l o s o p h u m i n Praedicamentis 4 , n quod tione a m istapproprietas r o b non a t convenit orrmibus relativis, sicut probat i scientia de b i etd scibili e etmsensu et sensibili. Et quamvis non probet de aliis, e de aliis nec x exemplificet, tamen in multis aliis capit instantiam sicut in 55illis. Nam sunt correlativa, et tamen non i n 'calefactivum' t e n et 'calefactibile' sequitur 'calefactivum est, igitur calefactibile est', nec e converso. Similiter non sequimr 'dealbabile non est, ergo dealbativum non ese. E t ita in multis capit instantiam.
[CAP. 54. DE RELATIVIS: QUOMODO DICENDUM EST SECUNDUMTENENTES CONTRAPJAMOPINIONEM, SCELICET QUOD EST QUAEDAMRESDISTINCTA A REABSOLUTA]
Hactenus dictum est de relativis secundum opinionem quae mihi 5videtur A r i s t o te l i s esse nunc dicendum est de relativis secundum opinionem contrariam praecedenti 1. Unde ponit illa opinio quod quaelibet relatio est res distincta realiter asuo fundamento, ita quod ponit quod similitud° qua Sortes albus est similis Platoni albo est quaedam res realiter et totaliter distincta a Sorte io et ab albedine quae fundat istam similitudinem. Et consimiliter est de paternitate et flatione et omnibus aliis quae ponuntur in genere relationis. Unde quamvis istud vocabulum 'fundamentum relationis' non sit verbum philosophicum, secundum philosophiam A r i s t o t e l i s, ta47-49 uno.., converso] rel i ga° i l l oram , s i c ut patet expresse, u t s i haec l i t v era 'pacer non est', haec cric similiter vera 'fi lias non est' et e converso; et si hace sit vera ‘servas non est', hace cric similiter vera 'dominas non est' e t si haer sic vera 'causa non est' (similiter C) hace erit (est C) vera 'causaturn non est', et sic de aliis CI
4 8
51-52 intentione] sua add. CI etiam sequitur add. CI 5 8
cric] est B E
5 1
narn] q u i A C I i b i d e m ] i bi B, manifeste C I , om. V '
5 4 c apit] expressam add. C I 5 5 Mi s ] apparet add. CI 5 6 nec ] multis] v el (cc 1) quasi i n infi nitis aliis add. C I i ns tawz i am] u t patet di l i -
genter irtspicienti add. CI CAP. 54. - 5 esse om. B C add. C I
1 0
7
i l l a] alla D ,1 est] quaedam add. A l D E
c omi m.] s i mi l i ter E
4Aristot., Praedicamenta, cap. 7 (7b 22 - 8a 12). CAP. 54. - ' Cf . auctores citati supra, cap. 49, nota 3.
OCKHAM,SUMMALOGICAE
1
2
8
poni t] expresse
178
PAP.5 1 CA P . 5 4
men dicunt quod quaelibet relatio habet fundamentum et terminum, a quorum utroque realiter distinguitur. 1 5 Et quod relatio sit alia res, probatur multipliciter. Primo, quia distincturn praedicamenmm res distinctas si c a t ; relatio autem est distinctum praedicamentum; ergo etc. Item, albedo potest manere sine similitudine; igitur albedo non est similitud°. 2 0 Item, si relatio esset eadem cum suo fundamento, sicut fundamenta sunt in diversis praedicamentis, scilicet substantia, qiulitas e t quantitas, ita relationes aliquae essent in praedicamento substantiae, aliquae in praedicamento qiiilitatis relatio 2 5 , a l inon q uesset a edistinctum praedicamentum. per idem fundamenturn Sortes albus est similis Platoni albo i Item, n et p dissimilis r a e Ciceroni d i c nigro; si igitur relatio esset eadem cum suo fundaa m similitud° mento, e n t o et dissimilitudo essent eadem res, et per consequens non essent q u a distinctae n t relationes. i tItem, a si relata° t i esset s eadem cum suo fundamento, et ad fundamentum 30 ; monis, sicut ad albedinem est motas, igitur ad relationem esset moest e quod est contra P h i l o s o p h u m, y Physicorum 2 tus; .t Item, unitas universi consistit in ordine partium; si ergo relatio non est i alia res, ille t ordo non erit alla res; et ita universum non esset unum. a Itern, divisis partibus componentibus aliquod totum, manent partes 35 et non manet unjo, igitur unio est aliud a partibus. Item, in natura assumpta a Verbo non est aliquod absolutum quin consimile sit in natura mea; cum igitur illa sit unita et non mea, aliquid habet illa natura quod non habet mea; sed illud non potest esse absolutum, igitur est aliquid respectivurn, quod est intentum. 4 0 Propter istas rationes et alias multas, quas propter brevitatem °mino, 14-15 a... di s ti ngui tur] q u o ru m utrumque (a quorum utroque I) di ffert ab alio C I
1 8
etc .]
relatio significar res distinctas C 1 9 manere] perfecte add. C I 2 1 Itera] M i a rati o est ista C I eadem] res add. A ' D 2 2 - 2 3 qualitas et quantitas] qualitate, quantitate A C I V 4 23 essent] eti am add. I a l i q u a e l l essent etiam autem(!) I 2 5 praedic.] per se add. CI 2 6 Itero] , e t s i c d e a l i i s a d d . alla rati o CI , est ista add, I :i fundara.] praedicamentum D 2 7 Ci c eroni ] Socrati A l l 3DE c a d e ra ] C I res add. D 2 8 eadem] eaedem C 2 9 relationes] p e r se add. C 3 0 Itero] alia rati o est ista et di ffi c i l i or C I f u n d a m e n t u m l relationis, p u t a ad albedinem add. D 3 1 m o t t o '] u t patet p e r Philos. add. C I e s t m o t u s , est o maliall . esset A 34 aliqua C a l i a 9 aliqua B C 3 5 Ite ro ] s ua rati o s equi tur add. C I d i v i s i s ] diverso 1 AA B 3 3 1 om. A ' 4 0 aliquid] aliquod A A IB E , qui d I 4 1 brev i t.] a d praesens add. C I u n i t a s 13 ] CE t o2Aristot., t i Physica, u V, c. 2, t. 10 (225b 11). , s d a d d e . I C I ! 3
DE PPAEDICAMENTIS
1
7
9
tenetur a m u l t i s quod relatio est res extra animam, distincta realiter ab onmi re absoluta. Distinguunt tamen de relationibus quia quaedam sunt rehtiones 45reales et quaedam sunt relationes rationis, cuiusmodi sunt relationes Dei ad creaturam, et aliae quae sine omni operatione intellectus esse non possmt. Istis autem relationibus attribuuntur praedictae proprietates. Nam aliquae relationes sunt contrariae, sicut virtus et vitium, aliquae autem sonon sunt contrariae, sicut triplo nihil contrariatur. Item, relativa suscipiunt magis et minus, non Lamen omnia d i c,t usmi cesta. u t Item, ornnia relativa dicuntur ad convertentiam. Verumtamen aliguando uni relationi reali correspondet relatio realis in alio, sicut simi5 5 autem relationi reali in uno non correspondet relatio realis in dio sed l relatio rationis tantum, sicut relationi reali qua creatura dependet a Deo i non correspondet relatio realis in Deo sed rationis tantum. t relationes ponunmr simul natura, ita quod si una relatio u0sit, oportet quod alia relatio sit. Et haec proprietas intelligitur guando 6 d utraque relatio est realis; si autem una sit realis et ali rationis, non i oponer, sicut ponitur de scientia et scibili et de sensu et sensibili. n i S [ C A P . 5 5 . D E P RA E DI CA M E NTO QU A L I TA TI S ] o r Quartum praedicamentum ponimr praedicamentum qualitatis 1. Et t sicut de prioribus ita de isto primo procedendum est secundum opinioi s 44-62 Distinguunt... sensibili C et I non ton exscribunt quam potius exponunt hunc textum, admmendo c ei dicta in cap. praecedenti. 4 4 quia] quod A D E rel ac i ones om. A ' D E 4 5 rel ati ones ' Qm. B E o 46 operatione] opere A scil otmaes quatuor proprietates quae i n praecedenti capitulo nomi nantur add. C I (lecciones C et I pro r 1tes] D lin.V49-62 non notabimus) 5 0 t ri p l o n i h i l ] t ri p l u m n u fl i A V ' 5 4 i n alio mg. B , oin. A A ' E 4 8 r 458 i n De o ] ad creaturam add. D , om. B s e d ] relatio add. D 5 9 relaciones pon.] relativ a di c untur r e l a t i o n e K, i esse b u asid. s ]A 6 1 una] relatio odi. D 6 2 sensibili] Hic debet poni i l l ud cap. [sra. cap. 51] quod v positurn i est i netabula l add. mg. K s i c C .de 55. t - 3 de pri or.] praedicamentis, videl. de substancia, quantitate (et I) relacione et (s imiliter I) e l a t p rde ista dicendura est. E t u t superius de aliis praedicamentis C I i t a ] similiter A V i o n i b 4 o u s aSupra, t cap. 53, lin. 14-18. n ri o n d io Cs . 55. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 8 (8b 25 - h a 38). e c t aC
180
P
A
R
S
1 CA P . 5 5
nem quae mihi videtur consona principiis A r i s t o t e l i s, sive sit vera sive falsa. Secundo de eodem dicendum est secundum opinionem 5 contrariam. Videtur autem mihi quod secundum principia A r i s t o t e l i s debet poni quod praedicamentum qualitatis est quidam conceptus vel signum continens sub se omnia illa per quae respondetur convenienter ad quaestionem factam per 'quale' de substantia, quod non exprimit partem substantialem substantiae. Utrum autem magis proprie concreta vel abstracta debeant poni in praedicamento qualitatis, non est ad praesens discutiendum. Sunt autem quaedam in genere qunlitatis quae important res distinctas a substantia, ita quod lila res non est substantia, sicut sunt 'albedo e t 15 'nigredo', 'color', 'scientia', 'lux' et huiusmodi. Quaedam autem sunt quae alias res a praedictis qunlitatibus et substantia non important 2 ,cuiusmodi sunt 'figura', 'curvitas', 'rectitudo', 'densitas', 'raritas' e t huiusmodi. Ad sciendum autem guando qunlitas debet poni ala res a substantia 20 et guando non, hac arte convenit uti: quia guando aliqua praedicabilia possunt successive verifican i de eodem — quae non possunt simul de eodem verifican i—propter solum motum localem, non oportet quod illa praedicabilia res distinctas significent. Sed talia praedicabilia 'curvurn', 'recturn' propter solum motum localem possunt de eodem verificari 25 successive: nam guando aliquid est rectum, si postea sine alia re adveniente partes ipsius per motum localem approximentur, ita quod minas distent quam prius, dicitur curvunr, et propter hoc curvitas et rectitud° non importara alias res a rebus rectis et curvis. Et consirniliter est de figura: quia per solum motum localem aliquarum partium potest aliquid 30 fieri diversae figurae. Et ita est de raro et denso e t consimilibus. Sed non sic est de albedine et nigredine, de calore et frigore et huiusmodi; non enim per hoc s o l = quod aliquid vel partes alicuius moventur 4-5 quae... opi ni onem] Aris totelis , pos tea s ec tmdum opi ni onem A ' , oni. D
6
c ontrari am]
praecedenti add. C I 1 0 quaestionem] i nterrogati onem K 1 1 subst.] essentialem A ' 1 5 et A IDV A A4 1 1 28 pri us ] i l l ud add. A B E K 3 0 qui a] q u o d A A 0E 7 1 r V E 3 3 m o v . ] e 2 Cf. Olivi, Quaestiones in I I Sera., q . 28: "Volunt etiam isti quod figura 4 m o v e t u r s 2 E nihil addat ad talem positionem o mn iu m partium i n quibus figura consistit" ] 2 d i -(ed. cit., I V , 488). 2 s t 3 i n q c t u a
DE PRAEDICAMENT1S
1
8
1
localiter fi t aliquid calidurn vel frigidum, et ideo omnia talia important 33res distinctas a substantia. Hoc viso sciendurn est quod A r i s t o t e l e s ponit quatuor modos vel quatuor species qualitatis 8. Primus modus est habims et dispositio. E t vocatur habims omnis qualitas de difficili mobilis, sive sit spiritualis sive corporalis. Dispositio autem vocatur onmis qualitas de fa 0cili - mobilis, sive sit corporalis sive spiritualis. Et secundum hoc qualitas eiusdem speciei in uno est habims et in alio est dispositio. Et est sciendum quod sub isto modo non tantum comprehenditur illud quod importat aliam rem a substantia sed etiam illud quod guandoque non importat aliam rem. Unde omne illud sub hoc modo continetur 45quod, faciliter vel difficiliter, propter mutationem rei removetur a subiecto. Et ut breviter dicam, onmis qualitas sub hoc modo continetur, et ideo dicitur 'species qualitatis': non quia aliqua sit qualitas quae nec sit habitus nec dispositio, sed quia aliqua qualitas non est habitus et aliqua qualitas non est dispositio; vel dicitur 'species', quia aliquid specialius soconnotat quam hoc nomen 'qualitas'. Aliud genus qualitatis ponitur potentia naturalis vel impotentia. Unde omnis res qua potest angula faciliter agere vel resistere actioni in hoc genere ponitur. Tertia species ponitur passio et passibilis qualitas. Onmis enim qua55litas sensibilis ponitur in tertia specie qualitatis. Quartum autem genus qualitatis ponitur forma et circa aliquid constans figura, et similiter rectum et curvum et huiusmodi. Et sciendum quod 'forma' potest vocari illa qualitas propter quam aliquid dicitur pulcmm vel turpe; et ista nomina non important alias sores a praedictis qualitatibus et substantia. Unde notandum est quod cundum intentionem P h i l o s o p h i idem est in diversis speciebus qualitatis, sicut patet, quia ponit quod calor et frigiditas sunt in prima specie qualitatis, et similiter sunt in tertia 4 E x quo patet quod non est intentionis suae ponere quod istae a se mutuo universaliter removentur, 36 v is o] v i dendum est de modis qualitatis. Ci rc a quod add. D om. B C I
4 4
re m i a substantia add. A ' m o d o ] v ol nomine add. C
3 7 4 7
quatuor orn. C I
4 0
sit
qui a] quod B C n e c ]
non A l C I 4 8 nec ] v e ! C di s pos i ti o] v ol dispositione add. K 5 1 v e!] et A V 4 5 A2E , orn.a I l 5i 4q species] u i d qualitatis ] aliquod add. C 54-55 qual i tas ] species I , spiritualis add. A 56 qualitatis orn. A W 4 C5I i 8s t a e ] qualitates add. B om. s c i e n d . ] e s Aristot., t Praedicamenta, cap. a 9a d 30-31). d 36; . A A ' B E
63 terti a] specie qualitatás add. K 6 4 p o n e =
8 (8b 25 - 10a 24).
4Aristot., loco cit. (8b
182
P
A
R
S
I CA P . 5 6
sed quod de se mutuo, saltem particulariter, praedicantur. Et sicut ponit de speciebus ita ponit etiam de praedicamentis quod de se mutuo particulariter praedicantur. Qualitati autem P h i l o s o p h u s multas attribuit proprietates 6 Et ponitur prima proprietas quod qualitas suscipit contraria. Una enim . qilalitas alteri contrariatur, et similiter nomina concreta, importantia Alas 70 qualitates in obliquo, contrariantur. Non tamen omni qualitati contra-
riatur qiinlitas, nam aliqua est qualitas quae non habet contrarium, sicut lux non habet contrarium. Secunda. proprietas est quod qualitas suscipit magis et minus, quia concretum de aliquo praedicatur quandoque cura hoc adverbio 'magis' 75 et quandoque cum hoc adverbio 'minus'. Quandoque enim haec est vera 'a est magis album quam b' et quandoque ista 'a est minus album quam Y. Sed ista proprietas non inest orrmibus qualitatibus: non enim aliquid dicitur magis triangulus quam aliud, nec unum magis quadratum quam aliud. 8 0 Tertia proprietas qualitatis est quod secundum qualitatem aliquid dicimr simile vel dissimile. Duo enim alba sunt similia et similiter duo nigra, sed album et nigrum sunt dissimilia. Et de qualitate secundan). opinionem A r i s t o t e l i s ista sufficiant, quia in Praedicamentis8 diffuse tractavi de qualitate seamdum opi- 55 nionem A r i s t o t e l i s . Quidquid enim super philosophiam scribo non tamquam meum sed tamquam Aristotelis, ut mihi videtur, dico.
[CAP. 56. DE PRAEDICAMENTO QUALITATIS SECUNDUM ALIAM OPINIONEM]
A l i i l autem ponunt quod quaelibet qualitas est res distincta realiter a substantia et quantitate et rebus respectivis. Et assignant qua65 quod om. Al ! sal ter n cm. AIBI 6 5 - 6 7 Et... praedicantur om. (hom.) ABV' , de re add. K 75 hoc om. B C 7 6 et om. A l E titatibus A 8 1 qualitatis 0m. C I
7 7 ista] haec A , est vera add. V ', om. B 7 8 qualit.] guau8 5 quia] quod B, om. A V ' 8 6 - 8 7 d i c o om. K
Cu'. 56. - 3 autem om. C I
Aristot., ibidem (10b 12 - l l a 19). 6 Guillelmus de Ockham, Expositio libri Praedicamentorum Aristot., cap. 14 (ed. cit.). CAP. 56. - 1 Cf. Gualterus Burlaeus, In Praedicamenta Aristot., cap. De qualitate (In Artem Veterem, ed. cit., ff. 39ra-43vb); Ps. - Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 44 (cod. cit., tE 66v-71r).
DEPRAEDICAMENTIS
1
8
3
s tuor species qualitatis, quarurn contenta realiter inter se distinguuntur. Unde ponunt quod habitus et dispositio constituunt primam speciem cp2litatis, quae distinguuntur, quia habitus est de difficili mobilis sitio mobilis est. , d yero i s pde o facili Secundam speciem ponunt esse potentiam naturalem vel impotenro tiam, quae distinguuntur ab habitu et dispositione. Tertiam speciem porrunt passionem et passibilem qualitatem, omnem scilicet qnnlitatem sensibilem. Quartam speciem ponunt forrnatn et figuram, quam ponunt distingui realiter a substantia et qualitatibus aliarum specierum. Unde etiam di15cunt quod guando aliquod corpus recmm curvatur vere unam rem absolutam amittit et aliam rem absolutam novam adquirit. Proprietates autem easdem quas ponit A r i s t o te l e s ipsi attribuunt qunlitati.
[CAP. 57. DE PRAEDICAMENTO ACTIONIS]
De sex praedicamentis A ri s t o te l e s se breviter expedit 1, de quibus tamen ad iuniomm utilitatem est latius disserendum. Unde quintan' praedicamentum ponitur actio, quod tamen P h 5 l o s op hu s, guando praedicamenta enumerat vel etiam tractat de illo praedicamento, non per nomen sed per hoc verbum 'facere' nominavit. Et consimiliter per verbum, non per nomen, D a mas cenus i n Logica2 sua nominat hoc praedicamentum. Unde mihi videtur quod opinio A ri s t o te l i s erat quod prae io A - l u d non est nisi quaedam ordinatio verborum importantium quod aliquid facit vel agit aliquid, ita quod unum verburn de alio verbo, sumpto cum hoc pronomine 'qui', praedicatur, sic dicendo 'qui calefacit, agit vel facit'; 'qui movet facit vel agit', et sic de consimilibus. 5 c ontenta] quael i bet A , c onc reta add. m g . I I real i ter om. C I 14 qual i t.] a qualibet D
1 5
corpus om. A ' D
1 6
1 0
d i s t I d i ffe ru n t B
re m om. C I
C . 57. - 3 i uni orum] m i n o ru m A I , quod con. V 4 enumeravit A ' D t ra c t a t ] tractavit A V m o l r lV e "um 1d 2] s umpto] K 4 0 a i iadd. buoi ]1s, umptum s umptum A J I 1 3 v el fac i t om. C I a c l t ai ot ni i u s s a lo i mu d. CAP. 57. I- A risto t., Praedicamenta, cap. 9 (11b 1-7); Liber sex principiorum, C B o i n . cap. 25r (ed.d L. Minio-Palue11°, Aristoteles Latinus I, 6-7, Bruges-Paris 1966, 38-41). e n u m . ] ] 2 Damascenus, Dialectica, cap. 52 (PG 94, 639); versio Roberti Grossatesta, cap. 36 c o o r d i n a n o (ed. cit., pp. 38s.). A ' 1 1 v e r
184
PARS I CA P . 5 7
Et isto modo potest salvan i ibi esse genus generalissimum. Et si praecise essent in usu tala verba et participia eis correspondentia et nomina supponentia pro illis eisdem pro quibus supponunt verborum participia, de isto praedicamento, sicut de multis aliis, paucae forent difficultates. Tunc enim oporteret, si 'actio' esset nomen, quod supponeret pro eodem pro quo supponit 'agens', et esset planum quod actio esset res absoluta sicut agens, et quod sicut agens est substantia ita actio esset substantia. Tamen illa substantia contingenter esset actio sicut contingenter est agens, et ita verbum esset in uno praedicamento et nomen in alio, sicut agens est in praedicamento relationis, seamclum opinionem A r i s t o t e l i s, sicut probatum est p r i u s 3, quia 'agens' potest semper convenienter redpere obliquum adiunctum sibi, et tamen 'agere' non est in illo praedicamento. Et tunc praedicamentum non importaret aliquam rem quae non esset de praedicamento qualitatis vel substantiae, sed importaret tam rem de praedicamento substantiae quam rem de praedicamento qualitads. Unde sic dicendo 'ignis calefacit lignum', hoc verbum importat calorem, quamvis non nominaliter sed verbaliter; propter quod non oportet quod praedicetur de calore, sicut 'album' importat albedinem, non tamen praedicatur de albedine. Pro ista opinione, sive sit vera sive falsa, possunt adduci aliquae persuasiones. Quod enim guando sic dicitur 'ignis agit vel calefacit' non importemr aliqua res quae non sit substantia vel qualitas potest persuaden. Primo, quia si aliqua ala res importetur, quaero: ubi est illa res ? Aut est per se subsistens aut est alteri inhaerens. Si sit per se subsistens, igitur est substantia, et tunc habetur intentum. Si sit alteri inhaerens, aut inhaeret igni calefacienti aut ligno calefacto. Si detur primum, igitur orrme agens et omne movens vere reciperet novam rem i n se quandocumque ageret vel moveret. Et ita corpus caeleste et intelligentia continue reciperent novas res i n agendo. Similiter, tunc Deus i n agendo et producendo reciperet novam rem in se. Et s i d i c a s quod non est simile de Deo et aliis creaturis, c o n15 v erba] sicut add. C I agens Qm. ( I I " ) A ' B C
2 0
1 8
oporteretl q u o d adj . C I
1 9
substantiall n o n add. A , es add. C
q u o d i si esset add. K 2 6
2 0
et...
p ra e d i c l istud add. A '
28 re m i ] aliquam add. C I K ' r e m l om. A ' C I V 4 3 Philosophi 0 vK e 3 r 7 b al iua om. m Al A ' C I r e s ] quae n o n sic substantia v e l qualitas add. I 34 istal f a c i t 38 subsistensi exsistens A l B C D I K V a d d . 4orn. 3 9 cm. C I 4 2 i tal t'Irl e A V ' 4 2 - 4 3 i ntel l i gl intelligentiae A ' C C I 8 4 - 03 igni C , s u b s i s t e n s l c a l e f a c i C X 5 i S t e t t t S 3Supra, cap. 52, liti. 77-97. a d d . A l D I K I K , q u o
15
20
25
30
35
40
45
DE PRAEDICAMENTIS
1
8
5
t r a: si Deus nihil recipiendo vere et realiter agit, igitur simpliciter est ibi actio sine tali re alia, igitur frustra ponitur in alio agente, curn possit vere et realiter esse agens sine tali alia re. Si autem illa res recipiatur i n calefacto, igimr non denominaret soagens, nec illa re diceretur ignis agens. Similiter, tunc semper calefacturn reciperet in se plures res, scilicet calorem et illam rem quae ponitur esse actio et aliara quae ponitur passio; quod videtur absurdum, quia ponitur pluralitas sine necessitate et sine ratione. 55 I t e m , potest argui sic: illa res aut est causata aut non est causata. Si non est causata, igitur est Deus. Si est causata, quaero: a quo ? Normisi ab agente, igitur agens producit illam rem. Quo dato quaero de illa productione illius rei sicut prius. Et erit processus in infmitum, vel stabitur quod una res producitur sine productione alia. Et eadem ratione 60 fuit standum in primo, quod calor producitur in ligno sine alia re nova in calefaciente. Item, theologice potest argui sic: omnem rem quam producit Deus mediante causa secunda potest per se immediate producere; igitur illam rem quae ponitur esse actio guando ignis agit potest Deus producere 65immediate, sine hoc quod ignis agat. Quo facto quaero: aut ignis agit aut non. Si sic, igitur agit, et tamen solus Deus agit. Si non agit, contra: ibi est actio formaliter exsistens in igne, igitur ignis vere denominatur ab illa actione. Igitur vere agit; et ita agit et non agit, quod est impossibile. 70 P r o p t e r istas rationes et alias multas posset aliquis tenere quod actio non est aliqua res distincta ab agente et passo et producto'. Et haec opinio, sive sit vera sive falsa, est opinio A r i s t o t e l i s, u t mihi videtur. Et ideo ponit quod hoc nomen 'actio' supponit pro ipso agente, ut haec sit vera 'actio est agens' et consimiliter gagere est agens'. 75ponit quod taus propositio resolvenda est in aliam propositionem in 47 al i o] al i quo K , om. A V a g Ae , res n t CeK ,] om• A ' 5 1 c al efac tum] c alefac tiv um E , calefaciem K 5 3 necess.] 50 re] 4racione t I, autilitate l i sive o necessitate C 5 5 - 5 6 causata (ter)] creata (ter) A l C I 5 5 est" om. A A utilitate 1 i l l arm ] alei am ys' ' i l l a om. 5 8 - 5 9 s tabi tur] i n hoc add. A , i n p ri m o scil. add. Comp. 57 l i a 0E a 60 novaa om. A dV d 4 contra6.pos4i tum D a g i t i . . e , s soest Al sac ontra se ] hypothesim ' quod add. B a g i t o om . n 4 n 1 oA JmB .c c ' C om. om. D B C D E 7 5 parti t] pos uit A D 1 V ' 1 tC 6 a 9 n8 t u m e t 6 ct a a l e iC 5 e fg Cf.t ai Olivi, 4 a tc Quaesti 't l ones in I I Sent., g. 25 (ed. cit., IV, 439-46). tii ag o t m ] ea n n c]i u a lo e q d se f] c r t v ea a g t i v o
186
P
A
R
S
I CAP . 5 7
qua ponitur verbi= sine nomine tali, ut ista 'actio agentis est' aequivaleat isti 'agens agit', et ista 'calefactio est actio' aequivaleat isti 'quod calefacit, agit', et sic de consimilibus. Hoc ostenso sciendum est quod secundmn opinionem A r i s t ot elis s 'agere' sicut et 'facere' multipliciter accipitur. Quandoque enim 80 idem est quod aliquid producere vel causare vel destruere; quandoque idem est quod aliquid in aliquo facere vel destruere; quando que accipitur communiter et large, secundum quod est commune ad praedicta duo et ad movere, et sic potest poni praedicamentum. Convenit autem isti praedicamento contrarietas, nam fHgefacere Ct 85 calefacere contraria sunt. Quae verba ideo dicuntur contraria quia importa= contrarias qualitates et non possunt eidem simul competere, saltem respectu eiusdem. Suscipit etiarn hoc praedicamentum magis et minus, hoc est istis verbis convenienter adduntur ista adverbia 'magis' et 'minus', quarnvis 90 forte non omnibus. linde convenienter dicitur 'hoc calefacit magis quam illud', et 'illud minus calefacit quam istud', et 'unus gaudet plus et alius minus'. Haec dicta sunt secundum opinionem quae mihi videtur consona doctrinae A r i s t o t e l i s. A l i i autem ponunt quod actio est quaedam res distincta ab agente, 95 producto et passo et a ceteris rebus absolutis 6 in agente, ab a l i q u i,quieab t ael i qs uti b u sq ponitur u i desse a subiective m rb ues autem s p subiective e c t in upasso s 7 . Dicunt tamen quod aliquando actio est respectus realis agentis ad passum, aliquando autem est respectus rationis, sicut actio Dei non est100 nisi quidam respectus rationis. Et proprietates praedictas, scilicet habere contrarimn et suscipere magis et minus dicunt tali respectui convenire. 76 est orn. C I 8 0 enim] agere add. C I 8 1 quandoque] autem add. A V I 8 2 quandoque] tamen add. AC V ett BC 9 3 - 9 4 Hace— Arist. orn. AV' 9 4 doctrinae] clictis Al 9 6 producto] 4 ons. 8 (hom.) 3 producente realis add. C 9 9 tamen] aliqui B, etiam C I 1 0 0 autem om. C I c o m mI ruespectus] n i t e r ] p r 5 Cf. o Aristot., p r De gener. et cornipt., I , c. 7, tt. 46-55 (323b 1 - 324b 24). i Cf. e Petrus Aureoli, Scriptum in I Sent., d. 27, a. 1: "Secunda quoque propositio 8 a quod d actio d e t passio secundum suas rationes [ed.: relationes1 formales sunt est . vere res exua intellectum exsistentes, diferentes quidem inter se et ab agente et C passo" (ed. Romae 1596, p. 600b). 7 Cf. Scotus, De anima, q. 7, n. 3: "Respon8 de°. Duo dico: primo, quod actio, secundum quod est praedicamentum, est in 9 e t agente subiective; secundo, quod aliquo modo actio et passio sunt in patiente" i(ed. Wadding, a II, 501). m ] a u t e
DE PRAEDICAMENTIS
1
8
7
[CAP. 58. DE PRAEDICAMENTO PASSIONIS]
Sextum praedicamentum ponitur praedicamentum passionis, quod A r i s t o t e l e s nominat ubique per verburn, sicut patet in Praedicamentís, cap. 1, et cap. De j'acere et pati 1. Et secum concordare videtur 5 D a m a s c e n u s i n Logica sua 2 , mentum u b i per s i verbum. m i l i t e r n o Et m t sicuti estndeapraecedenti praedicamento quod in eo, secundum h opinionem o A rci s t o t e l i s reponuntur verba, ita i n hoc praedicap mento r verba a esignificantia d i aliquid c pati reponuntur. Unde omnia quae a ro dicta sunt de facere proportionaliter dicenda sunt de pati. E t ideo sectmdum viam suam pati et passio est illa substantia quae patitur, sicut videtur dicere D a m a s c e n u s. Unde dicit 8: « Facere autem et pati substantia quaedam est taliter operans ve! patiens ». Vel semper propositio in qua ponitur hoc verbum infmitivi modi 15loco norninis vel hoc nomen 'passio' resolvenda est in propositionem qua ponitur verbum sine nomine tali et tali infinitivo modo, u t ista 'calefieri est pan' aequivaleat isti 'quod calefit patitur' et ista 'calefactio est passio' aequivaleat illi eidem. Sed sciendum est quod 'pati' multipliciter accipitur: scilicet pro reci20pere aliquid ab aliquo, e t sic subiectum patitur et materia recipiens formam patitur. Aliter accipitur magis generaliter, secundum quod est commune ad pati primo modo et moveri, quamvis nihil in se subiective recipiat, sicut guando aliquid movetur localiter. Tertio accipitur secundum quod est commune ad pari praedictis modis et ad causani vel pro25duci, et sic est praedicamentum. Breviter igitur, secundum viam A r i s t o t e l i s, m i h i videtur quod ipse posuit omnia verba activa mentalia in praedicamento cfacere' et onmia verba passiva mentalia in praedicamento 'pari', sive illa verba CAP. 58. - 3 nominatl nominavit AI ubi que om. C I 5 nominati determinat B, nominavit C 6 verbum] hoc verbum 'pati' K 8 verbal significantia aliquid acere add. A' , ista add. B 1 1 quati est passibilis vel quae add. A 1 2 Darnasc.1 in Logica sua add. A' C I a u t e m om. ADE 1 3 - 1 4 pateas. Vel om. C I 1 4 verburn] patena add. I 1 6 poniturl hoc add. IK 1 7 etl or CI 1 8 passic)] ac tio A ' C
2 1
ac c ipitur] pari add. K
2 2
et] ad add. C s ubi ec ti v el successive A ' , om. C I
23 Te rn o ] m o d o add. C E I K 2 4 v el l e t B C I V 4 , a d a d d . I V ' CAP. 58. - ' Aristot., Praedicamenta, cap. 4 et 9 (l b 25 2 a 10; l l b 1-7). 2 7 p Damascenus, o s u Dialectica, i t i cap. 36 et 52 (PG 94, 602 et 639); versio Roberti Grossap o n t testa, cap. 20 et i36 (ed. cit.,, pp. 19 et 38s.). 8 Damascenus, loco cit., cap. 52 A ' B D I 36 (ed. cit., p. 38). p(PG 94,o639 A); n versio a cit., cap. t C
188
P
A
R
S
I CA P . 5 9
significent substantias sive qunlitates, sive tam substantias quam qualitates. A l i i 4 autem dicunt quod passio est quidarn respectus exsistens subiective in passo, correspondan respectui actionis.
30
[CAP. 59. DE PRAEDICAMENTO ' QUANDO Septimum praedicamentum ponitur 'guando', quod est ordinario ' adverbiomm vel ] aliorum eis aequivalentium, quibus convenienter re-
spondetur ad quaestionem factam per hoc interrogativurn 'guando', secundum viam A r i s t o t e l i s 1. U n d e semper nominat illud praedicamentum per hoc interrogativum 'guando' et non aliter, nec habemus aliquod generale commune ad illa per quae respondetur ad talem quaestionem. Et ideo secundurn. viam A r i s t o t e l i s, u t miM videtur, hoc praedicamentum non importat aliquam rem distinctam a substantia et qunlitate, sed importat illas easdem res, quamvis non nominaliter sed adverbialiter tanturn 2 . Et pro ista opinione, sive sit vera sive falsa, potest argui. Nam si 'guando' sit taus res inhaerens rei temporali, CUM non plus debeat poni taus res respectu unius temporis quam respectu alterius, igitur respectu temporis futuri est taus res. Consequens falsum, quia si sit talis res in isto quod erit cras, sine qua non potest dici quod erit cras, sicut non potest aliquid esse album sine albedine, igitur respectu cuiuslibet instantis illius temporis in quo erit, erit aliqua taus res in isto. Et curn ifia instantia ponantur infinita, sequitur quod in isto erunt res infmitae. Similiter, istud fuit in infuntis temporibus et in infmitis instantibus igitur in eo sunt derelictae tales res infinitae. CAP. 59. - 5 l i nde] ipse atid. D 1] nominar] Arist. add. A l i l l u d i hoc BD 5 - 6 praedic.] guando add. A '
7
a d '] orrmi a add. C I
1 5
l i t ] aliqua add. D
1 8
eri tl ] cras add. C I K I e ri t l
em. B V 4 1 4 Cf. Gualterus de Chatton, I n I Sent. (Reportado), d . 30, g . 3 (cod. cit., 9 £ p 66v). o n a n t CAP. 59. - Aristo t., Praedicamenta, cap. 4 et 9 (2a 2; 111) 10); Liber sex prinu r dpiorum, cap. 4 (ed. cit., pp. 42-45). 2 Cf. Olivi, Quaestiones in I I Sent., g. 58: ] "Praedicamentum enim quod dicitur 'guando' nihil penitus videtur differre a temp r a e et aevo, cum 'guando' non sit aliud quam esse in tempore seu in quacumque pore d i propria duratione" (ed. cit., V, 446). c a n t u r B
5
10
15
20
DE P RM DICA M E NTIS
1
8
9
Et s i d i c a t u r quod illa instantia non fuerunt in actu, c o nt r a: aut aliquod instans unquam fuit in actu aut nullum. Si nullum, igitur nihil est instans; si aliquod, et non plus unum quam reliquurn, 25igitur infinita fuerunt in actu. Praeterea, de omni re contingit determinate dicere quod est vel non est; igitur in isto homine vel est determinate taus res - et accipio illam rem quae debet relinqui ex adiacentia crastinae diei - vel non est in isto homine. Si est in ipso, igitur haec est determinate vera 'iste homo erit 30cras'. Si non est in eo, igitur sua opposita est determinate vera; quae videntur esse contra A r i s t o t e l e m, q u i in futuris contingentibus negat veritatem determinatam 3. Et potest argui theologice sic. Quaero: aut in isto homine est taus res aut non est in eo. Si est in eo, et sequitur forrnaliter 'taus res respectu 35crastinae diei est in isto homine, igitur iste homo erit cras', sicut sequitur formaliter 'in isto subiecto primo est albedo, igitur hoc est album', et antecedens istud 'ista res est in isto homine' est sic verum quod non potest contingere etiam per divinam potentiam quin postea sit verum dicere 'haec res fuit', igitur semper necessario erit verum dicere 'iste 40homo fuit futurus in illa die', et per consequens Deus non potest facere quin erit in illa die. Si autem ista res non sit in isto homine, igitur haec erit necessaria postea 'ista res non fuit in isto homine', et sequitur formaliter 'ista res non fuit in isto homine, igitur iste non fuit futurus in illa die'. Et antecedens est necessarium, igitur consequens est neces45sarium. Et per consequens Deus non potest continuare vitam istius hominis usque ad diem crastinam. 22 instando] i nfi ni ta add. K 2 2 - 2 3 c ontra] quaero add. D quod con. A '
2 4
s i ] e t si A I , autem add. C
enuat et i nfi ni ta erunt, u t prius C
2 6
2 5
2 3
unquanal numquam A K ,
i gi tur] Uta add. V ' f u e r u n t ] ertmt instantia
v e]] quod add. A ' K 2 7 - 2 9 i gi tur... honfi ne] et accipio
diana re n i quae deber derel i nqui e x adiacentia crastinae di rá : v e l es t i n i s to honai ne v el n o n A ' 27 homine orn. C I ! determinate orn. D t a u s res ] res talis et add. v el non D 2 8 debet rel i nqui l cierelinquitur C, rel i nqui tur I, debet derelinqui A l V a • d i c i ] e t Lurte quaero a u t est i n isto honaine add. C I 2 8 - 2 9 v el... honaine cm. D 2 8 i s to] ipso M , i l l o y a 3 3 E t] Itera AVa , Quaero] ut pri us add. A l D 3 7 istud] i l l ud B D, i d est add. A l es ta] necessarium et add. Canip. 3 8 potest] non add. A
3 9
dicere] quod add. C I 11 fu i t] s i i C, i n fi l o add. Comp.
4
0
horno] n o n add. I ,
om. V a f u i t ] s i i C , es t I 4 0 - 4 1 et... di e orti. (hom.) C K , quod v i detur haereticum add. C a n , . 42-43 et... homi ne om. (hom.) A B V 4 C o4 m 4 — di3e] futura i n isto homi ne Comp. 4 4 - 4 5 esta necessarium orn. A C E V est C 3 -p4 .4 futurus i4 s t e ] 46 crastinam] crastinum CI , quod abs urdum est add. Comp. h o m o a d d . I 3Aristot., . Pmlerm., cap. 9 (18a 28 - 19b 4); cf. The Tractatus de praedestinatione o m et de praesci entiamDei. et de futuris contingentibus of William of Ockham (ed. Ph. Boehner, C a Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 2, SI Bonaventure, N.Y. 1945). p . i n o n ] u
190
P
A
R
S
I CAP. 59
herir, si 'guando' esset taus res sicut isti o p i n a n t e s contrarium imaginantur, tunc sicut calidum est calidum calore ita illud temporale esset tale per illam rem, et per consequens sicut est impossibile aliquid esse calidum sine calore ita impossibile esset aliquid esse tale sine tali re so inhaerente sibi. Sed consequens est falsum, nam haec est vera 'Antichristus erit ante diem iudicii', et tamen in Antichristo, cum sit rail, non est taus res. Si d i c a t u r ad onmia quod ex tempore futuro non derelinquitur taus res antequam fuerit in illo tempore, et ideo nec iste homo nec Anti- ss christus habet talem rem in se derelictum ex tempore futuro, c o n t r a: si sine tali re vere ista res erit cras et in tempore futuro, eadem ratione sine tali re vere fuit in tempore praeterito et vere est nunc igitur frustra ponuntur tales res. Praeterea, si in isto homine qui fuit heri est taus res derelicta per 60 quam dicitur fuisse heri, sicut lignum est calidurn per calorem, igitur impossibile est quod haec sit vera 'iste homo fuit heri' sine tali re, sicut impossibile est quod lignum sit calidurn sine calore. Sed hoc videtur falsum, nam nullam contradictionem includit quod Deus conservet istum hominem sine illa re, quia potest per suam potentiam absolutam 65 istum hominem conservare et illam rem destruere. Ponatur igitur esse. Et tunc quaero: aut iste homo fuit heri aut non fuit. Si fuit, igitur vere fuit heri sine tali re, igitur per illarn rem non dicitur fuisse heri; quod est intenmm. Si non fuit heri, contra: propositio taus de praeterito estnecessaria, ita quod Deus non potest facere quin hoc fuerit, ex quo fuit. 70 Propter ista et multa alla, quae causa brevitatis omitto, posset aliquis catholicus vel haereticus tenere quod 'guando' non est tnlis res. Et haec fuit opinio A r i s t o t e l i s, u t mi l i videtur, et ideo numquam hoc praedicamentum per nomen sed per adverbium nominavit. A l i i 4 autem dicunt quod 'guando' vel 'quandalitas' est quaedarn res respectiva, derelicta in re temporali ex adiacentia temporis, propter quam rem dicitur quod res fuit vel erit vel est. 49 esset tale] cric temporale I K 5 0 tale] temporale A l K 5 4 onm i a] i sta add D I 56 habet] aliquam add. A ' 5 7 et om. C D I 5 8 vete' ons. A ' D 6 1 est] dicitur BC I 65 Ala] tali C , alla V hace AA 6 4 6 76 vel equandali adj. C IK 7 7 res] aliqua add. CI, illa add. K 1 h temporali] o m i n C m, ] 4 Cf.nGualterus de Chatton, In I Sera. (Reportatio), d. 30, q. 3 (cod. cit., f. h s o i 65rb); Ps. - Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 46: "Ex tali autem m e o mensuratione V i s t oritur quidam respectus in re mensurata, quam quidem respectum 4 aego voco 'guando' vel 'quandoleitatem' (c od. cit., f. 75v). 7 r 1 e a l d
DEPRAEDICAMENTIS
1
9
1
[CAP. 60. DE PRAEDICAMENTO Octavum praedicamenturn ponitur 'ubi'. Et de isto dico, sicut de praecedenti, quod, sicut mibi videtur, consonurn est doctrinae A r s t o t e l i s quod rubi' non est aliqua res distincta a loco et ceteris rebus 5absolutis, sed semper P h i l o s o p h u s hoc praedicamentum per adverbium interrogativurn loci norninavit 1. In quo praedicamento ponit orrmia illa per quae convenienter respondetur ad quaestionem factam per hoc adverbium 'ubi'; ut si quaeratur 'ubi est Sortes', convenienter respondetur quod est in civitate vel in domo. Ideo istas praepositiones io cum suis casualibus ponit in praedicamento 'ubi'. Pro ista autem opinione potest argui quod non videtur contradictionem includere quod Deus destruat illarn talem rem, si ponatur, non destruendo locum, nec illud quod locatur, nec transferendo locum vel locatum de loco ad locum. Quo facto quaero: aut illud corpus est in 15hoc loco aut non. Si est in hoc loco, et non habet talem rem, igitur catum est in loco sine tali re; igitur frustra ponitur. Si non est in hoc loco, et prius fuit in hoc loco, et nihil est corruptum, igitur aliquid est motum localiter; quod est contra positum. A l i i a autem ponunt quod 'ubi' sive gubitas' est quidam respectus 20fundatus in locato, procedens ex circurnscriptione loci, ita quod locatum fundat talem respectum et locus terminat eurn.
[CAP. 61. DE PRAEDICAMENTOPOSM0NIS] Nonum praedicamentum ponitur positio 1, quod secundum nem A r i s t o t e l i s non significat rem distinctam a rebus absolutis, CAP. 60. - 3 consonum... doctrinad] sec. intentionem D 4 aliqual talis D , taus add. A ' 7 conv. respondetur] contingit respondere C 9 i n' ] tali add. A V infra 2 ' et consimiles i n ' add. o m Comp. . 1 B0 1porti 1 t] 1 posuit A V ', Philos. add. A l D 1 1 potest] sic add. A 11 2Il4 quod]pquia r A'a D Ie 1p 9 oponunti s , dictmt 1 C I, ,i u bCAP. i tn a61. s 1- 3, significat] u b i ealiquam t a sadd. A ' C D I K 2 0 CAP. 60. - 1 Aristot., Praeclicamenta, cap. 4 et 9 (2a 1; l l b 11-14). Cf. Liber sex l o c a principiorum, cap. 5 t(ed. ocit., ]pp. 45-48). 2 Cf. Gualterus de Chatton, In I Sera. l o c o (Reportatio), d. 30, q. 3 (cod. cit., f. 65rb); Ps.-Richardus de Campsall, Logica contra L
Ockham, cap. 47 (cod. cit., f. 78v). CAP. 61. - 1 Aristot., Praeclicamenta, cap. 7 et 9 (6b 11-14; l l b 10). Cf. Liber sex principiorum, cap. 6 (ed. cit., pp. 48-51).
192
P
A
R
S
i CAP . 6 2
sed significat quod partes rei sic vel sic ordinantur et situantur et approximantur 2 . Lvel tes i ntibiae d e non incurvantur nec partes earum approximanmr, dicitur stare, e xet e converso est de sedere. h Ino isto autem praedicamento sunt 'sedere', 'stare', 'reclinare', 'acere' c consimilia. Et nihil in hoc praedicamento potest alicui competere nisi et iquanto, p cuius partes possunt diversimode approximari, propter quam s o approximationem diversa e t contraria sive incompossibilia diversam q u praedicabilia possunt eidem successive competere. o Istidautem praedicamento non habemus aliquod interrogativum cora l respondens, sed hoc est propter vocabulorum penuriam. i Aq l i i 8 autem tenent quod positio est quidam respectus inhaerens 15 u vel i partibus, ita quod ex hoc quod surgit qui sedit, habet unam rem toti s se quam prius non habuit, et unam aliam quam prius habuit perdit. in e s t [CAP. 62. DE PRAEDICAMENTO HABITUS] e r e Decimum c praedicamenturn ponitur habitus 1• E t de isto, sicut de tprioribus, u di co quod A r i s t o te l e s n o n posuit quod significet s , rem distinctam a rebus permanentibus, sed significat quod una aliquam i est circa aliam mobilis ad motum ipsius nisi contingat aliquod impe- s res tdimentum, quae non est pars rei nec simul c = re sed loco et situ disa tincta a re. In quo praedicamento ponit talia 'armatum esse', 'calceatum esse' q et sic de aliis u Tamen 'habere' secundum P h i l o s o p h u m multis modis dicio tur, sicut in Praedicamentis exposui 2 d . p 4 et situantur] situaEter CEK 5 - 6 partes] eius add. C I 6 nec... approximanmr om. BD aest de om. AD 8 autem om. CID 1 5 autem om. BCEI !; tenenti dicunt A A aliquis 1 C K, aliquis add. I s ur gi t . . . sedit] sedet... stabat K l i qui ] prius adj . C I 1 7 per di t] rperdidit B E C1I 6 q u o d ] - C . 62. - 5 res] para I II ipsius] ilEus et add. rei D 6 quae] quod C I 9 habere] habitus K, s i n Praedicamentis add. C 1 0 sicut... Praed.] quod ibi C aCf. Olivi, Quaestiones in I I Sent., g. 58 (ed. cit., V, 448). 8 Cf. Gualterus de Chatton, loco cit. (E 66v); Ps. Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 48 (cod. cit., ff. 80r-81r). CAP. 62. - ' Aristot., Praedicamenta, cap. 9 et 15 (11b 11-14; 15b 17-33). Cf. Liber sex principionon, cap. 7 (ed. cit., pp. 51ss.). 2 Guillelmus de Ockham, Expositio libri Praedicamentorum Aristot., cap. 21 (ed. cit.).
DE SUPPOSMONIBUS TE RM INORUM
1
9
3
A l i i 3 autem d i = t quod habitus est quidam respectus in ipso corpore circa aliud corpus vel in ipso corpore contento. Et de istis praedicamentis ista sufficiant.
[CAP. 63. DE SUPPOSMONETERMINORUM IN PROPOSMONIBUS]
Dicto de significatione terminorum restat dicere de suppositione 1, quae est proprietas conveniens termino sed numquam nisi in propositione. Est autem primo sciendum quod suppositio accipitur dupliciter, 5scilicet large et stricte. Large accepta non distinguitur contra appellationem, sed appellatio est unum contenturn sub suppositione. Aliter accipitur stricte, secundrun quod distinguitur contra appellationem. Sed sic non intendo loqui de suppositione sed primo modo tantmn. Et sic tam subiectum quam praedicamm supponit e t universaliter quidquid io potest esse subiectum propositionis vel praedicatmn supponit. Dicitur autem suppositio quasi pro alio positio 2 tertninus , i t ain propositione q u o d stat pro aliquo, ita quod utimur illo termino pro aliquo q u de a quo, n sive d de o pronomine demonstrante ipsum, ille terminus vel rectus illius termini si sit obliquus verificatur, supponit pro illo. E t 15hoc salten). verurn est guando terminus supponens significative accipitur. 11-13 s u f fi c i a n t om. D 1 1 dicunt] ponunt C I 1 2 aliud] aliquod BC c ont ent o corr. in coniuncto A' 1 3 Et] haec add. CI, sic add. V' i sti s om. CI i s ta] ad praesem add. I, om. C CAP. 63. - 2 signit] significationibas All3DE r estai dicere] dicendum est A' s uppos l sola add. I 3 conv.] commtmis add. BD ter m i no] et conveniens ei add. BD 5 sed. om. CI 6 - 7 Aliter accip.] accipitur autem A' , suppositio add. BD 9 et univ. om. I 9 - 1 0 et... supportit om. (horn.) BC 11 aliol aliquo Al D I 1 2 aliquo] alio A, quo I, scilicet add. AV' 1 3 del] pro A II sive] sumitur idem termitaus I d e ' Qm. Al
8 Cf. Gualterus de Chatton, I n I Sent. (Reportatio), d. 30, q. 3 (cod. cit., f. 66ra); Ps. - Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 49 (cod. cit., f. 81v). CAP. 63. - 1 Quantum ad historiam suppositionis spectat, videsis auctores citatos apud S. F. Brown, "Walter Burleigh's Treatise De Suppositionibus and its Influence on Willia m o f Ockham", Franciscan Studies, XXIII (1972), 15-64.— Ockham alibi etiam frequenter exponit suam opinionem de suppositione terminorum. Cf. praesertim Expositio super librum Elenchorum Aristotelis, cap. 4, ad texturn: Sunt autem tres modi (166a 14-23), ubi de tertio modo aequivocationis tractat (cod. Londini, Bibl. Lambeth. 70, ff.270va-271rb); In Sent. I, d. 4, q. 1 etc. 2 Robertus Anglicus, In Summulas Petri Hispani, cap. De suppositionibus contra quemdam Rogerum Daco ve] Dato, q u i negavit suppositionem naturalem, asserit quod "suppositio non est tantum sub aliquo positio sed p r o a l i o p o s i t i o" (cod. Vat. lat. 3049, f. 45va).
OCXHAM,SOMMALOGICAE
1
3
194
P
A
P
S
I CA P . 6 3
Et sic universaliter terminus supponit pro illo de quo — vel de pronomine demonstrante ipsum — per propositionem denotatur praedicatum praedicari, si terminus supponens sit subiectum ; si autem terminas supponens sit praedicaturn, denotatur quod subiecturn subicitur respectu illius, vel respectu pronominis demonstrmtis ipsum, si propositio formetur. Sicut per istam 'homo est animal' denotatur quod Sortes vere est animal, ita quod haec sit vera si formetur l o c est animal', demonstrando Sortem. Per istam autem 'homo est nomen' denotatur quod haec vox 'homo' sit nomen, ideo in ista supporát 'homo' pro illa voce. Similiter per istam 'album est animal' denotatur quod illa res quae est alba sit animal, ita quod haec sit vera 'hoc est animal' demonstrando illam rem quae est alba; et propter hoc pro illa re subiectum supponit. Et sic, proportionaliter, dicendum est de praedicato: nam per istam 'Sortes est albus' denotatur quod Sortes est illa res quae habet albedinem, et ideo praedicatum supponit pro illa re quae habet albedinem; et si nulla res haberet albedinem nisi Sortes, tunc praedicatum praecise supponeret pro Sorte. Est igitur una regula generalis quod numquam terminus in aliqua propositione, saltem guando s i g n i fi de quo vere praedicatur. nisi c a tEx i v equoasequitur c c i pquod i t ufalsum r , est, quod a l i q u i 8 ignorantes discunt,u quod p concretum p o n ai parte t praedicati supponit pro forma; videlicet pquod in rista 'Sortes o est albas' li albas supponit pro albedine, nam haec aest simpliciter l i falsaq 'albedo u est alba', qmlitercumque termini supponant. o numquam concretum tale supponit pro forma tali significata per Ideo suum abstractum, secundurn viam A r i s t o t e l i s 4. I n aliis autem concretis, de quibus dictum est, hoc est bene possibile. 16 s ic om. A l B DE u n i v . . . supponit] v i detur supponere A d e ' ] c uius add. I respectu i l l i us add. I p e r propos .] v e l propos i ti one A
1
9
1
7
i ps um]
praedi c .] propos itionis add. A
subiciturl v eri fi c atur A 2 0 illius ] norni ni s add. C K p ro n o m i n i s ] propositionis A A ', nomi ni s E 20-21 fo rm e tu r] form aretur CI , form atur B 2 2 hoc est ani mal ] haec est v era I 2 6 a n i m a r] album add. B dem ons tr.] denotando B C
2 9
quat] est alba et quae add. CI 2 9 - 3 0 et... albedinem
cm. (hom.) A I DI 3 0 - 3 2 et... Sorte om. CK 3 0 - 3 1 si... Sortes om. A
3 3
Est i gi mr] sic autem B
35 quo] illo D " praedic.] ex quo vere praedicatur add. I 3 6 Ex quo] et ex hoc B D subiecti K 4 0 Ideo] E t praern. C I 4 1 sec. A r i s t . orn. B D a u t e m orn. C I
3 7
praedicati]
aCf. nomas Aquinas, Summa theol., III margine: , g ."Improbat 1 6 , dictum a .istius Burley", seu Gualterus Burlaeus improbat dictum 7 Guillelmi , deaOckham; d cf. De puntate artis logicae tractatus longior pars I, c. 3, (ed. Ph. 4 Boelmer, . Franciscan Institute Publications, Text Series 9, St• Bonaventure, CN.Y.o1955,d 9). e 4 xCf. supra, cap. 6-7. C h i c
20
25
30
35
40
DE SUPPOSITION1BUS TE RM INORUM
1
9
5
Eodem modo in ista 'homo est Deus' 'homo' vere supponit pro Filio Dei, quia ille vere est homo.
[CAP. 64. DE DIVISIONE SUPPOSMONIS]
Sciendum est autem quod suppositio primo dividitur in suppositionem personalem, simplicem et materialem. Suppositio personalis, universaliter, est illa guando terminus supponit pro suo significato, sive illud significatum sit res extra animam, sive sit vox, sive intendo animae, sive sit scriptum, sive quodcumque aliud imaginabile; ita quod quandocumque subiectum vel praedicatmn propositionis supponit pro suo significato, ita quod significative tenetur, semper est suppositio personalis Exemplum primi : sic dicendo 'omnis lo homo est animal', l i homo supponit pro suis significatis, quia 'homo' non imponitur nisi ad significandum istos homines; non enim significat proprie aliquid commune eis sed ipsosmet homines, secundum D am a s c e n u m 1. Exemplum secundi: sic dicendo 'omne nomen vocale est pars orationis', li nomen non supponit nisi pro vocibus; quia tamen 15imponitur ad significandum illas voces, ideo supponit personaliter. Exemplum tertii: sic dicendo 'orrinis species est universale' vel 'orrmis intendo animae est in anima' utrumque subiecmm supponit personaliter, quia supponit pro illis quibus imponitur ad significandum. Exemplum quarti: sic dicendo 'onmis dictio scripta est dictio' subiectum non 20supponit nisi pro significatis suis, puta pro scriptis, ideo supponit personaliter. Ex quo patet quod non sufficienter describunt suppositionem personalem dicentes quod suppositio personalis est guando terminus supponit pro re 2. Sed ista est definido quod 'suppositio personalis est 25guando terminus supponit pro suo significato et significative'. 44 quia] puer atid. K :I i l l el Filius De i add. A B E D CAP. 64. - Sciendum est autem] Secundo sciendum CK
5
7 imaginabile] v el i m a g i n a n = add. K i r a ] ponatur ista regula A
animam] sive non add. K , om. A 'C D 1 1
homines] particulares add. C I
13 vocale] verbale c m . A 1 4 orationis] propositionis 11,1 4 l Ii ] 1 8h quia] o c significat I illud X uve add. 1 C K 1 2 0 suis] el non pro aliis B D, om. A p r o ] dictionibus om. tadd.aB 2 m 2 -e2 3n persond ] t a Cn 2 t3 dicentes] u m guando dic unt D 2 4 defi nitio] descriptio aliqui add. B , et add. eius K q u o d ] eius C, suppositionis personalis DE 2 5 et] tenetur add. C K c u m C ,
CAP. 64. I o a n n e s Damascenus, Dialectica, c. 10 (PG 94, 571 A); versio Ro berti Grossatesta, cap. 2, n. 8 (ed. cit., p. 4). 2 Cf. Guillelmus de Shyreswode,
196
P
A
R
S
I CA P . 6 4
Suppositio simplex est guando terminus supponit pro intentione animae, sed non tenetur significative. Verbi gratia sic dicendo 'homo est species' iste terminus 'homo' supponit pro intentione animae, quia Ala intentio est species; et tamen iste terminus 'homo' non significat proprie loquendo illam intentionem, sed ilLì vox et ulla intentio animae 30 sunt tanmm signa subordinata in significando idem, secundum modum a l i b i expositum 8 . Ex hoc patet falsitas o p i n i o n i s cornmuniter dicentium quod suppositio shnplex est guando terminus supponit pro suo significato quia suppositio simplex est guando terminus supponit pro intentione 35 animae, quae proprie non est significamm termini, quia terminus taus significat veras res et non intentiones anuna•e. Suppositio materialis est guando terminus non supponit s i g n i tive,fised supponit vel pro voce vel pro scripto. Sicut patet hic 'homo est nomen', cal i homo supponit pro se ipso, et tamen non significat se 4c, ipsum. Similiter in ista propositione 'homo scribitur' potest esse suppositio materialis, quia terrninus supponit pro illo quod scribitur. Et est sciendum quod sicut ista triplex suppositio competit voci prolatae ita potest competere voci scriptae. Unde si scribantur istae quatuor propositiones 'homo est animal', 'homo est species', 'homo est 45 vox disyllaba', 'homo est dictio scripta', quaelibet istartun poterit verifican, et tamen nonnisi pro diversis, quia illud quod est animal nullo 26 intentione] intentionibus C K
2 8
species] i n ista add. D
2 9
i ntenti o]
a d d
A 11
est] propri e add. C K 3 0 intentionern] animae add. A 3 1 s ubord.] ordi nata A D1 V 4 o c ] quo A3 ' l 33 4 - 3 h9 suppositio... significative i n imo f . A ' 3 8 non supponit t ry K 3 9 supponit] simpliciter I II hic oin. A 1 propos l h i t A V ', ont• C1 4 3 tri pl ex ] dupl ex K 4 4 v oc i ] propos i ti oni A C I K 4 6 dis y ll.] 13 4 bisyllaba (ita0et in n o m e n ] fhr i c a) a Introducti d ones d in logicam, cap. De suppositione: "Personalis autem, guando supponit . significatum, sed pro re, quae subest, ut homo currit" (ed. M. Grabmann, SitzungsB berichte l i der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische ]Klasse 10, München 1937, 75). 8 Guillelmus de Ockham, Expositio lib ri Peh i rihertn. Aristot., Prooemium (ed. Ph. Boehner, Traditio, IV [1946], 307-35); et suc A pra, cap. M1. 4 Cf. Guillelmus de Shyreswode, ubi supra, nota 2; Gualterus BurI la eus, De( suppositionibus, (ed. S. F. Brown cit., p. 35); De puntate artis logicae tractatus : longior, pars I, c. 3: "Aliqui tamen (non modicurn de sua logica gloriantes add. 1 h cod. Vat.oo lat. 2146) reprehendunt illud dictum, scilicet quod suppositio simplex m ]est guando terminus supponit pro suo significato; dicunt enim, reprehendendo anh tiquiores, quod illud est falsum et impossibile... Sed sine dubio, illud est valde iri rationabiliter dictum" (ed. cit., p. 7). c a d d .
DE SUPPOSMONIBUS TE RM I NORUM
197
modo est species, nec vox disyllaba, nec dictio scripta. Similiter illud quod est species non est animal, nec vox disyllaba, et sic de aliis. Et sotamen in duabus ultimis propositionibus habet terminus suppositionem materialem. Sed illa potest subdistingui, eo quod potest supponere pro voce vel pro scripto; et si essent nomina imposita, ita posset distingui suppositio pro voce vel pro scripto sicut suppositio pro significato et pro intentione animae, q u a = unam vocamus personalem et aliam 55simplicem. Sed tnlia nomina non habemus. Sicut autem taus diversitas suppositionis potest competere termino vocali et scripto, ita etiam potest competere termino mentali, quia intentio potest supponere pro illo quod significat et pro se ipsa et pro voce et pro scripto. 60 E s t autem sciendum quod non dicimr suppositio 'personalis' quia supponit pro persona, nec simplex quia supponit pro simplici, nec materialis quia supponit pro materia, sed propter causas dictas. Et ideo isti termini 'materiale', 'personale', 'sirnplex' aequivoce usitantur in logica et in aliis scientiis; tamen in logica non usitantur frequenter nisi cum 65isto addito ‘suppositio'.
[CAP. 65. QUANDOTERMINUS IN PROPOSMONEHABEREPOTEST SUPPOSMONEMPERSONALEM,SIMPLICEMVEL MATERIALEM] Notandum est etiam quod semper terminus, i n quacumque propositione ponatur, potest habere suppositionem personalem, nisi ex 5voluntate utentium arctetur ad aliam, sicut terminus aequivocus in quacumque propositione potest supponere pro quolibet suo significato nisi ex voluntate utentium arctetur ad certum significatum. Sed terminus non in onmi propositione potest habere suppositionem simplicem vel 48 nec de] multis 1 add. A 5 0 - 5 1 suppos. maten] supponere materialiter K 5 1 subd.] subdividi I e a ] ita A 1:. .quod] terminus add. A, subiectum add. BV' 5 2 scripto] s i gni . fi dist.] subdistingui DV", vel dici add. I 5 3 suppositio" om. CDI v e l l et A A s c r c at o quarum... 1 54-55 habemus , , ptrp. o p.s scripto s e (un. t ] 59) AIKV' 5 6 suppos.1 propositionis A 5 7 - 5 8 inteni pAt p Eanimae B do] o aps] r add. so eC ' n5 o8t fiml o] re. quam AA, isto A BC 5 9 et pro scripto] scripta C i: pro om. ABDE 60 1 autem] e etiam DIV' quod] suppositio personalis add. K non. . . person.] suppos. person. dicitur personalis B Enon t C suppos. om. K 6 2 dictas] praedictm AC 6 4 frequenterl simpliciter I c um om. E 65 isto]s hoc DI, termino add. ACE i CAP. 65. - 3 Hic non est capitulum nota! in mg. I, non indica! cap. K e s t cm. BV 5 aliam] c significationem 4 e t i a m add. o mg. m I . 6 propos.] A ponatur C add. C d e a
198
PARS I CA P . 6 5
materialem, sed tunc tantum guando terminus taus comparatur alteri extremo quod respicit intentionem animae vel vocem vel scripturn. Verbi gratia in ista propositione 'homo currit' li homo non potest habere suppositionem simplicem vel materialem, quia 'currere' non respicit intentionem animae nec vocem nec scripturam. Sed in ista propositione 'homo est species', quia 'species' significat intentionem animae ideo potest habere suppositionem simplicem. Et est propositio distinguenda penes tertiutn modum aequivocationis, eo quod subiectum potest habere suppositionem simplicem vel personalem. Primo modo est propositio vera, quia tunc denotatur quod una intentio animae sive concepms sit species, et hoc est verum. Secundo modo est propositio simpliciter falsa, quia tunc denotatur quod aliqua res significata per hominem sit species, quod est manifeste falsum. Eodem modo sunt tales distinguendae 'homo praedicatur de pluribus', 'risibile est passio hominis', 'risibile praedicatur primo de homine'. Et sunt istae distinguendae tam a parte subiecti quam a parte praedicati. Sirniliter ista propositio est distinguenda 'animal rationale est defmitio horninis', quia si habeat suppositionem simplicem est vera, si personalem est falsa. Et sic de multis talibus, sicut de istis 'sapientia est attributum Dei', 'creativum est passio Dei', 'bonitas et sapientia sunt attributa divina', 'bonitas praedicatur de Deo', 'imiascibilitas est proprietas Patris' et huiusmodi. Similiter guando terminus comparatur ad aliquod extremum, respiciens vocem vel scripturam, est propositio distinguenda, eo quod talis terndnus potest habere suppositionem personalem vel materialem. E t isto modo sunt istae disdnguendae 'Sortes est nomen', 'homo est vox disyllaba', 'patemitas significat proprietatem Patris'. Nam si patemitas supponat materialiter, sic haec est vera 'paternitas significat proprietatem Patris', quia hoc nomen 'paternitas' significat proprietatem Patris; si autem supponat personaliter, sic est falsa, quia patemitas est proprietas Patris vel est ipse Pater. Et isto modo sunt istae distinguendae 'animal 11-12 habere... m a t e n ] s upponere s i mpl i c i ter v e l materi al i ter C 1 2 v e ! ] nec A A ' I V 4 13 s c ripturam] s c riptum A B E K 1 6 terti um] secundum C 1 7 simpl. ve! pers.] pers. ve! simpl. B C , P ri m o ] secundo B CI 1 8 propos i ti o om. B C D I V 1 CI 1p m p 9 o s . om. c oA D n Ec 2e 0p tcienotatur] u a l significar C 2 1 quod] et hoc D 2 3 pri mo om. B u o A , sicut s 24 E t] nsic add. add. V ' 2 5 Sirni1.1 sic V a dm u. l t i s ] 4 2 ddivina 7 pientia] add. A V C a l i i a d d . 4 2 8 A-K 2 3 9s3 suppos.] scripmm realem S e c u n d oadd. K] pers onal em] simplicem A D, quod corro V ' 3 4 istae dist.] A d i v i n a p tafia distinguenda i 3t 5 m]disyllaba] o bisyllaba C I V i r c uC ]s 4 6mA E 3ip 7 r- l 3 o8 isi... p opatemitas] s ei Patrist3i om. sD t rqui a hoc nomen patemitas sic accepta non B e i i p s i u s V A ' C I a d d . 4 V C s a 4 3 7
10
15
20
25
30
35
DE SUPPOSMONIBUS TE RM I NORUM
1
9
9
40rationale significat quidditatem hominis', 'rationale significat partem hominis', 'homo albus significat aggregatum per accidens', 'homo albus est terminus compositus', et sic de mulás talibus. Potest igitur dan i ista regula quod guando terminus potens habere praedictarn triplicem suppositionem comparatur extremo, communi 45incomplexis vel complexis, sive prolatis sive scriptis, semper terminus potest habere suppositionem materialem vel personalenr, e t est talis propositio distinguenda. Quando yero comparatur extremo significanti intentionem animae, est distinguenda, eo quod potest habere suppositionem simplicem vel personalem. Quando autem comparatur extremo 50communi omnibus praedictis, tunc est distinguenda, eo quod potest habere suppositionem personalem, simplicem ve! materialem. E t sic est haec distinguenda 'homo praedicatur de pluribus', quia si 'homo' habeat suppositionem personalem, est falsa, quia tunc denotatur quod aliqua res significata per hunc terminum 'homo' praedicatur de pluri55bus. Si habeat suppositionem simplicem vel materialem, sive pro voce sive pro scripto, est vera, quia tam intentio communis quam vox quam illud quod scribitur praedicatur de pluribus.
[CAP. 66. DE OBIECTIONIBUS QUAE FIERI POSSUNT CONTRA PRAEDICTA]
Sed contra praedicta potest obici multipliciter. Primo sic. Haec est vera 'homo est dignissima creatura creaturarum' 1. Quaero,C11.12111sup5positionem habet li horno? Non personalem, quia quaelibet singularis 42 multis] aliis add. A GI ' tal i bto om. E
4 3
istal taus B IK
4 5
i nc ompl . v el c ompi .] i n
incomplexis et i n complexis C s i v e l ] solum D s i v el ] vel A 'D s e m p e r] talis add. K
4 6
vel pers o-
nalem mg. y ' , om. A A 1modis add. B 5 2 - 5 5 quia... pl uri bus mg. B 5 3 - 5 5 personalem... suppositionem trp. p . p l u ri D t a l i s bus (fi n. 5 7 ) I 5 3 personalem] s i c add. A , t u n c add. B V " 5 3 - 5 7 quia... i i i ud] si simplicem Q m . vel materialem, est vera, qui a pri mo m odo cienotatur quod al i qua res s i g n i C I fi de pluribus, es hoc est faisurn. Sed secundo modo denotatur quod intentio commtmis 4'homo' praedicatur 7 c ata p e r h u n c t e r m i n u m yvel v ox e vel ird quod D 5 4 hunc... homo] hominem C 5 5 v oc e] nomi ne I 5 6 c ommtmis ] oin ani ma ] C I 5 6 - 5 7 quanti ._ s c ri bi turl scripta C I 5 7 pl uri bus ] e t hoc est v erum add. D a u t CAP. 66. - 3-4 Hace._ vera cm. A A e r n li om. 1D V I" q u i a ] tunc add. C I C C 4 K , c r e a t u r a t e r CAP. 66. - 1. Sic incipit Ps.-Aristotelis Liber de Pomo (ed. M. Plezia, Auctorum o m m i n Graec. A et Lat. l Opuscula C E Selecta, II. Varsoviae 1960); iuxta Gualterum Burlaeum, u s 5 aDe suppositionibus (ed. cit., p. 36) 'homo' in hac sententia habet suppositionem simh a b e d plicem t absoluta= ] d h a b e . a s C A K ,
200
P
A
R
S
I CA P . 6 6
est falsa, igitur habet suppositionem simplicem. Sed si suppositio simplex esset pro intentione animae, illa esset falsa, quia intentio animae non est dignissima creaturarum. Igitur suppositio simplex non est pro intendone animae. Pmeterea, haec est vera 'color est primum obiectum visus'; sed si ro 'obiectum' habet suppositionem personalem, quaelibet singularis est falsa; igitur habet suppositionem simplicem. Sed si supponeret pro intentione animae, ulla esset falsa, quia nulla intentio animae est primum obiecturn visus, quia nula intentio videtur; igitur suppositio simplex non est pro intentione animae. 1 5 Similiter, ista est vera 'homo est primo risibilis' ; et non pro re singulari nec pro intentione animae; igitur pro aliquo alio 2• Idem potest argui de istis 'ens est primo unum', 'Deus est primo persona', quia quaelibet talis est vera, et non pro re singulari nec pro intentione animae, igitur pro aliquo alio. E t tamen subiectum habet 2o suppositionem simplicem, igitur suppositio simplex non est pro intentione animae. Praeterea, vox non praedicatur de voce nec intentio de intentione, quia tunc quaelibet propositio taus 'homo est animal' esset simpliciter falsa. 2 5 Ad primum8 istorum est dicendum quod opinio dicentiurn quod in ista 'homo est dignissima creaturarum' subiectum habet suppositionem simplicem, est simpliciter falsa; immo 'homo' habet tantmn suppositionem personalem in ista. Nec ratio e o r u m valet, sed est contra e o s, nam probant quod 30 6-9 i g i tu r... ani mad ] n e c s implic em, q u i a tunc , p e r di c ta, s upponi t p r o i ntenti one animae. Sed i ntenti o animae n o n est dignissima c reamrarum, i g i t u r etc . D 7 ani mae 1 Q m &u/d. . C I1 0 Praeterea] 8 semper B Postese A , sI t e mt D I ] 1 0 - 1 1 s ed... pers onalem C I K , q u i a A , es A l B D E , res pec tu add. B
1
1
obi ec turn] s ubiec tum K h a b a . _ e s t ] haberet... esser K
12 i gi mr] si CI, c ol or i bi non habet suppositionem personalem, i gi tur add. B 1 2 - 1 5 habet... animad] i gi tur c ol or i bi n o n habet suppositionem personalem nec simplicem, qui a illa i ntenti o a n i m e non est pri nuun obiec tum visus, i gi tur etc. D
1 2
haber suppos.] c ol or i bi non haber suppositionem pers o-
nalern, i gi mr B S e d si] et tunc CI, suppo (!) alia littera sic: c olor haber suppositionem personalem, i gi tur Maná non habet; nec simplicem, qui a intentio animae non est pri m um obiec tum visus, i gi tur suppositio etc. E rgo c ol or habet suppositionem simplicem. Sed si add. A ' infra) C I
1 6
re] aliquo A
ista CI, multis A l Similiter D 2 4 creatura ad.d. A B K
1 8
1 5
i ntenti one] intentionibus (etion
Idem] Item B , E t C, Eodem modo I, eodem modo add. C i s tás ]
1 9 re otn. A A l B CE I 2 0 - 2 2 pro... animae] etc . D 2 2 Praeterea] Item B , animal] Sorteo est homo add. V ' 2 6 est dicendum] dico C I 2 7 dignissima] 2 8
homo °ni. CI
3 0
sed est] i n aliquo, i mmo est magis CI K II nam] c um add.
CI I pm bantl per hoc add. A '
' A d haec tria argumenta respondet Burlaeus in libro De puntate artis logicae tractatus longior, pars 1, c. 3 (ed. cit., pp. 12-19). 3 Hic supra, un. 4.
DE S UP P OS MONIB US TE RM I NORUM
2
0
1
si 'homo' haberet suppositionem personalem quod tunc esset falsa, quia quaelibet singularis est falsa S e d ista ratio est contra ipsos, quia si 'homo' stet simpliciter in ista et non pro aliquo singulari, igitur pro aliquo alio 35est quia tunc esset nobilius omni hornine. Quod est manifeste , efalsum, t contra p e re o s, quia numquam commune vel species est nobilius suo sinc o ncum seamdum modum eorum loquendi inferius semper includat gulari, s e superius suum q et plus. Igitur illa forma communis, cum sit pars istius hominis, u e n non est nobilior isto homine. Et ita si subiectum in ista 'homo 4 s 0 gulari, i l ipsa esset simpliciter falsa. e l Ideo u dicendum est quod 'homo' supponit personaliter, et est de vi s tute d -sermonis falsa, quia quaelibet singularis est falsa. Tamen secundurn t intentionem e ponentiurn eam vera est, quia non intendunt quod homo d45sit s nobilior omni creatura universaliter, sed quod sit nobilior omni i screatura quae non est homo. Et hoc est vertim inter creaturas corporales, g non e autem est verum de substantiis intellecmalibus. Et ita est frequenter n tquod propositiones authenticae et magistrales sunt falsae de virtute seri dmonis, i et verae in sensu in quo fiunt, hoc est, illi intendebmt per eas s50veras g npropositiones. Et ita est de ista. s i Ad s secundum dicendum quod omnes tales 'color est primum obi siecturn i visus', 'homo est primo risibilis', 'ens est primo unum'-, similiter t m 'homoaest primo animal rationale', 'triangulus habet primo tres angulos', n c'sonusr est primum et adaequatum obiectum auditus', et ceterae tales a e c a 31t h o m o om. C I II q u o d om. C I " esset] propos i ti o add. CIK 3 2 est'] esset CI • ista rati o] r uistud C Ir i p s o s ] eos B E s i ] l i add. B 3 3 i n ista cm. C I 3 3 - 3 4 s ingulari... al i quo om. A B 3 4 digniss.] creatura add. B 3 6 cos] ipsos A C ,¡ veli universale vel add. B , species] e a(hom.) r aliqua adj. CI 3 8 istius] ilUso A I C I V a u4creatura 3 atid. 9 i n Item i s I.] om. A : quod] li add. CI K s upponi t] i n ista adj. A ' 4 5 om ni A h 4o 2m Ideo] s i n g u l a r i s om. C11,7 t m .I C K 4 auctorum C I e s om. C I V i t a ] u S 74 8 - 5 0 4 sonsa quodfi unt, hoce est i n sensu queso (quo C) ipsi i ntendunt per eas. E t ita est hi c C I 4 8 s i mt] i o e st = . . . r esimpliciter C add. DI 5 2 ens... s i mi l i ter cm. C 5 3 angulos ] etc . add. C I V ti ' s] t a ] 4 A5l, mil. 4 C I V e0 t a d a c q u . r q u a a dmg. d i g n i 4 e . ] r hssv 4sHaec u n ratio apud Burlaeum expressis verbis non legitur, sed habetur apud e u otPs.-Richardum fr a l de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 53: " Si enim [subiecta] a m csasupponant pro individuis, falsae sunt, cu m quaelibet singularis sit falsa, quia a d iste homo nec iste, e t sic de singulis, est dignissima creatura creaturarum" ' nec d e vd i ff. 84v); fere omnia quae Inceptor in hoc capitulo dicit, impugnantur a (cod. cit., s r. t ibidem, If. 84v-85v. 5 Supra, un. 10-16. .D u Ps.-Campsall, ,s e p ra m , p .dd
202
P
A
R
S
I CA P . 6 6
multae, sunt simpliciter falsae de virtute sermonis, tamen illae quas 55 P h i l o s o p h u s intendebat per istas sunt verae. Unde sciendum quod sicut frequenter P h i l o s o p h u s e t a l i i accipiunt concretum pro abstracto et e converso 6 , s i m iplurale accipiunt l i t e rpro asingulari l i qetue converso, a n d o ita frequenter accipiunt acturn exercitum pro actu signato et e converso. Est autem actus exer- 60 citus qui importatur per hoc verbum 'est', vel aliquod huiusmodi, quod non tantum significat aliquid praedicari de aliquo sed exercet, praedicando unum de alio, sic dicendo 'homo est animal', 'homo currit', 'homo disputat', et sic de aìiis. Actus autem signatus est ille qui importatur per hoc verbum 'praedicari' vel 'subici' vel 'verifican' vel 'compe- 65 tere' vel huiusmodi, quae idem significant. Verbi gratia sic dicendo 'animal praedicatur de homine', hic non praedicatur animal de homine, quia in ista propositione animal subicitur et non praedicatur, et ideo est actus signatus. Et non est idem dicere 'animal praedicatur de homine' et 'homo est animal', quia una est multiplex et alia non. Sicut non est 70 idem dicere quod genus praedicatur de hoc communi 'homo' et quod hoc commune 'homo' est genus. Nec est idem dicere 'genus praedicatur de specie' ve l l a e c vo x "animal" praedicatur de hac voce "homo" e t 'species est genus' vel 'haec vox "homo" est haec vox "animal" n a m primae duae sunt verae et secundae dune sunt falsae. 75 Et tamen hoc non obstante P h i l o s o p h u s accipit aliquando actum exercitum pro actu signato et aliquando e converso, et ita faciunt multi alii. Et hoc facit multos incidere in errores. Et ita est in proposito. Nam ista propositio 'homo est primo risibilis', accipiendo 'primo' sicut accipit P h i l o s o p h u s I Posterio -rum 8 7, 0 est ita falsa sicut ista 'species est genus', sed tamen actus signatus, in cuius loco ponitur, est simpliciter verus. Sicut haec est vera 'de homine praedicatur primo hoc praedicattml "risibile" e t i n isto actu 55 illae] propositiottes add. B E 5 6 Philos. v e m e ] Philosophi (et a l i accipiunt add. I ) i ntendunt (v e! intendebant add. C) per istas, sunt verae simpliciter CI, simpliciter add. K 5 7 et] multi add. 1/ 4 58 aliquando] alii A l CE , autem A 6 0 signato] s ig-to s i g n i fi c a t o D I (etiam infra, alii aliter, sed non sibi constant) 6 1 al i quod] aliquid C
6 2 aliquo] al i o D I V '
6 4 Actas._ i l l e] est autem actus s i -
gnatus A 6 6 ve!] et I V 4 6 8 - 7 CI, 0 cm. V hoc commune hcie]qi etuspecies c o r. l .est 4 l .genus add. D 7 4 et... ve! om. D 7 5 naral quia i n ornnibus istis DB 11 secundad a n .i m a ol m aliar D I 7 6 aliquando om. A l l í ' 8 0 Philos.] A ri s tot. I 8 1 i t a ] is ta C I I; tamen om. C I l C I 82 o poni tur] m . CHC, est A ', actus exercitus oíd. A A 7 2 accipitur ,e i m o v el add. C Iom. 8 es 3t ] t i np istar significatione t7 r p . p . ] p 0 r ao e d i c a t u r n h Cf.Cl supra, cap. 5-7. A r i s t o t . , Anal. Poster., I, c. 4 (73b 32-74a 3). A u t iI cm ' lo e m x ] cp on m c sh m ui p e
l
e
DE SUPPOSMONIBUS TE RM I NORUM
2
0
3
signato tam 'homo' quam 'risibile' supponit shnpliciter pro intentione 88animae, nam de hac intentione animae praedicatur primo 'risibile', non Limen pro se sed pro singularibus. Et debet iste actus sic exerceri 'orrmis homo est risibilis, et nihil aliud ab homine est risibile'; et ita in isto actu signato 'homo' supponit simpliciter et pro intentione 8 . S correspondente cito e d i n 'homo' a c supponit t u personaliter et pro rebus singula90ribus, e x quia e nulla r -res potest ridere nisi res singularis. Et ideo in actu gnato bene ponitur hoc incomplexum 'primo', sed in actu exercito correspondente non debet poni 'primo'. Et quia 'primo' dicit idem quod praedicari de aliquo universaliter et de nullo nisi de quo illud praedicatar, ideo tali actui signato debent correspondere duo actus exerdti. Sic 95est de ista 'sonus est primurn obiectum et adequatum auditus'. Nam falsa est de virtute sermonis, quia aut 'sonus' supponit pro re singulari aut pro re communi; si pro re singulari, tunc est falsa, quia quaelibet singularis est falsa; si pro re communi, ttmc adhuc est falsa, quia secundum i s t o s nulla res communis apprehenditur a sensu, et ideo est 100sitnpliciter falsa de virtute sermonis. Tamen forte secundum communiter loquentes et bene intelligentes per istam intelligitur unus actus signatus, et est iste 'de sono praedicatur primo esse apprehensibile ab auditu', 84 h o m o ] homi ne y ' s i mpl i c i ter] qui a add. D V " 8 5 de] pro C a n i m a e l homo A 'D, homo add. B K , homo add. mg. y ' praedi c aturl hac e i ntenti o add. K p r i m o ] esse add. B C K 8 6 p ro '] suis actd. B E t ] sed A ' , tamen B d e b e t is te] potes t i dem B
8
8
h o m o ] t a m h o m o quam
risibile A , e t . „ intentione] animae add. A A 1 92 E t ] h o c add. A ' , om. A E ' i d e m ] i l l ud A D I V ', Qm. C 9 3 praeciicari] praedi c atur A A 'C D I , ,vere o add. m . d e C' ] Irel i quo v el9 d e add. 0 C a l i q u o ] al i o A d e l i l l o d e add. B E " i l l ud] i dem A ' i n ] 94 S i c ] s i c ut A A 'C E I 9 5 N a m ] hac e propos i ti o add. B D 9 6 qui a] c u m A , n a m C V ' , i s t o non I adu t ] autem a d A l . 9 6 - 9 7 singulari... c ommuni trp. B D 9 7 s i... singulari mg. B , si secundo A modo D t u n' c ] sic V ' , hac e add. A , om. D 1 qui a] t u n c add. D 9 8 s i... c ommi mi ] s i p ri m o 9modo D c o m m 1 u n i ] universali K t u n c ] sic B, om. D I 9 9 istos] istam opinionem A, istum V ', etiam hadd. B V " ' apprel o c ] L] apprehendi potest I s ens u] c ommuni ex teri ori add. A ' e t om• C I i d e o ] illa I, illa i l l u add. C D V ', propos itio add. (ultra) D e s t ] i l l a add. A ', ista add. B , haec add. E 1 0 0 falsa] quantum d est add. D 1 0 1 et] ve! CI b e n e om. A C 1 potenti a audi ti v a K a 13 p e r i s t a m ] p e r d i Gualterus a n ade Chatton, Lectura Sent., 1, d. 4, a. 1 allegat hunc locum, dicens: ( p . "Hic dicit Hok. in prima parte tractatus de logica, cap. 65 [non enim habuit cap. a c t u s ) 51 nostrae editionis] quod Philosophus intendit quod 'risibile' praedicatur converC I , o tibiliter de m homine. et 'animal rationale' praedicamr convertibiliter de ista intenA tione 'homo'. E t ad istam intentionem subiectum supponit pro ipsa intentione 1 0 animae. Et idem dicit in Primo, distinctione 2, quaestione 4" (cod. Paris. Nat. lat. 2 a15886, uf . 175rb). d Peri verba " in Primo" intelligitur Guillelmi Scriptum in I Sent., t u ]
d. 2, g. 4 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 99-152), ubi, praesertim inde a p. 127, multa habentur de suppositionibus terminorum.
204
P
A
R
S
I CA P . 6 6
quia de hoc communi praedicatur primo tale praedicatum. Non tomen pro se sed pro singularibus, quia in tali propositione ubi subicitur hoc cotmnune 'sonus' et praedicatur hoc proedicattun 'apprehensibile a po- 1 ° tenda auditivo', 'sonus' non supponit pro se et simpliciter, sed supponit 6 singularibus. Sicut in ista 'ornnis sonus est apprehensibilis a potentia pro auditivo' subicitur hoc commune 'sonus', et tomen non pro se sed pro singularibus. Et ita in actu signato 'sonus' supponit simpliciter et pro intentione animae, sed in acta exercito utroque supponit personaliter et110 pro singularibus, hoc est pro suis signiftcatis. Exemplum de praedictis est manifestum in theologia. Nam haec est vera ‘substantio intellectualis completa, non dependens ad aliud suppositum, est primo persona' eadem ratione qua ista est vera 'homo est primo risibilis', quia eadem ratio est de una et de olio. Tunc quaero:115 aut subiectmn istius propositionis supponit personaliter et pro singularibus, et tunc est falsa, quia quaelibet singularis est falsa; patet inductive. Aut supponit simpliciter et pro forma communi, et tunc est falsa, quia nulla forma communis, nec primo nec non primo, est persona, quia omni cornmuni - etiam secundum e o s - repugnat ratio personae. Idem est 12 °de istis ‘singithre est primo u n = numero', 'individu= primo distinguitur a communi', et sic de multis talibus, quae falsae sunt de virtute sermonis, et tomen actas signad conespondentes sunt veri. Ideo dicendum est, sicut prius, quod suppositio simplex est guando terminus supponit pro intentione animae, quae est communis per prae-125 dicationem pluribus, aliquando autem est propria uni. Et huius ratio est quia nihil est a parte rei quin sit simpliciter singulare. Unde error i s t o r u m orrmium qui credebmt aliquid esse in re praeter singillAre et quod humanitas, quae est distincta a singularibus, est aliquid in individuis et de essentia eorum, indtudt eos in istos errores130 et multos alios logicales. Hoc tomen ad logicum non pertinet considerare, sicut dicit P o r p h y r i u s i n prologo 9 , s e d l o g i c u s 103 qui a] h o c est C I c o m m t m i l sonus add. mg. A !i tal e] h o c D , v e l hoc add. B p r a e d i tcatum]aapprehensibile n t a upotentima audi ti v a add. B D 1 0 4 p ro ] suis add_ C I 1 0 6 e t cm. A C I supponit om. A A 1 que] utrumque B , uterque CK 1 1 2 de] ex A, pro C I V E 1 10 C38 4 l e c tadd. ] B q u i a . . . fals a' om. (hom.) B 1 1 9 nec l... non com. B tisis] 1unius I 1 i1 n7 t esetl] l manifeste In o n V . . ' 120 rati o] esse CI !! personar] personam C, persona I I d e m l iudic ium add. B 1 2 2 multis] aliis add. B ,1 1 6 123 is eteom. Ads 1 actus significatos correspondentes B s i g n a t i l e o ru m add. C I c o rre s p . ] eis add. C 1 2 5 ani mar ] B n CoV ' m om. 1 2 8 qui] est quod CI, quo D V Ja 4 u im es n ,i , . i _n9Porphyrius, r e ] a Isagoge (versio Boethái, ed. cit., p. 5). vp C ae r r t e r e i ip l rI C vo e '3 1 0 re a o ] r u m l
DE SUPPOSMONIELIS TE RM1NORUM
2
0
5
habet dicere quod suppositio simplex non est pro suo significato; sed guando terminus est commtmis habet dicere quod suppositio simplex usest pro aliquo communi suis significatis. Utrum autem illud commune sit in re vel non, ad eum non pertinet. Ad tertiutn dicendum est quod vox praedicatur de voce et similiter intentio de intentione, non tamen pro se sed pro re. Et ideo per ta l t propositionem 'homo est animal', quamvis vox praedicetur de voce vel 140rintentio n de intentione, non denotatur quod una vox sit alia vel quod una intentio sit alia, sed denotatur quod illud pro quo stat vel supponit subiecmm sit Alud pro quo stat vel supponit praedicatum. Si autem adhuc o b i c i a t u r contra praedicta quod haec est vera 'piper venditur hic et Romae', et tamen mi% singularis est vera. Et 145non est vera nisi secundurn quod 'piper' supponit simpliciter; et non pro intentione; igitur suppositio simplex non est pro intentione: D i c e n d u m quod ista propositio si sit de copulato extremo est simpliciter falsa, quia quaelibet singularis est falsa. Etiam secundum quod habet suppositionem simplicem est falsa, quia nullus vult emere illud isacommune 'piper', sive sit in re extra sive in anima, sed quilibet intendit emere aliquam rem singularem quam non habet. Sed illa propositio vera est si sit copulativa, scilicet ista 'piper venditur hic et piper venditur Romae', quia ambae partes sunt verae pro diversis singularibus. Unde non plus est ista vera 'piper venditur hic et Romae' quam ista 'piper 155singulare venditur hic et Romae' 1().
[CAP. 67. DE SUPPOSITIONE MATERIALI IN SPECIALI]
Praemissa divisione suppositionis dicendum est de membris in speciali, et primo de suppositione materiali. Circa quod sciendum quod suppositio materialis cuilibet quod quo135 suis signif.] sive singulari I 1 3 7 A d ] pr opter idem praem. A' , per idem praern. D 140 intentione] hoc tamen non est pr o se sed pr o r e, unde d e n o t a t u r ] per eum add. 140-41 ve... alia cm. A' 1 4 3 Si... ()hiel sed adhuc obicitur CI 1 4 4 - 4 6 Et... intentione'] igitur etc. B, nec pro intentione, igitur etc. D 1 4 4 - 4 5 Et... vera orn. A 1 4 5 piper Qm. CI 1 4 6 intentione'l animar add. A" 1 4 7 extremo] sic add. A 1 4 8 quaelibet] sua add. I i est] simpliciter add. I falsa] et falsa est add. BD q u o d ] piper add. BD 1 4 9 est falsa cm. Al l 3D V 4 B orn. 1 D 5 i quilibet] 0 s iemens v e add. . . BD . 1 a 5 1 naliquam i m om. AC a E 1 5 1 - 5 2 vera... istal copulativa est vera B 1 5 2 piper venditur' orn. B 1 5 4 non om. D 1 5 4 Romae] ut est de toro prae&cato add, BD
10 Cf Gualterus Burlaeus, De suppositionibus (ed. cit., p. 54).
206
PARS I CA P . 6 7
cumque modo potest esse pars propositionis competere potest. Orrme 5 enim tale potest esse extremurn propositionis et pro voce vel scripto supponere. Et de nominibus quidem est manifesturn, sicut patet in istis 'homo: est nomen', 'homo: est numeri singularis'. Hoc etiam idem patet de adverblis, verbis, pronominibus, coniunctionibus, praepositionibus, interiectionibus, sicut patet in istis 'bene: est adverbium', 'legit: est indicativi modi', 'legens: est participium', 'iste: est pronomen', 'si: est coniunctio', 'ex: est praepositio', l e u : est interiectio'. Sitniliter etiam propositiones et orationes talem suppositionem habere possunt, sicut patet in istis 'homo est animal: est propositio vera', 'hominem currere: est °ratio', et sic de consimilibus. Et potest ista suppositio non tantum competere voci sed etiam scripto et parti propositionis mentllis, sive sit propositio sive pars propositionis et non propositio. Unde breviter, omni complexo et incomplexo competere potest. Potest autem dividi suppositio materialis, quia quaedam est guando 20 vox vel scriptum supponit pro se, sicut i n istis 'homo: est nomen', 'hominis: est genitivi casus', 'homo est animal: est propositio vera', 'bene: est adverbium', 'legit: est verbum' et huiusmodi. Quandoque autem vox vel scriptum vel conceptus mentis non supponit pro se sed pro voce vel scripto, quod tamen scriptum vel quam vocem non si- 25 gnificat. Sicut in ista propositione vocali 'animal: praedicatur de homine', haec vox 'homine non supponit pro hac voce 'homine', quia 'animal' non praedicatur de hac voce 'hornine'; sed ibi illud incomplexum 'homine' supponit pro hac voce 'homo', quia de hac voce 'homo' praedicatur 'animal', sic dicendo 'homo est animal'. Similiter in ista 30 'hominem currere est verum', illud subiectum 'hominem currere' non supponit pro se, sed supponit pro ista propositione 'homo currit', quam tamen non significat. Similiter in talibus 'homo: praedicatur de asino in obliquo', li homo supponit pro obliquo tali 'hominis' ve! 'hominem' vel huiusmodi, quia 35 5 propos .] oratimais C 9 pronom . om. C I
1 0
6
v e]] p ro adj . A A ' I
7
qui dem] quibus dam I I i n ) d e A E I
praepos.] propos itionibus C V ', et adj . C I !I i n ] d e A E i n i3tiS OM. D
11 l ega._ indic .] lego est v erburn l e g i t est v erbum D, om. B 1 1 - 1 3 modi ... interiectio] et sic de oláis B D 1 5 orari o] v era add. A111 4 !potest] , d eista ] suppositio a l i adj. i s A ' 2 0 di v i di ] ista adj. A 2 2 homi ni l „. casas otti• B D 2 3 hu19 a d j . iusm.] sic de aliis B D IQuandoquel quaedam C 2 4 autem] guando add. C m e n t o om. I V ' 2 5 v el l B C D pro 1 add. A ' D6 q u a m om. C I 2 6 Sicut] cuan dico adj . B D 2 6 - 2 7 i n... homi ne] animal i n p ro positione vocali praedicatur de homine B D 2 7 s upponit] hi c add. D 2 7 - 2 8 quia... horni ne om. E t ] s(hom.) CD e2 8 illud]d hoc D 3 0 ista] propositione add. B D 3 1 al ud] istud A l CI V C 4 hoc3 B D, 5 calla V It ' ,1av el l-] et A A ' li] 1 8 e t l ] v e
DE s u p p o s m o m z u s TE RM I NORUM
2
0
7
in ista propositione 'asinus est hominis' non praedicatur haec vox 'homo' sed haec vox 'hominis'. Similiter hic p r a e d i c a t u r de subiecto in concreto', li (palitas supporát pro concretis pmedicabilibus de subiecto.
[CAP. 68. DE SUPPOSMONE SIMPLICI]
Sicut autem cuilibet complexo e t incomplexo potest competere suppositio materialis, ita cuilibet complexo et incomplexo significativo vel consignificativo potest competere suppositio simplex, nam quodlibet tale, sive sit mentale sive vocale sive scriptum, potest supponere pro conceptu mentis, sicut patet inductive. Et sicut quandoque suppositio materialis est pro illo quod supponit, et quandoque non pro illo quod supponit sed pro alio, quod tamen non significat, ita terminus mentnlis supponens simpliciter quandoque io supponit pro se 1, sicut in istis 'homo est species', 'animal est genus', 37 bi c i sic C , i n ista D, om. A teta add. y '
3 8
subiecto] concreto I, et sic de consimilibus add. D , et c e-
CAP. 68. - 2 etl v el A ' D ' i nc om pl l significativo v e! consignificativo add. C 3 5 potest] competere et add. I Y supponerel competere C 6 mentisl et supponere add. C
et] v el A I C 7 - 8 est...
supponitl quandoque supponit p ro se, quandoque non supponit p ro se B, est guando complesmm vel i ncomplexum supponit pro se quandoque guando non supponit pro se D pro q u o A
9
supponensi potes t supponere A
1 0
8
non trp. p. quocil C q u o d ]
s upponit om. A
CAP. 68. C f . Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, g. 4 (ed. St. Bonaventure, I I , 135, un. 13-17), ubi codices, duobus exceptis, legunt: "...ista, inquam, pars taus propositionis [mentalis] potest habere suppositionem personalem, et tunc stat et supponit pro ipsis rebus signiftcatis, si significent res, vel potest habere suppositionem simplicem, et tunc stat et supponit pro se ipsa". Sic legit Inceptorem etiam Gualtems de Chatton, Reportatio, I, d. 3, q. 2: "Et hic negant aliqui distinctionem inter suppositionem simplicem et materialem i n propositione ex conceptibus in mente quamvis non in propositione in voce, quia subiectum in propositione concepta, secundum e o s, vel supponit pro re extra, et tunc personaliter, vel pro conceptu ipso, et turtc simpliciter. Sed ego [dico] quod est adhuc tertia, ita quod conceptus in mente potest supponere materialiter, sicut cum dico: iste concepms est q u a l i t a s" (ed. G . Gíl, "Gualteri de Chatton" cit., pp. 209s.). Nihilominus lectio duorum codicum, quam etiam in nostram editionem recepimus, probabiliter est correctio ab ipsomet Ockham introducta. Opinione enim de universali u t ficto, velut minus probabili, relicta, dicit: " Cu i non placet ista opinio de talibus fictis in esse obiectivo potest tenere quod conceptus et quodlibet universale est aliqua q u a l i t a s exsistens subiective in mente" (loco cit., p. 289).
208
P
A
R
S
I CAP. 69
et sic de aliis; quandoque autem supponit pro ala intentione animae, quam tamen non significat, sicut in tali propositione mentali 'hominem esse animal est propositio vera'. Et sic potest dici de multis aliis
[CAP. 69. DE SUPPOSMONE PERSONALI]
Nunc accedendum est ad suppositionem personalem. Circa quam est sciendum quod solum categorema, quod est extremum propositionis, significative acceptum, supponit personaliter. Per primum excluduntur omnia syncategoremata, sive sint nomina sive s coniunctiones sive adverbia sive praepositiones sive quaecumque ala, si alia sint. Per secundum1 excluditur omne verbum, quia numquam verbum potest esse extremum propositionis quando accipitur significative. Et s i d i c a t u r quod sic dicendo 'legere est bonum', l i legere accipitur significative et t2unen supponit, d i c e n d u m quod ibi 'legere' non est verbum sed est nomen, et ita est ex usu quod infinitivus modus non tantum est verbum sed nomen. Unde si 'legere' remaneret ibi verbum, et non plus esset nomen quam legit', non magis esset haec vera 'legere est bonum' quam ista legit est bonum'. Sed unde est hoc ? Dico quod hoc est ex usu loquentium. Per illam particulam 'extremum propositionis' excluditur pars extremi, quantumcumque sit nomen et categorema 2 . Sanimal' est i c u tnec h 'homo' i csupponit nec 'albus' supponit sed totum extre'mum h supponit. o m Et o ideo quanttuncumque aliquando partes extremorum a habeant se l bsecundum a ssuperius et inferius, non oportet consequentiamesse20 bonam inter illas propositiones, quia illa regula debet intelligi guando ipsa extrema quae suppommt in propositionibus ordinantur secundum su11 auteml etiam I, sic adj. A 1 3 esse] hominem vel add. A :1 vera] quia in ista 'hominem esse anim.1' non supponit pro se sed pro ista 'homo est animal', quam tamen non sigriificat add. B CAP. 69. - 2 personaleml in speciali add. A' 3 est 6 coniunctionesl , a r t . verba C D BD V adv a er bi al interiectiones 4 BD 6 - 7 si alia] si syncategoremata al a A, om. BCD a c 7 csintl e sicut p A, t sumere u m Cl secwadurtal extremum A 8 guando._ s i g n i fi c a t i v e sumptum s B u 9 mest] bonum p tadd. (!) u K m1 0 signiEl = tuna adj. A = e n ] personaliter non add. mg. B As upponi t] et est C extremurn propositionis add. A 111 us u] l oquenti um add. A A ', loquendi add I 1 5 hoel om. A l B CE I 1 6 l l ana] secwadatn A C , tertiam prop.1 A , onz. C I 1 6 - 1 7 ex tremi l qui e add. mg. C D , p 1K e r , sp aortinc la pri l imti add. e r A e ax t r . d j egaremi . 20 sicut (etiam infra) B c secuncluml r y sicut4 BC 2 2 secwadurnl i i b i l CAP. i69. - 1 Scilicet per verba 'extremum propositionis, significative acceptum'. l V Cf. Burlaeus, 2 a De , suppositionibus (ed. cit., pp. 31-34). l i a d j . C
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM I NORUM
2
0
9
perius et inferius. Unde non sequitur 'tu es vadens ad forum, ergo tu esexsistens ad forum' e t tamen 'vadens' et 'exsistens' ordinantur secunz5dum superius et inferius; sed ista extrema 'vadens ad forum' et 'exsistens ad forum' non sic ordinantur, ideo consequentia non valet. Tamen aliguando consequentia valet, quia aliquando non possunt tales partes ordinari secundurn superius et inferius nisi etiam tota extrema sic ordinentur vel possint sic ordinari, sicut patet hic 'homo albus - animal oalbum', 'videns horninem - videns animal' et sic de multis aliis E t ideo frequenter est taus consequentia bona sed non semper, et ita pars extremi non supponit in tali propositione, tamen in alin propositione supponere potest. Per tertiam particulam 'significative accepturn' excluduntur catego-
35remata tnlia guando supponunt simpliciter vel materialiter. Tunc enim, quia non accipiuntur significative, ideo personaliter non suppontmt, sicut hic 'homo est nomen', 'homo est species', et in consimilibus.
[CAP. 70. DE DIVISIONIBUS SUPPOSMONIS PERSONALIS]
Suppositio personalis potest dividi primo in suppositionem discretam et communem. Suppositio d i s c r e ta est in qua supponit nomen proprium alicuius vel pronomen demonstrativum significative sumpturn; set talis suppositio reddit propositionem singularem, sicut hic 'Sortes est homo', 'iste homo est homo', et sic de aliis. Et s i d i c a t u r quod haec est vera 'haec herba crescit in horto meo', e t tamen subiecturn non habet suppositionem discretam, d ic en d um est quod ista propositio est falsa de virtute sermonis; sed per io eam intelligitur taus proposito h e r b a crescit in harto meo', ubi subiectum supponit determinate. Unde advertendum est quod guando 24 exsistensl] in foro vel add. A' CIK or di nantur ] hic add. CK 2 6 ad forum] in foro CI or di n.] et add. BI :I v-alet] est bona C 2 7 valet] est bona BD ': non s. un. A' , cm. A 2 8 ossi] licet I fi etiam ons. BIV 4 A 11 animal] est asid. 1 3 0 hominem] ergo add. A , multis aliis] aliis B, muhis C similibus D add. 31 2 ital ista A, licet BD, ideo C 3 2 supponit] s i g n i fipos.] 9 bene add. B M cenara] istarn B iBam DE, yero add. A' BD E 3 4 - 3 5 categ.] syncategocv a t i v eA' s 3 u 6 m non' remata p t] semper u m add. B ae dCAP.d70. .- 2 Suppos• A tBI l 11 in a1qua]l ubi iB ]5 et] tunc asid. A s uppos i propositio BI 7 quod Qm. AAIBE H harto] orto iBC o D r IV 1s a u tt e m a B d i atal idsl ],disu. CI, haec C taus ' orn. BD her ba] eiusdem speciei add. All3D , crescit] hic et asid. B 4 BDEI iubi] n aibiCAl 1D 1 l linde] aubi ALCBD , guando com in quandoque C 9 I D r si s u p p o s e 1 1 to ' . r o cpr 2 SUMMALOGICAE 14 OCKHAM, n m ] .. p e r s
210
PARS I CA P . 7 0
aliqua propositio falsa est de virtute sermonis, sed tamen aliquem sensurn verum habet, ipsa accepta in illo sensu, debent subiecturn et praedicatum habere eandem suppositionem quam habent in illa quae de virtute sermonis est vera 1. Suppositio personalis c o m m u n i s e st guando terminus commtmis supponit, sicut hic 'homo currit', 'onmis homo est animal'. Suppositio personalis communis dividitur in suppositionem c o n f usa m e t d e te rn i i n a ta rn . Suppositio determinata est guando contingit descendere per aliquam disiunctivam ad singularia; sicut bene sequitur 'homo currit, igitur iste homo currit, vel e t sic de singulis. Et ideo dicitur suppositio determinata quia per talem suppositionem denotamr quod taus propositio sit vera pro aliqua singninri determinata; quae singularis determinata sola, sine ventate alterius singularis, sufficit ad verificmdam talem propositionem. Sicut ad veritatem istius 'homo currit' requiritur quod aliqua certa singularis sit vera. Et quaelibet sufficit, etiam posito quod quaelibet alia esset falsa; tamen frequenter multae vel omnes sunt verae. Est igitur regula certa, quod guando sub termino communi contingit descendere ad singularia per propositionem disiunctivam, et ex qnnlibet singulari infermr taus propositio, mnc ille terminus habet suppositionem personalem determinatam. Et ideo in ista propositione 'homo est animal' utrumque extremum habet suppositionem determinatam, quia sequitur 'homo est animal, igitur iste homo est animal vel e t sic de singulis. Similiter sequitur 'iste homo est animal', quocumque demonstrato, 'igitur homo est animal'. Similiter sequimr 'homo est animal, igitur homo est hoc animal vel illud animal vel illud', et sic de singulis. Et bene sequitur 'homo est hoc animal', quocumque animali demonstrato, 'igitur homo est animal'. Ideo tam 'homo' quam 'animal' habet suppositionem determinatam. 12 tarnen] secundum q u o d add. C 17 animal Qm. A
2
1
1
3
et] v el C
1 5
v era] falsa A I K , quod corr. V °
i l l e] homo c urri t add. A i D , horno est add. I, v el iste homo c urri t v el illa add.
(ultra) A ' n singuEs] aliis add. B i d e o ] eti am adj . C 2 2 suppositionem] propos i ti onem D K V 4 23 q u o d ] aliqua singularis add. B a l i q u a ... determ.1 aliquo... determinato K 2 5 v eri f. p r o p o s . ] veritatem taus propositionis I , v e r i fi c a n d u r n B D V 4 6 om.r De q2 u8 i vretar] i t falsar u r ] C 3 2 suppos.] personalem add. D 3 3 i gi tur] sequitur men...2 verae s u f fi c i t adj. V ' 11 horno'] v el iste homo add. C 3 4 v e l M e ] i g i t u r hoc est hoc animal ve] illud I, homo est A animal adj. A ' V 2 7 2 8 4 parte D 3 5a - 3 6 Si mi t - l i ter... ani mal ' om. (hom.) B i; e s t ' cm. A ' 3 5 - 3 8 Si mi l i ter... , v e l animal om. (kom.) I 3 6 v el l ] hom o est add. A C V ' v e ] ' ] hom o est add. V ° 3 6 - 3 7 v ell i l l ud i l e om. B C 3 7 i l l ud] ani mal add. V ° 3 7 - 3 8 E t... ani mal om. (hom.) B 3 7 bene] eti arn D a d j . 38 B animali D om. D 11 animal] et adj. A B E 11 Ideo] i gi tur M I 3 9 suppos.] personalem adj. B e t h o c a
s ]' Cf.
d
Burlaeus, De suppositionibus (ed. cit., p. 54).
15
20
25
30
35
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM I NORUM
211
40 S u p p o s i ti o personáis confusa est omnis suppositio personáis termini communts, quae non est determinata. Et illa dividitur, quia quaedarn est suppositio c o n fu s a ta n tum e t quaedam est suppositio co n fu sa et d i s t r i b u t i v a . Suppositio personáis confusa tantum est guando terminus commtmis 45supponit personaliter e t non contingit descendere ad singularia per disiunctivam, nulla variatione facta a parte alterius extremi, sed per propositionem de disitmcto praedicato, et contingit cara inferri ex quocumque singulari. Verbi gratia in ista 'ornnis homo est animal', li animal supponit confuse tantum, quia non contingit descendere sub animali ad sosua contenta per disiunctivam; quia non sequitur 'omnis homo est animal, igitur omnis homo est hoc animal, vel ornnis homo est illud animal, vel omnis homo est aliud animal' et sic de singulis. Sed bene contingit descendere ad propositionem de disiuncto praedicato ex singularibus, quia bene sequitur 'ornnis homo est animal, igitur omnis homo 55est hoc animal vel e t sic de singulis; quia consequens est una categorica, composita ex hoc subiecto 'homo' e t hoc praedicato 'hoc animal vel illud vel illud', et sic de singulis. Et manifestum est quod hoc praedicatum vere praedicamr de orrmi horráne, ideo illa universalis est simpliciter vera. E t similiter ista infertur ex quolibet contento ani somalis, nam bene sequitur 'omnis homo est hoc animal', quocumque animali demonstrato, 'igitur °milis homo est animal'. Suppositio confusa et distributiva est guando contingit aliquo modo descendere copulative, si habeat multa contenta et ex nullo uno formaliter infertur. Sicut est in ista 'omnis homo est animal', cuius subiectum 65supponit confuse et distributive: sequitur enim 'orrmis homo est animal, igitur iste homo est animal et ille homo est animal', et sic de singulis; et non sequitur formaliter 'iste homo est animal', quocumque demonstrato, 'igitur orarás homo est animal'. Quod dbá 'aliquo modo contingit descendere', hoc dixi quia non 70semper eodem modo contingit descendere. Nam aliquando contingit 42 es om. A A 1 47 disiuncto] ex tremo add. (I) A ' 4 7 - 4 8 quoc umque] quacumque A E V ", qualibet B 4 8 l i om. CIV B E 4 6 4 singularia A 5 1 - 5 2 ani mal '. a n i m a l om. A l B C D 5 3 e x ] d e A , e t E , omnibus add. A d i s i 4 1 53-54 usingularibus] n c l ad singularia add. A 5 5 animal Qm. A B i l l u d ] v el illud add. A A 'D , add. mg. V ' 9 D 56 et]nex add. V ' 5 7 vel i l l ud' om. B I h o c ] cuius D 5 9 v era] sicut alla ctdd. D II E t om. A 'B D s eanirnalis] sub animali B CD 6 0 nam] quia B D 6 3 ex ] ista videtur et ex add. I n u l l o uno] 59-60 u cA 6 6 hom o'.. p nulla pi m a l ,p a n autem add. A o me . 1 r n o m B . E ,A c iC 6 7o td i pua l uo l c q
212
P
A
R
S
I CA P . 7 1
descendere nulla variatione facta circa propositiones nisi quod in prima subicitur vel praedicatur terminus communis, e t postea accipiuntur singularia, sicut patet in exemplo praedicto. Aliquando autem contingit descendere aliqua variatione facta, immo aliquo dempto in una propositione quod accipitur in alia, quod nec est terminus commtmis nec 75 contentmn sub termino c o = u n i . Verbi gratia sic dicendo 'ornnis homo praeter Sortem currit' bene contingit aliquo modo descendere ad aliqua singularia copulative; nam bene sequitur 'omnis homo praeter Sortem cunit, igitur Plato currit et Cicero currit', et sic de pliis, a Sorte. Sed i n istis singularibus aliquid dimittitur quod accipiebatur in so universali, quod non fuit terminus communis nec sigmum distribuems ipsum, scilicet dictio exceptiva cum parte extra capta. Et ita non eodem modo contingit descendere sub ista h o m o praeter Sortem currit' et sub ista 'ornnis homo currit', nec etiam ad omnia eadem contingit descendere. s s Prima suppositio confusa et distributiva vocatur suppositio confusa et distributiva m o b i l i s, secunda vocatur confusa e t distributiva immobilis 2 . [C AP. 7 1 . A D VI D EN D U M Q U A N D O TER M IN U S C OM M U N IS H ABET U N AM SU PPOSM ON EM E T Q U A N D O A L I A M ]
Istis visis videndum est guando terminus communis habet unam suppositionem personalem et guando aliam. E t primo videndum est de norninibus, secundo de pronominibus relativis, quia diverae regulae 5 dantur de istis et de Est ergo primo sciendum quod guando in categorica nullum signurn universale distribuens totum extremum propositionis additur termino, 73 praedic to] pri us di c to A
7 4 a c ta ] c irc a propositiones add. A l 7 7 al i quo modo om. A B E
79 et... c urri t om. A ,J Ci c ero] A rn o l o a n n e s T e r e n t i u s K a l i i s 'l singulis I ,; al i i s 1 D ,a Sorte o m 79-80 om.. C11/a l i i 4 8 1 8 2 dere trp. p. descendere (fin. 83) CI, om. AV q u o Bd . . suppositio 4 8 7 - 8 8 . m opCb . is71.l - iu3 guando] s . . est . quod add. AV i im in]n aBqua m o nb oadd. i ml a il i qnus al add. CI, propositione add. KV' 7 4 a propositione 5 8 propos. om. BD II additur] o t . adclitum e rm DI l p .B t a d d . D tv8 e r 2 m AoHaec, i I c sicut N a Tet taliaeu divisiones, legitur etiam apud Burlaeum, De suppo— r2 o ] 4] n sitionibw (ed. cit., pp. 41s.). cyi o sr t ee c ur n d a o n mou ] ] i d e i v n i dt e n e o
DE S UP P OS MONIB US TE RM I NORUM
2
1
3
nec mediate nee immediate, hoc est nec a parte eiusdem extremi nec a io parte extremi praecedentis, nec negatio praecedit nec aliqua dictio includens aequivalenter negationem vel signum universale, semper talis terminus communis supponit determinate. Verbi gratia in ista 'homo est animal' nullum signum universale additur, nec negatio nec talis dictio aequivalenter includens negationem vel si g n = universale, ideo uterque terminus supponit determinate. Idem est dicendum de ista 'aliquis homo currit', quia signum particulare additurn vel non additum non variat suppositionem personalem, quamvis faciat frequenter terrninum stare personaliter. Similiter in ista 'animal est orimis homo', quamvis ponatur signum universale, non tamen praecedit hunc terminum 'animal', ideo 20 l i animal supponit determinate. Similiter hic 'animal non est homo', quamvis ponatur negatio, quia tamen non praecedit istum terminum 'animal', ideo 'animal' stat determínate. Sed in ista 'ornnis homo est animal', 'homo' non habet suppositionem determinatarn, quia distribuitur signo universali, nec 'animal' habet 25suppositionem determinatam, quia sequitur mediate signum universale. Sed hic 'videns omnem hominem est animal', quia hoc signum 'omnem' non distribuit toturn subiectum, ideo non facit praedicatum stare nisi determinate. Unde bene sequitur 'videns o = e m hominem est animal, igitur videns omnem hominem est hoc animal, vel videns omnem hominem est illud animal vel illud', et sic de singulis. Sed in ista 'omnem horninem videns est animal', quia signum distribuit hoc totum 'hominem videns', ideo praedicatum non stat determinate. Et consimiliter est de ista 'cuiuslibet hominis asinus currit', nam hic praedicatum supponit confuse tantum; in ista autem 'asinus cuiuslibet hominis currit' praedi35catum stat determinate 1. Similiter in ista 'homo non est animal', quam10 al i qua] determinatio importans multatudinem nec aliqua add. y ' d i c t i o ] determi nati o A K , aequivalens ve! add. A 1 1 aequiv.1 al i quam add. A 'B v e ! . . . uni v . del. I , om. A ' B D V 4 1 al4i quam iadd.n A ' D cludensl 1 7 stare] mi ni s trare K , t a n t = add. C I 1 9 univers.1 a parte praedicati add. A l B D 2 0 - 2 2 Si mi l i ter... determinare cm. (hom.) C 2 1 i s tum termi num 22 determinate] similiter hic 'aliquis homo bis L i t v i deru', lic et 'bi s ' i m p o rt a mul ti mdi nem (vide l ea. liti. 10) qui a tamen non praecedit hunc termi num 'h o m o ' i deo stat determinate add. V ', add. i n imo f. B 25 s equitur... universale] h o m o praecedit l y ani mal n o n i mmedi ate sed mediante signo universali B 30 v el i l l ud] ani mal add. I , om. C V ' o m n e m i ta (pro mune) codel., edd. add. A '
3 3
istal quod add. y ' h i c l hoc CDI, orn. B
3 4
3
1
t o m rn i (i mpera
i n... autem] sed i n ista I
1 Cf. H. Denifie - Ae. Chatelain, Ch a rtid a n . P a r i s i i s 1889, 558), ubi leguntur errores a Roberto Kilwardby die 18 n. 474 um U condemnati: n i v e r s i "tIna tL iosg i c a l i b u s, n . 3: Item, quod non est supMartii 1277 P a r i l i e magis n s pro i supposito s , positio in propositione quarn pro significato, et ideo idem est I ,
214
P
A
R
S
I CA P . 7 2
vis 'homo' stet ve1 supponat determinate, tamen 'animal', quia negatio deterrninms verburn praecedit, ideo non stat determinate. Similiter in ista 'Sortes differt ab hornine', praedicamm supponit non determinate, quia hoc verbum 'cliffere includit negationem aequivalenter.
[CAP. 72. DE DUBLESQUAEMOVERIPOSSUNTCONTRA PRAEDICTA] Circa praedicta potest dubitari. Primo, qunliter supponit 'homo' in ista 'Sortes fuit homo' ponatur quod Sortes non sit. Similiter, qualiter supponunt termini in illis de praeterito et in illis de futuro et de possi- 5 bili et in aliis propositionibus de modo. Et est ratio dubitationis, quia dictum est p r i u s l quod terminus numquam supponit pro aliquo nisi de quo verificatur; sed 'homo', si Sortes non sit, non verificatur de Sorte, quia tunc est haec falsa Sortes est homo'; igitur non supponit pro Sorte, et per consequens non supponit determinate. Secundo est dubium de istis 'homo albus est homo', 'cantans missam est homo', 'creans est Deus', supposito quod nullus sit albus et quod nullus cantet missam et quod Deus non creet. Pro quibus subiecta supponunt ? Quia videtur quod pro nulla re significata, quia de nulla tali 15 verificantur; nec pro se ipsis, quia tunc non haberent suppositionem personalem; igitur non supponunt determinate pro aliquo, et per consequens non habent suppositionem deterrninatam. Tertium dubium est, quAliter subiecmm supponit in talibus 'equus tibi promittitur', ‘viginti librae tibi debenmr'. Et est ratio dubitationis, 38 supponit non trp. E 1K
3 9
negationem] i n se adj . K
CAP. 72. - 3 supponit] iste terminus add. B D
4
s it] fuera D, sed fui t asid. CI S i m i l i te r] d u b i =
potest rase adj. A 'B D 5 etl] in illis add. A A 'I V 4 e t s A ] e m o hoc d add. o B, , propter hoc quod asid. D aliquibus 7d quia] propter 8 homo] posito A ' 9 v ep fi l huo m ot add.a e s t ] esset B 11 ri a d . 413 nullus] 1d 0 hom o add., B 1 3 - 1 4 quodl nullusl nec quod nullus y ' , sit qui adj. I 1 4 Deus non] A i g i l t u Dr ] nullus C c re e t ] qui ero. asid. V ' q u i b u s ] ista adj. K 1 5 nulla tal i ] re tali nulla B 1 7 person.1 a h o d m j o smaterialem a d eI d d e t e rm. d. ] nec personalem adj. I 1 9 Te rti u m est] Terti o A I ' dubi um est om. V ' q u a d e . literl quomodo Cl K B 1 , 6 dicere hominis asinus currit' et 'asinus cuiuslibet hominis currit' ". Res n o'cuiuslibet n ' l i i s ]a haec conderrmatio acta est sub pontificatu Ioannis X X I seu Petri Hispani, ]curiosa: e s tauctoris Summu/arium Logicalium. h o m CAP. o , 72. - 1 Supra, cap. 63, e r g o n o
un. 33-35.
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM I NORUM
2
1
5
quia si terminus supponat pro contentis, videntur esse fnisae, cum quaelibet singularis sit falsa; et ita si terrainus subiecms supponat determinate, propositio est falsa. Quartum dubiurn est de tnlibus 'iste privatur visu', 'iste est aptas 25natus habere visum', et sic de mulás talibus. Quintara: qualem suppositionem habet praedicatum i n ista 'genera et species sunt secundae substantiae' ? Sextum de istis 'actio est res extra animara', 'relatio est vera res', 'creatio est idem realiter cum Deo', et de huiusmodi multis. 30 S e p t i m u m est de ista 'iste bis fuit albus'; quia videtur quod 'albus' non supponat determinate. Octavum dubium: quomodo i n ista 'tanturn animal est homo' subiectum et praedicatura supponant ? Item, de talibus 'Apostolus dicit hoc', 'Anglia pugnat', 'bibe cyphum', 'prora 3 5 et huiusmodi e Ad primum 8 istomm dicendum est quod in onmibus talibus ters mini supponunt personaliter - Pro quo est intelligendum quod tunc t terminus supponit personaliter guando supponit pro suis significatis, i 4 n() vel pro bis quae fuerunt sua significata vel erunt vel possunt esse. Et sic est prius dictum; quia dictum est prius quod uno modo m intelligendum ,• • a significare' sic accipimr. Hoc tamen intelligendum est quod non resr pectu cuiuscumque verbi supponit pro s e d pro illis quae significat i stricte accipiendo 'significare' supponere potest respectu cuiuscumque ' , 23 es t] eri t C D 2 4 Qu a rt u m d u b i u m ] S i mi l i ter quarta dubi tati o e s t ' ] tatuen C ' 25 mul ti s ] s i ngul i s C , al i i s add. I 2 6 Qu i n t t u n ] Qui nta A , dubi um add. A l E p ra e d i c a t u m ] b terrninum B , om. C 2 6 - 2 7 genera] substantia I 2 8 S e x tu m ] S i mi l i ter I , d u b i u m es t add. o A 'B D E re l a t i o . . . res om. B re l a t i o ] creatio v e r a om. A l C D r e s ] ex tra ani mam add. A ' C D n 30 Septimum] Septima A, Similiter A l I V 4 al bum A ' C V i BD, ,(qualiter d 3u bB2i) trp. u mp. hom eo A s BIV t 4 a4 cd3 t d4a .v t O A l B CDK 3 4 hoc ] Philosophus add. V ' 3 5 bonitas] v oluntas I V ' 3 9 guando] termi nas l tm eD m E ] a uBadd. I B CD, ipse add. (ultra) A l C D 4 0 vel] et C ' fuertm t] fuerant C1' sua Qm. A l l í ' 4 1 pri us ] idS Au es pb t t ie m ] a s pri I 4r 3 t cuiusc.] t e cuiuslibet s A l '! v erbi ] s i aliqua tal i a signifi cet add. A D iS u o sm e murn m , g . ) t ](BI S i ts n infra,t cap.u77, ubi agitar de suppositione impropria. Etiam Burlaeus, De u aiey l 2 Cf. il t ' b ]4 onibus (ed. cit., pp. 53s.), agens de suppositione impropria, affert huiusmodi r a essupposíti 3 s3 u 6 b i e A exempla: pro suppositione antonomastica 'Apostolus dicit hoe'; pro synedochica m VcI tt eu rm 'prora est in mari'; pro metonymica 'bibe cyphum' et 'Anglia pugnat'. 8 Supra, i 4n . . . d uu lin. 3-6. 4 Codex B hic notat in margine: " No ta regulan.' contra Burley". h i u s b im sSed Burlaeus onon negat terminum in talibus supponere personaliter; cf. De suppoe ud m i ]sitionibus (ed. cit., pp. 60ss.). o r i c
em s. t a
216
PARS I CA P . 7 2
verbi, si aliqua talia significet. Sed pro illis quae fuertmt sua significata 4S non potest supponere nisi respectu verbi de praeterito. Et ideo quaelibet taus propositio est distinguenda, eo quod taus terminus potest supponere pro his quae sunt vel pro his quae fuerunt. Sirniliter pro bis quae enmt non potest supponere nisi respecm verbi de futuro, et ideo illa propositio est distinguenda, eo quod terminus potest supponere pro his so quae sunt vel pro his quae erunt. Sirniliter pro his quae possunt esse significata et non sunt non potest supponere nisi respectu verbi de possibili vel de contingenti, et ideo ornnes tales sunt distinguendae, eo quod subiectum potest supponere pro bis quae sunt vel pro his quae possunt esse vel contingunt esse. Et ideo omnes tales sunt distinguendae 'omnis ss homo fuit ' o m n e albura erit homo', 'omne album potest esse homo', 'onmem hominem contingit currere'. Intelligendum est tamen quod ista distinctio non cadit a parte praedicati sed tantum a parte subiecti. Unde ista non est distinguenda Sortes fuit albus', Sortes potest esse albus'; et hoc quia praedicamm appellat 60 saam formam 5 . Qpro u conceptu, o d vel sed quod per talem propositionem denotatur quod e s t i n qua ipsummet praedicatum sub propria forma, hoc est propositio s i c et non aliud, praedicatur de illo pro quo subiectum supponit, ipsummet ivelndet pronomine e l demonstrante illud praecise pro quo subiectum sup- 65 l i g fuit e vera, n ponit, si taus propositio sit de praeterito; vel quod erit vera, d tnlis u proposito r n : sit de futuro; vel quod sit possibilis, si prima propositio si n de possibili; vel necessaria, si prima propositio sit de necessario; vel sit o impossibilis, si prima propositio sit de impossibili; vel per se, si prima n propositio sit de per se; vel per accidens, si prima propositio sit de per 70 q accidens. Et sic de aliis propositionibus modalibus. Verbi gratia ad veriutatem istius 'album fu i t nigrum' non requiritur quod haec unquam o 45 sigraficet] significent B i l i fuerunt] fuerant C 4 7 - 4 8 s uppl stare K 4 8 v e!] e t C 1! f u e d runt] vel erunt aeld. B S i m i l i te r] v e! A . sed C 4 9 i l l a] ista A 'B CE , talis A 5 0 termi nus ] taus sadd. 1, n oun add. K 5 1 v e !] e t C 5 3 - 5 5 ea... di s t. om. (hom.) D 5 4 h i s o A m!I quael BV p2(hom.) p . l fuertm t v e! p ro bi s quae add. B 5 5 v e!] sive 4 a l b u m '] f u i t h o m o , o m n e al bura add. B D ' ° ri m e l om. A I 56 5 7 omnem... c urrere om. A I r on q clistinguendum u a e o,59 Lip nde] d e hadd.i Cs11 di s t.] el add. a p a rt e praechcati C 6 2 quod" om. A I a d d . / V E a63 praedi ct .] praedi c atur add. I 6 4 i ps ummet] i ps um A A ' D E V 1 praes , p enti r a add. e d iK c a e rt o m . C 6 m 5 -r 6] 6 v ep. . . s upponi 6 5 praec is e t rp . p . s upponi t A pde v e r b u m 65-66 pro... supponit om. I 6 5 subiectum om. A ' 6 6 praeteri to] f u t u ro B 6 6 - 6 8 quod... rsitl om. B 6 7 possibilis] de possibili A 6 8 v el l ] quod s ir add. A ' d e neceas.] necessaria V ' o69 de i mpos s i impossibilis I V ' 7 1 de] mulcis add. B 11 V erbi grana] uncie A 1V " 7 2 unquam] nutnquam A s Cf. infra, Pars II, c. 7. e
DE S DP E DS MONIB US TE RM INORDM
2
1
7
fuerit vera 'albura est nigrum', sed requiritur quod haec fuerit vera 'hoc est nigrum', demonstrmdo aliquid pro quo subiectum supponit in ista 75'albura fuit nigrara'. Similiter, ad veritatem istius 'veram erit impossibile' non requiHtur quod haec =guara sit vera 'verum est impossibile', sed requiritur quod haec erit vera, si formabitur, l o c est impossibile', demonstrando aliquid pro quo subiectum supponit in ista 'verum erit impossibile'. Sitailiter est de sliis. Sed de istis amplius dicetur in tractatu 80 d e p r o p o s i t i o n i b u s e t d e c o n s e q u e n t i i s 6 . A d propositum dico quod in ista Sortes fuit homo' praedicatum supponit pro Sorte. Et similiter est de onmibus illis de praeterito et de futuro et de modo, quod termini supponentes personaliter supponunt pro illis quae sunt vel fuerunt vel erunt vel possuntesse supposita e t si non sit aliquod 85signam, nec negatio nec aliquid tale impediens, supponunt determinate. Sed tunc ad rationem in contrarium dicendum est quod bene dictum est quod terminus numquam supponit pro aliquo nisi de quo verificatur. Non tamen fuit dictum quod numquam supponit pro aliquo nisi de quo verificatur per verbum de praesenti, sed sufficit quod ali9 0 respectu verbi de praeterito vel per verbum de futuro, guando supponit g respectu verbi de futuro, et sic de aliis. Sicut patet in ista 'albura fuit u homo', posito quod nullus homo modo sit albus, sed quod Sortes fuerit a albus, tunc 'albura' supponit pro Sorte, si accipiatur pro his quae fuenmt. n5 Et ideo 'albura' verificatur de Sorte non per verbum de praesenti sed 9 d per verbum de praeterito, nam haec est vera Sortes fuit albus'. o Sed adhuc restat d u b i t a t i o : p ro quo praedicatum supponit v hic Sortes fuit albus'? Si pro his quae sunt, falsa est: e D i c e n d u m est quod praedicatum supponit pro his quae fuerunt, r00sive eadem fuertmt quae sunt sive non. Et ideo in isto casu capri instan1 i 73 hoc ] al bum add. A 1 7 4 al i qui dl i l l ud B D , al i quod V ' 7 5 a d v eri t.] i n ista B D fi istius om. B D ,¡ e ri t ] est A 7 6 unquam] numquam A , al i quando B s i t ] fueri t A ', eri t B C D c e t u r p e r v e
77 hace] aliquando adj. D e r i t ] sit I:, si formabi tur] sed sic add. B , orn. K 7 8 aliquid] i l l ud B ': pro quo om. B s u b i l quod add. B e r i t ] est A 8 0 et] i n tractatu add. C K d e ' °in. B I 8 1 praedic. supportit] poteri supponere 1
8 2
Sorte] forma B
s
i
c
B , Mi s ] istis B V ", aliis I
8 3
quod]
quia A C 8 4 v ell] pro illis quae add. I V ' v e 1 1 aliis Qm. A ' 8 6 tunc ] nunc A b e n e ] ideo (i n ras.) I 8 7 est] modo adj. V ]4 e, t n i sB i l 8 r 5o H quo] l ° non oportet ( i quod s t semper o adj. B D d e ] pro Bp 8 8 - 8 9 Non... sed B D 8 9 v eri f.] verifi cetur n e c) . . . B B D 9 0 - 9 1 guando' p ra e t e ri t o om. (halls.) B I V n e c ] 4 9 de 1 adj. Bd s upponi e l t]] pro fi lo add. B 9 2 de] praeterito vel per v erbum de adj. B f u t u ro ] vel verbum v e ! . . p r a e s e n t i . praeterito guando supponit respectu verbi de futuro (!) add. V ' 9 3 fueri t] fui t B C 9 4 si accip.] de e t v e l accipiendo a l i I q9 5u dela] p ro n A d 9 6o praet.] futuro D A ' v e r i fi c e t u 8 6 - II, c.97 et Pan 2 111-3, cc. 10-12. 7 Supra, Iin. 7-11. 6Infra, Pan r S e d . . p e r .
218
P
A
R
S
I CA P . 7 2
tiam illa regula quam dixi a l i a s 8, scilicet quod terminus semper supponit pro his quae sunt, ubicumque ponatur, vel potest pro eis supponere. Nam illam regulam intellexi de termino posito a parte subiecti; sed guando ponitur a parte praedicati non est universaliter vera. Unde posito quod nullus homo modo sit albus, sed quod fuerint multi homines 105 albi antea, in ista ttmc 'homo fuit albus' praedicatum non potest supponere pro his quae sunt sed tantum pro bis quae fuerunt. Unde generaliter praedicatum in illa de praeterito non supponit pro aliquo alio quam pro illo quod fuit, et in illa de futuro pro eo quod erit, et in illa de possibili pro eo quod potest esse. Cum hoc tamen requiritur quod ipsummet 110 praedicaturn praedicetur de illo pro quo subiectum supponit, modo praedicto. Ad seamdum dubium 9 dicendurn est quod de virtute sermonis est concedendum, si nullus homo est albus et si nullus homo cantat missam et si Deus non creat, quod in praedictis propositionibus subiecta pro 115 nullo supponunt. Et tamen sumuntur significative, quia 'sumi significative' vel 'supponere personaliter' potest dupliciter contingere: vel quia pro aliquo significato terminus supponit, vel quia denotamr supponere pro aliquo vel quia denotatur non supponere pro aliquo. Nam semper in propositionibus talibus affirmativis denotatur terminus supponere pro 120 aliquo, et ideo si pro nullo supponit est propositio falsa. In propositionibus autem negativis denotamr terminus non supponere pro aliquo, vel supponere pro aliquo a quo vere negatur praedicatum, et ideo talis 101 alias] secundurn add. K
1 0 2 eisl eisdem B 1 0 4
v era] v erurn D
1 0 5
m o d o om.
CD g u a n d o B f u e r i n t ] fuerunt All3E11 4 m upotest l t is upplc s upponit m . V ' 1 0 8 aliquo om. AINT 106-07 A 4 ALCI 1 I1 • sermonisl 0 i p1 s u 0madd.mD 6e1 t1 4l conced.] quod add. C I K e s t ] sit A E c a n t a t ] cantet ACE1 om. loquendo ii pn s. u. m. B r v 115 creatl 7 suini signifi l significare I 1 1 7 contingere] accipi K q u i a om. A l u creetn A1E 1c1 6 - 1 ,t 1l 3 118-19 denotatur... te us nqui t a om. c(k' om.) A ' 1 1 9 v el... al i quo'l v el non supponere F, v el denotatur non supponere i pro aliquo n K , om. (hom.) A B C I H qui a om. K , n o n del. A ' 1 2 3 v al ... aliquo mg. C , i t om. A i al si quo] subiecto add. Ba n e g a t u r l hoc add. C I A '
Cf. Guillelmus de Ockham, Expositio super librum Elenchorum Aristotelis, cap. 4, ad textum: Sunt autem tres modi (166a 14-23), ubi legitur: "Propter quod sciendum quod quandocumque terminus communis positus a parte subiecti comparatur verbo de praeterito, illa propositio est distinguenda eo quod subiectum potest supponere pro his quae sunt, hoc est [pro] his de quibus actualiter per verbum de praesenti verificatur, vel pro his de quibus aliquando sic verificabatur. Et hoc quia terminus, ubicumque ponatur, semper habet supponere pro his de quibus actualiter verificatur; sed ratione adiuncti solum potest supponere pro illis de quibus aliquando verificabatur" (cod. cit., f. 271ra). 9 Supra, un. 12-18.
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM INORUM
219
negativa habet duas causas veritatis. Sicut ista 'homo albus non est' 125habet duas causas veritatis: vel quia homo non est, et ideo non est albus; vel quia homo est, et tamen non est albus. In ista autem propositione 'homo albus est homo', si nullus homo sit albus subiectum sumitur significative et personaliter, non quia supponit pro aliquo, sed quia denotamr supponere pro aliquo e t ideo quia pro nullo supponit, cum tamen 130denotemr supponere pro aliquo, est propositio simpliciter falsa. Et ideo si aliquid p r i u s d i c tu m videatur isti repugnare, intelligendurn est in propositione afirmativa et vera, quia semper in propositione afirmativa et vera, si terminus stet personaliter, supponit pro ahquo s i g n i 135fi E t s i d i c a t u r : ista non stant simul 'supponit' e t 'pro nullo c a t o , quia sequitur 'supponit, igitur pro aliquo supponit', d i c e nsupponit', s uemcest d u quod non sequitur, sed sequitur 'supponit, igitur denotatur n daliquo pro u supponere, vel denotatur pro nullo supponere'. m Ad tertiumbo dicendum quod tales propositiones 'equus tibi promit140m titur', o'viginti librae tibi debentur' de virtute sermonis sunt falsae, quia dquaelibet u singularis est falsa, ut patet inductive. Tamen si termini tales m ponantur a parte praedicati, possunt aliquo modo concedi. E t tutic poportet r adicere quod termini sequentes talia verba virtute illomm vereborum e habent suppositionem confusam tantum, et ideo non contingit x p 145descendere disiunctive ad singularia sed tantum per disiunctum praediocatutn, s connumerando i non tantum praesentia sed etiam futura. Unde tnonusequitur 'promitto tibi equum, ergo prornitto tibi hunc equum vel m . promitto tibi illurn equum', et sic de singulis praesentibus; sed bene sequitur 'promitto tibi equum, igitur promitto tibi hunc equum vel ifium vel illum', et sic de singulis, connumerando omnes, tam praesen124-25 Si c ut... veritatis om. (hom.) A 1 C K e t . . . albas om. B D 1 2 5 - 2 6 et... albus] albos, vel quia homo est albus et tamen non est (!) istas add. B 1 2 4 A 1 2 6 est'] albos add. D ;; albus' om. DI a u t e m om. A B I 1 2 7 homo' exp. V ', om. C 1 2 8 pro a l b u s afiquolnpersonaliter pro o n significato C 1 2 9 quia] patet quod I 1 3 1 aliquid] aliquod E '' isti] dic to B eD 1 3s 2 ett om. B] C K 1 3 3 et om. B C D K 1 3 4 s igrtif. p r a e e x p . ] signifi cative modo n n pri mo expositum C 1 3 5 simul] terminus add. B D, ista add. I p r o nul l o] pratexposito B oI pratex p.) non Ae' 1 3 6 s sequitur]t termi no, add. B D 1 3 7 est om. A l C D 1 3 8 v el... supponerel om. C I a l b u 139 terti um] dubi um add. A di c endtun] est add. AAJE 1 4 0 v iginti] decem I l i b ra d ] marchae A J CK V s 4 1debentur] et huiusmodi add. B D 1 4 1 u t om. A C I i nduc ti v e] sed add. C 1 4 2 tunc] non add. B, K om. I 11 4 3 i l l orum] 2 eorum A I V 4 5 albo relicto, om. Gem. 1 4 8 promi tto ti bi om. A B D I e q u u m ] v el i l l um add. A lunuurrum ,add.i C sh o r AuBm a I praesBenti b bus om. A B C E V 1 , t om. D 1 ,om.v D s t ti ug designando m 4 1eeI4 l4d e9i 7singulis] i ] t u r . v.el . V ' o m n e s ] hos I , equos add. e gu o ] e qr u m i dm e . o o 10 supra, un. 19-23. C B V ' e q u 1 5u 0 n iv l e l e l l ir l i uq m u a ,
220
PAPIS I CA P . n
tes quam futuros, et hoc quia ornnia tala verba aequivalenter includunt verba de futuro. Unde ista 'prornitto tibi equum' valet istam 'tu habebis ex dono meo unum equum', et ideo in ista 'promitto tibi equum' potest li equum supponere pro futuris, sicut in ista 'tu habebis equum'. Sed n u m q u i d i n ista 'promitto tibi equum' li equum supponit confuse tanmm, loquendo de virtute sermonis ? D i c e n d u m quod stricte loquendo li equum non supponit confuse tantum, quia non supponit, can' sit pars extrerni. Et praedicta regula de suppositione determinata data est de illis quae stricte loquendo suppornmt, quia sunt extrema propositionum e t non tanttun partes extremortun. Tamen 160 extendendo nomen potest dici quod li equum supponit confuse tantum, et hoc quia sequitur tale verbum. Et ita est universaliter quod terminus communis sequens verbum tale, ita tamen quod sit pars extremi tantum, semper supponit confuse tantum et non determinate, personaliter timen. Unde sciendum est quod quandocumque in aliqua propositione tali165 de praesenti vel de praeterito vel de futuro ponitur verbum virtute cuius denotatur quod aliqua propositio erit vera, vel deberet esse vera, in qua ponitur a parte praedicati terrninus communis, e t non denotatur de quacumque propositione i n qua ponitur a parte praedicati singulare contentum sub illo communi quod erit vera, tunc ille terminus com- ro munis, isto modo accipiendo 'supponere' quo pars extremi potest supponere, non supponit determinate, hoc est non contingit descendere ad singularia per disiunctivam sed tantum per propositionem de disiuncto extremo vel de parte extremi disiuncta. Nunc autem per istam 'ego promitto tibi equum', virtute istius verbi 'promitto' denotatur quod haec rs erit vera, vel quod debet esse vera aliquando, 'ego do tibi equum' vel consimilis, et non denotatur quod aliqua tnlis 'ego do tibi istum equum' - quocumque equo demonstrato - erit vel debetesse vera. Et ideo non sequitur 'ego promitto tibi equum, igitur promitto tibi istum equum vel promitto tibi illum equurn'. Et consimiliter est de talibus 'ego de-180 beo tibi viginti libras', 'iste tenetur Sorti in viginti marchis'. Sic igitur patet quod ista potest concedi 'ego promitto tibi equum', et tamen ista de virtute sermonis nullo modo debet condedi 'equus tibi 151 verba orrs. BC 1 5 3 ex] de CD " dono meol domo mea I 1 5 9 illis] hi s A I 163 tale] de futuro add. K par s extremi] extremum B 1 6 4 person.] particulariter K L i m e n ] tanturn B O X 1 6 6 vel] cali add. V 4 isto] 171 1 6illo8AI BI V d e ] i 4 debet] 1 deberet n 7 3 D ver a] A ad minus , add. D d o ] debo C 1 7 7 talis] oratio add. C K 1 8 0 equum] et sa sic i ndegaliis u add. l a D 1 8 0 - 8 1 debeo] promitto A, debo B, do I 1 8 1 viginti] decem BCDI 1 !rA vi i m,archis] ginti a- ] ' decem libris B, centum marchis D, et similibus add. D 1 8 3 debet] potest A 1 a r 6t i p 9 cs u i l na r g u l a ir a e ]
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM INORUM
2
2
1
prornittitur'. Cuius ratio est quia in ista 'equus tibi promittitur' li equus lasest subiectum et non est pars subiecti, et ideo oportet quod supponat determinate, cum neque signum neque negatio neque aliquid includens aliquid tale praecedat, et ideo oportet quod contingat descendere ad singulnria In ista autem 'promitto tibi equum' li equum non est extremum sed pars extremi, quia istud totum est praedicatum 'promittens 190tibi equum', quia istae aequivalent 'ego promitto tibi equum' et 'ego sum promittens tibi equum'; et ita 'equum' est pars extrerni. Et ideo sicut non oportet quod supponat, proprie loquendo, ita non oportet quod supponat determinate, et per consequens non oportet quod contingat descendere ad disiunctivam. 195 S e d n u m q ui d contingit descendere sub parte extremi ? D ic e n d u m est quod quandoque contingit descendere. Sicut bene sequitur 'iste dat Sorti equum, igitur dat sibi istum equum vel dat sibi illurn', et sic de singulis. Quandoque autem non contingit descendere propter aliquam rationem specialem, qnnlis dicta est in proposito. E t 200ita quamvis ista concedatur 'ego promitto tibi equum', ista tamen de virtute sermonis non est concedenda 'equus tibi promittitur'. Tamen ipsa conceditur, quia co =u n i te r accipitur pro ista 'aliquis tibi promittit equum'. Sed quare ista consequentia non valet 'aliquis tibi promittit equum, igitur equus tibi promittitur', dicetur in t r a c t a tu d e p r o20spositionen. Ad quartum 12 dicendum est quod in talibus 'iste privatur visu' visu, quod est pars extremi, non proprie supponit. Verumtamen isto modo quo potest supponere, supponit confuse et distributive, quia aequivalet isti 'iste nullum visum habet', ubi 'visus' negative confunditur con= fuse et distributive. Tamen non in qnnlibet propositione exponente illam unam supponit confuse et distributive, quia non in afirmativa, scilicet in ista Iste est aptus natus habere visum', sed in ista supponit aliquo 185 oportet] concedi adj. I 1 8 6 ságnum] subiectum I n e q u e ] nec BINT 4 a praedicatum l i q u i d ]A 1a8 9l sed] i qestuadd.o Ad E V 187 praec.] 4 1 aequivalentes s unt A e g o ' om. D 1 9 4 ad] p e r A ', singularia per adj . A C K 1 9 5 numqui d] 131V numquam K 1 9 7 dat sibi orn. A B DI 1 9 8 i l l um] equum add. A l CV a 1 9 9 aliquam] aliara A l V 4 , , q u i a ] i b i 4 201 serm.] vocis i p s a ] ista A, frequenter adj. D 2 0 2 concecil c ommuniter add. A I C 2 0 3 quare] a d d . C L qualiter i s V ' t II v alet] u valeat d ]A l C D i 2 0 3 -l 0 4 promi tti t... equum] equus ti bi prornati tur A ' 2 0 6 quartum] l dubi u um add. d A 'B D 2 0 7 quod] quia A l a , orn. D e x t re m i ] el ideo add. D 2 0 8 supportit] B V supponit enira a d . A111 44 v i s2um0 add. 9 I I affi rmati v a] e l dis tributiv a adj . I 1, sci!.] sed A li 0 n1 e g a t9 i v e q u i v ea 1 1 Cf. infra, Pars II ] o. m . currit. K , c1 .2 Supra, 7 , lin. 24-25. 2 1 u b i 1 t na m e u a m ]
222
P
A
R
S
1 CA P . 7 2
modo determinate, scilicet pro illis quae aliquando fuerunt possibilia, non tamen pro ortmibus illis, sed pro a s quae potuerunt sibi infuisse. Ad quintum" dicendum est quod de virtute sermonis haec est falsa215 'genera et species sunt substantiae'. Sed haec potest concedi 'genera et species stmt secundae substantiae', et mnc li secundae substantiae supponit personaliter et determinate, quia hoc nomen 'secunda substantia' imponitur ad significandum intentiones secundas, importantes veras substantias. 2 2 0 Et ideo falsa est o p i n i o " quae ponit quod 'substantia' potest habere suppositionera simplicem et tamen supponere pro speciebus et generibus. Sed si aliquando invenitur in aliquo auctore quod genera et species simt substantiae, debet auctoritas exponi-. vel quod per actum exercitum intelligit actum signatum, ut per istam 'genera et species sunt225 substantiae' intelligatur ista 'de generibus et speciebus praedicatur substantia', et debet sic exerceri 'homo est substantia', 'animal est substantia', et sic de ahis V e l debet auctoritas exponi, quod 'substantia' est aequivocurn. Aliquando enim significat veras res, quae sunt substantiae distinctae realiter ab onmi accidente reali et ab omni intentione secunda,230 et tunc accipitur 'substantia' proprie. Aliquando significat ipsas intenEones importantes substantias primo modo dictas. Et tunc sub tali intellecm concederetur ista 'genera et species sunt substantiae', accipiendo praedicatum personaliter, sed tunc non acciperetur proprie sed improprie et transumptive. 2 3 5 Ad sexturn 15dicendum est quod diversi diversimode umntur talibus abstractis, nam aliquando utuntur eis pro rebus, aliquando utuntur eis pro nominibus. Si primo modo, tunc debet dici quod supponunt pro a s pro quibus supponunt sua concreta, secundum opinionem A r i st o te l i s E t tunc istae aequipollent 'ignis est calefaciens' et 'ignis est240 calefactio', similiter 'homo est pater' et 'homo est paternitas'. I n = 214 potuerunt] poterunt V 4 2 K 1 28 2 2 e t l ] p e ro add. V das substantias .S 4 2 s I2I!ealiquo 3 c auct.] e d auctoritate ] niantur aliqua CI, J'orlan add. D 2 2 4 s unt] secundae add. I II s ubs t.] e t q us ua b e s t . 1 ttmc asid. D 2 2 5 u t ] videlicet add. D g e n e ra ] gemus C D 2 2 7 e t ] sed A V s e c us n I i 4 signatus A ' eD 2 2 7 - 2 8 subst.1 corpus est substantia add. B 2 2 8 auc t.] sic add. A ' D ,1 (=poni ] d add. o ma . ,scilicet i l lsadd. e uD ( i b2s 2 t s9e subst. Aaom. ' A B)E V a c t u s t D 4 2 n 3 c 1 i i a p e s a s ] H I 2 3 3 conced.1 conceditur B I, concedi posset D, concederent et add. i s tam V adj. q I n3a 4s v d p a .r m idic.] u2 4 ]e c i-pi tur B CI , accipiettu- V ' 2 3 6 s ex tum] d u b i u m add. A l B D subiectum A ' 11 ac c iap.] ac C 2 ,v i240 c n e nB C I i 2 4 a1 e t ] etc . E , om. A alef.] calefactivus o . t u1 m r B 9 B , 1i 3Supra, un. 1 4 Est opinio quam tenet Gualterus Burlaeus, De suppo2 n 26-27 i n3 v 2 isitionibus tm (ed. , op. 37). r t " Supra, liti. 28-29. 1 6 Cf. supra, cap. 5-7. e - p cit., . s] e s c e c. u n d ] a s s e
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM I NORUM
2
2
3
proprie loquendo talia concreta et abstracta, si abstracta imponantur ad significandum praecise res, sunt nomina synonyma, secundum intentionem A r i s t o t e l i s e t multorum philosophorum. 245 E t quod hoc non sit ita mirabile, potest persuaden. Nam accipio istam propositionem 'creatio est vera res', et quaero: aut 'creatio' supponit pro aliquo aut pro nullo. Si pro nullo, vel non erit propositio vel erit propositio falsa. Si supponit pro aliquo, aut pro re extra, aut pro re in anima, aut pro uno aggregato. Si pro re extra, quaero: pro qua ? 250Et non potest dan i nisi Deus; igitur 'creatio' ita supponit pro Deo sicut 'creans'. Et eadem facilitate poterti hoc dici de omni alio. Si supponit pro aliquo in anima, si cu t sectmdum a l i q u o s 17 supponit pro relatione rationis h o c est impossibile, quia tunc haec esset falsa 'creatio est vera res'; et similiter, mnc numquam esset creatio nisi in anima, nec 2 5 tionis. Similiter, eadem facilitate posset dici quod 'calefactio supponit 5 pro tnli ente sive relatione rationis; nec potest esse aliqua ratio ad proD bandum talem esse relationem i n agente creato magis quam increato. e Et ideo secundurn intentionem P h i l o s o p h i nulla est res quae u60poterit significan i per tale concremm vel connotan i quin eodem modo 2 s significetur vel connotetur per abstractum. E t ideo apud e u m, s i e utrumque imponatur ad significmdum rem, erunt nomina synonyma. s Nec valet dicere quod modus significandi impedit synonymitatem, s quia diversitas modi significandi non impedit synonymitatem nisi quane65do propter diversum modum significmdi aliquid significatur vel con2 t notatur per Imum quod non connotatur vel non significatur per relic quurn eodem modo. Sicut patet in istis 'homo', 'hornMis', 'homines'; r similiter 'homo', 'risibilis'; similiter 'intellectus', 'voluntas' et 'anima'; e similiter hic 'creans', 'gubemans', 'damnans', 'beatificans', e t sic de a 242 abstracta'] absolute A ' 2 4 6 47 supp.] ibi add. D 2 4 7 aut] v el D n u l l o ] tunc adj. BD11 n a u tl i g i t u r adj . D 2 4 8 ex tra] animarla add. (s. fi n.) B 2 4 9 qua] re add. A ' 2 5 0 clari] alla s add. B i t a ] ista adj. B CI V " 2 5 1 supp.] supponat B CD, supponeret I 2 5 4 numquam] non B n esset,] eri t C 2 5 5 formanti s ] formantem A B r e l a t . ] respectum A 2 5 6 posset] potest A M E 1 scilicet add. V ' 2 5 7 ente] re K 2 5 8 esse om. A B E V i supp.] 4 r e ladj. a tKi o2 n6 e0 mtale... ] r e talem a l conceptum e m rationis commt.] vel generationem I 2 6 2 signif.] eandem adj. s aA ID, tdu = adj.j I 2. 6 3 quod] A diversus l C add. D A 'B V 2 6 6 quod] ve! adj. V ' c o n n o t . . . . signif.] signinec etiam connotat D n o n ' om. B 2 6 8 intell.] en adj. A D I e t ] ve! A i 4ficat , 1 ficans BE p 13 2 6 9 b e a t i f . ] v i v i e 17 Cf. 'nomas Aquinas, Summa theol., I, q. 45, a. 3 ad I, iuxta quem creatio r activa est essentia divina cum relatione ad creaturam, quae relatio "non est realis a sed secundum rationem tantum". c t
224
P
A
R
S
I CA P . 7 2
onmibus talibus, quae verificantur de eodem, et tamen non sunt sy- 270 nonyma. Si enim solurn diversitas modi significandi variaret synonymitatem, dicerem aeque faciliter quod 'tunica' et 'vestis' non sunt synononyma, quia 'tunica' terminatur in 'a' et non 'vestis'; et sic de multis tnlibus. Et ita tqlis diversitas nec quantum ad terminationem nec quantum ad accidentia, cuiusmodi sunt genus et huiusmodi, nec quantum ad275 alla, cuiusmodi sunt adiectivum et substantivum vel huiusmodi, evacuant synonymitatem. Tamen guando est varius modus significandi proprie loquendo, tunc non est synonymitas. Sed hoc non contingit in proposito, sicut patet manifeste, quia eundem modum significandi minino possunt habere concretum et abstractum guando non sunt tala concre-280 tum et abstractum cuiusmodi sunt illa de primo modo, sicut dictum est in p r i n c i p i o istius tractatus 18 . Sic igitur malia abstracta, guando accipiuntur significative pro rebus, sunt nomina synonyma cum concretis, secundum intentionem A r i sto t e l i s. Sed secundum t h e o l o g o s a l te r forte oportet dicere285 de aliquibus, quamvis non de omnibus 18 . Aliquando autem utuntur homines talibus abstractis, u t significent ipsamet concreta, sicut faciunt de istis 'privado', 'negado', 'contradictio' et huiusmodi. Et sic in ista 'homo est relatio', li relatio supponit significative e t pro nominibus relativis. E t similiter 'similitudo' aliquando290 supponit pro nomine relativo, puta pro hoc nomine 'simile'; similiter 'creado' pro hoc nomine 'creans'; et 'quantitas' pro hoc nomine 'quantum', et sic de mulds talibus abstractis quae non habent concreta sibi conespondentia, supponentia pro rebus distinctis ab illis rebus quae significantur per abstracta, secundum intentionem A r i s t o t e l i s. E t 295 ideo de omnibus talibus abstractis eodem modo quo conceditur de eis praedicari hoc praedicatum 'res extra animard debet de eis concedi 270 omnibus] multis B EI non om. A' 2 7 1 m odi om. A 2 7 2 dicerem] possem direte A 273 multis] istis I, aliis add. A 2 7 4 ital ideo A, sic C, ista 1 1 divers.] modi significandi adj. A 1 terna.] determinationem C 2 7 5 genus] casus B 2 7 6 alla] aliqua et add. s. fin. alla C adiec.1 13 adiectivi C 11subst.] substantivi C, sustentivum D V add. contingit] 4 A' 2 , hic 7 add.111 7 T a meriteAVn ] 4 abstraen= u n mg. d C, om. e (hom.) A' 11 conci. et abati.] concreta et abstracta BC IK 2 8 1 euiusml Licut ,B e s t V I 2 7 9 o 4 add. A ' B Vn7 i n 8o ] 2 m ,n 4 289 sicut 2 9 2 creatio] supponit adj. B 2 9 3 talibus] s homo] y o pater n nC I o 2 9 n1 similiter] . ] B Q 2 aliis V concreta] abstracta A' 2 e9 6 quo om. A ji en] illis AIV h 8B :1 a c m 2 9 7 5 4 a n i r a a m ] ., p i18 so o Supra. c u cap. t 6-7. a1 8 dScilicet j de . 'homine' et lumanitatc', ut dbdt supra, ro A t e m . cap. 7, lim 55-67. A ] t2 l 2 p 8 o 8 0 8 r 3 o 1
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM I NORUM
2
2
5
suum concretum et illud idem pro quo suum concretum supponit, quia, sicut frequenter est dictum, si talia abstracta sint praecise nomina 300prirnae intentionis, erunt nomina synonyma cum suis concretis, secundum opinionem A r i s t o t e l i s, u t mihi videtur. Et ista est causa quare pauca tala abstracta inveniuntur ab A r i sto te l e, quia (nimia talia 'homo-humanitas', 'equus-equinitas', 'animalanimalitas', 'asinus-asinitas', 'bos-bovitas', 'quantum-quantitas', 'relati305vum-relatio', 'simile-similitudo', 'calefaciens-calefactio', 'pater-paternitas', 'temarius-trinitas', 'duo-dunlitas', e t huiusmodi guando sunt nomina praecise primae intentionis synonyma reputavit. Sed secundum usurn loquentium aliquando abstracta sunt nomina secundae intentionis vel secundae impositionis, et tunc non sunt sy310nonyma. A l i i autem dicunt quod omnia olla nomina abstracta significant res distinctas vel relationes rationis et pro illis supponunt. Ad sepEmum20 dubium dicendum est quod in ista Sortes bis fuit albus' ponitur una dictio aequivalenter includens negationem scilicet 315haec dictio 'bis'. Unde virtute istius dictionis ista 'Sortes bis fuit albas' habet unam negativam exponentem; aequivalet enim isti 'Sortes primo fuit albus, et aliquo tempore postea non erat albus, et postea fuit Et propter istam negativam aequivalenter inclusarn non stat mere determinate, u t contingat descendere per disiunctivam ad pronornina vel 320nomina propria exprimentia illa pro quibus praedicattun supponit. Et consimiliter est de istis 'Sortes incipit esse albus', 'homo desinit esse grammaticus', et universaliter de talibus habentibus aliquam negativam exponentem. Per idem ad aliud 21: quod ista 'tantum animal est homo' habet
298 c onc retum'] supponit add. A • pro quo] praesupportit I s upponi t orn. I 2 9 9 sicut] superino add. K
3 0 2 causa] ratio B 1 My .] nominan i A 'D
3 0 4 asinus... bovitas Qm. B D 3 0 5 - 0 6 p a -
ter-parran, off:. A l 3 0 6 remitas] ternitas A ' g u a n d o ] quae B 3 0 7 praecise orn. A A ' B I V ' 309 v el ] e t B s u n t ] nomi na add. C D 3 1 1 A l i i ] aEquando B , al i ter 3 1 2 v el ] e t B 313 dubi tun om. A C I V 4 H A i lo i st t a bis add. a ] ]propositio add. A ' 3 1 6 aequiv. enim] quae aequiv. A I V p 4 r 3o e p1r ao 7t s] i f utpi ti B o I s 3 t1 e8 anegat.] ] p o V s' i n ct l . ] subiectum add. A ' B 3 1 9 c onprius negationem o n e B A , tingat] determi nare C p r o n o m . ] demotutrati v a add. A l B v e l ] e t B 3 2 1 al bus ] annuo B a d d 322 uni v .] uni formi ter B t a l i b u s ] onanibus A 11 aliquam orn. A I V . 4 3 l 2All3 3 l 3 2e 4 x idena] p o autem n e add. n tA ',e patet m add. ] A irtclusarn D ,:aliud] dubi um dicendum est add. d i c e n d u m a e q u i v a k n t e r 3 oíd. B q u o d ] i n add. A ,, tantum] homo est animal vel tantum add. 3 1 4 n g u 20e Supra, a t . n. ] n 3e 0 - g 3 a t o c i r m A1 m, S . U M iMmA L O G IG AE 1 5 v a I 2
226
P
A
R
S
I CA P . 7 3
dictionem exclusivarn, propter guara habet unam negativam exponen-325 tem, et ideo nec subiectum nec praedicatum supponit determinate. Ad nonum 22 dicendum quod si accipiamr de virtute vocis, termini eodem modo supponunt sicut in aliis; sed secundum usum loquentium improprie supponunt pro aliis.
[CAP. 73. DE SUPPOSMONECONFUSA TANTUM ET DE REGULLS EIUS]
Viso quae est suppositio determinata, videndum est de suppositione confusa tantwn. Circa quam diversae regulae dantur 1. Una est quod guando terminus communis sequimr signum universale afftrmativum mediate, tunc stat confuse tantum, hoc est semper in universali affirmativa praedicatum supponit confuse tantum, sicut in ista 'omnis homo est animal', 'omnis homo est albus', et sic de aliis. Sed quantrancumque signum universale ponatur a parte subiecti, si tamen propositio non sit universalis affir- 10 mativa, nec signum universale distribuit totum subiectum, praedicatum non supponit confuse tantum. Verbi gratia in ista 'videns omnem hominem est animal', li animal stat determinate, quia signum universale non distribuit toturn subiectum, nec reddit istam propositionem universalem, ideo praedicamm non stat confuse tantum Similiter est de ista 'creator 15 omnium creabilium est ens', l i ens stat determinate et non confuse tantum. Alia regula datur, quod guando aliquod signum universale vel includens aequivalenter signum universale praecedit terminum a parte eiusdem extremi, ita tamen quod non determinat tomm praecedens 20 copulam, facit illud quod sequitur a parte eiusdem extremi stare confuse tantum, illo modo loquendo quo pars extremi potest supponere et stare. Ita quod tunc sub illo non contingit descendere ad disiunctivam, 325 dict. h a b e t orn. (hom.) D q u a m ] quod AB 3 2 6 nec... nec] neque... neque B 327-29 Ad... alits] Ad nonum dicendum in columna, reliqua in imo f. B, opn. A A 1 CAP. 73. - 3 de supposl quae est suppositio C 5 dantur] quarum adj. A DIK1 quandocumque ABlitm iv.] affirmativum adj. A 13 9 u a n t u m c . ] ,19 terminum] tantum qet add. communem K 2 1 copularn] tunc adj. Al B 11 a parte] partem B 23 descenderel ad singularia D 1 2 i n add. B U ad] per AIBI U disitmet.] ad singtdaria add. A i s t a o r n . 22CSupra,1 lin. 34-36. B 1 6 CAP. 73. C f . Burlaeus, De suppositionibus (ed. cit., pp. 38ss.). c r e a h . ] c r e a t u r a r u m
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM I NORUM
227
sicut patet hic 'omni tempore aliquod creabile fuit'; similiter hic 'ornni 25tempore post Adam aliquis homo fuit'. Il i c li homo supponit confuse tantutn, quia si supponeret determinate vel confuse e t distributive, esset falsa, quia quaelibet singularis est falsa, patet inductive. Similiter idem patet hic 'usque ad finen-1 mundi aliquod animal eHt' vel 'aliquis asinus erie. Similiter idem posset dici hic 'usque ad finem mundi homo erit', et hic 'tota che fuit aliquis homo hic intus', posito quod diversi homines diversis horis fuerunt hic intus. Similiter in talibus 'semper fuit homo', 'semper erit homo', et sic de multis talibus. Utrum autem istud sit tenendum de virtute sermonis vel non, non multum curo; tamen secundum usum loquentium, propter quem multum valet tala scire, oportet sic dicere. Dbá autem 'guando istud syncategorerna non determinat totum extremum', quia si simpliciter determinaret totum extremum, hoc est totum quod ponitur ab una parte verbi, tunc non esset verwn. Sicut patet in ista 'ornnis asinus hominis currit', nam li omnis determinat hoc 40totum 'asinus hominis' et non distribuit tantum li asinus nec li hominis tanturn. Similiter est hic 'cuiuslibet hominis asinus currit': distribuitur hoc totum 'hominis asinus'. Unde isti termini 'hominis asinus', 'asinus hominis' i ta sunt distribuibiles unica distributione sicut isti termini 'homo albus', 'animal album', et sic de aliis. Ita non est in istis 'tota die 45fuit aliquis homo hic intus', 'orrmi tempore post Adam aliquis homo fuit', nam hoc toturn 'tempore post Adam aliquis homo' non potest esse subiectum respectu cuiushbet verbi, sicut hoc totum 'hominis asinus' et similiter hoc totum 'asinus hominis' potest esse subiectum respectu cuius— libet verbi. so S i v e autem hoc sit proprie dictum sive non, non curo. Hoc tamen sciendum est quod guando etiam a parte eiusdem extremi signum 24 hiel] in ista B a l i - quod] aliquid A cric add. 1 D 2 9 - 3 0 idem... et om. D 2 9 ideal-. hic] patet idem de hoc C II mundi] aliquis add. I 30-31 posito... 13 2 intus 7 cm. (hom.) f a A' l BD s a 3 ] 1 homines mg. y ' , om. CI 3 1 - 3 2 fuit... horno'] est falsa: homo ssernper i fuit c homo u t I 3 2 istudl alud BCD 3 3 ttmenduml concedendum A' , int,Iligendum I 36 Dixia autem] d et dixi d et.add. notanter Dliautem] notanter adj. . 1 i s t u d ] ista A, illa A' , illud IV' s y ncat] orrmia adj.' B n oBn ] tamen adj. B 3 8 non om. B 3 9 onmis] hominis I 4 0 totum ] A li adj. 2I e t non] nec 9 I nec ] clistribuit adj. Al BIV 4 currit] 4el i omnis 1 S add. i B, mi l i cuiuslibet l it t e add. r ] K di str i b.] cieterminat B, distribuit K 4 2 asinusl et add. r l El asinusl BI i ] n hominis d Qm. e AC 4 3 sicut] etiam adj. C 4 4 albus] asinus A' 57 s om• 4 quia c v BC117 i e ne d u rl r i q1Adam] 1; 4 1 1i1na ] 1-lec u distud oi A A i aliquis Dqd I om. 5 non cm. I hom o] fuit adj. A, adj. sed del. A' , nec l e uld. u CD h4aliquis... istud i o 'toca a h m li odie i shic n -intus fuit' add. V' n o n om. V" (sed cf. lea. sao. praec.) 4 7 - 4 9 sicut... verbi om. (hom.) C 47 ti et] o hvel p sD . 4 8o tsimil. om.aD I h o c totum om. D 5 0 non curo mg_ BC, om. Al D D p . m o 1 d i 1 e
228
P
A
R
S
I CA P . 7 4
universale affirmativum praecedit mediate termintml communem, non contingit descendere ad contenta sub illo termino communi nec copula -rive nec disiunctive, non plus quam si ille terminus communis esset extremum propositionis et supponeret confuse tantum. Et hoc est in- 55 telligendum guando terminus immediate sequens et mediate sequens non sunt eiusdem casus vel guando non se habent sicut adiectivum et substantivum, quia si sic se haberent, ad neutrius contenta onmia contingit descendere. Sicut guando sic dicitur 'omnis homo albus est albus' ad neutrius contenta orrmia contingit descendere copulative. Secus est 60 in primo casu, quia in illo casu contingit descendere ad omnia contenta termini immediate sequentis s i g n = et non ad contenta alterius; neutrum tamen supponit proprie sed compositum ex illis duobus. Exemplum patet in ista 'cuiuslibet hominis asinus currit' et in ista 'otmiem hominem videns est animal'. 6 5 Terna regula potest dan, quod semper subiectum exclusivae affirmativae supponit confuse tantum, sicut in ista 'tantum animal est homo', li animal supponit confuse tantum, sicut in universali affirmativa convertibili cum illa exclusiva, puta 'onmis homo est animal'.
[CAP. 74. DE SUPPOSMONECONFUSA ET DISTRIBUTIVA ET DE REGIA-1S MIS]
Circa suppositionem confusam et distributivam dantur diversae regulae 1. Et primo de suppositione confusa et distributiva mobili. Et sunt 5 istae Una est quod in o / = propositione universali affirmativa et negativa, quae non est exclusiva nec exceptiva, stat subiectum confuse et distributive mobiliter, sicut patet in istis 'omnis homo currit', 'nullus homo currie. 53 nec om. A l
5 5
tantum ] sed sub termi no qui sequitur signum tale immediate c ontingit de-
scendere confuse et distributive add. V 4 lis. C, om. A ' D I 5 8 - 5 9 c ont.] contingeret A ' 5 9 albus l] hom o add. K 6 0 omrda s. Un. s. , a d d . m g . C, om. / V D S e c u s ] sicut A I 6 1 i l l o] nullo ° n a n a ] alia I 6 2 termi ni ] nisi I, B 5 8 , i m u mC pd u to biu ss] nominibus B C V atid. I m 6 e3 d i .l l i]s ] plsuri bus s u b s t . ] 4 sicut] 6 patet 4 o Am n e m 67 add. ' 6 s u s t e r t 8 t u nitu ra om. C 6 9 exclus.] affi rmativa add. D II puta... animal mg C i t a ( p r o om. v AuB DIm K , vacat p e r aliquos libros nota: A ' 11 puta] ista add. o m n e ) B D CAP. quarum atld. B, om. C D 6 Una est] Prima regula est ista D c o 74.d - 4 -5 dEt... istae] . , , e d d . e t CAP. 74. - 1 De a d d suppositione confusa et distributiva mobili et immobili cf. . Burl aeus, De suppositionibus (ed. cit., pp. 41ss.). I o n m i a
DE S UP P OS MONIB US TE RM I NORUM
229
io S e c u n d a regula: quod in ornni tali universali negativa praedicatum stat confuse et distributive. Terda regula est quod guando negatio deter-minans compositionem principalem praecedit, praedicatum stat confuse et distributive, sicut in ista 'homo non est animal' l i animal stat confuse et distributive, sed 'homo' stat determinate. Quarta regula est quod illud quod immediate sequitur hoc verbum 'distinguitur' vel 'differe, vel participia eis correspondentia, vel hoc nomen 'aliud', vel aequivalens illis , s tsequitur bene a t Sortes distinguimr ab homine, igitur Sortes distinguitur c hoc o n hornine', f u s quocumque e 20ab homine demonstrato; similiter i n ista 'eSortes differt ab homine' vel Sortes est differens ab homine'; et similiter t in d ista i 'Sortes s t r est i alius b uab thomine'. i v eVerumtarnen . sciendum est quod praedictae regulae verae sunt S i c u vel tali verbo vel nomine dempto, praedictus guando sine negatione, t 25terrninus non staret confuse et distributive, quia si aliquo praedictorum dempto terminus staret confuse et distributive, tunc per adventum taus dictionis idem terminus staret determinate. Sicut patet in ista 'Sortes est ()milis homo', hoc praedicattun 'homo' stat confuse et distributive. Ideo si praecedat negado, stabit determinate, sicut patet sic dicendo 30'Sortes non est onmis horno'; nam sequitur 'Sortes non est iste homo', quocumque homine demonstrato, 'igitur Sortes non est ornnis homo'. Et eodem modo dicendum est de Et ideo ista regula est vera 'quidquid mobilitat immobilitatum, immobilitat mobilitatum'. Hoc est, quidquid additum termino stand 35imrnobiliter facit ipsum stare mobiliter postquam additur sibi, illud idem additum termino stand primo mobiliter facit ipsum stare immobiliter postquam sibi additar. Sicut in ista propositione 'Sortes est homo', stat 'homo' immobiliter; et si addatur negatio, sic dicendo 'Sortes non est homo', negado facit l i homo stare mobiliter. Et ideo si primo stet 10 regula] est add. A 'D I , ons. A B 1 1 confuse] tanturn add. I 1 2 regul a om. A B V 4 11 i e s t Qm. A CE 4 butive i n imo . 3 f1 et. B ,Choc v erbum add. A A 'E e i s c on.] ab eis descendentia D v e l l ] et B 1 7 - 1 8 hoc... v el] p ro d 1 i 4s t nomen I 1 8 illis] ve! I, om. B di s tri buti v e] sicut i n ¡sta: hom o n o n es t ani mal l i ani mal s tat ri i s b aut t. a confuse et distributive add. I 1 9 di s t.'] di ffert B S o rt e s om. I , dis t.l] di ffert B 2 1 di ffert] d i ]] m om stinguitur' h o c add. I v e l ] i gi tur B , ab'] hoc add. I 2 4 guando] s i B , v e l add. Ge m . o b n iGem. sine i l E, si A B V i4 t e a 25-26 quia... distr. mg. C, om. B 2 8 hoc pratel l l y D h o m o ' om. A 'C I 2 9 praec.] praedicetur A r v, e dl ,31 a Sortes om. B I 3 7 Sicut] patet add. A ' 3 8 stat 'horno'] l y homo stat B 3 9 negatio] addita s(d s e . d add. E D l i homo] ipsum AE, istum termi num 'homo' D E t ideo] similiter D, om. B e A e l . ) d d s A ' , s se eu c u b di u m d n e c
230
PARS I CA P . 7 4
terminus mobiliter sine negatione, postquam additur sibi negatio stabit 4o immobiliter. Sicut in ista Sortes est ornnis homo': quia in ista Sortes est omnis homo' stat li homo mobiliter, ideo i n ista Sortes non est omnis homo' stat li homo immobiliter. Et eodem modo dicendum est de istis 'Sortes differt ab ornni homine', Sortes est alius ab orrmi homine'. Hoc igitur universaliter est dicendum quod quidquid facit terminum 45 stare confuse et distributive vel est signum universale vel negatio vel aliquid aequivalens negationi. Non tarnen semper guando aliquid includit negationem facit ipsum stare mobiliter, sicut patet de dictione exclusiva i n propositione a.ffnrnativa, quia subiecturn non supponit confuse et distributive sed praedicatmn. In exclusiva autem negativa, so in qua dictio exclusiva additur subiecto, tam subiectum quam praedicatum supponit confuse et distributive. Circa suppositionem confusam e t distributivam i = o b i l e m est sciendum quod semper subiectum talem habet suppositionem in propositione exceptiva, sicut patet in ista 'omnis homo praeter Sortem currit'. ss Nam l i homo supponit confuse et distributive, non tamen mobiliter, quia non contingit descendere nihil variando, nisi per solam positionem singularis loco termini communis et signi. Nam non sequitur homo praeter Sortem currit, igitur iste homo praeter Sortem currie, nam consequens est improprium, sicut p o s t patebit 2• 6 0 Hic tamen sciendum est quod aliquo modo contingit descendere ad onmia singularia sed non eodem modo, sed ad unum negative et ad omnia alia affirmative. Nam bene sequitur 'omnis homo praeter Sortem currit, igitur Sortes non currit', et de ornnibus aliis sequitur affirmative 'igitur iste homo currit, et ille homo currit', et sic de singulis, excepto 65 solo Sorte. Et hoc facit dictio exceptiva addita.
41 i ra rn o b .] mobi l i ter A , o f f , i n mobi l i ter 1 S i c u t ] patet add. B D S o r t e s ] n o n a d j . B 41-42 quia... h o m o ' orn. (horn.) A l C11 4 4 3 s At l Va r ] aequivalenter adj. s(ultra) t 4 t 4Ba 95b 0 i praeclic.] tanttma add. I I! autem] e t non A , tamen D 5 4 tal em] i l l am A A x cI l uC s i I v e 1 istam C !! suppos.] quarti habet adj. C 5 6 Narn] unde I 5 7 variando] variato A 5 7 - 5 8 posa. 4 4 a I C ]S / sing.] propositionern singularem el adj. i n A 5 8 et] vel C 1 V o m i n cr l ru 4 4 C i pos t] postea E 6 1 H i c ] hoc B I K V iut ,s i v a :m: yeN' ,sasic ] .o 1 m u1 affi n. rm. 4 tmadj Ce A I I CVI T' I6 5 i gi tur orn. C I s i ngul i s ] aliis D , aliis add. B , omnibus g . d orrt. sed E 6 i c u t ] 4 2s I add. D 0 6 1 q u 7 u o m- d ] u n 4 ' A , u m 4 8' s u nb i a 1 1t 7 l II, c. ' 18, ubi agitur de propositionibus exceptivis. i cuParte e c nInfra, 6 u i 4 t ] m ] d e t ] i n i
DESUPPOSMONIBUS TERM1N0RUM
2
3
1
[C AP. 7 5 . Q u A L I T E R s u P P o N r r PR AED IC AT U M I N PROPOSITIONIBUS DE ' r es z c de u talibus de quibus tacturn est: Sortes desinit Potest autem dubitari r r esse albus', Sortes bis fuit Romae', Sortes ter fuit niger', Sortes incipit ' 5esse grammadcus', et huiusmodi, E quomodo praedicata in eis supponuntl. T Quod enim non supponant determinate patet, quia non contingit ' descendere ad singulariaD per disiunctivarn. Non enirn sequitur Sortes E igitur Sortes incipit esse hoc vel incipit esse incipit esse gramrnaticus, S illud', demonstrando cuma pro quibus praedicaturn supponit, quia E ioantecedens potest esse verurn qualibet parte consequentis exsistente falsa; N I igitur non supponit determinate. Similiter non sequitur Sortes incipit T esse granunaticus, igitur' Sortes incipit esse iste grammadcus', demonstrando Platonem; e t ita non supponit confuse et distributive. Nec l
supponit confuse tantum, quia non contingit descendere ad singularia 15per propositionem de disiuncto praedicato. Non enim sequitur Sortes incipit esse grammaticus, igitur incipit esse iste vel ille gramrnaticus', et sic de singulis grarrunaticis, quia antecedens potest esse verum sine consequente. Potest dici quod terminus praedicatus i n talibus propositionibus, 20vel etiam illud quod sequitur verbum adiectivum vel substantivum, non habet suppositionem nec determinatam nec confusam tantum nec confusam et distributivam, sed unam aliarn pro qua tamen nomen non habemus. Unde ista suppositio convenit cum confusa tantum, quia sicut guando terminus supponit confuse tanturn, a quolibet pronomine de25monstrante aliquod singulare contentum sub termino ad terminum communem contingit ascendere, ita contingit in proposito. Sicut enim sequitur 'onmis homo est hoc', demonstrando quodcumque animal, Igitur ()milis homo est animal', ita sequimr Sortes incipit esse hoc', CAP. 75. - 3 tacturn] dicttml C 4 ter] bis B, orn. I 5 et huiusm. om. Al el í ' 6 non' om. V' , cm. A' 7 sing. per mg. B, om. AC D EIKV 4 8 S ille o B, r iste t cgrammaticw s o vel m gramrnaticus et illud .D , incipit... illud cm. A 9 °mina] illa add. B antec.]Dtunc I cons.] antecedentis 10 8 -A 1 1 9 igitur] haec praedicata add. A' B supp.] supponunt A h 1 determ.] o confuse c et .distributive . . C, confuse et distributive add. sed del. V ' 1 i 3S ic m '1 confuse l! eti ldistributive i lt e r ] u AE1K, n d equiacipedem. V s ' u1 p2 igitur p o ] non n iadd. t B 11 grammat.] vel ille AlCD 19 i Potest] si gi tur add.t B D 2 e0 vel... illud] et... idem I subst.1 subiectum B, sustentivum D V' 21 necl om. BCD deter m .... nec 3 o m habet add. . A' I 2 3 ista] illa A' D V d ascendere] 4 26 ec ot ne vr descendere e mr a. t AA' BIKV" i ta] sicut C 2 7 est] animal add. BC IV se] cn grammaticus 4 oe n c . 'add. I " hoc] homo A ic h onmc ] .h o m o 1: A 2 8 parte II, c. 19. cA oACAP. e si n75.-c - i ' Cf. d iinfra, t 1 B V ' !1 , ct au n n t au
232
PARS I CA P . 7 5
demonstrmdo quodcumque grarnmaticum, 'igitur Sortes incipit esse grammaticus'. 3 0 Differt autem a suppositione confusa tantmn, quia non contingit descendere ad disiunctum ex nominibus propriis illorum pro quibus terminus communis supponit. Non enim sequitur Sortes incipit esse grarmnaticus, igitur Sortes incipit esse iste vel d e mo n stra n d o omnes grarmnaticos. 3 5 Differt autem praedicta suppositio a suppositione determinata, quia non contingit descendere per disiunctivam. Ratio autem quare terminus talis non habet aliquam praedictarum suppositionum est ista: quia semper illa propositio aequivalet uni copulativae ex duabus vel pluribus propositionibus, quarum aliqua est nega- 40 tiva et alia affirmativa de eodem subiecto, in quibus idem terminus habet diversas suppositiones; et ideo nullam istarum habet in illa una propositione cuius exponentes sunt istae partes. Verbi gratia ista Sortes incipit esse albus' aequivalet isti copulativae Sortes nunc primo est albus et antea non erat albus'. Nunc autem in ista Sortes est albus' li albus sup- 45 ponit determinate, in ista autem Sortes non fuit albus' li albus supponit confuse et distributive, propter negationem praecedentem. Et s i d i c a t u r quod tunc in ista 'tantum animal est homo' secundum istam rationem subiectum non haberet suppositionem confusam tantum, eo quod illa aequivalet uni copulativae, cuius una pars est 50 affirmativa et a h negativa, in quibus subiectum habet diversam et non eandem suppositionem: D i c e n d u m est quod in illa exclusiva affirmativa subiectum habet suppositionem confusam tantum, quia quamvis exponentes suae habeant subiecta quae habent diversas suppositiones, quia tamen illa 55 subiecta non sunt illud idem subiectum quod est subiectum exclusivae, quia aliud est subiectum negativae exponentis et affirmativae, ideo poterit subiectum exclusivae habere aliquam suppositionem illarum trium. 29 quodc .] quaectunque A I i l l o r1u m ] i s torum A l C I 3 4 i l l e] v e l i l l e add. C D d e m . ] denotando B V 4 3BB K f e E singularia t praem. D6 a u t 3 eDm ] i 2 etif am D r 3 t 7] dese.] ad add. A B 4 0 aliqua] una A E , alia B K V i s i u n c t 441 a l ad] aliqua D 11 i n ] de B 4 2 is tarum] i l l arum C D V u m ] 4 l i s t add. a B O esse M Cd , aduae 4 4 i s ti ] hui c C D p r i m o om. A i K s , duae g r e I p a r t e s ] particulares C u a n nt e ] ante a AA ] I C I , i n oni. v e I S o rr t e ] ntmc a 1 45 A B add. A 'B 4 6 autern] ante add. B , Qm. A11.7 g a t u m I4 D 4 3 C B' B 4 8 - 4 9 sectmdum... ra ti o n e m c m. C I V fui•t] V erat i s t a e ] , 4 4 9 r a t i o n e m ] tum om. B e o q u o d ] qui a B D i s t a C , ipsa D , om. B u n i ] hui c B p a r s es t] p e r se I o n r i ne cqui g ai D m 5 3 est oro. B C D I i l l a ] i 51 bus ] ue t i nl illis u n' c t A s t exclus.] a C I exceptivae , o mCI . 5 8 exclus.1 B Di n exclusiva C, exceptivae I a l i q u a m ] unam K n 'a rt a / I I ista56 u m 5 a f AC fi E I r 0m a t i v a rum D a to n m . , A I C I K V d i s i 4 u n c t i v a m
DESUPPOSMONIBUS TERMINORUM
2
3
3
Nunc autem in talibus propositionibus Sortes incipit esse gramtna60ticus', Sortes desinit esse albus', Sortes bis fu i t niger' idem est subiecturn exponentium et propositionis expositae.
[CAP. 76. DE SUPPOSMONE T E R 1 5 RELATIVUM SICUT ACCIPIT GRAMMATICUS ET NON SICUT LOGICUS] .4.1N0RUM visis tenninorum absolutorum, videndurn est de R Istis E L A de T suppositione I V O R U M , suppositione A C C relativorum, I P I non E N accipiendo 'relativmn' illo modo quo D O slogicus accipit, sed illo modo quo grammaticus accipit, secundum quod
dicit 1 quod "relativum est ante latae rei recordativum". Est autem primo sciendurn quod 'relativum', secundum quod grammatici utuntur relativo, quoddam vocatur relativum substantiae, quoddam vocatur relativum accidentis. Relativum substantiae vocatur sicut lo 'iste', ' i d e m ' . Relativa accidentis vocmtur illa quae imponuntur aliquo modo vel derivantur a pluribus accidentibus, sicut 'taus', 'tantus', 'tot' et huiusmodi. Relativa substantiae quaedam sunt relativa identitatis, quaedam diversitatis. Relativorum identitatis quaedam sunt non reciproca, quaedam 15sunt reciproca. Non reciproca sunt sicut ' i d e m ' et sic de nhis. Et de istis dantur regulae: quod semper supponunt pro illo pro quo supponunt sua antecedentia, ita quod pro eodem verificantur, si verificentur. Sicut patet hic Sortes currit et ille disputat': ad hoc quod ista copulativa sit vera requiritur quod secunda pars verificetur pro silo 60 i n c i p i t V 4 CAP. 76. - 3 Istis] Hi s B D a b s o l l abstractorum I 4 suppos.1 termi norum atta. / V E D , fi l o ] isto C, ea V ' 6 di c i tl nos dicimus A , di dmus I, di c o V ' 1 1 deriv.1 ordi nantur I , pl uri bus l praedicabilibus A ' D , pri ori bus K 1 2 t o t i c antus (!) add. y ,15 stmt 1 orn. 3 B C i lRl e ... e aliis] l a taus, t .tantus, ' l tot et huiusmodi relativa et sic de singulis I 1 6 quodl quarum R e l a t i v o r u m prima es t q u o d relativa B 1 7 antec l accidentia I 1 8 Sortes] h o m o A I V " i l l e ] iste A B CE K hocl eni m add. A ' 19 vera] copulativa I • re q u i requi runtur et add. Duo I s ec unda onz. I , i l l ol isto BC, om. A '
CAP. 76. - 1 Cf. Priscianus, Instit. grammat., XVII, c. 9, n. 56 (ed. A. Krehl, II, 38); verba signata leguntur apud Petrum Hispanum, Summulae Logicales, tr. VIII (ed. I. M. Bochefiski, n. 8.01, p. 92); ibidem (nn. 8.01-8.20, pp. 92-99) habetur etiam divisio relativomm. Fere omnia in hoc capitulo dicta leguntur, paulo fusius, in tractatu Burlaei De suppositioMbus (ed. cit., pp. 43-53); eadem, paucis mutatis, repetiit Gualtems in libro De puntate artis logicae tractatus longior, pars I, c. 4 (ed. cit., pp. 28-33).
234
P
A
R
S
i CA P . 7 6
eodem pro quo prima pars verificatur. Similiter hic 'homo est species 20 et ille praedicatur de pluribus'. Unde sciendum est quod tale relativurn numquam debet poni in eadem categorica cum suo antecedente, sic dicendo 'Sortes est n a m hic li Ale est pronomen demonstrativum et non relativum. Similiter sciendum quod numquam, guando antecedens relativi est 2 terminus 5 communis supponens personaliter, est licitum ponere antecedens loco relativi ad habendum propositionem convertibilem et aequivalentem. Sicut istae non aequipollent 'homo currit et ille disputat', 'homo currit et homo disputat'. In aliis casibus contingit, narn istae aequipollent 'Sortes currit et ille disputat', 'Sortes currit et Sortes disputat'. 30 Similiter est sciendum quod negatio numquarn facit relativum stare confuse et distributive, sed semper supponit pro illo praecise pro quo verificatur suum antecedens, vel denotatur verifican. Unde haec est vera 'aliquis homo est Plato et Sortes non est ille', et tamen non sequitur 'igitur Sortes non est homo', sed sufficit quod haec sit vera 'Sortes non est 35 Plato'. Et ita de virtute sermonis ista duo stant simul 'aliquis homo currit et Sortes non est ille' et 'aliquis homo currit et Sortes est ille', quia si Sortes et Plato currant utraque istarum copulativarum est vera. Circa relativa identitatis reciproca sciendurn quod differunt in hoc ab aliis quod possunt indifferenter poni in eadem categorica cum suo 40 antecedente et in ah. Sicut patet de istis relativis 'se', ‘suus'; nam bene dicitur 'Sanes disputat et videt se'; similiter bene dicitur 'Sortes videt se'; similiter bene dicitur 'Sortes videt suum asinum'; et bene dicitur 'Sortes currit et suus asinus ambulat'. Et est sciendum quod aliquando relativum est pars extremi et ali- 45 guando est extremum. Quando est extremum, ita scilicet quod sequitur vel praecedit immediate verbum, tunc supponit pro illo pro quo sup20 c odera om. I 2 1 d i e ] i s te B C 2 2 est om. A l C D V t a ql ueo d] add. i C l !l i lul e ]dl i t e B C A2 4 i l l e] i s te B C 2 5 sciendum] di c endum A , es t 23 di c 4 endo] 1 1 = a g u a r a ] add. A E I 2 6 person.1 parti c ul ari ter A 2 7 l oc o] termi ni add. 2 8 aequip.] aequivalent n o n I A CV 4 30 i l l e] i s te B C d i s p . ] e t add. A l D 3 2 s ed] qui a V ' i l l o ] i s to C I , om. B praec i s e] tantum i l add. I, om. B C M ille] iste B C I 3 5 hom o BEGem., Sortes al l i H Sortes ' om. B n o n ' om. D l e 37 Hiel] iste B C e s ' om. AIV" o m . (hom.) C i n r i ] iste B 3 8 istarura] i l l arurn C D V ' ] 39 4 0 al i i s ] i l l i s B q u o d ] q u i a A ' I , quae i rel at. r e c i p r . ] i denti tatem rec i proc am C s poni] praedi c ari A , o m . D 4 1 rehti v i s o m . , s e , s uus om. B 4 2 bene d i c i t u r] tsequitur I , v i det] c u rri t I 4 3 se... v i det om. (hom.) A B , se... di c ámr'] e t I , s i mi l i ter... c lic itur e Qm. C d i c i t u r'l sequitur A ' :1 d i c i tu r B 1 a u t e m B e s t ] a u t e m add. D est 4 6 Qu a n d o e s t e x t r. om . B V ' s c i l i c e t om . A B C D E C 1 s e q u i t u r A 47 2 i mmedi ate c on. i n medi ato B ' I 4 4 9 a s i n u s ] a d i s p u t l a t
DE S UP P OS MONIB US TE RM I NORUM
235
ponit suum mtecedens; sicut i n istis 'Sortes videt se', 'orrmis homo videt se'. Sed guando est pars extremi tunc non supponit pro illo pro so quo supponit SUUMantecedens, sed supponit pro aliquo importato per illud cui additur. Sicut patet hic 'Sortes disputat et suus asinus currit'. Hic li suus non supponit pro Sorte, sed supponit pro asino Sortis et non pro alio asino. Est etiam sciendum quod semper tale relativum habet talem supposssitionem et pro eisdem supponit pro quibus supponit suurn antecedens. Sed guando suum mtecedens supponit confuse et distributive vel determinate, habet consimilem suppositionem sed singillatim, reddendo scilicet singula singulis. Et ideo non contingit descendere nec copulative nec disiunctive, nec alio modo, nisi respectu alicuius contenti sub ante60cedente. Verbi gratia in ista 'o/más homo videt se' l i se supponit pro ornni homine confuse et distributive immobiliter et singillatim, quia non contingit descendere non variando aliud extremum; sicut non sequitur 'orrmis homo videt se, igitur omnis homo videt Sortem', e t tamen contingit descendere ad Sortem respectu Sortis, sic dicendo 65 ' 0 est animal'. Sirniliter in ista 'homo videt se' li se supponit determinate 1 singillatirn, quia contingit sic descendere 'homo videt se, igitur Sortes 1 videt Sortem' vel 'Plato videt Platonem', et sic de singulis. Sirráliter T contingit ascendere: non sic 'homo videt Platonem, igitur homo videt h0se', 7 i sed sic 'Sortes videt Sortem, igitur homo videt se'. S Ex istis patet quod tale relativum, sequens signum universale meh diate, habet suppositionem confusam et distributivam, singillatim timen. o Similiter relativum in aliqua categorica, sive sit relativum reciprom cum sive non, habet suppositionem confusam et distributivam propter o 75additionem signi universalis ad suum antecedens. v Eodem modo t a l terminus habet suppositionem confusam tani tum, quamvis i n illa categorica nullum signum universale ponatur, d 48 Sortes] homo A ,; Sortes... omnis om. I V ' 4 8 - 4 9 hom o._ se om. A ' 4 9 Sed] e t A I , e tamen add. I 5 0 s upponit] s implic iter I ,, i m portato] m i x t o B 5 1 i l l u d ] i dem A ' , i s tud C t 52 Sorti s ] s uo B , o m . A ' 5 2 - 5 3 et... asino orn. B 5 4 Est eti am] et est A I V et orn. B C D V ' s u p p o n i t ' Qm. B C V ' 5 6 Sed] sive A ' 5 7 s i ng.] singillatam A , singillata B s 455 , e ssci!. t om. a uB C1 t e 5 m9 dis iuncBt.] distributive I ' al i ol aliquo B 11 nisi] nec A 6 0 s e'] hic add. B 57-58 e 62 des e.] a d S ortem respectu termi ni add. C n o n ' c orr, i n ni s i V ' , om. C a l i u d l aliquod A l i , 63-65 et... S ortem om. (hom.) C 6 4 temen] non add. I s i c ] similiter I 6 5 S orta] omnis homo o rt e m ] se B 6 5 - 6 8 I ra _ Sortem om- (hom.) A 6 8 v e!] et A l C s i ngul i s ] aliis A D, et add. D i I69Snon sic om. A l h o m o ] n o n A 7 0 s e'] Platonem h o m o ] Sortes 1, om. A 7 1 i s ti s ] g his I 7 2 sing.] singillatam A I D V A ' B D V ' 7 7 i l l a] al i qua A , ista B C , a l á I i 4alla , s i g n i fi c a t a m t Ct e m e n ] u t a n t u m
236
PARS I CA P . 7 7
propter hoc quod in categorica praecedenti praecedit mediate signum universale suum mtecedens; sicut patet hic 'onmis homo est animal et quilibet asinus videt s o Circa relativum diversitatis sciendum est quod relativum diversitatis ideo dicitur quia non verificatur pro eodem pro quo suum antecedens; sicut patet hic : demonstratis duobus contradictoriis haec est vera 'alterum istorum est verum et reliquurn est falsum'. Hic li reliquum verificatur pro illo pro quo non verificatur hoc antecedens 'alteram istorum est ss verurn'. Circa relativa accidentium, cuiusmodi sunt 'tantus', 'taus', 'tot' et huiusmodi, quae non ideo dicuntur relativa accidentium quia supponunt pro accidentibus, secundum opinionem A r is t o t e l i s, sed quia supponunt pro aliquo, connotando aliquod praedicabile non in quid. so Et est sciendum quod tale relativum non supponit nec verificatur pro illo pro quo suurn antecedens sed pro alio, illi pro quo supponit suum antecedens simili vel aequali• sicut patet in ista 'Sortes est albus et tnlis est Plato'; li taus non supponit pro Sorte sed pro alio, simili Sorti. Similiter hic 'Sortes et Plato currunt et tot disputant'; li tot non neces- 95 sujo supponit pro Sorte et Platone, nec supponit necessario pro illis pro quibus supponit li currunt, sed potest supponere pro aliis. Similiter est hic 'Sortes est bicubitus et tantus est Plato'. Unde sciendum est quod aliquando potest tale relativurn supponere pro eodem, sed hoc non oponer Similiter sciendum est quod suum mtecedens, frequenter vel semper, est aliquod nomen in genere quantitatis vel qnnlitatis vel in alio praedicamento accidental [CAP. 77. DE SUPPOSMONE IMPROPRIA]
Oportet autem cognoscere quod sicut est suppositio propria, guando scilicet terminus supponit pro eo quod significat proprie, ita est suppositio impropria, guando terminus accipitur improprie. 81 di v ers '.1 reciprocum add. C I ! est om. C I V 8 2 de litio v Be • ral teruml a 83 hic 4demonstr.1 al ter A l 8 4 i s toruml i l l orum D re l i q u u m i l i l l orum add. D, istomm add. I 8 5 i l l ol eodem A " hoc ] s u = B D i s t o ru m l i l l orum D 8 7 suntl quantus asid. K " . e o d e r n ] talio] qualis t m A Vi ', qualis v e add. r Ds, et aadd.l V ' i t o tt l totus K 8 8 non om. I 9 2 sed... s i c u t patee illo alio inhaerente simili i l l i I a l i o l aliquo B , aliquo asid. mg. C , simili add. y ' " s i m i l i B C e aliquo r 94 p rop'] aliquo r add.o B 9 c5 hi elehaec C, d om. A ' 9 6 supponit om. A ' B C V 4 9 i tale 7 relativum t s e CI d ]9 8 est'som. ABINT i C , potessi s t a I ni t u s l at o d m ds . I 4 100-01 antec .] consequem C 1 0 1 f re q u i ut frequenter D, ter, quater K 1 I0 2 a n o )9 a 9l i q u o B , CAP. 3 sci!, om. A I V e s 77. . t- 2 sicutl i l l ud A o m 4 4 g u a n d o ] o m . s ' c Bi l C. A E a s0 i d 0 . 1 B D
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM rNORUM
2
3
7
5 M u l t i p l e x autem est suppositio impropria 1 , guando s c i l iterminus c e t supponit praecise pro illo cui ma)dme convenit, sicut minttalibus o n 'Apostolus o m a s dicit t i hoc', c a 'Philosophus , negat hoc', et similibus. Alla est synecdochica, quando pars supponit pro toto. Alla est metonymica, guando continms supponit pro contento vel guando abstrac io a- c c i d e n t i s supponit pro subiecto, et sic de aliis. Et ideo multum est considerandurn guando terrninus et proposiáo accipitur de virtute sermonis et guando secundum ustml loquentiurn vel secundum intentionem auctorum, e t hoc quia vi x invenitur aliquod vocabulum quin in diversis locis librorum philosophorum et Sanctorum et auctorum aequivoce accipiatur; et hoc penes aliquem modurn aequivocationis. Et ideo volentes accipere semper vocabulum univoce et uno modo frequenter errant circa intentiones auctorum e t inquisitionem veritatis, cum fere onmia vocabula aequivoce accipiantur. Ex praedictis potest patere de istis 'esse intelligibile creaturae fuit ab 20aeterno', 'esse album convenit Sorti', et de huiusmodi multis, quomodo termini in istis supponunt. Quia aut supponunt pro re aut pro voce aut pro aggregato aut pro intentione animae: et quodcumque istorurn detur, faciliter potest iudicari de eis m sint verae vel falsae guando termini sumuntur in propria significatione. Nam si in ista 'esse intelligibile creaturae fuit ab aeterno' subiecmm supponit pro re: vel pro re creata vel pro increata. Si pro re creata, manifestum est quod est falsa; si pro re increata, manifestum est quod est vera; si supponat pro aliquo aggregato ex utraque re, manifestum est quod est falsa; si supponat pro intentione animae vel pro voce vel pro aliquo alio, negarla est. Si autem tales propositiones non accipiantur de virtute sermonis, tunc accipiendae sunt illae loco quarum ponuntur, et secundum quod 5 Mul ti pl ex ] Tri p l e ( K a u t e m om. A V a n tadd. o nI . ]7 ponit] 4confuse h o c 'l q u o d A ' h o c ' Qm. A ' e t sintil. Qm. C V c i Al il add. ci ea t] B 4 a , parsi u tt e r rea l =mC , es t' om. A C D V C e s ts8' ] suppositio d. e . t o n l a 8 ad- 9 dj 4 m E, meta-c a A A l B C 1 1 termi nus ] accipitur propri e add. B D K 1 2 ac c ip.] propri e e l adj. A ' m e A t a 'p h , o r i c a 13 i ntent. et intentionem eorum B , al i quod] unum C 1 4 l i brorum ] el i n libris B , u auc t.] auctores t in libriss CD c, et Qm. i BE l •i Sanct.] i c d o cet o r =t A , Qm. B 1 5 et] al i orum adj. B D , om. C 1 7 inquis.] a d inquisitione D, d i n inquisitione I .1 9 istis] talibus propositionibus K e s s e ] ° Irm e I 2 1 v oc e] nomineB I 2 3 i udi c ari ] v i deri B K 2 4 s umuntur] s upponunt A ' K i n . _ s i gni f.] i m propri e 6 significative I I s u p ;adj.u Cs, orn. e ] I 11 falsa] falsurn A l 2 7 re om. A A I C s i ' ] si autem B, e t si D 2 8 falsa] sed adj. B c voce] o mnomi ne I n e g a n d a est] nulla istarum est vera C, est etiam neganda B D, tamquam falsa adj. K 29 e I 1 Cf. Do n a t 2 5 Lipsiae - 1864, 399-402); Burlaeus, De supposítionibus (ed. cit., pp. 53s.). s u up s, p l A r s s u
G r a m
238
PARS I CAP. 77
illae sunt verae vel falsae secundurn hoc iudicandum est de eis. Unde quia per istam 'esse intelligibile creaturae fuit ab aeterno' intelligitur ista 'Deus ab aeterno intellexit creaturam', et ista secunda est vera, ideo prima, per quam intelligitur ista secunda, potest concedi. Et ista iam dicta de tenninis et suppositionibus sufficiant. — Et in hoc completur prima pars huius Sunnnae.
32 vel] et V tum B,4creatura II I 3 4 istall quod add. A' , offs V' :I vera] et adj. AIC I II ideo] rado add. I 3 6 Et otts ABD 1 h oI 1c ] 1 i s et aadj. praeseau t] i Aa h aprima 1 para re n BD, om, C 3 7 completur] completa est A' , complectitur I :: huius Suramae] istitu sententiae c 3 Ia1/ d 1 4 C t j E . h , u i Au 1 sQ i l gm1 i .
SUMMA LO G I CA E PARS 11
DE PROPOSITIONIBUS
238
PARS I CAP. 77
illae sunt verae vel falsae secundurn hoc iudicandum est de eis. Unde quia per istam 'esse intelligibile creaturae fuit ab aeterno' intelligitur ista 'Deus ab aeterno intellexit creaturam', et ista secunda est vera, ideo prima, per quam intelligitur ista secunda, potest concedi. Et ista iam dicta de tenninis et suppositionibus sufficiant. — Et in hoc completur prima pars huius Sunnnae.
32 vel] et V tum B,4creatura II I 3 4 istall quod add. A' , offs V' :I vera] et adj. AIC I II ideo] rado add. I 3 6 Et otts ABD 1 h oI 1c ] 1 i s et aadj. praeseau t] i Aa h aprima 1 para re n BD, om, C 3 7 completur] completa est A' , complectitur I :: huius Suramae] istitu sententiae c 3 Ia1/ d 1 4 C t j E . h , u i Au 1 sQ i l gm1 i .
[CAP. 1. DE DIVISIONE PROPOSITIONUM IN GENERALI]
Postquam dicta sunt aliqua de terminis, nunc secundo dicendum est de propositionibus 1. E t primo ponendae sunt aliquae divisiones; secundo videndtnn est quid ad veritatem propositionurn requiritur e t 5sufficit; tertio de conversione propositionum sunt aliqua pertractanda. Circa primum sciendum est quod una divisio propositionum est quod propositionum alla est categorica, alla hypothetica. Propositio categorica est illa quae habet subiectum et praedicatum et copulara, et non includit plures tales propositiones. Propositio hypothetica est illa io quae ex pluribus categoricis est composita. Et illa dividitur in quinque species, secundum communem o p i n i o n e m 2, scilicet in copulativam, disitmctivam, condicionalem, causalem et temporalem. Copulativa est illa quae componitur ex pluribus propositionibus, sive categoricis sive hypotheticis, sive una categorica et alla hypothetica, me15diante hac coniunctione 'et'. Exemphun primi, sicut hic 'Sortes currit et Plato disputat'. Exemplum secundi 'si Sortes est, animal est, vel Sortes currit et Plato disputat'. Exemplum tertii 'si homo currit, animal currit et Sortes disputat'. Tamen quia tales raro sunt in usu, ideo intendo loqui praecise de primis, quae scilicet compommtur ex duabus categoricis. 20 D i s i u n c ti v a propositio est illa quae componitur ex pluribus propositionibus mediante hac coniunctione 'ver. C . 1. - 2 Postquarn] i n praeredenti tractatu (l'articula D) add. A I D !' dicta... aliqua] di c tum est I secundo] coasequenter A D!, otra. B 3 div is l propositionum add. M I ) 4 et] quid add. I 8 eta] tamen add. A
9
i nc l .] eiq)licite add. mg. V '
1 0
pl uri bus l propositionibus add. B
1 1
s e-
cwadum... opinionem Qm. A C I V ' COMMUl l eMI modum sive add. A ' 1 3 illa om. A D s i v e om• A C I V 4 14 sivet una] v el altera B e t ] ve! B 1 5 conj.] dictione K h i c om. C I V ' • Sorteo] homo D 1 6 secandi] sicut hic add. A , add. mg. V ' e s t ' ] et add. A ' , v el ] et A l D I K 1 7 et] vel D t e rt i i ] sicut hic add. A I V 417 homo] s i Sorteo B C I V c u r r i t o2 m llamen] sed B , e t praem. I 2 1 c oni .] dictione K .] e t a d d . A A ' '1 7CAP. - 1.1— 18 De enuntiationibus multa docet Ockham in Expositione libri Pe1c i Arista., a r i quae t est ' riherm. ultima pars sic dictae Expositionis Aureae (ed. Bononiae 7e t ] 1496); cf. Aristot., Anal. Priora, I, cc. 1-3 (24a 10 2 5 b 25). 2 Cf. Boethius, De -e s t 1 v a syllogismo hypothetico (PL 64, 831-35); et Petrus Hispanus, Summulae Logicales, tract. 8l sIA(ed. cit., p. '7s.), qui tamen non loquuntur de propositione causali et temporal i1 .8 .S o r .O 1 6 t C KT IAMe, S U M W A oL O G IC A B d] iP l sa t po .A ]A P
242
P
A
R
S
I I CA P . 1
Condicionalis est illa quae componitur ex pluribus propositionibus mediante hac coniunctione 'si', sicut hic 'si homo currit, animal currie, vel hic 'homo est, si Sortes ese-, quia non refert istam coniunctionem praeponere primae propositioni vel ponere eam inter illas propositiones. 25 Propositio causalis est illa quae componitur ex pluribus propositionibus mediante hac coniunctione 'quia', sicut hic 'quia homo currit, homo movemr'. Temporalis est illa quae componitur ex duabus propositionibus mediante aliquo adverbio temporis, sicut hic 'guando Sortes currit, Plato 30 disputae; similiter hic 'dura Sortes currit, Ioannes est homo', e t sic de aliis. Alia divisio propositionis est quod quaedam est propositio de messe et quaedam de modo vel modalis. Propositio modalis est illa in qua ponitur modus. Propositio de messe est illa quae est sine modo. 3 5 Et est sciendum quod quarnvis °mires S o p h i s ta e a quasi concordent quod tantum quatuor modi, scilicet 'necessarium', 'impossibile', 'contingens' et 'possibile' faciunt propositionem modalem, et hoc quia P h i l o s o p h u s plures modos non tetigit, nec de pluribus determinavit in libro Priorum tractando de conversione talium propositio- 40 num et de syllogismis ex eis compositis, quia tamen alios non negavit, ideo generalius loquendo potest dici quod piares sunt modi facientes propositiones modales quam illi quatuor. Circa quod est sciendum quod propositio dicitur modalis propter modum additum in propositione. Sed non quicumque modus sufficit 45 ad faciendum propositionem modalem, sed oportet quod sit modus praedicabilis de tota propositione, et ideo proprie dicitur 'modus pro23 hom o] Sortes A E I c u r r i e l mov etur K 2 4 homo._ Sorteo] animal... homo D II h o m o .est'] si Sorteo est, homo est, vel sic: homo est, si Sortes est A n o n ] ni hi l A ' ,1 istaml illam B D, orn. C V ' 25 p ri m a r mg. I , om. B C p o n e r e i pos tponere B I , propositiones] u t patee i n exemplis adj . A D 26 pl uri bus ] duabus K 2 7 sic-La] patee add. B 2 9 duabusl pluribus A ' 3 0 aliquo cm. A l B DE 30-31 c u rri t... disp.1 s edet... c u rri t D 3 0 P l a to ] Sortes I , m o v e t u r v e ! adj . K 3 1 sinail.1 ve! D 3 1 - 3 2 Ioannes... al i i s l P l ato disputas D 3 3 A l a ] e t i a rn add. A A ' D ,1 propos i ti oni s l propositionum A l E H quoci] propos i ti onum adj . A D I 3 6 - 3 7 quasi concordentl c ommurdter c oncedant I. i n hoc sci!. add. ,44 est om. C D I V '
4
0
P ri orum] i n add. A ' C D
4
2
generalius] generaliter A c r v
8 Cf . Mbertus Magnus, Liber I I Periherm., tract. I I I, Parisiis , c 1890, . 1440-42); ( neo ma d s. Aquinas A (?), De . propositionibus modalibus (Opusc. XXXVI); B o Summulae r g nDialectices e t , Rogero Bacon adscriptae (ed. R . Steele, Opera hactenus inedita Rogeri Baconi, Fasc. X V , Oxonii 1940, 263s.). 4 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, cc. 2-3 (25a 1 - 25b 25).
DE DIV IS IONIB US P ROP OS ITIONUM
2
4
3
positionis' tarnquam verificabilis de ipsamet propositione. Et a tali modo vel adverbio taus praedicabilis, si adverbiurn habeat, vel verbo dicitur 50proposido modalis. Sed tales modi sunt plures quam quatuor praedicti: nam sicut propositio alia est necessaria, alia impossibilis, alia possibilis, alla contingens, ita alla propositio est vera, alla falsa, alla scita, alla ignota, alia prolata, alla scripta, alia concepta, alla credita, ala opinata, alla dubitata, et sic de aliis. Et ideo sicut proposido dicitur modalis in qua po55nitur iste modus 'possibile' vel 'necessarium' vel 'contingens' vel 'impossibile', vel adverbium alicuius istorum, ita potest dici acque rationabiliter proposido modalis i n qua ponitur aliquod praedictorum. E t ideo sicut haec est modalis 'amnem hominem esse animal est necessarium' et similiter ista 'omnis homo de necessitate est animal', ita etiam 60est ista modalis 'omnem hominem esse animal est scitum', 'omnis homo scitur esse animal', similiter tales 'omnem hominem esse animal est verum', et sic de aliis Et si qyaeratur quare P h i l o s o p h u s non tractavit de istis, nec istas comiumeravit inter propositiones modales, d i c e n d u m e st 65quod P h i l o s o p h u s brevitati studens, - quia illa quae de aliis dixit possunt istis applicari n o l u i t de isás diffuse tractare. Qualiter autem multa quae dicta sunt de aliis modalibus isds poterunt applicari, in s eq u e n ti b us5 apparebit. Tertia divisio propositionum categoricarum potest esse ista quod 70aliqua propositio categorica est aequivalens propositioni hypotheticae, quamvis sit categorica, alla autem non est sic aequivalens proposidoni hypothedcae. Propositiones primae s unt exclusivae e t exceptivae e t
reduplicativae e t quaedam aliae. limino, ubicurnque praedicatur concretum primo modo dictum vel subicitur, talis propositio aequivalet 75propositioni hypotheticae, sicut patebit. Aliae sunt sicut tales 'angelus est substantia', 'Deus est', 'Deus est Pater' et huiusmodi. 48 v eri f.] praedicabilis I prie C V '
5 1
4 9
v el l ] ab add. B 1 " ,' vela] a add. A 'B I
nam] qui a D p ro p o s . ] propos itionum C I K
5 2
est add. B , i gnota] i gnorata D 5 3 al i a. 8 dubia B 5 4 d e ] singulis add. d i c i t u r ] es t B 5 5 v e ! ' om . ] s i m i l i t e r a l l a 57 al i quod] aliquis a l i q u i d B E 5 9 - 6 0 i ta.., i s ta] is ta... i t a C V ' p r o p o s i t i o A 4 66 1 appl i c .] i d e o add. I ,1 diffus e] diffusius B 6 7 m u l t a ] e a C V ' 6 70 a l a A D E 7 1 al l a] al i qua A I I 1, sic cm. B D I 7 3 et om. 1 aliqua] 3 om. A ' 37 5 5 d Pater om. u D b a ]
s- ic ut patebi 5 t om.4 D 7 6 i t a t
6 Infra, cap. 29.
5 0
propos itio] p ro -
alial] aliqua V ' a l i a a ] aliqua C, A B E 1, 6
4
o m .
ABE
es t o m . C D I V
9 potes t esse] es t A C V ' p ra e d . ] poni tur C,
Deus es tl ] ens add. A ' , substantia add. K , om. A D I
244
P
A
R
S
I I CA P . 1
Alla divisio propositionum est quod quaedam est affirmativa e t quaedarn negativa S . Alla divisio est quod quaedam est universalis, quaedam particularis, quaedam indefinita, quaedam singularis. Propositio uráversalis est illa 8o in qua subicitur terminus communis signo universali determinatus, sive fuerit affirmativa sive negativa, sicut hic 'omnis homo est animal', 'nullus homo est animal', 'utrumque istomm currit', et sic de alás. Propositio particularis est illa in qua subicitur terminus commurás signo particulari determinatus, sicut 'aliquis homo currit', 'quidam homo as currit', et sic de alás. Propositio indefinita est illa in qua subicitur terminus communis sine signo ta m universali quam particulari, sicut 'homo est animal', 'animal currit', et sic de aliis. Propositio singularis est illa in qua subicitur proprium nomen alicuius vel pronomen demonstrativum, ve l pronomen demonstrativum cum termino cormmmi. 90 Exemplum primi 'Sortes currit'; exemplum secundi 'iste currit', demonstrato quocumque; exemplum tertii 'iste homo est animal'. Tamen de multis propositionibus potest esse d u b i u m quantae sint, sicut de istis: currune. 9 5 'Alter istorum currie. Similiter de parte copulativae, ubi subicitur aliquod relativum, sicut hic 'Sortes currit, et ille disputat'. Similiter de talibus 'non omnis homo currit', 'non nullus homo est animal' et huiusmodi. l o a Similiter de talibus 'homo est species', 'animal est genus ' nominativi h o r ncasus' o et e huiusmodi. s t 77 et orn. A 'B 7 9 Al i al etiarn add. D , 1 A l i quaec a . . . i anal e ) s a t l ' l ]a D 8 0 ti l a om. D I 8 2 fueri ti sit I, propos itio A ' D , bi c i 80 quaedarn' t / eV D r e sat animal] c urri t A E 8 3 est ani mal ] c arri c A E u t r u m q u e l uterque A l B C I hace C,I orn. A ' , c urra] neuter istortun c urri t add. D 8 3 - 8 8 P ropos .... aliis ttp. p. animal (fi n. 92) A ' 8 4 i l l a om. E t C D c oCm m u n i s l, c um add. B I 8 5 determ. om. A ' B D s i c u t l hic add. I 8 6 et... aliis om. B C 87 caen... om. D S parti i r.m i s i le t e ]i ut D, t hic e t'eh]. r B I 8 8 ani mal '] h o m o D , om. B c u r r i t i est horno I V orn. C I V ' cc... aliis d absolutoi vel aliquod v pronomen . 4add. AE, demonstrativurn add. B, vel pronomen demonstrativurn add. D V I t 8 9 e- 9 0 91 ex ernpl uml Qm. A I s ec wadi l et I i s t e ] homo add. C 9 1 - 9 2 demons tr. a n i m a l om. C d e m q u o d e m o n squoc. t om. rd . A1' 9 2 terti i ] secundi I 9 7 parte] quantitate I 9 8 disp.1 et hic homo c urra et ipse legit o l K a9 9 - r1 0 0 Similiter... n huius modi mg. D , om. A 9 9 non' orn. K l c urri t... h o m o ' om. r eadd. t(hom.) i . Cv 1 u0 0 cc) sic de add. B , de add. D I V m 4 1B 0 2 e t K h u 6 iCfu. Aristot., s m . Anal. Priora, I , c . 1 (24a 16-22), ubi etiam divisio sequens. 9o r n . Plus minusve similis divisio propositionum etiam apud anos Logicae tractatores 0B C V doccurrit. e m o n s t r . 1
DE DIV IS IONIB US P ROP OS ITIONUM
2
4
5
Similiter de talibus 'Deus creat', 'Deus generat', 'Deus est Pater et Filius et Spiritus Sanctus'. 105 A d primum istorum d i c e n d u m quod iste est singularis 'isti currunt', quia supponit tale pronomen demonstrativum. Et s i d i c a t u r quod propositioni singulari numquam convenienter additur signurn universale, sicut non convenienter dicimr 'orrmis Sortes currit' sic non convenienter dicitur 'omnis iste currit' ve1 'ornnis iste est animal', sed convenienter dicimr 'omnes isti currunt', igitur ista propositio 'isti currunt' non est singularis: D i c e n d u m quod secundum communem modum loquendi termino pluralis numeri, quamvis sit pronomen demonstrativum, convenienter additur tale signum, quatnvis forte stricte loquendo non deberet addi sibi, quia istae duae totaliter aequipollent 'isti cumule et 'omnes isti currune. Si secunda sit propria non plus importatur per unam quam per aliam. Tamen sicut aliquando eadem dictio replicatur a parte eiusdem extremi propter aliquam causam certam, ita propter maiorem expressionem vel impressionem, vel propter aliquam talen' causam ad120ditur tali pronomini pluralis numeri signurn universale, quamvis de virtute sermonis et de proprietate semonis non deberet sibi addi. Ad aliud7 dicendum est quod haec est indefinita 'alter istorum currit', sicut ista est tmiversalis 'uterque istorum currit', quia tale sigmmt universale, distribuens tantum pro duobus, potest addi pronornini in nu125mero plurali et facere propositionem universalem. Et ideo quod dictum est p r i u s 8, quod illa propositio in qua subicitur pronomen demonstrativum est singularis, debet intelligi guando illud pronomen accipitur in recto; guando autem accipitur in obliquo non oportet, sed poterit esse universalis vel indefinita. E t eodem modo guando dicitur quod 130propositio universalis est illa in qua subicitur terminus communis cum signo universali, debet intelligi: guando [etiam] additur tale signum pro103 e t ] Deus est C V ' numquam] non D
1 0 6 demons tr.] pro determinatis add. A
1 0 8 conv.1 c ommuni ter I
1 0 7
q u o d ] tal i add. B
1 0 9 Sortes] homo K s i c ] similiter s i c . . . d i -
citur om. A D E '1 iste] hom o add. C K V 4111 1 9 -K 1 1 01 2 Di c endum] A d pri m um preem. C , est add. A l C I V n o n0 om. v4 e1 1l 3. -. 1 . 4 c o n v . 1 muniter I, om. A I C V ac n i mm a l 4 1 oom. 1 D 6 v e ! . . . -aliquam om. I a l i q u a m ] al i arn A B E 1 2 0 num eri ] tal e add. B q u a rri v i s ] causam o n z . n o nonn add.] B 1 2 1 v i rtute... d e Qm. C c c . _ n o n om. B I 1 2 2 es t' om. A l CD1,7 quod D n e c 4 1 a l t CeD r1V ] alterum 0 A ' inomen] demons 4 s t v am add. e A 1 3 1 i ntel l i gi ] q u o d add. A C V trati D ] 2g A u4A a n d o ] 1 4 non q u i a K 1 1 th a t n tio r e 1 a m ] 7 n u o B Dm K] p E , rC eI 7 l i Supra, un. 88-90. ta o Supra, d un. 96.d 8 V i m p o t. u A 4 r t a t u 1 m G e r 1 A l 3 m . A
246
PARS I I CA P . 1
nomini in casu genitivo. Et ideo tales sunt universales 'uterque istorurn currit', 'quilibet istorum est homo', et sic de aliis. Similiter tales 'aliquis istorum currit', 'aliquod istorum est animal' sunt particulares, quia additur signurn paráculare pronornini in casu genitivo pluralis numeri, et135 signum accipitur in recto. Ad aliudg dicendum quod guando relativurn refert nomen discretum, tunc reddit propositionem singularem; guando refert nomen commune, tunc reddit propositionem indefmitarn. Et ideo in ista ‘Sortes currit et ille disputat', si tamen sit propria, secunda pars copulativae est singularis.140 Sed secunda pars istius copulativae 'homo currit et ille disputat' est indefinita, et hoc quia relativum supponit pro eisdem vel pro eodem pro quo vel pro quibus supponit suum antecedens, ideo debet acere, proportionaliter, propositionem singularem vel indefmitam, secundum quod suum antecedens est nomen discretwn sive proprium vel co=une. 145 Ad aliud111dicendum est quod tales sunt particulares 'non onmis homo currit', 'non nullus homo est animal', et hoc quia negatio praecedit signum universale. Et ideo guando dicimr quod propositio particularis est illa in qua subicitur terrninus communis etc., debet intelligi: si negado non praecedit signum particulare, et guando subicitur ter/ni- so nus communis cutn signo universali, praecedente negatione. E t ideo tales sunt particulares 'non omnis homo currit', 'non nullus homo est animal' e t tales sunt universales 'non aliquis homo currit', 'non quidam homo non currit' et huiusmodi. Ad aliud 11 dubium: de talibus propositionibus 'homo est species',155 'animal est genus', 'homo est nominativi casus', et universaliter guando terminus supponit simpliciter vel materialiter, potest dici, quasi ad placitum, vel quod sunt singulares vel indeftnitae, quia hoc magis depen132 geni ti v o] obl i gue A D . qui a si addatur tale signum pronomi ni i n casu genitivo, non poterit (T.) universaEs adj. K 1 3 2 - 3 3 uterque... quilibet trp. D 1 3 3 est homo] c urri t B C D e t . . . aliis] huius modi D tal es ] sunt particulares add. A D a l i q u i s ] quilibet A 1 3 4 c urri t... particulares] est animal D animal] et huiusmodi add. A E 1 3 5 partic . om. A ' B D p l u ra l i s num. om. A 1 3 8 sing.] et add. A l D
1 3 9 mnc om. A B E
1 4 0 Hiel iste A B E p a rs ] huitis add. D e s t ] eri t D
1 4 1 Sed]
et A ' i s ti us ] huius A t ,, homo] iste K , ille] iste ABE 1 4 3 p ro ' om. A 1 145 nomen om. A l l 3 DI 1 4 6 est om. A 'B D t a l e s ] proposiciones add. B 1 4 7 c urri t] non oranis lhomo 3 D Vest animal et similiter adj. A ' a n i m a l ] substantia A ', asinus et add. et huiusmodi D 1 4 8 - 4 9 par4 a n t e c , 1 c o n s e q u e n s tic.] tmiversalis (i n cori'.) I 1 4 9 etc .] c um signo universali etiarn add. B 1 5 0 parti c .] universale K (in cori'.) I c c ] e converso adj. I 1 5 2 omnis] nullus C 1 5 3 animal] asinus D q u i d a m ] aliquis D 154 non carric] est asinus D hui us m .] sic de aliis B 1 5 5 dubi um] dicendurn CI, quod D ' de... propos.] huiusmodi proposiciones D 1 5 6 ani mal g e n u s o m . A C I V ‘ 158 v e ! '] q u o d s unt add. D
1 5 7 quasi] q u o d B , om. A C I
9Supra, un. 97-98. 1 0 Supra, un. 99-100. 1 1 Supra, tin. 101-102.
DE DIV IS IONIB US P ROP OS ITIONUM
2
4
7
det ex voluntate utentiurn istis terminis 'propositio singularis', 'propo160sitio indefinita' quam ex re. Et ideo qui vult dicere quod illa propositio, universaliter, est indefinita in qua subicitur terminus communis sine signo et sine negatione praecedente, debet dicere quod omnes tales sunt indefmitae. Qui autem vult aliter uti, debet aliter dicere; quia debet dicere quod non sufficit 165quod sic subiciatur terminus cormnunis, sed oportet addere quod terrninus talis communis supponat personaliter; et tunc omnes tales ubi termini supponunt simpliciter vel materialiter sunt singulares. Ad aliud 11 per idem fere: quia qui vult vocare propositionem indefmitam omnem propositionem in qua subicitur terminus praedicabilis 170de pluribus suppositis distinctis realiter, debet dicere quod haec est indefinita 'Deus generat', 'Deus creat' et huiusmodi, et hoc quia 'Deus' est taus terminus praedicabilis de pluribus. Qui autem vult dicere quod propositio non est indefinita nisi praedicetur terminus cormnunis pluribus quae non sunt una res simpliciter, debet dicere quod haec est singularis 175et non indefinita 'Deus creat' et huiusmodi. Dicendum est igitur quod propositio universalis est illa i n qua subicitur terminus communis signo universali determinatus, sine negatione praecedente, propter tales 'non orrmis homo currit', 'non nullus homo est animal'; vel in qua subicimr terminus communis sine signo Iso universali, curn negatione praecedente, propter tales 'non aliquis homo currit', 'non homo est animal', quae sunt universales; vel in qua subicitur pronomen demonstrativum genitivi casus pluralis numeri cum signo universali, sine negatione praecedente, propter tales 'uterque istorum currit', 'quilibet istorum est homo'; vel i n qua subicitur pronomen iss relativum referens suum antecedens, stans confuse et distributive, propter tales 'onmis homo currit et ille disputat', quia secunda pars copulativae est universalis sicut prima. Et istis est addendum quod terminus talis 159 singularis] vel add. A ', et add. B
1 6 1 v ul t] alia loqui, debet aliter dicere quia oportet dicere
quod non sufficiat add. I m a s ,isto te rm i n o 'propos i ti o indefi nita' add. D q u i a . . . dicerel Qm. A A l l 3 E , s uffi c i t] a d h o c q u o d p ro . c o r r . i n positio s i t i ndefi ni ta add. D 1 6 5 sic om. C D V u n i v e r s a l i s 4167cvel] o el m Am, aut u nI i 1s 6 ] 8 al si ud] potes i nt dicei add. D , fere] est dicendurn add. A l , q u i v u l t] v o l o K A s171 eit hoc g n BE o 1 7 3 praed.] praecedat A , c ommurds ] de add. B I K 1 7 4 quae] qui 1 6 Qm. A 3 a d d . a simpliciter] u simplest t A l l 3 D, singularis C 1 7 5 e t huius m. om. B C V D I e C I V1 m7 8 4 c u r r i t ] e s t A a d d e r e ] Q a i m m a l 4 , n D di d add. i 1 8 c1 n o ne] aliquisr add. BeI a n i m a l ] asinus D 1 8 4 h o m o ] animal B E 1 8 6 para] .n u B huias add. D 1 8 7 istis] etiam secundam aliquos add. D C I V l l u s4 ] 12Supra, lin. 103-04. 1 o 6 m 4 n u t e i ]
248
PARS I I CA P . I
supponat personaliter, secundum unam o p i n i o n e In. E t ideo secundara illam opinionem haec non est universalis 'ornnis homo: est terminas communis cum signo universali', nec ista 'omnis homo: componitur ex termino communi et signo universali'. Sed secundam istam opinionem debet concedi de virtute sermonis quod eadem propositio numero est universalis et singularis, quia in eadem propositione numero potest idem terminas supponere simpliciter vel materialiter et personaliter. Et si terminus supponat simpliciter vel materialiter, propositio erit195 singularis; si personaliter, erit universalis. Verbi gratia ponatur quod sint duo rnihi respondentes, et quod uni eorum guando profero istam propositionem 'orrmis homo: est terminus communis signo universali determinatus' deterrninem quod volo quod hoc totum 'ornnis homo' stet materialiter, tunc iste concederet quod est singularis; alii determinem203 quod volo quod subiectum stet personaliter, ttmc ille concederet quod est universalis. Quo posito unica propositio est prolata, et tamen unus bene respondendo dicet eam esse singularem et alius universalem; et per consequens unica propositio erit singularis et universalis. Nec est hoc magis inconveniens quam dicere quod eadem propositio numero2135 est nota et ignota, quia nota uni et ignota alteri. Et isto modo debet concedi de virtute sermonis, secundum istam o p i n i o n e m, quod eadem propositio numero est vera et falsa, necessaria et impossibilis, et idem syllogismus est demonstratio et syllogismus sophisticus et peccans in forma. 2 1 0 Quid tamen dicendum sit de istis, in s e q u e n t i b u s 13apparebit. Ex praedictis leviter potest sciri quae propositio est universalis et quae indefinita et quae Sexta divisio propositionurn potest esse ista quod quaedam propo188 s ec .... opi n. om. D
1 8 9
i l l am] aEam A l
nas c ommunis s igno universali determinaras B
1 9 4
1 9 0
a u n _ uni v .] quamvis i b i s i t t e rm i -
i d e m ] n u m e ro add. B v e ! ] e t B , om. D I
195 E t] etiam I m a t e n ] sic add. A C V 4 V; ' , e rpi t ]r est o pC o C V ' s, V. erbi gr.] quia B q u o d ] ut C V ' 1 9 7 respondentes] 2m dentes A, de tali proo m 'oranis . A l terminas ] ) commtmis signo universali determinaras a d j . I 1 9 9 & terna.] positione homo: est e r i t ] determinarem A E , determi no A l D h o c . . . h o m o ] subiecrum A 2 0 0 i s te] ille CI V ", bene res pone s t tiendo adj. istaVadd. B D, A B I h quod] C ' illa add. I a l i i ] alteri I d e t e rm . ] determi narem AE, determino A ' D 201 stet] v el supponat 1 9 add. D , di e] iste B, bene responciendo add. I 2 0 3 eam... sing.] quod est singu6 laris B s i n g . . . . univ. trp. I e t l onz. A C V " u n i v . ] quoti est universalis B e t l ] tamen c ertuni est quod p e est eadem r propositio etsadj. I 2o 0 4 unica] eadem B D, una C 2 0 5 magis] maius D I 2 0 6 qui a.n . ] ignota' mg. 13, ons. (hom.) C V ' 2 0 7 i s tam Qm. C V ' 2 0 9 demons tr.] demonstrativus A A . s i 1 syllog. om. B I e t ' om. C I 2 0 9 - 1 0 etl ... forma Qm. B 2 1 0 i n] materia et adj. I 2 1 1 Qui d... c .apparebit E.I om. C a d V ' 2 1 2 lev iter] brev i ter A A 'E 2 1 3 quael l particularis B 2 1 4 quod] de nud mero propos i ti. onum adj . D
18Cf. infra, cap. 3 4.
249
DE PROPOSITIONIBUS D E INESSE
215sitiones sunt de praesenti, sicut istae 'homo est animal', 'homo currit' et huiusmodi; quaedam de praeterito, sicut istae Sortes fuit homo', 'Sortes fuit albus' et huiusmodi; quaedam de futuro, sicut ista 'homo erit albus' e t huiusmodi. Quaedam secundurn formam vocis simt de praesenti et tamen aequivalent propositionibus de praeterito vel de futuro, sicut tales 'hoc est futurum', 'hoc est praeteritum' et huiusmodi. Alia divisio est quod quaedam propositiones sunt in recto et quaedam in obliquo; et quandoque obliquus ponitur a parte subiecti, sicut 'horninem videt asinus', quandoque a parte praedicati, sicut hic 'asinus est horninis'.
[C AP. 2 . Q U I D R EQU IR r r U R A D VER IT A' r EM PR OPOSM ON IS Q U A E EST SIN GU LAR IS E T D E IN ESSE]
Positis praemissis divisionibus propositionum, quae tamen non sunt subordinatae, videndum est quid ad veritatem propositionum requiritur. 5Et primo de propositionibus singularibus de messe et de praesenti et de recto, tam a parte subiecti quam a parte praedicati, et non aequivalentibus propositioni hypotheticae. Circa quod dicendum est quod ad veritatem taus propositionis singularis quae non aequivalet multis propositionibus non requiritur quod 10subiectum et praedicatum sint idem realiter, nec quod praedicatum ex parte rei sit in subiecto vel insit realiter subiecto, nec quod uniatur a parte rei extra animam ipsi subiecto,— sicut ad veritatem istius 'iste est angelus' non requiritur quod hoc commune 'angelus' sit idem realiter 215 sunt) possunt esse C i s tael ista C. est ista D h o m o ' c urri t °In. A 2 1 5 - 1 6 homo'...hui us m. cm. C D 2 1 6 istael ista B D 2 1 6 - 1 7 hom o._ f u i t om. B 2 1 7 Sorteo] homo I V ' • Sorteo... huiusm. °ni. C S orteo... albus om. D q u a e d a m ] et praern. C D , sunt add. I, autem add. V ' huiusm. Qm. D I v o c i s ] vocantur A ', v oc um C s u n t om. A '
2 1 8
et
2 1 9 tamen] non add. K v e l l e t C V '
220 tales] talis A / V E ,, hoc i l h o m o A C f u t u r u m ] futurus C h o c l ] homo A e t huiusm.] homo est °liarás homo, quamv i s s it i bi terrninus communis determinatus add. i n imo f I (vide l ea. B , un. 190) 221 Al l a] Septima A 1 p r est o pani o mal s .', 'asinus est homi ni s ' add. B I q u a n d o q u e ] ternaimis add. A E o b l i q u u s ] i n obl i quo 'homo s u n t ] A C V ' s i c u t ] u t D , hi c add. e s t p r CAP. o p2. -o 5 s i ngul l secundo de particularibus et indefi nitis (i fi ni ti s ), terdo de universalibus (de s i t i o particularibus add. I), quarto de illis de futuro et de praeterito, qui nto de modalibm, sexto de categoricis D aequivalentibus pmpositionibus (om. I ) hypotheticis, s eptimo de hypotheticis. P ri m o dic endum est d e ' propositionibus singularibus add. BE, add. p. hypotheticae ( l i . 7) I 6 rec to] praeterito B 6 - 7 aee quiv.] aequivalend A B C, aequivalente D V ' 8 Ci rc a] l i n d e A C V " q u o c i l ] p ri m u m I, oni. A V ' t dicendum] sciendum D 1 1 v el ... subiecto' om. A ' B D re a l i t e r] ipsi add. K a ] ex I 1 2 iste] o ille m B CV " . A ' E
A B I
250
PARS I I CA P . 2
curn hoc quod ponitur a parte subiecti, nec quod insit i i i realiter, nec aliquid tale -, sed sufficit et requiHtur quod subiectum et praedicatum 15 supponant pro eodem. Et ideo si in ista 'hic est mgelus' subiectum et praedicamm supponant pro eodem, propositio erit vera. Et ideo non denotatur quod hic habeat angelitatem vel quod in isto sit angelitas vel aliquid huiusmodi, sed denotatur quod hic sit vere angelus; non quidem quod sit alud praedicattun, sed quod sit illud pro quo supponit prae- 20 dicatum. Similiter etiam per tales propositiones 'Sortes est homo', 'Sortes est animal' non denotatur quod Sortes habeat hutnanitatem vel animalitatem, nec denotatur quod humanitas vel animalitas sit i n Sorte, nec quod homo vel animal sit in Sorte, nec quod homo vel animal sit de 25 essentia vel de quidditate Sortis vel de intellectu quidditativo Sortis, sed denotatur quod Sortes vere est homo et vere est animal. Non quidem quod Sortes sit hoc praedicatum 'homo' vel hoc praedicatum 'animal', sed denotatur quod est aliqua res pro qua stat vel supponit hoc praedicatum 'homo' et hoc praedicatum 'animal', quia pro Sorte stat utrumque 30 illorum praedicatorum. Ex istis patet quod omnes tales de virtute sermonis sunt falsae 'homo est de quidditate Sortis', 'homo est de essentia Sortis', 'hurnanitas est in Sorte', 'Sortes habet humanitatem', Sortes est homo hurnanitate', et multae tales propositiones quae quasi ab orrmibus conceduntur. Falsitas 35 istarum patet: nam accipio unam istarum, scilicet istam 'humanitas est in Sorte' et quaero, pro quo stat li hurnanitas ? Aut pro re aut pro untentione, hoc est aut denotatur per istam quod res vera extra animam sit in Sorte, vel quod intentio anitnae sit in Sorte. Si supponat pro re, quaero: pro qua re ? Aut pro Sorte, aut pro parte Sortis, aut pro re quae 40 nec est Sortes nec pars Sortis. Si pro Sorte, tunc est falsa, quia nulla res quae est Sortes est in Sorte, quia Sortes non est in Sorte, quamvis Sortes sit Sortes. Et eodem modo humanitas non est in Sorte sed est Sortes, si humanitas supponat pro re quae est Sortes. Si autem humanitas stet pro re quae est pars Sortis, hoc est falsum, quia quaelibet res quae est 45 16 hi c ] h o m o A C V ' , i s te B I 1 8 h i c ] h o m o A l r 4 K, ¡angel i ni tos . . ] .angularitas s i B t ] 1 9 hi c ] h o m o A C V ' 2 0 s it] i dem add. I 2 5 de] i n subiecto i A t CIV e o C V ' i2 6n dse ' om. i s t o ] 4 A2I 2 79 - 3 0 star... proedic.] om. stant seu supponunt hoc subiectum I 3 0 et] v el I ) 3 2 istis] o h o im o l . _ l hoc A C M SVo rt e s ' , e s t ' 1 supponat add. C, supponit add. V ' 4 0 - 4 1 A utl ... Sortes] aut pro re quae est Sortes aut pro re quae non o m . . . . Sortes B 4 1 nec l ] neque C V ' n e c l ] neque C V ' 4 1 - 4 2 m i l l a_ qui a om. D 4 5 quael l est C V ' h u r n o n i t a t enon add. sA I D e s ttl ] Sortes sed add. A ' D h o c ] adhuc D, hoce I f a l s u m l falsa D I e ' o m . Q m C V ' . 3 A A
251
DE P ROP OS MONIB US D E INESSE
pars Sortis vel est materia vel forma vel compositum ex materia et forma, et una forma hominis et non ala, vel est pars integráis Sortis. Sed nulla talium partium est humanitas, sicut patet inductive: quia anima intellectiva non est humanitas; tunc enim vera humanitas remansisset in soChristo in triduo, et vere faisset humanitas unita Verbo in triduo, et per consequens vere fuisset homo, quod falsum est. Similiter nec materia est humanitas, nec corpus Sortis est humanitas, nec pes, nec caput, et sic de aliis partibus Sortis, quia milla pars Sortis est humanitas sed tantum pars hurnanitatis, et per consequens lumanitas' non potest sup55ponere pro parte Sortis. Si supponat pro re quae nec est Sortes nec pars Sortis, cum taus res non sit nisi accidens vel aliqua ala res quae non est in Sorte, lumanitas' supponeret pro accidente Sortis vel pro aliqua alla re quae nec est Sortes nec pars Sortis, quod manifestarla est esse falsum. Si autem lumanitas' supponat pro intentione animae, tunc est manifeste 60falsa, quia intentio animae non est in Sorte. Et ita patet quod ista est omnino falsa lumanitas est in Sorte'. Eodem modo potest argui de onmibus illis aliis, quia si homo vel humanitas sit de essentia Sortis, quaero: pro quo supponit li homo vel humanitas ? Au t pro Sorte, et tunc denotaremr quod Sortes esset de 65essentia Sortis, quod non est verum. Si supponat pro re alla a Sorte: aut igitur pro parte Sortis, et hoc non, quia nulla pars Sortis est homo vel humanitas; si pro re alla quae nec est Sortes nec pars Sortis, patet quod taus res non est homo nec humanitas, nisi sit Plato vel Toannes vel alius homo, et manifestum est quod nullus alius homo a Sorte est de 70essenáa Sortis. Si autem supponat pro intentione animae vel pro voce, manifestum est quod tunc non est de essentia Sortis. Et ita patet quod orrmes tales falsae stmt de virtute sermonis. Et s i d i c a t u r quod humanitas est in Sorte et est de essentia Sortis, et tamen nec est Sortes nec materia nec forma nec pars integra46 materi a] p ri m a add. A l C V 7 I e t i om. C V ' f o r m a om. C V ' 4 9 tu n c e n i m ] qui a t u n c D v e r a ] vere I riaks A4 ) A D4, °ni. e t a . . . fuman.] eti am add. D 5 0 e t 'l p e r consequens add. A D E V e r b o ] Chri s to K 5 0 - 5 1 h u i n t e g r a l i s manitas._ fuisset OPPI. (hom.) A B D 5 2 pes] m arnu D 5 3 - 5 4 sed... hurnanitatis om. D 5 5 Si ] ] et praem. c Du, autem i uadd. sB 5m 7 S orte] t u n c add. I a l i q u a om. D I 5 9 m n c ] eti am add. D 60 falsa] o falsurn d iK 6 1 onmi no] omni modo D 6 2 fi l a om. A C D I K , aliis] praedictis add. A D s ] v el hominis u n B v e l ] l i add. C V ' 6 4 A t e ] s i B e t o m . B , denot.1 d e n o 63 Sortis add t tatur A B C E e s s e t ] s i t B 6 6 n o n ] eti am est falsum A D, est v e ru m add. K 6 7 v e!] nec B p a r t 67-68 esi... humanitas Qm. (horn.) C V ' 6 8 n o n ] n e c A I B D I n e c hurnan.] e t c u m n o n s i t ac s cidem,i n o n npotestt [esse] e al i agres D n i s i ] n e c B s i r orn. B I v e l ] et B ' loannes] Ci c ero D 69 v elr... hom a o] e lt sic de e aliis sa Sorte D S o r t e ] nec al i quod accidens add. D tentio (nec v ox AmD I a t e -
7 1
n o n ] nec i n -
252
P
A
R
S
I I CA P . 2
75 lis, sed est una natura communis, componens curn differentia Sortis, et ita est pars Sortis sed nec materia nec forma: C o n t r a istam opinionem arguitur multipliciter in diversis locis, scilicet in primo libro Sententiarum 1, in libro Porphyrii 2 et in libro Praedicamentorum 3 sic 5 : quia si humanitas sit alia res a singularibus et sit de es- 80 , e Primo t a l i rerum sentia q u singularium, igitur idem non vaHaturn esset in pluribus singularibus, et ita idem non vaHatum naturaliter, sine miraculo, esset a in a pluribus r g ulocis distinctis; quod rnanifestum est esse falsum. m Similiter, e n t tunc idem, non variatum, esset damnaturn in luda et salva a n = in Christo, et ita esset aliquid rniserum et dan-manun in Christo; ss f quod aest absurdurn. c Similiter, i tunc Deus non posset adnihilare aliquod individuum nisi o adnihilaret vel destrueret cuma individua eiusdem geneHs, quia guando a aliquid adnihilatar nihil eius remanet, et per consequens talis natura comd munis non remanet, nec per consequens aliquod individuum in quo est 90 p r et ita quodlibet individuurn adnihilaretur vel destrueretur• remanet, a Praeterea, e accipio illam humanitatem quam ponis i n Sorte et i n s e onmi alio homine, et asinitatem quam ponis in ornni asino, et vocetur n s ulla humanitas a, ita quod a praecise stet pro illa humanitate; et illa asic nitas vocemr b, ita quod b praecise stet pro illa asinitate. Tunc quaero: 95 o a et b sunt praecise duae res, aut piares quam duae, aut non sunt pluaut n t 76 sed] et tamen B 7 7 argui tur] potest argui A ', argutum est D, arguebam Gens. di v ers i s ] multis B Gem. 7 8 - 7 9 scilicet... Praedic. om. D 7 8 p ri m o Qm. A C V ' i r! l i b r o ' Q m . A I I S e r a . ] et add. C V 4a quod 8 0 - 8 1 et... singul. om. K 8 1 re ru m Qm. A 'B , non v ari atum] i n v a ri a t = A A o1 m esset] e °tani no add. A I 8 2 i ta] per conseqtums D v a ri a t u rn ] s imul e t semel add. D 8 3 p l u .C V ribus] cliversis B D t a m e n C . esse om. C V ' 8 4 non v ar.] i nv ari atum A A ' 8 5 etl ] A a l 4 aliquid add. C , ons. A 8 7 al i quod] u n = D 8 8 adni h. v e ! om. B D , generi s ] speciei C B m nec... remanet mg. B, Qm. (hom.) D e s t remanet] est i l l ud manet C, esset remaneret I 9 1 i ndi v .] e90-91 teiusdem naturae add. D j v el ] e t A CE V ", Qm. B d e s t r. om. B 92 Praeterea] I t e m A ' D p o n i s ] 4 iponit esse A ' 9 3 e t l ] i l l am add. B p o n i s ] p o n i t A ' 94 M a l ] i s ta B C i s t a B I Q . autl s u n t l ] an sint (etiam infra) B 96 m . A I Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., I, d. 2, g. 6 (ed. St. BonavenB [ mre N.Y., II, 160-224). 2 Idem, Expositio in librum Porphyrii de Praedicabilibus, V cap. 1 (ed. E. A. Moody, St. Bonaventure, N.Y. 1965, 10-15). 8 Idem, Expositio 4 7 in librum Praedicamentorum Aristot., cap. 8, ad textum: Substantia autem (ed. Bononiae 9 Etiam supra, Parte I, cc. 14-17, multa argumenta fecit Ockham contra e1496). 4 t hanc opinionem. C f . argumenta Henrici de Harclay apud G. Gíl, "Henricus ] ade Harclay: Quaestio de significato conceptus universalis (Pons doctrinae cde Ockham)", Franciscan Studies, X X X I (1970), 178-234. l h u c
DE P ROP OS MONIB US D E INESSE
2
5
3
res res. Non potest dici quod non sunt plures res, quia tunc necessario vel sunt una res, vel nec a nec b est res, vel a non est res, vel b non est res. Primum non potest dan, manifestum est, etiam sectmdum sic ponentes; nec secundum, quia hoc negmt, dicentes quod humanitas est vera res et similiter asinitas; nec tertium potest dan, quia non est maior ratio quod b non sit res quam quod a non sit res, nec e converso. Ergo oportet necessario dare quod a et b sunt plures res. Et non potest dici quod sint plures res quam duae, quia si sint plures res quam duae, et tosnon sunt piares res universales quam dune, igitur sunt piares res singulares, et per consequens non distinguuntur simpliciter a rebus singularibus. Relinquitur igitur quod sunt dune res et non piares, et per consequens unaque illarum est una numero, quia utraque ita erit una res quod non plures; et hoc est esse unum numero, scilicet esse unarn rem noet non piares, nam ista debet esse descriptio unius numero. Quia ista negata, dicam ita faciliter quod Sortes non est unus numero quantumcumque sit unum et non plura. Unde secundum intentionem P h i l o s o p h i e t secundum rei veritatem numquam hoc praedicaturn 'esse unum specie' vel 'esse unum 115sive idem genere' dicitur nisi de individuo vel individuis, quorum quodlibet est unum numero. Unde haec est vera 'Sortes et Plato sunt unum specie', 'Sortes et hic asinus sunt unum genere'; et non est alia res praeter individua quae sit una specie vel genere. Constat itaque quod illa humanitas quae ponitur in orrmi homine est una res et non piares, 120et per consequens est una numero; ex quo sequitur quod una res numero esset in onmi homine. Ad argumenta autem quae videntur esse contra istam opinionem reputo a l i b i a me sufficienter responsum8• Nec valet dicere quod humanitas Sortis distinguitur non realiter a 12 5 97 sunt] sint B I 9 9 etiam om. A B D 9 9 - 1 0 0 ponentes] opinantes C 1 0 0 hoc... dicenS tes] c l i c = D 1 0 1 v era] u n / C I 1 0 2 quodl l quare B C n o n ' el non' om. I 1 0 3 sunt] A B C 1 0 4 quod] non add. B r e s 0m. A W ' s i nr"...c l uae] sic D, res add. I 1 0 5 duae] res o sint add. I 1 0 5 - 0 6 q u a m duae add. A ' 1 0 7 plures] res add. B 1 0 8 i l l arum] i s tarum r AE u t ra q u e l l is tarum add. A E I 1 0 9 quod] et B u n a m reni ] duas res K 1 1 0 nam] quia A i Qu i a ] A , s i add. B 1 1 1 negata] negaretur B II untu] tmum I 1 1 1 - 1 2 quantumc .] quomoc l ot quod cumque A 1 1 3 i n t. Philos .] Philos ophum B 1 1 4 hoc ... essell potest esse hoc I u n t m a l e numero vel iclem add. A ' 1 1 5 sive] v el A /V E , om. C ,1 genere] v el idem numero non add. I i v el ] de add. C V ° 1 1 7 u n u m '] i dem A 1 1 7 - 1 8 etz... i ndi v .] e t non est aliqua res i n i ndi v i duo K s 117 et9 ita add. I e s t ] aliqua add. a l i a ] aliqua D 1 1 8 itaque] i gi tur B D 1 2 0 una] unum I e 121 esset] est B 1 2 2 - 2 3 A d._ responsum mg. B , om. D 1 2 2 v id, esse] sunt A ' 1 2 3 suffic.] satis B , esse add. A ' 1 2 5 quia] dic o quod (o. un.) B e s t pon.] debet poni A ' d Scilicet in operibus supra, notis 1-4, citatis. t a n
254
P
A
R
S
I I CA P . 2
creaturis, quamvis possit aliquo modo poni in divirás. Et hoc quia in creaturis impossibile est invenire unom rem numero quae sit realiter plures res et quaelibet illarum, sicut est in Deo; nam in Deo essentia divina est tres personae et est quaelibet istarum personarum, et tamen una persona non est alla. Et non est aliud dicere quod essentia et persona130 distinguunmr formaliter, secundum verum intellectum, nisi quod essenda est tres personae et persona non est tres personae. Similiter nihil aliud inteBigo per istam 'essentia et patemitas distinguuntur formaliter' nisi istarn propositionem 'essentia est filiado et patemitas non est filiado, et tamen essentia est patemitas. Similiter, paternitatem et spirationem135 acávam distingui formaliter non est aliud quatn dicere quod paternitas non est filiado et quod spiratio activa est filiado, et tamen quod paternitas est spiratio activa. Et ita, universaliter, de aliquibus verifican i 'distingui formaliter' non est aliud quam de uno istorum aliquid vere affirmari e t de reliquo 140 vere negari, e t tamen unum illorum vere de reliquo affirmari, sine omni variatione vel aequivocatione alicuius vel verificatione pro diversis, sicut contingit in particularibus et indefmitis. Sed hoc non potest unquam contingere nisi guando una res simplex est plures res, sicut unica divina essenda est tres personae, et unica spiratio activa est patemitas et145 Et quia hoc non potest contingere in creaturis, scilicet quod una res sit plures res et quaelibet illarum, ideo in creaturis non debet poni distinctio formalls. Et ita patet quod non debet dici quod humanitas Sortis distinguitur formaliter a Sorte et non realiter; et eodem modo est de talibus 'animalitos distinguitur ab homine', et sic de aliis. Quod 150 autem talis distinctio formalis non sit ponencia in creamris, probavi in primo libro Sententiarum, distinctione secunda 7 . 126 possic] posset K 1 2 7 inv enire] aliquam add. B , om. A ' 1 2 8 sicut... nam] et ideo (quia A) talis distinctio non est ponencia i n creaturis sed A D i n ] de C V ' II Deo] divinis B 1 2 9 est' om. B D j is tartim] t ri u m add. A ' 1 3 1 v e ru m ] 111111131 A ' E 1 3 3 p e r i s tm i ] propos i ti onem add. D I , om. B 1 3 4 propos . om. B D , fi l i ati ol ] fi lius B I, i n fi l i o K p a t e e n . ] p a t e r I :; fi l i u s I, i n fi l i o K 1 3 6 aliud] dicere add. 1 3 7 activa] non add. A A ' !I fi l i ado'] i n fi l i o C q u o & om. B I 1 3 9 i t a ] est add. D li uni v .] v i detur A B , quod add. A B D E I 11 de om. A C It h o c quod dico add. D i dist.] i gi tur add. C 1 4 0 i s torum] eorum i l l o r u m D I V 4 quo] a l i o A 1 4 1 i l l o ru m ] potest add. I li rel i quo] aliquo A , c ontingit add. A E , non potest add. A ' ,142ov el ml ] . et A BAH pro] de eC 1t 4 3 et]o vol m B h o. c om. C I 1 4 3 - 4 4 non... unquam ] numquam C V 1 4' 4 simple3c] r simpliciter e l potest B Ci 1 -4 6 s c il.] sic A ', cm. A D 1 4 7 res ' om. B I e t ] sed illarurn] et add. B , sit add. I ,, poni ] talis add. A ' 1 5 1 formaliN cm. C V ' I ponencia] 1~-nc1a probavi i n] probatura est super D 1 5 2 p ri m o otra. A l 11 secunda] puto ti m e n quod radi as est (s impliciter add. I ) n o n uti isto (i l l o K ) vocabulo add. I K
7Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Seta., d. 2, qq. 1 et 6 (ed. St. Bonavencure N.Y., II, 17-20, 160-224).
DE P ROP OS MONIB US D E INESSE
255
[CAP. 3 . Q u m REQUIRrTUR AD VERITATEM PROPOSITIONIS INDEFINITAE ET PARTICULARIS]
Viso quid sufficit ad veritatem propositionis singularis, videndum est quid requiritur ad veritatem propositionis indefmitae et particni2ris Et est primo sciendum quod si non vocetur propositio indefinita nec particularis nisi guando terminus sibiectus supponit personaliter, tunc semper indefinita e t particularis convertuntur, sicut istae convertuntur 'homo currit', 'aliquis homo currit'; 'animal est homo', 'aliquod animal est homo'; 'animal non est homo', 'aliquod animal non est homo'. Et ad veritatem rìi u m sufficit quod subiectum et praedicaturn supponant pro aliquo eodem, si sit propositio affirmativa et non addatur signum universale a parte praedicati; quod dico propter tales 'aliquod animal est orrmis homo', 'aliquis angelus est onmis angelus'. Sed si talis sit negativa, requiritur quod subiecturn et praedicatum non supponant pro omni 15eodem, i = o requiritur quod subiectum pro nullo supponat, vel quod supponat pro aliquo pro quo praedicatum non supponit. Et hoc quia ad veritatem tnlium sufficit ventas cuiuscumque sm•gularis. Sicut ad veritatem istius 'aliquod animal est homo' sufficit ventas istius l o c animal est homo' vel 'illud animal est homo'; similiter ad veritatem istius 20'animal non est homo' sufficit ventas istius 'hoc animal non est homo', quocumque demonstrato, et hoc quia semper ab inferiori ad superius est bona consequenáa sine distributione. Et hoc debet intelligi guando superius praedicatur de inferiori, quia aliter de virtute sermonis non arguitur ab inferiori ad superius. Et ideo si nullus homo nec ahquod 25animal sit nisi asinus, haec consequentia non valet 'homo non est asinus, igitur aliquod animal non est asinus'. Similiter non sequitur 'homo albus non est anima' i g i tu r homo non est animal' nisi ista propositio sit vera 'homo albus est homo'. Tamen affirmative bene sequitur, sive superius C . 3. - 3 sufficit] requiritur A' 4 requ.] et sufficit add. IIC 5 Et] Circa quod AD 6 nec] vel B per son.] particulariter A 8 curritl] et add. AA' , ergo add. C 9 animal'... homo' orn. D horno'] et adj. A' , ergo add. C V' al i quod] quoddam A' 1 2 quod... propter] cuiusmodi sunt D tales] proposiciones adj. AD I al i quod Qm. D 1 3 angelust] et huiusmodi adj. AD 1 5 eodem] numero add. I i , supportit] sed aliquo alio adj. B 1 7 tahura] non adj. I 1 8 aliquod orn. ABI 1 8 - 1 9 animal'... r e qom. (hom.) A' 1 8 - 2 0 istius istius u . ] item A, ita add. D 1 9 istius] huius et adj. aliquod D 2 0 istius] alicuius talis D I h o c 2 homo'l add. AD I 2 2 hoc Qm. /VD 2 4 ad] suurn AD 2 5 sic a vC e 2n t1a quocumque] ... s o n zanimali . tip. (d hp. homo o i (Un. n . 24) ) BD I II homo] vel hoc animal add. AILK 2 6 Similiter] igitur A 2 7 Uta] hace Im AD, illa A' 2 8 albos] non add. I es t] animal vel add. A' bene] semper D sequi tur ] ab inferiori ad superius add. AD I s i v el illud ctdd. AD I i 1 8 in s fi u s l ]u s h u n
256
P
A
R
S
I I CA P . 3
praedicetur de inferiori sive non, quia semper, sive homo sit animal sive non, bene sequitur 'homo currit, igitur animal currit', similiter bene 30 sequitur 'homo albus est animal, igitur homo est animal', sive homo sit albus sive non. Sic igitur patet quomodo i n d e tum fisupponat pro aliquo pro quo non supponit praedicatum. Hoc tame non n i t asemper v erequiritur, l sed quandoque sufficit quod subiectum inde- 35 finitae p vel a rparticularis t i c u lnegativae a r i spro nullo supponat. Sicut si nullus homo sit albus, e haec s est tvera 'homo albus non est homo', et tamen subiectmn v e r quia a nec pro substantia nec pro accidente. pro nullo supponit, s istis patet i quod si ista propositio 'Deus generat Deum' sit indeEx s secundum u bunam i o pe i n i o n e m superius dictam 1, debet sim- 40 finita, c pliciter concedi quod Pater, qui est Deus, generat Deum. E t eodem modo de virtute sermonis posset ista concedi 'Deus non generat Deum', quia haberet unam singularem veram, scilicet 'Filius non generat Deum', similiter 'Spiritus Sancms non generat Deum'. linde hic arguitur ab inferiori ad superius 'Filius non generat Deum, igimr Deus non generat 4; Deum' sicut hic 'iste angelus non intelligit, igitur angelus non intelligie. Non tamen est intelligendum quod aliquid sit superius in Deo et aliquid inferius, quia ista superioritas et inferioritas non est nis inter terminos, sive termini sint voces sive conceptus sive intentiones animae. Tamen forte aliqui S a n c t i aliquando negmt tales 'Deus non so generat', 'Deus non spirat' propter aliquos haereticos, ne scilicet videantur negare istam 'Deus generat Deum'. Tamen de virtute sermonis non oportet secundum istam opinionem; secundum autem aliam opinionem aliter debet dici. 29 semper] hace consequentia eTt bona add. D 3 0 bene sequitur om. D 3 0 - 3 1 bene sequitur] haec consequentia semper est bona D 3 1 animal'... animal' om. A 3 1 - 3 2 sive... non om. BK 33 Sic... patet] Patet ergo C V' 1! quomodo] quod nulla B v e! ] et BC I 3 5 quandoque] aliquando B 36 v e!] et A
3 7
haec l particularis negativ a add. A D v e r a ] aliquis add. D II h o m o ' albus] aliquis
homo A hom o' om. A 3 9 si om. AD ,i propos.] s i t vera add. B 3 9 - 4 0 sit indef. cm. B 40 dictam] tactam B, datam C 4 1 quod] quia CDIVa il generat Deum] generat fdium qui est Deus B 42 posset] potest Al E 4 3 haberet] habet A' B t i s Ic 4 om. i l5. -] 4 6p igitur... u t aDeumli scil. s Spiritus t a Sanctus m non generat Deum, igitur Deus non generat Deum add. D ji in om. AIj et] nec A 4 9 sivel] ve! AB s i v e B A' , otn. , (hom.) B i 4 s7 inr,11.1 t aconcedendum m 1 ve! sive alteri A, aliquando A' , aliquando add. C IV a A, seu d I 5d 0 Sanctil . ]I l n e ,gadd. 4 propositiones a nDt ] 5 1n gener.] e g Deum a r add. e =B s pi r ati Deum add. B s c i l l forte B 5 2 istam] Io simpliciter add. Bt II serml a. l loquendo e sadd.] A D I 5 3 oportet] oporteret BD, negare add. AD!, illam m add. C (ultra) D ,¡ istani] dictam D sec. autem] sed secundum AB 5 4 clebet] oportet C 4 n
4
1Supra, o cap. 1, un. n 168-75. Nisi aliter notemr numerus capitulorum capitula huius Partis indicat.
DE PROPOSITIONIBUS D E INESSE
257
ss S e c u n d o sciendum quod qui ponit quod orrmis propositio est indefinita in qua subicitur terminus communis sine signo, sive supponat personaliter sive simpliciter sive materialiter, consequenter debet dicere quod non semper particularis et i n d e fi subiectum indefmitae supponit simpliciter et subiectum particularis sup60ponit n i t a personaliter; c o n v esicut r t uistae n duae t u r non . convertuntur 'homo est species' E 'aliquist homo est species', quia in ista 'homo est species' potest 'homo' et h supponere o simpliciter, c sed in ista 'aliquis homo est species' l i homo g propter u hoc a quod sibi n additur d signum o particulare et non comparatur ad aliquid pertinens ad signum, non potest supponere nisi personaliter. Et 65ideo ista 'homo est species' est distinguenda, eo quod 'homo' potest supponere simpliciter vel personaliter; sed ista h o m o est species' non est distinguenda, quia li homo, propter hoc quod additur sibi gnum particulare, non potest supponere in ista nisi tantum personaliter. Tamen in ista 'aliquis homo: componitur ex termino communi et signo 70particulari' potest supponere personaliter vel materialiter, et ideo ista et consimiles sunt distinguendae sed aliae non. Sed quid sufficit ad veritatem talis indefmitae si sit indefinita? D cendum quod ad veritatem talis sufficit quod pro eodem supponant subiectum et praedicatum si sit affirmativa, vel quod non supponant pro 75eodem si sit negativa; sicut hoc sufficit ad veritatem propositionis gularis, quia idem est iudicium de tali propositione et de propositione singulari. Et ideo communiter ponimr quod talis propositio est singularis, et potest poni satis rationabiliter. Et s i d i c a t u r quod si in tali propositione subiectum et praedi80catum supponerent pro eodem, tunc idem praedicaretur de se, d i c e nd u m quod non sequitur: quia quamvis idem sit pro quo supponit tam subiectum quam praedicatum, tamen Alud quod supponit non est idem. Unde etiam in ista propositione Sortes est iste homo' non praedicatur idem de se, quamvis subiectum et praedicaturn supponant praecise pro 85eodem, quia nomen proprium et pronomen demonstrativum cum termino comrnuni non sunt idem. Et tmum illorum praecise subicitur et alterum illorum praecise praedicatur, et ideo non praedicatur idem de se, quamvis praecise supponant pro eodem. 55 Secundo] Sed C 5 7 debed] oportet C 5 8 guando] qui a A ' 5 9 parti c .] particulare C V ' 64 s i gnuml signifi catum I 6 5 h o m o l ] subiectum D 6 7 - 6 8 p a r t i c . ] subiectum A 6 8 i n ista om. A B E 7 1 sed] ed A IB E 7 2 taus] propositionis add. A ' 7 3 taus] propositionis add. 75 s i c ut . om. B C V ' 8 0 - 8 1 d i c e n d l es t add. B D I 8 2 i d e m l (c u rn I ) e n q u o d praedic atur add. ! non om. B 8 7 i l i o n = om. A B E ,ed om. B V ' ed... ideas] idem i gi tur non pr. I 86 s e d A ' , sO C XR A M, S U M M A L O G IC A E 17 i t a
258
PARS I I CA P . 4
Similiter in ista 'orrmis homo est risibilis' subiectum et praedicatum supponunt praecise pro eodem, et tamen non praedicatur idem de se, 90 et hoc quia Alud quod subicitur non est idem cum eo quod praedicatur, quia aliud est quod supponit et pro quo supponit. Et ideo quamvis illud pro quo supponit terminus uterque sit idem, non tamen illud quod supponit est idem. Ultimo sciendum est quod quamvis posuerim exempla de proposi- 95 tionibus aequivalentibus propositionibus hypotheticis, et vera sint de eis, tamen vera sunt etiam de aliis, sicut de tAlibus 'Deus creat', 'Deus generat', 'angelus est spiritus', a n g e l u s est substantia' et huiusmodi.
[C AP. 4 . D E PROPOSITIONIBUS U N IVER SALIBU SI
Tertio dicendum est de propositionibus universalibus. Et est primo sciendum quod propositiones universales sunt in multiplici differentia secundum diversitatem signorum universaliurn. Ponitur autem multiplex distinctio signorum universalium 1. Dicitur enim 5 quod aliqua sunt distributiva indifferenter pro substantia et accidente, sicut 'omnis', ' u n u s q u i s q u e ' , 'nullus', 'uterque', 'neuter', e t sic de aliis. Alia sunt distributiva tantum pro accidentibus, sicut 'qualelibet', 'quotiescumque', et si forte sint alia Sed ista distinctio potest intelligi bene et male. Si enim intelligatur quod 'qualelibet' sit simpliciter distributivum pro accidentibus, sicut 92 etl ] aliud est add. q u a m v i s ) hect BC V' 9 7 eisl eisdem B tam en... n o n tamen vera de alils K 9 8 generat, angelusl gubernat, Deus B spi r i tusi species AAJC o m . AEI CAP. 4. - 2 dic.] videndum B 3 - 4 multip1.1 duplici I 4 sec.] multiplicem add. I , di v e. ] multiplicitatem B 4 - 5 Ponitur... univ. om. (hom.) AID I 5 distinctio] ciivisio C V' 5 - 6 Dicitur... swat] quae enina dicunrur I 6 suntl sint C, signa add. D , indiff.1 tam add. B e t ] quarn B, pro add. B D V ' 7 quilibet] quicilibet add. A I D V " 8 A t a ] aEqua C V' :, sicutl scilicet A 8-9 qualelibetl quandolibet B, qualecumque I, quilibet K, quandommaque add. A ' 9 sint] aliqua add. I a l a ] aliqua B C V 4 1 0I, ciluelibet K s i m p l e x B, Qm. C V' U distribl distributio B, sic adj. C lecumque d i s t . ] d i s t r i b u t i oCAP. 4. - 1 Pro hoc et sequentibus capitulis cf. Petrus Hispanus, Summulae B LogicaleKs, tract. X II (ed. cit., pp. 112-30); Gualterus Burlaew, De signis distributivis , (cod. lat. 6441, f. 22r); De puntate anís logicae tractatus brevior, pars. ID. d i Paris. v Nat. i sTractatus i o syncategorematum (ed. Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Text I Seri es 1, St. Bonaventure, N.Y. 1951, 23-112); textus recognitus editus est simul 1 cum De puntate artis logicae tractatus longior (ed. Ph. Boehner, pp. 220-60). Infra 1 q utantum a l hanc editionem citabimus. e l i b e t l q u a n d o
DE PROPOSITIONIBUS D E INESSE
2
5
9
vel aliquid tale pro substantia et accidente, falsum est, sicut patebit. Si autem intelligatur quod sit aliquo modo distributivum, scilicet sub disiunctione inter species vel copulative, vel aliquo tali modo, con15cedi potest. Alla ponitur divisio signorurn universaliurn quod quaedam sunt distributiva pro partibus subiectivis et quaedam pro partibus integralibus. Prima sunt sicut 'omnis', ‘minus', ‘uterque', 'neuter', et sic de allis. Secunda sunt sicut 'totus'. Sed qunliter hoc debeat intefligi 20 s, edq ui e c net im b urs 2• i n Alia ponitur divisio signorum universalium, quod quaedam possunt distribuere pro quocumque, sicut e t huiusmodi, quaedam pro duobus tantum, sicut 'uterque' et 'neuter'. Primo igimr dicendum est de illis quae distribuunt indifferenter pro 25substanna et accidente et pro partibus subiectivis et pro quocumque, cuiusmodi sunt talia 'omnis', 'nullus', ' q u i d l i b e t ' , 'unusquisque' et huiusmodi, et de propositionibus universalibus in quibus tala signa ponuntur. Et est primo sciendum quod nallurn signum per se significat aliquid 30nec imponimr ad significandum aliquid determinate, sed sic instituitur ut faciat illud cui additur stare pro omnibus suis significatis et non pro aliquibus tantum, et ideo dicimr 'syncategorema'. Et sic de multis aliis, et universaliter de omnibus quae per se sumpta non possuntesse extrema alicuius propositionis; et hoc si sumantur significative, sicut dictim est 35 p r i u s 3 . Secundo sciendum quod hoc signum d i f f e r t ab istis signis ‘quilibee, 'unusquisque', quia hoc signurn 'omnis' non potest addi nisi termino consirmlis casus, ita quod terminus cui additur et signum sint consimilis casus, sicut bene dicitur 'onmis homo est animal', Sortes 40videt omnem hominem', 'asinus est °milis hominis'. Sed ista signa 'unusquisque', p o s s u n t addi termino consimilis casus et dissi12 aliquidl aliquod A A bus'] essentialibus 1 vel (el K) add. IK 1 7 - 1 8 et... integt. trp. p. aliis (lin. 18) el om. Prima sunt el Secunda D sunt essentialibus BD, sed add. mg. integralibus D 1 8 stmt om. C V ti sic de E IA' integralibus] 1 4 aliisl huiusmodi i n t e Br . 2 . 1. poniturl est A' m as , ciam... A' 2 3 et om. AC IV vhuiusmocii e lom. (hom.) l . m 4 D, termino 2e g .5 add. I tIq, 2u 6 oo quidlibet] cm . . ] quodlibet o m . BC V asid. 3i 3ss multis,.. A' 3 6 sciendural est add. AD I I ab) A uD q 4 C2si 3D 72 b-u V iat gm nomnibusl i aq u omrtibus eo malits universaliter . orardbus numquam 4 C B D pj , I e 3i 7c unusqui 2 9 add. K [1 quia] et C 3 8 consim.] similis AM C V s add. 3 4 sirnilis iq9 consiml E n iu c teo l i i d Al f 1 Cf V' ] e 4 r0 ehominisl n t homo e A' 4 1 unusqu.1 el add. CV' rq h u o i c a I 21 Infra, S u p. r a , Pars I, c. 69, un. 34-37. D a d cap. 5-6. d 2 2 7 1 3 q t c u o pa u l .
260
P
A
R
S
I I CA P . 4
milis, scilicet genitivo pluralis numeri, sicut bene dicitur 'quilibet homo currit' et bene dicitur 'quilibet et unusquisque istorum currit' et hominum est animal'; non sic autem bene dicitur 'orrmis istorum currit'. Et s i q u a e r a t u r quae est causa istius diversitatis, d i c e nd u m quod istius, sicut multarum aliarum tam in grammatica quam in logica, non est alia causa nisi volimtas institutentium et sic utentium. Tertio ponendae sunt aliquae regulae communes istis signis 'unusquisque' et si qua sint similia. Et suntCOMMUTICS multis propositionibus aequivalentibus propositionibus hypotheticis, sicut sunt so istae 'orrmis homo est animal', 'omne album currit' et huiusmodi, et etiam aliis non aequivalentibus tnlibus hypothetias .corrmis , c uDeus i u est', s m 'orrmis o d i angelus s est' u et n hulusmodi. t t Est a igitur l eprimo s sciendum quod ad veritatem taus propositionis universalis non requiritur quod subiecturn et praedicatum sint idem realiter, 55 sed requiritur quod praedicatum supponat pro omnibus illis pro quibus supponit subiecturn, ita quod de illis verificetur. Et si ita sit, nisi aliqua causa specialis impediat, propositio universalis est vera. Et hoc est quod communiter dicitur quod ad veritatem talis propositionis universalis sufficit quod quaelibet singularis sit vera. 6 0 Ex hoc patet falsitas quorundam quae ponuntur a q u i b u s d a m 4 Unum . est quod hoc signum e x i g i t tria appellata. Nam ponatur quod unus solus angelus intelligat et nullus homo, tunc haec est vera 'omne intelligens creatum est angelus', et tamen non sunt tria de quibus verificatur hoc nomen 'intelligens creatum'. Quod autem ista sit vera, 65 probo: quia quaelibet singularis est vera. Similiter, praedicatum vere 42 scil. n u m e r i opn. B s i c u t ] onde B h o m o ] asinus A '
4 3
bene] eti am add. D q u i l i b e t i ]
i l i orum add. D 1, v e l CDVIL, om. B e t i l v el D 4 4 horni num] homo B , i l l orum n o n , . . autem] s ed n o n A ,, autem ons. A A '1 1 4 quael c u r qui r id t C] i s ti u se] hubo t A B 4 5 - 4 6 dic endum] est add. A A l E 4 6 istius] diversitatis add. 45 o m n i s I 11 sicuti e t m u l t a r = al i arum] m u l to ru m s h o r t = A A ( q u i l i b e t 1 49 I qua] quae) D s i n t ] stmt A I D I 5 0 sicut] cuiusmodi D 5 2 etiam] i n B I ta l i b u s ] propos i ti oCDE V nibus co u i u smm . 1 sicut BI h i n tal esu] istae BI 5 4 pri mo off'. A A , 4 7 s i c ] 1 m personalis B 5 9 talis om. B D I p m p o s . ont. B C D I V d i c e n t i u m C V e 4 6 1 s q u o r t t m c i a m l m v m D, ons. e I 6 2 l appellata] appellativa A A 'C 6 3 nullus] unus 111 time] inh-lligat CNT 4 csm s a m a q d u a s mAa 4 1s 1iut] 5propos e dnas 8t r]i ti ojteiadd. a 65 A I. e 6t 6 p ro b o ] 'p a t a I sB a p e l cC i a l , i s ] A c o l n di d q i cj u i o o a 4 Cf. Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), Introductiones in logicam, cap. . D De appellatione (ed. cit., p. 83); Syncategaremata, cap. 'Omnis' ( e l I. R. O'DonI
Mediaeval Studies, III [1941], 49s.). Sed vidcsis Aristot., De culo, I, c. 1, t. 2: "Assignamus autem et appellationes ad hunc modum. Duo enim ambo dicimus, et duos ambos, omnes autem non dicimus: sed de tribus hanc appellationem d icimus primtun" (268a 15-19).
DE P ROP OS MONIB US D E INESSE
2
6
1
supponit pro quolibet pro quo supponit subiectum et verificatur de quocurnque de quo verificatur subiectum, igitur est simpliciter vera. Similiter, si sint tantum duo hornines et i i i sint albi, haec est vera 70 ' O non habet tria appellata. M Ex isto patet quod male solvunt a l i q u i 5 hoc sophisma 'omnis I l phoenix est', dicentes istam propositionem esse falsam eo quod 'omnis' i Sexigit tria appellata, et quod haec est vera 'aliqua phoenix non est' eo h5quod 'phoenix' aequi3liter supponit pro ente et pro non-ente. Quia 7 o quaero: crinliter 'omnis' exigit tria appellata ? Aut in r e r = natura, et m tunc esset haec falsa 'omne coloraturn est' si esset u n = tantum colorao tum. Quod non potest concedi, nam eius contradictoria est falsa 'aliquod e coloratum non est', quia nullam singularem habet veram. Nec potest s3dici quod 'coloratum' aequaliter supponit pro ente et pro non-ente, 9 t quia manifestum est quod non supponit pro non-ente, sicut nec praedia catur de non-ente. linde sicut haec est falsa 'non-ens est coloratum', l ita haec est falsa 'coloratum supponit pro non-ente', quia dicturn est b p r i u s a quod numquam terminus supponit pro aliquo nisi de quo u 55verificatur. Si autem 'omnis' exigit tria appellata ita quod terminus cui s additur supponat pro tribus, sic non est haec falsa 'omnis phoenix est' ' propter hoc quod tantum una phoenix est, quia per i s t u m 'phoenix' , aequaliter supponit pro ente et pro non-ente; et non magis pro uno q non-ente quarn pro duobus, igitur pro tribus supponit ad minus, et ita u 'omnis' habet hic tria appellata. i Praeterea, si 'phoenix' supponeret aequnliter pro ente et pro nona ente, eadem ratione 'animal', et per consequens haec esset falsa 'omne n animal est', quod i s t e 7 alibi negat. u l 67 quolibet] omni B d e ] pro A 6 8 de] p ro B 6 9 si om. A 'B D E " al bi ] tunc t'U. D K 70 sing.] significationem K 7 1 appe11.1 appellativa (ita et infra) A K 7 2 istol hoc A 'B 7 3 istam] l illam A B , hanc C 7 4 non orn. K 7 5 aequaliter] essentialiter (etiam infra) A 1' p ro ' om. C D V a 476 qualiter] quare C I 7 8 Qu o d ] a C V ' p o t e s t ] debes D H nani ] quia B 7 9 Nec ] sicut non I m 80 p ro ' orn. C D V 4 il quo] 8 quibus 2 A ' 8 7 propter hoc trp. p. falsa (lis. 8 6 )B C. E V h An4 quia o n l ] es B , per] propter A ' i s t u m ] istos A, illam (sed del.) B, istas C I V ' II p h o ems 8. 8n Ap ro' ' onz. C I 8V 7 a ,oadd. ,o B e u o d . . . q e n i x ] e s t , s e c u n Similiter d u s m DI t 9i 2 s pertcuna.] t turtc s Dm t o t a add. I 9 3 quod] 4 , m a g i s ] BC, om. AB 9 1 Praeterea] A b hace A A so u p mp o n . i t K tamen add. C V ' ti i s te] i l l e A I I , om. B e 1oD8 dI i ! . B t 48a 5l Cf. 9solutionem a Petro Hispano memoratam, Summulae Logicales, tract. X11, o i q(ed. cit., pp. 116s.). S u p r a , Parte 1, c. 63, un. 33-35 et c. 72, un. 7-8, s n12.17 n u o 7m Cf. Guillelmus de Shyreswode, Introductiones in logicam, cap. De appelo i 86-92. ] . p n Dr g Koe
262
PAPS I I CA P . 4
Et ideo dicendum est quod nec ista propositio 'omnis phoenix est' nec aliqua dia est falsa propter praedictam causam, sicut nec sua contra- 95 dictoria propter praedictam causam est vera. Unde si nullus homo rideat nisi Sortes, haec non est vera 'aliquod ridens non est homo', immo erit falsa, e t per consequens sua contradictoria erit vera 'omne ridens est homo'. Similiter, si nullus homo sit albus nisi Sortes, haec erit falsa 'aliquis homo albus non est homo', et per consequens haec erit vera loo 'omnis homo albus est homo', et tamen non sunt tres homines albi. Nec valet protervire, quod isto posito ista n o n contradicunt 'omnis homo albus est homo', 'aliquis homo albus non est homo', quia mutado rei non variat formam propositionurn, nec per consequens facit quod propositiones aliquae contradicant uno tempore et non alio. Ex istis etiam sequitur quod falsum est quod i s ti s dicunt, quod si sit tantum unum album et tantum unum nigrum et tantum unum me94 E t c m. D I n e c orn. D 9 5 nec ] non D Pi aliqua om. A D I a l i a ont. D ' praed.] dictam A l 96 praed.] di c tam A I 9 7 n o n ' om. K .quia n o '. . D,nquaelibet singularis add. A D I , eius add. (ul tra) A e r i t ] es t A A ' D E 9 8 e ri t ] es t A A , ho v rn e ] e l ) rn o ni s unt t tres ridentes add. D I e r i t ] es t A M E 1 0 0 haec v e r a ] 1 99 o '] re t atamen (ons. feius contradictoria a l s a vera D, cm. A 1 0 1 s tar] i bi add. C 1 0 2 proterv .] propterv i are I, dicendo E est D add. A i s t o ] casu add. D '1 0 4 re i ] term i ni A v a r i a t ] m u t a t I p r o p o s . ] propositionis A l B a l i q u o d ] nec... C0123.1 et... n o n B 1 0 5 c ontrad.] i n add. B D I 1, n o n ] i n add. B D I 1 0 6 s equi patet A ' a l i q u i 107 s it] est (p. ni grum) C V I , esser A ' d A B C latione: "...quia cum dicitur 'omite animal est', praedicatur hic esse acmale, quod E ,est existere; cum autem dico 'omnis homo est animal', praedicatur esse habituale. i m m Et quod necessaria est, habet virtutem huius condicionalis 'si homo o secundum ]
est, animal est' (ed. cit., p . 83). 8 Cf . Ps.-Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 5 7 : " P rima autem praedicata quae competunt subiecto primo ve l secundo modo, e t etiam ista u ltima quae respiciunt actiones i mmanentes, indifferenter competunt re i exsistenti ve l non exsistenti. Alia autem non. Ratio huius est quia per tales propositiones in quibus praedicanmr praedicata secundo modo dicta denotatur habitado exsistentiae; sed per propositiones primo et tertio modo dictas non, sed per aliquas solum habitado consequentiae. Et quod illud sit de intentione in logica expertorum, patet in solutione huius sophismatis 'omne coloratum est; omite album est coloratum; ergo onme album est', posito quod sit unum individuum rubeum et aliud nigrum et nihil aliud, et sic de aliis coloribus. Nam [isto] casu posito iste discursus non valet, sed peccat per fallaciam aequivocationis; nam aequivoce accipitur ly est in maiori propositione et in minori; quia in maiori 'est' dicit esse exsistentiae, sed in minori solum est nota consequentiae, cuiusmodi est guando dicimr 'si est album, est coloratum' (cod. cit., f. 89v; ed. E. A. Synan, " M e Universal and Supposition in a Logica attributed to Richard o f Campsall", Nine Mediaeval Thinkers, Pontif. Inst. o f Med. Studies, Studies and Texts 1, Toronto 1955, 216). Utru m Ockham h ic impugnet fontem Ps.-Richardi de Campsall vel opus eiusdem prius scriptum, ignoramus.
DE PROPOSITIONIBUS D E INESSE
2
6
3
dium quod quaelibet istarum est falsa 'ornne album est', 'omne nigrum est', 'omne mediurn est'; et negant istum syllogismurn 'omne coloramm est; omne album est coloratum; igitur omne album est'. Similiter, posito quod nullus asinus sit, negant istum syllogismurn 'ornne animal est homo; onmis asinus est animal; igitur omnis asinus est homo', dicentes quod 'esse' aequivocatur, quia in primis maioribus accipitur 'esse' quod est operatio entis, et hoc est 'esse' eius quod est, in lis minoribus autem accipitur 'esse' habitudinis sive consequentiae, cuiusmodi 'esse est curn dicitur 'si est album, est coloratum'. Istud est ormino irrationabiliter dictum, nam hoc est destruere orrmem formam syllogisticarn. Dicarn enim quandocumque placet mihi quod 'esse' i n propositionibus aequivocatur, et ad placitum assignabo 120fallaciam aequivocationis in quocumque syllogismo. Similiter, sicut syllogismus tenet i n omnibus terminis, ita tenet quantumcumque res varietur. Sed secundum A r i s t o te l e m9 nunc est bonus syllogismus 'omne coloratum est; omne album est coloratum; igitur omne album est'; sirmiiter iste syllogismus est bonus nunc de 125facto 'omne animal est homo; omnis asinus est animal; igitur onmis asin•us est homo', quia quilibet istorum regulatur per dici de °mili. Et certe, qui negat tales syllogismos, ipse est inhabilis ad percipiendum quamcumque veritatem. Ergo quantumcumque orrmia alba corrumperentur et omnes asini, adhuc essent boni syllogismi et regularen130tur per dici de onmi ita tunc sicut nunc. Et ideo distinctiones tales, quod 'esse' vel est operatio entis vel esse habitudinis, et consimiles, frivolae sunt, et ponuntur ab mis qui nesciunt distinguere inter propositionem categoricam et condicionalem. Unde istae propositiones distinguuntur 'asinus est animal' e t 'si ami'us est, 135animal est', quia una est categorica et alla condicionalis et hypothetica, 108 q u o d o m . D I
1 1 0
113-67 dicentes... i ntel l i gi cm. A
° ri m e . - es t] etc . D
1 1 1
1 1 3 pri mi s ] praemissis A '
S i mi l i ter] sciendum quod add. K 1 1 4 essell i dem add. I e s t ' om. I
115 autem om. A 'CI P 1 1dicam 1 D 7 1 2 1 - 2 3 Similiter... syllog.] Item, iste syllogistnus nunc de fac to est bonos D 1 2 2 vaquia e s t ' ] ri etur] m u t a t u r I S e d ] u n d e B n u n c ] hic B 1 2 4 omne e s t ] etc. Igi tur tenebit syllogismus e n i m quanturncumque res v ari etur D 1 2 5 - 2 6 orrmis... hom o] etc. D 1 2 6 omni ] i gi tur semper eri t I bonos add. D I 1 2 7 ipse] i l l e C, iste V ' , om. A ' 1 2 8 v eri tatem] Ista s tmt v erba ni mi s odiosa H d contra i i l l um c notat t in mg. C i al ba] talia A ' 1 2 8 - 2 9 c orrump. c orr. i n clestruerentur B, destruerentur u ', scil. m omnia ] CV alba add. A ' 1 3 1 v el ' om. C V ' e s t om. V ' 1 3 2 et consimiles] el consequentiae e cons. A ',s v el consequentiae C V ', om. D 1 3 3 e l ] v e l A l C , hy potheti c am s i v e add. A I C I K V et 4t134 clist.] sunt clistinctae D 1 3 5 al a] est add. C D i cond. el om. B e t hy p. om. D a d d . I 9Seu iuxta regulas ab Aristotele datas in Anal. Prioribus,I, c. 4 (25b 26 -26b 33). ' n a m
264
P
A
R
S
I I CA P . 4
nec convertuntur; sed una potest esse vera, ala exsistente falsa. Sicut haec est modo falsa •Deus non-creans est Deus', et tamen ista condiciomilis est vera 'si Deus non-creans est, Deus est' et 'si hoc est Deus noncreans, est Deus'. Similiter, nulla potest inveniri ratio quare 'esse' dicat habitudinem140 vel consequentiam in una propositione categorica magis quam in alia, et ita vel semper vel numquam in consimili propositione dicet habitudinem vel consequentiam. E t ita vel quaelibet erit convertibilis cum condicionan vel milla; sed non nulla, per i s t u m, igitur quaelibet. Et per consequens, illo casu posito, haec est falsa 'omne animal est145 homo', quia ista condicionalis est falsa 'si animal est, homo est', per e u m. E t ita in eodem passu manifeste dixit contradictoria et videbatur propriam vocem ignorare. Ex praedictis etiam patet quod omnes tales de virtute sermonis sunt falsae 'omne animal est sanum', posito quod unus leo sit sanus et unus150 bos et unus homo, et sic de aliis, 'omne animal fuit in arca Noe', et sic de multis aliis, quia habent multas singulares falsas, nec praedicatum competit omnibus illis pro quibus supponit subiectum. Tamen guando ponuntur ab auctoribus vel tales vel consimiles, debent glossari, quamvis de virtute sermonis sint falsae, sicut fequenter sermones authentici falsi iss sunt in sensu quem faciunt, hoc est de virtute sermonis et proprie loquendo, et tamen veri sunt in sensu in quo fiunt. Et hoc quia auctores frequenter aequivoce et improprie et metaphorice loquuntur. Et ideo in expositione auctoritatum philosophorum principaliter est irmitendum rationi et processui eomm et intentioni, et non verbis sicut sonant ad160 litteram. Et pro talibus auctoritatibus valet ista distinctio quae ponitur ab a l i q u i b u s ", quod guando hoc signum 'onmis' adiungimr ter137 Deus 9 posito quod esset adj. I 1 3 8 - 3 9 et... Deus orps. A '
1 3 9
creans] h o c add. D
144 quaelibet] partic uhris add. I 1 4 5 E t ] ergo A ' , i g i tu r C V ' E t . . . fi l o] P ri mo I e s t ' ] eri t C D V 146 condic. orn. B D 1 4 7 di x i t] di c i t C V ' 1 5 0 et orn. A I C V 4 1 5add.1D I , et similiter c c ista ' adj. (ulotra) nD 1s 5 2. quia] quae I 1 5 3 Tamen] unde B , om. C speciebus C V ' a l i i s ] 154 v el l ... cona. om. B t a l e s ] propositiones adj . D , cm. v e l l orn. A A ' D E 1 5 5 Si c ut] unde I 156 in.. est ons. d e . . . et ons. B
1 5 7 eti om. A B E
1 5 9 expos.I compositionibus B a u c t . ]
auctorum A 'B CK ., ce add. A ' C K V 1 p h i AlAoIEs, intelligendum . ] dendum BK, attendendum I 1 6 0 i ntenti oni e t om. D I 1 6 1 ista] j hs C V ' e t 162 onmis adj .] omne addi tur B s a n c t o r u r n a d d . D 11 p r n cRogerus i (ed. cit., Bacon, Summa de sophismatibuset distributionibus (ed. R. ' i1p. 49); p . Steel e hactenus Cr, Opera p a e c inedita Rogeri Baconi, Fasc. XIV, Oxonii 1937, 157), ubi nonnulla hic dicta verbotenus occurrunt. i u e fp C . ' i n G n i t
DE P ROP OS MONIB US D E INESSE
265
mino communi continenti sub se multas species, quod potest fieri distributio pro singulis generum vel pro generibus singulorum, sive pro 165partibus propinquis sive pro partibus remotis, sive pro partibus secundura speciem sive secundum numerum, sive pro speciebus sive pro individuis. Quae non debet intelligi de virtute sermonis, quia signum numquam distribuit terminurn nisi pro illis pro quibus terrninus supponit. Nunc autem dictum est quod terminus talis non supponit nisi pro indi 170viduis et non pro speciebus, ideo non distribuitur nisi pro individuis et non pro speciebus. Et ideo illa distinctio debet sic intelligi quod per talan propositionem denotatur praedicaturn competere omnibus individuis, et hoc est de virtute sermonis; vel denotatur competere speciebus sumptis particulariter, hoc est denotatur praedicatum praedicari de 175qtulibet specie particulariter sumpta et non de qualibet specie universaliter sumpta, e t per consequens non denotatur competere omnibus individuis. Sed hoc non est de virtute sermonis sed secundum intellectum auctoris. Sicut per istam con-me animal est sanurn' de virtute sermonis denotatur quod omnis homo sit sanus et quod omnis bos sit sa180nus, et sic de aliis, quia aliter iste syllogismus in primo primae [figurae], regulatus per dici de omni, non valeret 'omne animal est sanum; homo est animal; ergo onmis homo est smus', qui tamen est optimus. Sed tamen seamdum intellectum alicuius potest denotan i quod valeat istas 'homo est sanus', 'leo est sanus', 'bos est smus', ita quod 'sanum' prae185dicetur de qualibet specie, non tamen pro se sed pro individuo, quia nulla species est sana, sed tanturn individuum est sanum. Sed iste sensus non habetur de virtute sermonis. Et ideo in eodem sensu iste discursus non valet 'omne animal est sanum; ()milis homo est animal; ergo omnis homo est smus'. Nec est inconveniens quod syllogismus qui de virtute 190sermonis est perfectus, secundum intellectum alicuius non sit bonus, sicut est de ventate propositionis, et est iam d i c t u m 163 c ommuni c ont.] qui continet I 1 6 5 s i v el vel D I • pro partibusl om. A B E
1 6 6 sive"]
vel A B DE , p ro partibus add. D I , s iv el] v e! A B D E 1 6 9 - 7 0 non... spec.] supponit p ro individuis solum et D
1 7 0 spec.let add. B I 1 7 0 - 7 1 ideo... speciebus cm. (hom.) A ' e t . . . spec. om. C D I V "
171 i l l a] alia B d i s t . ] divisio B I 1 7 5 partic ulariter AEGem., personaliter alii, et add. B 1 7 6 et] hoc add. A C I V 4 D 1 7 9 s a l est B ' s i t"] est A B C V sed 1 71 77 - 9 7 - 8 0 4 singulis B Y quia al i terl aliter enim B D Y in... primae] qui est C 1 8 1 non] ni hi l A 1 8 2 opti mus ] 8 s a n add. u sD I l 1 8 3 i ntel l .] i ntenti one A B d e n o t . 1 denotare D 1 8 4 bos... sanos'] e t sic syllogismtu sa en c n u a de aliis D 1 . C , 8 6 est sanura om. B I 1 8 9 q u i ] i s te A ' 1 9 0 p e rf.] bonus D 1 9 1 s ic ut... i n ut sed propos.1 e est B e r i u t , et... di c turn om. B D q e de v idrtute sermonis . lc l . o ] r r . d V 1Supra,' cap. 1, un. 204-10. e 1 8 0 i n tl a l i e l l] s e c t
266
PARS I I CA P . 5
Secundo sciendum est quod orrmis propositio universalis, i n qua praedicaturn sumimr universaliter, est falsa si praedicatum vel subiectum praedicetur de pluribus contentis. Si autem praedicamm praedicemr praecise de uno contento et similiter subiectum, posset esse propositio195 vera. Unde si non esset nisi tantum unum animal, puta unus homo, haec esset vera 'onmis homo est omne animal' et similiter ista 'omne animal est omnis homo', sed si essent plures homines vel si essent quaecumque plura animalia haec esset falsa. Et ideo haec est falsa 'orrmis phoenix est omne animal', haec tamen est vera 'orrmis phoenix est omnis phoenix'.200 Quandoque tamen potest indefinita vel particularis esse vera i n qua praedicatur praedicatum universaliter sumptum, quamvis subiectum habeat multa contenta; sicut si non esset nisi unus homo, quamvis essent plura animalia, haec esset vera 'aliquod animal est omnis homo'. Tertio sciendum est quod hoc signum 'omnis' guando acc;pimr in 205 plurali numero potest teneri collective et divisive. Si teneatur divisive, ttmc denotatur quod praedicatum vere competit orrmibus illis de quibus vere praedicatur subiectum, sicut per istam 'omnes apostoli Dei sunt duodecim' denotatur quod hoc praedicatum 'cluodecim' vere dicamr de quocumque de quo vere praedicatur hoc subiectum 'apostoli', et ita cum 210 Petrus et Paulus sint apostoli, sequitur quod Petrus et Paulus sunt duodecim. Sed si teneatur collective, tunc non denotatur quod praedicatum conveniat quibuscumque de quibus verificatur subiectum, sed quod competat orrmibus simul sumptis de quibus verificatur subiectmn; unde denotatur quod isti apostoli, demonstratis ormlibus apostolis, sunt duo-215 decim. [CAP. 5 . DE PROPOSMONIBUS UNDTERSALIBUS I N QUIBLIS SIGNUM DISTRIBUIT PRO DITOBUS TANTUM]
De signis distributivis non pro quibuscumque sed pro duobus tanturn, cuiusmodi sunt 'uterque' et 'neuter', sciendum est quod ad veri192 es t o m . C I S T 4 1 praedicentur 9 3 194 praed.'l AE c ontenti s ] sub se adj. C 1 9 5 s ub.] tunc add. D 1 9 6 essetl sit A C V u n i v . 4 ornne' 197 s. lin. V ', ons. C 1 9 8 si essentt orn. A A 1 1 quarnvisl hec t C 5 / 202 s i B E 2 20 04 1 - 0 4 1 cm. M sI 2 0 i 8 Dei om. A A 'I 2 0 9 - 1 0 quoc wrique] quibus A ', quibuscurnque D, orn. I 2 1 0 de Q u a n e . . . h aA ' tI 'el quo] c dquibus ] o qC Du, om. Qm. A ' r praed.I di c atur A , di c i tur D 2 1 0 - 1 1 i ta... Paulusl ideo sequimr o th a a omf fie m r quod Petrus et Paulus c uro sint apostoli C V ' 2 1 1 s i nt] sunt A B 2 1 2 teneaturl s umatur I, hoc m . no m a t i signum 'omnes' A d adj. D ' 2 1 4 K undel ut B, quia solum D 2 1 5 dom.] simul add. D apos tol i s orn. D aA d v a . C 4 neuter] e t add. B I a . 5. - 3 qui bus el quoc umque D I V I B d j 2 0 . 5 A s c i
267
DE PROPOSITIONIBUS D E INESSE
statem taus requiritur quod praedicatum vere competat utrique illorum demonstratorum, si sit afirmativa, vel negetur ab utroque, si sit negativa. Sicut ad veritatem istius 'uterque istorum currit' sufficit quod iste currat et ille currat, et ad veritatem istius 'neuter istomm currit' requiritur quod nec iste nec ille currat. io E t est sciend= quod in hoc differt universalis in qua ponitur hoc signum 'uterque' ab universali in qua ponitur hoc signum 'omnis' quod nurnquarn potest talis universalis esse vera in qua praedicamr praedicatum universaliter smnpturn, sive praedicatum sumatur curn hoc signo 'omnis' sive cum hoc signo 'uterque'. linde ista nullo modo potest esse 15vera 'uterque istorum est mrrais homo' vel 'uterque istorum est uterque istorurn', quibuscumque demonstratis. Haec tomen potest esse vera 'orrmis homo est omnis homo' et similiter ista 'omne album est omne album' et 'omne animal est omne animal', quia si esset tantum unus homo vel tantum unum animal vel tantum unurn album, esset vera. 20 E t causa istius diversitatis est quia hoc signum 'omnis' potest convenienter addi termino habenti unurn suppositum, sed cuterque' semper requirit duo supposita, scilicet duo demonstrata. Et ita si praedicaturn non haberet nisi unum suppositum in ista 'uterque istorum est omnis homo', manifeste esset propositio falsa; quia in subiecto oportet quod 25duo demonstrentur: et non duo hornines, igitur vel traus homo et traus non-homo, vel duo non-homines; et quodcumque detur, est propositio tnanifeste falsa. Et it2 patet de o m r a bus a l i i s . [CAP. 6 . DE PROPOSITIONIBUS UNIVERSALIBUS I N QUIEUS SIGNUM DISTRIBUTT PRO PARTIBUS INTEGRALIBUS, CURISMODI EST HOC SIGNUM
De signo distributivo pro partibus integralibus, cuiusmodi ponitur 5hoc signum 'totus', est sciendum quod hoc signum 'totus' potest ali5 talio] propositionis tmiversalis add. D
6
negetut] negativa B I
7
c urri t] requi ri tur et add. A '
8 istius] taus A 1 1 universali] illo B, illa C V ' o m n i s ] vel ¡l i s add. q u o d ] quia I 1 2 univers.] in qua p o n i tu r hoc signum uterque a parte subiecti A I C I V 4 p dr eame. ] dquoc i c urnque a m r dernons ] busc. trato B 1 8 e t ] s i mi l i ter i ota add. q u i a ] e t B , supple D p o n i t u r 19 al bura] utraque add. D 2 0 istius] i l l i us A DE I , hui us A . A A ' E 1 A ICV A 1 6 1 3 q u i a ] q u o d 4 ideo A l -CV unum et add. I 2 3 haberet] habet A C V ' o m n i s ] i mus q u ' ' praedic.] i esser semper C V ' , 1 o r a 25 et9 v al A A 'B C V o c rh 4á s CAP. i 6g. - 5n hoc sui gnum m om. A A ' E I ]s o m . v e l
268
PARS I I CA P . 6
guando suini categorematice, aliquando syncategorematice. Si sumatur categorematice, tunc significat idem quod 'perfectum' vel 'compositum ex omnibus suis partibus'; et sic quantum ad veritatem sermonis tanturn valeret non addere quantum addere. Unde quidquid dicitur de termino sumpto cum ctotus' categorematice sumpto, dicitur de illo sumpto sine 'totus'; sicut si totus Sortes currit, Sortes currit, et si totus homo est animal, homo est animal. Tamen posset dici quod non convenienter addimr nisi termino importanti aliquo modo aliquid compositum, et ideo forte non est proprie dictum 'totus Deus videtur', quia hoc videtur importare Deum componi ex partibus. Et tunc non sequitur consequentia a termino sumpto sine 'totus' ad terminum sumptum cum 'totus', sicut non sequitur 'Deus videtur, igitur totus Deus videtur', quia tunc in consequente implicaretur Deum componi ex aliquibus distinctis. Si autem li 'totus' teneatur syncategorematice, sic est unum signum distributivum pro partibus integralibus, immo pro partibus proprie dictis ipsius importati per terminum cui additur; ut ista propositio 'totus Sortes est minor Sorte' aequivaleat isti 'quaelibet pars Sortis est minor Sorte', et ista 'totus Sortes currit' aequivaleat isti 'quaelibet pars Sortis currit'. Et tunc quaelibet taus propositio non possetesse vera nisi praedicatum conveniret cuilibet parti illius totius importati per terminum cui additur; et tunc proprie est signum et dicimr distribuere pro partibus integralibus, et dia signa pro partibus subiectivis. Quod sic est intelligendurn quod alia signa distribuunt pro contentis sub termino, quae non sunt proprie partes sed tantum large et extensive accipiendo partes. Sed hoc signum 'totus' distribuit pro partibus proprie loquendo de partibus, sive sint partes eiusdem rationis sive alterius rationis; et hoc pro partibus illius quod importatur per illum terminum cui additur hoc signum 'totus'. Sicut in ista 'totus Sortes est pars Sortis' fi t distributio pro qualibet parte Sortis, scilicet pro materia et forma, et pro manibus et pedibus, et sic de onmibus aliis.
7 ttmc] sic A l DI 8 veritatem] v i rtutem C 9 v aleret] valet A A D q u a1n t u m ] quam B 1 0 c uro] hoc signo add. A ' D t o t u s ] toto B I K 1 3 posset] potest C V ' BE , ¡ a d d e r e ] t o m s 14 al i qui d] al i quod A B E , om. A ' 1 5 hoc ] haec D , hi c 1, om. A B E ' D e u m ] aliquo modo add. B a d d . 16 s equi tur] v al eret B D I 1 7 totus i l t o t o A ' B c u r o ] fi l o termi no add. mg. I t o t u s '] nato A l B sequi sequeremr A 1 stribuere] distributive A, stricte I 2 9 a l a ] ista D , aliqua I, om. C V ' 3 0 extensive] c rens e C V ' DI 32 s i v e'] s i n t partes add. D ra t i o n i s l Qm. A ' B E 3 3 i l l u m om. B I t e r m i n u m ] s ubiec tum B D e u s ] 35 n qual o i bet] n aliqua A e t l ] pro add. D e t 8 a d d ]. p r o a d d . C V ' ' A 3 6
10
15
20
25
30
35
DE PROPOSITIONIBUS D E INESSE
269
Verumtamen sdendurn quod aliquando, sive de virtute sermonis sive ex usu vel placito alicuius utentis, non curo, 'totus' tanturn distribuit pro partibus integralibus, non pro parábus essentialibus, cuiusmodi 40vocantur materia et forml, quandoque autem distribuit pro omnibus partibus, sive sint integrales sive essentiales sive qualescumque. De signis autem quae dicuntur distributiva accidentium, sciendum quod tala cqualelibee et huiusmodi non sunt proprie signa, sed sunt aequivalentia uni composito ex signo et ahis, sicut 'qualelibee idem est 45quod chabens de omni specie qualitatis aliquam qualitatern; et ideo convenienter sibi additur aliquod signum, u t dicatur 'quilibet qualelibet currit', sicut convenienter dicitur 'quilibet habens de o / = specie qualitatis aliquam qu2litatem currie. Et tunc patet quid requiritur et sufficit ad veritatem taus propositionis. so I s t a non sunt multum usitata in theologia, ideo pertrmseo de eis.
[CAP. 7 . DE PROPOSITION1BUS DE PRAETERITO ET DE FUTURO]
Quarto videndum est de propositionibus de praeterito et de futuro. Et est primo sciendurn quod quaelibet propositio de praeterito et de futuro, in qua subicitur terminus commtmis vel pronomen demonstra5tivum cum termino communi vel terminus discretus importans aliquod compositum, est distinguenda, eo quod subiecmm potest supponere pro eo quod est vel pro eo quod fuit, si sit proposiáo de praeterito, aut pro eo quod est vel pro eo quod erit, si sit propositio de futuro. Et sive sic sive sic, si sit proposiáo affirmativa requiritur quod praedicatum sub proio pria forma, hoc est quod ipswmnet praedicatum vere per tale v e r b = praedicetur de eo pro quo subiectum supponit, ita sdlicet quod propositio in qua praedicatur praedicatutn de pronomine demonstrmte prae37 aliquando] quandoque C V vel ex4 B 3 37 8- 3vel8 l e t C V' , om . A A ' p l a c a ° om. A ' : al i c. ut ent l loquentium 1 ! non cur om. . A ' . 4. 1 qualescl qualitercurnque I 4 2 autem om. AC EV doe 42-43 4 [ sciendum.„ sicut swit talia quaelibet K 4 3 quod] cuiusmodi sunt B II qualelibet] v e l qualelibet] ] 1 d ei cABV qualibet . ] xv o c a n t u r A BV 4 u s u 46 4 , aliquod] l oaliud q D, u0m. A' e i nut] si add. ABE u t dic.] dicendo L 'qualelibet] ,q uq aut li leiqualibet i b ue t ]rB, quaelibet q e tqualibet AIC IV n u a 1e 4l 7i bonmi] B q 4 eis 4u m cu ] Br ei s r]s ad praesens ii t c add. B c uom. m q,8 u l t ut mvu] can multis aA u C d V d . e e CAP. 7. - 2 vi d.] dicendum A ' 11 de I7-8 a 4 A fuit.„ d' oquod 2 m . 5 A l e0 Il, quod s5 . . 2 10 c m e .om.t BU Ia 1 .2 praedicatur] ponitur A' i(q hu oa v am l . i i q ur o d ] sl) i a ts c l u i qt u i d cu m A 1 e q I C
270
PARI I I CAP. 7
cise Alud pro quo subiectum supponit fuit aliquando vera, si sit propositio de praeterito, vel quod erit aliquando vera, si sit propositio de futuro. Verbi gratia, si ista propositio sit vera 'albura fuit Sortes', et si 15 'album' supponat pro eo quod est album, non requiritur quod haec fuerit aliquando vera 'album est Sortes', sed requiritur quod haec fuerit vera 'hoc est Sortes', demostrando illud pro quo subiectum supponit in ista 'albura fuit Sortes'. linde si Sortes nunc primo sit albus, haec est vera 'album fuit Sortes', accipiendo subiectum pro eo quod est, et ta- 20 men ntunquam haec fuit vera 'albura est Sortes', sed haec fuit vera 'hoc est Sortes', demonstrando Sortem; et quia 'album' i n ista 'album fuit Sortes' supponit pro Sorte, ideo haec est vera. Similiter ista est modo vera 'creans ab aeterno fuit Deus', et tamen haec non fuit ab aeterno vera 'creans est Deus', sed ista ab aeterno fuit vera v e l fuisset vera, si 2 5 fuisset formata - 'iste est Deus', demonstrando illum pro quo 'creans' supponit in ista 'creans ab aeterno fuit Deus'. Similiter ista est vera 'puer erit senex', et tamen haec numquam erit vera 'puer est senex', sed ista erit vera 'iste est senex', demonstrando il30 lum qui modo est puer. Et ita est de Unde ista est differentia inter propositiones de praesenti et de praeterito et de futuro quod praedicatum in propositione de praesenti stat eodem modo quo subiectutn, nisi aliquid addimm impediat; sed in propositione de praeterito et de futuro est variatio, quia praedicatum non tantum stat pro illis de quibus verificatur in propositione de praeterito 35 et de futuro, quia ad hoc quod taus propositio sit vera, non sufficit quod illud de quo praedicatum verificatur, sive per verbum de praeterito sive per verburn de futuro, sit illud pro quo subiectum supponit, sed requiritur quod ipsummet praedicatum verificetur de illo pro quo subiectmn supponit, secundum quod denotatur per talem propositionem. Sicut po- 40 sito quod Sortes modo sit albus et fuerit per totarn diem istam et non ante, tunc haec est falsa Sortes heri fuit albus', et tamen 'albura' vere praedicatur de Sorte et similiter praedicabatur de Sorte; quia tamen 13 fui t] fuer i t C 1 4 aliquando om. BD EI 1 7 fuer i t' l fui t B, sit D 11 est] fui t C 18-19 i n istal cura dicitur A 2 0 est] al una «Id. C V' 2 1 hoc] hom o C 2 2 dem.] denotando (etiam infra) C V' 2 3 est'] m odo adj. B 2 5 jata] haec A 2 5 - 2 6 vol.- formata Qm. AA' D 2 8 er it] fi t A 2 9 erit] est A 1 multis add. A' 3 2 quod] quia BI 3 3 quo] stat B a l i q u o d I addi tur n] aliud K de] 1 3 est.. 34-36 3 0 m o d o ] ,n verificabatur o Dn Gem., verificabitur K 4 1 fuer it] fui t C V' t o t a m ] unam I istam ] hodierrtam B fB Gem., u t uistum r C , istoruna : 1 t4 2 tamen] a tunc B v er e] non 1, modo add. A' 4 3 cc._ Sortet om. lAA' C V o s i c cI4 m .tg i m i (ei l hi t s t
DE PROPOSITIONIBUS D E INESSE
2
7
1
heri non praedicabatur de Sorte ideo haec est modo falsa de praeterito 45Sortes heH fuit albus'. Similiter si Sortes nunc primo sit albus, haec est falsa Sortes fuit albus', et tamen Sortes fuit illud de quo modo 'album' verificatur; quia timen haec non fuit vera Sortes est albus', ideo haec est modo falsa Sortes fuit albus'. E t hoc quia praedicaturn appellat suam formam 1, so modo praeexposito; sed subiectum non sic, quia ad veritatem propositionis de praeterito non requiritur quod propositio aliqua, in qua praedicatur per verbum de praesenti praedicatum - vel illud pro quo supponit praedicatum d e ipso subiecto, fuerit vera. Sicut si Sortes nunc primo sit albus, turic haec est vera 'album fuit Sortes', et timen nulla sspropositio de praesenti i n qua praedicatur hoc praedicatum Sortes' - vel illud pro quo supponit - de hoc subiecto 'album' fuit prius unquarn vera, quia haec nurnquam fuit vera 'album est Sortes' ve! 'album est hoc', demonstrando illud pro quo praedicatum supponit i n ista 'album fuit Sortes'. Aliqua tamen propositio in qua praedicatur Sortes' 60de pronomine praecise demonstrante illud pro quo subiectum supponit in ista 'album fuit Sortes' fuit vera, nam in ista 'album fuit Sortes' album supponit pro Sorte qui nunc est albus, et haec prius fuit vera l o c est Sortes', demonstrando Sortem. Ex istis patet quod haec est concedenda 'creans semper fuit Deus', 65quia semper propositio in qua praedicatur neus' de pronomine demonstrante illud pro quo 'crems' supponit in ista 'creans semper fuit Deus' semper fu i t vera, vel fuisset, si fuisset formata, nam haec semper fuit vera l o c est Deus'. Haec tamen non semper fuit vera 'creans est Deus', quia ante creationem mundi fuit falsa. Sed ista 'Deus semper fuit creans' est simpliciter falsa, propter causal , Sortes ] n o n (sed del.) Y ', om. C v e ri fi c a t u rl v erifi c abatur A C, praedicatur add. n d47iet1c sed t aA ' m , e t C, add. mg. y ' 5 3 praedicatuml subiectum A ' K n u rs e otn. A A 'E 5 4 sitl fui t B II tamenl tunc iC11 nultl a] aliqua a A 5 6 - 5e7 unquaml s numquam t A C 5 7 f u i t l prius add. B 5 8 hoc l h o m o B dC V e 4 praedicatum add. A ' 6 1 hoc m u l t i s ist C, fi t o r t . A ' B D I 6 2 q u i ] qui a C V ' n u n c i non d A h a c e ] hoc el add. Qu i a I !: h o c l h i c A A ' 6 3 Sortes ] a l b u r!' E d e n a l denotando C K Y e 4 66 quo] subiectum scilicet «Id. A 11 s uppl sicut add. B 6 7 fuis s etli v e ra add. C I, si] semper add. D m 68 I hoc i hic A /V E 6 9 quia] creans ante creationem mundi non verifi cabatur de Den per v erbum de
praesenti qui a add. D Li fui tl ] hace add. B D d e n 1 Cf. supra, Pars I, c. 72, un. 60-61; Guillelmus de Shyreswode, Introductiones o tin logicam, cap. 5 : " No me n ergo in praedicato dat intelligere formam, dico ut a fo rma substantiae subiecti... Un d e praedicatum solam formam dicit" (ed. est n dcit., p. 78). o C V '
272
P
A
R
S
I I CA P . 8
aliis consimilibus. Et sicut dictum est de propositionibus de praeterito, ita dicendum est, proportionaliter, de propositionibus de futuro.
[C AP. 8 . A D C OGN OSC EN D U M Q U A N D O PR OPOSM O C U IU S A L L U t U M EXTREM UM EST T ER m i N us o B L I Q u u s F U ER IT VER A V E L F ALSA]
Illa autem quae praedicta sunt non sufficitrat ad cognoscendum guando propositio cuius altermn extremum est terminus obliquus fuerit vera vel falsa, sed circa hoc oportet habere regulas speciales. Et sunt hiC 5 utiles regulae grammaticales 1, de quibus tomen me breviter expediam. linde sciendurn est quod sicut in propositione afirmativa, cuius uterque terminus est rectus, ad veritatem propositionis requiritur quod subiecturn et praedicatum supponant pro eodem, ita nonnumquam ad veritatem propositionis, cuius alter terminus est obliquus, requiritur quod subiectum et praedicaturn non supponant pro eodem, vel non pro onrai eodem. Aliquando tamen possunt supponere pro eodem secundum diversitatem verborum et regiminis casus obliqui. Unde guando casus obliquus regitur ex vi possessionis, ad veritatem tqlis propositionis reguiri= quod subiectum et praedicatum supponant pro distinctis, quam- 15 vis hoc non semper sufficiat. Ideo haec est falsa Sortes est Sortis', haec tamen poterit esse vera 'aliquis asinus est Sortis'. Et sicut est in isto casu, ita est i n multis. Aliquando autem poterit propositio esse vera non obstante quod subiectum et praedicatum supponant pro eodem, sive non obstante quod recms et obliquus supponant pro eodenr, sicut haec 20 est vera Sortes videt Sortem'. Et sic poterit contingere de multis aliis. Nec est facile in lis regulam generalem et certam dore.
71 aliis] et add. C V' pr opos.] illis A 7 2 ita] eodem modo Al-CV' 11 proport. om. K 11propos.] illis A II futur o] i n ornnibus add. D Cm 6 gramm.] , generales I , turnen om. CV' 8 est] terrainus add. I propos.1 eius A l ) 9 ita] turnen 1, quod add. . A 1 0 alter] alteram el add. extremum B 1 1 non' om. B 1 4 regitur] requiritur sequitur 8 C V' 1 5 distinctis] rebus add. I 1 6 Sortis] Sor C 1 6 - 1 7 haec... Sortis mg. I, om. (hom.) . A 1 7 aliquis om. ABE Sor ti s ] Sor C 1 8 multis] allis add. BE 1 9 - 2 0 uve... codeso- om. Al C D V 4 24 1 p o e t e r8.i - t CAP. ]pp. 210-16). s1 p ot t e C f . s t] P A A f r i
DE PROPOSITIONIBUS MODALIBLTS
2
7
3
[CAP. 9. QUID REQUIRrrUR AD VERITATEWPROPOSITIONUM MODALIUM] Post propositiones de messe dicendum est de propositionibus modalibus 1. E t est primo sciendum quod aliquando dicitur propositio de 5modo, quia accipitur dictum propositionis cum tali modo. Sicut patet de istis conmem hominem esse animal est necessarium', lominem currere est contingens', 'omnem hominem esse coloratum est verurn', 'omnem hominem esse animal est per se primo modo', 'omne necessarium esse vemm est sciturn', Sortem currere est ignotum', et sic de aliis. io Aliqua autem propositio dicitur modnlis, in qua ponitur modus sine tali dicto propositionis. Propositio modnlis primo modo dicta semper est distinguenda secundum compositionem et divisionem 2 . I denotatur per n s e quod n s tnlis u modus verificetur de propositione illius dicti, 15sicut c o per m istam p o 'omnem s i t hominem i o n i esse s animal est necessarium' denotatur squod iste e modus m 'necessarium' verificetur de ista propositione 'otrmis homo est animal', cuius dictum est hoc quod dicitur 'omnem hominem esse animal'; quia 'clicmm propositionis' dicitur guando termini propositionis accipiunmr in accusativo casu et verbum in infinitivo modo. Sed 20sensus divisionis talis propositionis semper aequipollet propositioni acceptae cum modo, sine tali dicto; sicut ista 'omnem hominem esse animal est necessarium' in sensu divisionis aequipollet isti 'onmis homo de necessitate vel necessario est animal'. Similiter ista in sensu divisionis Sortem esse animal est scitum' aequipollet isti Sortes scitur esse ani25mal'. Et sic de aliis. Unde de talibus modnlibus acceptis in sensu compositionis primo aliqua pauca sunt dicenda, secundo de allis. CAP. 9. - 5 qui a] guando I d i c t u m ] taus add. B credere (ita el infra) C
8
6
necess.] omnem add. I
est] i n add. A • modo] dicendi per se add. B
9
6 - 7
c orrere]
i gnotum] i g n o ra n = D
10 Aliqua] alla AE1, aliquando A ' 1 2 dist.] in sensu compositionis et divisionis (!) add. 1 1 4 v eri fi l veHficatur AA'EIC 1 6 v eri f.] verifi catur A l l 1 7 dic itur] dicere B, est 1 1 9 verburn... modo] verbo inEmitivi modi A ' similiter A C V '
2 6
2 0
sensus] in sensu I di v i s .] divistu A A ' ,, aequip.] tali add. A C V '
2 5
sic]
m o d a l l propositiottibus
CAP. 9. - 1 Cf. Aristot., Periherm., cc. 12-13 (21a 34 - 23a 26); Boethius, librum De interpretatione, ed. la, II (PL 64, 362-83); ed. 22, V-VI (PL 64, 580-621); Guillelmus de Ockham, Expositio libri Peri herm. Aristot., II, ad texturrr. Mis yerode— terminatis (ed. Bononiae 1496). 2 De hac re fusius infra, cap. 24 et Parte III-1, c. 20.
OCKHAM, SUMMA LOGICAP
1
8
274
PARS r t CA P . 9
Primo igitur sciendum, sicut d i c t u m e s t 8, quod semper per talem propositionem denotatur quod talis modus verificatur de tota propositione correspondente dicto. E x quo sequuntur aliqua. Unurn 30 est quod talis universalis de necessario poterit esse necessario, quamvis quaelibet singularis sit contingens vel falsa. Sicut haec est vera et necessario in sensu compositionis 'orrine verum contingens esse verum est necessarium', et tomen quaelibet singularis est falsa, nam haec est falsa verum contingens esse verum est necessarium', quocumque demon- 35 strato, quia hoc verum contingens poterit esse falsum, et tunc illa singularis est falsa, et per consequens modo non est necessariurn, quod tomen denotatur per talem singularem. Similiter haec est vera et necessario 'omne falsum contingens esse falsum est verum', et tomen quaelibet singularis est contingens, sicut in- 40 ductive patet. Similiter aliquando est taus universalis impossibilis, e t tomen quaelibet singularis est possibilis et contingens, sicut patet de ista 'utrumque istorum esse verum est verum', demonstratis duobus contradictorlis contingentibus. Similiter patet de ista 'quodlibet istorum' - demonstratis orrmibus falsis contingentibus - 'esse f2Isum est vemm', 45 et tomen quaelibet singularis est contingens. Sed ad (minio ista p o t e s t d i c i quod nulla taus propositio est universalis, sed quaelibet taus est singularis, quia in onmi tali subicitur una propositio singularis vel aliquid supponens pro una propositione: D i c e n d u m est ad hoc quod sive - proprie et de virtute sermonis so loquendo - t2lis propositio sit universalis vel particularis, sive quaelibet sit singularis, non est multum curandum ad praesens, quia saltem A r i sto te l e s vo ca t tales propositiones universales et particulares, sicut p o s te o ostendetur 4 ,autem e t Ai rl i ls o t o t e l e s tunc loquebatur extensive et improprie vel 55 m stricte o etdproprie, o non multum curo. E t tunc dico quod propositio l o q u o r 28 sciendurn] dicencluin A C V evis] et 4tatuen B 3 2 sit] eri t B v e l i et K 3 7 es t'] eri t A 'B D 3 8 t ri n e n ] n o n K i tal em] , q u add. o d A I 4 0 es t'] necessarium v el add. D v e r u m ] necessarium A ' c o s e . ] falsa gpropositionem a d d . sicut] ut D 4 2 de] i n A A ' 4 3 v eruml ] necessarium I 4 4 S i mi l i ter] S i c A , s ic ut s i c u t oadd. I B3 4 5 omni bus ] duobus f u t u r i s fahum BCV 1 4 add.s n D 4 t9 sing. mg. B , om. D ,Itmal ] vera I 5 1 l oqu.] quaelibet add. p r o p o s . om. e iimpossibile G v em r u Br a.5 2 asit om. l Ai C Vi BI epmao.n,. ] singularis eBr r a m ] q u o d pvtamen 4 D, om. o I D5 6p non.., c uro] non est mul tum curanclum A ' ,e s aI l t se r o ] t t r i n e n oI s is 5 t s 3 e 8 Hic, paulo 4 Cf. infra, Pars 111-3, c. 33. 'Tales propositiones' t ] ov oe. c ] a superius. voAristotelem e a non v c v legimus. i t apud U r A ' t a D e 5 5 ra t u m t e d nm a ]
DE PROPOSITIONTIBUS M ODA LIB US
2
7
5
illa est univerl2lis in qua subicitur dictum propositionis respectu compositionis principalis, ita ungen quod respectu compositionis minus principalis subicitur terminus communis cum signo universali, sicut in ista 60'omnem hominem esse animal est necessariurn' hoc totum 'ornnern hominem esse animal' subicitur respectu illius verbi indicativi modi 'est'; quia tamen respectu istius compositionis infinitivi modi 'esse' supponit hic tenninus 'homo' cum signo; et hoc sufficit ad propositurn. Linde qui vult tenere quod tales sunt proprie universales, potest leviter dicere 65quod sufficit quod subiciatur terrninus comrnunis respectu verbi inftnitivi modi. Ex istis patet quod sufficit scire quid requiritur ad veritatem ta h u propositionum, m sciendo quid requiritur ad hoc quod aliqua propositio sit necessaria et ad hoc quod sit contingens vel vera vel impossibilis vel 70scita vel ignota vel credita, et sic de aliis, de quibus omnibus pernactare nimis foret longum. Tamen de propositione necessaria est sciendum quod propositio non propter hoc dicitur necessaria quia semper sit vera, sed quia est vera si sit et non potest esse falsa. Sicut haec propositio in mente 'Deus est' 75necessaria est, non quia semper sit vera, - quia si non est, non est vera -, sed si sit, est vera et non potest esse falsa. Similiter haec propositio in voce 'Deus est' est necessaria, et tamen non semper est vera, quia guando
non est, ttmc non est vera nec falsa; sed si sit prolata, est vera et non potest esse falsa nisi termini aliter instituerentur ad significandurn. so Proporti onal i ter debet dici de propositione impossibili, quod est illa quae si sit, est falsa, non tamen est falsa nisi sit propositio. Et ita, proportionaliter, est de propositione contingenti. Sed ad hoc quod propo-
sitio sit scita vel credita, et sic de aliis, plus requiritur. Sed quid requiritur, pertinet ad librurn Posteriorum et ad alios libros 5 57 propos1 vel (?) a.dd. A , univeralis add. V ', orn. A '
5 9
subi.] subiciatur BD
6 1
illius om.
A 'B D I 11 modi ] puta respectu huius verbi odd. D, cm. C 6 2 quia] quod A B V ' 6 3 signo] uni v er - add. I p ro p o s . ] propos itionem t m i v e r s a l e m scilicet quod subiciatur di c tum respectu indicativi sali modi cc quod subiciatur terminus commtmis c um signo universali respectu v erbi i nfi ni ti v i modi add. A ' Undel i deo A 'B D I
6 4
propri e] propositiones A ' K l e v i t e r] sircpliciter I 6 7 - 6 8 quod... scien-
do om. A C V ' 6 7 scire quid] quod I 6 8 sciendo] sciendum I 6 9 v el l et CV ', om. I 7 0 ignota] ignorata p e r t r . a. fin. V ', t ra e n = A , om. C 7 1 ni mi s caer, i n nunc B 7 2 Tamen] et non I est om. C D I V 4 B7I n 3 om. o n ' ] nec B 8 0 q u o d ] quae BI 8 0 - 8 1 es t... quae om. D 8 1 quae] quod I fal s a] q u i et non potest esse vera add. D 8 2 propos. cm. A C V ' c o n t . 1 contingente A ' C D I V a ] 4 ideo etc. 8 add. 4 AC l Vi " b r o s ] q u o d Cf. infra, Pars c c . 30, 51, et 64. E s i t ] e s
276
P
A
R
S
II CAP. 10
[CAP. 10. DE PROPOSMOMBUSMODALIBUSSINE DICTO] Circa propositiones modales sine dicto propositionis, quae omnino aequipollent propositionibus sumptis cum dicto in sensu divisionis, est sciendurn quod tales non convertuntur c = primis; immo potest una illarum esse vera, alla exsistente falsa et e converso. Sicut secundum viam s A r i s t o t e l i s haec est vera in sensu compositionis 'omnem hominemesse animal est necessarium' et tamen haec est falsa 'ormlis homo de necessitate est animal' 1. Similiter, secundum viam A r i s t o t e l i s, haec est vera 'omne verum esse verum est necessarium', et tamen haec est falsa 'omne verum necessario est verum'. Et ita de multis aliis Propter quod sciendum quod ad veritatem talium propositionum requiritur quod praedicatmn sub propria forma competat illi pro quo subiectum supponit, vel pronomini demonstranti illud pro quo subiectum supponit; ita scilicet quod modus expressus in rnli propositione vere praedicetur de propositione de messe, i n qua ipsummet praedicaturn praedicatur de pronomine demonstrante illud pro quo subiectum supponit, proportionaliter sicut d i c t u m e s t de propositionibus de praeterito et de futuro 2 .verum' S i crequiritur u t quod quaelibet propositio sit necessaria in qua hoc a d praedicaturn 'verum' praedicatur de quolibet pro quo hoc subiectum 20 v'verum' e r supponit, i puta quod quaelibet talis sit necessaria l o c est verum', t'Alud a est t everurn', demonstrato quocLunque pro quo subiectum supponit. m Et quia non quaelibet tnlis est vera, ideo haec est simpliciter falsa 'onme ivemm s detnecessitate est verum'. i Similiter u per istam 'creans potest non esse Deus' non denotatur quod 25 shaec sit possibilis 'creans non est Deus', quia tunc haec esset vera de 'possibili, o sed denotatur quod haec sit possibilis l o c non est Deus', dermonstrato m illo pro quo 'creans' supponit in ista ccreans potest non esse lDeus'.e E t ista est simpliciter impossibilis, quia 'creans' i n ista 'creans vpotest non esse Deus' supponit pro Deo. Et certe haec est impossibilis 30 e r CAP. 10. - 2 ortmi no] n o n I K 3 stsmptis] omni no K 4 c una] i n C K 5 s ua] al tera A ' 9 vera] i n sensu compositionis add. D , necess.] in sensu compositionis add. mg. A ' 1 1 tahura] istarurn I u 14-15 v ere... propos . om. B v e re . . . messe om. I 1 5 praed. de propos .] de propos_ praed. A C V 4 20 mv emm] vere B quol i bet] pronomine demonstrante illud add. h o c om. A ' s ubi .] nomen I 2 1 v eruna om. A l l 3 2 3 vera] necessaria A d 1 29-30 Ft... Deo] supponit pro Deo. E t i ra est simpliciter impossibilis, qui a 'creano' i n ista 'c rean 1 n oI 3n 0 non om. K c e rt e ] ente C, i ta 111 est] simpliciter add. I o e o2 t Deus' e6 s t supponit nonpesse o m . e 10. - 1 Cf. tamen Aristot., Anal. Poster., I, c. 15: " E x necessitate enim "n CAP. v e ] chomo e r l a(34b 16-17). 2 Supra, cap. 7. f a animal" s a C s s 2 8 ic rt e a n s
a
]
277
DE P ROP OS MONIB US M ODA LIB US
'hoc non est Deus', demonstrato Deo. Similiter per istarn 'creans necessario est Deus' denotatur quod haec sit necessaria l o e est Deus', demonstrato illo pro quo 'creans' supponit in praedicta propositione de necessario; et hoc est vemm. Ideo illa propositio de necessario est vera, non 35tarnen est necessaria, sed est contingenter vera, quia posito quod Deus cessaret creare tunc esset falsa, sicut sua de messe esset falsa, haec scilicet 'creans est Deus'. Nec est aliquod inconveniens quod propositio vera de necessario sit contingens, sicut patet in exemplo praedicto. Et sicut propositio vera 40de necessario potest esse contingens, ita propositio vera per se potest esse vera per accidens et contingenter, sicut haec est vera 'creans per se est Deus', et tamen est per accidens vera et contingenter. Et ita est de multis altis. Tamen non obstante quod tales sunt verae, tamen tales sunt falsae 'Deus necessario est crems' et tales verae 'Deus contingenter est 46creans', 'Deus potest non esse creans', 'Deus potest esse non creans' et huiusmodi. Et hoc quia nulla propositio in qua praedicatur hoc praedicatum 'creans' de pronomine demonstrante illud pro quo hic terminus 'Deus' supponit est necessaria sed contingens, quia quaelibet 1-As est contingens l o c est creans', l o e est non creans', demonstrando Deum. 60 S i m i l i t e r dicendum est de tAlibus propositionibus 'Deus potest assumere suppositum humanum', 'Deus potest uniri supposito humano', 'Deus potest se solo facere actum meritorium', 'Deus potest facere album sine albedine' et huiusmodi, quae omnes falsae sunt, quia quaelibet propositio in qua praedicatur aliquod praedictorum de pronomine 55demonstrante illud pro quo supponit subiectum est simpliciter impossibilis. Nam haec est impossibilis 'suppositum est assumptum'; nam sequitur 'suppositum est assumpmm, igitur suppositum irmititur alteri', et ultra 'igitur suppositum non est suppositum', e t tamen implicatur esse suppositum; igitur haec est impossibilis 'suppositum est assumptum'. 60Similiter haec est impossibilis l o e est unitum supposito', demonstrando Deum. E t ista similiter 'Deus facit se solo actum meritorium', quia 32-33 demonstrato illo] demonstrando illud A l 3 3 creans] subiectum A 3 5 sed] tarnen asid. C V ' posito] ponendo B C 3 8 - 4 0 sit... c ont.] possit esse contingens B 4 0 v era] de add. DI , otn. C V ' 45 Deus' rep. B 4 6 praedicatur] poni tur B 4 7 hi c ] iste D 4 9 dem. De u m trp. p. creans' A 'B DI , mn. C V '
5 3
omnes] proposiciones add. A ' 5 3 - 5 4 quaelibet] omnis A , orrmes A '
5 4
prop.
in qua] propositiones i n quibus A ' 5 4 praedict.] i s torum I 5 5 - 5 6 imposs.] nam ista propositio l o e assumit suppositum' (h o c est assumptum K ) es t i mpos s i bi l i add. mg. A ' , atid. K 5 6 N a m ] quia A N a m . . . imposs. om. D h a c e ] ista propositio I est uni tum I 1 A 'B D E 6 ista ] a s s u m A ' 5 9 i g i t
5 8 s uppos . 0 - 6 1 dem. De u m ] demonstrato De o A p t u m
u
r
.
5 7
ass.] c um add. B i n n i t a t u r B ,
278
PARS I I CA P . 1 0
sequitur 'Deus facit se solo acturn meritorium, ergo actus meritorius non fi t nisi a Deo; et per consequens non fi t a voluntate cuius est; et per consequens non est actus meritorius'. l'amen hoc non obstante, nisi aliquis modus logicalis vel granuna- 65 ticalis impediat, istae sunt verae 'supposimm potest assumi a Verbo', 'suppositum potest uniri Verbo', 'actus meritorius potest fieri a solo Deo', quia per nullara istarum denotatur nisi quod propositio in qua praedicatur praedicatum de pronornine demonstrante illud pro quo subiectum supponit sit possibilis, et hoc est verum. Nam in ista propo- 70 sitione 'suppositum potest assumi', hoc subiectum 'suppositum' supponit pro hac natura humana, quia hace natura humana, ex hoc quod non dependet nec innititur alteri, vere est modo suppositutn, et ita 'suppositum' vere supponit pro hac natura, sicut 'album' in ista 'album currit' vere supponit pro Sorte, si Sorte sit albus. Sed demonstrando istam na- 75 turam humanam, haec est propositio possibilis 'hoc est assumptum a divino supposito', igitur haec est vera 'suppositum potest assumi', sicut haec est vera 'album potest esse nigmm', quia haec est possibilis 'hoc est nigrurn', demonstrando aliquid pro quo 'album' supponit; et tamen haec est impossibilis 'album est nigrum'. s o Similiter omnes tales sunt verae sub eodem sensu 'homo potest assumi', 'causaturn ab agente creato potest causan i a solo Deo', 'visum aSorte et Platone potest videri a solo Sorte' et huiusmodi. Et tamen istae sunt impossibiles 'homo est assumptus', 'causatum ab agente creato causatur a solo Deo', ‘visum a Sorte et Platone videtur a solo Sorte', et 85 Sic de aliis Secundo sciendum est quod tales propositiones de modo consimiliter se lubent ad suas singulares sicut propositiones de messe, et ideo impossibile est quod taus universalis sit vera vel necessaria vel contingens nisi quaelibet singularis sit vera vel necessaria vel contingens. 9 0 Similiter, sicut propositio de messe potest esse impossibilis non obstante quod quaelibet singularis sit possibilis, sicut patet de ista 'utrumque istorum est verum', demonstratis duobus contradictorlis contingentibus, 62 Deus om. B D
6
3
nonl ... De o l fi t a s ol o De o B a ' ] solo add. A
6 5
Ta m e n ] e t
praern. A C V ' 6 5 - 6 6 orni... impediat om. K 7 1 amura.] a V e rb o add. A ' B s u p p o s . 172 ohumanal m . C V C, ' add. s. lin. V ' 7 3 innit.1 u n i t u r I v e r e ] naturae A l 7 4 natura] humana et add. add. D 7 6 est propos. trp. B C V 4 sensu7om.9 K 8 2 causatum] c reatum A ' C V a lc ir eq au t io ]d ] i n c r e a t o 4 caus.] M c reamm A ' C I c re a t o ] causato A , 0171. A ' 8 5 c aus .] c reatur A ' C I a l s ol o add. I i l u d C ,l 87 Secundo] Te rt i o A ', om. A B Il est om. A ' B D I 8 8 i deo] i ta A 9 0 v era v el l om. A B C V " cI a u s a t o 91 propos .] universalis add. s. l i n. B , i m p . ] possibilis A 9 3 c ont. om. A l B D E a l b u m I ]c a u s a n ] u r b i e e ca cs n t u n it B C
DECATEGORICISAEQUIVALENTIBLIS HYPOTHETICIS
2
7
9
sic aliquando - quamvis raro - potest universalis de modo esse impossi95bilis et quaelibet singularis possibilis, sicut patet in ista 'utrumque istorwai necessario est verum', demonstratis istis Sortes fuit in a', Sortes non fuit in a' Haec universalis est impossibilis, et tamen quaelibet singularis est possibilis, nam haec est possibilis laec est necessario vera: Sortes fuit in a', et similiter alia est possibilis. 103 Pra e d i cta autem sunt intelligenda de aliis propositionibus modalibus, sicut de istis 'orrinis homo scitur a te esse animal', nam ad veritatem istius requiritur quod quaelibet talis sit vera 'ista est scita a te: iste est animal, et iste est animal', et sic de singulis. Et ideo haec est falsa de virtute sermonis 'omnis homo scitur a te esse animal' et ista similiter 'omnis homo 106ignoratur a te esse animal'. Et ita de multis aliis
[CAP. 11. DE PROPOSITIONIBUSAEQUIVALENT1BUS HYPOTIIETICIS QUAESECUNDUM VOCEM SUNT CATEGORICAE]
Dicto de propositionibus categoricis, quasi simplicibus, dicendum est de propositionibus aequivalentibus propositionibus hypotheticis. Et est sciendum quod quaelibet categorica ex qua sequuntur plures propositiones categoricae tamquam exponentes eam, hoc est exprimentes quid illa propositio ex forma sua importat, potest dici propositio aequivalens propositioni hypotheticae. Huiusmodi sunt, sicut dictum est p r i u s 1, propositiones exclusivae et exceptivae et reduplicativae. Huius io -e t i a m sunt omnes propositiones in quibus ponuntur termini connotativi e t relativi, sicut istae propositiones 'aliquod album currit', 'orrme album est corpus', 'omne agens producit aliquid', 'onmis quantitas est in loco'. 'omnis similitudo est qualitas' et huiusmodi. Ideo de istis est primo dicendum. 15 C i r c a quod sciendum est quod, sicut d i c t u m es t2, i l e terminus 94 de modo om. AD 9 5 et] non obstante quod I i n ] de Al/3D 9 7 tamen om. ABC V 100 Praec1.1 4 omnia praern. A' 1 0 1 esse] omne add. A 1 0 2 taus] illarum D 1 0 3 iste] Ole AlDI 105 ita] similiter est add. C V 4 CAP. 11. - 3 est] nunc add. D 4 de] aliis add. I 6 earn om. A' E 7 quid] aliquid quod D , Ola] ista ABE, om. D 8 Huiusm.] autem add. A' 9 red.] et add. A' C V I4' in1quibus] 0 ubi o I m1 n1 epropos. s ] om. All3DE t a alli quod] e omne s A' 1 2 orruaell aliquod D al bur a] quantum A' om ni s om. A' 1 3 huiusm.] et add. AEI 1 4 dicendum] sciendum C, secundo de exclusivis, tercio de exceptivis add. AlBE, quarto de reduplicativis add. (ultra) A' E 1 5 quorill primum AIBE
CAP. 11. —1 Supra, cap. 1, un. 69-76. 2
Supra, Parte I, c. 10, un. 38-94.
280
P
A
R
S
I I CA P . 1 1
dicimr proprie connotativus vel relativus qui habet quid nominis, hoc est definitionem unam exprimentem quid nominis, ita quod non potest sciri quid nominis ipsius nisi habendo orationem. Et mnc semper aliquid significat principaliter et aliquid secundario, sicut patet de istis 'album', 'calidum'; nam deftnitio 'albi' exprirnens quid nominis est 'habens albedinem' ve! 'infonnatum albedine' vel huiusmodi. Ita quod 'album' pro aliquo supponit quod est significan= vel consignificatum ipsius, e t aliquid signiftcat vel consignificat pro quo tamen non supponit, vel non oportet quod supponat pro eo etiarn si distribuatur signo universali, et hoc quantum est ex virtute distributionis. Et ita universaliter guando aliquid per aliquem terminum connotatur vel consignificatur, pro quo tamen talis terminus supponere non potest, quia nec de tali verificatur semper, tnlis terminus v e l est connotativus ve! relativus. Sicut iste terminus 'albura' secundum unum modurn dicendi significat principaliter albedinem, et tamen non supponit pro albedine sicut nec verificatur de albedine, nam haec est falsa 'albedo est alba', ideo iste terminus 'album' est connotativus ve! relativus. Similiter 'creans' significat vel consignificat creaturam pro qua non supponit; haec enim est falsa 'creatura est creans', ideo iste terrninus 'creans' est connotativus ve! relativus. Similiter dicendum est de 'simo' et 'cavo' et 'quantitate' et huiusmodi, secundum opinionem A r i s t o t e l i s 3. Orrmia enim ista connotant vel important aliquo modo aliqua pro quibus non supponunt. 'Quantitas' enim importat unam partem distingui loco et situ ab alla parte, et turnen pro tali loco vel situ non supponit; si turnen supponat, hoc accidit propter hoc quod quaelibet pars quanti est quanta. Quae autem sit proprie differentia inter nomen relativum et connotativum, a l i a s forte ostendetur 4 . 18 orati onem] defi ni ti onem I 1 9 p ri n c i p l pri mari o B a l i q u i d ] aliud D s ec tmd.] connotando add. A ' 2 0 albi om. A ' : nomi ni s ] al bum add. A ', albi add. I 2 0 - 2 1 habens _ i nform.] habere— i nformari B 2 1 v e l l ] et D I 2 2 q u o d ] n o n add. A i l K s i g n i f . v el cons•I c onnotativ um ve! significatum ipsius ve! connotarum, propter hunc terrni nurn 'al bum' quod est signifi catum v e! c ons ignificaturn ipsius K v e l om. B c o n o . ] significatum C, c o n n o ta n = I i ps i us ] illius C 2 3 cono.] sive cormotat add. A ' 2 5 ex ] de A B , i n C V ' v i rt u t e ] ventate I d i s t ri b . ] distinctionis I 2 6 cono.] significatur GI V 429-30 2 albed.] 7 al bum A 3 0 s upponiti pri nc i pal i ter add. K a l b e d i n e ] personalicer add. I 3 1 es t'] tterrránus a l i add. ] D 3 3 creaturam] illam B p r o . . . supp.] p ro qua tamen (!) A ', et tamen non supponit dproi easC t 3 r4 - 3 5 dicendum orn. A l B DE 3 5 cavo] c urv o I 3 6 Omni a] ideo B 3 7 aliqua] ialíab Bu 3t 9 o- 4 0 s i ... quanta orn. A 3 9 si] sed B t a m e n ] autem C V ' 3 9 - 4 0 propter hoc ] sideo C e V ', om. I 4 0 quod] qui a C I V " q u a n t i ] quanti tati s B I 4 1 p ro p ri e ] p ro p ri a C I V " m p 42 os tend.I d i c e tu r A l B e r t a 8 Cf. Pars 1, c. 44. 4 Una differentia, scilicet quod termino relativo vere et conu s t e venienter addi potest terminus obliquus, assignatur statim infra, cap. 12 un. 10-18. r m i n u s n
20
25
30
35
40
DE CATEGORICIS AEQUIVALEITTIBUS HY P OTHE TICIS
2
8
1
Istis suppositis sciendum est quod quaelibet propositio quae habet talem terminum, est habens exponentes exprimentes quid importatur 45per talem propositionem. Sed diversae propositiones babera diversas exponentes propter diversos terrninos connotativos vel relativos, et ideo sufficiet dicere de aliquibus, quia per illas potest sciri, proportionaliter, de aliis quomodo exponantur. Unde sciendurn est quod quandocumque in propositione ponitur 50concretum cui correspondet abstractum, importans rem informantem aliam rem, semper ad veritatem taus propositionis requiruntur duae propositiones, quae possunt vocari exponentes ipsius; et una debet esse in recto et alia in obliquo. Sicut ad veritatem istius 'Sortes est albus' requiritur quod haec sit vera 'Sortes est' et quod haec sit vera 'Sorti 55inest albedo'. Similiter, ad veritatem istius 'album currit' requiruntur istae duae 'aliquid currit' et i n e s t albedo'. Et ita est de aliis. Similiter, guando ponitur aliquod reladvum in propositione, requiruntur veritates plurium propositionum. Sicut ad veritatem isáus 'Sortes est similis Platoni' requiritur quod Sortes habeat aliquam qvulitatem et 60quod qualitatem eiusdem speciei habeat Plato. Unde ex hoc ipso quod Sortes est albus et Plato est albus, Sortes est similis Platoni et e converso. Similiter, si uterque sit niger vel mlidus, sine onmi alio addito ipsi sunt similes. Similiter, ad veritatem istius 'homo est quantitas' requiritur ista quod homo habeat partes et quod una pars distinguatur loco et situ ab ala. 65 S e d p o t e s t d u b i t a r i a n quaelibet propositio uráversalis habeat tales exponentes. Videtur quod sic, quia habet multas singulares: D i c e n d u m quod propositio universalis in qua p o n i = hoc sigrnum 'uterque' vel 'neuter' ex virtute propositionis aequivalet propositioni hypothedcae; sed illa in qua ponitur hoc signum 'nullus vel 'omnis' 70vel 'quilibet' non sic, quia quanivis habeat frequenter multas singulares, non tamen est hoc necessarium, quia sicut declaratum est p r i u s 5 ,haec est vera 'orrmis phoenix est', quamvis non sit nisi una phoenix. Proportionaliter praedictis debet dici de istis propositionibus 'nasus 43-48 Istis... ex ponantur om. I 4 3 est om. A ' C V 4 4 sufficiat 4 a b e A n ' , ssuffi ] cit B 5 0 c ut] tamen add. A 5 1 al i am] aliquarn B I 47 sufficiet] Ah , sufficeret p l u r e s 56 a l b e d o ] illud habet albedinem B 6 0 quodl om. A l l h o c om. A C V ' 6 2 calidus] candidus I, a d d . uterque B udd. D 6 3 horno] hoc add. A 6 4 hom o] hoc A ' di s t.] l i v i datur I 6 6 Vi dente] enim add. K ,1u qui a] iquaelibet q d add. ] C V ' m u l t a s ] propositiones add. I s i ngul ares ] propositiones C K V ' 67 Di cq.] est add.u A B E 6o 8 propos.1 d sermonis A ' 7 0 vel om. B I , quilibet] quibus I. om. B h a D add. D 7 2 una] unica D 7 3 P ro p ri et praem. A CV ", sicut de add. A , de add. I beati ut
Supra, cap. 4, lin. 94-95.
282
P
A
R
S
I I CA P . 1 1
est simus', 'homo est similitudo', 'homo est causa', et sic universaliter dia connotativa et relativa exprimendo. 7 5 Idem crian' potest dici de nominibus collectivis, cuiusmodi stmt 'nutnerus', 'motus', 'tempus', 'populus', 'exercitus' et huiusmodi, quia talia requiriunt veritatem plurium propositionum. Et est unum sciendum, seamdum opinionem A r i s t o t e l i s, quod nullus taus tenninus, scilicet nec connotativus nec relativus nec so collectivus nec negativus praedicatur per se vel in quid de pronornine demonstrante aliquam rem per se unam, tamen aliqua illorurn, vel otnnia, sunt species et per se in genere, sicut numerus est per se in genere quantitatis 6• Et quamvis talia, secundutn opinionem A r i s t o t e l i s, non prae- 85 dicentur per se de pronomine demonstrante unam rem, timen praedicantur i n quid de pronomine demonstrativo, sumpto cum termino illo c o = u n i . Sicut si haec sit per se et in quid Sortes est homo', ita erit haec per se et in quid 'iste numerus est numerus'. Et sirniliter est de istis laec similitud° est similitudo', 'iste motus est motus', et sic de aliis. 90 Tamen intelligendum est quod proprie et stricte accipiendo 'praedican per se et in quid', quod scilicet est necessario praedicari, sic nulla taus species 'homo', 'asinus', 'numerus' et huiusmodi praedicatur de aliquo per se et in quid, maxime in propositione de inesse et de praesenti, et hoc quia nulla talis est necessaria 'Sortes est homo', 'iste asinus 95 est asinus', 'iste numerus est numerus', 'iste motus est motus'. Sed accipiendo large praedicationem in quid et per se, guando scilicet praedicatum non connotat aliquid extrinsecum illi quod connotatur per subiecturn, sic tales praedicationes sunt per se et in quid 'iste homo est homo', 'iste asinus est asinus', 'ista similitud° est similitudo', et sic de aliis. i c e Sic igitur dicendum est quod ubicumque ponitur terminus connotativus vel relativus vel collectivus, semper talis propositio aequivalet alicui propositioni hypotheticae et potest exponi per plures exponentes. 74 simusl cavus A M E ,' causa] creatura K 7 5 l i l a] aliqua B, omnia I 7 6 etiam om. A 'l H culusm.] sicut B 7 8 requi runt] requi runmr B C V 4 u n u m om. A ' D A r i s t . ] eti am add. I 8 3 omni al nomi na A C V ' 8 6 tutam] al i quam A ' 79 ,89 iste] a d hic aC, dorn.d I .E t om. A l B D ' est' cm. A C V C V 0' : 4 i : add. l . Bl ] 9 2 et om. A C V ' nec es s ario cm. (cum tac.) C 9 5 - 9 6 asinus... add. A9 ' sic] ita sA 'Bi Dm , est v e s r ti l ] e asinus] angelus... angelus (etiam m o t u s ' ] et sic de aliis B 9 7 se] termi ni vs i e m n i tl i a t t e er lit:. 100) K 9 6 B connotativi e t relativ i aequipollent add. I 9 9 sic] sed A p ra e d i c . ] propositiones B I, timad caer. V ' a d d . p l 100 sintil. au l b er d o i. . . ualbedomA 1 0 3 ex poni per] habere (mg.) I p l u re s ] tales A B C I V A ]4 m o t u s l ] te a i u sl t t 8 Cf.o Aristot., Praediucamenta, cap. 6 (4b 22-25). n m t B C V s '
DE CA TE GORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
2
8
3
[CAP. 12. DE PROPOSMON1BUS IN QUIBUS PONUNTUR TERMINI NEGATIVI, PRIVATIVI ET
Non solum autem propositiones in quibus ponuntur termini connotativi vel relativi sunt aequivalentes propositionibus hypotheticis, sed setiam propositiones in quibus ponunmr termini negativi, privativi et infiniti sunt aequivalentes propositionibus hypotheticis, quia etiam ornnes tales termini sunt vere connotativi, eo quod i n eorurn definitionibus exprimentibus quid nominis debet poni aliquid in recto et aliquid in obliquo, vel in recto cum negatione praevia. io S i c u t definitio huius nominis Irmnateriale' est ista 'aliquid quod non habet materiam', et definido istius termini 'caecum' est ista c a rens visu quod natum est habere visum', et definitio istius termini 'nonhomo' est ista 'aliquid quod non est homo', et sic de aliis. Et ideo quilibet terminus talis est vere connotativus, quamvis non quilibet talis sit 15relativus, eo quod aliquando terminus tnlis potest de aliquo verifican, quamvis terminus obliquus sibi non possit vere et convenienter addi, sicut angelus est immateHalis, e t tamen non oportet quod 'alicuius imrnaterialis' sit nec 'alicui irmnaterialis', et sic de allis °Miquis. Quaelibet autem propositio talis in qua ponitur terminus talis, duas 20ad minus habet exponentes, et aliquando habet plures; quod faciliter videri potest videndo defmitionem exprimentem quid nominis ipsius termini. Unde quaelibet propositio in qua ponitur terminus infinitus habet duas exponentes: unam affirmativam, in qua iste terminus 'aliquid' in singulari vel in plurali, vel aliquis alius terminus aequipollens tali, 25subicitur vel praedicatur. Unde ista 'asinus est non-homo' aequivalet isti 'asinus est aliquid et asinus non est homo'. Similiter ista 'angelus est irnmaterialis' aequivalet isti 'angelus est aliquid et mgelus non habet materiam'. E t hoc est intelligendum guando terminus tnlis negativus nihil significat negative nisi quod terminus oppositus significat affir30mative. Quod dico ad excludendum istam instantiam: ista enim copuCAP. 12. - 3 pontusturl tales add. I
3 - 4 connot.1 affi rmativi add. A 'D I
4
vel] et I
5
po-
nuntur] tales add. I negati v i ] connotativi CV ', orn. AB 6 sunt aequiv.] aequipollent B 1 0 Sicut & f . ] defi ni do mi na A ' D h u i u s ] istius A ', filias B 1 1 istius] illius B , huius I t e rm i n i ] nominis C, orn. A B E V " 1 2 quod] et I. aptum add. A ' , i l l i u s B , huias I 1 3 E t orn. C I V 4 i d4 e talist] o o r n add. . A 'B, 1 terrninus B 1 6 t e rm ] talis y ' 1 7 sicut] clicitur quod add. B e s t ] sit B 18 alicul] 1 1 k orn. A 'l t e rm i n a s ] est add. B, orn. DI t a l i ] ei C 2 5 asinus] angelus (ita et infra) A C K V ' 2 6 isti] tl iatil, ! I 2 B 7 angelust] i l l ud A 2 9 oppositus] appellativus K 3 0 istam] illam B , °no. A ' i n s t . ] i m m a aliam I , ista enim] quia ista A 'E , pro ista B, quod ista D I t . ] m a t e r i a l i s
284
P
A
R
S
11 CA P . 1 2
lativa 'essentia divina est aliquid et non est genita' non aequivalet isti 'essentia divina est ingenita'. Ex isto patet quod de virtute sermonis ista est negarla 'chirnaera est non-homo', quia habet unam exponentem falsam, scilicet istarn 'chimaera est aliquid'. Sirniliter si nullus homo sit albus, haec est neganda de vir- 35 tute sermonis 'homo albus est non-homo', quia ista exponens est falsa 'homo albus est aliquid'. Et s i d i c a t u r quod, secundum A r i s t o t e l e m l , alterum contradictoriorum dicitur de quolibet; si igitur chimaera non sit nonhomo, igitur chimaera est homo: 4 0 D i c e n d u m est, secundum intentionem A r i s t o t e l i s, quod non de quolibet termino significative sumpto dicitur alterum contradictoHorum incomplexorum, sicut de hoc nomine ‘chimaera' significative sumpto nec dicitur 'homo' nec 'non-homo'. l'amen de onmi termino supponente significative, non includente aequivalenter aliquod 45 syncategorema vel aliam deterrninationem, de quo praedicatur vere 'ens' vel 'aliquid', dicitur alterurn contradictoriormn. Unde si haec esset vera 'chimaera est aliquid', altera istarum esset vera 'chimaera est homo', 'chimaera est non-homo'. Et ideo concedendurn est quod non de quolibet significative sumpto dicitur alterum contradictoriorum, tamen hoc non so obstante de quolibet tali quidlibet vere affirmatur vel vere negatur. E t hoc intendit A r i s t o te l e s guando dicit 2 : "negado'', vel D e qet udeonullo l i eorum b e tambo. Unde quamvis nec 'homo nec a'non-homo' l r m dicatur a dedchimaera, o tamen homo vere affirmatur vel negatur de chimaera, unde altera istarum est vera 'chimaera est homo', 'chimaera 55 non est homo'. Sirniliter altera istarum est vera ‘chimaera est non-homo', 'climaera non est non-homo'. E t sic de istis 'homo albus est homo', 'homo albus non est homo', 'homo albus est non-homo', 'homo albus non est non-homo'. 31 non est] est non B g e n i t a l quae add. B sam] affi rmativam C V ' i s t a m ] ista y ', om. B
3 3 3 5
isto] ista I sit] esset A '
3 4
ex p.] affirmativara asid. A fi al -
3 5
neganda] simpliciter add. A
36 istal aliquis B ' falsa] scilicet add. B 3 7 aliquid] animal B 3 8 sec. Ari s t. trp. p. quolibet ((in. 39) DI , om. B 4 0 i g i m r] hac e e ri t concedenda D , om. C I V " 4 5 term i no] tal i C V ' s u p p l sumpto A '
4 6
veli aliquam asid. A 'B a l i a m ] aliquam C I • quo] qua B
5 0
signif.] significato I
51 qui dl i bet] quodl i bet A A 1 add. A ' 5 3 vel] et C V ' ' negano] vera asid. I c o ru m ] modem A I DI 5 4 tamen om. B D h o r n o ' ] BEB , vqe u l i add. b e Ct D 5 5 is tarum] M a r = B D I 5 7 n o n ' s. (i n . A ' , om. I s i c ] sirniliter hoc l i iv ere I V ' , A ', est add. D 5 8 horno'] en modem modo de istis add. A IE 5 9 n o n ' om. I e n s q u i d l i notam q u e continuo sequitur. 2 Aristot., Topica, VI, c. 6 (1431) b e ' Vide t a15-16).d d . A ' , c r
DE CATEGORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
2
8
5
60 Q u o d autem neutra istarum sit vera 'homo albas est homo', 'homo albus est non-homo', posito quod nullus homo sit albus, potest ostendi: nam si haec sit vera 'homo albus est non-homo', cum sit affirmativa oportet quod subiectum supponat pro aliquo. Quo dato quaero: pro quo supponit ? Non pro voce nec pro conceptu, cum supponat significative et non materialiter neque simpliciter; igimr supponit pro aliquo alio. Et per consequens iste terminus 'homo albus' significative sumptus praedicaretur de pronomine demonstrante illud pro quo supponit, et per consequens haec esset vera 'hoc est homo albus'; quod est manifeste falsum. Quia si sit vera, aut demonstratur ens aut non-ens. Si ens, ergo 70aliquod ens esset homo albus, quod est contra positutn; si non-ens, igitur aliquod non-ens esset homo albus, et per consequens esset album, quod est manifeste falsum. Et ita patet quod haec est falsa 'homo albus est non-homo', si nullus homo sit albus. Et per eandem rationem possunt consimiles probari esse falsae.
[CAP. 13. DE PROPOSITIONIBUS AFFIRMATIVIS I N QUIBUS PONUNTUR TERMINI PRIVATIVI QUI NON SUNT AEQUIVALENTES INFINITIS]
Quamvis propositiones in quibus ponuntur termini infiniti vel eis aequivalentes non habeant nisi duas exponentes, tamen propositiones saffirmanvae in quibus ponuntur termini privativi, qui non sunt aequivalentes terminis infmitis, piares habent exponentes quam duas. Unde ista 'iste est caecus' habet istas exponentes 'iste est aliquid', 'iste est natus videre', 'iste per naturam numquam poterit videre'. De talibus autem non potest dari certa regula, quia secundum varietatem terminorum io talium, propositiones, in quibus ponuntur, diversirnode debent e x - Unde ista 'Sortes est caecus' habet exponentes illas quae dictae sunt. p oIsta n i autem . propositio Sortes est fatuus' habet istas Sortes est aliquid' et Sortes non habet sapientiam quam deberet habere'; cum hoc tamen stat quod possit habere sapientiarn. Unde ista stant simul 'Sortes est 15 fatuus vel insipiens' et Sortes per naturarn potest esse sapiens'. Sed ista 60 istarurn] Manan A' BD 6 2 non Qm. I 6 4 N on] nec V' 11 nec] non I 6 5 neque] 69 dem.] detur I 7 0 si] sit add. B 7 1 essetl] nec I 6 8 albus] demonstrando illud add. A est I ,! essetl] hoc add. I 7 2 est'] etiam add. D 73 nullus] non I possunt] possent CD CAP. 13. - 4 non om. A 5 affirm. om. A' ponuntur] tales add. I,' qui... stmt om. A i, qui] quae C 7 istas] duas IK 8 poterit videre] videbit A' 9 certa] talis A II quia] quod C V' 9 varia.] variationern AC V Y' fi l as ] duro K 1 2 Sortesl] iste A 1 3 et om. 4 A'1B 1 S o r t e s ] i s t
286
PARS I I CA P . 1 4
non stant sima! Sortes est caecus' et 'Sortes per naturam potest esse videns'. Et ita patet quod alias exponentes habet una propositio et et tamen in utraque ponitur terminus privativus. Quinliter autem diversimode tales propositiones debeant exponi, faciliter videri potest si accipiantur defmitiones exprimentes quid no- 20 minis illorum terminorum privativorum et ex eis formando exponentes.
[C AP. 1 4 . D E PROPOSITIONIBUS I N QU IBU S PON U N T U R EIGM EN T A QUD31.3 N I H I L CORRESPONDET E X PAR TE R EI: Q U O M O D O D EBEN T E X P O N I
Sicut propositiones in quibus ponuntur termini negativi et privativi habent plures exponentes, ita propositiones in quibus ponunmr figmenta, hoc est in quibus ponuntur termini ficti quibus nihil correspondet a 5 parte rei tale quale finguntur significare, plures habent exponentes. Tales enim termini vere sunt connotativi, nec aliquid imaginabile per eos significatur nisi vera res quae est in actu vel esse potest vel saltem potuit fuisse vel fuit in actu. Unde sicut termini negativi et privativi nihil significant nisi quod significatur per terminos positivos, 10 quamvis illud idem quod significatur per terminum affirmativum positive e t construendo vel affirmative, significetur per terminum negativum vel privativum non construendo sed ¿estruendo vel negando, secundum modum loquendi A n s e l m i 1, ita per tales terminos fictos, cuiusmodi sunt ‘chimaera', 'tragelaphus', 'vacuum', 'infmitum' et huius- 15 modi, nihil significatur nisi quod significatur per terminos dios, sicut patet ex defmitionibus exprimentibus quid nominis eorum. Tamen non eodem modo significantur res per istos terminos et alios, sed sic signift18 utraque] parte atid. I sitiones add. A'
1 9 divers. Qm. Al l i debeant] debent C I
2 1 formando] propo-
CAP. 14. - 3 Sicut] autem add. A 7 vete] mere A' i corulot.] termini adii. I al i qui d] aliquod BCENT 4 positivum add. B, positivum afftrmative add. AA' E, vel per terminum add. (ultra) A' E 1 1 - 1 2 affirm. 8 posa. cm. AB 1 2 et] in AC IV, vel Il , om. B v e l affirm. om. AA' BE 11signif.] significatur C D IV terminum] vel add. C 1 3 privat.] negative add. AE n o n constr. om. AB ,¡ sed] et hoc A, om.B v e l v , e1 4 negando om. BI 1 4 Ans.] Arist. I ;1ita] quod add. A 1 8 sic] illo modo D, sicut I r a ] u CAP. 14. - 1 Anselmus, De casu diaboli, c. 11: "Significat enim removendo, et n non significat constituendo. Ilac ratione 'nihil' nomen, quod perimit omne quod a est aliquid-. et destruendo non significat n ih il sed aliquid, et constituendo non A significat aliquid sed nihil" (ed. F. S. Schmitt, I, p. 249). I B I K
DE CATEGORICIS M QUI V A L E NTI B US HY P OTHE TICIS
2
8
7
cantur per alios quod pro illis rebus alii termini supponere possunt, isti autem termini non possunt pro eis supponere, sicut nec deftnitiones exprimentes quid nominis eorum. Unde non est imaginandum quod sicut sunt quaedam entia significata per tales terminos 'homo', 'animal', longurn', 'breve' et huiusmodi, ita sunt quaedam non-entia et impossibilia, distincta totnliter ab entibus, significata per astales terminos 'chimaera', 'hircocervus' et huiusmodi, quasi esset unus mundus ex impossibilibus sicut est unus mundus ex entibus. Sed quidquid imaginabile significatur per hoc nomen 'chimaera' significatur per aliquem terminurn de quo in propositione de messe vel de possibili praedicatur esse; tamen hoc nomen 'chimaera' pro illo non potest supponere. 30Propter quod quaelibet propositio affirmativa, i n qua subicitur hoc nomen 'chimaera' significative sumptum vel praedicatur, vel aliquid consimile, est falsa de virtute sermonis, quia habet aliquam exponentem falsam. Ista enim est falsa de virtute sermonis 'chimaera est non-ens' et quaelibet consimilis, quia quaelibet taus habetastasexponentes tchimaera 35est aliquid' et e s t non-ens', quarum prima falsa est. Et s i d i c a t u r : numquid ista est vera 'chimaera est chimaera'? Videtur quod sic, eo quod praedicatur idem de se, et B o e t h i u s a dicit quod nulla propositio est verior illa in qua idem de se praedicatur: D i c e n d u m est quod de virtute vocis ista est falsa 'chimaera est 40chimaera' si termini supponmt significative, eo quod falsum implicaran Et ad B o e t h i u m dicendum quod B o e th i u s intendit quod nulla propositio in qua aliquid praedicatur de aliquo est verior illn qua idem praedicatur de se. Quia tamen ista est negativa, aun ista stat quod nulla sit vera: nec illa in qua idem praedicatur de se nec illa 45qua praedicatur aliud. Si tamen illa esset vera in qua de aliquo praedi21 eorum ] i ps orum A 1 19 quod] per quos I 2 0 sicut] sed B , om. 1 i m a g . ] bile I 2 3 calidum I • breve om. A B s u n t ] sint C I V a g i n a 4 q u aal i um s iadd. ] B p o s s i b l impossibili A i2 m rse D 2 2 58 aliquem] 9 i l l ol eo A l 3 1 v el l om. B I q u a r e I aliquid] al i quod B CD1 1 2 7 2 V i3detur] 3 eni m add. C K V i d e t u r. . . quoc ill c um i n ipsa A l D e o quod] qui a B 3 8 propos .] 37 i m a g . ] Ipraedicatio s t a I l 3 9 v i rtute] v entate I v o c i s l sermonis B i s ra l haec A ', om. D 4 0 s i ] ets i I i m a g i n a h a e c 43 i dem] taus I i negar.] necessaria K '1 c um is ta A ' 2 o m . C I 4 4 3 4 n e c l i s2Boethius, t In itbrum De interpretatione, ed. la, II: "Quod si hoc est, verior est n i s i a s ] I propositio quae affirmat quod secundum se est quam illa quae affirmat quod ea t a l secundum accidens est. Est autem secundum se bonum esse quod bonum est, e s A secandam accidens yero malum non esse quod bonum est" (PL 64, 387 C-D); fere 3 eadem ed. 2a, VI (PL 64, 628 B-C). 6 n u m q u i d ]
288
P
A
R
S
I I CA P . 1 5
catur aliquid, illa esset vera in qua praedicatur idem de se. Sicut si haec esset vera 'chimaera est aliquid', haec esset vera 'chimaera est chimaera'. Et ita nulla propositio in qua praedicatur aliquid de hoc nomine 'chimaera', significative sumpto, potest esse verior illa i n qua hoc nomen 'chimaera' praedicatur de se ipso. Cum hoc tamen stat quod nec illa nec so ista sit vera.
[C AP. 1 5 . D E PROPOSM OND3US C ATEGOR IC IS I N QU IBU S PON IT U R HOC PR ON OM EN ' Q U I ]
In quacumque propositione, quae secundum vocem est categorica, ponitur hoc relativum 'qui', illi dandae sunt plures exponentes, quia quaelibet aequivalet uni copulativae. Tamen aliter dicendum est de tali 5 propositione guando est universalis et guando est particularis, indefinita vel singularis Quando enim tnlis proposiáo est particularis vel indefmita vel singtilnris, semper illa propositio aequivalet uni copulaávae ex duabus propositionibus, compositae ex antecedente et hoc pronomine relativo 'illud', vel nomine proprio, et altero extremo, nulla variatione alia acta. Sicut ista 'homo, qui est albus, currit' aequivalet isti 'homo currit et ille est albus' sive isti 'homo est albus et ille currit'. Similiter ista 'Sortes, qui currit, disputat' aequivalet isti 'Sortes currit et Sortes disputat'. Sed si taus propositio sit universalis, ipsa est distinguenda secundum amphibologiam, eo quod potest habere duplicem sensum. Unus sensus15 est per quem denotatur quod de quocumque dicitur illud totum quod praecedit verbum principale, quod de eodem dicitur praedicatum, e t non plus denotatur. Et iste a m u l t i s l vocatur sensus compositionis, vel est converábilis cum illo sensu. Alius sensus est per quem denotatur quod illud quod sequitur hoc incomplexurn 'qui' praedicatur universa- 2o 46 aliquid] aliud BD V' , aliquod E 11 fila] ista ABEI 4 7 essetl] sir A' D es s etl l est AI D 48 ita om. C V' nul l a] ila A, aliqua K 5 0 chimaera mg. BV' , Qm. D II timen om. AC V' CAP. 15. - 3 quac.] autem add. A' D I c at egl in qua add. D 5 quaelibet] talium add. A' , taus adj. BD 6 guando est om. AI1Ipartic.] vel adj. A 1 B 9 compositael compositis BD, hypotheticis K, scilicet add. A' B 1 0 et om. C V' 1! variar.] om. varietate7 CV' 1Q 2 u ille'] D a iste n AE d ou v e ] vel A 1 Bn 1 i4 Sed] 1 1 8 Et] quod I i ste] sensus add. B com pos.] compositus A' B, propoeiste m Sitráliter ] sitionis t i ]i1 9i asensu] s t scilicet e compositionis add. e s t om. A 2 0 pesad.] ponitur B q1 3 i usC V' Mu I a ! n i d l ol e ] gA l i . t15. -e ' V id e ex. gr. Petrum Hispanum, Summulae Logicales, tract. VIII, D C A 8.10 (ed. E cit., p. 95). 8n. u1 n3 i S o r t e s l ]
DE CATEGORICIS A E QUIV A LE NTIB US HY P OTHE TICIS
2
8
9
liter de antecedente, et quod similiter praedicattun praedicatur universaliter de eodem. Verbi gratia per istam 'omnis homo, qui est albus, currit' in uno sensu denotatur quod de quocumque dicitur hoc totum 'homo qui est albus' quod de eodem dicitur hoc praedicatm-n 'currit'. 25 E t tunc ad veritatem taus requirunmr duae propositiones, scilicet quod 'aliquis homo est albus' et 'quilibet taus homo currit'. In alio autem sensu denotatur quod istae duae sunt verae 'omnis homo est albus' et 'miras homo currit'. Verumtamen sciendum est, sicut dicetur i n f e r i u s 2, quod quan30doque est relatio non personalis, et tunc non oportet quod in copulativa correspondente idem habeat in utraque eandem suppositionem. Quandoque autem est relatio personalis, et tunc debet habere eandem suppositionem.
[CAP. 16. DE PROPOSITIONIBUSREDUPLICATIVIS IN QUIBUS PONITUR HAEC DICTIO ' IN Circa propositiones Q reduplcativas U A N est primo sciendum quod illa T U M ] in qua ponitur haec dictio 'i n quanpropositio vocatur reduplicativa
5turn', vel aequivalens, e t tenetur reduplicative; quia secundum a l iq u o s l potest aliquando teneri reduplicative, et tunc facit propositionem reduplicativam, et potest aliquando teneri specificative, et tunc non facit propositionem reduplicativam. Secundo sciendum quod in propositione reduplicativa ipsa reduplilo catio, scilicet haec dicto 'i n quantum', vel aequivalens, aliquando est 21 antec.] consequente K , q u o d om. A '
2 3
dic itur] praedicatur A 'B
om. q u o d om. A A ' d i c . ] praedicatur A ', dicatur D
2 5
2 4
homo] albus add. I,
tunc om. A C V ' , v eri t.] quoque add. C
26 et] quod add. A A 'E q u i l . ] orzmis A h o m o ' om. A a l i o ] isto B 2 7 duae om. A ' s u n t ] sicut D V ' 29 scienc1.1 dicendum C V ' i est] quod B, om. C I V 4 2 9 - add. 3 0 A ' 3q 1 u- 3 a3 Quandoque... n t i . ] suppositionem orn. (hom.) A 3 2 habere] i n utraque propo,sitione a lB D i q u a n d o add. C V ' CAP. 16. - 14 poni tur] est B 5 s'el] ci add. I e t l si add. B 5 - 6 aliquos] grammaticos add. K 3 u r u add. eA E 9 - 1 0 ipsa... scil. om. 9 Sec.] tSecundum CaV ' s c i q end.] est ]
2 Cf. infra, cap. 32; sed de suppositione ibi non agitur. CAP. 16. - 1 Inter T'os Duns Scotus, Quodlibet, g. 3, nn. 11-14 (ed. Wadding, XII, 78s.), ubi multa alia habentur de reduplicatione; Gualterus Burlaeus, De puntate artis logicae tractatus brevior, pars I (ed. cit., pp. 250s.); Tractatus longior, pars III, c. 3 (ed. cit., pp. 175-90).
OCKHAM, SUMMA LOGICAE
1
9
290
P
A
R
S
I I CA P . 1 6
affirmata, quia scilicet negatio non praecedit eam, et anclando est negata, quia scilicet negado praecedit eam, sicut hic Sortes non currit in quantum est homo'. Si autem reduplicado non sit negata, vel hoc est in propositione affirmativa, sicut hic Sortes in quantum homo est risibilis', vel in propositione negativa, sicut hic Sortes in quantum homo non 15 currie. Primo igitur videndum est quid requiritur ad veritatem propositionis affirmativae reduplicativae; secundo quid ad veritatem propositionis negativae, in qua tamen reduplicatio non est negata; tertio quid requiritur ad veritatem propositionis in qua reduplicatio est negata. 2 0 Circa primum sciendurn est quod talis propositio potest distingui, eo quod potest esse reduplicado gratia concomitantiae vel gratia causae. Si fíat reduplicatio gratia concomitantiae, tunc ad veritatem ipsius requiruntur quatuor propositiones tamquam exponentes eam: una, i n qua praedicamm principale vere praedicetur de subiecto principali; alia, 25 in qua illud super quod cadit reduplicatio praedicetur de subiecto principali; tertia, i n qua praedicatum principale praedicetur de illo super quod cadit reduplicatio universaliter; quarta erit una condicionalis vera, ab illo super quod cadit reduplicado ad praedicatum principale, illo modo quo ab inferiori ad superius dicitur esse bona consequentia et quo 30 modo dicitur quod ex uno convertibiliurn sequitur reliquum. Verbi gratia ad veritatern istius 'Sanes in quantum homo est coloratus' requiritur ventas istius 'Sortes est coloratus' et istius Sortes est homo' et istius 'omnis homo est coloratus' et istius 'si homo est, coloratus est' vel istius 'si a est homo, a est coloratum'. Et quia taus condicionalis est falsa 2 ideo , 35 taus reduplicadva 'Sortes in quantum homo est coloratus' est similiter falsa, quia scilicet habet unam exponentem falsam. Si autem reduplicado fiat gratia causae, tunc ad veritatem taus re11 affi rmata] affi rmativa (i ta et infra) B CI, aliquando est negativa; afi rmati v a add. C e s t Qm. C I V " 12 quia] guando A ' 1 3 - 1 4 hoc ... propos ] hace est propos itio I 1 4 hi c ] hace y ' 1 5 vell et I, hoc est add. / V D 11 i n propos .] aliquando propos itio est I
1 6
c urra] est el add. mg. risibilis I
1 8
red.]
et add. B q u i d ] re q u i ri m r add. D 1 9 terti o] v i dendum est add. A ' 2 0 propos .] reduplicativae add. A ' D 2 1 es t] p ri m o add. B D 2 3 fíat] fueri t D 1, fi at red. cm. A ' 2 4 tamquam] u t I 25-26 ala._ qua] secunda quod I
2 7
tenia] alia A
2 8
quod] quo A ' e r i t ] est I
principalis D d i o ] en B I 3 0 - 3 1 quo modo] i l l o modo quo A '
3 2
2 9
istius om. A ' V '
pri nc i p.]
3 5
falsa]
CCadd. C V " 3 6 taus] propos i ti o add. D 3 6 - 3 7 s i mi l i ter] s impfi c iter A I D V 4 A ' 11 3 ex7p.] simpficitez s c i add. ] , A ' 3 o8 taus m ] propos . A itionis add. A l D
2Rationem falsitatis huius condicionalis assignat quidam lector codicis V in margine, 4 dicens: "Nota hanc condicionalem esse falsam, quia per potentiam Dei homo potest esse sine colore, sicut forte dicendum est de Christo in Eucharistia".
DE CATEGORICIS A E QUIV A LE NTIB US HY P OTHE TICIS
2
9
1
duplicativae, praeter quatuor praedictas exponentes, requiritur quod 40illud super quod cadit reduplicatio exprimat causam importan per praedicatum, vel quod sit illud cui primo inest praedicatum principale, vel quod i i i prius insit praedicatum principale quam pronomini demonstranti illud pro quo subiectum principale supponit. Sicut per istam 'isosceles i n quantum triangulus habet tres' etc. denotatur quod isos45celes habet tres etc., e t quod isosceles est triangulus, et quod orrmis triangulus habet tres etc., et quod si aliquid est triangulus, habet tres etc., et simul cum hoc quod hoc praedicatum 'habere tres' prius verificetur de triangulo quam de isoscele, i l l o modo quo logicus utitur 'priori' et 'posteriori', quae sunt condiciones propositionum. Similiter so per istam 'ignis in quantum calidus est calefactivus' denotantur praedicta, et ideo est vera. Similiter ista est vera 'homo in quantum habens animam intellectivarn est susceptibilis disciplinae', quia - praeter quatuor exponentes - anima intellectiva est causa disciplinae, et hoc extendendo nomen causae ad subiectum alicuius; quod sufficit ad veritatem taus ressduplicativae. Sed ista 'homo in quantum risibilis est susceptibilis disciplinae' est falsa, quamvis sit vera si fiat reduplican° gratia concomitantiae; et hoc quia praedictae quatuor exponentes sunt verae. Ex praedictis potest colligi regula talis quod a propositione reduplicativa ad suam praeiacentem est semper consequentia formalis, et hoc 6oquia semper sua praeiacens est una exponens reduplicativae, e t ideo sequitur formaliter 'homo in quantum animal est sensibilis, igitur homo est sensibilis'; sirniliter 'ignis in quantum calidus est calefactivus, igitur ignis est calefactivus'. Ex istis sequitur quod multae propositiones, quae a m u l t i s a conceduntur tam i n philosophia quarn i n theologia, sunt simpliciter falsae de virtute sermonis. Cuiusmodi sunt tales 'creatura in quantum est in Deo est realiter divina essentia', 'Pater et Filius spirant in quantum 40 quod] quo A ' D i m p o rt a d ] importarais B, i mportatam K 4 1 quod] aliquod A 4 2 quaml in quantum B II p ro n o m . ] propos i ti oni C V ' 4 3 subiecturn] praedicatum A 4 4 tres] angulos add. A 'B E e t c . ] etiam B , et tamen C, orn. I ,! denot.] e t dernons tratur B , re q u i ri tu r I 4 5 t re s ] angulos A B E 4 6 etc . orn. A A ' B E 4 7 s i mul ] s i mi l i ter A l l 3 C I V 4 h etc. o cadd. ] A ' l 4 y8 logic us B ] Boethius , i r ] cl o q u i tu r d e I 4 9 s unt] consequentes I tres] B hu t i m C , o r n . cond.] contradictiones B 5 2 quatuor] propositiones add. B 5 3 hoc extenci.] hi c ex tendo C 54 causae] c ommune I t a u s ] istius I 5 5 quantum] homo add. C 5 7 anal etiam V 4 add. 6 0C h e ts om.u A aC V ] una 4 quam] 6 2etiarn add. A ' 6 7 est" rep. Ci l real i ter otn. A ' 65 s i m a . ] s e q u i t u 8Cf. Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctae, I, d. 36 (Spicilegium r Bonaventurianum a d d . IV, Grottaferrata 1971, 258-63) eiusque commentatores. D 6 2 6 3 i g i t
292
P
A
R
S
I I CA P . 1 6
sunt unum', 'homo in quantum creatura non est ens', 'obiecturn in quantum intelligibile habet esse diminumm' e t huiusmodi, quia omnes tales habent aliquam exponentem falsam. Et eodem modo, proportio- 70 naliter, dicendum est de consimilibus. Et si aliquae tales propositiones vel consimiles inveniantur i n auctoribus, sive S a n c ti s sive p h i l os o p h i s 4, exponendae sunt, quia auctores frequenter loquimmr non de virtute sermonis, sicut patet intuenti libros eorurn. Per praedicta possunt solvi talia sophismata 'aliqua in quantum con- 75 veniunt differune, 'aliqua in quantum differunt conveniune. Nam accipiendo 'convenire' secundum quod verificatur de orrmibus exsistentibus in rerum natura et 'differre' pro omnibus quae quocumque modo differunt, hoc est sunt et non sunt idem, sic omnes tales et consimiles verae sunt si fiat reduplicatio gratia concomitantiae, quia sicut manifeste patet, so quatuor praedictae exponentes tnlium sunt verae. Si autem fiat reduplicado grada causae, sic sunt falsae, nam 'convenire non prius convenit nec dicitur de differendbus quam de convenientibus, nec etiam importat causam talem, ideo falsae sunt, sic accipiendo eas. Sedsecus est de istis 'aliqua in quantum stmt simula, sunt dissimilia', 'aliqua in quantum sunt dissimilia, sunt similia', nam ista consequentia non valet 'ista sunt similia, ergo sunt dissimilia', nec e converso. Nec etiam sequitur “conveniunt i n hoc praedicabili 'dissimile', igitur sunt similia'', quia ad hoc quod sint similia requiritur quod habeant qualitates eiusdem speciei specialissimae. 9 0 Alla regula est quod arguendo ab inferiori ad superius sine distributione a parte subiecti principalis, est bona consequentia. Unde ista consequentia est bona 'Sortes in quantum homo est risibilis, igitur animal i n quantum homo est risibile', quia impossibile est exponentes 68 non est] est non K om. A '
7 4
6 9
et huiusm. Qm. B I
7 0
E t orn. A C V " 7 1 - 7 2 propos .... coas.
sermonis] sed magis ad bonum intellec tum add. D
e o r u m ] sed magis ad bonum
intellectum , , i n t . ] inspicientibus B 7 8 di fferre] di fferunt B 7 9 est] quae add. A ' D s i c ] sicut B 8 2 c onv enire] pri us convenit D 8 2 - 8 3 convenire... COEIV. n a m 'pri us c onv enit', 'n o n prius o3nvenie di c i tur de differentibus plus quarn de convenientibus K contingit C
8 3
8
2
prius ] plus A c o n v . ]
nec l] v el B n e c ' ] e converso nec (et D ) add. A l E D 'I eti am] n o n add. D , om. I
84 causam] ta m e n C
8
5
secus] s ic n o n A ,1 istis] hi s A ' , i l l i s C V ' a l i q u a . . . similia del. A '
85-86 s i m i a ._ s untl om. C V ' 8 8 s equi turl i s ta add. p r a e d i c . dis s im.] praedic ato s i mi l e B 89 sint] sunt A B C E V 4 r e q u i o p o r t e t 4 No n paucas auctoritates d e hac re adducit Matthaeus ab Aquasparta, B 3Quaestiones 4 disputatae de productione rerum, g. 2, ubi quaerimr: " Utru m omnis entih o m tas secundum rem et secundum veritatem sit in Primo ente" (ed. G. Gál, o ] theca Franciscana Scholastica Me d ii Aevi X V II, Quaracchi 1956, 26-52). a n i m a l K
DE CATEGORICIS AEQUIVALENITIBUS HY P OTHE TICIS
2
9
3
95antecedentis esse veras sine exponentibus consequentis; et hoc sive fiat reduplicatio gratia concomitanáae sive gratia causae. Similiter, arguendo a parte praedicati principalis est bona consequerida. Sed arguendo ab illo super quod cadit reduplicatio ad suum superius, est fallacia consequentis, sicut hic 'Sortes in quantum homo est 100risibilis, igitur Sortes in quantum animal est N a n i si ista consequentia esset bona, sequeretur quod ista consequentia esset bona 'omnis homo est risibilis, igimr °trine animal est risibile', per istam regularn: guando reduplicativa infert reduplicativam, exponentes antecedentis inferunt exponentes consequentis. 105 V e r u m ta m e n sciendurn est quod aliter posset aliquis u ti talibus propositionibus, non de virtute sermonis; et tunc possent negari tales consequentiae. Et sic respondendum esset ad auctoritates si invenirenmr dicere oppositurn alicuius istorurn. Secundo videndum est principaliter de reduplicativa negativa, i n lio qua tamen reduplicatio non est negata, cuiusmodi est talis propositio 'homo in quantum rationalis non est asinus'. Et est sciendum quod taus propositio reduplicativa, si fiat reduplicado gratia concornitantiae, habet quatuor exponentes: duas negativas et unam affirmativam et unam condicionalem. Affirmativa exponens est us illa in qua illud super quod cadit reduplicatio vere affirmatur de subiecto principali. Negativarum exponentium una est praeiacens illius propositionis reduplicativae, i n qua scilicet praedicatum principale negatur a subiecto principali; alia negativa exponens est illa in qua praedicatum principale negatur ab illo super quod cadit reduplicatio universaliter 120sumpto. Condicionalis est illa in qua a positione illius super quod cadit reduplicado sequitur negatio praedicati principalis. Sicut ista 'homo in quantum risibilis non est asinus' habet istas exponentes 'homo est risibilis', 'homo non est asinus», 'nullum risibile est ashms', 'si aliquid est risibile, ipsurn non est asinus'. 125 E t propter hoc tales falsae sunt de virtute sermonis logicus in quantum logicus diffet a grammatico', quia ista exponens est falsa 'omnis logicus differt a grammatico'; 'album in quanturn album differt a dulcV 97 pri nc i p.] a b i nferi ori ad superius A 'B D 9 9 fallacia c oas .] fals a conscquentia B h i c otn. A C V 4 tunc add. A I D c o m . ] etiam add. A ' 1 0 2 risibile] et add. r e g u l a m ] quod add. A , quia add. C V ' 1 0 107 esset] est a u c t i auctores A B C Y ' i n v . ] auctores add. A ' 1 0 9 princip. om. A ' 1 1 0 n e 0 gata] B 1 1 4 unam] aliam add. I 1 1 6 illius] istius A E 1 1 7 praedic.] subiectum S o neganda r t119e i l lso] isto B, alio I q u o d ] quo D 1 2 0 quod] quo A ' 1 2 6 quia] et A . . , a n i
294
PARS I I CA P . 1 6
et consimiles. Similiter tales sunt falsae 'intellectus in quantum intellectus non vult', 'anima in quantum intellectus non vult', 'anima in quantum activa non patitur', 'anima in quantum passiva non agit', 'ignis in 130 quantum calidus non est siccus', 'corpus in quantum alteratur non movetur localiter', et sic de multis aliis, quia omnes tales habent aliquam exponentem falsam. Si autem fiat reduplicado gratia causae, sic requiritur quod praedicatum principale primo vel prius negetur ab illo super quod cadit re-135 duplicado quam a pronomine demonstrante illud pro quo subiectum principale supponit; et hoc semper supponendo quod habeat quatuor praedictas exponentes. Et propter hoc, sic reduplicando, haec est falsa 'homo in quantum risibilis non est asinus'. Similiter est intelligendum, sicut p r i u s 5, quod semper a propo-140 sitione reduplicativa ad suam praeiacentem est consequentia formalis. Et ideo ista consequentia est formalis logicus in quantum logicus differt agrammatico, igitur logicus differt a grammatico', ex qua sequitur quod logicus non est grammaticus. Tertio videndum est de propositione ubi reduplicado est negata. Et 145 est sciendum quod taus propositio est contradictoria alicuius propositionis reduplicativae in qua reduplicado est affirmata. Et ideo ad eius veritatem sufficit opposita cuiuscumque exponentis reduplicativae, cui contradicit; quia regula generalis est quod guando aliqua propositio contradicit alicui habenti plures expcnentes, ad veritatem illius sufficit iso ventas cuiuscumque oppositae exponentis. linde ad veritatem istius Sortes non est homo in quantum albus' sufficit ventas istius 'Sortes non est homo' et istius Sortes non est albus' et istius galiquod album non est homo' et istius 'non, si est album, est homo'. Notandurn est etiam quod istae dictiones 'secundum quod', 'ut', 155 128 e t] sic add. I [[ cono.] huiusmodi B S i m a . ] etiam add. A 'D v ul t9 sive add. B I 1 om. D
v u l t "
1 2 9
non v ul tl ] i ntel l i gi t K
om. 1 1 v u l tl ] i ntc l l i gi t K 1 2 9 - 3 0 intellectus... i n quantum'
1 3 0 activa] ani ma A ' , passiva K
1 3 2 aliis] talibus A 'B D E q u i a ] quae C
1 3 5
p ri -
mo... pri us ] perno... posterius B q u o d ] q u o A I D 1 3 6 a ] d e I p r o n o m . ] propos itione C V ' 137 princip. om. C V ' 1 3 8 praed.] causas add. I 1 4 2 est] consequentia add. C V ' 1 4 3 i gi tur... grammatl. om. B C V ' , qui a add. I q u a ] hac I
1 4 5 propos .] reduplicativa B , reduplicativa add. I .
om. D u b i l de A ', i n qua B re d u p l . ] reduplicatione A I D e s t ' om. A l B D n e g a t a ] negativa A I, n e gatur B 1 4 6 c ontrad.] contradictio A I 1 4 7 eius] taus B , istius I 1 4 8 opposita] oppos itum A 'D , ventas B 1 5 2 istius] illius A B C V ', om. D 1 5 3 istius] illius (etiam i nfra) A ' B D a l i quod] al i qui d A A 'E add. u t ] v el B
1 5 4
Supra, un. 58-63.
et] s imiliter add. A
1 5 5
N o t . ] est add. A 'B D q u o d ] i n eo quod
DE CA TE GORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
2
9
5
'sub ratione' et huiusmodi sunt aequivalentes isti dictioni 'in quantum', et ideo faciunt propositiones reduplicadvas. Et idem est dicendum de talibus proposidonibus quod iam dictum est de talibus ubi ponitur hace dicdo 'in quantum'. 160 S i autem dictio taus non teneatur reduplicative sed specificative, tunc non requiritur quod illud cui additur tnlis dictio subiciatur universaliter praedicato principal sed requiritur quod illud super quod cadit reduplicado importet illud ratione cuius competit praedicatum principale subiecto primo. Verbi gratia si in ista propositione 'ignis in quantum 165calidus calefacit' li in quantum non teneatur reduplicative sed s p e c i fi tive, non oportet quod haec sit vera 'omne calidum calefacit', sed requic aritur - quod hoc nomen 'calidum' importet calorem per quem ignis calefacit, i = o cui prius et magis per se competit calefacere quam igni, vel saltem quod est principium calefaciendi. Et ita ad veritatem taus 170propositionis requiritur quod praedicatum principale praedicetur de subiecto principali et de illo cui additur dictio talis, et quod illud additum praedicetur de subiecto principal Sed non requiritur quod praedicatum principale praedicetur universaliter de illo cui additur dictio taus, sed oportet quod importet illud ratione cuius praedicatum prin175cipale convenit vere per praedicationem subiecto principal Et sic verificantur tale propositiones Sortes in quantum albus disgregat', 'Sortes In' quantum habet liberum arbitrium peccat', 'ens in quantum ens est subiectum metaphysicae' e t huiusmodi. D e exemplis tamen non est curandum. 180 O p o r t e t etiam scire quod hoc vocabulurn 'in quantum' et similiter tala 'secundum quod', 'sub ratione' et huiusmodi aliquando in propositionibus aequivalent alicui adverbio temporis. Sicut unus sensus istius propositionis 'canis, in quantum significat animal latrabile, facit istam propositionem esse veram: omnis canis est animal', est iste 'haec propo185sido: omnis canis est animal, non est vera nisi guando canis stat pro 156 sub ratione] simul nunc I e t om. A C V ' sitionibus add. I u b i ] Qm. B
1 6 0
1 5 8 talibusll illis t a l i b u s l l quibus B, propo-
autemi i gi tur A I V "
1 6 1
taus] haec A ' d i c t i o ] i n quantum
add. A ' 1 6 1 - 6 2 uni v . p r i n c i p a l i ] respectu praedicati principalis A '
1 6 4 pri m o] princ ipali A
167 ignis] c alidum A ' 1 6 7 - 6 8 calef. p r i u s l calefaciat Alud c ui p ri m o I 1 6 8 per se om. A ' 170 pri nc i p.j principaliter add. B , om. 1 1 7 0 - 7 1 de... pri nc i pal i ] univ ers aliter K 1 7 1 d i c ti o l distinctio D " q u o d om. A ' 1 7 1 - 7 2 addi tum] c u i a d d i tu r A ' 1 7 4 - 7 5 pri nc i pal e om. C V ' 175 c onv enit] c ontingit A , c on-t AJC, c ompetir E p ra e d . 1 de add. A l cab.1 scilicet add. A ' 1 8 1 talla] vocabula add. A 1 add. D r a t i o n e ] nunc I 1 8 2 istiusl huius A ' ut D osi. A l V 1 , u t a d d . ( u l t r a ) A ' q u o d l i n
1 8 0
eti am l autem A v o -
1 8 3 quantum) canis add. A
1 8 5 orrmi s
296
P
A
R
S
II CAP. 17
animali latrabili'. Et similiter dicimus quod haec est vera 'ista imago est homo, secundum quod homo accipitur improprie', hoc est, ista est vera guando 'homo' accipitur improprie. Sic etiam variis modis et aequivoce accipi potest haec dictio 'in quantum'.
[CAP. 17. DE PROPOSMONIBUS EXCLUSIVIS1
Circa propositiones exclusivas' est primo sciendum quid facit propositionem exclusivam; secundo, quid requiritur ad veritatem exclusivae; tertio, quomodo termini supponunt in propositionibus exclusivis; quarto, dandae sunt regulae quaedam. 5 Circa primum sciendum est quod istae dictiones 'tantum' et 'solus' faciunt propositiones exclusivas. Sciendurn est tamen quod haec dictio 'solus' aliquando tenetur syncategorematice, et tunc est dictio exclusiva; aliquando tenetur categorematice, et tunc non est dictio exclusiva, sed tunc importat illud quod importatur per terminum additum sibi esse solitarium; sicut dicitur quod 'iste est solus', hoc est 'solitarius', quia in loco ib n o n est cum alio. Similiter si dicatur sic 'solus Sortes currit', si li solus teneatur categorematice, significat quod Sortes, qui est solitarius, currat; et hoc poterit esse verum, quamvis multi ali currant. Si autem teneatur syncategorematice, tunc denotatur quod nullus alius a Sorte 1S currat. 186 E t om. A C I V 4 i1ter 8 patee qual add.7 D a e q u i v . ] i m p ro p ri e A ' 1 8 9 ac c i pi potes t] ac c i pi tur A q u a n t u m ] e t a c c i p huiusmodi add. A l D , ce ista suffi ciunt de reduplicatione add. B , etc . add. V ' . ] CAP. 6 est onz. A A s u17.s- 4 nquomodo] guando B lum B 1 i s y tn c aut . . . .r exclusiva trp. p. al i o (un. 12) / V D e x c l . ] exceptiva (sir et infra, .sitepe) K 9 - 1 0 te7 A 1e 1 xs olci tari l um] . ]videlicet guando est dic tio categorica add. A s ol us ] homo add. A A ttmc om. netur...C h i c a d d . ' hoc] i d A I D ', quia] hoc est A 1 2 alio] aliquo B, i l l o I S i mi l i ter... sic] sicut hic A ' U n d e D D 8 1 8 c urra]s7l y solus est dic tio exclusiva et denotatur quod nullus allus a Sorte o l usyncategorematice s ] - si teneatur currat add. s8 sea8anticipa o s i ' ] -autem add. A ' 1 3 signif.] denotatur A ', significatur D I 1 4 c arrati c urri t h B CI c e o . . . c urrant om. A C I T ' 1 4 - 1 6 Si... c urrat habuit prias A ' 1 4 Si autem) sed si D 15 tuncc ] quod. C, om. I . . i m CAP. 17. C f . Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), Syricategoremata, cap. p r 'rantum' o (ed. p cit., pp. 67-70); Gualterus Burlaeus, De exclusivis (cod. London., r i British Mus. Roy-al 12 F XIX, ff. 123ra-126rb); De puntate artis logicae tractatus e longior, pars III, partic. II, c. 1 (ed. cit., pp. 131-164); idem habetur verbotenus o etiamm in tractatu breviori (ut notatur ibidem, p. 222); Guillelmus de Ockham, . Sent. BI, d. 21, g. unica, ubi quaeritur: " Utru m haec sit concedenda de virtute sermonis: 1 solus Pater est Deus". 8 8 e t
DE CATEGORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
2
9
7
Secundo sciendurn quod guando istae duae dictiones 'tanturn' et ‘solus durmnodo 1 li solus teneatur syncategorernatice, quia tales propositiones 20aequivalent; p o sicut istae propositiones aequivalent 'tantum homo currit' et 'solus homo currie. s s u n Circa secundum sciendum est quod aliquando dictio exclusiva ponitur t a parte subiecti, et aliquando a parte praedicati, sive a parte a compositionis, ita quod est determinatio compositionis. Et ideo primo 25est d videndum guando dictio exclusiva ponitur a parte subiecti. d Et est primo sciendurn quod sicut aliquando dictio categorematica i significat unum primaria institutione et aliud ex trmslatione et secune daria institutione, sicut 'homo' primo significat idem quod 'composii tum ex corpore et anima intellectiva', secundario significat statuam vel d 30irnaginem taus compositi, sic est de dictione exclusiva et alia dictione e syncategorematica quod aliquando significat vel habet tmum officium m ex primaria institutione et aliud ex secundaria, et ita est de dictione , exclusiva. E t ideo primo videndum est de eius primaria institutione, secundo de secundaria. n i i r c a primum sciendurn quod quandocumque dictio exclusiva te35 C h netur secundum suam primariam institutionem et ponitur a parte subi iecti, semper denotatur quod praedicatum vere praedicatur de subiecto, l quod removetur ab omni illo de quo non vere praedicatur suum et r subiecturn; et hoc si sit propositio affirmativa. Et ideo quaelibet propoe 40sitio exclusiva habet duas exponentes: unam affirmativam et aliara negaftivam. Sicut ista 'tanturn homo est animal' habet istas exponentes 'homo e animal' et 'nihil aliud ab homine est animal' Si autem sit negativa, est r denotatur quod praedicatum vere removetur a subiecto et quod inest tomni illi a quo vere removetur subiecmm; et ita habet duas exponentes, a 45scilicet suam praeiacentem negativam et aliam affirmativam. Sicut ista d d 18 di c ti onem] earum • I orn. v e A l lB i 2 0 - 2 1 homo._ hom o] Sortes... Sortes B 2 2 Ci rc a sec.] Itera B e s t om. epropos. e t I 23 e t orn. A ' B 2 5 v i d .] sciendum A , d e ea add. A ' c l i c t . ex c l . om. A ' s u b i e c t i ] secundo rguando2a p o en i tu0rq a parte u i praedicati add. A 2 6 es t] h i c add. D s i c u t ] sive D 2 7 - 2 8 sectmd.] esecundav C .V ' ] 2 8 i d e m ] i l l u d B I 2 8 - 2 9 c o m p .] c om poni tur B 2 9 i n t e l l ] e t add. B D 30 et] av el /eV D q ' 3 u 1 i quod] et 1, om. A ' s i g a . ] consignificat D, seu consignificat add. A ' 3 2 pri tmaria]vpri maa B1l eex ' ] bde A s e n t a d . ] et (ex add. A ') consequenti A 1 ita]uilla nC V ',t etiam I 3 4 secundaria] eius institutione est v idendum add. D 3 7 den.] denotat A ' 32 m 1 3illo]A 3 alio 2 CV - ',3 eo3I, a quoe remov t ' eretur . . suoni . subiectum ve! add. A ' v e re cm. BI v e re praed.] v erifi c atur a38 e xC c l . o m . A 'D pi ra e d . ] disc i tur A 3 9 - 4 0 propos. orn. A 'B 4 1 istas] duas B, illas V ' e x p . ] scilicet add. B A ' B m 43 a] de t C 4 4a illi] alii A C V ' v e r e om. B IV " s u b t ] praedicatum K i t a ] ideo ista A ' 4 5 suam] unarn eB a l i a r a ] u n a m A ' D d c o r r i . c i
298
PARS I I CA P . 1 7
'tanmm homo non est asinus' habet istas duas exponentes 'homo non est asinus' et 'omne aliud ab homine est asinus'. Per praedicta patet quod omnes tales sunt falsae et includentes contradictionem, accipiendo dictionem exclusivam secundum sua,m primariam institutionem: 'tantum homo est albus', 'tantum a2r est hic 50 intus', 'tantum animal est', 'tanturn pater est', 'tantum individuum est' et huiusmodi, quia ex illis sequitur praedicata verificari de partibus, a quibus tamen tota vel nomina totorum re,moventur, et ita omnes tales contradictionem includunt. Similiter tales falsae sunt 'solus Pater est Deus', 'solus Pater spirat 55 Spiritum Smcturn', 'solus Pater creat', csolus Pater est bonus' et huiusmodi. Similiter tales sunt falsae 'tantum onmis homo est rationalis', 'tantum omne animal est sensibile', quia istae exponentes non stant simul, si sint plures homines et plura anirnalia: 'onmis homo est rationalis' et 'nihil aliud ab onmi homine est rationale', quia si nihil aliud ab on-mi 60 homine est rationale, et iste homo est aliud ab omni homMe, igimr iste homo non est rationalis, quae repugnat isti 'omnis homo est rationalis'. Et eodem modo est de ista 'tantum omne animal est sensibile'. Secundo videndum est de dictione exclusiva secundum eius secundariam institutionem. E t est sciendum quod triplex potest esse: una, 65 guando praecise excludit praedicatum ab on-mi distributo de quo non dicitur subiectum; alla, guando praecise excludit ea quae nec importantur per subiectum nec sunt partes eorum; tertia, guando praecise excludit maiorem pluralitatem quam est expressa per subiectum. Et seamdum hoc dantur tres regulae. Una est quod guando dictio 70 exclusiva additur termino communi distributo, quod potest esse exclusio proprie dicta, et tunc excluditur omne Alud de quo non verificatur illud cui addimr dictio exclusiva. Aliter potest esse exclusio improprie dicta, secundum quod denotatur praedicatum removeri a quolibet alio c o = u n i cum signo particulari, de quo non verificatur subiectum; et potest vocari exclusio communis repugnantis curn signo particulari. 48 tales] istae I
4 9
suam] sui A
5 0
inst.] significationem A al bus ] asinus I
5 1
pacer]
filius A ,, t a n t u rn 1 1 illis] materi a A , istis I 5 3 v el ] e t A B , i t a ] i deo A ' , om. C V ' 5 6 e t ] ceterae add. . . . e ets huiusm. t 56-57 om. A C 5 7 Si mi l .] omnes add. A ' t a l e s ] istae I ra t i o n . ] et ni hi l al i ud a b h o o t n . mine est rationale add. K 5 8 qui a] e t D , q u o d V ' 6 0 o m n i ' om. A D I V " s i ] n o n A ! al i udi A om. i nA BcC 6 l 1 i - 6 2 i s te_ i s ti ] etc ., e t ul tra: i g i tu r non D 6 3 de om. C V " 6 4 eius] suam B 65 una] tri pl i c i ter_ v era I 6 6 praec .] praecipue I n o n mg. Crem., o m . A ' B C D K V v triple:3c... i 4 d nec] i non v B i 6 8 terti a] terti o B C V ' 6 9 est] sic B , om. C 7 0 Una] pri ma A ' 7 2 non om. B 67 d u praedicatur u C, di c i tur 1 7 3 A l i ter] aut A , v el A ' 7 6 v oc ari] verifican i I r e p . ] repugnans I m A I D I ,
DE CATEGORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
2
9
9
Unde ista 'tantum onrais homo currit' est distinguenda penes secundum modum aequivocatiorás, eo quod li tantum potest teneri proprie, et tunc habet istas exponentes 'omnis homo currit' et 'nihil aliud 80ab omni honrare currie. Vel potest surni improprie, u t sit exclusio cuiuslibet communis repugnantis cum signo particulari, ut habeat istas exponentes 'onmis homo currit' et 'aliquis bos non currit' et 'aliquis asinus non currit' et 'aliqua capra non currit', et sic de singulis communibus, ut per talem exclusivam - improprie sumpta dictione exclusiva— 8 5 propositione cum signo universali et non verifican de quocumque d communi universaliter sumpto. Et ista distinctio nurnquam habet loe cum nisi guando dictio exclusiva addimr termino communi universan liter sumpto. o0 I u x t a secundarn - impropriarn - acceptionem dictiorás exclusivae 9 t accipitur una alla regula quae est ista, quod guando dictio exclusiva a additur termino importanti aliquid habens plures partes, illa propositio t est distinguenda, eo quod potest esse exclusio proprie dicta, et tunc deu notatur praedicatum competere subiecto et removeri a quolibet a quo r95removetur subiectum; vel potestesse exclusio improprie dicta, secundum p quod excluditur omne illud de quo non verificatur subiectum nec r importans partem subiecti, et potest vocari exclusio cuiuslibet importana tis extrinsecurn. Et secundum hoc ista propositio est distinguenda 'tane tum Sortes est albus', eo quod dictio exclusiva potest sumi proprie, et dlootunc includit contradictionem, quia tunc istae sunt suae exponentes i 'Sortes est albus' et a l i u d a Sorte est album', quae duae repugnant, c quia inferunt repugnantia. Nam sequitur 'Sortes est albus, igitur aliqua a pars corporis Sortis est alba'; et sequitur 'nihil aliud a Sorte est album; t quaelibet pars Sortis est alia a Sorte; igitur nulla pars corporis Sortis est urosalba'; quae conclusiones repugnant. - Si autem sumatur dictio exclum siva improprie, u t fiat exclusio praecise cuiuslibet importantis tantum v 80 omni cm. K 8 1 rep.] repugnet I h a b e a t ] habeant C V ' 8 3 aliqua... et! om. A ' B e sic] s irniliter D 8 3 - 8 4 comm.1 omnibus A , om. B 8 4 u t ] non I s u m p t a ] c um B 8 5 der not.] dextotetur / V D i n ] etiam I 8 6 v e rd i ] v eri fi c atur B q u o c . ] quol i bet B 9 1 quae... scilicet ista A 'D g u a n d o ] quandocumque A ' D 9 2 habens] habenti B C D V i quod] 4 9 K4 q u o lp. ] alio r a add. e B d .9 ] 6 nec] est add. I 9 7 v oc ari] verifi can I K 9 9 albus] ex add. exclusio fi B D p ro p ri e ] i mpropri e A ' I, sed corr. I 1 0 0 incl.] excludit I i s tae sunt] istas habet s u n t ] duae I, c a n d e
suae B C V 4 add. D r e p . ] repugnantes I 1 0 2 i n f . ] d u o add. A r e p . ] repugnantiam I N a m ] qui a A l B D , 103 corp. Sortis] Sortis, puta corpus I s equi tur] ex alia parte A 'D a l b u m ] et add. B 1 0 4 alia] aliud e i u s A ' a om. D a l i q u a K c o rp . om. D 1 0 5 quae... rep.] et ista, certum est, contradictmt 'nulla pars D eSortis x est alba', 'aliqua pan Sortis est alba', i gi tur etc. D d i c t i o om. C V ' 1 0 6 i mpropri e corr. in propri e I p o p n
l p o e
300
P
A
R
S
I I CA P . 1 7
aliquid extrinsecum Sorti, sic est haec possibilis 'tantum Sortes est albus', quia tunc non denotatur nisi quod Sortes sit albus et quod nihil extrinsecum Sorti sit album; quae duae possunt stare simul, ut sint istae suae exponentes 'Sortes est albus e t 'nihil extrinsecum Sorti est alburn'. Et ista distinctio numquam habet locian nisi guando dictio exclusiva additur termino importanti aliquod totum habens plures partes, sive sit totum proprie dictum sive improprie dictum. Et s i d i c a t u r quod tunc omnes tales essent simpliciter inclu(lentes contradictionem, secundum utramque acceptionem: 'tanturn cor- ns pus est album.', 'tantmn homo est albus', 'tantum ignis calefacit', 'tantum homo est hic inms', 'tanmm quantum est in loco', et ceterae huiusmodi. Nam per primum excluditur superficies, cum non sit aliquid intrinsecum corpori, quia non est pars eius; et propter idem excluderetur per secundurn; per tertium exemplum excluderetur calor; per quartum omnia accidentia; per ultirnum punctus: D i c e n d u m quod omnia praedicta de praedictis exemplis, praeterquam de tertio, secundam opinionem A r i s t o t e l i s procedunt ex falsa imaginatione, scilicet quod superficies, linea, punctus sint quaedam res distinctae realiter a corpore et substantia; quod ostensum est125 esse contra intentionem A r i s t o t e l i s i n libro Praedicamentorum2• Sed pro tertio exemplo, supposito quod ignis non possit calefacere nisi per calorem, est aliter dicendum; quia dicendum est quod - sumpta dictione exclusiva sive proprie sive secundum istam significationem impropriam - haec includit contradictionem 'tantum ignis calefacie.130 Et ideo si debeat salvan, debet accipi dictio exclusiva aliter (luan-1 proprie et quam praedictis tribus significationibus, ut scilicet dictio exclusiva praecise excludat illa quae nec important aliquid extrinsecum nec 108 ni hi l ] aliud add. B 1 0 9 S orti ] a Sorte B , S orti s I d u a e ] d u o B C 1 / u I t 1 ] 1 0 q suae] u duae a eA A 'E , eius A D,' om., B n i h i l ] aliud adj. I 1 1 2 aliquod] aliquid A ', sic add.4 B D om. 1 1 1 3 di c tuml orn. c D rv 4
1 1 4 CSSCIlt... inc l.] includuru B es s ent] erunt A CI V " 1 1 6 al-
bum] sive add. B c a l e fl es t calidus I
1 1 8
N a m ] q u i a A l D p r i m u m l i ps um A ,: ex c l .] d i -
citur A , excluderetur Al E, ex c ludtmtur B s u p e r fl quod add. y ' i n t r . ] extrinsecum C 1 1 8 - 1 9 c orpori... eius] c orpori s ... c orpori s A
1 1 9 propter i dem] eodern m o d o A l D s e c u n d u m ] superficies
propter i d e m add. A ' D , e t adj . B E 1 2 0 ex empl urn om. A ' D I c a l o r ' c ol or E 1 2 0 - 2 1 a c cid.] et adj. DI 1 2 4 ex... imag.] secundum falsam imaginationem I , linea] et adj. A l D 1 2 5 - 2 6 quod— Praed. ons. A ' 1 2 5 quod] quia B, et I 1 2 6 esse] Li s ura et add. B i n t . ] mentem B, opinionem I Arist.] Philosophi B 1 2 9 s i v el aliter quam A ' 1 2 9 - 3 0 sec.... i m p ri i mpropri e B 1 2 9 istam] al i am D , om. A ' 1 3 1 - 3 2 n e c om. A ' 1 3 2 signif.] modis A B E 1 3 3 excl.] i n
cludat A
Supra, Parte I , cc. 44-45; Expositio in Praedicacamenta Aristot., cap. 10, ad textura: Linea vera (ed. Bononiae 1496).
DE CATEGORICIS A E QUIV A LE NTIB US HYPOTHETIC1S
3
0
1
accidens inhaerens formaliter. Et sub ista acceptione potest haec concedi 135esse possibilis 'tantum ignis calefacit', quia tunc non excluditur calor, cum formaliter inhaereat igni. Iuxta tertiam - impropriam - acceptionem dictionis exclusivae potest accipi tertia regula ista, quod qu3ndo dictio exclusiva additur termino numerali, sive aequivalenti, vel connotanti numen= vel unita140tem, ulla propositio est distinguenda, eo quod potest esse exclusio proprie vel improprie. Primo modo excluditur omne illud de quo non verificatur subiectum; secundo modo excluditur maior pluratitas quam illa cui denotatur praedicatum competere; et potest vocari exclusio maioris pluralitatis. Et secundum hoc ista propositio est distinguenda 'tanturn 145quatuor homines sunt hic intus', quia supponatur quod quatuor homines stmt hic intus et non plures, tunc si fiat exclusio proprie accipiendo dictionem exclusivarn, denotatur quod quatuor homines sunt hic inms, et quod nulla alia a quatuor hominibus sunt hic intus, et per consequems quod lapides non sunt hic intus, et quod equi non sunt hic intus, nec isoasini, nec quod duo homines sunt hic inms, quia duo homines sunt alii aquatuor hominibus. - Si autem fiat exclusio maioris pluralitatis, tunc denotatur quod quatuor homines sunt hic intus et non plures quam quatuor. Et tunc sunt istae eius exponentes 'quatuor homines sunt hic intus' et 'non sunt plures homines hic intus quam quatuor'; et sic est issvera, posito priori casu. Et sic solvitur ismd sophisma 'tantum unum est', nam proprie accepta dictione exclusiva, ista est vera 'tantum tmum est', nam utraque exponens est vera, ista videlicet 'unum est' et a l i u d ab uno est'. Similiter est de ista 'tantum unum animal est homo'. Sed si dictio exclu160siva accipiatur improprie, secundum quod est exclusiva maioris pluralitatis, tunc est falsa; et tunc sunt istae suae exponentes 'unum est' et 'non sunt plura quarn unum', sicut exponentes istius 'tantum unum 134 form al i ter] s ubi ec to add. B h a c e ] i s ta A ' , om . B
1 3 5 esse] q u o d i s ta esset B
137 terti am] istam B 1 3 7 - 3 8 potest sec.] accipitur A ' 1 3 8 regula] scilicet add. A l D, e t est add. B q u o d ] quia A, om. A ' 1 3 9 sive] non K 1 4 2 quarn] sit add. A ' i l l a ] est add. B D 1 4 3 et] vel B v o c a ri ] verifican i I 1 4 5 quatuorl decem ( e l i a rAlE : i n1 f 4r 9a )lapides... A Iquocii] D InecKA ', oin. I , et... intus om. D 1 4 9 - 5 0 et... asini om. B 1 4 sint s u p p . ] sint n e c ] quod add. D 1 5 0 asini] sunt hic intus add. D , nec ] eti am add. D s u n t ' ] s u p p o s i t o 151 a quatuor] ab octo I 1 5 2 et] quod add. D 1 5 3 quatuorl ] sunt hic intus add. D E t . . . D om. 1 (hom.) A 4' 1 5 3 - 5 47 p l u r e s om. B 1 5 3 s unt'l sint A E 1 chas] suat I, om. C V 4 1 A5'u 14 5 5 e s t casu s add. ulla nposito... t ] om. A] ' 1 5 6 istud] illud A 'B DE 1 5 7 ista] haec A A ' 1
9 suntl] sint C E quatuorl 5 8 ista
om. A/VIDE s c i l i c e t A ', om. D c c ] similiter ista add. I 1 5 9 homo] et huiusinocli add. D, om. C 160 sec.] scilicet ada. D 1 6 0 - 6 1 sec. p l u r a l . om. A ' tantum add. A B C V 1 1 6 2 - 6 4 s i c u t . . .
1 6 1 m nc l ] sic A ' s u a e ] duae B ;: ex p.]
302
PARS 11 CA P . 1 7
animal est homo' sunt istae 'unuto animal est homo' et 'non plura malla quam unum sunt hornines'. Similiter est de ista 'tantum alteram istorum est', demonstrando duo entia; nam sumpta dictione exclusiva165 proprie, vera est, quia utraque exponens est vera si non sunt plura (para illa duo, scilicet Deus et angelus. Si sumatur improprie, falsa est, quia tunc denotatur quod alteram istormn est et non utrumque. Istis igitur modis potest dictio exclusiva accipi improprie; et forte etiarn aiiis modis potest accipi improprie, sed quia non sunt ita usitati 170 Sialt isti, ideo ipsos studiosis relinquo. Dicto de dictione exclusiva guando ponitur a parte subiecti, dicendum est de ipsa guando ponitur a parte praedicati. Et est primo sciendum quod tunc etiam potest accipi proprie et improprie. Si proprie, tunc denotatur quod praedicatum dicimr de 175 subiecto et quod omne illud removetur ab eo de quo non verificatur praedicatunr, sicut per istam 'homo est tanmm animal' denotatur quod homo sit animal et quod non sit aliud ab animal Quando autem accipitur improprie et transumptive, tunc additur verbo, et tunc excludit omne aliud verbum a subiecto quod importat actionem vel passionem180 disánctam. Sicut per istam 'homo tantum videt' denotatur quod homo videt et quod non audit nec percutit, et sic de aliis. Unde ista propositio 'homo tantum curHt' est distinguenda penes secundum modum aequivocationis, eo quod dictio exclusiva potest sumi proprie, e t tunc sunt istae duae suae exponentes 'homo currit' et 'homo non est aliud a iss currente', et cum hoc stat quod homo sit videns et percutiens, et sic de aliis. Si autem sumatur improprie, tanc est falsa, quia tunc denotatur quod homo sit currens et non audiens nec videns, et sic de aliis. Consimilis distinctio posset poni de talibus 'homo est tantum lac est tantum dulce', 'ignis est tanttun calidus', 'terra est tantum fri- 190 gida', et sic de aliis, quia si sumatur dictio exclusiva proprie, tunc est quaelibet illarum vera, quia tunc istae sunt exponentes 'homo est al164 unum ] animal add. CV' 1 6 5 dom.] accipiendo A ' ,, nana] qui a A l D 1 6 6 - 6 8 utr aque._ clenot. om. A' 1 6 6 plural entia add. D 1 6 7 Ala) jata B, om. A ang.1 asinus I S i ] autem dictio exclusiva add. D 1 6 8 alterum] alter V' i s t.] illorum CDI 1 7 0 etiam] et V' , om. A A 1 modis] multi sunt ali modi quibus A' , in aliquibus aliis B, alii sunt m odi quibus D , aliis quibtu I I aliis B E I is ti, adj quia] 1 . B 1 7 2 Di c to] Cap. 18 praem. B 1 7 2 - 7 3 Di c to... Et1 circa dictionem exclusivarn positam a parte praedicati A ' 1 7 4 Et om. A V ' p r i m o om. A' BE , tunc cm. Bl eti am om. ABE 176 reni. ab eo om. B e o l illo C V' 1 7 7 praed.] removetur a subject° add. B II sicut] patet add. 1 cienot.] eni m add. I 1 8 0 aliud verbum] i l l ud A v e l ] et C 1 8 1 dist.] a verbo adj. A 184-87 proprie... sumamr trp. p. allis (lira, 188), praemisso Si autem A 1 8 5 duae om. c b r v , i I.som. falsae u aBK e ]1 8 6 et'l vel B per c .] percurrens I 1 8 8 homo] non I, om. BD 1 9 1 - 9 4 est... ttmc om. (hom.) 1 1 9 2 sunt] suae adj. B
DE CATEGORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
3
0
3
bus' et 'homo non est aliud ab albo'; e s t dulce' et lac non est aliud adulci', et sic de aliis. Si autem dictio exclusiva sumatur improprie, tunc 195excluduntur orrmia praedicabilia importantia accidentia distincta ab illo accidente quod importamr per praedicaturn. Sicut per istarn 'homo est tantum albus' denotatur quod homo sit albus et quod nullurn praedicabile importans accidens distincturn ab albedine praedicatur de hotnine; et ita denotatur quod homo non sit calidus nec humidus nec siccus nec 200frigidus nec lucidus, et sic de aliis. Et sicut dictum est de ista propositione, ita uniformiter dicendum est de aliis. Circa tertium principale, [scilicet] pinliter termini supponunt in propositionibus exclusivis, est sciendum quod guando dictio exclusiva ponitur a parte subiecti et subiectum sumitur sine distributione, si subiec205turn sit terminus communis, ipsum supponit confuse tanmm, quia sicut dictum est p r i u s 8, suppositio confusa tantum est guando non contingit descendere ad inferiora nec per disiunctivam nec per copulativam. Nunc autem non sequitur 'tantum homo currit, igitur tantum iste homo currit vel tantum ille homo currit', et sic de singulis aliis. Nec 210etiam sequitur 'tantum homo currit, igitur tantum iste homo currit et tantum ille homo currit', et sic de singulis. Et ita terminus subiectus in tali propositione supponit confuse tantum, sed praedicatum supponit confuse et distributive, nam contingit descendere ad inferiora per copulativam. Unde bene sequitur 'tantum homo currit, igitur tantum 215homo est hoc currens', quocurnque currente demonstrato; nam sequitur 'tantum homo currit, igitur nihil aliud ab homine currit', et ultra 'ergo nullum currens est aliud ab homine', et ultra 'ergo hoc currens non est aliud ab homine'. Et manifestum est quod si currit, est aliquid, igitur est homo, et per consequens homo est hoc currens, igitur t2ntum yo homo est hoc currens; quia guando praedicatum est pronomen demon193 e t 1 dulci] quam dulce C K V o m 4 , caturn A ' 1 9 8 accid.] actum A praed.] praedicetur A I DI 1 9 9 - 2 0 0 rice"... lucidas om. A ' . nec"— s u m. a t u r ] hicidusBom. D 2 0 1 uni f.] proporti onal i ter A ', uni -ter B I 2 0 2 pri nc .] scilicet add. D q u a l i t e r] a c c i p i a quo m C o d o D q u a ' . supp.1 scilicet suppositionern term i ni A ' 2 0 2 - 0 3 propos .] di c ti oni bus D t u r 205 B i ps, um] tunc A ' D qui a] et B 2 0 9 ille] iste A RE 1, sing. om. B D 2 1 0 et om. D 2 1 1 s ing.] 1 allis A 'aD t9e r m . ] commtmis add. K , s ubi l suppositus I 2 1 2 tal i p ro p . ] di c ti one (propositione D) b 7 exclusiva e l add. ubi poni tur nota exclusionis a parte subiecti A I D c o n f . ] personaliter B s u p p . sA C I V 'a 2i 1 3 nana] qui a D, unde I des e.] sub praedicato add. D 2 1 4 Linde] nam A 'D , ortL B 1 t1 s tl a] t bene] eni b m add. B , om. C V ' 2 1 5 muc us ] et talatum homo est i l l ud ClirrellS, el sic de aliis add. / V D e 216 c u orri t'] et s t ul tra add. V ' 2 1 7 nul l um... e rg o ' om. (hom.) A ' D 2 1 8 c urri t] quod add. B C I V 4 ] A currens] 220 J e l ul tra A ' D q V C " 8uSupra, Parte I, c. 70, Iin. 41 18. a 9 1 m 7 a 8 9 l p r
304
P
A
R
S
I I CA P . 1 7
strativum vel aequivalens, ab indefinita ad exclusivam respectu eiusdem praedicati est bona consequentia. [humo, qualecumque sit praedicatum consequentia est bona ab indefinita seu particulari ad exclusivam. Nam ista consequenda est bona 'homo tanturn est risibilis, igitur tantum animal est risibile', nam tenet225 per regulam illam 'ab inferiori ad superius sine distributione, sive illud superius supponat confuse tantum sive determinate, est consequenda bona'; sicut sequitur 'orrmis homo est homo, igitur omnis homo est animar ]. Secundo sciendum est quod guando exclusiva est negativa, subiec-230 tum supponit sicut in exclusiva affirmativa, et praedicatum similiter,4, quia sequitur 5 'tantum substantia non est accidens, igitur tantum substantia non est hoc accidens'. Tertio sciendum est de suppositione terminorum in exclusiva guando dictio exclusiva ponitur a parte praedicati. Et est dicendum quod subiec- as tum supponit in tali sicut supponit in sua praeiacente; et idem est de praedicato. Et ratio est quia idem de eodem non potest vere afirman iet negari, et ideo semper ex praeiacente sequitur exclusiva guando dictio exclusiva ponitur a parte praedicati. Quod est intelligendurn si sit propositio de recto; nam si sit propositio de obliquo, tunc non est univer- 24 saliter verum. I = o , si sit propositio de obliquo et dictio exclusiva sit 0 determinatio praedicati et non determinado compositionis, tunc praedicatum stat confuse tanta= Nam ponatur quod Sortes videatur a multis horninibus et a nullo alio animali quam ab homine, mnc ista propositio est vera 'Sortes videtur a solo homine', quia istae exponentes sunt verae245 'Sortes videtur ab homMe' et 'Sortes videtur a nullo dio quarn ab ho221 aequiv.1 semper add. 2 2 2 cona.] i gi tur etc. add. D 2 2 3 - 2 9 I m m o . . . ani m al B (i t e r UPWOS E ), c m al i i 2 2 6 i l l ud] iste B 2 2 7 uv e] seu B 2 2 8 h o rn o '] h o c B . ; i g i t u r om. B 2 3 0 e s t ' c m. A C I V 4 2 3 1 234 Terti o] Secundo A s c i end.] dicentium I e s t om. A'B1 i n excl.] exclusivae A, om. B 2 3 5 dicend.] i n ] sciendum A ', notandum D 2 3 7 v ere om. A C V g u a n d o 4 2 K 42 4 2 4 animali p r amg.e1, om. d . B 1q u a m ab hom. om. / V D i s t a propos.] haec /V D biecti A C V p r a e i a c e n t i 4 ( ) e 4xI!n cod. c S.l Gem. 26 notatur h ic (f. 49va) alia manu in margine: "Dubita B . ] d hic, quia e t Oc. e videtur r m contradicere . sibi in capitulo de suppositione confusa et distrie s 1 butiva"; in cod. V t 1 a d parte cap. d 4 in prima set u -de suppositione confusa et distributiva, columna 119"; id . q est u Pars i d I , a c. m 74, lin . 50-52, u b i idem lector scripsit in margine: "Dubito hoc A ,dictum''. l e c t 5 o Scriptor cod. F h ic (f. 43va) habet in margine: "Nota: hic melius a d rd diceremr 'quia non sequitur'; tamen utrumque potest salvan". Dictum Inceptoris, . n o iudicio, nostro o t a salvan i posset si unum solum accidens esset in universo. . vfi i t in n . V
DE CATEGORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
3
0
5
mine', et tamen non sequitur 'Sortes videtur a solo homine, igitur Sortes videtur a solo isto homine vel a solo illo homine'; irnmo etiam nec sequitur 'Sortes videtur a solo hornine, igitur Sortes videtur ab isto 250homine'. Et ideo non stat nec confuse et distributive, nec determinate, sed confuse tantum. Si autem dictio exclusiva sit determinatio compositionis, ttmc stat praedicatum sicut in praeiacente. Sicut in ista 'homo videmr tantum ab homine', si l i tantum sit determinado compositionis, tunc habet istas 255exponentes 'homo videtur ab homine e t 'homo non est aliud quam visurn ab homine'. Ex quibus patet quod termini non aliter supponunt in exclusiva quam in sua praeiacente, quia semper taus exclusiva et sua praeiacens convertuntur. Si autem subiecturn exclusivae in qua ponitur dictio exclusiva a parte subiecti surnatur cum distributione, tunc subiec260tum supponit confuse et distributive, tam affirmativae quam negativae, quia includit contradictoria. Ideo de ista non plus ad praesens. Et est notandum quod omnia praedicta intelligenda sunt guando dicáo exclusiva proprie accipitur. Quando autem accipimr improprie, non sunt omnia praedicta vera. Sed quae sunt vera et quae non, potest 265patere leviter inspicienti sectmdtmi improprias significadones dictionis exclusivae, de quibus dictum est p r i u s 6 . Ultimo videndae sunt aliquae regulae circa dictiones exclusivas. Una est quod ab exclusiva ad universalem de terminis transpositis est bona consequentia et e converso, quia semper exclusiva et universalis de Z 2 praera 0 convertibiles, . ita quod utraque possit proprie converti. V d si praeiat cens c e exclusivae sit semper converábilis, m u t a t i o n e facta circa tere minos n s praeter solam transpositionem vel aliqua alia mutatione, tunc r e x 2 m quibus 7 c l conversionibus et de quibus modis convertendi dicetur in s ei q 5 u use n t i b u s 7 n .i v d et tatuen] i m m o etiam I 2 4 8 nec] non I, si A 2 5 0 i deo] praedic atum add. A i a e247 e 1 D p. disti. s Ie b 13, a d d • hornine mg. B , trp. p. taus ( l i . 257) I 2 5 6 a b bomi ne om. C I V ,i4mpt.]2 tunc 3 p .sicut ] C i m p r . ] proprias C V ' 2 6 7 v i d.] clandat K I dic t.] p ro A Aa ' c2 6c 5 i sec.] t nt o n ] 6 add. e sposiciones u mB 11i ex ct l .] quu a ru r m add. D 2 I6 8 Un a ] I pri ma A ' 2 7 0 c onv .] s unt convertibiles A ' tr ns272 epossit] posset A , v ete c i add. A ' B 2 7 3 conv.1 v el add. C I , add. sed del. V ' m u t . ] variatione A c ca A275 i debet] aliqua add. B c o n s . ] n In.m o s i m i l i s 7Infra, cap. 21-29. un. 64-168. ' s eCi 6VSupra, n ei l sp oul n i v io m..ois a r i 1u m , iS U M M A L O G 1 C AE 2 0 s Act m
306
PARS I I CA P . 1 7
Per ista, et illa quae dicenmr i n fr a de conversionibus, patet quod tales consequentiae non valent 'sola necessaria sunt necessario vera, igimr omnia vera sunt necessario necessaria', quamvis haec consequentia sit 2 bona so 'sola necessaria sunt vera, igitur ornnia vera sunt necessaria'. Similiter non sequitur 'tantum homo fuit albus, igitur omne album fuit homo'. Et ita de consitnilibus, de quibus dicen= in suo loco i n f er i u s. Alia regula est quod quaelibet exclusiva habet duas exponentes,2a5 unam affirmativam et aliam negativam. E t ideo opposita exclusivae habet duas causas veritatis, quia utriusque exponentis opposita est causa veritatis negationis exclusivae. Alla regula est quod guando dictum propositionis exclusivae ponitur respectu alicuius modi facientis propositionem modalem, illa 290 propositio est distinguenda, sicut ista est distinguenda 'tantum hominem esse Sortem est venun', eo quod li tantum potest continue proferri cum hoc toto 'hominem esse Sortem' vel discontinue. Si discontinue pro-. feratur, sic “tanttun 'hominem esse Sortem' est verum”, tunc est falsa, quia mnc est iste sensus 'tantum haec est vera', demonstrando istam pro-29S positionem 'homo est Sortes'. Si continuetur cum hoc toto 'hominem esse Sortem' et partes dicti continuentur, tunc est iste sensus 'tantum hominem esse Sortem, est verum' et aequivalet isti 'haec est vera: tantum homo est Sortes'. Si partes dicti non continuentur, tunc non denotatur quod haec sit vera 'tanturn homo est Sortes', sed quod de ali- 3C0 quo contento sub homine verificatur 'Sortes' cum dictione exclusiva. Unde simile est de illis et de aliis surnptis sine dictione exclusiva; tamen variatio est guando praedicaturn est singulare et guando non. Unde ista 'tantum album currere est possibile', si li 'tantum' continuetur cum toto dicto e t partes dicti discontinuentur, est falsa, quia aliud quarn305 album currere est possibile; si autem continuentur, tunc est vera, quia tunc denotatur quod hace sit possibilis 'tanturn album currie. Per aliam 278 fi la] per alia B 11 de conv. orn. A ' D
2 7 9
v era] necessaria A
2 8 0 necessario om. B C
quamvis] v-aleat add. C I , orn. D 2 8 0 - 8 1 necessario... s untl Qm. (hom.) A s i t bona oni . C I V 4 dicetur... loco] debet aliqualiter dici D 2 8 3 - 8 4 i n... i n f . om. A ' l o c o ] antecedente I K V 283 4 286 aliam] tmam H oppos.] oppositum A 'D 2 8 8 negat.] negativae A 2 9 1 sicut] sic et C , o m . B jata] propos i ti o add. B , t a n t u m ] onmem add. I 2 9 2 - 9 3 continue... disc.] coniunctive... disiwactive (eríwn infra) K 2 9 3 toto] omnem add. I 2 9 3 - 9 4 p ro f.] profertur E, om. A C I V 4 2 add. 9 4I v e rtu ma ] vnerat B u omnem , etm add.] B C I V 4 2 9 coniutictive 5 h aK c2 9e7 .clicti] _ tamen A c o n t . ] c onti nentur (etiant infra) A l C D I V si s umatur v4 2e 9 r8 a v ] e rum ] e t est v erum acid. A A ' C V h o c . . . 4 h a c I e 3- 0. 2 sine] c u m D I K 3 0 3 v a r. ] v eri fi c ati o A 3 0 4 tantum r] al bum A B C K V universali v e r u m v306 eautem] r a n o] n add. (sed del. ? ) I v e r a ] bona consequentia K 4 I h o c . . . 2 9 6 v e r u m S i I c o n t 2 9 . ]
DECATEGORICISAEQUIVALENTIBUS HYPOTHETICIS
3
0
7
autem denotatur quod nulla sit possibilis in qua praedicatur 'currere' de aliquo pronomine demonstrante aliquid quod non est albunr, quod non 310est verum. [CAP. 18. DE PROPOSITIONIBUSEXCEPTIVIS]
Circa propositiones exceptivas est primo videndum quae sunt propositiones exceptivae; secundo, quid requiritur ad veritatem exceptivatertio, de suppositionibus te r m i n o = in exceptivis; quarto, dan5dae sunt quaedam regulae de propositionibus exceptivis 1• Circa primum sciendum quod talla syncategoremata 'praeter', faciunt propositiones in quibus pontmmr esse exceptivas. Et primo intelligendum est quod a l i q u a n d o tenetur consecutive, et tunc facit propositionem hypotheticam, sicut patet de ista 'Sortes non potest currere nisi habeat pedes'. Aliquando autem tenetur excepáve, et tunc non facit propositionem hypotheticam, sicut patet hic 'nullus homo currit nisi Sortes'; et tunc haec dictio h a b e t idem officium cum hac dictione 'praeter', guando haec dictio 'praeter' tenetur exceptive. is E s t etiam, secundo, sciendum quod haec dictio 'praeter' aliquando tenetur exceptive, aliquando diminutive. Exceptive, sicut hic 'omnis homo praeter Sortem currit'; diminutive, sicut hic 'decem praeter quinque sunt quinque'. Circa secundum principale est sciendum quod ad veritatem excepti20vae requiritur quod praedicaturn removeatur a parte extra capta et quod insit cuilibet ali contento sub subiecto, si sit affirmativa; si sit negativa, requiritur e converso. Et ideo quaelibet taus exceptiva habet duas expo308 autem] propositionem B, propositionem add. I 3 0 9
p ro n . ] demons trativ o add. D q u o d
non'] quamvis C C . 18. - 3 v era.] propos itionum add. B
4
i n ] propositionibus add. B I I except.] pos i tarum
add. A 6 nisi] et (con A ') s i m i a add. A I D 8 E t] est A C E V 4 add. I , i gi tur add. V ' s c i e n d u m C ' es t om• A C E I V ' 1 0 autem om. A 'B 1 1 hy poth.] , i g i t u r a d d . A C E sed exceptivam add. A ' D 1 2 nisil] facit vel add. B 1 3 guando] etiarn add. A ' 1 5 Est etiaml • p r i m o ] Linde est A , om. A ' 1 6 e x c . t a m e n 117 c urri t] aliquando add. A A J E , h i c om. A A ' 1 9 est del. A ', om. C I V ' 2 1 affi rm.] et add. A , 1 eadd. t A'aD d d . sed B D t e n e t u r CAP. a d 18.d - 1 Cf. . Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), Symategoremata, cap. D 'Praeter' (ed. cit., pp. 59-63); Gualterus Burlaeus, De puntate artis logicae tractatus a l i q longior, pars III, partic. II, c. 2 (ed. cit., pp. 164-75); idem in tractatu breviori (ibidem, u . E C p. 222). X . ' o m . ( h o
308
PAP5 I I CA P . 1 8
nentes: scilicet affirmativam e t negativam. Sicut ista 'omnis homo praeter Sortem currit' habet istas 'Sortes non currit' et 'orlarás homo alius a Sorte currit'. Et ista 'nullus homo praeter Sortem currit' habet istas 'Sortes currit' et 'nullus homo alius a Sorte currie. Ita quod impossibile est aliquam exceptivam esse veram nisi utraque sua exponens sit vera, et ideo ad falsitatem exponentis sequitur falsitas exceptivae, quamvis non e converso.
25
Circa tertium principale est sciendum quod praedicaturn in excep- 30 tiva affirmativa habet suppositionem confusam tantum, quia non contingit descendere ad inferiora nec per disitmctivam nec per copulativarn; sed subiectum habet suppositionem confusam et distributivam. Tamen distinguendum est de suppositione confusa et distributiva, quia quaedarn est absoluta, guando scilicet terminus aegnaliter distri- 35 buitur pro quolibet suo contento, ita quod non plus pro uno quam pro alio, e t talem suppositionem confusam e t distributivam non habet subiectum in propositione exceptiva. Alia est quasi limitata et arctata, guando scilicet terminus p ro aliquo distribuitur et pro alio, ratione alicuius adiuncti, non distribuitur. Et hoc non accidit nisi guando illa 40 propositio categorica aequivalet uni copulat:ivae compositae ex una afftrmativa et ali n negativa, quod accidit in propositione exceptiva, sicut d i ctu m e s t 2 . Si autem exceptiva fuerit negativa, ttmc tarn subiectum quam prae45 dicatum supponit confuse et distributive sed limitate. Ex praedictis patet quod tales regulae 'a superiori distributo ad suwn inferius est bona consequentia', 'ab universali ad singulare est bona consequentia' non sunt generaliter verae, sed oportet addere quod Alud inferius non sit extra captum vel quod uráversalis non sit aequivalens uni so copulativae compositae ex una afirmativa et alia negativa. Circa quartum sciendum est quod multae regulae dantur d e 23 s c i l l tmam B, unam add. A e t ] aliam add. A B
2 4
istas] exponentes add. A l D
2 6
istas]
exponentes add. I I h o m o om. C 1 V 4 A2l l 83 5 f aequi a l essentialiter s i t . ] B , realiter K 3 6 suo] subtecto add. I 3 8 exc.] et add. A C oro. u t r i u s q u e est] suppositio confusa et distributiva add. A I D l i m i t a t a ] ligara C 3 9 guando] quia E t e rm i n u s om. s i v e A CV c u i u s c u 4 teg.] I .1 c opul .] hypotheticae add. B 4 2 exceptiva] exclusiva y ' , ex -v a A I 4 3 est] m exceptiva q u e a l a prius acid. Kd 4 1 autem] d ista add. B , i l h add. I I! etc .] exclusiva B , quod. con.. V ' n e g a t . ] m era A ' p . sed] seu A 4 6 regulae] non sunt tmiversaliter verse add. A ' D 4 8 non... verse (v . lin_ 46) om. 45 e ] A ' A t I D 4 9 n o n ' om. B 5 0 una om. A C V ' a l i a A C 5 1 quarttmal principale add. A s c i end.] D videndum E 11 est om. e 3 r 3 m e 2 Cf. supra, Parte I, c. 74, un. 45-66. i t n o a
DE CATEGORICIS A E QUIV A LE NTIB US HY P OTHE TICIS
3
0
9
exceptivis. Una est quod si praeiacens exceptivae sit vera, exceptiva est falsa. Hoc patet per praedicta. Alla est quod numquam exceptiva est propria nisi cuius praeiacens 55est universalis. Unde haec est impropria 'homo praeter Sortem currit'; unde talis nec est vera nec est falsa. Ex ista sequitur alia, scilicet quod non semper ab universali ad suam definitam vel particularem est consequentia bona. Unde non sequitur 'onmis homo praeter Sortem currit, igitur aliquis homo praeter Sor60tem currit', nec sequitur 'igitur homo praeter Sortem currie. Alia sequitur, quod non cuilibet propositioni universali contradicit proposítio indefinita nec particularis ci correspondens. Non enim istae contradicunt comnis homo praeter Sortem currit', 'aliquis homo praeter Sortem non currit'; nec istae 'nullus homo praeter Sortem currit' et 65'aliquis homo praeter Sortem curde. Ex ista sequitur alla, scilicet quod non semper loco istius 'non orrmis' licitum est ponere hoc totum 'aliquis non'. Istae enim non aequivalent 'non °milis homo praeter Sortem curde, 'aliquis homo praeter Sortem non currit', quia una est impropria et neque vera neque falsa, et alia est 70propria et vera vel falsa. Alla regula sequens est quod sunt aliquae propositiones universales contrariae, quae tamen non habent aliquas propositiones categoricas subcontrarias quae sunt indefinitae vel particulares, habentes subiecta determinata signis particularibus. Hoc patet per praedicta. 75 Alla regula est quod semper illud quod excipitur in exceptiva, debet esse aliquid contenturn sub subiecto. Et ideo quaelibet mlis est impropria 'omnis homo praeter animal currit', 'onme animal praeter substandam est animatum'. Mia regula est quod guando illud super quod cadit excepdo est 52 ex c .] quarum add. B 5 3 p e r praedic.] ex praedictis A ' D 5 4 Al l a] regula add. A C V ' 56 unde talio] taus enim A ' e s t ' orn. A C D V 4 5 7 add. D s ccu r ir i t ll ] .nec s equitur (i gi tur iste add. A ) h o m o praeter S ortem c u rri t add. A V ' nec] etiam o m . A A I C V 61 Alia sequitur] similiter ex praedicta regula sequitur aliud, scilicet A I D 6 2 nec] v el A ' p a rt i r. ] nec 4 6 0 add. istae n B , eNon...cistae] unde . . non. A ID, nec iota B, iota enim non I i s tae] iota A V ' 6 3 onmis] quis V ' uom ni s ... c r c urrir t om. Ai 6 3 t- 6 4 aliquis... c urri t' cm. B 6 3 c urri t] et add. A IB E 6 4 non ' om. A n e c ] eti am add. A ' D , om. A i s tae] iota o m . A n u l l u s ] aliquis I , Sorteml ] non add. I o . c urri t om. A 6 5 homo._ c urri t] et (c on I) similiter est dicendurn de et] nec I, ista Bm I 6 4 - 6 5 cc... A ' indefinitis add. B I, om. I 6 6 E x ] E t praem. A D i s t i u s ] quod dico add. A I D 6 7 hoc totum om. A l B D I s t a e eni ml quia istae A I D n o n ' om. K 6 8 c urri t] i gi tur asid. B , et add. D a l i q u i s homo] animal B 6 9 non om. B e s t ' ] falsa add. K ' i m p r i propri a e t om. A A 'C V " i neque... neque] nec... nec A 'I e t alia] alia autem A ' dictoriae B al i quas ] alias I
7 3
7 0
et] v el A ', est add. D , om. A C V '
sunt] sine A l DI
78 ani m.] e t huius modi add. A I D 7 9 2 1 q u o K e x c e p t i o ] r e d u p l i c a d o
quod
7 5
illud] id C, idem V '
7 2 7 6
c ontr.] c ontra-
aliquid] aliquod E
310
P
A
R
S
I I CA P . 1 9
commune, ad veritatem talis exceptivae non requiritar quod praedica- 80 tum universaliter insit s u p e r quo cadit exceptio, si sit exceptiva negativa, vel quod removeatur universaliter, si sit exceptiva afirmativa. Sciendum est etiam quod 'praeter' numquam tenetur diminutive nisi guando additur termino numerali vel termino importanti aliquod totum. Quando autem tenetur diminutive et additur termino numerali, 85 tunc non denotatur praedicatum removeri ab illo cui additur sed magis a subiecto. Sicut per istam 'decem pmeter quinque sunt quinque' non denotatur quinque removeri a quinque sed a decem. Similiter etiam per talem non denotatur praedicatum Messe illi cui additur haec dictio 'praeter', sicut per istam 'decem praeter quatuor sunt sex' non deno- 90 tatur quod quatuor sunt sex, sed quod residua a quatuor sunt sex. Et ita est de aliis. Et ista de exceptivis ad praesens dicta sufficiant.
[CAP. 19. DE PROPOSITIONIBUS IN QUIBUS PONUNTUR HAEC VERBA 'INcrprf ET ' DESINIT Omnis propositio in ' qua ponitur afiquod istorum verborum ] exponentes 1, quia quaelibet aequivalet uni cipit', ‘desinie habet duas
copulativae• Tamen ab a l i q u i b u s diversimode assignantur expo- s nentes respectu diversorum. linde d i c u n t 2 quod aliter expommtur respectu successivorum et respectu permanentium. Sed quamvis sic possetesse ad voluntatem utentium, non tamen videtur multurn rationabile. Ideo dico quod respectu cuiushbet possunt habere easdem exponentes, lo sed aliae sunt ubi ponitur hoc verbum 'incipit' et ubi ponitur hoc verbum 81 quo] quod AEIK
8 2
si] etsi A, sed I
8 5 Quando] unde A'
8 8 etiam om. Al !
CAP. 19. - 3-4 inc.] et add. A' 4 duas] diversas Al D IK quael i bet] talis propositio add. Al D 5 divers.] diversae Al 6 dicunt] quidam add. D 7 et] aliter add. A' 1 0 canal.] cuiuscumque A' I 1 1 aliae] aliter K e t ] aliae add. AAIE
CAP. 19. - 1 Cf. Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), Syncategoremata, cap. Desinie (ed. cit., pp. 75-78); Gualterus Burlaeus, De puntate anís logicae traaatus longior, pars III, partic. II, c. 4 (ed. cit., pp. 191-97); idem in tractatu breviori (ibidem, p. 222). 2 Ita Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), loco cit., p. 76; Burlaeus, loco cit., p. 191: Ioannes Quidort, Quodlibet, g. 6: "Quod declaro primo in quiete sic: nam 'incipit' et 'desinit' alio modo exponunt in permanentibus, alio modo i n successivis" (ed. A. J. Herman, Nine Medieval Thinkers, Pontif. Inst. o f Mediaeval Studies, Studies and Texts 1, Toronto 1955, 281).
DE CATEGORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
3
1
1
'desinit'. Unde propositio ubi ponitur hoc verbum 'incipit' habet duas exponentes, quarum una est de praesenti affirmativa et dia de praeterito negativa; sicut exponentes istius 'Sortes incipit esse albus' sunt istae gSortes est albus' et 'Sortes non fuit immediate ante albus'. Non enim exponens sua negativa de praeterito est taus gSortes non fuit albus', quia talis propositio in qua ponitur 'incipit' potest esse vera et illa negativa de praeterito falsa; sicut si Sortes sit primo albus et postea niger et tertio ftat albus, tunc in aliquo instanti est haec vera Sortes incipit esse albus' et tamen haec est falsa 'Sortes non fuit albus', quia positum est quod prius fuit albus. Sic etiam dicimus quod haec arbor incipit modo fiorere, et tamen fioruit anno praecedenti. Verumtamen sciendum quod hoc verbum 'incipit' dupliciter accipi potest, scilicet stricte e t proprie, e t sic exponitur sicut dictum est. Z5Aliter potest accipi large et improprie, et tunc sic exponitur 'sic est, et non diu ante fuit'. Sicut dicimus quod haec arbor incipit fiorere, guando nunc floret, et non multurn ante, isto anno fioruit, et tamen heri fioruit; sicut etiam dicimus vulgariter giste incipit missam', quamvis dixerit Introitum. E t ista est disánctio similis i i i quam ponit P h i l oso p h u s, I V Physicorum 8, de 'nunc', quod potest accipi pro indivisibili et potest accipi pro tempore parvo, propinquo praesenti. Intelligendum est etiam quod quamvis propositio taus secundum veritatem sermonis habeat tales exponentes, tamen aliquando secundum usum loquentium non habet tales exponentes, sed ponitur pro dia, quae 35talibus exponentibus caret. Et tunc est talis propositio distinguenda secundan-1 amphiboliam. Et per hoc potest videri quid dicendum sit de 1-21ibus propositioni12 u b i p o n i tu r om. B C I V " u b i ] i n qua M I 13-14 al a._ negati aliam negativ am A '
1 5
1 3
quarum... es t] unam A ' a f fi rm . del. A '
ante] hoc add. A ' D , add. mg. I
1 6
talis] ista A ' I:
Sortes] prius add. A I D 1 7 p o n i t u r] hoc v erbum add. M I ) i l l a ] ista AICE, ideo B 1 8 p ra t t . ] eicsistente add. 1K s i t ] modo add. A CV ", nunc add. B 1 9 fi at] fu i t C a l b u s '] e t add. B, quia prius fuit albus add. I a l i q u o l isto A '
2 0
n o n ] pri us add. D p o s i t u m . . . q u o d ] ponatur quod B , Qm. 1
21 prius ] non add. K f u i t ] fuera A l D I albus om. C V ' S i c ] sicut B1 a r b o r ] non add. B , modo Qm. B D 22 tamen] pHus add. A ' D fl o r . ] scilicet add. A ' a n n o ] tempore A, om. C D V " p ra e c . ] praecedente el add. tempore C V ', om. D
2 3
dupl . om. A '
2 4
sci!.] vel e t ' l ttmc add. B
2 5
A l i ter...
accipi] vol t u n c om. A C D I V " s i c l ] hoc nunc A 'D , add. mg. B , om. A E 2 6 n o n d i u ] n o n t i = ante] antea E ,, Sicut] similiter I 2 7 guando] quia A ', quae I a n t e ] antea D, i n add. A I D i s t o ] illa B , i l l o E, is tum F, cm. A a n n o ] annum F, om. A B
2 8
s i c ut] e t A , similiter I 1 v ul gar.] i n
vulgari B 2 8 - 2 9 quamvis di x eri t] pos tquam incepit C V ' 2 9 similis] consimilis B I 2 9 - 3 0 Phi los.] i n add. A A 1 vo] suo B , prout 1, om. D 3 2 sec.] d e B , p ro p te r K 3 3 D 34El oqu.1 l oquendi A 3 7 sic] est B D 3 0 n u n c 8 Aristot., Physica, IV, c. 13, tt. 121-122 (222a ] s c i l i c e t a d
v eri t.] v i rtute B , v i rtutem C K V '
10-22).
312
PARS I I CA P . 1 9
bus 'Deus incipit beatificare omnem horninem beatum quem beatificae, 'Deus incipit punire omnem hominem quem punie, 'Deus incápit beatificare istos', demonstratis aliquibus quorum unum ante beatificavit et alium non ante beatificavit. N a m tales secundum proprietatem sermonis et locutionis, hoc est secundurn regulas generales per quas tales et consimiles iudicari debent, concedi possunt. Sicut ista 'Deus incipit beatificare istos' concedi potest, quia utraque istarum est vera 'Deus beatificat istos' et 'Deus non immediate ante beatificavit istos'. Tamen 45 alium sensum habere potest, u t istae sint exponentes 'Deus beatificat istos' e t 'nullum istorum prius beatificavie, et iste sensus falsus est. Similiter unus sensus istius 'Deus incipit beatificare omnem quem nunc beatificae est iste 'Deus beatificat omnem quem rnmc beatificat et Deus non prius immediate beatificavit omnem quem nunc beatificae ; 50 et iste sensus verus est. Alius sensus est iste 'Deus beatificat omnem quem nunc beatificat et nullurn quem ntmc beatificat prius immediate beaáficavie e t iste sensus falsus est. Et consimiliter potest dici de ista 'Deus incipit punire hominem quem nunc punie. Sitniliter debet dici de talibus 'Petrus incipit esse taus qunlis est Paulus', ponatur quod uterque sit 55 primo infidelis et postea uterque fiat fidelis. Tunc ista proposido 'Petrus incipit esse taus q u n l i sest tnlis qualis est Paulus et ante non fuit taus qunlis est Paulus. primo e s t haec est falsa de virtute sermonis 'Petrus incipit esse similis Tamen P a uquia Paulo', l prius u erat similis Paulo. Improprie tatuen accipi potest sub 60 hoc sensu 'Petrus est similis Paulo, et non erat similis Paulo secundum s ' pa o t e sl Sic t igitur patet quod propositio in qua ponitur hoc verbi= 'incipie si i duas m exponentes, p habet et per consequens aequivalet uni copulativae. lq i Et csimiliter i t propositio in qua ponitur hoc verbum 'clesinie habet 65 eduas r u exponentes. Una exponens est una propositio de praesenti affirmaca o n 38 beatifi care] ct 1 e d benefacere (etiam i nfra) B :I homi nem orn. D I b e a t u rn Qm. A . dicat i n f r a ) B 3 9 onmem om. A C V i4n 1 ,3 b e a te i m fi oc an r s] t rb . e] n e . om. 4N a0 m ] dsi add. A l B CDV e- m p t i s 4 locutiones qdnes, I p r o p r . ] v i rtutem B 4 2 et] seu A i D , om. B l o c . ] et add. A , orn. B e s t ] esset B, ,I a c c i p i a n t u r A 4 3 debent] tales add. A ' B D I p o s s u n t ] possent A ' 4 3 - 4 4 Sicut... potest orn. A ' D , uoin. a d d . 43 ista om. B CtV ' 4 e 4 beat.] clamnare K 4 5 i s tos l ] eos B , i l l os A ' D 4 6 s i nt] erus add. a n ] ( u l t r a ) iAnn u' sicut add. n I 4 8c o rrm e m ] hom i nem add. (e t sic i nfra quinquies) B 4 9 es t] e t A I A M) es c p.] A immer1.1 ' 4 1 ante-add. CV 4 ' 5 1 orrmem] homi nem V ' 5 3 E t ' orn. A a50 l124 1 54 homi nem] omnem A nn60 si 3quia 1 c pri o us en ]seto . non ] cI s, Paul i mo' orn. i l BiC V t " eI mr p r . ] propri e A 6 1 non] prius add. A l D 6 3 quod] 1 n . E I ,A A ' C E D uista B 6 4 aequiv.] aequivaleret B, aequipollet I 6 5 E t orn. A A ' 6 6 exponentes] et add. B tlo nadd. om ec m u t (etc. i n casa accus.) A ', autem add. I ex ponens , propos. om. A ' propos .] exponens A, om. I nihaUna]o ounam m ni n i e s ] cmBpt r o p o s t 5 6i e
DE CATEGORICIS AEODIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
3
1
3
tiva et a h est una negativa de futuro, non cpuliscurnque sed cum hoc addito 'non erit immediate post'. Sicut ista Sortes desinit esse albus' habet istas exponentes 'Sortes est albus' et 'immediate post non eHt al-lo bus'. Et sicut dictum est de propositionibus in quibus ponitur hoc verbum q u o d quandoque possunt distingui secundum amphiboliam, eo quod possunt accipi proprie et improprie, ita possunt multae propositiones in quibus ponitur hoc verbum 'desinit' distingui secundum amphiboliam, eo quod possunt accipi proprie et improprie. 75 C i r c a supposidones terminorarn in talibus propositionibus est sciendum quod subiectum talium propositionum eodem modo supponit sicut in suis praeiacentibus, sed difficultas est de suppositione praedicati. Et est dicendurn quod praedicaturn in tali propositione universali affirmadva supponit confuse tantmn, quia non contingit descendere nec socopulative nec disiunctive. Non enim sequitur 'omnis homo desinit esse albus, ergo orrmis homo desinit esse hoc album, vel onmis homo desinit esse illud album'; nec per consequens condngit descendere copulative. Similiter etiam in universali negativa stat confuse et distributive, sed in propositione non universali stat determinate. Verumtamen duo sunt hic scienda. Primum est quod suppositio determinata, et similiter confusa et distributiva, duplex est. Una, guando contingit descendere ad illa pro quibus terminus supponit, vel supponere potest, per pronomina demonstrativa praecise, sicut in ista 'homo currit' li homo supponit pro hoc hornine et pro illo, et sic de aliis; et bene 90sequitur 'homo currit, igitur hoc currit', demonstrando istum hominem, 'vel illud currit', demonstrando illum hominem, et sic de aliis. Aliquando autem condngit descendere non praecise per pronomina demonstrativa sola, sed per pronomina demonstrativa sumpta simul cum illo termino communi sub quo debet esse descensus. Primo modo non supponit 95praedicaturn in proposidone ubi ponitur 'incipit' vel 'desinit' determinate. Non enim sequitur 'Sortes incipit esse albus, igitur Sortes incipit esse hoc vel incipit esse illud', quocumque demonstrato. Nam si Sortes 67 est orn. A 1 pri tu I, hoc add. A ' 7 0 de] illis add. B q u i b u s ] qua B , quandoque add. C I V " p o n i t u r ] 69 post] 1 3 add. A B 7 1 qwmci. Qm. B I 7 2 col et E posswat] hace add. I e t ] vel BI 7 4 quod] quandoque u n a hae add. I 7 5 Ci rc a] autem add. I 7 6 s ubi l scilicet add. C V ' p ro p o s . ] non add. I K 7 7 sed o f f : om. I 11. praed.] praeiacenti B 7 8 dic .] sciendum B CV " 7 9 n o n t i licet c o n v e n i t B 8 2 album] e At sic de ' alijo A l D 8 3 eti am cm. A C V " 8 8 ista] l i l a A B C V ', omnis add. A 8 9 hou neaI '' sic] similiter I a l i i s ] singulis B 9 0 hoc ] h o m o A , hi c homo IK i s t u m ] ipsum A , mine] q nomi illum Bl 9i 1s v el... hominem om. (hom.) B C i l l u d i die A 'l i l l u m ] al i um A ' 9 3 sed] etiam add. I c ] . illo] isto A 'B 9 5 v el] et 13 9 7 incipit esse orn. A 'B D i l l u d i et sic de aliis add. D , Na m ] quia D q u a l i t e r c u m
314
PARS 11 CA P . 1 9
mutetur a nigredine in albedinem, haec est vera Sortes incipit esse albus', et tamen quocurnque demonstrato haec est falsa Sortes incipit esse hoc', quia altera istarum est falsa 'Sortes est hoc' et 'Sortes non prius lco fuit hoc'. Secundo modo praedicaturn supponit determinate, nam bene sequitur 'Sortes incipit esse albus, igitur incipit esse hoc album vel incipit esse illud album', et sic de allis. Linde haec est vera 'Sortes incipit esse hoc album', demonstrando Sortem, quia Sortes modo est hoc album et numquam prius fuit hoc album. r o s Nec valet Sortes incipit esse hoc album, igitur Sortes incipit esse hoc', demonstrando semper idem, sed est fallada figurae dictionis, commutando 'quale quid' i n 'hoc aliquid'. Narn in talibus arguendo frequenter ab aliquo termino connotativo, sive sit praedicatum totale sive sumpturn cum pronomine demonstrativo, ad pronomen demonstra-110 tivum per se sumptum est fallada figurae dictionis. Et s i d i c a t u r quod 'hoc' et 'hoc album' — demonstrando idem—convertuntur, igitur ab uno ad reliquum est consequentia bona, d i c e n d u m quod ista regula 'ab uno convertibilium ad reliquum est bona consequentia' habet multas instantias, guando scilicet termini non supponunt personaliter; quandoque etiam guando additur aliquod syncategorema verbo, sicut non sequitur 'homo est per se secundo modo risibilis, igitur homo est per se secundo modo homo'. Maxime autem non valet in multis propositionibus de praeterito et de futuro, guando illa convertibilia sunt convertibilia ut ntmc et non simpliciter, qualiter120 est de istis duobus e t 'hoc album', nam quando 'hoc' non est album, tunc non convertuntur. Secundo sciendum est quod quandoque est suppositio determinata, ita quod contingit descendere ad inferiora et e converso contingit ascendere, aliquando autem non. Unde bene sequitur 'homo currit, ergo iste125 homo currit vel ille homo currit', et sic de aliis; et e converso bene sequitur 'lite homo currit, ergo homo currit'. Sed non semper sic est de termino supponente determinate a parte praedicati in propositione in 98 nigr. i n alb.] albedine in nigredinem C, ni gr o in album I 9 8 - 9 9 albus] niger C 1 0 0 hocl album add. mg. B c e cm. BCV" pr i tn] immediate add. A, om. CBIV" 1 0 1 modo] loquendo add. A' D 102 igitur] Sortes add. 1K vel o] Sortes add. A'11( 1 0 3 Uncir haec] haec.enim A' 1 0 5 numquam] non Al D pr i us ] ante C 1 0 8 - 0 9 frequ.] simpliciter 1 1 0 9 praed. cm. I total e] formale 113 idem] tunc A 1 1 4 ista] hace A' 1 1 5 guando scill primo, guando B 1 1 7 - 1 8 homo.risib. h o r n o ' ] hoc... risibile... hoc A 1 1 8 homo' ] demonstrando hominem add. A autem ] enim B, quae 1 1 1 9 guando] quoniam A, quia A' 1 2 0 conv. 1 add. B • qualiter] etiam add. A billa descendere curritl 1 c o n vKe r1 s2 i 6v homo a 1 om. C V' 1 2 7 curritll vel ille homo currit add. I de] i n C V' s i 1 m2 p D 1 l . ] s u n t c ao mn ] v n e r t i q u i a
DE CATEGORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTRE TICIS
3
1
5
qua ponitur v e l 'desinie. linde bene sequitur Sortes incipit 130esse hoc coloramm, igitur incipit esse albus vel niger', et sic de Ais. Sed non sequitur e converso; non enim sequitur Sortes incipit esse albus, igitur Sortes incipit esse coloratus', et hoc quia negativa exponens antecedentis non infert negativam exponentem consequentis; non enim sequitur Sortes non fuit albus, ergo Sortes non fuit coloratus'. Et est 135regula generáis quod guando antecedens et consequens habent exponentes, si una exponens consequentis non sequatur ad aliam exponentem antecedentis, consequentia non valet inter mtecedens et consequens. Ex praedictis colligi potest quod ab inferiori ad superius c = hoc verbo 'incipie vel 'desinie non valet consequentia, sicut non sequitur 140'Sanes incipit esse albus, ergo Sortes incipit esse coloratus'. Similiter non sequitur 'Filius Dei incipit esse homo, ergo Filius Dei incipit esse aliquid'. Nec taus discursus valet 'omnis homo est aliquid; Filius Dei incipit esse homo; igitur Filius Dei incipit esse aliquid', sed est fallada accidentis. Sicut enim semper est fallacia accidentis guando in prima figura maior 145est affirmativa et minor negativa, ita semper est fallada accidentis guando in prima figura maior est affinnativa et minor habet aliquam exponentem negativam; sicut hic 'omnis homo est animal; tantum risibile est homo; igitur tantum risibile est animal'. Sic autem est in proposito, nam ista minor 'Filius Dei incipit esse homo' habet istam negativam expolso nentem 'Filius Dei non fuit immediate ante homo', et ideo in tali scursu est fallacia accidentis. Similiter potest studioso patere quod ista consequentia non valet 'Filius Dei incipit esse homo, igitur aliquis homo incipit esse Filius Dei'. Verumtamen sciendum est quod quandoque S a n c t i 4 talem proiss positionem concedunt, non accipiendo eam proprie et de virtute sermonis, sed secundum verum intellectum quem ipsi habebant. Verumtamen advertend= est quod quandoc=que aliqua infeHora incompossibilia non possunt verifican i successive de aliquo cum 129 l i n d e ] non add. A
1 3 0 hoc c ol or.] coloratus I : i g i tu r] Sortes add. A E a l i i s ] coloribus
add. A 'D E 1 3 1 sequiturl om. A 1 137 i nter... consequens] i n antecedente e t consequente C V ' 1 3 9 sicut n o n ] n o n eni m A , qui a 1 3 A ' 1 1 34 26 disc.] nunc add. B 1 4 4 eni m om. B D 1 4 5 i ta] sic I, ideo add. A ' 1 4 8 ests non a l i a r a ] A CV a l i q u a m 4 om. D AA 1 hab.] ipse habebat A 1 5 7 V erumt.] unc ir penitus I a d v . ] sciendum y ', om. C , est om. C I 1 156 ipsi , 4 B e E x quandoque p o nA 1e 5 8n i nc .] impossibilia A quancil 9 1 t 5e m ] m 4 c - o n s e q i 5 u 5 e Vide n infra, t i cap. s 20, nota 2. tv an e ll eo r m . a d .d . o .
316
P
A
R
S
II CAP. 20
verificatione supeHoris de eodem, semper arguendo a tali inferiori ad tale superius est consequentia bona. Sicut bene sequimr 'Sortes incipit160 esse homo, igitur incipit esse animal' et hoc quia impossibile est quod aliquid, dum est animal, sit primo homo et postea animal, et postea non sit homo, vel e converso. Similiter, secundurn mentem A r i s t o t el i s, bene sequitur 'Sortes incipit esse rationalis, igitur Sortes incipit esse sensibilis'. Eodem modo bene sequitur 'asinus incipit esse homo, igitur 165 incipit esse animal' et tamen non sequitur 'asinus incipit esse niger, igitur incipit esse coloratus'.
[CAP. 20. DE PROPOSMONIBUS IN QUIBUSPONITUR HOCVERBUM ' F Sicut autem propositio in qua ponitur aliquod i s to r = verborum I habet duas exponentes, ita propositiones in quibus ponitur hoc v e r b = T 'fit' vel ei aequivalens, quale est hoc t o t = 'factus est' vel 'factum est' ' vel huiusmodi, habet duas exponentes, scilicet unam de praesenti et E aliam de praeterito T vel de futuro'. Sicut ista 'Sortes fi t albus' habet istas exponentes Sortes est albus' et 'non semper fuit albus'. Similiter D ista 'Sortes fiet albus' E habet istas exponentes 'Sortes non est albus e t 10 pro aliquo tempore E non erit albus' et 'Sortes erit albus'. Similiter est de talibus Sortes factus A est homo', 'Sortes factus est coloratus', et sic de consimilibus. R Sicut autem quando in propositione ponitur hoc verbum U vel 'desinit' propositio non convertitur nulla facta variatione praeter M solam trmspositionem illius quod praecedit et quod sequitur verbum, sic 15 A est in istis. Et ideo E de virtute sermonis ista consequentia negari debet 'Filius Dei factus Q est homo, igimr homo factus est Filius Dei', quamvis U 159 super.) inferioris I I seraperl tamen adj. CV" a ] ab AA' tal i om. AA' 1 6 1 i gi tur l Sortes mili. C V' 1 6 2 animal, et posteal mg. B, orn. Al D I 1 6 3 menteml intellectum B, intentionem V primo adj. K 1 6 5 sena.] et add. A' D b e n e Qm. CV" h o m o mg. y ' , 164 Sortesl om. BD ' essell om. B I igiturl asinus add.A 1K 1 6 6 et om. AV" i gi tur l asinus add. B CAP. 20. - 3 istorum] L praedictorum A' 4 propos. in quibusl propositio i n qua AA' 5 factus._ vel om. Al D 6 scil. om. fi t] fuit B, fi et I 9 ista] haec A' I etl nec C, vel 1\ E om. /VD 1 71 talibusl 10 non om. AM) ce... albus scilicet add. I s i c mil. CD1V 74 4 1facm 17-19 2 s c o mN . ] a l i i s 1 T .., CAP. 20. - ' C f . Guillelmus de Ockham, Seta. III, q. 9, ubi quaeritur: Utrum h o msitoconcedenda I'Deus factus est homo'. haec ' B o m U .
DE CA T E G O RI CI S A E Q U I V A L E N T I B U S H Y P O T H E T I C I S
3
1
7
tales propositiones S a n c ti 2 aliquando concedunt sub yero intellectu. Similiter non sequitur 'Filius Dei fi t homo, igitur homo fi t Filius Dei', 20et hoc quia altera exponens non convertitur illo modo. Non enim sequitur 'Filius Dei non semper fuit homo, igitur non semper homo fuit Filias Dei'. Unde secundutn proprietatem sermonis concedi debet quod homo semper fuit Filius Dei; mide Christus dixit 8 fieret, : A nego t sum. e q u a m Ai mbi l i rt e ra, abh inferiori a m ad superius a parte praedicati non tenet con25 S sequentia in tnlibus propositionibus. Unde non sequitur Sortes fi t albus, ergo Sortes fi t coloratus'. Similiter, secundum proprietate,m sermonis non sequitur 'Filius Dei fi t homo, igitur Filius Dei fi t exsistens', nec sequitur 'igimr fi t aliquid', secundum proprietatem sermonis. 30 E t s i d i c a t u r quod Filius Dei fi t homo vel factus est homo, aut igitur fi t aliquid aut nihil, et non fit aliquid, ergo fi t nihil, d i c e nd u m quod non sequitur 'Filius Dei fi t homo, igitur Filius Dei fi t aliquid' vel 'Filius Dei fit nihil', sicut non sequitur 'Sortes incipit esse albus, igitur Sortes incipit esse ens' vel 'incipit esse nihil'. Et ideo utraque pars 35tnlium disiunctivarurn negmda est. Verumtamen sciendum est quod multae tales propositiones a S a nc ti s inveniuntur 'homo facms est Deus', sicut tales 'homo incipit esse Deus', quae non sunt verae secundtun proprietatem sermonis sed seamdurn intellecttun S a n c t or u m. 40 S i m i l i t e r , sicut taus discursus non valet 'omne album est coloratum; Sortes incipit esse albus; igitur Sortes incipit esse coloratus', sic tnlis discursus non valet 'omnis homo est aliquid; Filias Dei factus est homo; igitur Fillus Dei factus est aliquid'; et hoc propter consirnilem causam• Ista de propositionibus categoricis, aequivalentibus propositionibus 45hypotheticis, ad praesens sufficiant, quamvis restent multa dicenda de quibus in diversis locis dicetur• 18 sub... i nt. om. A ' , v e to ] bono A 2 2 Dei ] qui a antecedens est v erum et consequens falsum add. A 'D 2 2 Li nde] quia A ' D 2 3 fi n t ] fi t A I V 4 Sirail.] etiam add. e t add. I t e n e t ] valet A I D 2 6 Unde non] non enim A ' 2 7 sec., s e r m . 25 ,om.s Ae' d2 8c homo a e rs. .lbs. C,Amg. yV' , om. ' A 2 9 sequ.1 etiam add. A l D s e c . propr.] et hoc (loquendo 2 r dicas e tB DI ] q u o d Qm. A l B 3 1 autl ] fi t add. DI K es ... ni hi l '] cta. D ) de4 v i rtute A I Dfi 3 0 edis s turl e i g i tu rs non fisat ahquid, e si i gittur fi t (s equitur quod fi at D ) ni hi l A M ), i g i tu r fi t aliquid 1 i; fi t" om. B C A B D I K V a 34 ens] aliquid A l ] v el l Sortes add. A ' 3 6 est om. A l e 3 7 sicut tales om. A l D 3 8 non] tantum A l 11 verse] non cidd. A l s e c . propr.] de v i rtute D 3 9 i nt.] intentionem I . Sanctorurn] c orum A l 40 sicut om. A l l 4 1 albus] album CI ;. sic] simiEter 1, etiam add. A ' D 4 3 hoc om. A C I 4 4 1sta] et praent C I 11 c ategl et add. C V " 4 5 praesem] dicta add. 1 4 6 lacia] alias add. A l D
aVide auctoritates citatas a Thoma Aquinate, Summa theol., ifi , g . Opus 1 Oxon., 6 , a d.a7, q. . 2 (ed.6Wadding, - 7 VII, ; 194-98). 8 loan. 8, 58. et a Scoto, III,
318
P
A
R
S
II CAP. 21
[CAP. 21. DE CONVERSIONEPROPOSMONUM DE INESSE ET DE PRAESENTI]
Postquam dictum est quid requiritur ad veritatem propositionum categoricarum, ntmc restat dicere de conversionibus 1• E t primo dicendum est de conversione propositionum de messe, secundo de conver- 5 sione propositionum modalium. Circa primum dicendurn est primo de conversione propositionum de messe et de praesend, secundo de conversione propositionum de messe de praeterito et de futuro. Est autem primo sciendum quod conversio est guando de subiecto fit praedicatum et e converso. Aliquando autem fi t tl j s transpositio nn112 alla mutatione facta ex parte vocis, aliquando autem fi t mutatio ex parte vocis praeter transpositionem terminorum. Secundo sciendum quod proposido de messe de praesenti aliquando est propositio in recto, aliquando in obliquo. 1 5 Tertio sciendum quod conversio est triplex, scilicet simplex, per accidens et per contrapositionem. Conversio simplex est guando manet eadem [qualitas et] quantitas utriusque propositionis 2 accipi . P oconversio t e s t simplex, t a m ut dicatur e n conversio simplex guando est mutua conversio, m a g ita quod i ssicut ratione complexorurn ex convertente sequitur 20 conversa, l a ita r sequitur g ee converso. Et ita frequenter accidit, quamvis sit diversa quantitas antecedentis et consequentis, sicut guando singularis convertitur in pardcularem et e converso. Conversio per accidens dicitur illa guando non manet eadem quanCAP. 21. - 4 de] earum add. A l D conversione om. (hom.) B
7
5
messe] et de praesenti add. B , et add. D
di c endum] sciendum A C V '
convers. propos .] propositione C V '
9
inesse] e t add. A A l E
om. A C E V ' t ra n s p . ] trans mutatio (etiant infra) I
1 2
8
6 - 8
propos ....
secundo] di c endum est add. D 1 0
amere] i gi tur D
mutati one] transmutatione C
1 1 1 4
talis i n t -w l
et add. A l D 1 5 propos. om. B I re c t o ] et add. D 1 6 sciendum] dicendurn C V ', est add. B s c i Hect om. A DE V a 1 7 c ontrap.] ternánorurn add. B I K 1 8 qualitas e t i ta edd. Bonon. e t Veneta, qualitas (et Qm. quantitas) A C , e t qualitas (p . propos .) A ' 1 9 accipi] s ui ni B Ji c o n v . 1 racione] o m . regul A Ca I K V c 'o m p i . ] c onv ers iv orura (?) I 2 1 i t a i ] frequenter add. B I K i t a l ] h o c C 20 22 sing.] universalis A, singulare C V ' 4 2 4 c l i c i t u r ] A
2 3 e
parti r.] particolare A C V s t
CAP. 21. - 1 Pro hoc et sequentibus capitulis usque ad cap. 30 videsis Aristot., Anal. Priora, I, c. 2 (25a 1-26); Boethius, De syllogismo categorico, I (PL 64, 804-10); Petrus Hispanus, Summulae Logicales, tract. 1, nn. 1.18 - 1.21 (ed. cit., pp. 6s.). 2Cf. Petrus Hispanus, loco cit., n. 1.18: "Simplex conversio est guando de subiecto fit praedicatum et e converso, remanente eadem qualitate et quantitate" (loco cit., p. 6).
DE CONVERSIONE P ROP OS ITIONUM D E INESSE
3
1
9
25titas antecedentis et consequentis. Potest tamen aliter vocari conversio per accidens, guando non est conversio mutua. Sicut bene sequitur 'ornnis homo est albus, igitur aliquod album est homo'; sed e converso non sequitur. Conversio per contrapositionem dicitur, guando termini finiti mu30tantur in terminos infmitos. Quarto sciendum quod universalis negativa de recto convertitur simpliciter, large accipiendo conversionem simplicem; e t hoc nulla mutatione facta ex parte vocis praeter transpositionem terminorurn, nisi forte vox mutetur secundum genus grammaticale. Sed stricte accipiendo 35conversionem simplicem, non semper sic convertitur; sicut non sequitur 'nullus asinus est Sortes, igitur nullus Sortes est asinus', sed sequitur 'igitur Sortes non est asinus'. Similiter, singularis affirmativa convertitur simpliciter in particularem et indefmitam vel singularem, sicut sequitur Sortes est homo, 443igitur homo est Sortes' et 'aliquis homo est Sortes' et e converso. Similiter sequitur 'Sortes est Plato, igitur Plato est Sortes' et e converso. Singularis negativa convertitur simpliciter in universalem negativam vel singularem negativam, sicut sequitur 'Sortes non est albus, igitur nullum album est Sortes' et e converso. Sirniliter sequitur 'Sortes non est 45Plato, igitur Plato non est Sortes' et e converso. Et ita singularis, secundu,m quod praedicaturn est terminus communis vel singularis, i n diversam propositionem convertitur conversione simplici. Similiter, tam indefinita quam particularis affumativa convertitur tam in propositionem particul2rem quam indefmitam vel singularem, sosecundum quod habet pro praedicato terminum communem vel singularem. Sicut sequitur 'homo est albus, igitur aliquod album est homo' et 'album est homo'; et sequitur 'aliquis homo est albus, igitur aliquod albura est homo' et 'album est homo'. Similiter sequitur 'homo est Sortes, igitur aliquis homo est Sortes, igitur Sortes est homo' et e converso. 55 , S i m i l i t e r , universalis affirmativa tantum convertitur per accidens, quia non est ibi conversio mutua; et hoc guando terminus praedicatus est 25 Potest temen] nec potest B 2 6 accid.] scilicet add. B s e q u i t u r] di c i tur I 3 3 m u t.] v ari atione A ' 3 4 v ox om. A C V ' 3 8 simpl. om. A C V 4 ve!] 3et A9ID, i n add. e (ultra) t A ' . osicut]mnon .add, sed del. C V ' 3 9 - 4 0 homo._ converso] aliquis h o D I i n d e f . ] mo, i g i tu r aliquis h o m o ese Sortes. Si mi l i ter s equitur 'Sortes ese hom o, i g i t u r h o m o est Sorte,' A ' D i n d e t e r m i n a t a m 41 I Sortes] non add. C, add, sed del. V ' P l a t o ' ] n o n add. C 4 3 v e!... negat. om. A I v e ! ] i n add. A 1 E ' v el i quam AE, i n add. C V ' 5 2 - 5 3 et... h o m o ' cm. (hom.) M I ) 5 3 esta] vel aliquis homo ve! 1 ese add. D 5 6 i bi ] aliqua A ' t e rm i n u s praed.] praedicatum A l D 1 4 s e
320
P
A
R
S
I I CA P . 2 1
terminus co =u n i s. Et tunc convertitur per accidens tan' in particularem quam indefinitam. Sicut sequitur 'orimis homo est albus, igitur aliquod album est homo' e t 'album est homo', e t non e converso. Quando autem habet praedicatum terminurn singularem, tunc etiam 60 convertitur per accidens in propositionem singul2rem; bene enim sequitur 'omnis homo est Sortes, igitur Sortes est homo' et non e converso. Particularis negativa non convertitur, nec simpliciter nec per accidens. Non enim sequitur caliquod animal non est homo, igitur aliquis homo non est animal', nec sequitur 'ergo nullus homo est animar. Eo- 65 dem modo indefinita negativa non convertitur, quia semper particularis et indefinita convertuntur. Et hoc saltan est verum guando subiectum utriusque supponit personaliter. Aliquas de praedictis conversionibus probat P h i l o s o p h u s I Priorum 8, quia tamen planae sunt et non indigent magna probatione, 70 ideo duxi pertranseundum. Et s i d i c a t u r contra aliqua praedictorum quod secundum P o r p h y r i u m 4 e t P h i l o s o p h u m 8 speciesnonpraedicatur de genere, nec inferius de superiori, et singulare sive individuum non praedicatur nisi de uno solo, ergo tales conversiones non valent 'onmis 75 homo est animal, ergo aliquod animal est homo' et huiusmodi: D i c e n d u m quod P o r p h y r i u s e t P h i l o s o p h u s i n tendunt quod inferius non praedicatur de superiori communiori ad plura actualiter quam sit inferius, ipso superiori universaliter sumpto, et hoc praedicatione vera. Unde non intendunt nisi quod nulla taus sit vera so 'ornne animal est homo', 'onmis homo est Sortes' et sic de aliis; quin tamen particulares et indefmitae sint verae non negant. Praedicta dicta sunt de propositionibus in recto. Sed de propositionibus in obliquo non est omnino eodem modo dicendum, sed in 58 quam] i n adj. A ' D
5 9
e t'] simiEter s equitur add. A l D, i gi tur adj. (ultra) D
num] c ommunem add. K., om. I s i n g . ] simplicem I
6 1
bene eni m] qui a bene A 'D
60 term i 62 omni s ]
aliquis I 6 3 non] nec B, om c o n v . om. 1 1 necl om. B 6 5 ergo om. B I 6 5 - 6 6 Eodem] etiam adj. K 6 6 n o n om. A ' 6 9 Mi quas ] temen add. A I D P hi l os .] Arist. et adj. i n D II I ] l i bro adj. B I 7 0 et... prob. cm. A 1 73 e t Philos. om. A ' 7 4 d e ] s uo add. B 7 5 onmi s l aliquis A ' 7 6 al i quod] quoddam C 13 7 1 77 Di c .] est adj. A E 7 7 - 7 8 i nt.] i ntel l i gunt B D I 7 9 s uperi ori ] s ingulari I 8 0 n o n ] ni hi l c l i n t i l aliud / V D ,¡ i nt.] dicere add. D 8 2 s i nt] s unt ALCE, om. A v e rl e ] hoc adj. D 8 3 s unt] om ni a d i x i adj. B 8 4 o rm i n o om. A C V A V ' , 4 o m . A ' 'Anal. Priora, I, c. 2 (25a 1-26). 8Aristot., 4 Cf. Porphyrius, Isagoge, cap. p e r t De propriis generi bus et speciei (versio Boethii cit., pp. 23s.). 5 Aristot., Praedican ] p menta, e c.r 5 (2b t r20-21). a n s e u n d o A ,
DECONVERSIONEPROPOSITIONUM DE INESSE
3
2
1
asfrequenter oportet aliquam mutationem facere ex parte vocis praeter solam transpositionem temlinorum. Et hoc addendo frequenter ad praedicatum participium verbi, quod est copula, sicut sic arguendo 'nullus homo est in domo, igitur nullus exsistens in domo est homo'. Similiter sic arguendo 'nullus homo videt asinum, igitur nullus videns asinum est 90homo'. E t hoc est verum quando obliquitas cadit a parte praedicati; quia si cadat a parte subiecti, non oportet. Unde ista 'omnem hominem videt asinus' debet sic converti 'ergo asinus videt hominem'; similiter 'Filium generat Pater, igitur Pater generat Finum'.
Circa praedicta est sciendurn quod guando in tali propositione po95nitur adverbialis determinatio vel aliqua determinatio aequivalens adverbiali determinationi, illa deterrnm . a t i o verbi, i nsed debet esse determinatio participii eiusdem verbi. Et rninatio ctunc o inntan v casu, e r sive s apropositio convertibilis sit in recto sive in obliquo, noportetoresolvere n verbum in suu,m participium et in hoc verbum 'est'; d e b e variationem t 100et ita oportet aliquam vocis facere praeter transpositionem Est ideo eista 'alteramm currit velociter' non debet sic eterminorum. s dconverti e 'ergot currens e est velociter r alteratum', nam ponatur quod idem -tarde alteretur et velociter currat, tunc est antecedens verum et consequens falsum; sed debet sic converti 'igitur velociter currens est altera10 5 non huius verbi 'est'. Similiter ista 'creans semper est Deus' non debet t sic converti 'igitur Deus est semper creans', sed sic 'igitur aliquid quod u semper est Deus, est creans'. m ' , [CAP. 22. DE CONVERSIONEPROPOSITIONUM DE INESSE, QUAE SUNT i DEPRAETERITO ET FUTURO] t Circa conversionem propositionurn de praeterito et de futuro est a q primo sciend= quod quaelibet propositio de praeterito et de futuro, u5in qua subicitur terminus communis, est distinguenda penes tertium moo dum aequivocationis 1, eo quod subiecturn potest supponere pro eo quod d 86 hoc mg. y ' , otts. AA" 8 7 quoci... copula] qui est copulativa B 8 9 nullus" ons . B l 90 obliquitas] obliquus casus B 9 2 asinus 2 B &ter na.' offi. I 1 0 0 variar.] varietatem I 1 0 1 ista om. A ' B 1 0 2 ergo om. BD I i otn. nani... quod] n a quia d dsi .D , orn. A' K 1 0 5 hiliLUI istius B v ]v ni oCAP. d e22. t- 6l col] modo add. B e o m n e m CAP. infra, Pars 111-6, c. 4. d 22.d - ' Cf. . l a I o 9 5 c vO C KR AMe, S U M M Al L O G IC A. E . . 21 e t e r m i d .
*
322
PARS 11 CA P . 2 2
est vel pro eo quod fuit, si sit propositio de praeterito; hoc est eo quod subiectum potest supponere pro eo de quo verificatur subiectum per verbi= de praesenti, vel pro eo de quo verificatur subiectum per verbum de praeterito. Sicut ista f u i t Sortes' est distinguenda, eo quod 'album' potest supponere pro eo quod est album vel pro eo quod fuit album. Si autem sit propositio de futuro, tunc est distinguenda, eo quod subiectum potest supponere pro eo quod est vel pro eo quod erit, hoc est pro eo de quo verificatur subiectum per verbum de praesenti vel pro eo de quo verificatur subiecmm per verbum de futuro. Et est 15 ista regula intelligenda guando subiectum supponit personaliter, hoc est significative. Secundo sciendum quod guando subiecttun taus propositionis supponit pro eo quod est, tunc illa propositio debet converti in propositionem de praesenti, accepto subiecto curn hoc verbo 'fuit' et hoc prono- 20 mine 'qui', e t non i n propositionem de praeterito. Unde ista consequentia non valet 'nullum album fuit homo, igitur nullus homo fuit albus', si subiectum antecedentis sumatur pro eo quod est. Nam ponatur quod multi homines, tam vivi quam mortui, fuerint albi, et quod multa alia fuerint alba et modo sint, et quod nullus homo sit modo 25 albus, tunc est antecedens verum et consequens falsum, nam haec est vera 'nihil quod est album fuit homo', quia quaelibet singularis est vera, per casum; sed haec est falsa 'nullus homo fuit albus', qunlitercunique subiectum accipiatur. Et ideo non debet praedicto modo converti, sed sic 'nullum album fuit homo, igitur nullus qui fuit homo est albus'. 30 Et eodem modo sequitur e converso 'nullus qui fuit homo est albus, igitur nullum album fuit homo', subiecto consequentis supponente pro his quae sunt alba et non pro his quae fuerunt alba. Si autem subiectum in tali propositione accipiatur pro eo quod fuit, sic est simpliciter convertibilis in illam de praeterito et non in illam de praesenti. Bene enim 35 sequitur 'nullum album fuit homo', subiecto accepto pro eo quod fuit, 'igitur nullus homo fuit albus'; et hoc si subiecturn consequentis accipiatur pro eo quod fuit. Impossibile enim est quod aliquis homo fuerit albus et tamen quod nihil quod fuerit album fuerit homo. 7 praet.] vel pro eo quod cric, si sic propositio de futuro, et add. A
1 0
pratt.] si sic praeterita.
V e14-15 hoc ... f u t u ro o m . B 1 5 e n ] q u o d c ri c add. K 1 8 propos .] d e praeteri to add. A ' 1 20 subiecto] consequentis add. s. un. C 2 7 v e ra p ,converso K 3 3 non._ alba] quae non fuerwat nec fi unt alba K , s u b i l propositionis add. B 3 4 in... r' f a l s a A ' 2 8 propos.] taus propositionis A ' 3 5 B ene] u n d e A C , e t praem. B • e n i t n i n o n A C , limad cori. co a s u r a ] e 36 p accepto] o ssupponente i t A II u fui t]malbus add. B 3 7 - 3 8 i gi tur... fui t om. A ' 3 9 fueri tl ] fu i t D I K o a d d . d B e 1 q
DE CONVERSIONE P ROP OS ITIONUM D E INESSE
3
2
3
40 S i autem taus propositio de praeterito fuerit singularis, i n qua subicitur pronomen demonstrativurn sine addito vel nomen proprium, tunc convertitur in propositionem singularem vel universalem, sive particularem vel indefmitam, subiecto consequentis accepto pro eo quod fuit. Sicut bene sequitur Sortes non fuit albus, igitur nihil quod fuit 45album fuit Sortes'. Sed subiecto consequentis accepto pro eo quod est, non valet consequentia. Non enim sequitur Sortes non fuit albus, igitur nihil quod est album fuit Sortes'; nec etiam sequitur illa de praesenti, scilicet ista 'nullum album est Sortes', nam posito quod Sortes nunc primo sit albus, ista est vera Sortes non fuit albus'; et utraque illamm est falsa. Est etiam notandum quod sicut propositio taus distinguitur guando subiecturn est terminus communis, ita etiam potest distingui guando ponitur pronomen demonstrativum cum termino communi. linde haec est distinguenda 'hoc album fuit Sortes', eo quod potest esse implicatio 55mediante verbo de praesenti, et mnc est iste sensus 'hoc, quod modo est album, fuit Sortes', vel mediante verbo de praeterito, ut iste sit sensus quod L i t album, fuit Sortes'. Et est taus propositio convertibilis uniformiter propositioni de praeterito in qua subicitur terminas communis. 60 fi l a quae dicta sunt de propositione de praeterito applicanda sunt, proportionaliter, propositioni de futuro, iuxta distinctionem p r i u s data= Sciendum est etiam quod, sicut dictum est p r i u s 2 , q u o dde praesenti i n adverbialis determinatio addenda est i n propositionibus 65consequente participio prioris verbi et non verbo; ita est faciendum in illis de praeterito et de futuro. Per praedicta patet quod tales consequentiae non valent 'Deus non semper fuit creans, igitur crems non fuit semper Deus', narn antecedens est verum, hoc scilicet 'Deus non fuit semper creans', quia non fuit creans 70ante mundi creationem; sed haec est falsa 'creans non semper fuit Deus', 41 s u b i l subiciatur B D V , B, sive C V ' 4 4 ni hi l ] nul l um B q u o d fuits orn. D 4 5 fui t] est A 'B S ortes ] sumpto 43 v el]4seu p r o p r i u m ] subiecto consequentis pro eo quod fuit add. D 4 5 - 4 7 Sed... Sortes orn. (hom.) A ' 4 7 eti am] eni m p r o p o s i A CV t i o 4 sciendum a B I d 5 3 d l i n d e hace] haec enim C 5 8 propos .] c um propositione A ' D 6 0 4 ista A ',. alia B, autem add. A 6 1 dist.] ciefmitionem C K 6 4 i n] c um A 6 8 nana] quia A I DI 8 I 68-69 ante... hoc ] pri ma est vera, hace I 6 9 hoc ... fui ts ] cuna non fueri t / V D 7 0 ere/1f I c onn 4 stitutionem B 7 0 - 7 6 sed... Deus orn. (hom.) A s e d . . . Deus ] et consequens est falsum A 'D i 2 m v 2 Supra,]ecap. 21, un. 94-97. a l c i ] n n a d d o
324
PAPS I I CA P . 2 2
quia hoc creans semper fuit Deus. Sicut enim haec est vera 'album fuit nigrum' et tamen haec nurnquam fuit vera 'album est nigrum', ita haec est vera 'crems semper fuit Deus' et tamen haec non fuit semper vera 'creans est Deus'; et ideo praedicta consequentia non valet. Sed debet sic converti 'Deus non fuit semper creans, igitur nihil quod fuit semper 7S creans, est Deus', vel 'nihil quod semper fuit creans, fuit Deus'. Et ista est vera, quia habet duas causas veritatis: vel quia nihil semper fuit creans; vel quia aliquid semper fuit creans, quod unten non est Deus. Et prima causa est vera, quamvis secunda sit falsa. Similiter ista consequentia non valet 'nullus videns fuit caecus, igitur nullus caecus fuit 80 videns', accepto subiecto antecedentis pro eo quod est; sed debet sic converti 'igitur nullus qui fuit caecus, est videns'. Et ita propositio de praeterito, accepto subiecto pro eo quod est, convertitur in unam de praesenti, modo praedicto, sicut guando subiectum accipitur pro eo quod fuit, convertitur in illam de praeterito, subiecto consequentis accepto pro eo quod fuit. Simiditer est de talibus 'nullum impossibile erit verum'; si subiecnnn accipiatur pro eo quod est, convertitur in unam de praesenti, scilicet sic 'nullum impossibile erit verum, igitur nihil quod erit verum est impossibile'; si subiectum accipiatur pro eo quod erit, convertitur sic 'igitur 90 nullum v e n = erit impossibile', subiecto consequentis accepto pro eo quod erit. Sciendum est etiam quod guando talis propositio de praeterito est vel de futuro, si subiectum sit terrninus corrmumis vel includens terminurn communem cum pronomine demonstrativo e t praedicatum sit 95 pronomen demonstrativum sine addito vel nomen proprium, ttmc si subiectum accipiatur pro eo quod est, convertitur in illara de praesenti, sine omni alla variatione. Sicut sequimr 'album erit Sortes, igitur Sortes est albus', sed non e converso est mutua conversio, et hoc si sit possibile 71 h o c ] haec I V ' , es t v e ra add. I , o m . C j De u s ] demons trato D e o add. A l D , v e ra e s t add. C V ' S i c u t eni m] unde sicut A l D
7 2
hace._ v era] hoc ... v e n = B C V ' II i ta] sic eti am
73 s emper' om. C V ' s e m p e r] umquam (p. fui t) C V ' 76 est... c rean,' orn. (hom.) B v e L . . Deus ' orn. (hom.)I fui t] fui t sernper... fui t semper M I 83 tubi.] consequentis add. A ' 8 5 illam c r y ,sic om. B C V ' 9 1 s c i l i adj. A C V ' 9 7 c e t A o C Vm 4 .tia A l D , om . I iA l lA a l m D l e
7 4
7 7
creans] semper add. C V ' 11 et om. C V '
duas] tres I 7 7 - 7 8 serrtper fuit... semper
7 8 quod tamen] et al ud A ' 8 2 i ta] ista CE, com. i n ista V ' accepto] sumpto A ', etiam add. A 'D 8 7 erit] est B 8 8 unan]
nul l um] quod eri t adj. K 11 e ri t ] est A
9 2
ex i t] e s t B
9
4
s át] taus
s ubi ec tum] s i gnum A V ' J , ac c i p.] s um atur c o n v e r t i t u r ] c onv erti bi l i s
DE CONVERSIONE P ROP OS M ONLIM D E INESSE
3
2
5
toodale ultiman-1 rei permanentis in esse 4 fuit Sortes', subiecto accepto pro eo quod est, 'igitur Sortes est .S albura i albus' , sed non sequitur e converso, si sit dare primum rei permanentis m i l in esse. Si autem subiectutn accipiatur pro eo quod erit vel fuit, coni t vertitur er babsolute e nin illarn e de praeterito vel de futuro, et est mutua conlsosversio. e q u i t u r ' a l i q u o d [CAP. 23. DE CONVERSIONEPROPOSMONUM QUAE NON SUNT MERE CATEGORICAE, CUIUSMODI SUNT EXCLUSIVAE, REDUPLICATIVAE EXCEPTIVAE ET HUIUSMODI]
Ex praedictis in duobus praecedentibus capitulis potest aliqualiter 5 patere conversio propositionurn reduplicativarum, exclusivanun, excep-
10
15
tivarum et aliarum in quibus ponitur hoc verbum 'incipie vel 'deshile 1 •Nam propositio habens exponentes habet consimilem conversionem cum suis exponentibus, et si omnes exponentes eodem modo convertantur, illa exposita eodem modo convertitur. Si autem una exponens convertatur uno modo et alia alio modo, scilicet una simpliciter et alia per accidens, tunc habebit consimilem conversionem cum conversione unius et non curn conversione alterius. Tamen magis in speciali videndum est de istis. Unde sciendum est quod propositio reduplicativa non convertitur in propositionem reduplicativam, sed convertitur in unam non reduplicativam, cuius subiectum erit unum aggregatum ex praedicato prioris et ib super quod cadit reduplicatio, cum reduplicatione mediante hoc pronotnine 'quod'. Sicut ista 'animal in quantum homo est risibile' convertitur in istam 100 e t praem. D, etiam add. A' D 1 0 2 sed] et AC V praesenti 4 ,A s i ] n o n a d d . B 23. - 5 excl.11ct add. BC 0 4 CAP. 9 illa] ista BE 1 p e 11 time] 1 propositio xr p o as .exposita ] e e txadd.p. AloD]n 1e 3n l'samen_ l i nde] Ad videndum (tamen add. A' ) magis in specialiBde istis AlD es ta 1 om. C !IV 4 istal 18 1chace 6 o A' n v . ] p r a c e o d ni c v . e r t e t u r Physica, p r4 AIuxta i o rAristot., ' i s B ] IVIII, c. 8, t. 69 (263b 20-21), non est dare ultimum s permanentis u b i ein esse. c tCf. Burlaeus, De puntate artis logicae tractatus longior, pars rei o partic. II, c. 4 : " E t notandum est secundum Philosophum octavo PhysicoIII, p r i o r rum quod in permanentibus est accipere primum sed non ultimum... ut primum u m instans in quo Sortes vel albedo habet esse, sed non est accipere ultimum instans A in : quo Sortes !habet esse, sed primum in quo habet non-esse" (ed. cit., p. 191). q CAP.u 23. - ' oCf. supra, cap. 16-19. d ] q u o
326
PARS I I CA P . 2 3
'aliquid, quod in quantum homo est risibile, est animal' et non in istam 'risible, i n quantum homo, est animan Instantia patet hic Sortes in 20 quantum homo est risibilis, igitur risibile in quantum homo est Sortes', quia antecedens est verum et consequens falsurn. Similiter ista 'nullum activum in quantum passivum est activum' convertitur in istam 'igitur nihil quod est activum in quantum passivum, est activum'. Similiter, proportionaliter, hic dictis et dictis in priori capitulo di- 25 cendum est de conversione propositionum reduplicaávarum de praeterito et de futuro. Circa conversionem propositionurn exclusivarum est sciendum quod exclusiva non convertitur in exclusivam. Non enim sequitur 'tantum animal est homo, igitur tantum homo est animal', sed ipsa convertitur 30 in universalem, sicut sequitur 'tanturn animal est homo, igitur omnis homo est animal'. Sinnliter sequitar 'tantum homo non currit, igimr omne non currens est homo'. Et sicut d i c t u m e s t d e conversione propositionum de praeteHto et de futuro 2 , i t de a praeterito et de futuro. Unde non sequitur comne album fuit rum d i c subiecto e n d accepto u Sortes', pro eo quod est, 'igitur tanturn Sortes fuit m albus'; nam posito quod nihil sit modo album nisi Sortes et quod multi e fuerunt s t alii albi, antecedens est verum et consequens falsurn. Et ideo non d e isto modo sed sic 'omne album fuit Sortes, igitur tantum 40 convertitar Sortes c o est n albus'. v Non tamen est conversio mutua. Et sicut dictum est e r ita s proportionaliter i o de ista, dictis in priori capitulo dicendum est de aliis exclusivis. n e t Circa a conversionem l propositionum exceptivarum est sciendum quod iexceptiva u non convertitur in exceptivam. Non enim sequitur 'onmis 45 m homo praeter Sortem currit, igitur aliquid currens praeter Sortem est e xquiacconsequens est improprium. Sed exceptiva convertimr in homo', l unon-exceptivam, s unam cuius subiectum erit u n = aggregatum ex praeidicatovexceptivae a et parte extra capta, mediante hoc toto 'quod non -est', sic 'omnis homo praeter Sortem currit, igitur aliquod currens, quod so s s 19 ri s i bi l e... ani m al ] es t ri s i bi l e ani m al A ' , ri s i bi l e ani mal es t B 2 0 ri s i b l quod add. I 21 ri s i bi l e] e t n o n s equi tur add. A I D passivum est ac ti v um C
2
6
2 4
passivum... a c t i v u m l ac ti v um es t passivum B , e s t
propos . orn. A C V "
2
7
d e cm. C I • f u t u ro ] i n p ri o ri capitulo
add. A ' D 3 5 tal i urn Qm. A ' D 3 6 de'... futuro Qm. A B E I o m n e l tantum A l l 3 9 fuerunt] fuc ri nt C I V 4 0 s i c ] sequitur I o m n e l tantum A l l 4 6 al i qui d] al i quod B D , om ne I K , om. C V ' 48 unam om. I , n o n om. A I u n u m ] subiectum C V '
2Supra, cap. 22.
4 9
mediante] c um A
5 0
sic] sicut B I
DE CONVERSIONE P ROP OS M ONUM M OD A L I U M
3
2
7
non est Sortes, est homo'. Et ista 'nullus homo praeter Sortem currit' convertitur in istam 'nullum ctuTens, quod non est Sortes, est homo'. Circa conversionem propositionum in quibus ponuntur haec verba 'incipri', 'desinit' est sciendum quod non convertuntur in propositiones 55consimiles. Non enim sequitur 'aliquis homo incipri esse albus, igitur aliquod album incipit esse homo', sed debent tales propositiones sic converti 'aliquis homo incipri esse albus, igitur aliquid, quod incipri esse album, est homo'. Et ita est de alás. Ex praedictis possunt elici modi conversionum quartuncumque pro60positionurn de messe, sive sunt de praesenti sive de praeterito sive de futuro, sive etiam sint categoricae non aequivalentes propositiorábus hypotheticis sive sint aequivalentes eis.
[CAP. 24. DE CONVERSIONEPROPOSITIONUMMODALILIM. ETPRIMODECONVERSIONEPROPOSMONUMDENECESSARIO] Viso quomodo propositiones de messe converttmtur, videndum est quomodo propositiones modales convertuntur. E t primo de conver5sione propositionum de necessario'. Est autem primo sciendum quod, sicut dictum est p r i u s 2, guando modus porátur cum dicto, illa propositio est distinguenda secundum compositionem et divisionem. E t ideo primo videndum est de conversione talium propositionum in sensu compositionis et aequivalen io -e i s , secundo de conversione tnlium propositionum in sensu divisionis et aequivalentiurn eis. Circa primum sciendum est breviter quod tales propositiones convertuntur sicut suae de messe, quia in conversione tnlium arguitur semper per istam regulan-1 'si unum convertibiliurn est necessarium, reliquum 15est necessarium'; vel per istam 'si antecedens est necessarium, conse51 est'] homo add. A' 5 2 est'] homo add. A' 5 4 inc.1 vel asid. A' 5 6 tales om. An3 pr opos. orn. A' 5 8 album] albus AV' 6 0 sunt] sint BD I 6 1 sint] mere add. AID , categ.] i d est add. A' , id est categoricae add. D pr opos. orn. M I) 6 2 sint] categoricae asid. AID ei s] hypotheticis A, propositionibus hypotheticis D CAP. 24. - 5 necess.] messe I 6 Est autem] Circa quam A' , circa quod D , prius] quod add. I 7 poniturl accipitur C 1 0 secundo] viciendurn est add. D 1 2 est brev. om. Al ! br ev .] tmiversaliter C • quod] omnes add. D 1 3 tallarla] propositionum add. I 1 4 est] verum vel add. C V 15 vel] et B 4
CAP. 24. - 1 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 3 (25a 27 2 5 b 25). 2 cap. 9, Un. 12-13.
Supra,
328
PARS I I CA P . 2 4
quens est necessarium'. Unde i n conversione simplici, large sumpta, arguitur per primam regulara, in conversione per accidens arguitur per secundam regularn. Verbi gratia sic arguendo 'nullum hominem esse asinum est necessarium, igitur nullum asinum esse hominem est necessarium', arguitur per istam regulam. C u m ista convertantur, sicut dictum est p r i u s 8, 'nullus homo est asinus' e t 'nullus asinus est homo', si haec sit necessaria 'nullus homo est asinus' oportet quod haec sit necessaria 'nullus asinus est homo'. Et sicut dictum est de istis, ita dicendurn est de aliis. Et hoc est universaliter verum de otrmibus, sive sint reduplicativae sive exclusivae sive exceptivae sive quaecumque aliae propositiones categoricae. Sciendum est etiam quod P h i l o s o p h u s, I Priorum 4 probat , tillas a nde tu necessario r n converti in sensu compositionis vel eis aequivalentes et non alias, quia neutra probatio sua procedit de aliis, sicut ibi patet. Unde ista propositio 'si unurn convertibilium est possibile, reliquum est possibile' non valet nisi quantum ad propositiones de possibili sumptas in sensu compositionis. Nec etiam ista 'cuicumque actui repugnat necessitas, potendae eiusdem actus repugnat necessitas eadem', hoc est cuicumque propositioni de Messe repugnat aliqua propositio de necessario, propositioni de possibili correspondenti illi de messe repugnat eadem propositio de necessario. Unde si istae duae repugnant 'aliquis homo currit' et 'necesse est nullum animal currere', istae duae repugnabunt 'possibile est aliquem hominem currere' et 'necesse est nullum animal currere'. Et hoc est verum generaliter guando utraque de modo accipitur in sensu compositionis vel aequivalens sibi. Si enim una acciperetur in sensu divisionis, regula non valeret, nam instantiae sunt multae. Sicut istae duae repugnant 'aliquod verum est impossibile' et 'necesse est nullum verum esse impossibile', et tamen istae duae stant simul 'aliquod verum potest esse impossibile' et 'necesse est nullum verum esse impossibile', illa de necessario sumpta in sensu compositionis, quia utraque istarum est vera. Et ita P h i l o s o p h u s i n libro Priorum 16 es t] e ri t B bilium etc . add. / V D ibidem A ' B D
3 0
1 7 2 1
reg.] el add. A l D
1 8
e t ] i g i t u r B , orn. A l
possib.] et add. AB1
3 1
reg. om• A l l 3DI 2 4
2 0
reg.] si unum c onv erti -
orrmi bas ] talibus A ' , om. D
ni s i ] nec C, quod corr. V ' , om. A
3 2
2 9 c ompos i
divisionis C V ' 3 3 eiusdem] eidem a c t u s ] actui o m . A ', eadem] eiusdem A M repugnat] eadem necessitas vel A C V ' " aliqua] al a I 3 5 i l l i ] eáusdem B, om. A ' 4 0 vell el B, est add. A 'D I K 41 regula] reliqua et add. i n sensu compositionis K 4 2 - 4 3 impossibile... imposs.] possibile... possibile B 43 istae] illae A C V '
4 6
utraque] neutraque A i s t a ru m con. i n i l l arum A '
8Supra, cap. 21, un. 31-37.
4
Aristot., Anal. Priora, 1, c. 3 (25a 27-36).
20
25
30
35
40
45
DE CONVERSIONE p R o p o s m o N u m M OD A L I U M
3
2
9
non loquitur de conversione propositionum de necessario nisi guando surnuntur in sensu compositionis vel aequivalenter. Circa conversionem propositionum de necessario, sumptarum i n 50sensu divisionis et aequivalentium, est sciendum quod non sunt convertibiles nulla facta mutatione seu variatione ex parte vocis praeter transpositionem terminorum. Non enim sequitur per naturam conversionis 'nullus homo de necessitate est asinus, igitur nallus asinus de necessitate est homo', quia non sequitur in sensu divisionis acceptis aliis proposi55tionibus. Unde non sequitur 'nullum impossibile esse v e r = est necessarium, igitur nullum verum esse impossibile est necessarium', quia antecedens est verurtt et consequens falsurn. Nullum enim impossibile potestesse verum, et tamen aliquod vemm potest esse impossibile. Haec enim modo est vera 'ego non fui Romae', et tamen potest esse impossi60bilis: si enim vadam Romam, postea erit impossibilis. Similiter non sequitur 'creans de necessitate est Deus, igitur Deus de necessitate est creans', quia mtecedens est verum et consequens falsum. Similiter non sequitur 'homo de necessitate intelligitur a Deo, igitur aliquod intellectum a Deo de necessitate est homo', quia antecedens est verum et consequens falsum. Similiter non sequitur 'homo albus de necessitate est homo, igitur homo de necessitate est homo albus'. Et ideo tales praedicto modo converti non possunt; sed subiecto consequentis, quod fuit praedicatum antecedentis, addendus est modus necessitatis cum hoc 'aliquid quod est', ut ista 'omne impossibile de necessitate non est verum' convertatur sic 'igitur aliquid, quod de necessitate non est verum, est impossibile'. Similiter ista 'creans de necessitate est Deus' convertitur in istam 'igitur aliquid, quod de necessitate est Deus, est creans'. Et ista 'homo de necessitate intelligitur a Deo' convertitur sic 'igimr aliquid, quod de necessitate intelligitur a Deo, est 75homo'. Et ita de aliis. Ex quibus patet quod stricte accipiendo propositionem de modo et propositionem de messe, propositio de necessario, sumpta in sensu divisionis vel aequivalens ei, non convertitur in propositionem de necessario sed in propositionem de messe. 48 s umtmtur] supponunt A , s upponit C11 4 mg. 5 B ,1om. D s 5e 9 u eni ] m om. A C V sequitur e s l u ABC1.7 4 f uv i ]impossibile m A C 1 / possibile... 9 - A, 66 9 hoc 0 ] toro add. A l D a l i q u i d om. B D a l i q u i d quod es t] q u o d est 4 6 B 85consequentis praedicato ¡ T Op . ] ov .. ] iC O m sa si aliquidv A CaI V r as t . e si t ma np t i oe e s t 4 A7C om. 1 Vr 0 ] p o s78 i 5 c A CI V 4 4 5 ci c i cm. o m ]7 3 L i d n d e a d ¡i. s .tn i ]s a A , th a
330
PARS I I CA P . 2 5
Patet etiam ex praedictis quod taus consequentia non valet 'tantum necessarium de necessitate est verum, igitur omne verum de necessitate est necessarium', quia ista uráversalis non est convertibilis cum praedicta exclusiva sed ista 'omne, quod de necessitate est verum, est necessarium', quia semper propositiones habentes exponentes diversimode convertuntur, secundtun quod exponentes earum diversimode convertuntur. linde secundum quod exponentes unius exclusivae aliter convertuntur quam exponentes alterius exclusivae, sectmdum hoc una exclusiva aliter convertitur quam alia. Similiter non sequitur 'tantum creans de necessitate est Deus, igimr ()rime quod est Deus, de necessitate est creans' sed sic 'igitur ornne quod de necessitate est Deus, est crems'. Causa autem quare in praedictis consequentiis est antecedens verum et consequens falsum, dicta est p r i u s 5, ubi dictum est quomodo aliter appellat praedicatutn suam formam quam subiectum. Et ideo illud ibi dictum summe est imprimendum memoriae ad sciendurn quid requiritur ad vetitatem propositionum de praeterito et de futuro et de modo et aequivalentium eis.
80
90
95
[CAP. 25. DE CONVERSIONEPROPOSITIONUM DE POSSIBILI]
Circa conversionem propositionum de possibili est primo sciendum quod in isto capitulo accipiendum est semper 'possibile' sectmdum quod est cormnune ad necessarium et ad contingens quod non est necessarium: u t 'possibile' sit idem quod 'propositio non impossibilis'. Et sic 5 accipiendo 'possibile' concedendum est quod Deus potest esse Deus et quod homo potest esse animal. Sic autem accipiendo 'possibile' est sciendum quod eaedem regulae quae d i c t a e sunt d e conversione propositionum de necessario attendendae simt circa conversionem propositionum de possibili. Nam ulla de possibili, sumpta in sensu compositionis, et aequivalens ei est 82 uni v . om. A u n i v . non est] non est univ. B CD1 V 8 3add. A 's 8 e5 sec.... d i som. (hom.) t a CV bentes]4diversas conv. 4 sed] 8 mbene 7 gs equitur a l . t eadd. r iMV uI ) s 9] 0 i gi tur om. A ' B D E V 89 i l 94l 2i t 1 I 4 e 3 s t appellat ] modo] , qualiter A ' o 9 3 m .praed. trp. A 'B D 1 s8 u f fi 8 c i e n t e r A Ct et A CAP. 3 m cap.] casu A 4 c ommune] consequens I 11 est' om. A ' C ad 25. n d- 2 est] u at . 4 . nec o M8 7i m hom o] D animal A a n i m a l ] homo K 1 1 et] est A e i ] i l l i A C V A b - A d a e •4 e s t ] q
u o 7, un. - 49-63. Supra, Cap. CAP. 25. - 1 Supra, cap. 24.
5
ut]
DE CONVERSIONE P ROP OS M ONUM M OD A L I U M
3
3
1
eodem modo convertenda sicut sua de messe, quia in onmibus talibus conversionibus arguitur per istam regulam 'si unum convertibilium est possibile, reliquum est possibile', vel per istam 'si mtecedens est possibile, 5consequens est possibile', quae regulae sunt semper verae. Sed si surnantur tales propositiones in sensu divisionis vel eis aequivalentes, tunc non eodem modo convertuntur. Unde non sequitur 'Deus potest esse non creans, igitur non creans potest esse Deus', et hoc si subiectum consequentis accipiatur pro eo quod est. Similiter non 20sequitur 'viator potest esse damnatus, igitur damnatus potest esse viator', sed sequitur 'igitur aliquis, qui potest esse daranatus, est viator'. Verurntamen ut plenius pateat qiinliter tales propositiones de possibili debent converti, est sciendum quod guando subiectum propositionis de possibili est terminus communis vel includens terminum communem, 25propositio est disdnguenda, eo quod subiectum potest supponere pro his quae sunt vel pro his quae possunt esse; quae regula intelligenda est, propordonaliter, sicut dictum est p r i u s 2 de propositionibus de praeterito et de futuro. Si autem accipiatur subiectum antecedentis pro bis quae sunt, timc convertitur in illam de possibili, subiecto consequentis 30accepto pro his quae possunt esse,sed non accepto subiecto consequentis pro bis quae stmt. Unde bene sequitur 'aliquis, qui est viator, potest esse datrmatus, igitur aliquis, qui potest esse darrmatus, potest esse viator'. Similiter sequitur 'Deus potest esse non creans, igitur qui potest esse non creans, potest esse Deus'. {Et non solum sequitur illa de possibili, sed 35etiam CUIT1 tali additione 'qui potest esse' sequitur illa de messe, sicut sequitur 'Deus potest esse non creans, igitur qui potest esse non creans, est Deusl Sed si subiectum antecedentis accipiatur pro his quae possunt esse, tunc sequitur ulla de possibili, subiecto consequentis accepto pro his quae possunt esse, et non sequitur illa de messe. Si autem prae40dicatum antecedentis sit terminus singularis vel pronomen demonstra17 non om. A 1 8 n o n ' om. A ' 1 9 accip.] s umatur A
2 0 v i ator] n o n add. A ' 2 1 s equi
sic add. I ,, est] posest esse A ' 2 2 plenius] ulterius venus B 2 3 debent] debeant A ', om. B c o n v . ] conveztantur B 2 5 supp.] accipi A ' 2 7 propos.] de istis adj. A ' 2 9 possibili com, in messe F, messe I 3 0 sed] es A ', om. D a c c e p to ] s umpto A ' 3 2 potess esse] est C, com ,v iator] i n Haec e s consequentia t F G equina antecedens, i . pases, de quo hi c l oqui tur, c onv erti tur i n unam de messe, quae infers illam de possibili, quam hic i nfert ex pri ma. Hac e patent ex praedictis pluribus add. (glossam
propriam vel cuiusdam leaoris) A'
3 3
e s
prom. I, bene add. A' i gi sur ] aliquis add. c r e a n s
add. K q u i potess] potem A 3 4 potcst esse] est B CIK 3 4 - 3 7 Es... Deus C O, inter laicos E, mg. V ', om. A A ' B D I K Gem. 3 4 s ol um om. C 3 4 - 3 5 sed eti am om. C 3 5 additione om. C V ' 37 s ubi l signum V ' , accip.] sumatur A C V I
Supra, cap. 7.
4 0
antec.] consequentis A C I K V '
332
PARS I I CA P . 2 6
tivum sine addito, sequitur illa de possibili absolute; sicut sequitur 'creans potest esse Deus, igitur Deus potest esse creans', sive subiectmn mtecedentis accipiatur pro his quae sunt sive pro bis quae possunt esse. Per praedicta patet quod tales consequentiae non valent 'videns potest esse caecus, igitur caecus potest esse videns'; 'verum potest esse impossibile, igitur impossibile potest esse verum'; 'nullum necessarium potest esse falsum, igitur nullum falsum potest esse necessarium'. Et hoc si subiecmm consequentis accipiatur pro bis quae sunt; aliter consequentiae sunt bonae.
45
[CAP. 26. DE CONVERSIONE PROPOSMONUM DE IMPOSSIBILI]
Circa conversionem propositionum de impossibili est sciendum quod propositiones de impossibili, acceptae in sensu compositionis, convertuntur sicut suae de messe, guando illae de Messe convermntur simpliciter, quia tunc arguitur per istam regulam 'si unum convertibilium 5 est impossibile, reliquum est impossibile' quae regula vera est. Sed guando sua de messe non convertitur simpliciter sed tanturn per accidens, tunc illa de impossibili in sensu compositionis [non est convertibilis] nec aliqua sibi aequivalens est convertibilis. Et hoc quia non posset tenere taus conversio nisi per ist2m regulam 'si antecedens est impossibile, consequens est impossibile'; quae regula falsa est, nam aliquando antecedens est impossibile et consequens necessarium. Et ideo tales consequentiae sunt bonae 'nullum hominem esse animal est impossibile, igitur nullum animal esse hominem est impossibile'; 'aliquem hominem esse asinum est impossibile, igitur aliquem asinum esse hominem est impossibile' 'Detml esse corpus est impossibile, igitur corpus esse Deum est impossibile'. Sed tales consequentiae 'mine animal esse hominem est impossibile, igitur aliquem hominem esse animal est impossibile'; 'omne ens in actu vel in potentia esse Deum est irnpossi43 a c c i p l s umatur C 4 8 ac c i p.] s umatur A I B D 4 8 - 4 9 c o n s i n o n add. I , ons. 49 bonael u t di c tum (praedicturn D ) est adj. A l D , si s umantur i n sensu compositionis add. mg. Gem. CM. 26. - 3 propositiones E I Con., i n corr. A , propositionibus A l B C D V ceptae4EI Gens, in con. A, acceptis A l B C D V o tp Aco'Bso i 9tmi ohoc 4 -p t']r4 eri í n .]upane ]m add. c mK. C 9 - 1 0 tenere] teneri B C 1 1 nani ] quia I sit A 3' ,:, es c o an v ce r t- i t u r aliqu. om. I 1 7 miss.] non valent adj. mg. I V ' 1 7 - 1 9 omne... impossol cm. (hom.) A I D 1 9 D potentia otn. A l D 4 s u a e l d u a e
DE CONVERSIONE P ROP OS M ONUM M OD A L I U M
333
20bile, igitur Deurn esse ens in acm vel in potentia est impossibile' et huiusmodi non valent. Si autem talis propositio de impossibili sumatur in sensu divisionis vel aequivalens sibi, ttmc convertibilis est sicut illa de necessario. Unde ista consequentia non valet 'aliquod album impossibiliter est homo, 25igitur aliquis homo impossibiliter est albus', nam antecedens est verum et consequens falsum; sed debet sic converti 'igitur aliquid, quod impossibiliter est homo, est album'. [Similiter ista a l b u m potest esse homo' non convertitur sic 'igitur nullus homo potest esse albus' sed sic 'igitur aliquid, quod non potest esse homo, est album'.] 30 [ I s t u d cancellavit ipse Occkam. Est autem sciendum quod guando negatio praecedit modum, mutat modurn, ut non dicatur propositio de tali modo. Et ideo ista 'nullus homo potest esse albus' non est de possibili sed magis de impossibili. Sicut ista 'nullus homo de necessitate est albus' non est proprie et stricte de necessario sed magis de possibili, quia 35aequivalet isti 'omnis homo potest non esse albus'. Et ideo quia tales propositiones in quibus negmtur modi aequivalent propositionibus affirmativis de aliis modis, ideo non convertuntur simpliciter sed per accidens tantum. Unde ista 'nullum ens de necessitate creat' non convertitur in istam 'igitur nullum creans de necessitate est ens', quia falsa est, cum 40sua contradictoria sit vera, scilicet 'aliquod creans de necessitate est ens', quia hoc creans de necessitate est ens, demonstrando Deum; nec in istam 'nihil quod non de necessitate creat est ens', nam non sequitur, quia mtecedens est verum et consequens falsum; sed sequitur ista 'igitur aliquid, quod non de necessitate creat, est ens'l
20 i n Qm. C V' ,¡ vel pot ent i a om. Al D 2 0 - 2 1 et huiusmodi] sed tales consequmni2o V' , Qm. AC 2 3 vel] alia asid. A' , aliqua BD I 2 4 imposs.] i n potestate (etiam infra) K 2 5 aliquia] Deus B 2 7 horno.., album trp. Gen:. 2 7 - 2 9 Similiter... album C , in noruno f V' , cm. alii 3 0 htud... Occkam notat in mg. O (Vas. °crol , imo f A' F (Flor., Lata in ,. 2autem] 30 0 7 1 etiam ) I3 30 1 - m4o d u4m l non add. E m u t a i . . , o m . C V ' [f non cm. E d i c a t u r] dicetur C V ' .E X sI Sicut... 33-34 I , t s.possibili . . om. (hom.) C V' 3 6 negantur] neutri V ' 3 7 sed] oonvertuntur adj. B 38 e tantum 4 ) ,n om. I sc r eai non] creaturn est I 3 9 igitur Qm. All3F10 ens ] Deus V' 3 9 - 4 2 quia... ens ista ih Qm. n a (Isom.) b A'e 4 r0 vera] : 1 asid. 10 s c i l l si B, om. C al i quod] aliquid E e m ] Deus C V' 41 I 11 hoc] hi c B 4 1 - 4 4 nec... esas Qm. C V ' 4 1 i n istam] jata I si quia... u n ens unom. r (hm.) t 42 est] cum... sit Al BE 4 3 aliquid] illud O — (In cod. Al tenia manu c non' Qm. o o I 4 2 l- 4 3 quia... . additur: B _ fChurr. C . scripsit). 1 0 , V 4 ;
334
P
A
R
S
I I CA P . 2 7
[CAP. 27. DE CONVERSIONEPROPOSMONUM DE CONTINGENTI]
Post praedicta videndum est de conversione propositionum de contingenti'. Et est primo sciendum quod in isto capitulo accipiendum est semper 'contingens' pro contingenti ad utrumlibet, u t illa sola propositio di- 5 catur contingens quae nec est necessaria nec impossibilis. Et quia t2lis propositio habet duas conversiones, unam in terminis et aliam per oppositas qmlitates, ideo primo dicendum est de prima conversione, secundo de secunda. Est autem primo sciendum quod propositiones de contingenti, sumptae in sensu compositionis, et eis aequivalentes convertuntur sicut suae de messe, guando suae de messe convertunmr simpliciter. Et hoc quia talis conversio tenet per hanc regulam 'si unum convertibilium est contingens, reliquum est contingens'; quae semper est vera. Et ideo bene sequitur 'hominem esse album est contingens, igitur album esse homi- 15 nem est contingens'. Similiter bene sequitur 'Deum creare est contingens, igitur creantem esse Deum est contingens'. Et ita particularis affirmativa et imiversalis negativa de contingenti, sumptae in sensu compositionis, convertuntur simpliciter. Similiter bene sequitur 'hace est contingens: nullus homo est albus; igitur haec est contingens: nullum al- 20 bum est homo'. Et ita est de aliis. Sed guando illa de messe non convertimr simpliciter sed per accidens tantum, tunc illa de contingenti in sensu compositionis non convertitur in terminis, quia talis conversio non potest tenere nisi per hoc medium 'si antecedens est contingens, consequens est contingens'; quod est 25 simpliciter falsum, cum ex contingenti sequatur necessariurn. E t ideo non sequitur 'omnem hominem esse album est contingens, ergo aliquod albura esse hominem est contingens'; sicut non sequitur 'ornnem substantiam exsistentem in actu esse Deum est contingens, igitur D e = esse substantiam exsistentem in actu est contingens', quia antecedens est ve- 30 rum et consequens falsum. Hace enim est contingens 'omnis substantia CAP. 27. - 4 Et est] est autem B1 c ap.] casu ACI 5 pro... utrumlibet mg. C, om. V' utrurn1.1 utrtmaque B 6 E t o r n . BC 7 in terminis] per terminos I e t om. A' BDE per ] in AC V I cdo ni v .c orn. 4videndum 8 . ]BC 1 1 et] vel I 1 2 hoc] est add. AC V" 1 3 quia] guando A 13 quia] guando A H taus... tenet] tales conversar tenent I 1 4 quae] quia C V' 1 8 sumptael sumpta C V' 1 9 Similiter] Unde A 25 1 quod] consequens B 2 6 E t om. C V ' 2 7 sequitur] ex natura conversionis add. A ' D 29 D exsistentenal 1 9 - 2entena 1 C, om. A. S i m i l i t e r . . . CAP. a l i27. i- 1 Cf. s Aristot., Anal. Priora, I, c. 3 (25a 37 2 5 b 25). o m . A 2 4
DE CONVERSIONE P ROP OS M ONUM M OD A L I U M
3
3
5
exsistens in actu est Deus', quia potest esse vera et falsa, et tatnen haec estnecessaria 'Deus est substantia exsistens in actu'. Si autem illa de contingenti sumatur in sensu divisionis vel alia aequivalens ei, tunc si illa propositio habeat pro subiecto terminum communem vel aliquid includens terminurn commtmem, cuiusmodi simt talla a l b u m ' , 'iste homo', 'iste asinus', vel etiam habeat pro subiecto aliquod participium vel aequivalens ci, illa propositio est distinguenda, eo quod subiectum potest supponere pro his quae sunt vel 40pro his quae contingunt. Si subiectum talis propositionis accipiatur primo modo, sive etiam subiectum sit nomen proprium vel pronomen demonstrativum, sic non convertitar in idem genus contingentis, sed convertitur in illam de messe et in illam de possibili, sumpto subiecto consequentis cum ista additione 'quod contingit esse'. 45 P r i m u m patet, scilicet quod non convertitur in idem genus contingentis, nam non sequitur 'contingit Deum esse creantem, igitur creantem contingit esse Deum'; nec etiam sequitur 'quod contingit esse creantem, contingit esse Deum', nam sua repugnans est vera, ista scilicet 'quod contingenter creat, necessario est Deus', et per consequens non est socontingenter Deus. Secundum, scilicet quod convertitur in illam de messe, praedicto modo, patet: nani bene sequitur 'Deus contingenter est creans, igitur aliquid, quod contingenter est creans, est Deus'. Ista conversio potest probari: quia si haec sit vera 'Deus conángenter 55est creans', manifestam est quod utraque istarum est vera 'hoc' - demonstrando illud pro quo subiecturn supponit - 'est Deus' et 'hoc est contingenter creans'. Nunc autem sequitur per syllogismum expositorium 'hoc est Deus; hoc est contingenter creans; igitur aliquid, quod est contingenter creans, est Deus'. E t per consequens cum ista 'Deus est 60contingenter creans' non stat opposita istius 'aliquid, quod est contingenter creans, est Deus', et per consequens ipsa sequitur ad primam. Et ita conversio ista probatur per syllogismurn expositorium. Et sicut ista probatur per syllogismum expositorium, ita ahae multae priores, quarum probationes sunt dirnissae, eodem modo probantur. 33 exsistens] condngens I 3 4 autem] tamen /VD , fi la] prima K i n . . . div.] divisive I ,' anal ei A, aliqua B 3 5 eil et I, om. C 3 7 istell hic B 3 8 aliquod orn. AC V' , vel] aliquod ALCD ': t a u s A' , ista B 4 0 taus om. BI 4 1 primo... etiarn] pr o his quae sunt vel etiam si A' D 45 idem] illud A C praem. 1 D, ciara add. A' , patet add. C , quod] non add. A' 5 5 esta] erit AC IV' 5 7 syllog.] scilicet 1 A 6 0 istius] illius ACDV" 6 2 ista'] illa C D IV asid. 63 alise] 4 ita6 4 2 7-et 6eodem 3 modo E A' t priores] . . . propositiones K s e x t :p o s . e 1 u . m o ] . (i g h i o t m . )
336
PARS I I CA P . 2 7
Est autem probatio sufficiens, quia syllogismus expositorius est ex 65 seevidens, nec indiget ulteriori probatione. Et ideo multum e r r a n t q u i n e g a n t talem syllogismum in quacumque materia, nisi possint ibi ostendere fallaciam aequivocationis vel amphiboliae vel compositionis et divisionis vel accentus vel figurae dictionis vel blinciam secundum quid et simpliciter vel ignorantiam elenchi vel petitionis prin- 70 cipii. Nec potest ibi esse fallacia accidentis, sicut m u l ti dicunt 2• Et quia syllogismi expositorii, qui sunt ex se evidentes, frequenter negantur a m o d e r n i s t h e o l o gi s, e t ideo contra tales non est disputandum, CUITI negent per se nota, ideo - aliquAliter disgrediendo a proposito - ponarn exempla in quibus non est syllogismus expositorius, quamvis videatur. Unde hic non est syllogismus expositorius l o c animal est canis; hoc animal non est caeleste sidus; igimr caeleste sidus non est canis'. Et hoc quia tam maior quam conclusio est distinguenda penes aequivocationem. s o Similiter hic non est syllogismus expositorius 'iste vellet se accipere pugnantes; iste vellet vincere; igitur qui vellet vincere, vellet se accipere pugnantes', nam maior est distinguenda penes amphiboliam, sicut a l i b i patet 2. Similiter hic non est syllogismus expositorius laec: tu es asinus, as est falsa; haec-. tu es asinus, est vera si est necessaria; igitur aliquod verum, si est necessarium, est falsum', narn tarn minor quam conclusio est distinguenda secundurn compositionem et divisionem. Sirniliter hic non est syllogismus expositorius 'iste vult pendere; iste non vult pendere; igitur qui vult pendere, non vult pendere', nam 90 propositiones sunt distinguendae penes accentum. Similiter hic non est syllogismus expositorius Sortes est albus; Sortes est animal; igitur animal est albus', sed hic est fallacia figurae 65 autem] talis add. q u i a ] si add. C e x ] per ABK, de A '
6 6
u l t . ] ulterius B I
6 7
nisi
possint] n o n possit A 6 9 et] v el A C V 4 vaelc'i csecundum e n t u add. a ] D I 7 1 Ne c ] qui a n o n A ' D 11 accid.] accentua B 70 7 2 qui a] qui dam a c Vi d e n t i s add.c A C C , 4 75 ponam] pono B, aliqua add. A ', brev i ter add. B D I 7 7 expos.] quamvis v i deatur add. C1 1 c . fa r e q 4 1 1n o na add. n i I - 7 9 concl.] m i n o r A ' 8 1 - 8 9 i c e _ expos. orn. B 8 1 v el l et] nol l et A l D mal] Iu i ,s velletal 82 v AC eI V 1 i m nollet A ' , se om. 2 4 5 K 8 9 hic ... expos.] nec hic A ' 9 0 qui ... pendere] etc. A 'D II nani ] quia A I D nor]l 8caaior p i 3 - A8A l E . hi . c. A ' 9 3 albas] al bum A B C f a i l . fi g . ] fi gura A I D cs] hi 92 ii ctc n oun ] tnec e p ot s . ] e rx sB i m i l i t I 2 De hac re fusius infra, Parte I11-1, cc. 4 et 16. 8 In tractatu de fallaciis, ,, e r fi infra, Parte 111-4, c. 5. n le ic . o cm A m ' .. 8 B 7 I A n a
DE CONVERSIONE P ROP OS ITIONUM M ODA L 1 UM
3
3
7
dictionis. Similiter nec hic 'iste homo est sanus; iste homo est substantia; 95igitur aliqua substantia est sanus'. Similiter nec hic 'Sortes non est filius Platonis; Sortes est pater; igitur aliquis pater non est filius', sed est ignormtia elenchi. Similiter nec hic 'Sortes est albus sectmdum dentes; Sortes est niger; igitur aliquod nigrum est albura', sed est fallAcia sectmdum quid et toasimpliciter. Nec hic est syllogismus expositorius probativus 'Sortes est calidus; Sortes est productivus caloris; igitur productivum caloris est calidum', quia est ibi petitio principii, et ideo non probat, quamvis illatio sit bona. Et sicut est de istis, qui videntur esse syllogismi expositorii et non 105sunt, quod est in eis manifestus defectus praeter fallaciam accidentis, ita est de aliis. Unde sciendurn quod regula generalis est quod guando propositiones sunt mere de messe et de praesenti et disponuntur in figura sine omni additione vel diminutione ad subiectum et praedicaturn quod numquam noest in tali discursu fallacia accidentis, sicut nec in discursu disposito in primo modo primae figurae potest esse fallada accidentis, sicut i n f er i u s 4 ostendetur. Eodem modo guando aliquis discursus potest reduci ad talen' syllogismurn expositoriuni, vel per conversionem vel per impossibile vel per propositiones aequivalentes assumptas, non est falnslacia accidentis. Est tamen advertendum quod ad syllogismum expositorium non sufficit arguere ponendo pro medio pronomen demonstrativum vel nomen proprium alicuius rei singularis, sed cum hoc oportet quod illa res demonstrata vel importata per tale nomen proprium non sit realiter 120plures res distinctae. Et propter hoc hic non est syllogismus expositorius 'haec essentia' - demonstrando divinarn essentiam - 'est Pater; haec essentia est Filius; igitur Filius est Pater', et hoc quia haec essentia est plures personae distinctae. Et ideo in mil paralogismo magis est fai94 nec ] non B, om. D h i t ] ibi A C V s a An, usana s ] 1 9 8 hi c ] es t syllogismus add. D 9 7 fi lius] Platonis add. s e d ] hic 1 sanus] 4asinus a s i n u s 101 Nec ] Si mi l i ter praem. A I D , est... probat. Qm. p r o b a t i v u s cm. A B E 1 0 1 - 0 2 Sortes... Sortes] A . ; Sol... Sol 2 prod.... h I o1 0 m o ' prod.] proiectivas... proiec tiv um B 1 0 3 quia... i bi ] sed B 1 0 4 sicut] dictumo add. C m1 0 5 sunt] eo add. B q u o d ] quia A 'D I , praeter] propter I 1 0 6 de] multis add. B . 109 v el C] e t A A D 1 9 termi ni B K , termi 5 118 rei] ni add. (!) I 1 2 0 res] nec I, om. p r o p t e r hoc ] i deo A ' 1 3 , ai n l i q sentii] di v i na add. A ' 1 2 3 personae] real i ter add. I u a q uo o m 4. d . Cf.infra, Pars c . o Bm . D A 'OCKHAM, SO MMA LOGICAE 2 2 1 1
1 2 1 es -
338
PARS I I CA P . 2 7
lacia consequentis quarn accidentis, quarrivis etiatn sit ibi fallacia accidentis. 1 2 5 Cum igitur in isto syllogismo l o c est Deus; hoc est contingenter creans; igitur aliquid quod est contingenter creans est Deus' non possit ostendi aliquis defectus, manifesmm est ipsum esse evidentem syllogismum expositorium; et per consequens probatura est sufficienter quod ista 'Deus contingenter creat' convertitur in istam 'quod contingenter130 creat, est Deus'. Ex quo etiam patet quod convertitur in istam de possibili 'aliquid, quod contingenter creat, potest esse Deus', quia semper illa demesse formaliter infert illam de possibili. Si autem subiectum talis propositionis de contingenti sit pronomen demonstrativum vel nomen proprium, tunc convertitur sicut prior,135 scilicet in illam de messe et de possibili. Sed si subiecturn taus propositionis de contingenti sumatur pro his quae contingunt esse, sic convertitur in idem genus contingentis, sumpto subiecto consequentis pro eo quod contingit. Unde bene sequitur 'contingit aliquem hominem currere, igitur contingit aliquod currens esse hominem', si subiectum140 utriusque sumatur pro eo quod contingit, u t iste sit sensus 'aliquid, quod contingenter est currens, contingenter est homo'. Nam oppositum consequentis non stat curn antecedente, scilicet 'nihil quod contingenter est currens, contingenter est homo'. Nam si haec sit vera 'aliquid quod contingenter est homo, contingenter currit', sit illud a : tunc 145 utraque istararn est vera 'a contingenter est homo e t similiter ista 'a contingenter currit'. Ex istis arguo sic 'a contingenter est homo; a contingenter currit; igimr aliquid quod contingenter currit, contingenter est homo', quae est contradictoria prioris, igimr prior non stat. Et ita evidenter sequitur q u o d contingenter est homo, contingenter currit,150 igitur aliquid quod contingenter currit, contingenter est homo'. Et ita ista consequentia est bona 'aliquis homo contingenter currit, igitur aliquod currens contingenter est homo', subiecto utriusque accepto pro eo quod contingit. Et s i d i c a t ur quod tunc sequeretur 'Deus contingenter creat,155 124-25 quamvis... accid. om. A B C V 4 I 1 1 23 16 quod] etiam adj. D 1 3 2 quid add. h o c . . . non add. I, add. mg. C 1 3 5 tunc ] n o n add. I h o c l 141 s umatur] ac c ipiatur A ' B D c o n t . ] esse adj . h o r n o . 2 osci!, m cm. . C V ' 143 C adj. A 1 h o V ' 1 r 4 4 vn era] quod o om. B C AIV 4 1 155 s equi s equitur 3A E 1 4 09 - 5 1i s t a q u m ] a e a l
quod... c reat] c onti ngenter crearts K
1 3 4 c ont.]
s i c u t l e t add. A 1 3 6 scil. om. A l D e t ] v el B B 1 4 2 est c urrens ] c u rri t , c ont. 4 6 es t'] eri t A 'D i s t a om. A 'B
1 4 8 c onting.a
DECONVERSIONEPROPOSMONUMMODALIUM
3
3
9
igitur aliquod creans contingenter est Deus', quia sequitur 'a contingenter est Deus; a contingenter creat; igitur aliquid quod contingenter creat, contingenter est Deus', sicut argutum est in priori exemplo: D i c e n d u m est quod iste ultimus syllogismus est bonus, non 160tamen probat istam conversionem. Et hoc quia per istam 'Deus contingenter creat' non habentur aliquae tales propositiones 'a contingenter est Deus', 'a contingenter creat', quia ad veritatem istius non requiruntur aliquae tales duae, sicut ad veritatem istius 'aliquis homo contingenter currit' requirunmr tales duae, si subiecturn sumatur pro bis quae coni65tingunt. E t ideo per unum syllogismum expositoriurn probatur una conversio sufficienter et per alium non probatur alla Unde si subiectum iBius de contingenti est pronomen demonstrativum vel nomen proprium, non convertitur in idem genus contingentis, nec subiectum potest habere talem acceptionem, scilicet pro eo quod contingit. 170 S c i e n d u m est tamen quod praedicta distinctio de propositionibus de contingenti, de possibili, de praeterito et de futuro debet sic intelligi quod subiecmm accipiatur pro eo quod est etc., vel denotetur accipi pro eo quod est tale, vel contingit esse tale, vel fuit etc. Unde si nihil sit albura, in ista 'album potest esse homo' subiectum non potest accipi pro 175eo quod est album, cum nihil sit album; potest tamen denotan accipi pro eo quod est albura Et ideo si nihil sit album, ipsa est falsa, curn per ipsam denotemr falsum, quia per ipsam in illo sensu denotatur aliquid esse album, cum tamen nihil sit albura.
[CAP. 28. DE CONVERSIONEPROPOSITIONUM DE CONTINGENTI PEROPPOSITASQUALITATES]
Sequitur videre de conversione propositionurn de contingenti per oppositas quinlitates E t est sciendum quod quaelibet propositio de scontingenti ad utrumlibet, si sumatur i n sensu divisionis, convertitur 156 al i quod] aliquid A E c r eam ] quod contingenter creat I , s equi parte add. B, om. A 157 aliquid] aliquod BI 1 5 7 - 5 8 quod... creat] creans B 1 5 9 est' om. AlC11,7' 1 6 1 aliquae] alise B, om. I 1 6 3 aliquae] aliae B istius] istarum C V 4 add. per 1 6C 61 7 0 Spropos.] i ] pronominibus C V' 1 7 1 et Qm. Al C D V g ista] 4 174 u1 7aaliquod 2n add. d q oBIu 1 o7 5d album] e tale A's t A o 'm 28. B .- 3 D EA nuncCadd. BV 4 Et est] est etiam CV' CAP. sequitur] 5 utr tur ill utrumque (sic et 1 4 6 7 infra) B v e l ]
CAP. 28. 1 C f .
340
P
A
P
S
11 CA P . 2 8
per oppositas qualitates; hoc est, affirmativa convertitur in negativam et econverso, sicut sequimr 'contingit b esse a, igitur contingit b non esse a'. Similiter sequitur 'orrmis homo contingenter currit, igitur onmis homo contingenter non currit'. Et est advertendum quod guando propositio de contingenti ad 10 utrumlibet convertitur per oppositas qualitates, in utraque propositione modus debetesse affirmatus et non negatus 2 . E t contingenter homo i d e o currit, n igitur o nnullus homo contingenter currit', nec s e q'nullus sequitur u i homo t u contingenter r currit, igitur ornnis homo contin' o currit', genter r nsed bene n isequitur s 'omnis homo contingenter currit, igitur 15 mi-mis homo contingenter non currit'. Similiter sequimr 'onmis homo contingenter non currit, igitur omrns homo contingenter currie. Praedicta conversio patet, nani sequitur formaliter 'homo contingenter currit, igitur homo potest currere'. Similiter sequitur 'omnis homo contingenter currit, igitur non necesse est omnem homMem cur- 20 rere'; ex qua sequitur ista 'aliquis homo potest non currere'. Nunc autem ex istis duabus 'aliquis homo potest non currere' e t 'ille potest currere' sequitur quod aliquis homo contingenter non currit. Igimr ex prima sequitur ista per illam regulara 'quidquid sequimr ad consequens, sequitur ad antecedens', quae semper vera est. 2 s Propter p r o te r v os autem est sciendum quod quandocumque dico talem propositionem 'homo contingenter currit', 'homo contingenter non currit' intelligo talen' 'contingit homm - e m tingit hominem c u r non r e currere', r e ' , ne proterviamr contra me, dicendo quod 'sequimr c o'homo n contingenter currit, igitur homo currit'. 3 0 Sic igitur patet manifeste quomodo quaelibet taus propositio de contingenti in sensu divisionis et aequivalens ei convertitur per oppositas qualitates. Sed talis propositio in sensu compositionis non convertitur per oppositas qualitates, nam tunc argueretur per aliquam istarum regularum 'una contrariar= est contingens, igitur reliqua est contingens', 35 'una subcontrariarum est contingens, igitur reliqua est contingens'; 8 Si ni i l .J e t praem. D I 18 nam s equi sequitur enim B om. K 2 1 aliquis] o = i s D om. B q u a n d o c .] guando B
12 affi rm . n e g a t u s ] arfi rmati v us ... negati v os (i t a et infra) K 19 potest] c ontingenter add. A ' omni s om. A 'C D I K 2 0 o = e m 22 die] homo add. A l K potes ta] non add. I 2 6 autem] tamen C, 28 talem] tales p ro p o s i t i o n e m add. D
33-34 Sed... qualitates om. (hom.) A B ! quia A ' 3 4 - 3 5 reg.] sic add. A et A , om. V '
3 3
compos.] sic arte]. A '
3 4
3 2
divis.] compositionis B
perl ... qualic. om. A ' I nam]
35 i gi tur] e A, om. A ' ' c ont.9 si add. A, ve! add. A 'D
2 Ut docet Aristot., Periherm., cap. 12 (21a 34 - 22a 13).
3 6
i gi tur]
DE CONVERSIONE P P OP OS M ONUM M OD A L I D M
3
4
1
quae falsae sunt. Et ideo non sequitur e x s i s t e n s esse hominem est contingens, igitur omne exsistens esse hominem est contingens'; nec sequitur 'omne exsistens esse Deum est contingens, igimr nullum 40exsistens esse Deum est contingens'. Similiter non sequitur 'aliquod exsistens esse hominem est contingens, igitur aliquod exsistens non esse hominem est contingens', quia in orrmibus praedictis exemplis antecedens est verum et consequens falsum, si sumantur omnes propositiones in sensu compositionis.
[CAP. 29. DE CONVERSIONE PROPOSMONUM MODALIUM QUAE NON AB OMMBUS CONCEDUNTUR ESSE MODALES, CUIUSMODI SUNT g O M N E HOMINEM M CURRERE EST VERUM ' E T deCconversione O N S I M propositionum I L I A ] modaliurn quae
Dicto ab omnibus 5conceduntur esse modales, restat dicere de conversione propositiomml modalium quae non ab omnibus conceduntur esse modales, quae tamen vere sunt modales, sicut dictum est p r i u s 1. E t quia sunt quasi immmerabiles, ideo non intendo dicere de onmibus in speciali, sed volo ciare aliquas regulas generales. IO E s t autem sciendum quod guando est aliquod nomen modale quod potest verifican i de uno convertibilium sine hoc quod verificetur de reliquo, taus propositio modalis, sumpta in sensu compositionis, vel etiarn aequivalens tali, non convertitur simpliciter, quamvis sua de messe convertatur simpliciter. Si autem talis modus possit verifican i de antecedente 15sine hoc quod verificetur de consequente, taus propositio, sumpta i n sensu compositionis, vel aequivalens ei, non convertitur per accidens nec simpliciter, quamvis sua de messe convertatur per accidens. Si autem talis modus non possit competere uni convertibilium nisi conveniat reliquo, semper taus propositio in sensu compositionis vel aequivalens ei conver40 aliquod] aliquid C1 minemj ani mal B
4 3
4 1
homi nem] Deum A ', animal B a l i q u o d ] aliquid A
4 2
ho-
et om. C V ' c a o s . ] est add. C V ' o m n e s Qm. A C V '
CAP. 29. - 4 mod. om. A 'B 5 mod.] nunc add. A l D 6 modal l um Qm. A A 'C I K V cm. C V4 ' q 7u aE teorn. A C V " q u i a ] quae A 8 int. dicere] dic am A ' , clicere om. A C V " v o l o dare] debeo A l 9 gener.1 per quas sciri potest qui d de earum conversione est dicendum (sentiendum D ) add. A ' D 1 0 auteml i gi tur A l D 1 2 etiam om. A l D 1 3 tali] ei A l D 1 4 autem] sir add. A ID m o d u s ] q u i add. A I D
1 5
sine] absque A ' D
tunc A l D v e l i es t B , e t C D V '
CAP. 29. - 1 Supra, cap. 1, un. 36-43.
1 8
rel i quo] tunc add. E
1 9
s emper]
342
PARS I I CA P . 2 9
titur simpliciter si sua de messe convertatur simpliciter; et proportio- 20 naliter convertitur sicut sua de messe. Si autem talis modus non possit competere antecedenti nisi competat consequenti, tunc illa propositio convertitur per accidens sicut sua de messe. Ex ista regula patet quod ista conversio est bona 'hominem currere est verum, igitur currens esse hominem est verum' similiter ista 'omnem 25 hominem currere est verum, igitur aliquod currens esse hominem est verum'; nam prima tenet per istam regulam 'si unum convertibilium est verum, reliquum est verum', et secunda per istam 'si mtecedens est verum, consequens est verum'; quae ambae sunt verae. Similiter ista conversio est bona 'nullum horninem currere est falsum, igitur nullum 30 currens esse hominem est falsurn', quia tenet per istam regulam 'si unum convertibilium est falsum, reliquum est falsum. Sed ista conversio non valet 'omnem hominem currere est falsum, igitur aliquod currens esse hominem est falsum', quia tenet per istam regulam 'si antecedens 35 est falsum, consequens est falsum'; quae falsa est. Ex istis patet quod quando universalis afirmativa taus non convertitur per accidens, frequenter particularis afirmativa et similiter particularis negativa convertuntur per accidens, per istam regulan' 'consequens est falsum, ergo antecedens'. Per praedicta etiam patet quod tales consequentiae non valent 'nul- 40 lurn hominem currere est scimm, igimr nullum currens esse hominem est scitum', quia ista regula non est generaliter vera 'unum convertibilium est sciturn, ergo reliquum est sciturn'. Potest enim unum convertibilium sciri, quamvis aliud non sciatur, immo quamvis de alio non cogitetur. Similiter, tales consequentiae non valent 'orrinem hominem 45 esse animal est per se primo modo, ergo aliquod animal esse hominem est per se primo modo', quia non sequitur 'antecedens est per se primo modo, ergo consequens est per se primo modo'; nec valet 'omnem hominem esse risibile est per se secundo modo, ergo aliquod risibile esse hominem est per se secundo modo'. Et ita in talibus semper aspicien- so dum est ad tales propositiones 'unum convetibilium est tale, igitur re20 s i mpl . 1 BD, competeret CIV 4 et om. 21 e4 28 B It 2 9 v eruml ] et add. A a m b a e ] regul ar semper add. A ' D v e r l e ] bonae A 'D 3 2 conv.] c o pn r ov p . ] consequentia I 3 4 tenet] teneret A l l 3D 3 7 frequ.] tunc add. A l D e n a m D 3 8 c onv .] c o on r ts i e q convertitur u e on n taAlic r av ,B , A i'B r te e g add. 4r .0 ] P e r praed.] Praeterea I 4 2 - 4 3 qui a... s c i turn suniversaliter 2 Qi m a . ( ' h 4o 3m eni . )m] etiam A add. C AVl D 4 9 ris ib.] risibilem A I D 5 0 ita] ideo A E I A a 4 2 5 dd d . 4 ledg l n i e g r . ] iA 3 D.u t r 3 B ]
DECONVERSIONEPROPOSMONUMMODALIUM
3
4
3
liquurn est tale', 'antecedens est tale, igitur consequens est tale', et per istas potest sciri quae propositio in sensu compositionis vel aequivalens ei convertitur sicut sua de messe et quae non. 55 S e d circa conversionem tnliurn propositionum inSCI1S11divisionis et aequivalentium eis est sciendum quod semper vel frequenter convertuntur sicut aliqua propositionum modalium de quibus dicmrn est p r i u s i n specialill. Sicut ista 'album scitur esse homo' non convertitur in istam Igitur aliquis homo scitur esse albus', narn posito quod sciam 60Sortem esse hominem, et quod sit albus et tamen hoc ignorem, tunc haec est vera 'aliquod album scitur a me esse horno'; quia iste syllogismus expositorius est bonus Sortes scitur a me esse homo; Sortes est albus; igitur aliquod album scitur a me esse homo'. Et tarnen haec est falsa 'aliquis homo scitur a me esse albus', ponamr quod nesciam quod 65aliquis homo est albus, et ideo prima convertitur in istam Igitur aliquid quod scitur esse homo, est album'. Similiter ista conversio non valet 'Deus trinus et unus scitur a philosophis esse immortalis, igitur aliquod immortale scimr a philosophis esse Deus trinus et unus', sed convertitur in istam 'igitur aliquid quod a philosophis scitur esse immortale, est oDeus trin . e Et t s i d i c a t u r quod haec est falsa 'Deus trinus et unus scitur a u philosophis n u esse immortalis', quia impossibile est quod philosophi nas turaliter ' . sciant istam 'Deus trinus et unus est immortalis', igitur haec non est vera 'Deus trinus et unus scitur a philosophis esse immortalis' • 75 D i c e n d u m quod ista est vera 'Deus trinus et unus scitur a philosophis esse immortalis'3, et tamen ipsi nesciunt istam, irmno negarent eam et dicerent eam esse falsam, quia dicerent quod implicat falsum, scilicetDC111/1esse trinum et unum. Et tamen ipsa est vera, quia per istam non plus denotatur nisi quod de illo qui est trinus et unus, quamvis 80nesciatur ipsum esse trinum et unum, scitur a philosophis quod est immortalls. Unde per istam 'Deus trinus e t unus scitur a philosophis esse imrnortalis' non denotatur nisi ista copulativa 'Deus est trinus et 52 i g i t u r] e t add. B . es t tal e' oni. A A 'D q1u a e ] q u o d B C 5 4 ei ] i l l i A C I V ' 5 6 aequiv .] aequivalentibus B v e l ] u t add. A ' 13 5 3 i s t a s ] 57 aliqua] i l l a A 5 8 Si c ut] sic C i s t a ] haec A ' 6 0 tamen hoc Qm. A ' D i g n o re m ] i gnorei s t a m tur I, a n sit albus add. A l D 6 1 - 6 3 quia... homo om. (hom.) A C I V A B , 4 6 5 e s t ] s i AB t C 7 1 di c .] clicas A ' 7 7 canal] i l l am B , aliquid i m m orsitio add. aliquid e A ' D a6 7 aliquod] s B C E p r i m a ] tale estADeus trinus 'et unas add. A ' e a m p r o p o 2 Deus p e C Vs t filo] I qou a m vti s ] licet 41 l i ti s] t a m r om g p. oe s Ai nt i oe n er m a l ,p t eQ i 0 ,t e r 8rD 2Supra, cap. 24-28. d 3 Cf. infra, Pars c . 4. no ea m s c . d. ] a nI: e. s c i a 9 n7 t e s G t a m A si
344
P
A
R
S
I I CA P . 2 9
unus et de illo scitur a philosophis quod est irmnortalis'. Et hoc est verum, quia utraque pars istius copulativae est vera. quod haec sit vera, patet, nam ista est vera 'aliquid quod 85 scitur a philosophis esse immortale, est Deus trinus et unus', quia Deus, qui scitur a philosophis esse immortalis, est Deus trinus et unus. Tunc arguo per syllogismum expositorium 'Deus est Deus trinus et unus; Deus est aliquid quod scitur a philosophis esse immortale; ergo aliquid quod scitur a philosophis esse immortale, est Deus trinus et unus'. Prae- 90 missae sunt veme, ergo conclusio. Et ultra, similiter sequitur 'Deus scitur aphilosophis esse immortalis; Deus est trinus et unus; igitur Deus trinus et unus scitur a philosophis esse immortalis'. Sic igitur patet evidenter ventas propositionis acceptae et bonitas conversionis. Similiter ista Intellectus cognoscitur esse anima intellectiva' non 95 convertitur in istam 'igitur anima intellectiva cognoscitur esse intellectus'; sed in istam 'igitur aliquid quod cognoscimr esse anima intellectiva, est intellectus'. Sitniliter ista 'aliquis veniens cognoscitur a te esse Coriscus' non convertitur in istam 'ergo Coriscus cognoscitur a te esse veniens', sed100 in istam q u i cognoscitur a te esse Coriscus, est veniens'. Similiter ista h o m o per se est animal' non convertitur istam 'aliquod animal per se est homo', sed i n istam 'aliquid, quod per se est animal, est homo'. Similiter ista 'album per se aedificat' convertitur in istam 'aliquid, quod per se aedificat, est album'. l o s Similiter ista 'Deus per accidens est creans' non convertitur in istam 'aliquid creans per accidens est Deus', sed in istam 'aliquid, quod per accidens creat, est Deus'. Et sicut dictum est de istis, ita dicendum est de aliis, quod tnlis propositio convertitur vel sicut propositio de necessario vel de possibili vel no de impossibili vel de contingenti. Et forte ista fuit causa quare P h i l o s o p h u s specialem tractatum de talibus propositionibus et proprietatibus earum et conversionibus non fecit, quia ex illis quae scienda sunt circa propositiones de neces83 M o l ipso A ', ¡sto B 8 4 istius] huius D 8 5 4 l mg. B , cm. A A I E 8 9 - 9 0 aliquid... unus l etc. D 88 Deus
i s tal haec A ' i s t a . . . v e ra om . C V 9 2
Deus l] Deus add. A l D
9 4
v e-
ritasl istius add. A 9 7 i g i tu r om. A C I V 4 a l coloratus i q u i (etiam d ] infra) A ' 1 0 2 ista] i gi tur add. B 1 0 3 i s taml l i gi tur add. A IB E 1 0 4 aeriscus] a i q u(etiam o dinfra) I 1 0 4 - 0 5 c onv . i s t a m ] debet (debes D ) ceden-1 m odo c onv erti (c on& f.]l disgregat A C E I V vertere D ) A ' D , i g i t u r add. (ul tra) A ' 1 0 7 al i qui d1 al i quod C D I c r e a n s ] q u o d c rear A ' 4 i109 quod1 n tqui a eB C I Vl l . 1 1 earum 1 add. D. o4 m v e ! V] C t 4e 9B 9 1 1 C o
DE P ROP OS MONIB US HY P OTHE TICIS
3
4
5
lis sano, de contingenti, de possibili et impossibili et quibusdam paucis, potest faciliter sciri quid sentiendurn sit de aliis modalibus et proprietatibus earum. Q u a = tamen ignormtia, sicut ignorantia propositionum et proprietatum earum, facit multos m o d e r n o s errare et intricari in theologia et in aliis scientiis particularibus, tam speculativis quam 120practicis. Ad evidentiam autem conversionum omnium modalium propositionum sciendurn est quod communiter propositiones modales in sensu divisionis et eis aequivalentes similiter convertuntur sicut illae de messe in quibus aliqua adverbialis determinan 125o iilisaadverbialis d d i m determinado r et ei aequivalms non est addenda eodem v e compositioni modo r b o . in convertente et conversa, sed in convertente debet N praecise poni a amparte subiecti, sicut d i c t u m e s t 4, i ta modus in s i cdebet u ponittotaliter a parte subiecti, sicut exemplificatum est. consequente i n
[CAP. 30. DE PROPOSMONIBUS HYPOTHETIC1S ET PROPRIETATIBUS EARUM1
Postquam trmscurrendo de propositionibus categoricis et proprietatibus earum est tractatum, nunc de propositionibus hypotheticis et pro-. prietatibus earum sunt aliqua pauca dicenda 1. Est autem primo sciendum quod illa propositio dicitur hypothetica quae ex pluribus componitur categoricis mediante aliquo adverbio vel coniunctione coniunctis. Et non tantum potest unicum adverbiurn vel 115 etI] de add. D V 116 siti4 este At Al 'B] D E e t l de add. B D 1 1 c u n a add. A H mul tos moc i .] mul ti s modi s nos A I D , 119 tana... quam ] (p a t ri -. ta ra y ' 1 2 2 a 122-23«i n... divis. I dom. I 1 2 4 i n quibus...
7 sicutl et add. D K
1 1 8 multos l multotiens K , scilicet
B 1 1 9 - 2 0 et... practicisl u b i nul l a foret necessitai A ' est oni. A A ' c o m m . ] c onv ertuntur I p ro p o s . orti . B C addi tur] nisi... addatm- I K Gem. 1 2 5 c i ] eis I aequi v .1
aequivahmtes . B I c o d e m l c o I 1 2 6 compos.] propositioni A , compositionis B, c omponi tur I c o n I c onte D 1 2 7 i n] convertente vel add. A ' 1 2 8 consequentel c on-te D, convertente K , v ertente'] 1 1 converte G e 6 ni, conversione modalitma sufficiant adj . A ' D f a t o t a l . c CAP. 3 0i . - 5l dicencia] addenda CIV t 6 autem ] i g i t u r D 6 i l l a l i s ta B , orn. / V D ] l uri bus add. 7f eox ] rpl 8 c oni unc ti one] al i qua add. A , i nv i c em a d j . A ' D c o n i u n e t i s ] m s a a l i t A compositis t i e r s I 4 K Cf. supra, cap. 21, un. 94-106. e x s e m CAP. 30. e p l m a p1 C f . i p lB o e d i i c
346
P
A
R
S
11 CA P . 3 0
unica coniunctio coniungere propositiones categoricas et facere propositionem hypotheticam, immo etiam possunt plures coniuncdones et adverbia, et aliquando unum adverbiurn vel plura adverbia, et coniunctio vel coniunctiones concurrere ad faciendum propositionem hypotheticam. Unde ista est propositio hypothetica Sortes currit vel Plato vel loannes'; similiter ista 'si homo currit, animal currit et Plato disputa'. E t secundurn hoc aliqua propositio hypothetica componitur ex pluribus 15 quam ex duabus propositionibus categoricis. Tamen faciliter posset dici quod non est hypothedca ubi concurrunt adverbium e t coniunctio vel etiarn duae coniunctiones natae Lacere proposidones hypotheticas diversamm specierum. Et idem potest dici de adverblis. 2 0 Secundo sciendum est quod propositionum hypotheticarurn quinque assignantur species, scilicet condicionáis, copulativa, disiunctiva, causalis, temporalis 2• Sed videtur quod praeter istas sunt aliae propositiones hypotheticae: nam omnis propositio vera vel falsa, composita ex duabus categoricis, 25 est propositio hypothetica; sed huiusmodi sunt multae praeter praedictas igitur etc. Maior est manifesta satis. Minor patet, nam haec est huiusmodi 'Sortes est currens ubi Plato disputat'. Sed advertendum est quod quamvis sint multae propositiones hypotheticae praeter praedictas, multae tamen videntur esse aliae a praedictis, 30 quae ad ipsas reduci debent. Unde ista est causáis 'Sortes philosophatur, ne sit ignorms', quia aequivalet isti 'quia Sortes non vult esse ignorans, Sortes philosophamr'. Et sicut est de ista, ita est de multis aliis.
9 et] v el A ' 9 - 1 0 propos .] tmam A , propositiones C, om. B et] v e! A
1 1
u n u m l uni c um A l D ' c oni .] una add. A '
1 2
1 0 hypoth.1 hypotheticas B C ,1 v el ] plurt-s add. A '
1 3
Pl ato]
c urri t add. B 1 3 - 1 4 Ioann.] c urri t add. A A ', es add. (ultra) A 1 4 homo] Sortes C I V 4 1 5 add. pA 'l u1 r6 . propos ] categoricis . o m . A ' B D 1 7 est] una add. I 1 8 adv .] adv erbia 19 potes t] posset A M O
2 1
22 caus.] et add. D I
multae] tales categoricae I p ra e t e r] istas add. K
patet] probatur B
2 6 2 8
es t om. B C , h y p o t h . ] categoricarum C , c ommuni ter add. A ' D 2 7
est'... satis] patet B
Sortes... currens] Sortes c urri t A, nullus Sortes c urri t B u b i ] ve! I
debela] reclucuntur C i caus.] talis CI 3 2 quia] quae B C V 4 Sortes] t i r i ]i deoi A s' D ts i cau t .m 33 . . ista (om. A ' i t a l sic B a l i i s ] u t i nfra patebit add. 1 . ) A l D 36, agetur de sexta specie, scilicet de propositione i g2Infra, n cap. . ] i d e o a d d . A
3 1
locali.
red.
DEPROPOSMONIBUSHYPOTHETICIS
3
4
7
[C AP. 3 1 . D E PR OPOSM ON E C ON D IC ION ALI E T AEQU IVALEN T E E l ]
Sequitur modo videre de istis i n speciali. Sed quia condicionalis aequivalet uni consequentiae, ita quod tunc condicionalis est vera quando mtecedens infert consequens e t non aliter, ideo differatur usque ad 5tractatum d e c o n s e q u e n t i i s l . Hoc tamen sciendum quod illa hypothetica dicitur condicionalis quae componitur ex duabus categoricis, coniunctis mediante hac coniunctione 'si' vel aequivalenti ei 2 • P rista o est p t condicionalis e r quod 'Sortes non legit nisi sit magister', quia aequi io -ii ss t ti 'si u Sortes d non sit magister, Sortes non legie. Et universaliter, u l t i m u m coniungunmr mediante aliqua coniunctione, guando duae propositiones e totumsaequivalet t uni condicionali, fila propositio dicetur hypothetica et et condicionalis. d i c e n d u Est m etiam sciendum quod ad veritatem condicionalis nec requiritur 15ventas antecedentis nec ventas consequentis, immo est aliquando condicionalis necessaria et quaelibet pars eius est impossibilis, sicut hic 'si Sortes est asinus, Sortes est mdibilis'.
[C AP. 3 2 . D E PR OPOSM ON E C OPU LAT IVA E T Q U I D R E Q u m r r u l t AD VER IT AT EM EIU S]
Copulativa est illa quae componitur ex pluribus categoricis coniunctis mediante hac coniunctione 'et' vel mediante aliqua parte aequi5valente tali coniunctioni. Sicut ista est copulativa Sortes currit et Plato disputat'. Sirniliter ista est copulativa 'Sortes nec est albus nec niger'; sirniliter ista Sortes est tam albus quam calidus'; quia prima aequivalet isti 'Sortes non est albus et Sortes non est niger', et secunda isti 'Sortes est albus et Sortes est calidus'. CAP. 31. - 2 modo om. A' l 4 non om. I al i ter ] alias A' d i m i t t a m r A, differenter D, de eis add. A' 6 Hocl hic AV' 8 vel] aliquo add. A' D e l ] lsti CV' , tali K, et add. D, Qm. B di c . ] sciendum I 9 est] una acid. A' 1 0 isti] propositioni add. /VD 1 1 med.... coni.] aliquo modo coniunctione mediante I 1 4 Est] Et praern. D sci end.] advertendurn A 1 5 ventas' om. AA' 16 est om. BI CAP. 32. - 3-4 coni.] conitmctim I, om. B 4 aliqua] alia I' parte] orationis add. AlD 5 coni.] propositioni I 6 niger] et add. BD 7 istal est una copulativa add. D ': prima] prior AM) 8 etl om. AC V 4
CAP. 31. - Qu a e est Pars 111-3. 2 ceronis, V (PL. 64, 1129ss.).
Cf. Boethius, loco cit.; et lu Topica Ci-
348
P
A
R
S
I I CA P . 3 2
Ad veritatem autem copulativae requiritur quod utraque pars sit vera, et ideo si quaecurnque pars copulativae sit falsa, ipsa copulativa est falsa. Et similiter ad necessitatem copulativae requiritur quod quaelibet pars sit necessaria. Et ad hoc quod sit possibilis requiritur quod utraque pars sit possibilis. Sed ad hoc quod sit impossibilis non requiritur quod utraque pars sit impossibilis, nam haec est impossibilis Sortes sedet et non sedet', et tamen utraque pars est possibilis; sed ad hoc quod copulativa sit impossibilis requiritur quod altera pars sit impossibilis vel quod una sit incompossibilis alteri, sicut haec est impossibilis Sortes est albus et Sortes est asinus', quia haec est impossibilis Sortes est asinus', e t haec est impossibilis Sortes sedet et non sedet', quia duae partes sunt incompossibiles. Sciendum est etiam quod opposita contradictorie copulativae est una disitmctiva composita ex contradictoriis partium copulativae 1. Et ideo idem requiritur et sufficit ad veritatem oppositae copulativae quod safficit et requiritur ad veritatem disiunctivae. linde istae non contradicunt Sortes est albus et Plato est niger', Sortes non est albus et Plato non est niger', sed illi copulativae contradicit ista Sortes non est albus vel Plato non est niger'. Oportet autem scire quod semper a copulativa ad utramque partem est consequentia bona, sicut sequitur Sortes non currit et Plato disputat, ergo Plato disputat'; sed e converso est fallacia consequentis. Tamen sciendum est quod quandoque ab altera parte copulativae ad copulati10 autem om. A A ' B D
1 1
quaec .] al tera A ' i p s a ] t o t a add. A , c o p a l .] t o t a B , om. I
12 E t om. A C I V 4 etiam1re q4u i ri tu r q u o d al i qua pars s i t impossibilis add. D , n a n i ] q u i a A I D Ì ' hac e] c opul ati v a u add.t Ar' Da 1q 6 e tl ] Sortes add. C D 1 7 c o p u l l categorica I ' pars om. A C V ' 1 8 una] para u e ] add. A ' D a l t e ri ] et altera compossibilis add. K h a e c ] copulativa add. D 1 9 es t' albas] sedet 1 q u a e Sortes' , , quia] secunda pars (eitts add. A ') impossibilis et add. A l D 1 9 - 2 0 quia... asinus l i est b orn. e t (hom.) A , Sortes"... asinus om. A ' S ortes "... imposs. otn. (hom.) D 2 0 et] similiter add. cm. A incompossibilis B CV " e t B 1 1 add. A l D 2 3 parti um ] illius add. A ' 2 4 i deo] i l l ud add. / V D 2 5 e t requ. om. illius D S o r t e s 1 25 Li nde] u t I , istae] illae C, propositiones add. D 2 6 etl ] v el K 2 7 ista] disiunctiva add. A I D 1 d d . a 28 5 v el ]' e t C n i g e r ] albas A ' 2 9 semper orn. A C V ' u t ra m q u e ] al teram A ' 3 0 sicut s equi A sequitur u 2 0t enim- S o r t e s ] hic C S o rte ,... c urri t] Sortes est currens c u r r e n s est Sortes D 3 1 disp.] r e converso 2 et 1a add. C V ' 3 2 est om. A I D I q u a n d o q u e ] aliquando A I D , guando I a l t e ra ] alía q uu d e ]e a 1auDe rlege ab Augusto De Morgan denominata videsis Ph. Boehner, Colq p e ltaectedeArticles s cit., pp. 321ss.; Medieval Logic, Manchester-Chicago-Toronto 1952, i ]l pp. 67s. Cf. etiam Gualtems Burlaeus, De puntate artis logicae tractatus longior, pars b ea p r t III, partic. 1, c. unicum (ed. cit., pp. 112s.); Ps.-Scotus (Andreas de Novocastro ?), e s B e i Quaestiones in Anal. Priora Aristot., I, g. 3, n. 7 (ed. Wadding, inter opera Scoti, 1, 277). D u s i m A p o ' s s D
10
15
20
25
30
DE PROPOSITIONIEUS HY P OTHE TICIS
3
4
9
vam potest esse consequentia bona gratia materiae, puta si una pars copulativae inferat aliam, tunc ab illa parte ad totam copulativam est 35consequentia bona.
[CAP. 33. DE PROPOSMONE DISIUNCTP/A1
Disiunctiva est i11 quae componitur ex pluribus categoricis mediante hac coniunctione 'vel', vel mediante aliquo aequivalente sibil. Sicut ista est disiunctiva 'tu es homo vel asinus'; similiter ista est di5siunctiva 'tu es homo vel Sortes disputat'. Ad veritatem autem disiunctivae requiritur quod aliqua pars si t vera; et hoc est intelligendum guando propositiones sunt de praesenti et non de futuro nec aequivalentes propositionibus de futuro. Et hoc diceret P h i l o s o p h u s 2; tamen secundurn veritatem ad veritatem io disiunctivae requirimr quod altera pars sit vera 8, quia seamdum veritatem propositio de futuro est vera vel falsa, quamvis evitabiliter. Sed ad necessitatem disiunctivae non requiritur necessitas alterius partis, sicut ad hoc quod haec sit necessaria 'Sortes sedet vel non sedet' non requiritur quod altera pars sit necessaria. Tarnen ad necessitatem 15disiunctivae requirimr [vel] necessitas alicuius partis, vel quod partes sibi contradicant, vel aequivaleant contradictoriis, vel sint convertibilia cum contradictoriis• Unde haec est necessaria Sortes currit vel Deus est', quia altera pars est necessaria; haec autem est necessaria 'Deus creat vel non creat', quia partes contradicunt. 2o A d possibilitatern autem disitmctivae sufficit quod altera pars sit possibilis; sed ad hoc quod distiunctiva sit impossibilis requiritur quod utraque pars sit impossibilis• 33 potes t esse] est A ' 11 si] guando B
3 4
al i ara] alteram B CI, partern add. B D p a r t e ] c o -
pulativae add. A ' CAP. 33. - 4 Sicut isla] ut hace A ' v e ! ] tu es add. A altera A l E , alia B I 8 contingenter add. mg. B
5
v e!] aut D
exl] v el el add. de praeterito B , om. A ' D 1 2 neceas] v eritatem n o n cm. B
6
autem om. B I a l i q u a ]
9 sec.] rei add. A ' 1 1 est] 1 4 l 'amen] sed B , om. I , ne-
cessit.] veritatem K 1 5 v e1 1 autem] similiter hace e t hace etiam D v e ! ] Deus add. K 2 0 pari om. A C V ] s c i l i c e t A , 4 e t B s i CAP. b 33. i -l 1 Cf. Boethius, De syllogismo hypothetico, I (PL 64, 834 C - 835 A). n v Periherm., i c e c. 9 (18a 28 - 19b 4). a ai Aristot., Et hoc quia "Deus determinate m scit alteram", ut dicit Ockham, Expositio in Periherm. Aristot., I, c. 6, ad te3aum: a d d .Quare manifestum est (ed. Bononiae 1496). A M I ) 1 6
350
PARS I I CA P . M
Sciendum est etiam quod opposita contradictorie distiunctivae est una copulativa composita ex contradictorils partiam ipsius disiunctivae 4 e , t ideo idem sufficit et requiritur ad veritatem oppositae disiunctivae 25 quod sufficit et requiritur ad veritatem copulativae. Sciendum est etiam quod ab altera parte disiunctivae ad totam disiunctivam est honran argumentum, et e converso est fallacia consequentis, nisi sit aliquando aliqua causa specialis impediens fallaciam consequentis. 3 0 Similiter a disiunctiva cum negatione alterius partis ad alteram partem est borrara argumentara, sicut bene sequitur 'Sortes est homo vel asinus; Sortes non est asinus; igitur Sortes est homo'.
[CAP. 34. DE PROPOSMONE CAUSALI]
Propositio causalis est illa quae componitur ex pluribus categoricis mediante hac coniunctione 'quia' vel aequivalente ci. linde ista est causalis 'quia Sortes est homo, Sortes est animal'. Similiter ista est causalis 'Sortes laborat, u t sanetur'; aequivalet enim isti 'Sortes laborat, 5 quia vult sanad'. Similiter ista est causalis 'Sortes deambulat post cenara, ne infirmetur', quia aequivalet isti 'quia Sortes non vult infirmar, deambulat post cenarn'. Similiter ista est causalis 'Sortes calefit i n quantum movemr', quia aequivalet isti 'quia Sortes movetur, Ad veritatem autem causalis requiritur quod quaelibet pars sit vera, et simul cum hoc quod antecedens sit causa consequentis. Et ideo ista non est vera 'Sortes est albus, quia Plato est albus'; quamvis enirn utraque pars sit vera, quia tamen ista non est vera Sortes est albus propter hoc quod Plato est albas', ideo est falsa. 23 est om. C V' 11 etiam] autem Al 2 4 compos.1 Lacta A' , om. I ,1 contr adi oppositis ipsius] illius BD, om. A 2 7 di n.] disiunctiva B I 2 8 et] sed M I ) 2 9 - 3 0 c o a s . om (hom.) C 2 9 aliqu. om. A A 31,32 1 partem ons. BI 3 3 asinusl] et add. Al D Sor teo' ] et A 1 3 aCu'. l i34. q u ] - 4aanimal] risibilis /VD, et add. AID 5 - 6 S o r t e o ' trp. p. Sorteo (líos. 8) I a sanetur... l i asanari] nl eftat calefieri /VD 6 deamIL] ambulabat AA' I, est ar nbi 5-6 I ,B aequ.] aequivalet enim B 7 - 8 quia'... causáis Qm. A' 8 deamb.] arnbulat AB caos.] taus IUnns calefacit B (sic7et infra) q B, calescit u i etiam a ' infra) I 9 quia' ] quae B. om. A' 11 quia'... calefit] Sorteo f a (calescit l l B)aquia c movetur i calefit A' B, Sorteo quia movetur calefit D 1 0 causalis] istius A, talio C V' a simul m om. ACV" 1 2 Sorteo] non add. ACV* qui a] propter hoc quod AC KV' ,', esta] lit A 11enim 11 cm. o AA" r 1 3 iota.,. n Sorteo] Sorteo non AVa, iota Sanes non C 1 4 Plato] non add. A . A A supra,l cap. 32, nota 1. 4 Cf. l 2 9 3 0
351
DE PROPOSITIONIBUS HY P OTHE TICIS
15 E t est sciendum quod hic accipitur causa large et non stricte. Non enim requiritur ad veritatem causalis quod una propositio sit causa quare alla ponimr in esse,sed sufficit quod exprimat causam requisitam ad hoc quod alla propositio sit vera. Sicut est hic 'lignum calefit, quia ignis est sibi praesens' ; per illud enim antecedens 'ignis est praesens ligno' expri20mitur causa sine qua haec non esset vera 'lignum calda', ideo ista causalis est vera. Vel requiritur quod propositio illa sit prior alia, ita quod praedicatum antecedentis prius praedicemr de subiecto suo quam praedicatum consequentis praedicetur de subiecto suo. Et secundum hoc potest haecesse vera 'isosceles habet tres, etc., quia triangulus habet tres etc.'. 25 E t est sciendum quod hic accipitur causa large, sive sit causa per se sive per accidens, sive voluntaria sive naturalis. Ex istis patet quod omnes tales sunt falsae 'asinus est risibilis, quia est homo', 'omnis homo peccat, quia est liberi arbitrii' et huiusmodi. linde ad necessitatem causalis requiritur necessitas utriusque partis. 30Sed ad impossibilitatem causalis non requiritur impossibilitas nec sitas alicuius partis, sed sufficit quod antecedens non possit esse causa consequentis, modo praedicto accipiendo causan'. Et est advertendum quod non dicitur hic antecedens illud quod sectmdum vocem praecedit, sed ulla propositio quae immediate sequitur hanc coniunctionem 'quia', illa est mtecedens. Similiter ad possibilitatem causalis requiritur quod quaelibet pars sit possibilis. Sed hoc non sufficit, sicut ad necessitatem non sufficit necessitas utriusque partis. Ex praedictis patet quod a causali ad alteram partem est conse40quentia bona sed non e converso. Similiter a causali ad copulativam est bona consequentia sed non e converso. Unde bene sequitur 'onmis homo peccat, quia est liberi arbitrii; igitur manis homo peccat et omnis homo est liberi arbitrii'; sed e converso non sequitur.
18 est hi c ] enim hoc I
1 9
enim om. A C I a n t e c . ] cortsequens A
2 0
c al efl calefacit B I V '
21 illa] ista B C 2 2 antec. mg. D, om. A B C I K V ' 2 2 - 2 3 g u a ra _ suo om. (hom.) A B 2 4 etc .'] et tamen I, om. C V ' 2 6 s i v el sic causa add. I 3 0 non] nec C D V ' 3 0 - 3 1 fahitas] necessitas K 31 pos s i t] potes t C V ' , posset E 3 2 praed. c a u s a m l q u o di c tum A ' 37-38 Sed... partis om. B 3 7 sicut om. I K nec eas .] qui a add. A I K 4 1 bona add. D
4 3
sequitur om. C V '
3 5 i l l a om. A l e D c o n v l est consequentia
352
P
A
R
S
II CAP. 35
[CAP. 35. DE PROPOSMONETEMPORALI ET QUID REQUDIITUR AD vEarrATEm Elus]
Propositio temporalis est illa quae componitur ex pluribus categoricis mediante aliquo adverbio temporis 1. Sicut ista est temporalis 'Sortes currit, dum Plato disputat'; similiter ista Sortes fu i t albus, 5 guando Plato fuit niger'; similiter ista Sortes fuit albas, guando Plato non currebat'. Ad veritatem autem temporalis requiritur ventas utriusque partis pro eodem tempore vel pro diverso tempore. Unde aliqua sunt adverbia quae denotant propositiones quas coniugunt esse veras pro eodem tempore et aliqua pro diverso tempore. Unde ad veritatem istius 'Deus agit, guando creatura agit' requiritur quod utraque istaram sit vera et in eodem tempore. Similiter ad veritatem istius 'Apostoli praedicabant, durn Christus praedicavit' requiritur ventas utriusque partis et quod in eodem tempore fuerint verae, si fuerint formatae. Sed ad veritatem 15 istius 'Paulas fuit conversus, postquam Chrisms fait passus' requiritur quod istae proposidones fuerint verae pro diverso tempore; similiter ad veritatem istius 'Christus praedicavit, antequam patiebatur' requiritur quod ambae partes fuerunt verae pro diverso tempore. Tamen sciendum est quod ad hoc quod temporalis sit vera, non 20 requiritur quod numquam fuerffit partes verae pro eodem tempore vel numquam pro diverso, sed quod aliquando fuerint verae pro eodem tempore vel pro diverso. Et ideo istae duae stant san' ul 'Apostoli praedicaverunt, dum Christus praedicavit' et 'Apostoli praedicaverunt postquarn Christus praedicavie. 2 5 Similiter ad necessitatem temporalis requiritur necessitas utriusque partas. Et ideo nulla talis est necessaria 'lignum calefit, guando ignis sibi appro)dmatur'; 'creatura creatur, guando Deus creat'; 'asinus est risibilis, C . 35. - 5 disputat] legit B, et add. D si m i l .] et A' 6 fuit"... Plato' Qm. (hom.) BI 6 - 7 sima. c ur r ebat om. A' 8 autem Qm. M I 1 1 aliqua] sua B, est I 1 2 et om. AB ,! in] pro B 14 duma] guando ABE 11Christus] Deus A pr aed.] praedicabat AA' E H quod cm. AI 1 5 fuerintl... t'orna. om. A ' ! fueti nt 417-19 similiter... tempore Qm. (hom.) IK 1 7 - 1 8 ad verit. om. Al C V pat.] 1 e 8r w aAi t1s 8 -t 1i9 urequ. s ]_tempore h om.i A OcV O 1 9 partes om. A ]4 f upateremr 1 et h sicEdeaaliis e A' c2 1 numquam] unquam C AIC 11tempore om. AC D KV' 7 2 - 2 3 sed— diverso B V add. 1 Q 3 (hom.) h fI u 2e 3r . vel] ] numquam f u e radd. i B n [1t pro om. ACDV 4m. cabant t1 de uA', 4 m a7praedicant ep Q o I m r 2 4e. duna] ] Cguando V A, postquam B 1 esas.] a e2t d i a c3I a 2v -e7 r tcalefit] 2m t ] 4calefacit BI i4 p srveritatem p e r ]r a ea d ei c da b . a ]n t CAP. 1 Cf. dBoethius, A '35. p i - De syllogismo hypothetico, I (PL 64, 835). i lr la - e 2 6 a e n e A 1
DEPROPOSITIONIBUSHYPOTHETICIS
3
5
3
guando est homo'. Et si in aliquo auctore inveniantur tales propositiones 30et asserat eas esse necessarias, glossandae sunt tales: u t auctor non loquamr de virtute sermonis, sed per temporalem intelligit condicionalem, ut taus 'creatura creatur, guando Deus creat' importat istam 'si Deus creat, creatura creatur'. Unde ista propositio 'Sortes est, dum est' vel 'Sortes movetur, durn 35currit' non est necessaria, sed poterit esse falsa. Vemmtamen per tales temporales intelligunt condicionales, quae condicionales verae sunt 2• Similiter, ad impossibilitatem temporalis non requiritur impossibilitas alicuius partis, sed sufficit quod partes sint incompossibiles. linde ista est impossibilis 'Deus creat, durn non creat', quia partes sunt incom40possibiles. Si autem sit temporalis quae notet propositiones esse veras pro diverso tempore, tunc ad hoc quod sit impossibilis, sufficit quod partes sint convertibiles, ita quod una non possit esse vera sine alia nec e converso. Ex praedictis patet quid requiritur ad hoc quod temporalis sit pos45sibilis vel contingens. Ex praedictis etiam patet quod a temporali ad alteram partem est bona consequentia sed non e converso. Similiter ex temporali sequitur copulativa et non e converso: non mi m sequitur 'Adam fuit et Noe fuit, igitur Adam fuit, guando Noe fuit'; nec sequitur 'Iacob fuit et Esau fuit, igitur Iacob fuit, guando Esau fuit'.
[C AP. 3 6 . D E PR OPOSr r ION E H YPOT H ET IC A, Q U A E POTEST \TOC AR '
LocAlls] Propositio hypothetica localis 1 potest vocari ulla quae cornponitur ex pluribus categoricis, coniunctis mediante adverbio locali vel aliquo 29 hom o] e t huiusmodi add. A ' B D 3 0 eas orn. C V 4 e dicertdum s s e est cBm E K Vadd. CDK , om. A I B I u t ] quod A gloss. stmt] tal es. ] proposiciones 4 ABT n 3 2 e talis] c etata aB, propositio s . ] add. D i m p . ] i mportet B D 3 4 Li nde] e t add. A ', etiam 1 loquitur 1 3 D3v 30 5-e 3V erum 1r t.]l aauctores o q s ufrequenter a t u etr homines ] add. c ommuniter loquentes add. D 3 5 - 3 6 per._ A C I temporales] auaores p e rDtales (condicionales mg.) propositiones (frequenter mg.) A ' 3 5 tales] p ro positiones «id. I 3 9 ista] temporalis add. A M ) i m p o s s i incompossibilis E :i partes] eius add. A ' D 40 quae om. C V ' n o t e t ] denotet E 4 1 i m p.] possibilis I 4 2 alia] reliqua A l D 4 4 - 4 6 E x _ converso cm. A ' 4 5 vell et B p ra e d . ] quo AC1.7 4 e t i add. a mA C V o m . A C V sitailiter 4 r t CAP. e c 36. ] 4-3 localisl7logicalis K 4 pluribus] duabus B, proposicionibus add. A A 'D I i; aliquo om.B CV e t i at r a ] 4 s d a d 2Inceptor de . de hac re fusius agit in Exposítione in P erilitrin. Arista., I , c. 6, ad ' A l tex til= Esse tkitur quod est, guando est (ed. Bononiae 1496). 4 8 D f4 u i t CAP. 36. - 1 Supra, cap. I et 30, propositio localis inter species propositionum 4 9 hypotheticarum non enumerabatur. ] g u a n d o ] p o 23 sOCKRAM, t SUMPAA LOGICAE q
u
354
P
A
R
S
11 CA P . 3 6
aequivalente ci, qualis est ista 'accidens est, ubi suum subiectum est' et 5 ista 'Christus patiebatur, ubi praedicavie. Ad veritatem taus hypotheticae requiritur ventas utriusque partis et pro eodem loco vel pro diverso. Et in hoc differt a temporali, quia ad veritatem temporalis requiritur ventas utriusque partis pro eodem tempore vel pro diverso, ad veritatem autem localis requiritur ventas utriusque partis pro eodem loco vel pro diverso 2 . Est tamen sciendum quod tempus large accipitur pro tempore proprie dicto et pro aeternitate sive negatione temporis. Quod qiinliter habeat intelligi, alibi expositurn est, super I V Physicorum e t super II Sententiarum 3 . H o c mundus fuit' et huiusmodi. antequam a uPertpraedicta e de propositione temporali patet quid dicendum est de m propositione locali, quia onmia, vel fere, quae dicuntur de temporali, d i proportionaliter dici de locali. possunt c Per o praedicta etiam de propositionibus hypotheticis praenominatis 20 potest p faciliter r sciri quid sentiendum est de aliis hypotheticis, si quae o Cuiusmodi forte sunt tales 'albedo est in Sorte, i n quo non est sint. t l nigredo', l'Deus est a quo sunt onmia' et huiusmodi. Tales tamen posisimt breduci ad copulativam. u s p r o p o s i t i 5 e i ] s i bi B i s t a ] bu-e A ' 6 ista] haec A ' 7 v era.] autem add. D 8 e t " oin. o n i A l D K c o d e m ] subject° add. I 8 - 9 loco... eodem om. (hom.) K 8 v el ] non E 0 8 - 1 0 Ett... b uom. As 8 - 1 1 E tt... diverso om. K 9 partis] v el add. A ' 9 - 1 0 tempore] loc o C V ', sed diverso cm. ' V ' , om. 1 1 0 p ro om. D 1 0 - 1 1 ad... diverso om. (hom.) B C I 1 0 autem] propositionis asid. A I D l oc al i s ] non add. A V ' 1 1 l oc o com. i n tempore V ' , v el ] et A ', n o n E D p r o Qm. AJ D D 13 sivel sine E, pro add. K 1 4 alibi om. A 'B ex pos i tum est] dicetur A ', ex poni tur B, ex ponetur DF, exponenchma est 1, scilicet add. C1K, puta add. K 1 4 - 1 5 et... Sete. om. A ' 1 5 Ho c autem] et e hoc C , autem om. A V ' 1 6 fui t] fueri t 1 1 8 orrmi a... fe re ] f e re omrda A ' D 2 0 eti am] u es V ', om. A 2 0 - 2 1 praen.... hy poth. oin. (hom.) B 2 0 praenom.] praenotatis A i C 2 1 sent.1 sdicendurn A , sciendum I V ' ' alba] propositjonibus asid. A ' f u 2 Si propositio localis est negativa, requiritur quod utraque pars sit vera pro loco diverso. Cf. Albertus de Saxonia (Albertucius), Perutilis Logica, tract. ifi , c. i 5: " A d veritatem primarum istarum propositionum requiritur quod ita fi a t i n teodem loco sicut suae categoricae significant, et hoc si est affirmativa; et si est ,negativa, tulle hoc non requiritur. Verbi gratia Sortes dormit ubi Plato vigilat'; Sortes non dormit ubi Plato vigilat' (e d . Venetiis 1522, £ 19vb). G u i l l e l m u s 1 de 5 Ockham, Expositio in Physicam Arista., IV, t. 118 (cod. Oxon. Merton 293, f. 105rb); Sent. 11, g. 10 J.
DEPR0P0SITI0N1BUS HYPOTHETICIS
355
[CAP. 37. DE PROPOSMONIBUS I N QUIBLIS CONIUNCTIONES VEL ADVERBIA PONUNTUR INTER DUOS TERMINOSI
Praedictis autem est adiciendum quod guando aliqua praedictarum coniunctionum vel adverbiorum ponitur inter duos terminos, ita quod 5propositiones categoricae non complete exprimuntur, taus propositio est distinguenda secundum composidonem et divisionem, quia potest esse categorica ve! hypothetica. Vel tnlis distinguenda est sectmdum arnphiboliam, eo quod potest esse categorica vel hypothetica. Et forte ista distinctio est planior et magis propria. Tamen sive distinguatur secunlo dum compositionem et divisionem sive secundan' amphiboliam, sensus non diversificatur. Unde ubi ponitur haec coniunctio 've!' illa propositio est distinguenda, eo quod potest esse disiunctiva vel de disiuncto extremo. Sicut haec est distinguenda 'orrmis homo salvabitur vel darrmabimr', eo quod potest esse disiunctiva, et tunc aequivalet isti 'ormils 15homo salvabitur vel omnis homo darrmabitur', quae falsa est; vel potest esse de disiuncto extremo, et tunc aequivalet isti 'de quolibet contento sub homine verificatur hoc totum: salvabitur vel damnabitur'; et hoc est verurn, et ideo prima est vera. Et est advertendurn quod guando taus propositio est singularis, ttmc 20disiunctiva et de disiuncto praedicato aequipollent, non autem guando est universalis, ut patet in praedicto exemplo. Sirniliter, ubi ponitur haec coniunctio 'et' i l h propositio est distinguenda, eo quod potest esse copulativa vel de copulato extremo, sicut ista est distinguenda 'tria et duo sunt quinque': si sit de copulato susbiecto, vera est; si sit copulativa, falsa est. Similiter est de tali propositione ubi ponitur haec coniunctio 'si', quod talis propositio est disdnguenda, eo quod potest esse condicionalis vel de condicionato extremo, sicut ista 'omne possibile, si est necessaritun, est verum' est distinguenda, eo quod potest esse condicionalis, et 3otunc est sensus 'si orrme possibile est necessarium, omne possibile est verurd, quod verum est; si sit de condicionato subiecto, tunc aequivalet C . 37. - 3 autem] etiam A' 4 ita] etiam I 6 quia] quod BCIVi, ve! add. A 7 Ve!] linde D 1, taus A' B 9 distingl distingueretur CV' , distinguantur D 1 0 - 1 1 sensus] rdhilominus add. A' 1 1 clivers.] diversantur D c oni .] dictio A' 1, Mal talis A', aliqua I 1 3 ve!] omnis homo add. B 1 4
