EDITIONES INSTITUTI FRANCISCANI S. ST. BONAVENTURE, N. Y. 14778
GUILLELMI DE OCKHAM OPERA PHILOSOPHICA ET THEOLOGICA
O...
28 downloads
1142 Views
86MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
EDITIONES INSTITUTI FRANCISCANI S. ST. BONAVENTURE, N. Y. 14778
GUILLELMI DE OCKHAM OPERA PHILOSOPHICA ET THEOLOGICA
OPERA THEOLOGICA IV
GUILLELMI DE OCKHAM OPERA PHILOSOPHICA ET THEOLOGICA AD FIDEM CODICCM MA::\'CSCRIPTORUM EDITA
CeRA
UXIVERSITATIS S.
ST. BO::\'AVE::\'TCRE L::\'IVERSITY ST. BO::\'AVE::\'TCRE, NEW YORK
2000
VE:\'ERABILIS I);CEPTORIS
GUILLELMI DE OCKHAM SCRIPTUM
IN LIBRUM PRIMUM SENTENTIARUM 0RDINATIO
DISTI);CTIO);ES XIX-XL VIII
EDIDERC\:T
GIRARDCS I. ET E. KELLEY
ST. BO\:AVE\:TCRE C"\:IVERSITY ST. EO\:AVE\:TCRE, YORK 14778
2000
Editioni atque impressioni huius voluminis munifice contulit Donatio Publica ad Artes Liberales Promovendas, quae est administratio sui iuris in Statibus Foederatis (vulgo National Endowment far the Humanities) per suam sectionem cui curae est libros edendos et evulgandos promovere.
Ali rights reserved. Copyright© 1979 The Franciscan Institute of St. Bonaventure Cniversity Reprinted by The Franciscan Institute 2000
part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical including photocopying, recording, or any information storage and retrieval system, without permission in writing from the publisher: The Franciscan Institute St. Bonaventure University St. Bonaventure, York 14778
Library of Congress Catalog Card Number: 78-74160 ISBN: 1-57659-018-6
Printed and bound in the United States of America by: BookMasters, Inc. Ashland, Ohio
INTRODUCTIO Praesenti volumine absolvimus editionem cntlcam Scripti in I Sententiarum seu Ordinationis Guillelmi de Ockham. In hoc labore magno adiumento nobis fuerunt investigationes praeviae Ph. Boehner, L. Baudry, H. Bascour, G. Mohan, E. A. Moody, G. Gal, S. Brown et aliorum. Quidam horum diligenter perscrutati sunt catalogos librorum manu scriptorum et visitaverunt bibliothecas variarum nationum, alii studuerunt doctrinis logicis, philosophicis et theologicis Venerabilis Inceptoris, significando etiam auctores ab eodem citatos ve! impugnatos. Pauca revera sunt quae eos fugerunt. Ideoque non credimus modum excedere si nostrum facimus dictum quod Ioannes Saresberiensis Bernardo Camotensi tribuit I: c Dicebat nos esse quasi nanos gigamium humeris insidentes, ut possimus plura eis et remotiara videre, non utique proprii visus acumine aut eminentia corporis, sed quia in altum subvehimur et exto!limut magnitudine gigantea •.
Eis, et continuis consiliis et adminiculis G. Gal et S. Brown debetur quod editionem secundae partis Scripti tempore et spatio non admodum longo ad fmem perducere potuimus, constanter et totis viribus operam dantes ut normam priorum duorum voluminum adaequaremus. Opportunum visum est nobis pauca hic commemorare de problematibus maioris momenti quae Guillclmus de Ockham in hoc volumine agitat, ut viri studiosi facilius perspicere valeant ea quae in hac parte operis continentur. I
De quibusdam opinionibus rn hoc volumine tractatis Venerab!lis Inceptor in hac parte Ordinationis summopere mmur defendere divinam simplicitatem 2. Ipse enim, ut fidclis catholicus, firmissime I Ioannes Saresberiensis, Metalogico11, lib. III, c. 4, ed. C. Wcbb (Oxoniac: Clarcndon Press, 1929, p. 136).
2 Cf. infra, dist. 28, q. un.: • Dicendum quod non debet concedi de virtutc sermonis quod quinque notiones erant ab aeterno, nec quod quattuor notiones erant ab aeterno, quia non erant ab aeterno nisi tres personae et tres relationes, et omnis alia plurali las debet negari fuisse ab aeterno • (p. 274).
crcdit tres esse personas realitcr distinctas in una et simplicissirna divinitatis cssentia. In Deo solo, ut saepc dicit, accidit quod una rcs sit tres rcs. Principium tamcn parsimoniae Ockham ncque in problematibus theologicis tractandis rclinquit: Frustra fit per plura quod potest fieri per pauciora. Iuxta hoc principium negat in prima quacstione huius voluminis quod magnitudo in Trinitatc sit alia rcs a tribus pcrsonis in una essentia, sicut nec aequalitas trium personarum est aliqua res alia ab absolutis 3. Eodem modo procedit quando tractat quacstionem dc rclatione inter divinas personas necnon intcr quamcumque personam et divinam essentiam. Alii ponunt quinque notiones in divinis, scilicet paternitatem, innascibilitatem, fùiationem, spirationem activam et spirationem passivam. Inceptori econtra videtur quod nulla est ponenda distinctio inter patcrnitatem et innascibilitatem, quia 'innascibile' «non est nisi unum praedicabile de solo Patre • (271). Admittit tamen, quamvis non omnino libenter, distinctionem formalem inter paternitatem et spirationem activam sicut et inter filiationcm et spirationcm activam (191s). Hae enim non possent explicari per diversas connotationcs. Sed hoc non obstante sustinet, contra opinionem communcm, quod tres tantum - et non quattuor- sunt relationes in divinis: • Diccndum est quod non est concedendum quod paternitas, filiatio, spiratio actio et spiratio passio sunt quattuor relationes, sicut nec est concedendum quod essentia et paternitas sunt duae rcs> (194).
Haec opmio iudicio Magistrorum, qui examinaverunt quaternos Ordinationis Gnillelmi durante processu Avcnioncnsi, falsa et erronea est 4. Sed Ockham, si occasioncm habnisset, huic censurae respondisset: si unaquaequc trium personarum constitucretur relatione, nccesse esset admittere quattuor res in Deo. Aliud problema pcrarduum crat dc principio constitutivo singularum divinarum pcrsonarum. Hac in re Ockham caute proccdit, ut apparet inspicienti quaestionem primam distinctionis 26 (144-157). Ipsc ibi quattuor opiniones recitat. Quarta est ca quam Scotus, iuxta auctorem Libri Propugnatorii 5, retractare coactus est. Probabiliter ad hanc retractationem, eodem tempore ostendens suam timiditatem, alludit Chatton cum dicit 6: Cf. infra, pp. 12-20. Exinde numeri intcr parentheses indicant paginas nostrae editionis. 4]. Koch, • Neue Aktenstiicke zu dem gcgen Wilhelm Ockham in Avignon gefùhrten Prozess •, Rec!Jerches de Théologie Ancienne et Médiévale, VJII (1936), 185. s Cf. infra, p. 143, nota 4. 6 Gualterus Chatton, Seni., I, dd. 33-34 (codd. Paris. Nat. lat. 15,887, f. 68ra; Florentiae Nat., conv. C. 5.357, f. 167vb). 3
DE QU!Bt;SDAM OPll'i!OSIBliS IN HOC VOLliMINE TRACTAT!S
7"'
• Et tamen quia aliqui conceperunt oppositum ex aliquibus dictis eius [Scoti], ideo de hoc specialiter feci t quaestionem Parisius... Si necesse si t asserendum est primo quod tres personae divinae sunt realiter distinctae. Secundo quod est unus Deus. Et tertio quod in divinis non est quarta res. Inferendum est autem ex dictis D o c t o r u m per quem modum possunt vitari difficultates circa istam materiam. Nihil volo dicere circa hoc ex capite meo. Sed faciendo finem de hac materia, quae periculosa est, dico quod posui tres vias et quomodo consequenter debeat responderi secundum eas, et unam omisi quam non dica m hoc anno •.
Mentem Inceptoris in hac re non est difficile introspicere. Si enim fides et auctoritas Sanctorum hoc permississct, ipse libenter reiecisset relationcs reales non quidem inter personas ipsas, sed inter singulas personas et unicam essentiam divinam. Dici t enim de opinioni bus prima et quarta: c quantum ad illud in quo concordant, facilius- quamvis non verius- posset sustineri cum 1sto articulo 'tres sunt personae et unus Deus' quam opinio de relationibus • (153).
In quaestione de 'numero' in Trinitate divina Ockham iterum applicat principium parsimoniae. Personae quidem sunt plures, quia sunt tres, nihilominus ille numerus 'trinitas' non est res absoluta ultra res numeratas, sed est conceptus qui significa t tres personas (90-111). In quaestione de ideis divinis Inceptori cura est ut simplicitatem divinae cssentiae salvet: pluralitas idearum non implic;l.t pluralitatem in Deo neque mutationem in divina essentia. Ideae enim sunt ipsae creaturae cognitae Deo, connotando scientiam antecedentem in Creatore et pluralitatem creaturarum in exsistentia reali (485-494). Consequenter Venerabilis Inceptor negat prioritatem divinae scientiae 'ad intra' rcspectu cognitionis creaturarum 'ad extra' (465, 585), nec admittit- sicut Scotus- quod sint signa ve! instantiae prioritatis et posterioritatis (excepta aliqua prioritate consequentiae vel communitatis) in essentia divina (581, 620), nam talia signa et instantiae iudicio Guillelmi implicarent pluralitatem et mutabilitatem in Deo. Eadem ratione non vult admittere quod sit aliquod 'esse cognitum creaturae ab aeterno' in mente divina, ac si essct ibi aliquod 'esse diminutum' aliquo modo distinctum a deitate (545-561). Maximam forte difficultatem lnceptorii feci t reconciliatio scientiae divinae cum libertate humana seu quaestio de praescientia divina respectu futurorum contingentium. Non enim potuit negare quin Deus omnia cognoscat, etiam futura contingcntia, et hoc sine ulla mutatione suae scientiae ve! voluntatis, quo modo tamen hoc fi.at, se ignorare fatctur: • Sed hoc evidenter declarare et modum quo scit omnia futura contingentia, exprimere impossibile est pro statu isto • (583s.).
8*
!STRODCCTIO
Hoc tamen non obstantc, sicut fere omnes thcologi paris aetatis, per longum et latum tractavit de futuris contingcntibus sine solutione defmitiva 7. Inceptori magnopere cordi est salvare libertatem divinam respectu factibilium ad extra. Hoc facit ut refellat scntentias contrarias quorundam phil activo; igitur intellectus ut natura non est magis virtus activa quam virtus passiva. [RESPONSIO AUCTORIS)
5
10
15
20
Ideo aliter dico ad quaestionem. Circa quam s1c est procedendum: primo videndum est quac sunt ponenda in mente; secundo cui illorum competat esse verbum. Circa primum manifestum est in intellectu esse actum intelligendi et etiam habitum. Sed utrum species aliqua praevia actui sit ponenda in anima vel non, est dubium. Utrum etiam, praeter actum intelligendi, sit aliquis conceptus formatus per actum intelligendi, vel etiam sit aliquis conceptus habens tantum esse obiectivum, est dubium. Utrum etiam sit aliqua species in intellectu quae non posset esse sine actu intelligendi, est dubium. De primo dubio et tertio dico quod species neutro modo dieta est ponenda in intcllectu, quia numquam ponenda est pluralitas sine necessitate. Sed, sicut a l i a s o s t e n d e tu r 1, quidquid potest salvari per talem speciem, potest salvari sine ca acque faciliter. Igitur talis species non est poncnda. Sed de secundo dubio 2 est mihi magis dubium. Hoc tamen est mihi probabile, - quamvis hoc non affirmem -, quod in intellectu, praeter ipsum actum intelligendi quando intelligitur aliquod communc ad plura, est aliquid in intellectu - vel subiective vel obiective- quod est aliquo modo simile rei extra intellectae, 1 ita] ista AB 2 virtusl om. F 4 alitcr] autem A 4-5 est procedendum] proccdam E 6 compctat] compctit Z 6-7 manifcstum] certum D 8 Sed] et B, secundo E aliqua] alia D 9 etiam] et C, igitur G 12 etiam om. G in] actu add. G .. intellectu] intellectiva D 12-13 Utrum ... dubium om. (hom.) B 14 De] dico AG tertio] secundo E, om. G 15 est! om. G 16 sicut] ad A 17 ea] et add. D 19 mihi om. E 20 quamvis ... affirmem om. Al3C quamvis] quod add. DEG 22 aliquid om. ABCDFG 23 intellectae] mentem A l
9-11.
Guillclmus dc Ockham, Sent., II, qq. 14-15 V.
2
Supra, !in.
206
LIBER I DIST. 27 Q. II
quod a multis vocatur quasi quoddam idolum 1 in quo aliquo modo ipsa res cognoscitur, quamvis rem singularem cognosci in illo non sit aliud quam ipsum cognosci, - nisi forte praeter hoc cognoscatur ipsum esse conceptum alicuius alterius. De isto dictum es t p r i u s 2 , et a l i a s 3 amplius forte dicetur. Circa secundum 4 videndae sunt primo aliquae condiciones quae natae sunt competere illi quod dicitur 'verbum'; secundo ad propositum. Circa primum videtur, secundum omnes, quod de ratione verbi est quod sit aliquid in mente, quia secundum beatum A u g u s t i n u m, XV De Trinitate, cap. 11 5 : « per signa corporalia verbum quod mente gerimus innotescit ». Secundo concessum est ab omnibus quod verbum est aliquid in mente genitum ut sit proles quaedam, sicut dicit A u g u s t i n u s, IX De Trinitate, cap. 8 6 : «Conceptam rerum veracem notitiam tamquam verbum apud nos habemus et dicendo intus gignimus, nec a nobis nascendo discedit ». Tertio conceditur quod verbum est similitudo rei et imago eius, sicut dicit A u g u s t i n u s, IX De Trinitate, cap. 11 7 : «Et cum ha beat notitia similitudinem ad 2 rcm singularcm] singularc E 2-3 in ... cognosci om. (lzom.) G 3 ipsum] ido!um hoc 0111. E 3-4 cognosci ... ipsum om. (lzom.) C 4 alicuius] actus add. A 5 et... dicctur 0111. D et] ad add. G 7 natac] notac ABEFG 8 sccundum] quod A 9 est om. AB 10 11] si add. Z 11 quod l in add. E mente om. D 12 omnibus l homini bus D verbum] quod add. D 13 quacdam] quidam D sicut] ut AB dicit om. G 15 vcrbum om. A intus] intcllectus G 17 dicit] bcatus odd. F 18 notitia 0111. E
add. Z
I Cf. ex. gr. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 84, a. 6 Resp.: «Dcmocritus posuit cognitionem fieri per idola et defìuxiones »; Hervaeus Natalis, Quodl. II, q. 8 (ed. Venetiis 1486); videsis etiam Guillelmus de Ockham, Expositio in libros Perihermenias, Prooem. § 7, ed. Gambatese et S. Brown (Opera Philos. II, ed. St. Bonaventure, N.Y. 1978, 359, nota 2). 2 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 8 (ed. cit. II, 266-292) 3 Ibidem, Sent., II, qq. 14-15 Q-T. 4 Supra, p. 205, Iin. 5-6. 5 August., De Trinit., XV, c. 10, n. 19 (PL 42, 1071; CCL 50, 486). 6 Ibidem, IX, c. 7, n. 12 (PL 42, 967; CCL 50, 304). 7 Ibidem, c. 11, n. 16 (PL 42, 970; CCL 50, 308).
5
10
15
AN VERBUM CREATU.\i SIT VERA QUALITAS
5
10
15
20
207
eam rcm quam novit, hoc est cuius notitia est, haec habet perfectam et aequalem qua mens ipsa quae novit nota est. Ideoque et imago verbum est». Similiter, XV De Trinitate, cap. 13 1 : « Verbum est simillimum rei notae, de qua gignitur et imago eius ». Ex istis ad propositum dico quod, secundum intentionem beati Augusti n i, verbum multipliciter accipitur. Uno modo accipitur largissime, et sic verbum est actus intelligendi genitus vel productus. Aliquando accipitur pro verbo complexo, et sic omnis actus complexus verus vel falsus est verbum. Aliquando accipitur stricte pro verbo vero. Aliquando accipitur strictius pro verbo vero cum amore prolato. Aliquando autem accipitur verbum pro conceptu mentis, sive sit subiective in anima sive obiective tantum, i§ sive etiam distinguatur ab actu intelligendi sive non. §i Primo modo 2 accipit beatus A u g u s t i n u s, XV De Trinitate, cap. 11, ubi dicit sic 3 : «Etsi verba non sonant, in corde suo dicit qui utique cogitat ». Igitur quidquid cogitatur, dicitur verbum mentis; sed de omni, si ve complexo si ve incomplcxo, contingit cogitare; igitur omnc tale contingit di cere verbo mentis. Similiter, VIII De Trinitate, cap. 10, dicit sic 4 : « Carthaginem quidem cum eloqui volo apud mc ipsum quaero ut eloquar, et apud me ipsum invenio phantasiam Carthaginis ». Et sequitur 5 : « Eam vidi atque sensi memoriaque retinui ut apud me invenirem de illa verbum cum eam vellem dicere. Ipsa enim phantasia eius in memoria mea verbum eius est». -------
2 acqtL'llcm l essentialcm E nota l notitia DFZ 1-2 hoc. .. novit om. (hom.) Z 4 gi5 istis 0111. E dico om. A secunduml ex 13, om. E ingnitur l gignimur AB et om. AF 7-8 ve! productus om. E tentioneml intcntione B 6-7 accipitur2 om. F 11 autem 13 sivel ... non om. AG sivel om. D om. BFZ vcrbum om. DE 12-13 tantum om. E 17 sivc2 incomplexo om. G 18 conintdligendil intellectuali B 15 ubi) ut ADDG 19 10)14 AC sic om. Z 20 cuml tingitl) convcnit DF contingit2) convenit FG est A 22 ut apud mc) apud C 23 illal ca E cum] est A eius om. D I Ibidem, XV, c. 12, n. 22 (PL 42, 1075; CCL 50, 493). 2 Scilicet largissime. 7 Ibidem, XV, c. 10, n. 17 (PL 42, 1070; CCL 50, 484). 3 August., De Trinit., VIII, c. 6, n. 9 (PL 42, 954; CCL 50, 281). 4 Ibidem, (PL 42, 955; CCL 50, 281).
208
LIBER I DIST. 27 Q. II
Ex ista auctoritate arguo sic: possibile est aliquem apprehendere Carthaginem et eam memoriter retinere, omni circumscripto quod nec est Carthaginis notitia habitualis nec actualis. Igitur sine omni alio potest haberi verbum Carthaginis. Et per consequens notitia actualis Carthaginis vel habitualis erit verbum. Et non notitia habitualis, secundum beatum A u g u s t i n u m et secundum omnes. Igitur notitia actualis incomplexa Carthaginis est verbum. Sed qua ratione una notitia actualis incomplexa est verbum et quaelibet, et eadem ratione quaelibet notitia actualis est verbum, et hoc loquendo de notitia intellectus creati. Praeterea, omni verbo vocali correspondet aliquod verbum mentale. Propter quod dicit A u g u s t i n u s, XV De Trinitate, cap. 12 1 : « Verbum quod foris sonat signum est verbi quod intus latet ». Sed verbis vocalibus quae sunt simpliciter incomplexa, et maxime quae sunt nomina propria rerum singularium sicut sunt 'Sortes' et 'Plato', nihil correspondet in mente nisi notitia incomplcxa. Igitur illa notitia erit verbum. S i d i c a t u r 2 quod correspondet aliquod idolum vel species vcl conceptus vel aliquid tale, c o n t r a h o c: quocumquc tali dato, illo circumscripto, Deus posset facere aliquem intelligere vocem significativam alicuius rei singularis, et ex ipsa concipere significatum illius vocis, et per consequens haberet vcrbum mentale correspondens verbo vocali, et tamen nihil haberet nisi :ò.otitiam actualem incomplexam. Quod autcm verbum aliquando accipitur a beato A u g u2 omni om. ABCD 4 alio] alia E, circumscripto add. D 7 Igitur om. E 7-8 Cartha9 et! om. DFZ quaelibctl ... rationc om. F quaelibctl om. DZ ct2 om. EZ ginis om. D 9-10 actualis est] incomplexa erit F 13 est om. AD 13-14 quod2 intus lacct om. G 17 eric] est E verbum] cc add. C 18 quod] quasi add. B 19 vel2 otn. DF aliquid] aliquod Z 20 i!lo] omni alio D, om. AB circumscripto] circumscribando G, om. AB . Dcus] Dee G 22-23 wrbum ... habercc om. (hom.) l3 23 vocali] cali A 25 Quod] ex C accipicur] accipiacur DCFGZ a beato] ab F t Ibidem, XV, c. 11, n. 20 (PL 42, 1071; CCL 50, 486). pra, p. 206, nota 1.
2
Cf. su-
5
10
15
20
25
209
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
5
10
15
20
s t i n o pro omni actu complexo quo alicui assentitur vel dissentitur, patet per eundem, XV De Trinitate, cap. 16, ubi dicit sic 1 : «Nonne multa dicimus etiam quae nescimus? Nec dubitantes ea dicimus sed vera arbitrantes. Quae si forte vera sunt, in ipsis rebus de quibus loquimur non in verbo nostro vera sunt quia verbum verum non est, nisi quod de re quae scitur gignitur. Falsum est igitur isto modo verbum nostrum non cum mentimur sed cum fallimur. Cum autem dubitamus nondum est verbum de re de qua dubitamus, sed de ipsa dubitatione verbum est. Quamvis enim non noverimus an verum sit unde dubitamus, tamen dubitare nos novimus; ac per hoc cum hoc dicimus verum verbum est quoniam quod novimus dicimus. Quid quod etiam mentiri possumus ? Quod cum facimus utique volentes et scientes falsum verbum habemus ubi verum verbum est mentiri nos; hoc enim novimus. Et cum mentitos nos esse confitemur verum dicimus; quod scimus enim dicimus! Scimus namque nos esse mentitos ». Ex ista auctoritate habetur quod non omnis actus intelligendi est verbum quia dubitatio, quae est actus intelligendi, non est vcrbum, dicente A u g u s t i n o 2 : « Cum dubitamus nondum est verbum de re dc qua dubitamus ». Igitur dubitatio illa non est verbum, et tamen dubitatio illa est actus intelligendi, sicut et assentire est actus intelligendi. Secundo habetur quod non omne verbum nascitur de scien2 eundern] eurn F 3 Nonne] in me ABC etiarn] 1 assentitur] conscntitur E et D dubitantcs] dubites G scitur J scientia D gignitur J gigni6 quod] quia D, om. E rnur B, si autern vera non sunt add. Z 7 non] nec Z curn] tarnen A 8 cuml om. G dubitarnus] dubiternus A 9 ipsa] nostra Z 10 enirn] vero G 11 ac] aut E hoc2 om. F ., verurn] dicturn A 12 quodl) quidern E Quid om. Z 13 mentiri] non add. Z 14 falsurn verburnl om. B ubi verum verbum2 est] verurn D 15 verum] unde EZ 15-16 dicimus] in divinis D 20 nondun1] non E 21 de2 om. C 22 illa] quae add. G ,; et2) etiarn B 22-23 sicut ... intelligendi om. (l1om.) E 23 assentire] 3llegatum D
2
l August., De Trinit., XV, c. 15, n. 24 (PL 42, 1077; CCL 50, 497s.). Ibidem.
OCXHAM, OPEilA
'THEOL.
IV
14
210
LIBER I DIST. 27 Q. II
tia in memoria, quia verbum falsum de nulla scientia nasci potest. Sed aliquod est verbum falsum, dicente A u g u s t i n o 1 : « Falsum est isto modo verbum nostrum non cum mentimur sed cum fallimur ». Tertio habetur quod omnis actus iudicativus intellectus, quo s intellectus alicui complexo assentit vel dissentit, est verbum. Quia omnis talis actus est verus vel falsus, et omnis talis est verbum, secundum beatum Augusti n u m hic 2 , qui ponit quod sicut est aliquod verbum verum, ita est aliquod verbum falsum. 10 Quarto habetur quod propositio, sive vera sive falsa, non est vcrbum. Quia si propositio talis esset vcrbum, nullus posset habcre propositioncm talem in mente nisi haberet verbum, quod ncgat beatus Augusti nus 3 • Quia dubitans de aliqua propositione, sive sit vera sive falsa, non habet verbum. Et tamen in 15 mente sua habet propositionem dc qua dubitat, i§ et ita propositio non est vcrbum, accipiendo 'verbum' isto secundo modo 4 • Tamen accipiendo verbum primo modo 5 , secundum opinioncm quae ponit quod conceptus est ipsa intellectio, debet dici quod propositio est verbum vcl verba. §i zo Ex quibus omnibus infertur quod verbum, sccundum quod hic accipitur ab A u g u s t i n o, est idem quod actus iudicativus intellcctus quo alicui propositioni vel assentit vel dissentit. Et ideo quia propositioni dubiae non assentit vel dissentit, ideo dc tali propositionc non habet verbum. Quia tamen isti dubitationi, 25 1 nulla om. G scientia] sua D 5 iudicativus om. D 6 alicui] alicuius G complexo] complexi G, om. EFZ assentit] consentit EZ 8 hic om. F 8-10 hic ... falsum om. E 9 vcrum om. G 11 sivel om. EZ 12 si om. G 15 Et om. EG ramen] quia G 16-20 et ... verba om. A 18 ver16 propositionem] suam aàà. E ita] illa BCD, ideo E bum om. F 21 quibus] quo ABC 23 propositioni] propositio A assentit] assentitur CG 25 habet J habetur Z isti] ipsi D, rali Z
4
l Ibidem. 2 Supra, p. 209, !in. 13-15. 3 Supra, p. 209, !in. 8-9. Cf. supra, p. 207, !in. 8-9. 5 Cf. supra, p. 207, !in. 6-8.
211
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
5
10
15
20
25
qua ipse dubitat de propositione dubia, assentit, ideo de ista habet vcrbum quia istam novit et sibi asscntit. Sed de ultima parte auctoritatis videtur esse dubium, quia videtur rcpugnarc praedictis, quia dicit beatus A u g u s t i n u s 1 quod aliquis scienter mcntiendo habet verbum. Tunc quacro: dc quo habct illud verbum ? Verbi gratia, mentiatur aliquis in corde suo dicendo Christum non esse Dcum, iste sic mentiendo habet verbum. Quacro tunc: de quo ? Aut deista propositione 'Christus non est Deus', aut de ista propositione 'ipse mentitur'. Non de prima proposi tione quia quacro: aut dubitat de ea, et tunc de propositione dubia est verbum, quod est prius negatum 2• Aut assentit sibi, et tunc non mcncitur. Aut dissentit et tunc fallitur, et per consequcns non mentitur. Relinquitur igitur quod de propositione dubia potest esse verbum. Ad istud r e s p o n d e o sine praeiudicio quod A u g u s t in u s vario modo accipit verbum. Quia cum dicit 3 quod, cum scientes et volentcs mentimur, falsum verbum habemus, accipit ibi 'verbum' pro verbo vocali, quia sistendo praecise in verbo mentali, nullo modo possumus mcntiri scienter. Quia mentiri scientcr, praccise sistendo in verbo mentali, aut dicit praecise locutionem falsi scicntcr, sine omni adhaesione illi falso, et tunc non est aliud quam apprehcndere unum falsum. Aut dicit locutionem falsi cum adhaesione. Tamen si primo modo, tunc scienter mentiri non est nisi scienter apprehenderc falsum, et per consequens quicumque disscntiret falso mentiretur, quod est mani-----------l ipse dubita!] isti dubitant E dubia] non aàà. G assentir] et aàà. F 2 istam J iam D assentir] consenti! E 3 auctoriratis] auctoritate D videturl] diciturE 4 praedictis om. A 6 illud om. F H tunc om. D 9 ista] ipsa E ipse] ille ABF, primo C Non2] est aàd. E 10 prima] ipsa F !l Aut] non aàà. D 12 dissentir] assentir D, dissentiet Z et2 om. Z 15-17 quod ... et om. A 15 quod] quia G 16 cum om. E 18 ibi] illud E 19 mentiri2J mentiens Z 21 locutionem] responsionem A scienter] satis A ornni om. E illi] sive aàà. B 22 est om. A 23 falsi] simul B, om. E 25 quicumque] quaecumque A, quaclibet B dissentire!] dissenticns D --------
l Supra, p. 209, !in. 13-17. p. 209, !in. 13-14.
2
Supra, p. 210, !in. 14-15.
3
Supra,
212
LIBER I DIST. 27 Q. II
feste falsum. Si secundo modo, sic includit contradictionem. Quia quod aliquis adhaereat illi quod scit vel credit esse falsum, est contradictio. Quia ex hoc quod scit vel credit illud esse falsum, dissentit; ex hoc quod adhaeret, sibi assentit. Sed eidem assentire et dissentire includit contradictionem. Igitur nullo modo potest aliquis scienter mentiri, sistendo praecise in verbo mentali. Et ita beatus A u g u s t i n u s accipit ibi verbum falsum pro verbo vocali, quia illud simpliciter est falsum ex hoc quod est signum falsi. Et tamen de isto verbo vocali potest esse verbum verum, quia potest vere sciri quod hoc verbum est falsum et quod proferens mentitur. Verumtamen est intelligendum quod istud, quod modo dictum est de scienter mentiente, est intelligendum de aliquo mentaliter loquente et non alicui loquente. Quia si aliquis loqueretur alteri mentaliter, bene posset scienter mentiri. Quia tunc mentiri non esset nisi apprehendere falsum scitum esse falsum, ut aliquis alius apprehendens illam apprehensionem credat apprehensum esse verum, quod tamen est falsum, quia hoc est apprehendere falsum cum intentione fallendi, quod est mentiri. Sed hoc non est possibile nobis nisi forte respectu angelorum aliquo modo apprehensionem nostram ad ipsos dirigendo. Et verbum falsum, isto modo dictum, comprehendit non tantum actum intellectus sed etiam actum voluntatis qua vult decipere. Et ideo circumscribendo actum voluntatis non erit mendacium; sicut aliquis proferens falsum, ut ipsum improbet, non mentitur. Tertio 1 dico quod Augusti nus frequenter accipit ver1 Quia om. DZ 2 aliquis om. E adhaereat] adhaererat G illi] et add. A sci t] si t AB 5 et dis3 Quia] et G , scit] sit F 4 hoc] autem add. FZ adhaeret sibi] aliquid habet B sentire om. E 7 ibi] hoc E 8 illud] quod add. E " falsum] quia add. E 12 intelligendum] sciendum Z modo] iam Z 14 loquentel] loquendo G, om. A · Quia] sed ABF 15 alteri] alicui E 15-16 Quia ... mentiri om. (hom.) G 16 falsuml om. E · scitum] scien22 comter C , esse] est D 17 aliquis] homo add. G credat] apprehendat add. E prehendit] comprehendat E 23 Et ideo om. E l
C( supra, p. 207, lin. 9-10.
5
10
15
20
25
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
213
bum pro actu iudicativo vero quod natum est gigni ex habitu scientifico vcl habitu vero. Sic accipit A u g u s t i n u s, XV De Trinitate, cap. 11 1 : « N ecesse est cum ve rum loquimur, id est quod scimus loquimur, ex ipsa scientia quam memoria tenemus s nascatur verbum ». Et sequitur: «Formata quippe cogitatio ab ea re quam scimus verbum est quod in corde dicimus, quod nec Graecum est nec Latinum nec linguae alicuius alterius ». Ex ista auctoritate patet quod verbum nascitur de scientia. Similiter, cap. 13 2 : « Perveniendum est ad illud hominis verlù bum, quod omnia quibus signifìcatur signa praecedit et gignitur de scientia quae manet in animo ». Similiter eodem capitulo 3: « Omnia, [et qua e J per se ipsum et qua e per sensum corporis sui et quae testimoniis aliorum percepta scit animus, thesauro memoriae condita tenet. Ex quibus gignitur verbum verum quando 1s quod scimus loquimur, sed verbum ante omnem sonum, ante omnem cogitationem soni ». Ex ista auctoritate patet quod verbum hic accipitur pro actu producto ex habitu intellectuali veridico, sive ille habitus sit scientifìcus sive evidens sive etiam creditivus qui accipitur per testimonia aliorum. 20 Quarto modo 4 accipit beatus A u g u s t i n u s verbum pro vera notitia cum amore prolata. Et sic accipit, IX De Trinitate, cap. 8, ubi dicit sic 5 : « Verbum amore concipitur sive creaturae sive Creatoris ». Similiter, cap. 10, dicit sic 6 : « Recte ergo quae2 ve!] saltem add. Z Sic] sicut E 3 verum sic Aug., verbum codd. est2 om. Z 6 quod2 om. E 7 ncc!J est nec add. D linguac]lin4 quam om. E tenemus] tener Z gua A a!icuius om. B 8 dc scientia] distinctim D 9 Perveniendum] provcniendum BCD 10 quibus om. E et om. BF 11 Similiter] in add. FZ 12 et! quact] quae Z se om. B 13 scit] sir A 14 vcrum om. Z et2 om. E quae2 om. D 16 cogitationcm] originem Z 17 producto] hic add. B intcllectuali] intelligibili G 18 etiam om. Z 19 per] pro ADE testimonia] tcstimoniis E aliorum] aliquorum G 21 accipit] accipitur D l August., De Trinit., XV, c.10, n. 19 (PL42, 1071; CCL50,486). Ibidem, c. 11, n. 20 (PL 42, 1072; CCL 50, 488). 3 Ibidem, c. 12, n. 22 (PL 42, 1075; CCL 50, 493). 4 C( supra, p. 207, lin. 10-11. 5 August., De Trinit., IX, c. 7, n. 12 (PL 42, 967; CCL 50, 304). 6 Ibidem, c. 10, n. 15 (PL 42, 968s.; CCL 50, 306).
2
214
LIBER I DIST. 27 Q. II
ritur utrum omnis notitia verbum an tantum amata notitia. N ovimus enim et ea quae odimus ». Haec est quaestio beati A ug u s t i n i, et solvit dicens: « Sed nec concepta nec parta dicenda sunt animo quae nobis displicent. Non enim omnia quae quoquo modo tangunt concipiuntur, sed alia ut tantum nota s sint non tamen verba dicantur, sicut ista de quibus nunc agimus ». Et sequitur 1: « Aliter omne quod notum est verbum dicitur animo impressum quamdiu de memoria proferri et definiri potest, quamvis ipsa res displiceat; aliter cum placet quod mente concipitur. Secundum quod genus verbi accipiendum est quod ait 10 A postolus: Nemo dicit Dominus Iesus, ni si in Spiritu Sa neto 2 ; cum secundum aliam verbi notionem dicant hoc et illi de quibus ipse Dominus ait: Non omnis qui dicit milzi Domine, Domine, intrabit in regnum caelorum» 3• Et sequitur postea 4 : «Verbum est igitur, quod nunc discernere et insinuare volumus, cum amore notitia ». 1s Ex ista auctoritate potest haberi quod verbum uno modo accipitur pro notitia cum amore. Et verbum sic dictum dicit duos actus, scilicet intellectus et voluntatis, ut res quae scitur etiam diligatur. Aliter accipitur verbum pro omni notitia quae de memoria proferri potest, et sic omnis notitia actualis potest dici 20 verbum. Quinto modo 5 ace1p1tur verbum pro conceptu mentis. Quod potest haberi ab A u g u s t i n o, XV De Trinitate, cap. 11 6 , ubi vult quod omne signum posterius notitia, quod adhi1 omnis] vera E 2 et om. D 3 parta om. E 3-4 dicenda] addenda A 4 animo] omnino E 5 quoquo] quo AD, quocumque BEF concipiuntur] accipiuntur F, sed corr. F2 alia] aliqua Z tantum om. Z 6 tamen] tantum BEF dc quibus om. C IO accipiendum] concipiendum E 11 dicit 8 definiri] differri G 9 quamvis] quam D om. G in om. C 12 notionem] vocationem Z ipse om. Z 13 Dominus] Deus D mihi 0111. EZ 15 et om. D amore] amoris E 17 duos] duobus G 18 scilicet] actus add. F ut ... scitur 0111. A etiam] et AEG 23 Quod] et D 24-1 (p. 215) quod2 adhibctur] additur ut E
Ibidem. 2 I Cor. 12:3. 3 Matth. 7:21. 4 August., De Trinit., IX, c. 10, n. 15 (PL 42, 969; CCL 50, 307). s Cf. supra, p. 207, lin. 11-13. 6 August., De Tri11it., XV, c. 10, nn. 19-20 (PL 42, 1071s.; CCL 50, 485ss.). l
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
215
betur vel adhiberi potest aliquo modo significandi illud quod intclligitur per notitiam, est aliquo modo verbum. Et ideo cum conceptus aliquo modo significent illa quae possunt intelligi, illi conceptus aliquo modo verba dici possunt. Similiter videtur dicere s A u g u s t i n u s quod cogitatum habet rationcm verbi. Quod est intelligendum de illo quod sine cogitatione esse non potest, cuiusmodi sunt conccptus. Quia res quae possunt esse sine cogitatione et tamen possunt cogitari non possunt dici verbum. Igitur tales conceptus possunt aliquo modo dici verba. Assumptum 10 posset probari per beatum A u g u s t i n u m, ubi supra, ubi 1 dici t sic: « De his n un c disserimus qua e nota cogitamus et nota sunt nobis etiam si non cogitentur a nobis. Sed certe si ea dicere vclimus, nisi cogitata non possumus ». Igitur videtur quod etiam quae cogitantur dummodo non sint nisi in mente nec possunt 1s esse sine cogitatione, possunt dici vcrba. Scd propositiones, conceptus et huiusmodi possunt cogitari et non possunt esse nisi cogitentur. Igitur huiusmodi possunt dici verba. l§ Sed utrum huiusmodi conceptus differant ab actibus intelligendi, non est modo disserendum. §! 20 Sic igitur dico quod ista quaestio principaliter difficultatem habet ex verbis beati A u g u s t i n i, et ideo utendum est isto vocabulo sicut ipsemet utebatur. Sed ipse utebatur aliquando pro omni actu intelligendi, aliquando pro actu iudicativo, aliquando pro actu veridico, aliquando pro actu veridico cum amore vel 1 vel] quod add. B potest] ab add. ABCDG, ad add. Z significandi] ad significandum F, significandum Z 2 cum] quod G 3 significent] significant D illa] ea E illi om. Z 8-9 verbum ... dici om. (hom.) Z 9 modo] possunt add. E 10 posset] potest D beatum om. F ubil] ut B 11 disserimus sic Z, Aug., differimus ABCEG, discemimus D, diximus F nota!] non D, om. E nota2] non DE 12 certe] certa Z 13 etiam] illa D 14 cogitantur] cogitentur F sint] sunt Z 15-16 sine... esse om. (hom.) Z 17 possunt] 20 igitur om. E 21 beati om. F possent D 17-19 Sed ... disserendum om. AD 22 Sed ipse utebatur2 om. (hom.) EG ipse om. D aliquando] ponitur add. E 22-23 pro ... aliquandol om. (hom.) C 23 pro om. A 24 veridico!] et add. ABCDG vcl] sed Z I
Augmt., De Trinit., XV, c. 10, n. 17 (PL 42, 1070; CCL 50, 483s.).
216
LIBER I DIST. '1:7 Q. II
pro actu iudicativo cum amore, sicut innuit IX De Trinitate cap. 8 1, et ali quando pro omni cogitato quod sine cogitatione illa esse non potest. Et ideo quando videntur esse aliquae opiniones contrariae, per distinctionem sunt salvandae. Et ideo eodem modo de auctoritatibus S a n c t o r u m e t a u c t o r u m qui s Augustinum sequebantur est faciendum. Sed tunc est dubium: an verbum, quocumque modo dicatur, necessario gignatur de memoria, quod videtur A u g u s t in u s dicere valde frequenter. Ad hoc d i c o q u o d memoria apud beatum A u g u s t i n u m dupliciter accipitur. Uno modo 10 pro habitu intellectuali derelicto ex actu qui potest esse principium actus consimilis. Aliter accipitur memoria pro omni principio sufficiente generationis verbi, sive illud principium sit ipsamet anima sive aliquid informans animam sive comprehendens 1s utrumque. 2 Et sic accipit ipse, XV De Trinitate, cap. 22, ubi dici t sic : « Cogitando quod verum invenerimus, hoc maxime intelligere dicimur et hoc quidem in memoria rursus relinquimus. Sed illa [est] abstrusior profunditas nostrae memoriae ubi hoc etiam primum cum cogitaremus invenimus et gignitur intimum verbum 20 quod nullius linguae sit tamquam scientia de scientia et visio de visione et intelligentia quae apparet in cogitatione de intelligentia quae fuerat iam in memoria sed latebat ». In ista auctoritate innuitur quod memoria isto modo dieta est illud quod praecedit omne 2 et om. F 3 essel om. Z 4 per distinctionem om. E ideo om. E 5 et auctorum om. Z 9 valde om. G 10 apud] secundum E 11 intellectuali] intelligibili G ii actu] habitu B 16 ipsc om. G De Trinitate om. C ubi] ut B, om. D dicit om. Z 18 dicimur] dicuntur ABCE, verum D in memoria om. E . rursus] rursum Z relinquimus] relinquendo F illa om. F 19 ubi] ut AEZ, verbum D hoc om. DG 19-20 primum] verum D 20 cum] tunc B cogitaremus] cogitamus Z invenimus] inveniremus D gignitur] gignimus Z 21 del ... visio om. D 22 in] de AB 23 iam] illa CG 24 illud om. Z praecedit omne] procedi t vere BC
2
l Ibidem, IX, cc. 6-8, nn. 9-13 (PL 42, 965-968; CCL 50, 301-304). August., De Trinit., XV, c. 21, n. 40 (PL 42, 1088; CCL 50, 518).
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
217
verbum et omnem cogitationem, de quo tamen cogitatio gigni potest, quod etiam scientia, visio et intelligentia appellari potest. Sed hoc non est quia realiter sit visio, scientia vel intelligentia, sed quia est principium visionis, scientiae et intelligentiae. Et hoc s expresse dici t beatus A u g u s t i n u s, XIV De Trit1itate, cap. 6 1, ubi ponit etiam animam esse memoriam. Unde dicit sic: «Resta t ut aliquid pertinens ad eius naturam - scilicet animae - sit conspectus eius, et in eam quando se cogitat non quasi per loci spatium sed incorporea conversione revocetur. Cum vero non se 10 cogitat, non sit quidem in conspectu nec de illa suus formatur obtutus, sed tamen noverit se tamquam ipsa sibi sit memoria sui. Sicut multarum disciplinarum peritus ea quae novit eius memoria continentur, ncc est inde aliquid in conspectu mentis eius nisi un de cogita t; cetera in arcana qua da m notitia sunt recondita ts quae memoria nuncupatur ». Ex ista auctoritate patet quod ipsamet substantia animae potest dici memoria, quod non est propter aliam causam nisi quia est principium sufficiens gignitionis verbi. Et qua ratione anima propter istam causam potest dici memoria, eadem ratione omnc illud quod se tenet a parte animae, si sit 20 principium gignitionis verbi et non verbum, potest dici memoria. Ex eadem auctoritate patet quod scientiae in memoria alicuius periti quas manifestum est non adquiri nisi post magnum exer-
1 cogitatio] cognitio Z 2 quod] et Z et] ve! D, etiam add. B, om. E appellari potest2 om. Z 2-3 appellari... intelligentia om. (hom.) D 4 quia] quod D EtZ om. I3 6 etiam om. F Unde] ubi Z 7-8 conspectus] conceptus F 9 conversione] conversa10 non] nec EFZ, om. tione E, consideratione G revocetur] religetur Z vero] verbo Z A ;1 sit] facit A, fit CG formatur] formaliter E 11 obtutus] obtuitus DGZ sed] ex il, si G tamen] non add. B noverit] novit Z 13 cominentur om. A inde] indie G, om. EZ aliquid om. Z conspectu] conceptu Z 15 nuncupatur] nuncupamur D 16 animae] esse G memoria] intelligemia D est] nisi add. F 17 aliam] aliquam D, naturam G 19-20 eadem ... memoria om. (hom.) C 19 se om. E 21 quod J causam] creatam G quia B 22 nisi] non G post] prius C, per E, potest G
7
Ibidem, XIV, c. 6, n. 8 (PL 42, 1042; CCL 50, 431s.).
218
LIBER I DIST. 27 Q. II
citium actuum, possunt dici memoria. Et ita patet primus modus 1 accipiendi mcmoriam. E t s i d i c a t u r quod secundum praedicta lapis posset dici memoria quia potest esse principium intellectionis et verbi, a d i s tu d re sponde o quod lapis non dicetur memoria quia non est anima nec aliquid in anima. Et ideo si esset aliqua species in anima praecedens actum, illa posset aliquo modo dici memoria, secundum intentionem beati A u g u s t i n i. Et hoc quia omne illud a parte sui ad quod posset mens recurrcre ut actualiter cogitarct, est memoria, secundum beatum Augustinum 2 • Ex praedictis posset elici quod non est intentio beati A ug u s t i n i ponere in anima aliquam notitiam abditam vel habitualem qualemcumque ante omnem actum intelligendi distinctam a substantia animae. Sed ponit quod talis notitia, qua anima novit se antequam se cogitet, est ipsamet substantia animae quae est memoria. Quia scilicet nisi esset aliquod impedimentum, ita posset anima se cogitare virtute illius substantiae, sicut potest - habens notitiam habitualem multarum rerum adquisitam ex actibus - cogitare dc illis rebus nisi impcdiatur. Sicut dicit, ubi supra 3 : « Nec sane gignit istam notitiam suam mens quando cogitando intellectam se conspicit tamquam sibi incognita ante fuerit, sed ita sibi nota erat quemadmodum notac sunt res guae memoria continentur etiamsi non cogitcntur ». l possuntl posset E dici 0111. D memoria] quia potcst principium intcllectionis add. E 2 accipiendil accipicndo D 3 quod 0111. EZ praedicta] primus om. G modus om. E 5 rcspondeo] respondetur E dicetur] dieta E posset] possit A, potcst D 4 et om. F 6 ali qua om. B 9 ad] hoc add. G possct] possit A recurrerc] concurrere Z dicitur BZ 12 possetl potest D Augustini om. E 14 actum om. E 15-16 a... sci om. A 16 antequam] 17 scilicet nisi] si non D 18 se om. Z 20 cogitare quam A cogitet] cogitaret EZ de illis] cogitatis de tali bus Z 21 sane l sana D 23 fuerit l fuerunt AB nota l non Z 24 memoria] quae add. A continentur] et add. A etiamsil etsi Z eratl erant D quae om. B I Cf. supra, p. 216, !in. 10-12. 2 Supra, p. 216, !in. 17-23. De Trinit., XIV, c. 6, n. 8 (PL 42, 1042; CCL 50, 432).
3
August.,
5
10
15
20
A!'< VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
219
E t s i d i c a t u r quod verum est quod eodem modo est nota sicut aliae res sunt notae, et ideo sicut res aliae sunt notae, non praecise per substantiam animae sed etiam per habitus differentes ab anima, ita etiam anima est nota per habitum diffes rentem ab anima, qui tamen praecedit actum quia semper memoria praecedit intelligentiam, secundum beatum A u g u s t inum: S e d i s t u d n o n e s t de intentione beati A u g u s t i n i, sicut patet IX De Trinitate, cap. 13 1, ubi dici t quod « ornnis res 10 quamcumque cognoscimus congenerat in nobis notitia sui; ab utroque enim notitia paritur, a cognoscente et cognito. ltaque mens cum se ipsam cognoscit sola parens est notitiae suae; et cognitum enim et cognitor ipsa est ». Ex ista auctoritate arguo: nihil a parte animae est parens verbi nisi memoria, secundum 15 beatum A u g u s t i n u m, in diversis locis. Sed secundum beatum A u g u s t i n u m hic, sola mens est parens notitiae suae. Igitur sola mens est memoria respectu suae notitiae, quod maxime verum est respectu primi actus. Igitur primum actum cogitandi nihil praecedit nisi substantia animae, igitur etc. Et omnia ista 20 sunt intelligenda de anima si non csset impedita qualiter impcditur pro statu isto. (DUBIA CONTRA SOLUTIONEM AUCTORIS)
Tamen contra praedicta est dubium, quia non videtur quod primus actus noster posset esse verbum, quia secundum bcatum ---------
1 est2 om. G 2 nota] notitia E ideo] ergo Z 3 non] nisi D peri] se scd per add. D animae om. G 3-4 habitus ... per om. (hom.) Z 5 anima] alia E qui] quae C 8 Sed] sicut G 9 sicut patet om. A 10 congenerat] generat EZ, cum generat F 11 enim] ctiam G paritur] scilicct add. D et] a add. A 15-16 in ... Augustinum om. (hom.) G 16 hic om. E 17 est} erit B quod] quae I3 18 est] in add. E cogitandi] cognosccndi Z 19 igitur om. E Et] ergo F ista om. G 20 de] ipsa add. F irr:pedita] impedimentum Z qualitet J qualitercumque E 24 nostcr 0111. DZ bcatum om. E l
Ibidem, IX, c. 12, n. 18 (PL 42, 970; CCL 50, 309).
220
LIBER I DIST. 27 Q. II
A u g u s t i n u m, IX De Trinitate, cap. 13 1 : « Partum mentis antecedit appetitus quidam quo id quod nosse volumus quaerendo et inveniendo nascitur proles ipsa notitia ». Ex ista auctoritate habetur quod gignitioncm verbi praecedit appetitus; sed appetitus non praecedit primam notitiam; igitur prima notitia non s est verbum. Praeterea, omne verbum de scientia nascitur, secundum beatum Augusti n u m, XV De Trinitate in diversis locis 2 • Sed primus actus non nascitur de scientia quia primum actum, maxime quo anima cogitaret se si non esset impedita, non praecedit 10 nisi ipsa substantia animae. Sed anima non est scientia, ergo etc. Item, XV De Trinitate, cap. 16 3 : « Quid est hoc formabile nondumque formatum nisi quiddam mentis nostrae quod hac atque hac volubili quadam cogitatione iactamus cum a nobis nunc hoc, nunc illud sicut inventum fuerit vel occurrerit cogi- 1s tatur ? Et tunc fit verum verbum quando illud quod nos diximus volubili motione iactare ad illud quod scimus pervenit atque inde formatur eius omnimodam similitudinem capicns ut quomodo res quaeque scitur sic etiam cogitetur ». Ex ista auctoritate potest argui: illud guod gignitur ex volubili motione intcllectus praesupponi t multos actus intcllectus; scd huiusmodi est verbum; igitur verbum praesupponit multos actus intcllectus, igitur verbum non est primus actus. 2 id] 2-4 quo ... appetitusl om. E 2 antecedit] praccedit E appetitus] appctitum D idem CDFGZ nosse .ln. G propinquo] et add. E in2 vigore om. E et3] in add. D in3J et D 11 etl) in add. DZ enim apparet] est apparens D 12 in! om. D 12-13 et 1 ••• remoto om. (hom.) F 13 nisi om. G 14 phantasia] phantasma Z dieta est] dicitur F 15 cum] quod D 16 quaedamiJ quidam C quaedam2 0111. DE 17 Non enim] undc non F 18 intellectio] intentio F, sed corr. FZ ita] ipsa D, il!a FZ quod2J qua D , appareat] apparet EF 19-20 cognosceretur] cognoscetur DF, om. G 19 intdligeretur] intelligeret DE nec] non D 20 per om. Z 21 immo] etiam add. D 22 praesentiali] repraesentabili C, principali DE, intentionali Z I
Averrocs, In Aristot. Metaph., IV, t. 24 (cd. luntina VIII, f. 43vb).
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
5
10
15
20
235
« Praeterea, etiam a priori constat quod intellectio est simillima rei de qua est. Aut igitur per hanc similitudinem res capit aliquod esse, aut denominari tantum. Sed non potest dici quod denominari tantum, sic quod esse in intellectu non sit nisi denominatio quaedam, sicut Caesar pictus denominatur a pictura; per hanc enim denominationem Caesar non est praesens picturae, nec sibi obicitur nec apparet. Igitur necesse est dicere quod per intellectionem tamquam rei simillimam res capiat quoddam esse, ita ut esse intellectum non sit denominatio sola, sed quoddam esse intentionale diminutum et apparens, iuxta illud C o m m e nt a t o r i s, IX Metaphysicae, commento 7, 1 qui ait quod intelligibilia dicuntur esse, non simpliciter, sed esse in anima et in cognitione ,. « A posteriori autem idem apparet. Constat enim quod intellectus fertur super rosam simpliciter, et experitur illam sibi obici obiective. Illud itaque quod sic obicitur, aut est species informans intellectum, aut actus intellectus, aut res facta per intellectum, aut res subsistens et praeter intellectum, aut omnes rosae exsistentes extra, positae tamen in esse intentionali et apparenti quasi una rosa totalis •· «Non potest autem dari primum 2 , videlicet quod sit species rosae exsistens in intellectu. Cum enim illud obiciatur intellectui et cernatur ab eo, aut ibi sistit intellectus, et hoc poni non potest quia non intelligeretur res extra, sed tantum species; et iterum 3 dici] poni G 4 sic om. E esse] est E in om. D 6 praesens] prius G 7-8 intellectionem] intentionem G 10 diminutum] distinctum Z, om. E apparens] apparet F 11-12 intelligibilia] intelligentia EF, intcllecta Z 12 dicuntur E non] nisi EG esse2] est E et om. DE 1• in2] non G 13 cognitione] praeterea add. F 14 autem] iterum D, om. F 15 fertur] refertur C rosam] et add. G experitur] experiet D sibi om. E 16 sic] ita F, om. Z .. aut om. C 18 et om. Z . aut2] autem E exsistentes om. F 19 tamen] tam E. om. DG et] quam E 20 totalis om. F 22 illud om. D obiciatur] in add. B 23 hoc] 24 intelligeretur] intelligetur D extra] esse D tantum om. E illud E
2
l Averroes, In Aristot. Metaph., IX, t. 7 (ed. luntina VIII, f. 109ra). Supra, lin. 16-17.
236
LIBER I DIST. 27 Q. Ill
scientia esset de speciebus, nec ista propositio esset vera 'rosa est flos', quia species rosa e non est species floris; aut non sistit in illa specie intuitio intellectus, sed protenditur mediante illa ad rem et tunc habetur intentum; res enim illa exsistens in ultimato intuitu per modum apparentis, est illa de qua est praesens mquisitio « Nec potest etiam poni 1 quod sit ipse actus intellectus rosa illa apparens; tum quia intellectus primo cemeret suum actum et mediante co cemeret obiectum, et per consequens non intelligeret res directe; tum quia rediret error C o m m e n t a tori s quod sit unus intellectus in omnibus 2 ; certum est enim quod rosa illa apparens non est nec multiplicari potest, et ita est una in me et in te, et per consequens subiectum eius, quod est intellectus possibilis, esset idem in me et in te, non multiplicatum « Nec potest etiam poni 3 quod sit aliqua res facta per intellectum in esse reali; tu m quia intellectio est operati o immanens, ex qua non sequitur aliquid activum, ut patet IX Metaphysicae 4 ; tum quia, si aspectus intellectus sistit in illa re, scientiae erunt de illis rebus et non de rebus extra, et propositiones non erunt verae quia intellectus concipiendo subiectum formaret aliam rem et aliam concipiendo praedicatum et sic una non erit alia ». « Nec potest dici 5 quod sit aliqua res intellectionem praecedens habens aliquod esse reale; tu m quia destructis omnibus rosis 4 enim 3 protenditur J praetenditur Z 2 floris J fio rum D 1 specie bus J species E praesens] prius G est!] de add. Z 5 intuitu] intcllectus D, intellectus add. E om. E 9 cerneret] 8 illa om. D intellectus om. D cerneret] cernet CFG 7 ipse] ipsius E 10 tum ccrnet CG obiectum] absolutum BC, album D per consequeru] mediante eo D 12 estl] esset B 11 omnibus] hominibus add. Z om. CD quia] et D rediret] actus add. D 16 reali] et in actu 15-16 intellectum] et add. D 14 inl om. D 13 quod est om. Z 19 rebus! 18 si om. E sistit] consistitE 17 ex] de D activum] actu EZ add. D 22 aliqua] alia B, om. E res] per add. D intellectionem] intellectum G, om. E non2 om. G intentionem Z
t. 4
23 aliquod l aliquid E
destructis l destruit G
2 C( Averroes, In Aristot. De anima, III, l Supra, p. 235, lin. 17. 3 Cf. supra, p. 235, lin. 17. 5 (ed. F. S. Crawford, pp. 401ss.). 5 Supra, p. 235, lin. 18. Aristot.,Metaph., IX, c. 9, t. 16 (1050a 23- b 2).
5
10
15
20
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
237
particularibus, remaneret rosa simpliciter, contra dictum P h il o s o p h i in Praedicammtis 1, qui ai t quod destructis primis impossibile est aliquod aliorum remanere - et loquitur de secundis substantiis -; tum quia redirent ideae Platonicae; ponebat enim s Plato hominem subsistentem illum qui terminat aspectum intellectus concipientis hominem simpliciter; et vocabat ista 'per se hominem' et 'per se rosam' quasi formas naturales per se subsistentes, et has dicebat 'ideas'; tum quia praedicationes falsae erunt, sicut argutum est dc aliis, nec defìnitiones aut scientiae essent de 10 rebus exsistentibus extra, sicut P h i l o s o p h u s arguit, VII 2 Metaphysicae ; unde secundum veritatem intellectus nihil sciret de rebus quae sunt inter nos, si illa quae terminant aspectum intellectus considerantis naturas rerum simpliciter sint aliquid habens esse reale». 1s « Igitur relinquitur ut detur ultimum, videlicet quod non habeat nisi esse apparens et intentionale, ut sic omnes rosae, quae in esse reali distinctae sunt, ponantur in esse, non reali, sed intentionali una totalis rosa. Et sic salvantur omnia quae inducta sunt, nam rosa illa est idem realiter cum omnibus rosis, quia illa con20 specta conspiciuntur omnes rosa e ut unum non ut distinctae; et ita scientia est de rebus et praedicatio et defìnitio, et res cognoscuntur directe ». 1 remaneret] remanet E 1-2 dictum Philosophi] Philosophum Z 2 quod] quia D primis] substantiis add. E 3 aliquod] aliquid E 4 ponebat] probat D 6 concipientis] concipientem D vocabat] volebat EG 7 et om. BEZ quasi om. D formas ... se2] formas et naturas simpliciter D 8 tum J tunc G praed.icationes] propositiones Z 9 essent] crunt E 12 inter] intra DCD si] sedE terminant] determinane G aspectum] aspectus EFZ 12-13 intellectus om. D 13 considerantis] concipientis E naturas] naturam D sint] sicut D, sunt Z 15 ut] nec add. D 17 non om. BCDG reali2J apparenti Aureo/. sed] et BCDG 18 inducta] dieta C 19 realiter otn. F 20 conspiciuntur] conspiciantur C, aspiciuntur E 21 ita] illa BCD 21-22 cognoscuntur] rea>gnoscuntur D, et add. G
l Aristot., Praedicamenta, c. 5 (2b 5-6). 15, t. 53 (1039b 31 - 1040a 2).
2
Aristot., Metaph., VII, c.
238
LIBER I DIST. 27 Q. III
« Apparet igitur a priori et a posteriori quod per intellectum res cognita capit quoddam esse apparens et intentionale ».
(CONTRA OPINIONEM PETRI AUREOLI)
I sta o p i n i o quantum ad conclusionem, pro qua rationes priores sunt adductae, videtur mihi falsa. Quia tamcn pauca vidi de dictis i s t i u s d o c t o r i s, - si enim omnes vices quibus respexi dieta sua simul congregarentur, non complerent spatium unius diei naturalis -, ideo contra opinantem istum non intendo multa arguere. Possem enim levitcr ex ignorantia dictorum suorum magis contra verba quam contra mentem suam arguere. Quia tamcn conclusio, sicut sonat, apparet mihi falsa, arguam contra eam, sive argumenta procedant contra mcntem opinantis sive non. Possent autem contra istam conclusionem adduci aliqua argumenta quae feci, d i s t i n c t i o n e t r i g e s i m a s e x t a 1 istius libri, contra unam opinionem de esse cognito, quam materiam tractavi, et fere omnes alias dc primo l i br o antequam vidi opinionem hic rccitatam. Pracdicta argumenta quaerat ibidem et applicet qui voluerit. Sed ad praesens arguo primo sic 2 : quacro dc ilio esse apparenti et intentionali, aut habet esse obiectivum tantum ita quod nullibi habet esse subiectivum, aut alicubi habet esse subiecti5 pauca] dieta add. F 6 de dictis 1 quod] quia Z 2 cognita] recognita D om. F vices] voces CG 7 respexi] respexit C 8 naturalis om. E.' non intendo] nolo Z 9 multa] multum Z leviter om. D 10 magis om. B quam] et non D 12 procedant] procedunt BC 13 aliqua] multa E 14 trigesima sexta] vigesima scxta GZ 15 istius] 15-16 matcriam] mulhuius Z contra 0111. Z unam] illam F, om. Z opinionem om. Z 17 quaerat] quaere D, ut add. CG 18 applicet] hic add. Z 19 praesens] tumD prius G primo om. F l Cf. infra, d. 36, q. un. (pp. 530-532) et non d. 26 sicuti invenitur in cditione Lugdunensi. Ex his verbis Guillelmi apparet eum pauca 'ordinavisse' post hanc distinctionem. 2 Verba Guillelmi: « quaero... frustra ponitur • (p. 241, lin. 14) citantur verbotenus ab Adam de Wodeham, In I Sent., Prol., q. 4 (cod. Camb. 281/674, f. 115va-vb).
10
ts
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
5
10
15
20
25
239
vum. Primum non potest dari, tum quia tunc per sensum numquam vera qualitas apprehenderetur, vel in sensatione duo obiecta apprehenderentur, scilicet qualitas realis et illud habens esse obiectivum tantum. Tum quia nihil est obiectum sensus per se et proprium nisi sensibile reale. Tum quia tale non est nisi ens rationis; sed ens rationis non est per se apprehensibile a sensu. Secundum etiam non potest dari quia illud quod alicubi habet esse subiectivum, quando habet esse subiectivum, est vere ens reale et non tantum intentionale. Igitur si tale esse apparens et intentionale haberet esse subiectivum, vere esset ens reale. Praeterea, si habct esse subiectivum, necessario est substantia vel accidens, et per consequens necessario erit ens reale. Praeterea, quaero de ilio esse apparenti in quo albedo constituitur quando albedo videtur: aut est idem realiter cum albedine, aut non est idem realiter. Si d i c a tu r quod sit idem realiter, c o n tra: quando aliqua sunt idem realiter, illa sunt simul generatione et corruptione, secundum P h i l o s o p h u m, IV Metaphysicae 1; et per consequens quandocumque fieret illud esse apparens, fieret ipsa albedo. Similiter, quandocumque aliqua sunt idem realiter, impossibile est unum esse rcliquo non exsistente. Sed hoc - demonstrando albedinem - potest esse hoc - demonstrando illud esse apparens- non exsistente, quia aliter illud esse apparens esset sine visione. Similiter albedo est sine visione, igitur albedo et illud esse apparens non sunt idem realiter. 1 Primum] enim add. C potest] debet G tum] modo D, tunc G tunc om. E 1-2 numquam] nulla E 4 tantum om. Z Tum] t une G .. se om. D 5 Tum] tunc G, om. B tale om. F 7 etiam] autem F, simpliciter add. C alicubi] alibi G 8 subiectivumi] obiectivum E quando ... subiectivum2 om. (hom.) E 9 ens om. E .. tanrum om. E 10 et om. D 11 habet] haberet E subiectivum] obiectivum E 10-12 Praeterea ... reale om. (hom.) B 15 est idem realiter om. E idem] verum C 16 realiter om. E 17 sunti] sint B, ad add. D 21 est om. B 22 hoc] sed add. G 23 essei om. E exsistente] inexsistente Z . aliter] reali24 Similiter... visionc2 om. (hom.) C 25 esse] est C . rcaliter] et add. F ter add. D l
Aristot., Metaph., IV, c. 2, t. 3 (1003b 26-30).
240
LIBER I DIST. V
Q. III
Si non sunt idem realiter, et certum est quod neutrum est pars alterius, igitur differunt totaliter et secundum se tota. Ex quo arguo sic: quando aliqua secundum se tota differunt, si ve sint distinctae res sive unum sit res absoluta et aliud ens rationis, illa res absoluta potest- saltem per potentiam divinam- apprehendi a potentia cuius est per se obiectum, ilio alio non apprchenso. Igitur potest albedo apprehendi a visu, illo esse apparenti non apprehenso. Et per consequens ad hoc quod sentiatur, non requiritur tale esse apparens medium, et per consequens frustra ponitur. Praeterea quaero: aut ipsa albedo vere apparet sensui aut non. Si non, igitur non videtur, quod est manifeste falsum. Si apparet, et praeter hoc esse apparens apparet, igitur sunt hic duo apparentia et prospecta. Ex quo arguo sic: quandocumque sunt duo apparentia alicui potentiae, qua ratione unum istorum fìt in esse apparenti et reliquum. Igitur si albedo sit in esse apparenti aliquo modo distincto ab albedine, eadem ratione illud esse apparens fìet in esse apparenti aliquo modo distincto, et per consequens erit processus in infìnitum in talibus, quod est manifeste inconvcmens. E t s i d i c a t u r quod illud esse apparens apparet per se ipsum sine omni medio, c o n t r a: quando aliquid est aequc per se obiectum alicuius potentiae sicut aliud, si illud aliud potest apparere potentiae sine omni medio inter ipsum et actum potentiac, eadem ratione per se obiectum poterit apparere potentiae sine omni medio inter obiectum et actum potentiac. Igitur albedo po--------------------------
------
l Si... realiter om. (hotn.) EG 3 quando] quandocumque D tota] non add. D 5 potentiam] absolutam add. F 6-7 a ... visu om. (hom.) D 7 visu] viso B 13 et] quod G 14 et] ve! B prospecta] prospectiva E ·· praeter] realiter C igitur om. E hic duo om. E quo] quibus E , sunt om. G 15 potcntiae] positivae G qua] quali C fit] sit CE 16 sit] 18 fiet] fieret E per consequens om. G 19 erit] esset D in2 talibus om. Z fit F 19-20 inconveniens] falsum D 21 Et om. FZ 22 omni] alio add. F 23 si] cum C, sicut D, om. G illud om. DG aliud2 otn. G 25 poterit] potest EFZ 26 inter] ipsum add. Z potcntiae 0111. E
5
10
15
20
25
241
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
terit videri sine omni esse apparenti medio inter albedinem et visionem; igitur frustra ponitur tale esse apparens medium. Praeterea, quod immediate terminat actum alicuius potentiae non requirit aliquod medium ad hoc quod apprehendatur a pos tentia; sed albedo immediate termina t actum videndi; igitur non requirit tale esse apparens medium. Praeterea, quando aliquid apprehenditur naturaliter ab aliqua potentia successive sine duobus, ita quod primo sine uno et postea sine alio, potest per divinam potentiam apprehendi sine utroque 10 illorum, ita quod nullum eorum apprehendatur. Sed idem obiectum, scilicet albedo, primo apprehenditur sine esse apparenti vero, postea sine esse apparenti falso, sicut manifeste patet per e u m 1• Igitur potest sine omni esse apparenti apprehendi et per consequens frustra ponitur. 1s Contra secundam propositionem 2 posset argui ex praedictis, quia si non in omni intellectionc fiat tale esse apparens, patet quod tale esse non est universaliter verbum mentis nostrae. Ideo d i c o b r e v i t c r quantum ad istas duas propositiones guod prima 3 universaliter accepta est falsa. Unde dico primo quod in 20 nulla notitia intuitiva, nec sensitiva nec intellectiva, constituitur res in quocumgue esse quod sit aliquod medium 4 inter rem et actum cognoscendi. Sed dico quod ipsa res immediate, sine omni medio inter ipsam et actum, videtur vcl apprehenditur. Nec plus est aliquod mcdium inter rem et actum propter quod dicatur 2s res videri, quam est aliquod medium inter Deum et creaturam 2 ponitur om. G 5 sed] sicut C immediate om. BCD 8 successive om. E primo] prius FZ 10 eorum] illorum BCE 11 apprehenditur] apprehendi G 12 sine om. E 15 praedictis] dictis F 16 si non] sine C in] sine E, om. C intel!ectionc] intentione DE esse] ens BCG 17 esse] apparens add. Z universaliter om. D 18 quod] quia E 19 prima] videtur add. D in om. E 20 nulla] illa C 21 res] ratio C aliquod om. E rem] rationem E 23 ve! om. (Tac.) C 24 dicatur] dicis B 25 res om. E creaturam] creaturas F I Supra, p. 230, !in. 18 -p. 238, !in. 2. 2 Supra, p. 230, lin. 10-12. Supra, p. 230, lin. 7-10. 4 C( F. Kelley, c Some Observations on Ockham's Jictum Theory and esse obiectivum in Hervaeus Natalis, • Franciscan Studies, 38 (1978).
3
0CKHAM, OPERA
THEOL.
IV
16
242
LIBER I DIST. 27 Q. III
propter quod dicatur Deus 'Crcator'. Sed sicut co ipso quod Deus est et creatura est, - quia creatura non posset esse Deo nonexsistente --, dicitur Deus 'Creator', ita quod realiter est Creator sine omni medio. Ita, eo ipso.quod res est et notitia talis est, dicitur res sin e omni medio videri v el cognosci. N ec est aliquod s aliud ibi visum nisi ipsamet res sicut nihil imaginabile est Creatar nisi Deus. Secundo dico quod per notitiam abstractivam immediate sequentem notitiam intuitivam nihil fìt nec aliquid capit esse praeter ipsam notitiam abstractivam, quia idem totaliter et sub eadem 10 ratione est obiectum notitiae intuitivae et abstractivae immediate sequentis. Igitur sicut nihil est medium inter obiectum intuitive cognitum et ipsam notitiam intuitivam, ita nihil erit medium inter obiectum et notitiam abstractivam. Tertio dico quod quando est aliqua notitia abstractiva qua 1s habetur universale in intellectu, potest probabiliter utrumque teneri, scilicet quod aliquid est medium vel quod nihil est medium. Si ponatur medium, potest probabiliter dici, sicut d i c tu m e s t p r i u s 1, quod illud medium non est nisi quoddam fìctum commune omnibus singularibus quod intelligitur, et tunc illa in- 20 tcllcctione nullum singulare intelligitur. Vel potest dici quod est quaedam intellectio animae habens esse subiectivum in anima distincta realiter ab omni alio obiecto animae. Potest etiam dici probabiliter quod nihil tale est medium, sed quod tunc univerl Deus!J et add. B 2 est! om. BCDG add. E, etiam add. F : ipsol quomodo G et] ve! D
3 realiterl formaliter D 4 Ital quod 5 resl esse add. E . cognoscil concipi Z 6 sicutl similiter B 8 abstractivaml absolutam E 9 nihill sic add. D 10 quial quod BC .. totaliter] realiter D 11 et om. D 12 sequentis l sequentur D . intuiti ve l et add. D 13 intuitivam om. F eritl est EZ 14 notitiaml abstractivam BC, om. G 15 est om. D 17 scilicet l id est E 19 quoddam l quid C 20 il la] illud G 20-21 intellectione l intenti o ne E 22 intellectio l intentio EG 23 alio om. E obiecto l absoluto D 24 nihil om. E quod2l quia E l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 8 (ed. cit. II, 271-292).
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
243
sale est ipsamet cognitio confusa terminata immediate ad omnes res singulares quibus est communis et universalis secundum modum quem a l i b i r e c i t a t i v c declaravi 1• Sicut quidquid dico de tali esse fìcto ponendo vel non ponendo r e c i t a t i v e s d i c o, quamvis hoc non explicite semper. Quarto dico quod non omne verbum est tale esse apparens. Quia, sicut ostensum est i n priori q u a es t i o n e 2, omnis intellectio est verbum; sed non omnis intellcctio est tale esse apparens; ideo etc. 10 Ad argumenta prioris opinionis est respondendum, ex quibus responsionibus forte apparebunt aliqua contra mentem dicentis. Non tamen sum ccrtus quia non vidi eum in aliis locis de ista materia. Ad primum 3 dico quod actus sensus exterioris non ponit res ts in esse intentionali, ita scilicet quod praeter actum sentiendi et rem extra sit aliquod esse intentionale medium, tamen propter hoc quod actus sentiendi ponitur in esse reali, ipsa res extra potest denominari 'sentiri' sine omni sibi advenienti, nisi forte per praedicationem secundum unam opinionem. Sed hoc non fìt nisi 20 per actum intellectus, sicut aliquid advenit Deo ex hoc quod creatura ponitur in esse reali. Et si sic intellexit iste opinans, non discordo ab eo, tamen verba sua praetendunt primum intellectum. Ideo respondeo ad pro bationem. Ad primam experientiam 4 dico quod quando aliquis portatur in aqua, nullus motus est in 2s oculo nec obiective nec subiective, quia nullus motus est ipsarum 2--3 modum om. B 3 Sicut] sic D, sed F 6 est om. G 7 priori] praecedenti Z 8 esse] ens Z 9 ideo] igitur D, om. Z 10 rcspondendum] dicendum Z 11 apparebune] apparebit B 14 sensus cxtcrioris l secundus exterior D poni t l potest C 16 extra om. D esse] ens E, om. D intcntionale om. D 17 quod] eo add. E, eo quod add. Z 21 Et] sed Z si om. CD 24 quod om. Z 20 actuml actus E aliquid om. Z Dcc om. E 25 necl om. D est om. E ipsarum] iilorum B
Guillelmus de Ockham, Expositio in Periherm., prooem., § 6 (ed. cit., II, 351s.). 2 Supra, d. 27, q. 2 (p. 207, lin. 14 - p. 208, lin. 24). 3 Supra, p. 230, !in. 20-22. 4 Supra, p. 231, !in. 1-8. l
244
LIBER I DIST. 27 Q. III
arborum. Tamen ista propositio 'arbores moventur' est obiective in intellectu, et bene verum est quod intellectus potest formare propositiones et eis assentire vel dissentire, sed hoc non est ad propositum. E t s i d i c a t u r quod non tantum arbores videntur mo- s veri ipsi intellectui sed etiam sensui, in tantum quod etiam videntur moveri brutis animalibus quae nullam habent cognitionem intellectivam: D i c e n d u m q u o d si ista propositio 'arbores videntur moveri sensui' sic intelligatur quod aliquis motus, sive realis sive 10 quicumque, apprehendatur a sensu, falsa est. Quia nullus motus nisi realis, vel qui potest esse realis, apprehenditur a sensu, sicut nulla albedo nisi realis, vel quae potest esse realis, apprehenditur a sensu. Et ideo nullus motus nec realis nec apparens constituitur per sensum, nec aliquis motus quicumque apparet sensui. 1s Si autem praedicta propositio intclligatur sic quod in sensu est aliqua apprchensio vel apprehensiones diversorum obiectorum virtute quarum a sentiente possunt elici consimiles opcrationes operationibus elicitis a sentiente corpus vere motum, tunc vera est propositio. Ex hoc tamen non sequitur motum aliquem appa- 20 rere, sed sequitur quod in sensu sunt apprehensiones aequivalentes quantum ad operationes eliciendas apparitioni vel visioni qua motus apparet, ilio modo loquendo quo ponitur motus posse videri. Et confirmo istam responsionem, quia non plus sequitur 'ar- zs bores apparent moveri, igitur aliquis motus apparet vel habet esse obiectivum', non plus quam sequitur 'arbores apparent mo1 moventur] moveri est G obiective] subiective G 2 bene] unde G 3 ve!] et F, nec G est] multum add. D ad] apud G 6 ipsi] ipso BC, om. Z etiaml] ipsi add. E in tantum] intellectum G etiam2 om. D 9 Dicendum] est add. D si om. B 11 quicumque] quaecumque C a om. E 12 realislj realiter G a sensu om. E 12-13 a... apprehenditur om. (hom.) D 13 apprehenditur] apprehendatur C 18 operationes om. E 20 aliquem] mere G 21 sunt] plures add. EZ apprehensiones] apparitiones BC 22 eliciendas] elicitas CEZ 23 ponitur om. E posse] posset E 25 quia] quod Z 25-27 arbores ... sequitur om. (hom.) B 26 apparet ve! om. Z 27 non plus om. D
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
245
veri realiter, igitur aliquis motus realis apparet vel habet esse obiectivum', guia est consimilis modus arguendi. Sed secunda consequentia non valet secundum omnes, igitur nec prima. Et ideo dico quod quando conceditur quod arbores videntur realiter vel motu reali moveri, non est concedendum quod aliquis motus realis apparet, sed conceditur guod habet apprehensiones aequivalentes guantum ad operationes eliciendas apprehensionibus quibus apprehenduntur arbores moveri veraciter. Ita consimiliter est dicendum deista 'arbores videntur moveri', et ita nullus motus 10 est intentionaliter, non plus quam realiter, in esse viso vel in esse iudicato per sensum, quia nullus motus videtur. Secundo confirmo istam responsionem guia si motus aliquis ibi videtur, et non motus realis, igitur tantum motus habens esse obiectivum. Sed magis distinguitur motus talis intentionalis a 1s motu reali quam ab albedine vel nigredine. Igitur per visionem talis motus intentionalis non plus iudicaret ibi esse motum realem quam albedinem vel nigredinem realem, quod isti negant 1• Ideo dico quod nullus motus ibi videtur. Quia tamen illae arbores, propter motum exsistentis in navi qui non movetur nisi ad motum 20 navis, in diversa distantia et aspectu videntur ab exsistente in navi, ideo videntur arbores illae moveri. Ita quod istae propositiones aequivalent 'arbores, sine omni medio producto vel facto in quocumque esse reali vel intentionali, videntur successive in diversa l apparet om. E 1-2 ve! ... obiectivum om. Z 2 est om. D 3 consequemia] 4 quodl om. F quando] non G quod2] quia G conclusio B, om. F sccundum] quia D 8 m o veri om. E vcracitcr] rea!iter C lta consimilitcr] id est to7 elicicndas] elicitas CE taliter D 9 videmur] audcntur C et om. E 10 intentionalitcr] imcntionabiliter Z non om. E inl essei viso om. D 11 iudicato] subiectivo D per] secundum EFZ sensum] quam G 12 quia] quod D 14 magis] tantum E distinguitur] distinguuntur BE, magis add. E talis] tales DCD, illae Z, om. E intentionalis] intentionales DCEZ, intellectuales D 15 quam] quantum E ve!] et D 16 talis om. D imemionaiis] intellectualis D iudicaret] indigeret D realem om. E 17 realem om. E 19 exsistentis] cxsistcntem G 20 in l] et D vidcntur] videretur D 22 aequivalent] acquivalcant BCFZ amni] motu add. E
l
Supra, p. 231, !in. 2-8.
246
LIBER I DIST. 27 Q. III
distantia et aspcctu ab oculo moto ad motum navis' et 'arbores videntur oculo moveri'. Et ideo sicut ex prima propositione non sequitur quod aliquis motus intentionalis appareat, ita nec ex secunda. E t s i d i c a t u r quod non cuilibet tali oculo videntur arbores moveri, quia multi videntes iudicant et sciunt quod non moventur, d i c e n d u m q u o d h o c est propter intellectum qui iudicat quod non movcntur, vel si hoc contingat in brutis vel ratione carentibus, hoc est propter aliquam apprehensionem impedientem actionem alicuius causae naturalis. Qualiter tamen hoc possit fieri, declarare propter brcvitatem omitto. Per idem dico ad secundam cxperientiam 1 quod nullus circulus apparet oculo. Intellectus tamen aliquando credit istam propositionem esse veram 'circulus est in aerc'. Sed oculo nullus circulus apparct nisi aequivalenter, hoc est, habet apprehensionem vel apprehensiones aequivalentes guantum ad operationes eliciendas apprehensioni vel apprehensionibus circuli. Qualiter tamcn hoc possit fieri, longum foret declarare. V erumtamen ex dicendis in ista quaestione studioso poterit aligualiter apparcre. Quod autem infertur in isto argumento quod « circulus ille est in aere habens esse intentionale sive in esse apparenti et iudicato », est simpliciter falsum sicut sonat, quia nihil est imaginabilc 1 etll ab add. G 6 quial quod C iudi3 sequitur om. D appareat l apparet E cant om. D et sciunt om. G non om. G 7 moventur l movetur C, videntur moveri E dicendum] est add. D 7-8 dicendum ... moventur om. (hom.) G 8 iudicat] motum add. D moventur] movetur C contingat] contingit F 9 hoc om. E aliquam] actionem add. E 10 Qualiterl qualitercumque E hoc] huius G 11 possit] posset F fieri] si est B, similitcr add. E amitto] omittam EFZ 13 apparetl in re add. E 13-14 apparcr... circulus om. (hom.) D 14 oculo] oculus G 15 circulus om. E hoc] id Z 16 elicicndas] clicitas C 17 apprehensioni ... circuii] apprehendcnti ve apprehendentibus circulis E 18 possit] possct FZ diccndis l praedictis D 19 studioso] studiose CE aliqualiter l a!iter G, de'Clara re add. E 20 Quodl] quia E autem] alibi C illc om. E 20-22 circulus ... iudicato om. Z 21 apparenti] inapparcnti E 21-22 iudicato] indicato D 22 est!] ibi est add. Z simpliciter om. E falsum om. CG , sicut] igitur C quia] quod EG l
Supra, p. 231, !in. 9-18.
5
10
15
20
L'TRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
247
in aere nisi reale. Quia si habet esse in aere, aut subiectivum aut obiectivum. Si subiectivum, est reale. Si obiectivum, hoc est impossibile, quia aer non est cognitivus nec volitivus. Unde circulus ille non est in aere etiamsi esset ponendus. Nec sequitur 'iudicatur s esse in aere, igitur est in aere', non plus quam sequitur 'Deus iudicatur esse corpus, igitur Deus est corpus'. Et ex isto posset ratio deduci ad oppositum magis quam ad intentum suum, quia sicut propter hoc quod circulus iudicatur esse in aere non sequitur circulum esse in aere nec realiter nec intentionaliter, ita propter hoc 10 quod circulus iudicatur esse, non sequitur circulum esse nec realiter nec intentionaliter. Per idem ad tertiam experientiam 1 quod nulla fractio est per sensationem, quamvis per intellectum ista propositio credatur esse vera 'baculus est fractus', et in sensu est apprehensio vcl apprehen15 siones aequivalentes ad causandam talem credulitatem in intellectu qualem causaret sensatio si baculus esset extra aquam et apprehenderetur et esset fractus. Per idem ad quartam 2 quod est ibi sensatio vel sensationes aequivalentes, quantum ad operationes eliciendas sive in intellectu 20 sive in potentia exteriori vel interiori, sensationi vel sensationibus duarum candelarum realiter exsistentium. Nec sunt ibi duae candelae in esse apparenti quod esse apparens mediet inter sensationem vel sensationes et ipsam candelam vel partes candelarum. Intelligendo tamen quod sunt duae candelae in esse apparenti isto 1-2 Quia ... reale om. (hom.) E esse] sicut add. BC, sic add. D 3 aer] aut C 5 in! aerei om. E iudicatur] videtur D 6 corpus!] Deus C Deus om. Z corpus2] Dcus C, motus add. G posset] possit BC, 8 iudicatur] indicatur D poterit E 7 quam om. B ad2 om. G intentum] intellcctum BD 9 nec om. D 9-11 ita ... intentionaliter om. (hom.) E 10 iudicatur] indicatur D, om. C 14 ve!] ut C 15 credulitatem] unitatem G esse!] in aere add. D esse2] in aere add. D 17 fractus] qu.mtum add. E 18 quod] 16-17 apprehenderetur] apprehendetur BCDE 19 in om. D 20 in om. D potenquae G, sicut add. BCD sensationes] apparitiones B tia] sensu Z interiori] inferiori G 21-23 realiter ... candelarum om. (hom.) C 22 csse2] est G mediet] praeter D, inesset E inter om. D l reale] et add. G
2 Si2 obiectivum2] sit obiectum E
l
Supra, p. 231, li n. 9.
2
Supra, p. 231, lin. 19-22.
248
LIBER I DIST. 27 Q. III
modo quod sit ibi iudicium quo iudicantur esse duae candelae, potest concedi in intellectu et aequivalenter in sensu. Sed ex hoc non sequitur quod sit aliquid quocumque modo aliud a candela et partibus ipsius et ab actu cognoscendi in potentia. Ad quintam 1 dico quod ubicumque fuerint illi colores, vere sunt ibi colores realiter exsistentes. Utrum autem fuerint in collo columbae subiective vel in aere propinquo est magis dubium, et utrumque potest teneri probabiliter. Sed de isto dicetur in secu n d o 2 ubi tractabitur de speciebus quae ponuntur in medio et in potentiis cognitivis. Unde idem est iudicium de illis coloribus colli columbae et de rubedine causata in pariete ex transitione radii solaris et de aliis quae ab aliquibus vocantur species. Ad sextam 3 dico quod ipsamet res videtur in speculo et non imago ipsius 4 • Et dico quod ipsamet res non est infra speculum, nec aliquod visum est infra speculum, tamen per intellectum potest iudicari esse infra speculum. Sed ad hoc nihil imaginabile requiritur nisi res quae intelligitur et speculum et ceterae res exsistentes realiter et ipsum iudicium exsistens subiective in anima quod nec intentionaliter nec realiter est infra speculum. Et isto modo si sensus haberet iudicium distinctum a sensatione, posset sine medio iudicare rem esse in speculo, nihil causando nec inten1 sit] fit F iudicium] indicium D iudicantur] iudicatur BEG, indicantur DZ esse] ibi add. BCF 3 aliud] quod E 4 ipsius] eius E 5 fuerint] fiunt D 6 exsistentes om. E . fuerint] fiant D, sint FZ 7 subiective om. Z propinquo] subiectivc add. E est] videtur F magis] magnum EZ 8 utrumque] utrum D probabiliter] realiter B 9 tractabitur] tractatur C quae] an Z 10 illis om. G 10-11 coloribus] in add. Z 11 colli] collo Z transitione] conspi-ne D, om. C 12 radii solaris] radiorum solarium Z et om. C 13 dico] dicendum E 14 ipsamet] ipsa E infra] intra Z 15 aliquod] aliquid FG est] eius F 15-16 nec ... specu!um om. (hom.) Z tamen ... speculum om. (hom.) B 16 iudicari] videri D 17 etl) ve! B 18 iudicium] indicium D 19 quod] quia F necl] 21 sine] omni non Z intentionaliter] secundum intentionem E est om. E infra] intra Z add. BCG nihil] nec B causando] iudicando Z
Supra, p. 231, !in. 22. 2 Guillclmus de Ockham, Sent., II, q. 18 3 Supra, p. 231, !in. 23- p. 232, !in. 12. 4 Cf. Guillelmus de Ockham, Sent., II, q. 18 L. 1
C-L.
5
10
15
20
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
249
tionaliter nec realiter nisi illud iudicium. Tamen realiter iudicaretur ipsa res esse infra speculum propter hoc quod illud iudicium est. Immo propositiones aequivalerent 'illud iudicium est in oculo, nullo alio causato in quocumque esse reali vel intentionali' s et 'res iudicatur esse infra speculum'. E t s i d i c a t u r quod si ipsamet res modo iudicatur esse infra speculum et prius non, igitur modo habet esse iudicatum quod prius non habuit; et non habet esse reale quod prius non habuit, igitur habet modo esse intentionale quod prius non habuit: 10 A d i s t u d et ad consimilia patet distinctione t r i g es i m a s e x t a 1• Quia res modo iudicatur esse infra speculum et prius non, non propter hoc quod rei aliquid adveniat nisi forte per denominationem extrinsecam, sed propter hoc quod illud iudicium modo est in potentia et prius non. Sicut Deus modo di15 citur 'creans' et prius non, quia creatura modo est quae prius non fuit. lta dico quod ipsamet res sine omni alio medio inter ipsam et visionem apparet esse infra speculum, non tamen est ibi. E t s i d i c a t u r quod est ibi in esse apparenti et iudicato, r e s p o n d e o q u o d si intelligas quod aliguod esse apparens 20 medium sibi adveniat de novo secundum quod sit ibi, falsum est. Non plus quam Deus modo est in esse redimente vel in esse glorificante. Si autem intelligas quod apparet esse ibi, concedo. Sed
-------------------------------------1 Tamen om. G . realitcr2 om. E
1-2 iudicaretur] videretur D 2 infra] intra Z illud] ipsum F 3 propositiones] illae add. F aequivalerenr] aequivalcntes D, aequivalcnt E 5 iudicatur] iudicanrur Z infra] 4 oculo] mcc add. Z causato] creato E quocumquc om. E intra Z 6 modo om. E esse om. D 7 infra] inrra Z, om. D spcculum 0111. D modo om. E iudicatum] indicatum D 8-9 et. .. habuir2 om. (hom.) D 9 habet om. E modo om. Z 10-11 trigesima] vigesima Z 11 modo] non E, om. D iudicatur] vidctur D infra] 12 non2J est add. F, om. E propter] quia D aliquid] aliud BZ 13 cxtrinsccam] intra Z 14 modo l] visi o G, om. E potentia] finitum C modo2] intrinseca m E propter] per Il non Z 15 modo om. F quac] et E 16 medio om. E 17 infra] intra Z ibi om. C 18 ibi om. D 19 quodl om. Z esse om. E 20 secundum] scilicct DF, scd G 21 est om. Z 22 Si] secundum C
l
Infra, d. 36, q. un. (p. 531, lin. 15- p. 532, lin. 20).
250
LIBER I DIST. 27 Q. III
ad hoc sufficit quod sit iudicium realiter in potentia, sicut ad hoc quod Deus glorificet aliquem sufficit quod gloria sit in ilio. Ad septimam 1 dico quod in tali remanent verae res rcaliter cxsistentes. Qualiter tamen sint et ubi sint subiective, non est modo discutiendum. Quarc autem nunc apparent et prius non, consimiliter debet dici quoad aliquid, sicut de stella quare apparet de nocte et non de dic. Per idem ad octavam 2 quod illa rubedo vere est alicubi ; tamen de cancellatura quia non est proprium obiectum visus, debet dici proportionaliter sicut dicendum est dc motu arborum et circulo baculi et fractione eiusdem et consimilibus. Ad illud quod infertur quod negans tale esse apparens et intentionale negat omnem ludificationem 3 , dicendum est quod non. Nam ludificatio fit multis modis. Aliquando enim fit per naturam specularem. Daemon enim sciens naturas rerum potest diversa specula diversimode sibi opponere, propter quae res multum distantes videbuntur. Potest etiam diversis viis mihi ignotis facere aliquas partes rei videri, aliis non visis, propter quod potest iudicari esse homo ubi non est, et sic de aliis modis. Sed ad omnia ista sufficiunt res extra cum actibus apprehensivis in potcntiis cognitivis sine omni medio tali quale ponitur esse intentionale. Nec ex hoc sequitur o p 1 n 1 o a n t i q u or u m dicentium ubil ibi D, ubi4 Qualitcrl qualitecumquc D et om. Z l iudiciuml indicium D cumque D, om. Z sintl om. Z 5 Quarc... non om. C Quarcl qualiter BDZ 6 quoadl 6-7 consimiliter. .. et om. C DEZ sicut l aliud D 7 et om. DDG 10 proqu.mtum dicenduml dictum Z, om. E est om. E 11 et portionaliter l proportionabiliter Z 14 enim om. E 15 spcbaculo F fractione l fractionibus Z 12 infertur l infert D 17 distantes l si bi add. D cularcm l speculorcm Z Dacmon l dc modo G t uras l nota G 19 iudicaril videri DG ctiam] enim E 18 aliquasl diversas D rei om. E quodl hoc E 21 cognitivis] co20 omnial alia D istal hacc E, om. G apprehcnsivisl DC gnitis G 23 Nec om. E scquitur om. E antiquoruml aliquorum C
3
l Supra, p. 232, !in. 13-16. Supra, p. 233, !in. 2.
2
Supra, p. 232, !in. 17 - p. 233, !in. 3.
10
1s
20
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
5
10
15
20
251
omnia esse sicut apparent. Nam aliquid apparet alicui esse album quod tamen in rei veritate non est. Sed hoc non est propter aliquod medium inter ipsam rem et ipsam apparitionem. Sed ipsa apprehensione vel actu potentiae sine omni medio, apparet res esse alba quae non est. Et hoc aliquando accidit quia nescitur an albedo sit subiective in illa re vel in alia, quamvis credatur esse in illa. Et ita praeter actus potentiarum quibus iudicant potentiae et res ipsas, nihil est nec in esse reali nec intentionali. Si c igitur patet ad illud argumentum 1, quod sensus non est formativus rerum in quocumque esse, non plus quam est formativus Dei in quocumque esse. Sicut enim, posito actu sentiendi in sensu, Deus potest habere novam denominationem, quia vere realiter Deus causat illum actum, ita posito actu vere res videtur realiter. Non tamen dico quod aliter sunt apparentiae in sensibus erroneis et aliis, sed uniformiter sunt concedendae. Unde quando sensus decipitur, hoc est, est occasio deceptionis, res iudicatur talis qualis non est, sine omni medio inter rem et actum potentiae. Ita quando non decipitur, res iudicatur sicut est sine omni tali medio. Et quod dicitur ibi quod res in esse apparenti non distinguitur a reali, quia simul coincidunt in vera visione, videtur contradicere toti opinioni. Nam si sit aliqua distinctio inter esse apparens in vera visione et rem, igitur non plus causatur unum per visionem quam reliquum. Ad secundum argumentum 2 dicendum quod omnia ista sunt 1 essei] simul add. G 2 veritate J album add. E est l) album add. FZ 3 apparitionem] apprehensionem D Sed] si D 4 ve!] in Z 5 hoc om. D 6 sit] est DEF. om. G re ... illal om. (hom.) C illa2) creatura E, re add. F 7 iud.icant l actus add. E 12 vere om. Z 13 Dcus 8 ipsas] ipsa G necl) etiam add. BCG necl) in esse add. E om. Z rcs l rei E 16 hoc l hacc G est l om. FG dcccptionis l quod add. EZ iudicatur] indicatur G 17 imer] ipsam add. G rem] ipsam DF, om. B 18 lta] quod add. D rcs om. Z sicut est] esse EZ 19 quodl dicitur] si dicatur E ibi om. EFZ 20 vera] una BCDE 21 teti] communi E, om. B si] non add. F sit om. C distinctio] est add. BF 22 vera] una BCDZ plus om. E 24 dicendum] dico E, om. BC, est add. DG quod] quia B l
Supra, p. 233, !in. 4-11.
2
Supra, p. 233, !in. 19-24.
252
LIBER I DIST. 27 Q. III
verba metaphorica 'anima geminatur', 'ponitur ante se', 'constituitur in esse conspicuo' et huiusmodi. Et si inveniantur in S a n c t i s quibuscumque, non intelligunt aliud nisi quod in anima sit unus actus intelligendi quo vere sine omni medio intelligitur, et sic intelligit beatus A u g u s t i n u s 1 • Et ideo ibi non datur aliquod esse ipsi animae nisi actus intelligendi, non plus quam datur Deo aliquod esse per hoc quod modo damnat aliquero et prius non damnavit. Ad aliud 2 potest concedi quod apparitione aliquid apparet, et quod intellectio 3 est apparitio, et quod intellectione aliquid apparet. Sed ex hoc non sequitur quod aliquid fit intellectione, sicut creatione aliquid creatur et tamcn creatione creans non fit in tali esse. Unde sicut intellectione aliquid intelligitur, ita aliquid apparet. Ad quartum 4 , concesso quod intellectio est simillima rei, dicendum quod res nullum esse capit per hanc similitudinem, sed aliquod modo capit denominari, quia scilicet modo res vere intelligitur et prius non. Immo non plus res capit esse per hoc quod intelligitur, quam Caesar capit esse per hoc quod pingitur, nec plus est praesens intcllectui per intellectionem proprie loquendo 1-2 constituitur l ponitur E 2 et l om. B Et2 om. G invcniantur l inveniatur G 2-3 si ... intelliguntl non inveniuntur in scicmiis quocumque modo intelligam Z 3 aliudl aliquid E 4-5 intelligitur l intelligatur C 6 aliquod om. F 7 quam l non tldd. BC 4 si t l est D 7-8 aliqucm] talem E 8 et] quem F 9 quod] in tldd. BZ 10 etl ... apparet om. (hom.) D et l om. C quod2] ex E intellectionc] intentione BCDE 10-11 apparet] appareat G Il Scd] et E fit] sit BEG sicut] in tldd. D 12 crcatur] creato C, crcans crear D, crear EFG et] scd Z tamcn] tunc G crcatione2] aliquid add. E fit] sit G 13 sicut] cum tldd. D, quod tldd. G 15 quartum] secundum BCDG, tcrtium E concesso] concedo quod conccs15-16 dicendum quod] quia D 16 capir] casit D, om. E intcllcctio est] imemio sit E 19 intelligitur] intclligatur G capi t esse om. Z pingitur] fingitur BC, piat B hanc om. D dcpingitur DE 20 pracscns] prius DG I Supra, p. 233, lin. 22-24. 2 Supra, p. 233, lin. 25- p. 234, lin. 22. Amanuenses non semper distinguunt inter 'intentionem' [inte-nem] et 'intellectionem' [intll-nem], qua de causa nec nos distinguere potuimus, ideoque sensum magis quam litteras attendimus. Lector eligat lectionem quae sibi placet. 4 Supra, p. 235, lin. 1-13. 3
5
10
15
20
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
253
et de virtute sermonis, quam Caesar est praesens alicui per picturam. Tamen sibi obicitur et apparct per hoc solum quod intellectio est. Nec aliud est rem obici vel apparere intellectui, nisi intellectionem rei esse in intellectu. Ad C o m m e n t a t os r e m 1, [dico] quod intelligibilia esse in intellectu vel cognitionc, non est nisi ipsa intelligi vel cognosci. Ad ultimum 2 potest multipliciter dici secundum diversas opiniones. Uno modo quod divisio est insufficiens. Quia qui ponerent opinionem de fictis, quae f r e q u e n t e r est reci10 tata 3 , dicerent quod quando intelligitur rosa simpliciter, nec intclligitur species informans intellectum, nec actus intellectus, nec res facta per intellectum, nec res subsistens praeter intellectum, nec omnes rosae exsistcntcs extra positae in esse intentionali et apparenti quasi una rosa totalis, sed intelligitur unum habens esse 1s obiectivum tale quale rosa particularis extra habet in esse subiectivo. Et illud nec est specics, nec actus, nec res facta, nec rcs subsistens, nec est rosae extra in quocumque esse, sed est unum fictum in anima quod non est idem realiter cum aliquo extra, et est commune et universale, sicut declaratum c s t a l i bi 4 • 20 A l i t e r diccrent illi 5 qui ponunt conceptum seu intentio1 et om. G de om. B praesens] prius DFG 2 sibi om. Z hoc] et add. G, quod 3 nisi] qua m E 4 intellectionem] intellectio G 5 esse] est B ve!] ut C, in add. F 7 dici] quod add. D 8 divisio] definitio Z qui 0111. E 10 quando] quamvis C nec] non F 12 practer intellectumZ] per intellcctionem E 13 cxsistentes om. E esse 0111. E 16 Et illud om. D necZ] est add. E nec4] est add. E res2 om. B 17 rosae] 19 et universale om. Z 20-1 (p. 254) intentionem] in18 idem om. E rosa CD tellectionem D add. CD
t Supra, p. 235, !in. 10-11. 2 Supra, p. 235, !in. 14-20. 3 Cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 8 (ed. cit. II, 271-289); videsis etiam Expositio in librum Perihermenias Aristotelis, prooem., § 7 et 10 (ed. cit. II, 359ss. et 370s). 4 Guillelmus de Ockbm, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 8 (ed. cit., II, 271ss.); Expositio in librum Perihermenias Aristotelis, prooem., § 7 (ed. cit., II, 360s.). 5 Cf. Guillelmus dc Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 8 (cd. cit., Il, 289-292); Expositio in libnmt Perihermenias Aristotelis, proocm., § 6 (cd. cit., II, 351-358).
254
LIBER I DIST. 27 Q. III
nem animae esse realitcr intellectionem, quia dicerent quod divisio est insufficiens propter hoc quod tali intellectione intelligerentur omnes rosae extra, non tamen positae in esse intentionali et apparenti quasi una rosa totalis. Unde quod rosae extra sunt una rosa totalis per quamcumque causationem est impossibile. Ipsae tamen rosae extra terminant actum intelligendi sine omni medio vel alio terminante. Aliter potest dici quod intelligitur aliqua res facta per intellectum in esse reali. Et ad primum in contrarium 1 quod non concludit dicerent quod non omnis intellectio est productiva. Similiter, quamvis ex aliqua intellectione sequatur aliquid factum, - sicut saltem verum est de habitu genito -, non tamcn sequitur aliquid factum extra animam et hoc immediate, quamvis mediante actu voluntatis aliquid aliquando fiat extra, et haec est intentio P h i l osophi2. Ad secundum in contrarium 3 diccndum est, sicut dictum e s t p r i u s 4 , quod scientiam esse de aliquibus est dupliciter: vel quia illa sunt partes propositionis scitae, vel quia sunt illa pro quibus partes conclusionis supponunt. Primo modo scientia non est de rebus extra, sed est de aliis rebus, et hoc sccundum unam opinionem. Sccundum aliam opinionem, est de entibus rationis. Hoc tamcn non assero quod non est dc rebus extra. 1 intcllectionem] intentionem BCDEG 1-2 divisio] definitio Z 2 propter] 2-3 intelligerentur J intelligentur D 4 et om. EFZ totalis om. E per E hoc om. F 5 causationem] crcationem F sunt] sint G 4-5 Unde ... totalis mg. F2, om. (hom.) CZ sine] quocumque Z 7 ve!] et G 8 aliqua om. Z facta] sed add. E 6 extra om. EFZ 10 quod] quia E Similiter] simpliciter BDF 9 in om. C quod] quia BCG dicerent om. E 11 sequatur] sequitur D facrum] fictum BCDE sicut] ad C 12 genito] generato DF, ge16 est om. F 17 scientiam] nerati Z , factum] ficrum E 14 haec] hoc BDEFZ 20 extra om. G est2 0111. BCE scientia G 19 pro] quod C conclusionis] propositionis D secundum om. D 21 unam] aliam EG, illam F, aliquam Z. om. D opinioneml om. D Secundum ... opinionem2 om. (hom.) EZ aliam om. G t Supra, p. 236, lin. 15-16. 2 Cf. supra, p. 236, lin. 17. 3 Supra, p. 236, lin. 18-21. 4 Guillelrnus de Ockharn, Scriptum ift I Sent., d. 2, q. 4 (ed. cit. II, 134-138).
5
to
15
20
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
255
Nec ex hoc sequitur quod propositiones non sunt verae, quia non sequitur 'subiectum est alia res a praedicato, igitur propositio non est vera'. Nam per talem propositionem 'homo est animal' vel' 'homo est risibilis' non denotatur quod subiectum sit praedicas tum sed quod stant pro eodem, et ideo est propositio vera. Sed secundo modo scientia est de rebus extra, quia subiectum et praedicatum propositionis, quamvis non sint una res, tamen supponunt pro eadem re. Et isto modo scientia est de rebus extra, hoc est, termini propositionis scitae supponunt pro rebus extra. 10 Alia membr.a quae improbat falsa sunt, tamen rationes suae non concludunt. Prima contra primum 1 non concludit quia non haberent alii pro inconvenienti quod species tantum intelligeretur et non res extra tali intellectione, quamvis una alia intellectione res intelligeretur. Sicut qui ponerent entia fìcta, de quibus dictum ts es t f r e q u e n t e r 2 , dicerent quod quando intelligitur universale, nulla res extra intelligitur. Quando tamen intelligitur singulare, sive notitia intuitiva sive abstractiva, intelligitur singulare. Secunda 3 etiam non concludit, quia non probatur quod 20 scientia non sit nisi de speciebus, tamen supponentibus pro rebus extra, sicut dico quod scientia non est de rebus extra, ita quod illae sint partes propositionis scitae 4 quamvis partes supponant pro rebus extra. 1 Nec sed FZ, om. E hoc] non add. EFZ non! om. E 2 alia] aliqua DE 4 risi5 et ideo] igitur E est] iIla add. D 6 sebilis] si c add. D denotatur] denegatur D cundo] solum B, alio E 7 sint] sunt BC 9 extra om. E 10 membra] in vera G 11 Prima] praeterea DE primum] membrum add. F 12 species] propositiones D intelli13 intellcctionel) intentione F, etiam add. E una] et add. C geretur] intelligerentur D 13-14 et ... intelligeretur om. (/iom.) G 14 intclligeretur] intelligeret E, intelligerentur Z 16 Quando] quia D, om. F tamen 15 dicerent om. Z quod] autem E entia om. BE 21-23 sicut... extra om. (hom.) D 19 probatur] producitur G intelligitur2 om. F 21 sicut] si c E
Supra, p. 235, !in. 23-24. 2 Cf. supra, p. 253, nota 3. 3 Supra, 4 Reliqua pars huius quaestionis usquc ad distinctiop. 236, !in. 1-2. nem trigesimam, exclusive, vacat in codice B. l
256
LIBER I DIST. 27 Q. III
Nec tertia 1 concludit quia quamvis species tantum intelligeretur, tamen propositio esset vera, quia subiectum et praedicatum supponerent pro rebus extra et pro eisdem rebus. Prima ratio 2 contra secundum membrum habet apparentiam. Secunda 3 non concludit, quia non probat quod illud quod intel- s ligitur, quando intelligitur rosa, non potest realiter multiplicari, quamvis sit multiplicabilis per aequivalentiam quantum ad rationem praedicabilis de pluribus, sicut est a l i b i d e c l a r a t u m 4 . Praeterea, prima ratio 5 contra quartum membrum non concludit, quia quando P h i l o s o p h u s dicit in Praedi- 10 camentis 6 quod destructis primis substantiis impossibile est aliquod aliorum remanere, non intelligit quod destructis individuis non potest esse in esse sibi convenienti aliquod universale praedicabile de multis, sed intelligit quod si esse negetur a quolibet individuo, negabitur a quolibet universali supponente personaliter; 1s et hoc est verum, sed nihil ad propositum. Secunda ratio 7 est apparens, quamvis possit impediri. Tertia ratio 8 non concludit quia quamvis subiectum et praedicatum essent res distinctae realiter, non sequeretur quod praedicationes essent falsae, nisi subiectum et praedicatum supponerent pro se 20 ipsis et non pro eisdem rebus. - - - - - - - - - - - - - - - - - ------- ----------
1 species om. G 1-2 intelligerctur] intelligitur CF 2 esset] est E 3 pro!] praeter C et ... rebus2 om. (hom.) D pro2] per C 4 ratio] quae est add. F secundum] primum CDEGZ 5 illud] idem CF 7 sit] realiter add. D multiplicabilis] inmultiplica8 de pluribus om. CF sicut... declaratum 0111. G bilis Z aequivalentiam] tantum add. D 9 prima om. D 11 quod om. E primis] personis G 11-12 substantiis ... remancre] etc. G 12 non] nisi G 13 esse! 0111. C esse2] essentia E 14 quod om. G 15 negabitur J negatur D universali] tali C personaliter] probabiliter C 16 et ... propositum 0111. G nihil] 17 Secunda] praeterea C possit] possct E 18 concludit] includit G est add. DZ !S--19 esscnt] sint G 19 realiter 0111. D scqucretur] sequitur G, tamen add. DG pracdica21 eisdem om. G tiones] propositioncs E 20 supponerent] supponunt G I Supra, p. 236, lin. 1-2. 2 Supra, p. 236, lin. 8-10. 3 Supra, p. 236, lin. 10-14. 4 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent. d. 2, q. 8 (ed. cit., II, 271s.). 5 Supra, p. 236, lin. 23 - p. 237, lin. 4. 6 Cf. supra, p. 237, nota 1. 7 Supra, p. 237, lin. 4-8. 8 Supra, p. 237, lin. 8-9.
257
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
5
10
15
20
Nec quarta 1 valet, quia scientiae non sunt de rebus extra tamquam dc illis quae sciuntur, sed tamquam de illis pro quibus termini propositionum supponunt. Sinùliter, definitiones non sunt de rebus extra tamquam dc illis de quibus adacquate praedicantur, sed tamquam de illis pro quibus talia, de quibus praedicantur, adacquate supponunt. Unde istae rationes vel omnes vcl fere omnes quas adducit sunt contra proprium dictum. Nam quaero: aut illud quod terminat actum intelligendi quando intelligitur rosa simpliciter, est rosae extra, aut non est rosac. Si non sit rosae extra, ergo per argumenta sua scientia non est de rebus extra, ncc definitiones nec propositioncs crunt verac, si illa rosa est idem realitcr cum amnibus rosis, sicut ipse dicit. Ergo sicut ipsae rosae non producuntur, ita nec illa rosa ponitur in tali esse. Practcrca, prius dicit 2 quod multo fortius vera visio ponit res in tali esse apparenti quam falsa visi o; scd per falsam visione m fit aliquid quod non est ipsa res intellecta; ergo per veram visionem. Igitur illud apparens non est realiter ipsac rosae particulares. Praetcrca, si illa rosa intellccta non distinguitur a rosis particularibus scd est ipsae rosae particularcs; ergo nihil est praeter ipsas rosas particularcs et ipsam intellectionem. Igitur si propter intcllcctionem istac rosae nunc apparent et prius non, cum hoc non sit nisi propter intellcctionem et ipsa intellectio est ipsis rosis 2 quae ... illisl om. (ho111.) CG sed] nec E 2-4 pro ... illis 0111. (hom.) G 3 propositionum om. F 4 rebus] illis add. D 4-5 de3 ... illis om. (hom.) C 5 del quibus2 om. F 7 veli omnesl om. C . quas adducit sunt om. G 8 proprium] suum G aut om. G 8-9 terminar] determinar Z 10 extra! om. E aut] ve! Z est om. EG rosael om. G sit] sint G ergo] est C 11 necl om. G 13 sicutl ipse dicit om. G ipsae] dicit add. F 14 ita] sic G ponitur om. G tali esse] universali G 15 prius] ipse G, om. E vera] secunda C 16 quam] quantum E fit] sicut D 17 est] realiter add. Z ergo] et G 18 ipsae] illae D, om. G 20 sed ... particulares om. G est!] sunt F 21 ipsas om. G 22 istac 0111. EG rosae om. E nunc] non E, om. D cum] igitur add. D 23 intellectio om. D
l
Supra, p. 237, lin. 9-10.
0CKHAM, OPERA
THEOL. IV
2
Supra, p. 233, lin. 15-18. 17
258
LIBER I DIST. 27 Q. III
particularibus extrinseca, tantum erit denominatio extrinseca quando dicitur ipsa rosa apparere, quod ipse negat 1• Praeterea, si illa rosa est rosae particulares, et rosae particulares habent esse reale, ergo illa rosa habet esse reale et non tantum esse intentionale. E t si d i c a tu r quod ex hoc quod apparent habent esse intentionale, h o c n o n v a l e t quia eadem facilitate dicam quod ex hoc quod Deus creat, Deus habet esse intentionale, quia esse creans. Praeterea, si il1a rosa sit ipsae rosae particulares, et rosae particulares sunt, quamvis apparitio non sit, ergo non sunt il1a rosa per appartionem. Praeterea, prius dicit 2 quod certum est quod illa rosa apparens non est particularis nec multiplicari potest et ita est una in me et in te. Ex hoc arguo: illud quod non est rosa aliqua particularis, non potest multiplicari, nec est realiter rosae particulares omnes; sed illa rosa per te est huiusmodi; ergo non est rosae particulares. Praeterea, semper habetur intentum quod praeter ipsas res reales et ipsam notitiam, nihil est, quamvis propter notitiam possit res aliter denominari nunc quam prius, sicut Deus propter hoc quod creatura est, de novo denominatur nunc quam prius, sicut dicitur creans, beatifìcans, damnans, puniens et huiusmodi. 1 tantum ... extrinseca2 om. (hom.) C · eri t] et D 2 dicitur] 1-2 quando] qua C dicit F, om. E ipsa rosa] iIla rosa EZ, ipsam rosam F, ipsas rosas G 3 est] si t G rosael om. E ;; particulares!] particularis CDF ,, rosae2] illae G particulares2 om. G 5 esse om. GZ 6 ex hoc om. E :; quod2 om. CE 8 Deus!] Dominw G , Deus2 om. DEG 9 esse] est Z 10 illa] ipsa G ;: sit] sicut G, et add. CDEF . rosael] et illae rosae add. E ,1 et om. CDEF 10-11 rosae2 particulares om. CEF 11 sunt!] sint CDF, om. E :. apparitio] apparere E .. ergo om. C .. non2] nec F sunt2J fit C, om. F 13 prius om. E .. quodl certum est om. (hom.) F : illa] ipsa G 13-14 apparens om. Z 14 est! om. D ;r potest] possit E 15-16 particu!aris] 16 nec] non G 17-23 omnes... huiusmodi om. G 17-18 omnes... paret add. G 19 habetur] habet F . praeter] per E 20 possit] possint CFZ ticulares om. (hom.) D 21 res om. DFZ ;: nunc om. DE 22 nunc om. D 23 dicitur] Deus add. E , cream] ve! add. E l
Supra, p. 235, lin. 7-13.
2
Supra, p. 236, lin. 11-14.
5
10
15
20
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
259
(RESPONSIO AUCTORIS)
Ad quaestionem dico quod solus Filius est V erbum in divinis. Hoc patet, qui a solus Filius est genitus; sed omne verbum est genitum; ergo solus Filius est Verbum. Hoc etiam patet per beas tum Augusti n u m, V De Trinitate, cap. 16 1, qui dicit nec Verbum nec imago nec Filius dicitur Pater. Et eadem ratione, Verbum non est Spiritus Sanctus, et per consequens solus Filius est Verbum. Similiter, XV De Trinitate, cap. 16 2 : «. Ex quibus et multis to aliis patet quod solus Filius est V erbum. Sed supposito quod solus Filius sit Verbum, ita quod Verbum dicatur notionaliter tantum et non essentialiter, est dubium an Verbum dicat respectum aliquem ad creaturam qualem non dicit Pater nec Spiritus Sanctus. Et communiter d o c t o r es 1s aliquam trium opinionum dicunt, videlicet quod V erbum includi t respectum proprium ad creatura m 3, v el quod connota t respectum ad creaturam 4 , vel quod connotat creaturam 5 • Primam istarum opinionum non reputo veram, quia in divinis nulla est relatio realis nisi paternitas, spiratio-actio, filiatio 20 et spiratio-passio; sed nulla istarum est ad creaturam; igitur etc. Nec potest dici quod includit respectum rationis quia vel respectus rationis non est ponendus, vel si est ponendus non est ens reale et per consequens non est de essentia personae realis. 4 Verbum] genitus C 5 dici t] si c tJdd. C 6 Et om. C 7 et per consequens] 9 Dei om. EG 10 est] sit Z 11 sit] est E ita quod2] et G 12 et igitur EG non essentialiter om, G 13 non] nec G 14 Et] nec G, om. D 15 videlicet] scilicet EG 16 quod om. FG 16-17 respectum2 ... connotat om. (hom.) CF 18 Primam] prima CFG 19 spiratio-actio] et tJdd. CEZ 20 et spiratio- om. E 21 Nec] secundo E :: rationis] relationis G 22 est2] sit F l August., De Trinit., V, c. 13, n. 14 (PL 42, 920; CCL 50, 221). Ibidem, XV, c. 17, n. 29 (PL 42, 1081; CCL 50, 503). 3 Henricus Ganda4 Thomas Aquinas, vensis, Summa, a. 59, q. 5 (ed. cit. II, f. 148 CD). Summa theol., I, q. 34, q. 3. 5 Scotus, Ordinatio, I, d. 27, qq. 1-3 (ed. Vaticana, VI, 102ss.).
2
260
LIBER I DIST. 27 Q. III
Secundam opm10nem et tertiam, sicut sonant, non reputo veras quia 'connotare' non competit cuicumque rei sed tantum signo rei. Et ideo Verbum divinum non plus connotat quam Pater vel Spiritus Sanctus. Ideo, quantum ad istum articulum, dico breviter quod Verbum quod est realiter Filius in Deo nec includit nec connotat respectum, nec etiam connotat creaturam. Tamen istud nomen 'verbum' sic instituitur ad significandum quod connotat creaturam, sed hoc non est ex natura rei sed ex impositione nominis. Et hoc quia in definitione exprimente quid nominis debet poni nomen creaturae in obliquo, ut haec sit definitio exprimens quid nominis ipsius 'Verbum divinum est persona genita de scientia, quae est Dei et omnium creaturarum tamquam obiectorum'. Istud autem nomen 'Filius' non habet talem definitionem exprimentem quid nominis. Et si exprimatur definitio sua debet sic dici 'Filius est persona genita dc substantia Patris', in qua definìtione non ponitur nomen creaturae nec in recto nec in obliquo. Et propter hoc, nomen 'Filius' non connotat creaturam, sed hoc nomen 'Verbum' connotat creaturam. E t s i d i c a t u r quod Verbum divinum et Filius nullo modo distinguuntur nec secundum rem nec secundum rationem, ergo quidquid connotatur per Verbum divinum connotatur per Filium et e converso: Praeterea, non tantum Verbum divinum est persona genita de scientia Patris quac est Dci et omnium creaturarum tamquam 2 connotare] connotat Z competit] convenit Z cuicumque] cuilibet DE tantum] modo add. C, om. G 3 divinum] in divinis G 5 istum] istud G articulum om. G breviter om. G 6 Dee] divinis Z neclj non DG 7 etiam om. G creaturam om. C istud] hoc Z 8 verbum om. E sic] non G, om. Z instituitur] imponitur D 9 hoc om. E rei om. CGZ · ex2 om. G 10 Et hoc] secundo Z 12 ipsius om. GZ 13 Dci] divina C obiectorum] cognitarum C 15 sua om. EG 16 qua definitione] quo G 17 in! om. G in2 om. G 18 hoc!] add. EZ 18-19 Et ... creaturam om. G 20 quod] hoc add. D divinum] in divinis G et Filius om. G 22 per! om. C divinum connotatur2 om. G 24 Praeterea] contra G tantum] solum E persona genita] genitum G 25 scientia] substantia DE quae est Dei om. G
5
10
15
20
25
261
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
cognitarum, sed etiam Filius Dci est aeque vcraciter persona genita de scientia Dci Patris guae est unica Dei et omnium creaturarum tamquam obiectorum cognitorum. Igitur non plus connotantur creaturae per Verbum guam per Filium: Ad p r i m u m 1 istorum dicendum quod si in ista 'Verbum s divinum et Filius nullo modo distinguuntur nec secundum rem nec secundum rationem', isti termini 'Verbum divinum' et 'Filius' supponant personaliter pro suo significato, vera est; et tunc semper accipiendo uniformiter, nihil connotatur nec per Verbum 10 nec per Filium. Et ideo conscquentia ibi facta non valct, quia in consequente implicatur quod aliquid connotatur per Vcrbum vcl per Filium quod falsum est, sicut dictum est prius 2 • Si autem isti termini 'Verbum divinum' et 'Filius' supponant pro se in praedicta propositione, tunc est antecedens falsum. Quia illo modo 1s accipiendo Verbum divinum et Filius, non sunt idem realiter quia isti termini non sunt idem realiter, et ideo aliguid connotatur per unum terminum guod non connotatur per reliquum. Ad s c c u n d u m 3 dicendum quod aeque veraciter est Filius persona genita de scientia Patris etc. sicut Verbum divinum. 20 Tamen in una propositione pracdicatur defìnitio exprimens quid l etiam om. EG veraciter] est add. E 1-4 persona ... Filium] huiusmodi igitur etc. G 2 de om. E scientia] substantia D, om. E Deil om. F 3 obiectorum om. EZ cognitorum] 5 diccndum] est add. D, om. G 6 distincognitarum E 4 quam per2 Filium om. C guuntur om. Z 6-8 nullo ... Filius om. (hom.) C 7 divinum et om. Z 8 supponant] supponunt DZ pro suo significato om. G vera] ita G 9 semper om. F uniformiter] universaliter G nihil] nec D nec om. DE 10 ibi] illa DZ 10-11 nec ... Verbum om. (hom.) E 10-12 Et ... prius om. E 12 prius] ita etiam tunc semper accipiendo personaliter nihil connotatur per Verbum ve! per Filium add. Z 13 Verbum ... Filius om. G supponant] supponunt Z pro] per G 13-14 praedicta] dieta F 13-15 supponant ... Filius om. (hom.) C 15 divinum om. G idem om. E 16 quia ... realiter om. (hom.) CG realiter om. D 17 unum om. D terminum] nomcn om. CEZ quod] et D connotatur om. G reliquum] aliud G quod] quae F 18-2 (p. 262) Ad ... reliquum om. (hom.) CG 18 diccndum] est add. Z 19 scientia] substantia DE
l Supra, p. 260, lin. 20-23. 260, !in. 24 -p. 261, lin. 4.
2
Supra, p. 260, lin. 1-4.
3
Supra, p.
262
LIBER l DIST. 27 Q. III
nominis de definito et in alia non. Et ideo aliquid connotatur per unum quod non connotatur per reliquum. E t s i q u a e r a t u r quare plus aliquod nomen secundae personae connotat creaturam quam aliquod nomen alterius personae, d i c o quod sicut unum nomen secundae personae in s divinis connotat creaturam et aliud nomen non connotat creaturam propter hoc quod illa nomina habent diversas definitiones exprimentes quid nominis, ita cuilibet personae divinae posset imponi tale nomen connotans creaturam. Nam sicut propter hoc quod hoc totum 'persona genita de scientia Patris quae est unica 10 omnium tam Dei quam creaturarum etc.', haec est definitio exprimens quid nominis istius termini 'Verbum', ideo hoc nomen 'Verbum' connotat creaturam. Ita, si hoc totum 'persona generans de scientia sua quae est unica omnium etc.' esset definitio exprimens quid nominis istius nominis impositi quod esset 1s proprium Patri, - sicut ista est propria Patri -, illud nomen proprium Patri ita connotaret creaturam sicut hoc nomen 'Verbum', Et si hoc totum vel consimile in quo ponitur nomen creaturae in obliquo vel in recto sit definitio exprimens quid nominis istius nominis 'dicens' quando cenetur pure noti o- 20 naliter, hoc nomen 'dicens' erit proprium Patri et connotabit creaturam. Et sicut dictum est de Patre, ita dicendum est de Spiritu Sancto. 1 de] suo add. Z aliquid] quidquid E 2 unum] nomen add. D, terminum add. E 3 plus om. CF aliquod] unum Z 4-6 quam ... creaquod om. E connotatur om. Z turaml om. (hom.) E 4 creaturam] maj!is add. F aliquod] a!iud Z, om. DG 5-6 in divinis om. G 6 non om. G 7 diversas om. G 8 nominis] et add. C 10 hoc 11 omnium om. DE :etc. haec om. Z 12 istius] totum] qui dicit G .. scientia] substantia DE huius Z .. termini om. DEG ideo] ita D 13 Ita] quod add. D 14 sua ... omnium] Patris G 15 istius] alicuius CZ, om. DE . nominis om. DE 16 sicut... 14-17 esset ... Patri om. G 16-17 sicut. .. Patri om. (hom.) D .. illud ... Patri] Patri2 om. (hom.) F .: est] definitio add. EZ esset add. C, om. (hom.) GZ 17 ita] quod nomen ita add. G 18-23 Et ... Sancto om. G 20 istius] huius Z pure] purum C 20-21 notionaliter] 18 Et] ut D '' si] secundum E et add. CF 22-2 (p. 263) de2 ... dicendum om. C
UTRUM SOLUS FIUUS SIT VERBUM IN DIVINIS
(An
263
ARGUMENTA PRINCIPAUA]
Ad primum principale 1 dicendum quod non solus Filius est verbum, sed solus Filius est Verbum divinum. E t si d i c a tu r quod dictum est in praecedente quaes stio ne 2 quod omnis intellectio est verbum; sed non solus Filius est intellectio divina, ergo non solus Filius est Verbum divinum: d i c e n d u m q u o d in praecedenti quaestione dictum est quod omnis intellectio intellectus creati est verbum, quia omnis talis intellectio est genita. Sed intellectio divina non est genita, ideo 10 non est ad propositum. Utrum tamen debeat concedi quod intellectio Dei, quae est essentia, sit Verbum, non pertinet ad propositum. Ad secundum 3 dicendum quod Verbum divinum praecise nascitur de scientia Patris, et sic praecise nascitur de substantia Pa15 tris sicut et Filius, quia essentia Patris et scientia Patris nullo modo distinguuntur nec secundum rcm nec secundum rationem. Sed ad beatum A u g u s t i n u m 4, quando dicit quod « Verbum natum est de his omnibus guae sunt in ipso, scilicet in Patre », dicendum quod non intelligit quod Verbum nascatur 20 de omnibus cognitis per scientiam Patris, sed intelligit quod nascitur de scientia Patris quae est unica omnium cognitorum a Patre. Et sic intelligendae sunt omnes auctoritates quibus videtur 2 d.icendum] est add. D ;; non om. D 3 verbuml ... est om. (hom.) D om. (hom.) E , est! om. C divina om. D 7 dicendum] est add. EZ
6 estl ... Filius quodl om. Z 8 quia omnis2] quod autem D 9-11 estl ... intellectio om. (hom.) D quaestione om. E 10-12 Utrum... propositum om. (hom.) G 10 debeat] debet Z 13 d.ivinum om. E : praecise] praecipue E 14 dei ... nascitur2 om. (hom.) Z scientia] substantia DE .. sic] similiter E, ideo G , praecise om. D substantia J scientia E 15 etl om. G et2 scientia Patris2 17 Sed om. D ' quando] qui D om. D .. et2 om. G 16 necl ... rationem om. G 19 in om. FZ l1 d.icendum] est add. D 21 unica] et add. C 22 videtut J beatus add. G l Supra, p. 228, lin. 2 Supra, d. 27, q. 2 (p. 207, lin. 14- p. 208, lin. 24). 3 Supra, p. 228, lin. 7-13. 4 August., De Trinit., XV, c. 14, n. 23 (PL 42, 1077; CCL 50, 496).
264
LIBER I DIST. 28 Q. UNICA
A u g u s t i n u s dicere quod Verbum nascitur de his quae sunt in scientia Patris, hoc est, nascitur de scientia Patris quae est unica omnium. Et ille est modus suus loqucndi in diversis locis.
[DISTINCTIO VIGESIMA OCTAVA QUAESTIO UNICA
5
UTRUM INNASCIBILITAS SIT PROPRIETAS CONSTITUTIVA PATRIS)
Circa distinctionem vigcsimam octavam 1 quaero utrum innascibilitas sit proprietas constitutiva Patris. Quod sic: Quia per illud Pater constituitur per quod Pater ab omni alio supposito distinguitur; sed Pater distinguitur ab omni ali o supposito per innascibilitatem, quia innascibilitas convenit Patri et nulli alii; ergo etc. Praeterea, innascibilitas est magis propria Patri quam spiratioactio, ergo non minus constituit Patrem; sed dictum est prius 2 quod spiratio-actio constituit Patrem; igitur innascibilitas constituit Patrem. A d opposi tu m: Prima persona secundum quodlibet sui est positiva, ergo non 2 hoc ... Patris2 om. (hom.) D 3 unica l respectu add. G 7 quaero l quaeritur H 10 perl om. D . Patcr2 om. GZ 11 suppositol om. G 12-13 quia ... alii om. G 12 quial quod D 13 alii] a Patre add. E 14 spìratio-actìol spìratio-activa E 15 Patreml et add. D sedl sìcut DG 16 quod om. D spìratio-actìol spiratio-activa E -actio om. G 16-17 igitur ... Patreml etc. H, om. (IIom.) G 16 constituit] constituct F 19 quodlibet] quidlibet GZ l A distinctione 28 usque in fmem cod. Burghes. 68 textum integre habet, ideoque eum contulimus et lcctiones cius variantes cum H signabimus. 2 Supra, d. 26, q. 3 (p. 187, lin. 2-3).
10
15
UTRUM INNASCIBILITAS SIT PROPRIETAS CONSTITUTIVA PATRIS
265
constituitur nisi aliquo positivo; sed innascibilitas est aliquid negativum; igitur etc. fSTATUS QUAESTIONIS)
5
lO
15
20
Circa istam quaestionem primo praemittam aliquas distinctiones, secundo ad quaestionem, tertio inferam aliquas conclusiones. Circa primum distinguo primo de proprietate, quia quamvis possit multipliciter dici, tamen ad praesens potest tripliciter accipi. Uno modo proprietas alicuius dicitur aliqua res alicui intrinseca et propria, et sic potest dici quod haec anima est proprietas Sortis quia est intrinseca Sorti et propria sibi. Alio modo proprietas alicuius dicitur aliqua res consequens aliam et propria sibi, et sic aliquod accidens consequens Sortem et proprium Sorti p o test dici proprietas Sortis. T erti o modo dicitur proprietas alicuius aliquod praedicabile de aliquo, proprium illi per praedicationem, ita quod de nullo vere praedicatur nisi de quo ipsum cuius dicitur proprietas vere praedicatur. Et isto modo 'risibile' dicitur proprietas hominis quia de nullo vere dicitur quod est risibile nisi de quo vere dicitur quod est homo. Proprietas primo modo 1 dieta est de essentia et intraneitatc illius cuius est proprietas. Proprietas secundo modo 2 dieta est accidens illius cuius dicitur proprietas. Sed proprietas tertio modo dieta 3 nec est de essentia illius cuius est proprietas nec accidens 1 nisi om. DG positivo] negativo DG, sed aliquo positivo add. G aliquid] aliquod G 5 secundo] dica m add. EH ad om. G aliquas] correlati vas add. D 6 Circa primum] de primo H primo) primum G quia) quae G 7 possit om. E dici] dicatur E 8 dicitur om. H 9 sic] similiter H hacc om. G est] sit D 10 quia] quae C est om. D Sorti om. CEF propria J proprium G si bi] Sorti FGH Ali o modo] et secundo quod E, om. G 11 proprietas ... aliam) potcst dici proprictas consequcns naturam G alicuius om. H 11-12 proprietas ... et l om. E 12 aliquod] nomcn add. G Sorti] si bi CF 13 dicitur] arguitur G 14 alicuius) quando add. G de aliquo] est aliquo modo G illi] tamquam add. D 16 dicitur] vere om. D risibilc] vere add. E 17 dicitur2] pracdicatur D 18 vere vere add. E om. D quod) ipsum add. FG 20 Proprietas2 om. EZ 21 dicitur] est D Scd proprietas2 om. Z 22 dieta om. H necl) non D est2] dicitur Z accidens) est add. H l
Supra, !in. 8-10.
2
Supra, !in. 10-13.
3
Supra, !in. 13-16.
266
LIBER I DIST. 28 Q. UNICA
formaliter inhaerens sibi; immo indifferenter utrumque poterit esse sine altero, quamvis propositio negativa in qua negatur unum ab altero non possit esse vera. Sicut haec proprietas 'risibile' quae non est nisi quidam conceptus mentis, potest esse sine hoc conceptu 'homo' et etiam sine homine extra et e converso, et tamen haec est impossibilis 'homo non est risibilis'. Secundo dico quod innascibile vel innascibilitas dupliciter accipitur. Uno modo ut sua defìnitio exprimens quid nominis sit ista 'aliqua res quae non est nata'. Aliter ut sua defìnitio exprimens quid nominis sit ista 'res quae non est nata, nec producta, nec per productionem communicata'.
5
10
[RJ:SPONSIO AUCTORIS)
Ex his dico ad quaestionem. Primo quod innascibilitas primo modo dieta 1, nullo praedictorum modorum accipiendo proprietatem, est proprietas Patris; et hoc quia proprietas, quolibet iliorum modorum, est propria illi cuius est proprietas. Sed innascibilitas, isto modo dieta, non est propria Patri sed convenit Spiritui Sancto sicut sua defìnitio exprimens quid nominis ipsius. Nam Spiritus Sanctus est res quae non est nata, quia Spiritus Sanctus procedit non quomodo natus sed quomodo datus, secundum beatum A u g u s t i n u m 2 • 1 immo] ideo E 2 quamvis om. C ·; in] illa Z 3 passi t] posset CFG 5 extra] esse D 6 haec] hoc D impossibilis] impossibile D 7 dico] d.istinctio Z ve!] seu E 8 modo] pro amni re quae non est (nata ut add. Mcrton 106) haec fit (sit Mert.) quid nominis ei (eius Mert.). Isto modo innascibilitas cum (est rcs Mert.) non nata ve! non nascibilia (nascibilis Mert.). Secundo modo quod (pro Mert.) aliqua re nec nata ncc producta nec communicata (per 9 aliqua om. FG productionem add. Mert.). Jnnascibile (nascibile Mert.) add. C, Merton 106 Aliter] aut HZ, Giessa 9-10 Aliter ... est] Alia modo ut sit ista rcs quae non est FG, Maz., om. (hom.) C 10 ista] aliqua add. D, Pad. Ant. est] creata add. D, Pad. Ant. 13 Primo om. Z 14 modo om. D :. nullo] non D 19 quia] nam D 21 beatum om. H .. Augustinum] V De Trinitate add. H I Supra, !in. 8-9. CCL 50, 222).
2
August., De Trinit., V, c. 14, n. 15 (PL 42, 921;
15
20
UTRUM INNASCIBILITAS SIT PROPRIETAS CONSTITUTIVA PATRIS
267
Secundo dico quod innascibilitas non est proprietas Patris primo modo vel secundo [accipiendo proprietatem], quia nihil est in Patre nisi essentia et relatio, vel constitutum ex essentia et spiratione-actione. Sed suppone quod innascibilitas non accipitur s pro essentia nec pro relatione nec pro tali constituto, quia si sic acciperetur, esset manifestum quod sic. Si enim in ista 'innascibilitas est proprietas constitutiva Patris', innascibilitas supponeret pro paternitate, esset manifestum quod sic. Et ideo innascibilitas quae ponitur distingui a paternitate, nullo modo est proprietas 10 Patris primo modo vel secundo. Quia illa innascibilitas, quac quocumque modo distinguitur a paternitate, vel est Pater, vel spiratio-actio, vel essentia, vel constitutum ex his, vel est aliqua alia persona, vel proprietas alterius personae, vel non est realiter in Deo. Sed quodcumque istorum detur, sequitur manifeste quod 1s innascibilitas non est proprietas Patris, primo modo vel secundo accipiendo proprietatem, quia nec essentia, nec spiratio-actio, nec constitutum ex his, nec persona alia, nec proprietas alterius personae est proprietas Patris. Tertio dico quod innascibilitas secundo modo dieta 1 est 2il proprietas Patris, accipiendo proprictatcm tcrtio modo 2, quia innascibilitas est praedicabilis de solo Patre et de nullo alio. Nam haec est vera 'Pater est innascibilis', et haec est falsa 'Filius est in1 Patris om. DE 3 in] a D , relatio] respectus E 4 spiratione-actione] spiratione5 si om. C 6 in ista activa E suppone] supposito DEGZ accipitur] accipiatur Z om. CDE 6-7 innascibilitas] nascibilitas G 6-8 Si ... sic om. (hom.) HZ 7 Patris om. E 10 ve! sccundo] nec se8 pro] a G esset] est G quod om. G, Et ideo] quia H, om. G cundo modo G quae] quo E 12 spiratio-actio] spiratio-activa E aliqua om. H 13 alia om. CDF persona veli om. Z proprietas] personalis add. Z personae 0111. G non il• raz. F 14 quodcumque] quaecumque C 15 non 0111. F est 13-15 non ... innascibilitas om. G om. FG : proprietas 0111. F 1' secundo] modo add. G 16 spiratio-actio] spiratio-activa E 1&-17 spiratio-actio... alia om. G 17 alia] aliqua DF alterius] ipsius D, alicuius FG 18 Patris om. E 19 secundo] tertio F 19-20 Tertio ... Patris om. (hom.) C 19-21 secun21 praedicabilis] personalis G 22 est2 om. G do ... innascibilitas om. (hom.) G 22-1 (p. 268) et ... innascibilis om. (hom.) GZ l
Supra, p. 266, lin. 8-9.
2
Supra, p. 265, lin. 13-16.
268
LIBER I DIST. 28 Q. UNICA
nascibilis' quia est natus, et haec est falsa 'Spiritus Sanctus est innascibilis' quia est productus, et haec est falsa 'esscntia est innascibilis' quia est per productionem communicata, et haec est etiam falsa 'creatura est innascibilis' quia quaelibet creatura est producibilis. E t s i q u a e r a t u r de paternitate an sit innascibilis, qui v e 11 e t t e n c r c quod paternitas et Pater non distinguuntur formaliter, quia quaelibet rcs absoluta et respectiva quae est Pater est patcrnitas et e converso, p o s s c t d i c e r e quod paternitas est innascibilis. Nec huic repugnat quin solus Pater sit innascibilis quia Pater et patcrnitas nullo modo distinguuntur nec realiter nec formaliter. A l i t c r potest dici, non recedendo a multis dictis communibus, - cuiusmodi sunt talia quod 'patcrnitas est constitutiva Patris, et tamcn Pater non est proprietas consti tu ti va Patris', quod 'Pater non constituit Patrem, et tamen paternitas constituit Patrcm', quod 'esscntia et paternitas constituunt Patrem, et tamen cssentia et Patcr non constituunt Patrcm' et multa talia, quibus aliquid conccditur dc patcrnitatc et negatur a Patrc et e converso -, ista inquam concedendo, potest dici quod Pater et patcrnitas distinguuntur formalitcr, sicut essentia et Pater distinguuntur formaliter. Et tunc dcfìnitio exprimcns quid nominis istius 'distingui formaliter' crit totum hoc quod 'aliquid vere conceditur de uno et negatur de rcliquo, terminis supponentibus 1 haec] similiter add. F falsa] et add. C 3 est! om. G com2 quia J non add. Z municata] communicatam CF et om. DG etiam om. EZ 4 quia om. C 7 tenere] rcsponderc G 8 et] vd G rcspcctiva] relativa Z 10 innascibilislj innascibilitas E 11 quia l quod G 13 dici] quod add. D dictis om. E huic] hoc DZ qui n l quod DG 14-15 est. .. constitutiva om. (horn.) D 15 et... Patris2 om. (/Jollz.) F tamen] ira G propricconstitutiva] constitutivus Z P;Jtris2] et add. G 16 quodl quia CEH tasl proprie GZ Parer. .. tamen om. G 17 Patremll et non Parer constituit Patrem et add. G, et add. Z quod] ctiam add. H quod ... constituunt om. E 17-18 tamen ... et2 om. (hom.) DG 18 talial et alia C, in add. H 19 et!] quod E a] de F 20 ista inquam] isti inquantum G 21 distinguunturl] distinguatur C 23 istius] ipsius D, huius quod dico H, om. Z distingui] distinni Z crit] est H totum hoc] talis G. scilicct add. E 24 del uno om. H del] a EZ
5
10
15
20
UTRUM INNASCIBILITAS SIT PROPRIETAS CONSTITUTIVA PATRIS
269
personaliter'. Sed hoc numquam potest contingere nisi propter identitatem realem eiusdem rei cum rebus distinctis realiter. Unde 1ùsi essentia esset Pater et una res alia absoluta vel relativa,- alia inquam a Patre - , impossibile esset quod Pater et paternitas distinguerentur formaliter, et impossibile esset quod Pater et essentia distinguerentur formaliter. Immo nihil aliud intelligo per distinctionem formalem. Sed secundum istum modum dicendi, secundae defìnitioni 1 exprimenti quid nominis ipsius 'innascibilis' debet addì 'nec prolo prietas constitutiva alicuius producentis', ut tota et completa defìnitio exprimens quid nominis ipsius 'innascibilis' sit ista: 'innascibilis est rcs quac nec est nata, nec producta, nec per aliquam productionem communicata, nec proprietas constitutiva alicuius producentis'. Et per istud ultimum excluditur patcmi15 tas et fìliatio et spiratio-passio. Per praedicta respondco ad formam quaestionis. Et dico quod intelligendo per innascibilitatcm aliquid quocumque modo distinctum a patcmitatc, sicut omncs d o c t or es tractantes istam quaestionem intclligunt, innascibilitas non est proprietas constizo tutiva Patris. Quia innascibilitas - per hypothesim - aliquo modo distinguitur a paternitate, vel formaliter 2 vel secundum -----------------------------------3 nisi] in E, ubi G, tali add. E, ipsa add. F Pater] persona G et] cum l Sed om. F hoc add. D una] etiam aliquo add. D, om. E alia! om. DG ve!] et G relativa] respectiva DG 4 inquam om. DG paternitas] essemia DG 5 et! om. C impossibile esset om. H 5-{i etl ... 8 secundae dcfinitioni] definitionis G 9 ipsius] istius terformaliter om. (hom.) DGZ 10 producentis] productionis G, mini H innascibilis] innascibilitatis Z ncc] aliqua DG ve! add. F completa] completiva G 11 ipsius] illius termini H 12 innascibilis] in13 productionem] propositionem Z nascibili CF, innascibile DEHZ nccl] non C 14 producentis] productionis G istud om. E excluditur] cxcluduntur H 15 et! om. G spiratio-passio] spiratio-actio G 16 praedicta] dieta CDFZ, iam dieta H Et om. CFGZ quod] qui d E, om. F 17 intelligendo] intelligo E per innaseibilitatem] quod innascibilitate G quoeumque] quomodoeumquc CZ, quoquo D modo om. CGZ 18 istam] aliter C, hane E 19 intelligunt] quod add. EFG 20 Patris] scd add. G hypothesim] hypostasim E 21 distinguitur] distinguuntur CF ve!!] sive G vc!Z] sivc G, om. D l Supra, p. 266, !in. 9-11. Vaticana VI, 120s.).
2
Scotus, Ordinatio, I, d. 28, qq. 1-2 (ed.
270
LIBER I DIST. 28 Q. UNICA
rationem 1 ; sed nihil distinctum a paternitate quocumque modo ima gina bili est proprietas constitutiva Patris; igitur innascibilitas non est proprietas constitutiva Patris. Maiorem suppono. Minorem probo: quia omne distinctum a paternitate vel distinguitur realiter v el formaliter v el secundum rationem; sed distinctum a patemitate realiter non constituit Patrem, quia omne distinctum realiter a patemitate v el est creatura v el filiatio v el spiratio-passio; sed inductive patet quod nullum istorum est proprietas Patris. Similiter, distinctum formaliter a patemitate non est proprietas constitutiva Patris, quia omne distinctum formaliter a paternitate v el est absolutum v el relativum v el relatio; sed nullum absolutum est proprietas constitutiva Patris, quia omne absolutum est commune tribus. Similiter, relativum non est proprietas constitutiva Patris, quia nulla persona, nec unum constitutum ex essentia et spiratione-actione, est proprietas constitutiva Patris, sicut manifeste patet. Similiter, nec relatio aliqua distincta formaliter a paternitate est proprietas constitutiva Patris, quia nulla relatio distincta tantum formaliter a patemitate est in divinis nisi sola spiratio-actio; sed illa est communis Patri et Fili o; igitur non est proprietas constitutiva Patris. Et ita patet quod innascibilitas quae ponitur proprietas distincta a patemitate non est constitutiva Patris. Et ratio est quia -------------------------- --·l modo om. G 2 imaginabili] imaginabile CDF . Patris om. G 2-3 igitur ... Patris om. (hom.) CD 1; innascibilitas... Patris] etc. H 3 Maiorem] Maior D , suppone] supponitur D, praesuppono Z 3-4 Minorem probo l minor probatur D 4 patemitatc] Patre E 5 sed] ornne add. D 6 paternitate] Patre E 7 realiter om. F . a om. Z paternitate l Pa8 sed] et H quod] quia G tre H, om. Z '· velll est add. E,, spiratio-passio] spiratio-passiva E proprietas] constitutiva add. EG 9 Similiterl ornne 12dd. F 9-11 non ... paternitate om. (hom.) C 9-10 est ... Patrisl constituunt Patrem G 10-11 paternitate] Patre Z 10-12 ornne... Patris] essentia et paternitas constituunt Patrem D 11 vel2 relativum om. E 15 spira15-16 actiotione] relatione G spiratione-actione] spiratione-4ctiva E , proprietas om. H 16 sicut manifeste l ut inducti ve H patet om. E relatio ali qua] res ne ... patet om. G quaedam Z 16-17 discincta formaliter om. D 17 est ... Patrisl patet G , proprietas om. H 19 sola om. G : igitur l illa 12dd. H 20 proprietas om. FZ l
Cf. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 33, a. 4.
5
10
15
20
UTRUM INNASCIBILITAS SIT PROPRIETAS CONSTITUTIVA PATRIS
271
innascibilitas, quae est distincta proprietas quocumque modo imaginabili a paternitate, non est nisi unum praedicabile de solo P atre; quod praedicabile, quamvis supponat pro P atre, non tamen est realiter Pater, ncc est realiter Deus, et per consequens non est s de essentia Patris, et ita non est proprietas constitutiva Patris. Ex praedictis sequuntur aliquae c o n c l u s i o n e s. Una est quod in divinis non sunt quinque notiones 1 quarum quaelibet sit realiter in Deo et realiter idem cum Deo. Quia praeter spirationem-actioncm et spirationem-passionem et paternitatem et fito liationem non ponitur nisi innascibilitas; sed innascibilitas, quae ponitur quocumque modo distingui a praedictis, non est realiter Deus, sed tantum est· quoddam praedicabile de Deo et quod supponit pro solo Patre. Et forte propter hoc posuerunt a l i q u i 2 quod non sunt nisi quattuor notiones in divinis. ts S e c u n d a c o n c l u s i o est quod nec notio nec proprietas dicitur univoce de innascibilitate et aliis, nisi forte secundum rationem generalem proprietatis, secundum illam opinionem quae ponit res extra posse praedicari 3 • N a m si res non possit vere praedicari, nulla una ratio proprietatis vel notionis potest competere 2 inuginabili om. E 3 pro] solo add. G 4 nec] quia non G , non estl] nec G 5 constitutiva om. E 8 realiter!J res D et om. C 8-9 spirationem-ac:tivam E 9 etl spirationem- om. F .· spirationem-passionem] spirationem-passivam E '' et2] vel G .: etl] vel G, om. D 9-10 filiationem om. D 10 sed innascibilitasl om. G 10-11 quae ponitur om. E 11 distingui] distincta DF, distinguitur G 12 tantum om. H est om. E quoddam om. G , de Deo et om. E :' quod om. G 13 solo] Deo add. E 14 sunt] sit F nisi om. CE 15 Secunda] alia DZ est om. DGZ :, quod om. C .. necl om. G 17 proprietatis om. G illam om. D , opinionem] quae opinio add. F 18 possit] posset CF l Thomas Aquinas ponit quinque notiones, Summa theol., l, q. 32, a. 3. Omnes communiter, tempore Ockham, posuerunt quinque notiones in divinis. Tempore antiquiore vero, propter timorem haeresis Arianismi, 'innascibilitas' non posi rum fui t ut nomen proprium Patri; cf. Petrus Lombardus, Sent., l, d. 28, c. 4 (ed. Grottaferrata 1971, 212); Scotus, Oràinatio, l, d. 28, qq. 1-2, nn. 34s. (ed. Vaticana VI, 124ss.). 3 Cf. Guilldmus de Ockham, Scriptum in I Sent., prol., q. l (ed. cit. I, 49s.).
2
272
LIBER I DIST. 28 Q. UNICA
innascibilitati et aliis. Nam innascibilitas dicitur proprietas vel notio, quia praedicabilis de Patre, quamvis haec non sit ratio suffìciens. Paternitas autem dicitur proprietas quia propria et intrinseca soli Patri. Spiratio-actio dicitur notio quia distinguit Patrem et Filium a Spiritu Sancto. s E t s i q u a e r a tu r an haec sit concedenda 'innascibilitas est proprietas Patris' vel ista 'innascibile est proprietas Patris', d i c o q u o d ista diffìcultas magis est vocalis quam realis. Unde de ista 'innascibile est proprietas Patris' dico quod est distinguenda, eo quod subiectum potest habere suppositionem 10 simplicem vel personalem. Si habcat suppositionem simplicem, sic est vera, quia tunc supponit pro se, et ipsummet subiectum est proprictas Patris quia est pracdicabilis dc solo Patre secundum communem modum loquendi. Si autem supponat personaliter, sic est simpliciter falsa, quia tunc denotatur quod illa res quac 1s est innascibilis, est proprietas Patris, quod non est concedendum. est maior Sed de ista 'innascibilitas est proprietas briga vocalis tantum. Et debet dici diversimode secundum quod S a n c t i diversimode utuntur. Unde aliquando accipiunt 'innascibilitatem' loco istius nominis 'innascibile', sicut frequenter accipiunt concreta pro abstractis et e converso, et maxime in divinis, propter hoc quod nulla res importatur per unum illorum quin importetur eodem modo per rcliquum. Et ideo multa nomina concreta et abstracta, si sint propria Deo, sunt pure synonyma- uno modo accipiendo 'synonyma' de quo dictum 25 1 dicitur] est E 1-3 ve!... proprictas om. (hom.) G 2 quia] est add. H 2-3 sufficicns] proprietatis add. D 3 propria] proprietas G et om. C 4 Spiratio-actio] spiratioactiva E 4-5 Patrem om. DEF 6 haec sit concedcnda om. Z 7 ve! ... Patris2 om. (hom.) G innascibile] innascibilis Z 9 Undc ... innascibilc] Et dico quod innascibi!itas G 11 ve!] aut E Si] dc] dico H Patris om. E dico om. GH quod] ista add. F, om. GH 12 sic] hacc add. F tunc] sic G, om. E 13 Patris om. G , est om. E praeautem add. G dicabilis] personalis G 15 sic om. G 16 conocdendum] scd res quae est innascibi!is add. D 17 de ista] distincta G proprietas] constitutiva add. G maior om. E 17-18 Sed ... tantum om. Z 18 tantum] tamen F Et] sed Z dici] quod add. D 19 utuntur] isto termino add. H aliquando] a!ii D 21 accipiunt] ista add. E 22 hoc] dico add. G 24 nomina mn. D Dco J nomina G sunt] sint F pure om. G 25 quo] quibus EG
273
UTRUM INNASCIBILITAS SIT PROPRIETAS CONSTITUTIVA PATRIS
est superi u s 1 in isto libro. Et tunc eodcm modo dicendum est de ista 'innascibilitas est proprietas Patris', sicut dictum est de ista 'innascibile est proprietas Patris'. Aliter accipiunt S a n c t i et similiter aliquando p h i l os s o p h i ut supponant pro concretis. Et tunc in ista 'innascibilitas est proprietas Patris', subiectum supponit pro hoc nomine 'innascibile' vel 'innascibilis', et tunc est vera primo modo accipiendo innascibilitatem, et ita est ista concedenda 'Pater est innascibilitas' sicut ista 'Pater est innascibilis'. Secundo modo est 10 haec concedenda 'Pater est innascibilis' et non ista 'Pater est innascibilitas'. A l i a c o n c l u s i o sequitur quod non omnis proprietas alicuius personae est constitutiva illius personae. Nam aliqua proprietas personae non est de essentia nec intraneitate ipsius; sed 1s omne constitutivum personae est de essentia ipsius; ergo etc. (AD
20
ARGUMENTA PRINCIPALIA)
Ad primum principale 2 dico quod aliquid distingui per aliud est dupliciter. V el proprie loquendo, sicut dictum est frequenter 3, et sic est maior vera. Sed sic Pater per innascibilitatem, quae est proprietas Patris, a nullo distinguitur, quia illa proprietas non l superius] prius E Et om. G , tunc] etiam DE, item G 2-3 sicut ... Patris 0111. (lzom.) D 3 est om. G 4 similiter om. G aliquando] alii D, om. Z 4-5 philosophi] et add. G 5 ut] abstracta add. FG 6-7 innascibile] innascibilitate D, om. G 7 ve! om. GH. innascibilis] inn.ascibilitas D, om. H 7-9 et ... innascibilitas om. G 8 et] tunc add. H, om. CDFZ ita] quod add. Z 8-9 innascibilitas] innascibilis D 9 innascibilis] 12 scquitur] ex praedictis innascibilitas D 9-11 Secundo ... inn.ascibilitas om. (hom.) D add. H 13 personacl] per se Z . personae2] per se Z 14 personae] per se Z .. nec] de add. EFG .. ipsius] illius H 15 personae] per se Z ipsius] illius H 17 aliud] aliquid D 18 estl] potcst intclligi G 19 sic2] est add. D 20 a om. F l Guiliclmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 3 (ed. cit., II, 82-88). 2 Supra, p. 264, !in. 10-13. 3 Guilielmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, qq. 6 et 10 (ed. cit. II, 211s. et 350s.).
0CKHAM, OPERA
THEOL.
IV
18
274
LIBER I DIST. 28 Q. UNICA
est aliquid intrinsecum Patri. Aliter acc1p1tur aliquid distingui per aliud improprie, et sic dicitur aliquid distingui per aliud quando illud aliud est medium concludendi aliud remotum ab eo et a quo prius aliquo modo removetur. Et isto modo dictum est prius 1 quod res distinguitur ab aliis rebus per suas differentias, et tamen differentiae non sunt de essentia rei. Et isto modo Pater distinguitur ab omni alio per innascibilitatem, quia innascibile removetur a quocumque alio a Patre. Sed tunc est maior falsa, quia quod sic distinguitur ab aliquo per aliquid non constituitur per illud. Ad secundum 2 dicendum quod si innascibilitas est magis propria Patri quam spiratio-actio, accipiendo proprium vel proprietatatem primo modo, tunc non minus constitueret quam spiratioactio. Sed quod est magis proprium tertio modo, non oportet, immo potest simpliciter non constituere. E t s i d i c a t u r quod tunc non erant quinque notiones ab aeterno, immo aliqua notio divina et proprietas non erat ab aeterno, quia nihil aliud a Deo est aeternum: D i c e n d u m q u o d non debet concedi de virtute sermonis quod quinque notiones erant ab aeterno, nec quod quattuor notiones erant ab aeterno, quia non erant ab aeterno nisi tres personae et tres relationes, et omnis alia pluralitas debet negari fuisse ab aeterno. 1 intriruecum om. E " accipitur] distinguitur G distingui om. G 2 aliudi] aliquid F 3 illud] per quod add. G . aliud2] aliquid Z. remotum] removetur G, removeri Z :; eo] ilio CEFH, alio Z 4 et l om. EZ 6 non om. E 7 innascibile] imwcibilitas H 8 quocumque] quolibet GZ · Sed] et E 9 quod om. D .: per om. H aliquid] aliud Z, om. H 11 dicendum] est add. D . si om. Z ·· innascibilitas] non add. Z est] esset G 12 spiratio-acòo] spiratio-acòva E 13 modo] quia add. Z ' constitueret] constituitur E 13-14 spiratio-acòo] spiratio-acòva E 14 tettio] secundo D 15 immo] non add. Z 16 non om. G !l quinque] quattuor E 17 notio] nomina G 'erat] erant G 17-18 immo ... aeterno om. 19 Dicendum] est add. D 20 quodi] quia E 20-21 nec... aeterno! om. (hom.) E (hom.) E ,; nec ... aetemo2 om. (hom.) D 23 aeterno] et add. H
l
Ibidem, d. 8, q. 4 (ed. cit., Ill, 221).
2
Supra, p. 264, lin. 14-17.
5
to
t5
20
UTRUM INNASCIBILITAS SIT PROPRIETAS CONSTITUTIVA PATRIS
275
Tamen hoc non obstante, de quinque notionibus supponentibus non pro se sed pro personis divinis vel relationibus divinis - quorum nullum est commune tribus personis nec vere praedicatur de tribus personis - debet concedi vere praedicari hoc s praedicatum 'fuit ab aeterno', ut quaelibet istarum sit vera 'innascibilis fuit ab aeterno', 'spiratio-actio fuit ab aeterno', 'paternitas fuit ab aeterno', 'fìliatio fuit ab aeterno', 'spiratio-passio fuit ab aeterno'. Et ideo secundum quod per istam 'quinque notiones fuerunt ab aeterno' intelligitur unus actus signatus, de quo d i c10 t u m e s t 1 , p o test concedi quinque notiones fuisse ab aeterno. Consimiliter est de ista 'quattuor notiones fuerunt ab aeterno'; similiter de istis 'quattuor notiones sunt realiter in Deo', 'duae relationes sunt in Patre et duae in Filio' et de consimilibus. Quia omnes tales de virtute sermonis sunt falsae et erroneae, quia in15 ferunt plures res esse in Deo quam tres. Verumtamen si per ipsas intelligantur actus signati possunt concedi. Et est valde necessarium omni respicienti dieta auctorum scire quando loquuntur de virtute sermonis et quando non; et etiam scire quando per actus exercitos intelligunt actus signatos vel e converso, et quando non, w quia horum ignorantia facit multos errare. --------1 de quinquc notionibus] nominibus G 2 vd] pro add. H 3 quorum ... commune] quo nulla est inconvenientia G :>-4 praedicatur] praedicantur CDFG 5 aeterno] paternitas fui t ab aeterno add. G :Kl innascibilis] innascibile CDF, innascibilitas Z 6 spiratio-actio] spiratio-activa E, spiratio-passio Z 7 ab2 om. E spiratio-] actio add. G spiratio-passio l spiratio-passiva E 8 sccundum quodl falsum est F istaml ista FH, istas G 9 de quo] talis qualis H 10 potestl possunt E, dico quod potest F notionesl quae add. G 11 est om. D · ista l ilio D fuerunt l similiter add. F :· aeterno] et add. H quinque om. G 13 duae] 12 similiterl est add. CE, et add. D Dea] quattuor relationes sunt in Deo add. G 14 sunt falsae om. E 15 esse) inesse relationes sunt add. H et2l sic add. DH de om. GZ FH, om. E 17 omni] hornini D . auctorum] antiquorum H r· loquuntur) loquitur DFG 18 et2 om. G etiam om. E quando2]loquuntur add. E 19 exercitos] exercitatos Z " ve!] 20 horum] istorum H" multos] quam plurimos H et H, om. Z e converso om. Z
l
Guillelrnus de Ockharn, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 6 (ed. cit. II, 220).
276
LIBER I DIST. 29 Q. UNICA
[DISTINCTIO UNDETRIGESIMA QUAESTIO UNICA UTRUM PRINCIPIUM DICATUR UNIVOCE DE OMNIBUS ILLIS IN DEO DE QUIBUS VERE PRAEDICATUR)
Circa distinctionem undetrigesimam quaero utrum princi- s pium dicatur univoce de omnibus illis in Deo de quibus vere praedicatur. Q u o d si c: Quia haec est vera praedicatio sine omni distinctione 'Pater est principium Filii'; igitur nullus terminus est hic aequivocus, 10 et per consequens quilibet est univocus; ergo iste terminus 'principium' est univocus; igitur dicitur univoce de omnibus de quibus vere praedicatur. Praeterea, nihil dicitur aequivoce de illis guae sunt una res; sed omnia qua e sunt in Deo sunt una res, qui a una cssentia; ergo 1s nihil dicitur de illis aequivoce sed univoce. Ad oppositum: Omne univocum est universale; scd nihil est universale ad illa quae sunt in Deo; igitur etc. (STATUS QUAESTIONIS]
Hic primo videndum est dc hoc termino 'univocum'; secundo ad propositum. Circa primum dico, sicut d i c t u m e s t 5 quaero] quaeritur H utrum om. G 6 quibus] verificatur ve! add. G 8-9 Quod ... 11 ergo] et per consequens H 11-12 ergo ... univocus Quia] quia sic videtur quod G om. (hom.) Z 12 dicitur] pater D 13 vere om. Z praed.icatur om. E 14 d.icitur] 21 termino] verbo G est F 15-16 quia ... univoce] ergo, etc. H 18 Omne om. E secundo J applicandum est add. H
20
UTRUM 'PRINCIPIUM' DICATUR UNIVOCE IN DIVINIS
277
supra distinctione secunda 1, [quod] univocum dupliciter accipitur, vel stricte vel large. Univocum stricte sumptum est aliquod signum voluntarie institutum una institutione ad significandum omnia quae sub aliquo uno conceptu continentur, et pro eodem s tempore pro quo et quandocumque sub tali conceptu continentur. Et isto modo univocum non dicitur de conceptu, quia conceptus sive intentio animae non ad placitum sed naturaliter est signum illorum quorum est signum. Tamen univocum sic dictum potest accipi stricte et strictius et forte strictissime, sicut a l i bi t a c10 tu m es t 2 • Univocum large sumptum non tantum dicitur de signo voluntarie instituto, sed etiam de conceptu cui correspondet tale signum. Et tunc idem est conceptum esse univocum ad plura et conceptum esse praedicabilem de pluribus. Et ideo quaerere de 1s univocatione conceptus non est nisi quaerere de unitate conceptus. Sed tunc est dubium: quae est via ad cognoscendum univocationem alicuius ? Dicendum quod, loquendo de univocatione conceptus, duplici via potest cognosci unitas eius. Uno modo per experientiam, quando scilicet intellectus experitur in se quod zo habet conceptum unum, ita quod potest formare in mente unam propositionem habentem unum praedicatum vel unum subiectum et non plura quod pro illis supponit. Quando autem non potest
1 quod sic H, om. codd. accipitur] dicitur CF, scilicet add. H 2 veJ2] et H, om. G 3 voluntarie] voluntatis H institutione] significatione E 4-5 et ... concinencur om. (hom.) H 7 sive] seu E intencio] incentionum G non] est add. D 5 temport] et add. Z pro quo om. G 8 illorum ... signum om. (hom.) D signum] et add. H T amen] et ideo G sic] sicut D d.ictum] est add. D 12 etiam] et E 13 conceptum] conceptus G, om. E univocum om. E 14 conceptum] unum add. G, om. D praedicabilem] praedicabile D 15 non ... conccptusl om. (hom.) C 16 est2] sit E via] una G 18 via] una F potest om. H eius om. FH 20 habet] in se add. CFH 21 ve!] et H 22 plura] plus G quod] quia DE pro illis om. G
2
l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 9 (ed. cit. II, 306s.). Ibidem, pp. 310s; ve! melius In III Sent., q. 9 Q.
278
LIBER I DIST. 29 Q. UNICA
hoc expenn m mente sine omni lingua et idiomate, non potest experiri se habere unum conceptum. Aliter potest hoc deduci per naturalem argumentationem arguendo contra negantes unitatem conceptus, scilicet per hoc quod manifestum est aliquid intelligi aliquo modo, et non in se vel non cognitione propria nec aequivalenti. Tunc enim oportet necessario habere unum conceptum dictum de ilio et de aliquo quod in se vel cognitione propria seu aequivalenti cognoscitur. Sed quod iste conceptus sit praecise univocus isti et illis, et non aliis, est impossibile vel valde difficile probare contra negantem, nec est forte facile per experientiam certam cognoscere. Hoc tamen potest evidenter cognosci quod quando aliquis fermat in mente unam propositionem quae habet simplex subiectum et simplex praedicatum, quod utrumque est univocum omnibus illis pro quibus supponit et quando pro eis supponit. Non tamen semper potest evidenter cognosci an supponat pro istis ita quod non pro aliis. Sed loquendo de univoco stricte sumpto, quod est voluntarie institutum, dicendum quod debet cognosci an sit univocum ista via, videre scilicet an illud habeat aliquam defìnitionem exprimentem quid norninis vel non. Si non habet defìnitionem exprimentem quid nominis sed quid rei, est univocum. Si autem ha1 hoc om. EFZ 3 hoc om. F deduci] reduci G argumentationem] deducrionem F 6 nec J 4 arguendo om. CF contra J quod H negantes J negante H scilicet J quod add. G ve! F, ve! add. E Tunc] nec G 7 necessario om. H 8 in se om. CF ve!] tali CF, in add. DE propria om. CF seu] ve! DZ, om. CF" aequivalenti om. CF 9 Scd] secundum G isti] istis G, om. E et! om. E illis] illi EFZ 10 impossibile om. G ve!] et E, om. G valde om. GH 11 certam om. G 12 quod] quia DE 13 unam] aliquam DF 13-14 subiectum et simplex om. Z 14 quod] et CFH · utrumque] utique Z 15 supponitl om. D ' et... supponit2 om. (hom.) F 15-16 semper om. D 16 an] scilicet add. E 18 stricte] stricto modo G 19 dicendum] est add. D univocum] univocus G 20 videre om. FG · scilicet om. F ·· illud] ille D 21 ve!] an E non!] ve! adà. D, habeat add. G Si om. FG non2 om. CDG habet om. G 21-22 exprimentem om. CDF 21-1 (p. 279) exprimentem ... definitionem om. (hom.) E 22 norninis om. D sed] nec definitionem exprimentem CG, potest habere definitionem exprimentem add. Z, om. D rei] Si enim habet definitionem exprimentem quid rei add. D est om. G autem om. D 22-1 (p. 279) habet] habeat GH, om. F
5
10
15
20
UTRUM 'PRINCIPIUM' DICATUR UNIVOCE IN DIVINIS
5
10
279
bet definitionem exprimentem quid nominis, tunc aut aliqua una definitio ipsius non continens aliquod aequivocum dicitur de omnibus de quibus verifìcatur nomen, et tunc est nomen univocum; aut non, et tunc est nomen aequivocum. Qualiter autem illud positum in definitione exprimente quid nominis debeat cognosci an sit univocum vel non, recurrendum est ad eandem artem. Et potcst ista ars applicari modo suo quamvis non totaliter - consimiliter non tantum nominibus categorematicis sed etiam syncategorematicis et verbis et omnibus parti bus orationis; scd qualiter diversimode, causa brevitatis omitto. (R.ESPONSIO AUCTORIS AD QUAESTIONEM]
Ex his dico ad quaestionem: quod si intelligatur quaestio de conceptu correspondente huic nomini 'principium', an scilicet 15 sibi correspondeat unus conceptus vel possit correspondere, sic est magis dubium, quia non reputo quod aliquis possit doceri de hac propositione. Sed si debet sciri, oportet quod sciatur per experientiam. Ideo pertranseo de hoc et relinquo experientiae cuiuslibet. zo Sed loquendo de hoc nomine 'principium', dico quod hoc nomen 'principium' non dicitur univoce de omnibus de quibus dicitur in Deo. Quia, sicut inductive patet, nulla potest dari definitio exprimens quid nominis conveniens cuilibet de quo dicitur. Nam quando dicitur 'Deus est principium creaturae', si loco huius 1 exprimentem om. F aut om. DG · una om. G 2 ipsius om. D aliquod aequivo3 quibus] quo H 4 aut] si G, om. D cum] aliquid univocum DE dicitur] viderur D non om. D et om. G tunc] non D, om. G nomen om. DZ 5 autcm om. G 6 recurrendum] curandum G 7 est om. E ' ista om. F 8 consimilirer] et similitcr D, om. G nonl tanrum om. G 9 et! om. D verbis] verbo G, om. D 9-10 omnibus parti10 debeat applicari add. H 11 omitto] ad praesens bus] omni parti EGZ add. H 13 quod] quia F si om. E quacstio] quomodo D 15 sic om. G 16 est om. E " dubium J et add. G · aliquis J aliquid G 17 sciri J ideo add. E 18 pertranseo J et add. C et] etiam C 21 omnibus] etiam add. G 22 dicitur] pracdicatur H in om. E Quia om. G paret] quod add. E 24 Nam quando dicitur om. G creaturae] omniurn G
280
LIBER I DIST. 29 Q. UNICA
nomm1s 'principium' definitio exprimens quid nonums ipsius ponatur, dicetur sic 'Deus producit creaturam de nihilo'. Vel si dicatur sic 'Deus producit creaturam' et similiter sic 'Pater producit Filium', aliter definietur 'producere' in una propositione et in alia. Similiter, si dicatur sic 'essentia est principium generandi', aliter definietur quam sic 'essentia generat Filium'. Et ita patet quod si in diversis propositionibus poneretur definitio exprimens quid nominis, loco istius nominis 'principium', - conservando semper quod propositiones sint verae -, alia definitio talis poneretur in una propositione et in alia. [An
10
ARGUMENTA PRINCIPALIA)
Ad primum principale 1 dicendum quod haec non est vera sine omni distinctione 'Pater est principium Filii', quamv1s sme distinctione frequenter concedatur a S a n c t i s. Unde sicut multae propositiones de virtute sermonis falsae conceduntur ab auctoribus, quae tamen secundum intellectum quem ipsi habuerunt sunt verae, ita multae propositiones quae de virtute sermonis sunt distinguendae conceduntur ab cis sine distinctione. Et tamen sciendum est quod aliquando dictio aliud et aliud significat, sine hoc quod aliqua propositio sit distinguenda, sicut q u o d a m a l i o l o c o 2 declaravi. 1 ipsiw om. CFH 2 sic] si G . de] ex G 3 similiter om. H sic2] Dew H Pater 4 definietur] defineretur D et] quam G 5 in om. F Similiter om. D generandi] et add. D 6 definietur] defineretur D, producerc add. F patct om. G 6-7 quam ... propositionibus 0111. D 8 conservando] tamen add. H 10 et] ve! G, quam Z alia] alia ad argumenta principalia respondeo add. G 12 dicendum] dico F, est add. D 13 Filii] quia add. E quamvis] licet F sine2] amni add. E 14 distinctione] definitione G sicut om. G 15 sermonis] sunt add. G falsae] et tamen add. G 15-16 ab ... tamen] a sanctis G 16 sccundum] mentem sive secundum add. F quero] quae DF ipsi om. E 16-17 habuerunt] 17 ita] etiam add. G 18 ab eis] a sanctis G 19 est om. D aliudl] et quae si c add. G illud G sine] et G, absque H 20 sicut] in add. H quodam] quocumque G, in Z 21 alia] modo add. G om. G
l
5
Supra, p. 276, !in. 9-13.
2
Cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in
t5
20
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
281
Ad secundum 1 dicendum quod aliquid potest aequivoce dici de illis quae sunt una res, quando simul cum hoc quod sunt una res sunt plures res, sicut est de personis divinis; vel quando non sunt idem formaliter, sicut est de essentia et persona. s Argumentum in oppositum 2 non concludit, quamvis conclusio sit vera. Et quare non concludat, tactum est p r i u s 3 . §!
[DISTINCTIO TRIGESIMA QUAESTIO I UTRUM DEUS REALITER VEL SECUNDUM RATIONEM REFERATUR AD CREATURAM)
10
Distinctione trigesima 4 tractat M a g i s t e r de nomini bus relativis ex tempore Deo convenientibus. Circa quam esset quacrendum utrum Deus realiter vel secundum rationem referatur ad creaturam. Sed quia haec quaestio praesupponit de relatione quid ts sit, ideo quaero primo de relatione. Et primo quaero utrum omni auctoritate fidei et quorumcumque philosophorum exclusa, fa1 dicendum) potest dici D 2 simul cum) simplex G quod) est quando G 2-3 una res sunt om. G 3 sicut) sive C 5 in) ad CFG oppositum) contrarium E concludit] includit F 6 concludat] concludit EZ prius] explicit distinctio vigcsima nona add. G Il Distinctionc trigesima) Circa distinctioncm trigesimam FH, et in distinctionc trigcsim.1 add. C, in qua add. l' 12 ex) creaturac Z, parte crcaturac ndd. E tempore] et Z, om. E 13 realiter ve!) vere E 14 praesupponit] supponit DE 15 omni 0111. E 16 cxclusa] rationabilius et add. AG
I Sent., d. 2, q. 8 (ed. cit. II, 288s.); Summa Logicae, pars III-4, c. 2 (ed. cit.,
I, 753s.). l Supra, p. 276, !in. 14-16. 2 Supra, p. 276, !in. 18-19. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 9 (cd. cit. II, 312}. 4 Hic rcdintegrant codices A et B; cf. supra, p. 229, nota 2 et p. 255, nota 4.
3
282
LIBER I DIST. 30 Q. I
cilius posset negari omnis relatio esse aliquid a parte rei quocumque modo distinctum ab omni absoluto et absolutis quam teneri. Et primo ostendam quod facilus et probabilius debeat teneri propter solam rationem - relationem esse aliquid distinctum a parte rei ab omni absoluto et absolutis. P r i m o s i c: impossibile est transire de contradictorio in contradictorium sine omni mutatione, quae scilicet sit corruptio vel productio alicuius; sed mobile quando mutatur localiter transit de contradictorio in contradictorium; igitur est aliquid novum productum vel aliquid corruptum. Sed certum est quod nullum absolutum corrumpitur vel producitur de novo; igitur aliquid aliud, et illud vocatur respectus, et habetur propositum. S e c u n d o s i c: illud quod habet operationem reale m est aliquid reale; sed omnibus absolutis manentibus, propter diversam situationem possunt aliqua in aliquem effectum, in quem non possunt sine tali situatione; igitur ibi est aliquid reale praeter illa absoluta, et per consequens respectus est aliquid reale aliud ab absolutis. Ad oppositum: Per productionem alicuius re1 m 1st1s inferioribus nulla fit nova res in angelo vel caelo; sed producta aliqua re de novo, angelus vere vel corpus cadeste vere realiter distinguitur ab illa re de novo producta; igitur illa distinctio non importat aliam rem ab absolutis, et per consequens eadcm ratione nulla relatio impor2 omni om. EG 2-5 et ... absolutis om. D 4 aliquid) absolutum add. G 4--5 a parte rei om. E 5 omni om. F absolutis) et add. CH, et arguitur add. D 6 Primo) arguo add. H de) a BZ in) ad ABE 7 scilicet om. Z 7-8 corruptio vel productio) per corruptionem ve! productionem E H localiter] formaliter A 9 in) ad ABCEH 10 ali11 vel] nec ABCD 12 aliud om. A etl om. H vocatur) non est quid) novum H 14--15 diversam om. E nisi H respectus] relatio E et2 habetur propositum] ergo, etc. H 15 aliqua) diversa add. E, om. G 16 possunt) possent ABCDE situatione) habitudine G est om. AG 16-17 praeter... reale om. (hom.) G illa absoluta om. Z 17-18 aliud ab absolutis 0111. A 20 in istis inferioribus om. A nulla fit] non fuit D 21 re om. A 22 vere l vm. AEZ cadeste] caelestis C vere2] et add. B2H re] et add. A 23 alia m J aliquam ABEGZ 24 relatio om. D
5
10
15
20
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
283
tat talem rem distinctam quia non est maior ratio dc una relationc quam de alia. (STATUS QUAESTIONIS)
Circa istam quaestionem est primo scicndum pro intellectu s quacstionis quod ista quacstio non est de veritate: quid secundum rei veritatem sit tenendum, scd est quid teneret volens praecise inniti rationi possibili pro statu isto, et nolens aliquam sectam vcl auctoritatem recipere. Sicut qui vellct praecise inniti rationi sibi possibili, et qui nollct recipere quamcumque auctoritatcm, diceret 10 quod impossibile est tres personas realiter distinctas esse unam rem simplicissimam. Similiter, talis diceret quod Deus non est homo, et multa alia quae tamen secundum rei veritatem sunt falsa. [OPrNro Scon]
1s
20
Sic intellecta quaestionc, sunt diversae opmwncs. Una est quae, non tantum propter auctoritatcs sed etiam propter rationem, ponit quod rclatio est alia rcs ab omni re absoluta et ab omnibus absolutis. Ita quod sicut substantia et qualitas sunt rcs distinctae, quarum neutra est de essentia alterius, ita etiam substantia et rclatio sunt distinctae res realiter et neutra est de essentia alterius. Pro ista opinione arguitur multipliciter. Primo sic 1 : « Nihil est idem realiter a sinc quo a potest esse realiter sine contradic1 rem om. E relatione om. Z 4 est om. Z sciendum] videndum G 5 quaestionis om. Z ista om. Z veritate om. D 6 rei om. HZ tenendum] intelligendum A · sed] hoc G 7 possibili om. G 8 praecise om. E 9 qui] quod D recipere] accipere Z quamcumque] aliquam F 12 alia] talia F, simi!ia H quae] et F secundum] in F veritatem] veritate F 14 Sic] sed G sunt] de hoc add. H 15 quae] quod G proptcriJ secundum D, per E auctoritates] auctoritatem E etiam om. E rationem] rationes FZ 16 est] et add. C alia] aliqua DEG omni] alia add. EG 17 sicut om. D 18 etiam] scilicet E, et Z 19 est om. Z de essentia om. C alterius] et ista est opinio Sco ti, libro secundo, distinctione prima, quaestione quinta add. H l
21 a2] non A
Scotus, Ordina/io, II, d. l, qq. 4-5, nn. 200-211 (ed. Vaticana VII,
101-107).
284
LIBER I DIST. 30 Q. I
tione; sed multae relationcs sunt sine qui bus fundamcnta possunt esse sine contradictione; igitur etc.>>. Maiorem probat multiplicitcr, quas probationes dimitto quia reputo eas concludere. « Minor apparet in omnibus relationibus quarum fundamenta possunt esse sinc tcrminis, sicut est in omnibus relationibus acquiparantiac (sicut sunt simile, aequale et huiusmodi): si cnim hoc album sit et aliud album non sit, hoc album est sine similitudine, - et si aliud album fìat, in [hoc] albo est similitudo; p o test igitur esse sinc isto et cum isto. Similitcr est in relationibus multis disquiparantiae, sicut dominus potest esse sine dominatione et potest esse dominus servorum accessione». Praeterea, nisi praedicta opinio ponatur, sequuntur multa inconvenientia. P r i m u m quod negabitur omnis compositio in entibus. « Quia si a et b componunt ab, et unio istarum partium ad invicem nihil aliud sit nisi ista absoluta a, b; separatis igitur realiter a et b manet tota rcalitas quae est ipsorum a et b unitorum. Tunc a et b separata, manent realitcr unita et ita manet compositum separatis partibus componcntibus, et ita compositum non est compositum, - quia quando manct compositum separatis partibus componcntibus, non est compositum ex eis; nihil cnim cssct tunc nisi unum aggregationc ». S e c u n d u m inconveniens sequitur quod negabitur omnis causalitas causarum secundarum. « Quia quod causatur a diversis causis secundis praeexigit in cis debitam proportionem et apl sunt... fundamenta om. AG fundamema] fundJta CD 2 esse] sine fundamentis Maiorem probat] maior probatur ADHZ 6 sicut OIIL G simile] et adJ. E 8 et 0111. D album] absolutum E 7 hoc! albumi sitl 0111. G aliud sic FH. hoc ce/. codd. fiat] stat D in] illo add. B2 9 et 0111. G cum isto2 om. DG est] etiam add. H, om. Z multis 0111. CE 10 disquiparantiae 0111. D potest] possit A 10--11 dominatione ... esse] dominio et postca H 11 accessione J igitur etc. add. H 12 nisi] si E, om. (lac.) A opinio 0111. E sequuntur] sequentur E 13 Primum] est add. Z negabitur] negaretur D 14 iscarum om. D 15 ad inviccm 0111. Z sit] est Z 16 et! om. D rcalitas] rcaliter E ipsorum] et add. E et2 om. D unitorum] et add. E 18 et ita compositum om. C est] erit E 19 quando] non Z, om. D 19-20 quia ... compositum om. (hom.) C 20 componentibus] 21 unum onz. D aggregatione] a generatione H 22 sequitur] et add. D esset] essent F 23 secundarum] illarum ABH, 0111. Z s.:querctur Z quod] quia B add. AG
5
10
15
20
QlJOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
285
proximationcm ad hoc guod causetur ab eis; sed si ista approximatio et proportio nihil sit nisi ista absoluta, igitur ista sunt ita rcaliter causativa huius effcctus quando non sunt approximata sicut quando sunt approximata, et ita ipsa approximata nihil poss sunt causare rcalitcr guod non possunt causare etiam non approximata; nulla cnim rcalitatc alia posita, non potest aliqua rcs causari guae prius non potuit causari ». Ex istis potest argui sic: « Quia si a et b separata non componant ab, ergo nec ipsa unita, quia sicut eadem res - absgue 10 omni realitatc alia- non potest aliguid causare modo quod prius non potuit, ita nec caedem res absgue omni realitate alia possunt aliquid modo componere quod prius non potuerunt componere ». Secundo principaliter arguitur sic: « Nihil fìnitum continet sccundum pcrfectam continentiam apposita formaliter (quia quan15 tumcumgue in Deo concedatur pcrfcctissima omnium continentia perfectionum secundum identitatem, guae sunt in co, non potest contincrc 'opposita absoluta' formalitcr in se, licet in se possit haberc 'talia apposita' virtualiter, et 'relativa' formaliter, - scd ex hoc concluditur infìnitas fundamenti). Sed aegualitas 20 et inaequalitas sunt apposita formalitcr, et similitudo et dissimilitudo similiter, - saltem ad idem corrclativum; ista autem possunt perfecte fundari in eodem fundamcnto successive. Sed 'illud fundamentum' neutrum illorum continet formaliter et secundum perfcctam identitatcm, quia qua ratione non ambo, eadem razs tione nec alterum ». E t s i d i c a t u r quod relatio non est res alia, quia non 1 causctur J causatur AC 2 nihil] non D ista2] absoluta add. C ita om. EF 3 huius] huiusmodi ABCE 3-4 si eu t ... approximatal om. (hom.) Z 4 quando om. E ipsa om. Z nihil] non H 6 aliqua] alia C 7 quae om. E non] modo B 8 sic om. B Quia] quod G, om. E 8-9 componant] componunt EZ 9 ab om. B absque] ab G 10 non om. H quod] guam A 11 eaedcm] cadcm E alia om. E 12 modo om. E 13 continct om. G 14-25 quia ... alterum om. (Tac.) ABH, om. CDFG, Cambr. 101, Fior. F. 6. 800, .'vfaz., Merto11, Pad. l"11iv., Vat. 2088 14-19 quia ... fundamenti om. E 18 possit sic Pad. Ant., possct Z, Gicssa. Paris 15,9().1 20 et2 om. E 21-22 ista ... successive om. E 22 Scd illud] igitur idem E 24 non] ncc E cadcm ratione2 om. E 26-1 (p. 286) alia ... rcs om. (hom.) G
286
LIBER I DIST. 30 Q. I
est res sed tantum in intellectu 1, « c o n t r a h o c arguitur: primo quia hoc destruit unitatem universi, secundo quia destruit omnem compositionem in universo substantialem et accidentalem, tertio quia destruit omnem causalitatem secundarum causarum, quarto quia destruit realitatem scientiarum mathemati- s carum ». « Primum probatur, quia unitas universi est in ordine partium ad se invicem et ad primum, sicut unitas exercitus est in ordine partium exercitus inter se et ad duce m; et ideo ex hoc, contra negantes relationem esse rem extra actum intellectus, po- 10 test dici verbum P h i l oso p h i, XII Afetaphysicae 2 , quod tales qui sic dicunt inconnexam faciunt universi substantiam ». « Secundum probatur, quia nihil est compositum sine unione partium componibilium, ita quod partibus separatis non manet compositum; nihil autem reale dependet ab eo quod est tantum 1s ratio (et praecise ratio causata per actum intellectus nostri), et saltem tale reale quod non est artificiale; ergo nullum 'totum' erit reale naturale, postquam necessario requirit ad suum esse relationem, quia relatio nihil est nisi ens rationis •! « Tertium probatur, quia causatio effectus realis non requirit 20 ens rationis in causa; sed non possunt causae secundae causare nisi proportionatae et approximatae; igitur si ista approximatio est tantum ens rationis, non poterunt causae sub ista approximatione causare aliquid reale. Quia sine ista approximatione non l tantum] est add. ABDGH arguitur] arguo E 2 quia2J quod D 8 et] in ordine Z est om. A 9 exercitus... ducem J ad se invicem et ad primum ut ad ducem F 11 quod] 12 faciunt] pa et lac. A substantiam] substantiarum A 16 ratioiJ relatio E ctl quia E om. D praecise J praecipue FZ ratio2 om. D causata J creata F acrum] actus G 17 est J 18 erit] est ADH 19 quia relatio] quae realiter D 20 probatur] tantum add. Z 20-21 Tertium... rationis om. (hom.) CD 23 causae probat F causatio Jtanto E" non om. H om. H 24 causare] sive add. H approximatione] causare add. AH 24-1 (p. 287) aliquid ... causare om. (hom.) E l Scotus, Ordinatio, II, d. l, qq. 4-5, nn. 223-227 (ed. Vaticana VII, lllss.). 2 Aristot., Metaph., XII, c. 10, t. 56 (1075b 37 - 1076a 3).
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
287
possunt causare, et ista approximatio (quae est relatio) nulla res est, per istam opinionem, - ergo causa secunda nihil confert ad possibile causari ». « Quartum probatur, quia omnes conclusiones mathematicae s demonstrant relationes de subiectis. Patet inductive incipiendo a prima conclusione geometriae, qua ostenditur aequalitas laterum de triangulo, vel de linea recta, et ita de aliis ». [CoNTRA OPINIONEM Scon]
10
1s
20
25
Quamvis illae rationes videantur difficiles et apparentes ad probandum relationem esse aliam rem ab absolutis, tamen videtur mihi quod ad partem oppositam sunt rationes difficiliores et evidentiores. Et ideo contra istam opinionem primo arguam in generali, secundo 1 magis in speciali de diversis relationibus quae ponuntur. Primo igitur arguo sic: omnis res realiter distincta ab alia re potest intelligi, illa alia non intellecta, et maxime si neutra illarum rerum sit pars alterius; sed impossibile est aliquam rem, quae sit relatio, intelligi sinc omni alia re; igitur etc. Mai or videtur manifesta, quia non plus dependet intellectio unius rei totaliter disparatae ab alia re disparata, quam intellectio effectus ab intellectione causae suae essentialis. Scd non est inconveniens nec includit contradictionem, illud quod est effectus intclligi sine sua causa intellecta. Igitur eodem modo, si similitudo vel aliqua talis relatio sit alia res ab absolutis et a relatione correspondente, non repugnat sibi intclligi nullo intcllecto absoluto et etiam nulla relationc 1 ista] ita E 2 confert] confertur D 3 possibile] posse F 4 conclusiones om. E 9 rationes] conclusiones E 12 etl 6 geomerriae] geometrica Z 7 ve!] et E ita] sic Z evidentiores om. A primo om. Z arguam] arguo D 13 secundo] immo Z 15 igitur om. E 16 alia] re add. FG 17 rem] rel.ationem D 18 omni om. E 21 includit] 24 alia] ali qua H · res] ratio D 25 nullo] modo add. E includens F l
Infra, p. 298, lin. 14.
288
LIBER I DIST. 30 Q. I
alia intellecta. Minorem probo 1, quia si aliquis intelligat similitudinem Sortis et Sortem sine similitudine correspondente, poterit scire Sortem esse similem et tamen dubitare an sit alicui alteri similis. Et eodem modo poterit aliquis scire aliquem esse patrem et tamen nescire an habeat filium, immo etiam poterit ignorare an possit habere fiilium. S i d i c a t u r quod talis apprehendens similitudinem Sortis et Sortem, poteri t nescire an Sortes si t similis, c o n tra: p e r i s t o s 2 non repugnat rclationi intelligi intuitive, nec etiam repugnat Sorti intelligi intuitive. Ponatur igitur quod aliquis 10 intuitive apprehendat utrumque, talis itaque sciet Sortem esse similem, sicut aliquis videns intuitive albedinem in Sorte scit Sortem esse album. S i d i c a t u r aliter quod talis, si videat intuitive tam Sortem quam similitudinem in Sorte, - licet non videat intuitive aliam 1s similitudinem -, poterit tamen scire Sortem esse similem alicui, licet nesciat cui si t si milis: C o n t r a: ponatur quod talis intellectio intuiti va similitudinis sit simpliciter prima in ilio intellectu, ita quod numquam prius - nec intuitivc nec abstractive - intellexit quamcumque 20 similitudinem, talis non plus sciet quod iste est similis alicui alteri quam quod illa est causa alterius, nisi per deductionem rationis. Et per consequens, antequam incipiat deducere, poterit ignorare, et hoc est propositum. S i d i c a t u r aliter ad maiorem quod una relatio non po- zs 5 etiam] et Z l alia J ali qua H, om. A 2 Sortem J Sorte E 3-4 alteri 0111. D immo ... filium 0111. (ho111.) E 7 Si] et si E 8 et Sortem 0111. Z poterit] potest E 9 istos] istum Z relationi] relationem D 9-10 nec... intuitive 0111. (ho111.) DEFZ 9-11 nec ... intuitive 0111. (ho111.) A 11 itaque] inquam E 12 scit] sit BD 14 dicatur 0111. A .. si2) se add. H ;: videat] intelligat E 15 in Sorte om. E 16 a!icui] alteri Z 18 talis] aliqua F, 0111. AE 18-19 similitudinis] similis C, 0111. F 20 prius 0111. E intellexit] intellexerit ADCDHZ, intellexerat F 21 iste J talis E est om. H 23 incipiat] scia t D 24 propositum] et add. E 25 aliter] autem AB non om. D 5-{i
l
Supra, p. 287, !in. 17-18.
2
Non invcnimus.
289
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
test intelligi sine alia, c o n tra: secundum i s t o s 1, essentia divina potest intelligi sine relatione, quae tamen est eadem realiter sibi; igitur multo fortius una res poterit intelligi sine alia realiter distincta et disparata. Si d i c a tu r quod non sequitur, quia ncc identitas realis s nec distinctio formalis est causa quare potest essentia intelligi, non intellecta paternitate, sed quia est talis natura: S e d h o c n o n v a l e t. Quia eadem facilitate dicam quod essentia divina est talis natura quod non potest intelligi sine 10 paternitate. Et ita nulla videtur ratio posse assignari quare unum individuum non possit intelligi, alio individuo totaliter disparato non intellecto. Quia non potest dari aliqua ratio quare unum non possit intelligi, alio non intellecto, nisi vel quia sunt idem realiter, quod non datur in proposito. V el quia unum dependet ab alio 1s cssentialiter, et hoc non potest dari in proposito, quia essentialius dependet quodlibet absolutum creatum a Deo quam quaecumquc relatio ab alia, et tamen potest creatura intelligi non intellecto Deo, sicut potest videri corporalitcr, non viso Dco corporaliter. Vel quia unum necessario coexigit aliud, et hoc non potest dari in 2J proposito, quia magis necessario vel acque coexigit quaelibet creatura Deum quam relatio una aliam relationem et tamen hoc non obstante potest creatura intelligi, non intellecto Deo. Igitur similiter in proposito. S i d i c a t u r 2 quod nulla istarum est ratio, sed ratio est quia 25 relatio est talis naturae, et ideo nulla alia causa est quaerenda nisi quia relatio est relatio: l contra] quia D 2 divina om. E quae) quia H 3 sibi om. D 5 quia] quod AD 6 forrnalis] realis E 6-7 nec... paternitate om. C 9 sine] non intellecta H 1O assignari] assignare AC 11 non om. G possit] posset B totalitcr om. E disparato] non E 12 noni] totaliter add. H ali qua om. E quare om. E 13 possit] potest E non om. H . vel om. A sunt] sint F, om. A 14 quia om. D alio] altero E 16 creatum] causatum E 17 in18 non ... corporaliter2 om. (hom.) C 19-20 aliud ... coexigit om. (hom.) G tellecto) mutato E 20 necessario om. D 24-25 quia ... est! om. (hom.) G 25 relatio om. Z 26 quia] quod H
2
l Scotus, Ordinatio, I, d. l, pars l, q. 2, n. 31 (ed. Vaticana II, 20s.). Scotus, Ordinatio, I, d. 30, qq. 1-2, n. 69 (ed. cit. VI, 199).
OCKHAM, OPERA THEot. IV
19
290
LIBER I DIST. 30 Q. I
S e d h o c n o n s u f f i c i t. Quia nihil debet poni sine ratione assignata nisi sit per se notum vel per experientiam scitum vel per auctoritatem Scripturae Sacrae probatum. Sed illud non est per se notum, quia multi subtiles et exercitati hoc negant 1• Nec etiam per experientiam est scitum, quia nullus de hoc potest experiri, sicut patet manifeste. Nec potest dici tertium, quia ista quaestio excludit omnem auctoritatem. Similiter, tunc non esset rclatio ponenda propter rationem, sed praecise propter auctoritatem Scripturae Sacrae, quod tamen negant 2 • Igitur quare relatio una - si sit alia res - non potest intelligi, alia re disparata non intellecta, debet ratio assignari, vel non est propter rationem poncndum. Similiter, tunc eadem facilitate dicam quod substantia non potest intelligi sine qualitate vel e converso, et non est alia ratio quaerenda nisi quia substantia est substantia et qualitas est qualitas, quod non convenienter diceretur. C o n firma tu r, quia non maior est separabilitas aliquorum realium in intellectu quam in subiecto; sed istae res sunt separabiles quantum ad subiectum, quia una illarum potest esse in aliquo subiecto in quo non est alia; igitur eadem ratione poterunt sic separari in intellectu quod una intelligatur alia non intellecta. Secundo arguo sic: in omni modo relativorum et in omni praedicamento relativo aliqua extrema possunt summe distare; igitur potest aliqua res fieri in uno extremo, nulla re positiva 1 sufficit om. E 2 se] unum add. E 4 et om. DF , exercitati] exerciti ABCDEH, 5 etiam om. G quia] quod A , nullus] nulla C . potest] poexemplificati G ,, hoc om. A tuit Z 7 quaestio] conclusi o G 9 Sacrae om. C ·· Ig.itur om. E 1O re om. F 11 est] esse C 13 potest om. E ve!] et G 14 quia] quod GHZ 15 qualitas] aequaliter D ' 16 maior] minor BF, om. DH 1: separabilitas] quod] quae Z diceretur] dicuntur Z inseparabilitas GZ 18 illarurn] non add. E 19 ratione] non add. E 20 si c om. D intelligatur] intelligetur E, intelligitur F 23 possunt] oportet Z 24 uno om. D , nulla] illa G .. re positiva] mutatione E l Ex. gr. Petrus Aureoli, Scriptum superI Sent., d. 30, a. 2 (ed. Vaticana 1596, p. 667). 2 Le. Scotus arguit secundum rationem.
5
10
15
20
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
5
10
15
291
facta in alio; igitur si relatio si t alia res, potest uni extremo ad venire aliqua relatio, nulla facta in alio extremo. C o n firma tu r, quia omnis creatura agit in determinata distantia. Fiant igitur talia duo extrema extra illam determinatam distantiam. Hoc posito, poterit aliquod agens creatum secundum convenientem distantiam approximari uni extremo et improportionate distare ab alio extremo. Igitur poterit habere effectum suum in ilio extremo, nihil causando in ali o. V erbi gratia: sint duo corpora, unum album et aliud nigrum, tantum distantia per potentiam divinam quod quodcumque agens creatum est praesens uni et insufficienter approximatum ad causandum quemcumque cffectum - sive relativum sive alium - in alio extremo. Hoc posito, poterit per divinam potentiam aliquod activum respectu albedinis debite approximari corpori nigro, et per consequens causabit albedinem in ilio corpore nigro nihil causando in alio corpore albo, respectu cuius improportionabiliter distat. Et tunc crunt duo corpora alba et per consequens similia, et tamen nihil reale causatur de novo in alio. Igitur ilia similitudo non est alia res, sicut i s t i p o n u n t 1• Et eodem modo arguo de quibuscumque aliis relativis. Tertio sic: secundum i sto s 2 Deus potest facere omne absolutum sinc omni posteriori, igitur eadem ratione poterit Deus facere duo absoluta alba sine omni posteriori, igitur sine omni tali l alia] wu E, aliqua FH potest] poterit E 2 nulla] re positiva add. B2 alio om. D 3 creatura] causa D 4 distantia] distinguitur G Fiant om. F 5 Hoc] igitur H secundum] sibi H, determinatam et add. E 6 uni om. G , improportionate] improportionaliter D 7 effecrum om. E 8 suum] si non C nihil om. E sint] sunt A 9 aliud] alterum F .. nigrum] et add. Z distantia] distent Z per] secundum C 1O quod] quia C 11 uni om. E 12 alium] absolutum Z 13 poet] est ABCFG, etiam add. E insufficienter] sufficienter E tentiam] hoc add. G aliquod] aliud AD, ad CH activum] accidens B, actum H 14 approximari] approximare E, applicati Z 15 nigro om. E 16 improportionabiliter] improportionaliter G 17 similia] simillima B 20 aliis om. E 22 eadem ratione] eodem modo E 23 absoluta] similia G omnil om. E omni2] cum A l Supra, p. 284, lin. 4-11 et p. 285, lin. 13-25. IV, d. l, q. 5, n. 13 (ed. Wadding VIII, 95).
2
Scotus, Opus Oxon.,
292
LIBER I DIST. 30 Q. I
relatione. Et tamen illa erunt similia; igitur similitudo non est talis alia res. S i d i c a t u r quod erunt similia, non tamen per similitudinem, c o n t r a: si similitudo si t alia res, tunc similitudo et simile se habebunt sicut albedo et album. Igitur sicut impossibile s est aliquid esse album sine albedine, - quae sit alia res -, ita impossibile est aliquid esse simile sine similitudine quae sit alia res. Similiter, tunc frustra poneretur similitudo esse alia res si sine tali re alia, ali qua possunt esse similia; sicut frustra poneretur albedo esse alia res a subiccto si subiectum sine tali re alia posset 10 esse album. Quarto arguo sic: qua ratione una relatio esset alia res ab absolutis, et alia; et per consequens qua ratione similitudo, aequalitas, paternitas, filiatio et sic de aliis essent tales res aliae, cadem ratione diversitas, distinctio et huiusmodi cssent res aliae. Sed talia 1s non sunt rcs aliae; igitur etc. Minorem pro bo: quia si distinctio vel diversitas sit res alia ab absolutis, igitur illa diversitas distinguitur ab ilio absoluto, et per consequens realitcr refertur ad illam rem absolutam, igitur alia relationc. Et per consequens illa relatio secunda est realiter diversa a prima, igitur per aliam rela- 20 tionem est diversa. Et de illa arguo quod illa erit diversa per aliam relationem, et erit processus in infinitum, ita quod in qualibet re erunt res distinctae realiter infinitae, quod est absurdum. Ad istud dicit p r a c d i c t u s o p i n a n s quod « relatio 1 se ipsa refertur ad fundamentum; non enim potest fieri absque 25 1 erunt om. E 2 res] et add. C 4 sit alia] est aliqua H 4-5 simile] erunt add. D 7 est] erit ADEHZ 8 poneretur] ponetur E, om. G si om. C 9 sine] 6 ita om. C sub A re om. E frustra om. E 10 alia2 om. EFZ posset] potest Z, om. E 11 esse] essetE 12 ab om. H 13 et2 om. G 14 essent] esset A 15 essent] sunt G 17 sit] sint A, esset G 17-18 igitur... refertur om. C 18 illo om. F consequens om. H realiter refertur om. E 19 igitur om. F alia] ali qua AH i! la] alia E 20 diversa] distincta E 22 qualibet] quacumquc D 25 se om. (lac.) A, om. C absque] sine E l
119).
Scotus, Ordinatio, II, d. 1, qq. 4-5, n. 239 (ed. Vaticana VII,
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
293
fundamento, vel absque se, sine contradictione. Ipsa enim exsistente, et fundamento simul, ambo sunt extrema huius relationis - scilicet alietatis - quac est eius ad fundamentum; igitur ipsa non potest esse - sine contradictione- sine relatione eius ad funs damentum, et ita sine contradictione non potest esse sine suo fundamento, - et ita relatio ista qua refertur ad fundamentum erit sibi eadem ». C o n t r a istam responsionem arguo primo sic: ubicumque sunt distincti termini aliquarum relationum, ibi sunt distinctae 10 rclationes. Quia relatio, secundum i s t o s 1 , est 'ad aliud', igitur ad distinctum est distincta quia unius relationis est primo unus terminus tantum. Sed istius similitudinis in Sorte, vel etiam istius paternitatis in Sorte, terminus est filius vel aliud album. Terminus autem istius alietatis qua ista relatio est alia a suo fundamento est 1s ipsum fundamentum. Igitur ista relatio et ista alietas realiter distinguuntur. Praeterea, si Sortes est similis Platani, igitur ista similitudo est similis isti similitudini, et eadem ratione illa secunda similitudo est similis alteri similitudini, et sic erit processus in infinitum. 20 Ad istud respondetur, u b i p r i u s 2 , quod status est in secundo. Quod declaratur in simili de identitate, quia « accipiantur prima fundamenta, Sortes et Plato, inter quae est identitas mutua, et dicatur illa in Sorte a et illa in Platone b; identitas a ---------------1 sine] amni add. H absque se] re D 1-2 ve!... simul om. C 1-4 Ipsa ... contradictione om. (hom.) H 3 cius] rclatio add. D, om. Z 4 sine!] absque ACEZ, mg. G 8 istam om. D responsionem] opinioeius] illius G 6 ira] ideo D ad] cius add. E 10 Quia] sedE aliud] aliquid Z 11 primo ncm E 9 aliquarum] aliarum AEH om. A 12 Sed J sicut Z, primo add. A Sorte] est add. C ctiam om. Z istius2 om. C 13 in Sorte om. C Sorte] patre E aliud] ad ABDEH, aliquid C album] tertium C, aliud album add. E 14 autem om. F qua] quia C 15 fundamentum om. E 17 est] sit F 18 similitud.ini] similitudinis A secunda om. A 19 alteri] alii E erit] est EFZ 20 ubi] ut G, sicut add. F quod om. H . in om. A 21 quia] quae G 22 prima] ipsa B Sortcs] scilicct add. EZ 23 in! om. C illa2 om. CE -----------
2
l Scotus, Reportatio Paris., I, d. 31, q. 3, n. 6 (cd. Wadding XI, 173). Scotus, Ordinatio, II, d. 1, qq. 4-5, n. 269 (cd. Vaticana VII, 134).
294
LIBER l DIST. 30 Q. I
ad b dicatur c, et illa identitas e converso dicatur d. Tunc dicitur quod a differt a Sorte, quia Sortes potest esse sine a (quia potest esse sine termino eius) et ipsa non potest esse sine termino; a tamen non differt a c sed c est idem si bi, quia a non potest esse absque b (cum sint simul natura); et per consequens contradictio est a esse nisi tam fundamentum eius quod est c quam etiam terminus eius sint. Sed fundamento eius et termino ipsius c exsistentibus, necessario erit c, - igitur contradictio est a esse sine c; et c formaliter inest a, quia a dicitur idem ipsa identitate quae est c; ergo c est idem ipsi a, et per consequens ibi erit status ». Contra istud p r i m o s i c: quamvis identitas Sortis ad Platonem non potest esse sine identitate correspondente Platonis ad Sortem, tamen identitas Sortis ad Platonem potest esse sine identitate Ioannis ad Paulum. Igitur identitas Sortis ad Platonem differt realiter ab illa identitate qua est eadem cum identitate Ioanrus ad Paulum. Ex hoc u l t r a a r g u o: quando ali qua sunt eiusdem rationis, si aliquod illorum refertur ad aliud alia relatione realiter distincta, illud idem refertur ad aliud totaliter eiusdem rationis relatione distincta. Sed omnes istae 1dentitates sunt eiusdem rationis. Igitur si identitas Sortis ad Platonem refertur ad identitatem Ioannis ad Paulum distincta relatione, eodem modo alia relatione referretur ad identitatem Platonis ad Sortem, et per consequens non erit status in secundo. Et eodem modo potest probari quod non erit status in tertio nec in quarto et sic in infinitum. 1 ad] et H
2 quia2] ipsa add. E 3 potest om. D 3-4 tamen om. D 4 cl 6 esse om. C 'c] be G, om. F etiam] et A terminus] fundamentum D 7 eiuslj terminus add. D, fuit add. H sint] sit DZ Sed] etiam add. D eius2 om. H c] quod B, 8 contra dietio om. H est om. G 9 ipsa] ista Z 1O ergo c om. C est b add. B2 12 potest] possit E 12-14 correspondentc ... identitate om. (hom.) G 15 qua] quae EZ 17 Ex hoc] et Z 18 aliquod] aliud D, aliquid Z aliud om. C relatione] ratione D 19 idem] si eu t G .. rationis] alia add. D 19-20 rationis ... istae om. A 20 rela tione] realiter add. D :1 identitates sunt] igitur si identitas si t A 23 referretur] refertur ADDGZ Platonis] Ioannis B 24 potest om. A 2·1-25 in ... status om. (/rom.) H 25 eri t] est E nec] ve! E om. A · sed om. AC
5
10
15
20
25
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
295
Quia semper potest accipi aliqua relatio totaliter disparata sine qua poterit esse illa accepta. Et hoc evidenter posset estendi in continuis, ubi sunt partes acceptabiles in infinitum, etiam disparatae. s Praeterea, si a non distinguitur realiter a c quia a non potest esse sine c, et Sortes distinguitur realiter ab a quia Sortes potest esse sine a et sine termino ipsius a, tunc arguo si c: volo quod alietas qua a distinguitur realiter a Sorte dicatur e, et alietas qua Sortes distinguitur realiter ab a dicatur f Tunc arguo: 10 Sortes potest esse sine Jet etiam sine termino ipsius f; igitur Sortes distinguitur realiter ab f; igitur est relatio una media inter Sortem et a qua Sortes distinguitur realiter ab a, et eodem modo pctest argui in infinitum. Si d i c a tu r quod quamvis J realiter distinguatur a Sorte, 1s non tamen distinguitur realiter ab a quia a non potest esse sine J, et ita status est in secundo: C o n t r a: quamvis secundum i s t u m 1 relatio possit esse idem cum fundamento, non tamen potest relatio realis esse idem realiter cum termino; sed terminus ipsius J est a; igitur non po20 test esse idem realiter cum a. Praeterea, u b i p r i u s, ipse ostendit quod relatio creaturae ad Deum non differt realiter a creatura. Et argui t sic 2 : « quod uniformiter dicitur de omni ali o a termino, nulli 'dicto ad terminum' accidit; sed talis relatio, communis omni creaturae, 1 aliqua] alia F 2 Et] per conscquens add. E evi denter om. D posset] p o test E 3 etiam] et D 5 si om. D realiter om. AH 6 Sortes2 om. Z 7 a2 om. DG sic om. D 8 realiter om. DF dicatur] sit EFZ · e]JE 9 dicatur] sit Z arguo] sicadd. Z 10 etiam] a G, om. Z · ipsius] illius E 11 relatio] realiter D media] relatio D 11-12 igitur ... a2 om. C 14 quod om. Z distinguatur J distinguitur F 15 realiter om. F sine om. A 19 realiter om. E 20 esse om. AH a] alia C 22 differt] dicitur C 23 a om. E 24 ad J talem add. A
2
l Scotus, Ordinatio, II, d. l, qq. 4-5, n. 261 (ed. Vaticana VII, 129). Ibidem, n. 266 (ed. cit., pp. 132s.).
296
LIBER I DIST. 30 Q. I
uniformiter dicitur de 'omni alio a Deo' ad ipsum Deum; igitur nulli accidit. Et ita est idem fundamento ». Maiorem probat 1 : « Quia si alicui accideret, pari ratione et alteri; ut puta, si relatio effectus ad causam accideret lapidi (et per consequens esset res alia a lapide), pari ratione haberet ipsa relationem effectus ad Deum, - et tunc accideret sibi alia relatio effectus, et ita esset relatio, et sic in infinitum ». Eodem modo arguo in proposito: quod uniformiter dicitur de omni alio a termino, nulli dicto ad terminum accidit. Sed talis rclatio communis omnibus identitatibus talis rationis ad istam identitatem, quae dicatur a, uniformiter dicitur de omni alia identitate ad istam identitatem quae est a. Igitur omni vel nulli accidit; sed non accidit nulli, quia alicui accidit, - scilicet identitati disparatae -, sicut prius argutum est 2 • Igitur omnis identitas est eadem illi identitati quae est a per aliam identitatem sibi additam, et ita stat primum argumentum 3 . S i d i c a t u r quod identitas non uniformiter convenit talibus identitatibus ad ipsum quia una illarum, scilicet disparata, est eadem per aliam identitatem, quia potest esse sine illa et e converso, et alia est eadem se ipsa quia non potest esse sine ea: H o c n o n s u f f i c i t. Diceretur enim quod relatio effectus ad primam causam non uniformiter convenir omni creaturae, quia convenir creaturae absolutae mediante relatione quae sit alia res. Sed creaturae, quae est relatio, convenit sine tali re1 dicitur om. C 3 accideret] patri add. D 4 causam] creaturam E 5 ipsa] 7 ita] i!La Z 8 quod] quia E dicitur om. AE ipsam G 6 et] per consequens add. E 10 omnibus] tribus E istam om. A 12 qn.ae est om. C 9 alio] aliquo C a 0111. E omni] omnis A 13 scd ... nulli o>n. E scilicet] sicut E 14 est om. E 15 a] alia AB 17 quod om. ABCDH uniformiter convcnit] universaliter ostendit G 16 stat om. E 18 ad ipsum om. F 1S-19 scilicet ... ill.a om. E 19 quia] quod C 20 esse om. E 21 enim] ita faciliter add. EZ 22 prim.am] ipsam ACH convenit om. E 22-23 crea23 creatura e] causae D turae J causae D
3
l Ibidem, n. 267 (ed. cit., p. 133). Supra, p. 2137, !in. 15 -p. 290, !in. 21.
2
Supra, p. 294, !in. 11-16.
5
10
15
20
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
5
lo
15
20
297
latione media. Acque cmm faciliter diceretur unum sicut reliquum. Praeterea, secundum i s t u m u b i p r i u s 1, « sieu t contradictio dieta dc aliquibus est via concludendi distinctionem, ita impossibilitas recipiendi praedicationem contradictoriorum et pertinentium ad esse est via concludendi identitatcm in esse ». Ex hoc arguo si c: similitudo Sortis ad Platonem non potest esse sine similitudine Platonis ad Sortem nec e converso absque contradictione, secundum i s t o s 2 ; igitur ista similitudo est realiter illa. Sed similitudo Sortis ad Platoncm non est subiective in Platone nec est in Sorte, manifestum est. Igitur nullibi est subiective. Et non est substantia, secundum istos 3, igitur nec est substantia nec accidens, et ita non est talis res sicut isti imaginantur. S i d i c a t u r quod propositio accepta 4 est vera ubi unum proprie in est alteri, sicut accipit in proposi tione sua, c o n t r a: ubi unum proprie inest alteri, unum realitcr distinguitur ab alio, quia nihil proprie inest sibi ipsi. Igitur propositio sic accepta cum 'proprie inesse alteri' includit contradictionem, et per consequens nihil valet ad propositum suum. S i d i c a t u r quod quando unum non potest esse sinc alio, et tamen distinguuntur realiter, hoc est quia sunt simul natura, et ita est in proposito quod istae duae relationes sunt simul natura: 1 di=tur] dicitur Z 3 istum] eum E ubi] ut H 4 de] ab E 5 et om. ABF 6 in] ad E 9 igitur] et add. C ista] a D 10 est] potest esse E 11 Sorte] qu.are add.Z cst2] ex quo est idem cum similitudine Platonis add. F 12 Et non] nec B nec est2] tunc D 13 nec] est add. Z est] erit Z res om. DE 15 vera om. D 16-17 sicut... alteri om. (lzom.) C 18 accepta] accipiant A cum] quod F, om. A 19 inesse] inest ACDEFZ 20 suum 0111. EZ 21 Si] et si C esse om. A 22 tamen] non add. F, om. E distinguuntur] G 23 quod] qui a G
Scotus, Ordinatio, II, d. l, qq. 4-5, n. 262 (ed. Vaticana VII, 129). 2 Ibidem, nn. 268-269 (ed. cit., 133s.). 3 Ibidem, n. 219 (ed. cit., 110}. 4 Le. « Rclatio ad Deum, communis omni crcaturae, est idem rcalitcr fundamcnto ... Quia illud quod proprie dicitur incssc alieni, sinc quo illud non l
298
LIBER I DIST. 30 Q. I
H o c n o n s u f f i c i t. Quia quaero: quid intelligis per 'esse simul natura' ? Aut quod includat contradictioncm alterum esse sine altero, aut quod neutrum depcridet ab alio, aut quod sunt aeque perfecta. Si primo modo, sic accipere quod creatura est prior natura relatione, est petere quod deberet probari. Quia de hoc est quaestio: an scilicet isto modo creatura si t prior relatione. Si s e c u n d o m o d o, igitur in proposito istae duae similitudines non sunt simul natura. Si t e r t i o m o d o, igitur paternitas et fìliatio non essent simul natura, quia cum sint alterius rationis, secundum i s t o s 1 , una erit perfectior alia. Igitur si ratio sua sit bona, acque probat quod una similitudo non distinguitur realiter ab alia, sicut quod creatura non distinguitur realiter a relatione Dei ad creaturam. Secundo arguo in speciali contra diversos modos relativorum. Ponitur autem ab eis primus modus 2 , modo numeri vel unius, cuiusmodi sunt duplum, dimidium, simile, aequale et idem. Et quod ista non sunt aliae res, probo per rationem istius per quam probat quod relatio creaturae ad Deum non sit alia res 3• Et arguo sic: illa quae proprie insunt aliquibus, sin e qui bus illa non possunt esse sine contradictionc, sunt eadem realiter cum illis. 1 quid] quem D intelligis] intelligit G, intelligas Z 2 Aut] aliqua A quod] quia 3 quodl) quia E quod2] quia EZ 4 perE . includat] includit E alterum] unum Z fecta] perfectae EZ . quod] quia D creatura] causa AC 5 deberct] debet AC 6 scilicct om. G creatura] causa A relatione] si sunt simul natura add. E 7 secundo] primo ABCEH modo] est add. E sirnilitudines] similes G 10 erit] est BEFZ 11 una simi12 realiterl om. G alia] illa A quod] probat quod una Z non litudo] significando G distinguitur realiter2 om. D a] creaturae add. E 13 Dei ad creaturam] creaturae ad Dcum F 14 relativorum] primo autem contra eum qui add. Z 15 Ponitur... eis om. D autem om. Z 17 ista] istae EG sunt] sint BCH rationem] relationcm H . modo] est modi D, om. H 18 quam probat om. E . sit] sint A 20 eadem] idem E
potest esse sine contradictione, t'St idem si bi realiter • secundum Scotum, Ordinatio, II, d. 1, qq. 4-5, nn. 260-261 (ed. Vaticana VTI, 128s.). l Cf. Scotus, Super Praedicamenta, q. 29, n. 6 (ed. Wadding l, 165). 2 Scotus, Ordinatio, II, d. 1, qq. 4-5, n. 205 (ed. Vaticana VII, 103s.). 3 Ibidem, n. 261 (ed. cit. VII, 129).
5
10
1s
20
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
299
Sed istae similitudines proprie insunt istis albis, et istae aequalitates istis aequalibus, et istae identitates istis eisdem, et ista dupleitas et ista dimidietas isti duplo et isti dimidio. Et impossibile est sinc contradictione ista alba esse sine istis similibus, et ista aequalia sine s istis aequalibus, et sic dc aliis. Igitur istae relationes sunt idem realiter cum istis absolutis. Maiorem probo 1 : quia qua rationc illud quod proprie dicitar inesse alicui, sine qua illud non potest esse sine contradictione, est idem sibi realiter, eadem rationc illa quae proprie insunt alilO quibus, sine quibus non possunt esse sine contradictione, sunt eadem realiter illis. Quia non est maior ratio quod aliquid distinctum realiter ab aliquo possit esse sine ilio, quam quod alia distincta realiter ab aliquibus possunt esse sine illis. Eandem etiam maiorem probo sicut ipse suam. Quia dicit 1s ipse 2 quod « si a non potest esse sine b, aut hoc est propter identitatem b ad a, aut propter prioritatem b ad a, aut propter simultatem in natura; igitur si b non si t prius naturaliter a, nec necessario simul natura, et a non potest esse absque b,-sequitur quod a sit idem realiter cum b ». Eodem modo arguo e g o. Si a et b non possunt esse sinc c et d, aut hoc est propter prioritatem c et d ad a et b, aut propter simultatem in natura, aut propter identitatem. Sed in proposito istae duae similitudines nec sunt priores natura istis, nec simul 1 albis J aliis H istae2 aequalitates om. D 2 istisl om. E aequalibus J aequalitatibus Z istis2] insunt E et2] etiam 11dd. G 3 et l ista dimidietas om. E duplo J dupleitati D et2 isti2 dimidio om. E 4 similibus] simi!itudinibus DG aequalia] esse 11dd. F 7 quia] pro G illud] idem EFHZ 9 sibi om. E 10 possunt] potest B 11 realiter] cum 11dd. D quod] quare FZ 12 alia] aliqua G 12-13 ab ... realiter om. (hom.) H 13 possunt] possint H .: esse om. D 14 etiam] vcl D 15 hoc orn. EF 16 bi om. D 16-17 simultatem] similitudinem EG 17 naturaliter om. E 17-18 igitur ... natura om. (horn.) C 20 ego om. A 21 est] erit G .. propterlj identitatem ve! 11dd. E 22 aut 23 neci] non G propter identitatem om. E l Supra, p. 298, lin. 19-20. n. 262 (ed. cit. VII, 129).
2
Scotus, Ordinati o, II, d. 1, qq. 4-5,
300
LIBER I DIST. 30 Q. I
natura - sicut 1st1 conccdunt 1 - et sine 1st1s non possw1t esse ista alba. Igitur hoc est propter identitatem istarum similium cum 1st1s. Et ita illa propositio gencralitcr accepta est vera, si propositio sua sit vera, quia non est maior ratio quod Dcus possit facere prius sinc posteriori, quam quod possit faccrc priora sine posteriori bus. Minor etiam patet p c r c o s quoad primam partem 2 , quia sicut similitudo secundum eos proprie incst simili, ita habent dicerc guod similitudincs proprie insunt similibus vel albis, et codem modo dc aliis. Alia etiam pars 3 est manifesta, quia quod aliqua non transmutata, ncc sccundum quantitatcm nec secundum locum, sint primo aequalia et postea non sint aequalia, est manifesta contradictio. Et eodem modo quod aliquid primo sit duplum, et non sit minus nec maius quam prius, et eodem modo illud quod est dimidium, et tamen quod non sit duplum sicut prius, est manifesta contradictio. Similiter est dc eodem et diverso, quod aliqua non transmutata sccundum suas substantias primo sint eadem vel diversa et postea nec sint eadcm ncc diversa, est manifesta contradictio. Idem argumcntum 4 possct fieri contra sccundum modum relativorum qui ponitur modus potentiae 5• Sed contra illum arguo magis in speciali, et probo quod causalitas qua aliguid dicitur causa 2 propter] identitatem add. G identitatem] similitudinem ABCGH istarum] secundarum Z similium] relationum E, similitudinum FZ 4 quia non om. (lac.) A possit] posset B 10 modo] est 7 quoad] qu.mtum ad E 8 inest] est in D 9 proprie om. F ve!] et E add. D quod om. E 11 qu.mtitatem] quidditatem E 12 non] si A sint] sunt 13 13 primo] modo add. H 1-t maius] magis DG 15 quod2 0111. E 16 est! manifesta] non transmutata A 17 quod] quam C, qub EG 18 sint!J sunt F ve!] et ABC nec!J non FGHZ nec2] ve! F ve!... codem2 om. (hom.) D 18-19 et ... contradictio om. A 20 argumentum] arguo A possct] potest E contra] pro F secundum modum] secundo modo F 21 modus] modos Z 22 magis] primo E probo] primo D
Ibidem. 2 Supra, p. 299, !in. 1-3. Cf. supra, p. 298, !in. 18 - p. 299, !in. 6. qq. 4-5, nn. 211ss. (cd. Vaticana VII, 106ss.). I
4
Supra, p. 299, lin. 3-5. Scotus, Ordinatin, II, d. 1,
3 5
5
10
t5
20
QUOMODO DEUS REFERATGR AD CREATURAM
301
alterius non dici t res alias, sicut isti imaginantur 1 ; et eodem modo quod paternitas, qua dicitur aliquis pater filii, non sit alia res. Quia si illa causalitas vel productio sit alia res, aut igitur est prior natura ipso effectu producto, vel simul natura, vel posterior nas tura. Non prior natura quia, secundum i sto s 2 , relatio essentialiter dependet tam a fundamento guam a termino, et per consequens neutro est prior natura; sed effectus productus est terminus istius respectus, secundum istos 3 ; igitur non est prior natura termino. Similiter, secundum e o s 4, correlationes sunt simul na1o tura, igitur respectus causae et respectus cffectus correspondens sunt simul natura; scd respectus effectus non est prior natura ipso effectu; igitur nec respectus causac est prior natura. Et eodem modo patct quod non est simul natura cum ilio effectu. Nec potest poni postcrius natura, quia tunc prius natura esset effectus 1s in rcrum natura guam produceretur, et per consequens,- secundum modum eorum loqucndi -, effectus in primo instanti naturae in quo essct, non cssct productus. Et certum est quod nihil producitur de novo postquam est. Igitur numquam effectus produceretur de novo a quacumque causa creata, quod est absurdum. 20 Praeterea, sequeretur illud absurdum quod quodlibet agens crcatum, quandocumque aliquid causarct, quod necessario ipsum mutaretur et moveretur ad aliquam veram rem positivam. Et ita, quandocumque sol calefaceret ista inferiora, oporteret quod l modo om. E 2 quod om. EZ dicitur om. H aliquis) aliquid F 3 si) scilicet C est om. G Quia ... res om. (hom.) E 4 ipso om. Z ve!!) aut Z 7 neutro] neuter H 8 non) nec C 9 termino) isto termino producto F Similiter) sic EZ eos) istos ADH 10 igitur] sed Z causae) creaturae F respectus2) istius E 10-11 causae ... respectus 0111. (hom.) Z 11 effectus om. E 12 natura) effectu add. F, om. D 13 patet om. G 14 poni) quod add. Z natura2 om. Z 16 modum) obiectum G 19 creata) causata E 21 quandocumque) quamcumque G ipsum) primo Z 22 veram) unam ACDG rem) et add. E
Ibidem, nn. 210 et 226 (ed. cit. VII, 106 et 112). 2 Ibidem, n. 269 (cd. cit. VII, 134). 3 Ibidem, n. 290 (cd. cit. VII, 142s). 4 Ibidem, n. 262 (ed. cit. VII, 129). l
302
LIBER I DIST. 30 Q. I
reciperet de novo tot res novas quot res calefacit. Ex hoc arguo ultra: si quando sol calefacit hoc lignum, sol recipit unam novam rem in se ipso, et in isto ligno sunt partes infinitac, igitur infinitae tales res reciperentur in sole. E t si d i c a tu r quod sicut lignum est una res habens ta- s men infinitas partes in potentia vel eiusdem proportionis, ita illa res recepta in sole est una res extensa in sole habens infinitas partes in potentia vel eiusdem proportionis: C o n t r a: possibile est solem alicui passivo sic approximari quod totus sol - sive 'totus' teneatur categorematice sive synca- 10 tegorematice- poterit agere in illud passum. Tunc accipio unam modicissimam partem solis quae poterit agere in totum illud passum, - secundum quod 'totum' tenetur syncategorematice - : in illa parte solis erunt tot novae res quot sunt partes in ilio passo, quia quaelibet acceptabilis vere patitur ab illa parte. Igitur quac- 1s libet habet respectum correspondentem in illa parte, et tales partes sunt infinitae, igitur tales res infinitae correspondent in eadem parte solis, quod est inconvcniens. E t s i d i c a t u r quod nulla pars habet talem respectum, sed totum, c o n t r a: pars potest ha bere unam qualitatem, alia 20 parte habente qualitatem contrariam. Igitur tunc etiam habet talem respectum, igitur non repugnat parti habere talcm respectum. Praeterea, anima intellectiva, vel aliquis actus cxsistens in ea, potest immutare corpus quantum, sicut per experientiam patct quod per tristitiam exsistentem in parte intellectiva immutatur zs 2 sol2 om. ABD ,' unam] aliquam E 3 infinitaelj tales add. EF 4 tales om. F 5 dicatur] dicas F tamen om. EF 6 ve! om. D 7 est] crit G infinitas om. E 8 ve! om. D 9 est solem om. D p=ivo] passo Z , sic] tantum G 10 quod] quia CZ . totus2 om. H :: sive2] ve! ABCDEGZ 11 Tunc] item F 12 solis om. E . quae] qua F .. illud om. E 14 tot orn. E ·· partes om. ABCDEFH 15 quaelibetl acceptabilis] quaecumque 16 partcs] et tales E 17 res om. E accepta D 15-16 Igitur ... parte om. (/1om.) G 19 talem om. Z 20 contra] aliqua add. EZ habere] aliquam add. E 21 qualitatem] 22 igitur ... respectum2 om. (hom.) E . parti om. H habere] quantitatem G .: etiam] et E 24 immurare] mutare A quantum om. E per om. C haberi C 23 actus om. E 25 quod] quia CEG
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
303
corpus. Igitur tunc in anima intellectiva, vel in aliquo actu ipsius animae - qui erit indivisibilis sicut ipsa est indivisibilis - reciperentur tot respectus quot sunt partes corporis immutati. Et ita, cum illae partes sint infìnitae, correspondebunt in anima res novae s infìnitae. Praeterea, specialiter contra tales relationes quae ponuntur dupleitas, aequalitas, dimidietas et huiusmodi, arguo sic: accipio dupleitatem respectu alicuius dimidii et quaero, - si sit vera res distincta -, aut est divisibilis aut indivisibilis. Non potest dici 10 indivisibilis, cum nullum accidens indivisibile potest esse primo in subiecto divisibili. Tum quia si sit indivisibilis, oportet quod sit tota in toto et tota in qualibet parte. Sic enim est de anima intellectiva quod, quia est indivisibilis et est in corpore, ideo est tota in toto corpore et in qualibet parte. Igitur similiter illa duplei15 tas indivisibilis est tota in toto duplo et in qualibet eius parte. Et similiter dimidietas in toto dimidio et in qualibet parte dimidii. Et tunc, cum in quocumquc est aliqua forma, illud potest vere denominari a tali forma, sicut in quocumque est albedo primo, illud vere potest dici album. Igitur si illa dupleitas sit in qualibet 20 parte, quaelibet pars erit vere dupla respectu eiusdem, et per consequens eadem pars est minor aliquo et dupla respectu eiusdem. Si autem ista dupleitas sit accidens divisibile, aut igitur est divisibile in partes eiusdem rationis, aut in partes alterius rationis. Si in partes eiusdem rationis, igitur eodem modo erit pars dupla 25 sicut totum est duplum, quod est manifeste falsum. Si sit divisi1 in! om. F ali qua om. E 2 animae om. AC :, qui erit] quae est E , indivisibilis!] di2-3 reciperentur] recipientur ABCDGH 3 ita om. E 4 sint] visibilis Z est om. H sunt CZ 6 specialiter om. A tales om. E 7 aequalitas] et add. G 8 dimidii] divi9 est] erit G, om. F aut2] est add. Z 10 indivisibile om. E duntur A . vera] una AHZ 11 Tum] tamen H indivisibilis] divisibilis DE 12 et tota om. A 13 quod om. E 15 in2 om. DG 16 toto] qualibet parte H, sed del. H2 parte dimidii] eius parte Z 17 cum om. HZ illud] ille F 19 illa om. E 20 quaelibct 16-17 in2 ... vere om. A om. H '! pars erit] per se AH 20-21 et ... eadem om. H 21 eadem] aliqua Z est] erit Z , minor] maior C et om. D dupla] duplum ABCDHZ, duplo G respectu] illius add. F 23 in2 partes2 0111. DZ 23-24 aut ... rationis om. 22 ista om. H est divisibile2 om. E (hom.) EH 24 eiusdem] alterius illius D :. eri t] est E
304
LIBER I DIST. 30 Q. I
bile in partes alterius rationis, c o n t r a: ipsi ponunt 1 quod accidens non componitur ex partibus alterius rationis. Similiter, quandocumque partes alterius rationis faciunt aliquid per se unum, se habent sicut materia et forma et numquam distinguuntur loco et subiecto. Igitur in qualibet parte dupli esscnt omnes illae partes, et per consequens omnes illae partes facerent dupleitatem, et ita adhuc quaelibet pars erit dupla. Et eodem modo potest argui de aequalitate et de multis talibus. E t s i d i c a t u r quod propositio assumpta 2 non est vera, sicut patet in heterogeneis, quod non quaelibet pars hominis est homo etiam ubi concurrunt tam materia quam forma: H o c n o n s u f f i c i t, quia quidquid sit de tali bus quae habent diversas formas substantiales, tamen ubi est tantum una forma substantialis, et materia et accidentia sunt consimilia in omnibus partibus, ibi oportet quod aliquae partes et totum sint ciusdem rationis. Sed sic non potest poni in proposito. Quia si in qualibet parte csset talis forma alterius rationis, sequeretur quod essent infinitae res alterius rationis in eodem quanto. Verbi gratia, posset dici proterviendo quod aliquod quantum est duplum respectu alterius, et quod illa dupleitas non est nisi in toto, quia includit dimidietatem quac est in aliqua parte sui. Quia quarta pars sui est dimidia respectu alterius, respectu cuius ipsum totum est duplum, et media pars est aequalis sibi et sic de aliis, quia quaelibet pars ipsius habet aliquem respectum respectu 1psms l ipsi l isti F et! Oln. C
4 sicut 3 sc2] similiter C 2-3 Similitcr... rationis om. (hom.) C 8 de om. H talibus] aliis F 5 parte om. H 6 facercnt l faciunt D 10 patet om. D heterogeneis] anatomia Z quod] quia F 11 ctiam] quam AC, et D 14 suntl sint F consimilia] similia E 15 sint] sunt D 17 parte 0111. G ubi] ibi D 18-19 Verbi ... dici] Et si dicerctur Z 21 sui] et add. E Quia] quod D quarta] quanta G 21-22 Quia ... sui om. (hom.) C 22 alteriusl alicuius Z respectu om. A 23 est2 om. E sibil ibi E. aliis] quae add. D quia] quod ACDEF 24 pars om. Z rcspcctu] sui add. E, om. A ipsius2l eiusdem F Oln.
2
C
l Scotus, Ordinatio, II, d. l, qq. 4-5, n. 237 (ed. Vaticana VII, 118). Supra, !in. 2-5.
5
10
15
20
305
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
respectu cuius totum est duplum. Sed una habet respectum dimidietatis, alia aequalitatis et sic de aliis. Ex isto, inquam, sequitur quod erunt infìnitae res alterius rationis in isto duplo, quia nulla pars habet eandem proportionem respectu eiusdem quam habet 5 alia pars. Igitur quot sunt partes eiusdem proportionis, tot erunt infìnitae proportiones alterius et alterius rationis. Nec sufficit protervire d i c e n d o quod iste respectus est in toto et in nulla parte nec secundum se totum nec secundum aliquam sui partem, quia hoc est inimaginabile quod aliquod unum to accidens informans subiectum sit informative in aliquo subiecto et tamen non subiective, nec aliqua pars eius in aliqua parte subiecti. E t s i i t e r u m p r o t e r v i a t u r dicendo quod dupleitas est in toto et in qualibet parte quia non est invenire aliquam ts partem dupli quin respectu alicuius partis illius dimidii sit dupla, et ita tota dupleitas erit respectu totius et pars dupleitatis erit dupleitas, non quidem respectu illius dupli sed respectu alicuius partis illius dupli, sicut medietas dupli est dupla respectu medietatis dimidii primi, et ita eri t de aequalitate et de consimili bus: 20 H o c n o n v a l e t quia isti ponunt 1 ita dupleitatem in numeris et dimidietatem sicut in continuis. Sed ibi potest accipi aliquis numerus duplus cuius nulla pars est dupla respectu cuiuscumque partis in dimidio, - vel saltem non guaelibet -, sicut quaternarius est duplus respectu binarii, et tamen ternarius respectu 25 nullius partis binarii est duplus. 1 cuius] ipsum add. B 5-6 Igitur ... rationis om. D 6 infinitae del. B 7 protervire dicendo] proterviendo dicere Z 9 aliquam] talem Z ;, inimaginabile] irnaginabile CDEZ , unum] verum FZ 10 sit informative] sic informare D 11 eius] est B, om. Z 15 quin] 16 eritl) est E .. eritl .. , duquae F dimidii] individui E 1S-16 dirnidii ... totius om. A pleitatis om. Z eriti ... dupleitas2 om. (hom.) H etl] per consequeru dupleitas add. E . eritl] est Z 17non]nisiD illius om.DZ 18 medietatis] dupleitatisG 19primiom.G de2om.EFZ 21-22 aliquis] unus E 22 cuiuscumque] cuiuslibet F consimilibus] eius similibus B 24 est ... ternariusl om. (ho1n.) G et om. F tamen om. E 25 binarii om. D est] erit C l
Scotus, Reportatio Paris., I, d. 24, q. un., n. 22 (ed. Wadding XI, 129).
0CKHAM,
OPEI!A
Tm!OL.
IV
20
306
LIBER l DIST. 30 Q. I
Praeterea contra t erti u m modum 1, quod in scientia non sit talis res alia respectu scibilis. Quia, secundum istos 2, si sit relatio realis, oportet quod extrcma sint in actu; sed manente illa qualitate in anima, sive obiectum sit sive non sit, crit aequaliter scientia; igitur etc. Hoc c o n f i r m a t u r, quia maxime videretur talis res ponenda in notitia intuitiva alicuius rei cuius experientiam requirit. Sed ibi non est talis res alia, quia per potentiam divinam, destructa re et conservata notitia intuitiva, vere dicitur intellectus vel potentia cognoscere rem intuitive sicut prius. Igitur nullam talem rem oportet ibi ponere.
5
10
[RESPONSIO AUCTORIS)
Ideo dico aliter ad quaestionem quod - quidquid sit de vcritatc - volens inniti rationi, quantum possibile est homini iudicare ex puris naturalibus pro statu isto, facilius teneret negando omnem talem relationem de genere relationis esse aliam rem modo exposito prius - quam eius oppositum. Quia rationes 1 tertium] secundum D 2 talis om. E 4 sit2 om. A deretur] videtUt ABCHZ 7 experientiam] exsistentiam FZ om. A 10 lgitur] secundum add. C, om. H 11 ibi om. E nem om. A 14 quantum] quam G homini om. F 15 ex puris] lationis om. E 17 prius] plus G eius] suum E
5 scientia om. A 6 vi8 quia] quare D 9 re 13 dico] dicit C .. quaestioin E ;: isto om. D 16 ro-
l Scotus, Ordinatio, I, d. 30, qq. 1-2, n. 38: c Licet inteliectus possit negotiari circa terminum alicuius relationis tertii modi et in ilio termino causare relationem rationis, tamen ilia non est ratio terminandi: licet enim inteliectus aliquis confcrat quadraturam circuii ad scientiam, causando in ilio absoluto relationem rationis quae est scibilitas, tamen ilia non est ratio terminandi relationem scientiae ad ipsum» (ed. Vaticana VI, 185). 2 Scotts, Ordinatio, I, d. 31, q. un., n. 6: c Videtur dicendum quod ad relationem realem tria sufficiunt: primo, quod fundamentum sit reale et terminus realis; et secundo, quod extremorum sit distinctio realis; et tertio, quod ex natura extremorum sequatur ipsa talis relatio absque opere alterius potentiae, comparantis unum extremum alteri, (ed. Vaticana VI, 204).
15
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
307
difficiliores sunt ad illam partem quam ad aliam. Immo etiam dico quod rationes, quae non innituntur S c r i p t u r a e et dictis S a n c t o r u m, ad probandum talem rem in nullo penitus sunt efficaces. Et ideo dico quod sicut ille, qui vellet praecise sequi ra5 tionem et non recipere auctoritatem S c r i p t u r a e S a c r a e, diceret quod in Deo non possent esse tres personae cum unitate naturae, ita qui vellet inniti praecise rationi possibili nobis pro statu isto, haberet aeque bene tenere quod relatio non esset aliquid tale in re, sicut multi imaginantur. Quia ex principiis notis 10 ex puris naturalibus et non creditis, nullum sequitur inconveniens ad negativam partem. Nec potest per consequens aliquod sequens per rationem ostendi esse inconveniens. Nec potest per rationem ostendi quin omnis res realiter distincta ab alia ita sit res absoluta sicut alia, quamvis non omnis res sit ita perfecta res absoluta sicut 15 alia. Quia si una res realiter et totaliter distincta ab alia non sit vere res absoluta in se, - sicut albedo est una res absoluta in se -, aut hoc est quia haec res essentialiter dependet ab alia, aut quia necessario coexigit aliam, ita quod non potest exsistere sine alia nec e converso. 20 Non propter primum, quia effectus essentialiter dependet a sua causa. Quia tamen causa est totaliter extrinseca ipsi effectui et e converso, ideo ita quaedam res in se absoluta est effectus sicut causa. Nec propter secundum, quia homo necessario coexigit Deum zs ad hoc quod sit, - immo contradictio est quod homo sit et non Deus -, et tamen homo est vere res absoluta. E t s i d i c a t u r quod neutra relationum potest esse sine 2 non om. D Scripturae] in Scripturis D 4 quod om. Z .. praecise om. F 5 ceci7 naturae om. F pere] accipere EG 6 quod om. D posscnt] posset A, possunt EZ 8 quod ... esset om. H 9 Quia] quod H 10 ex] et G 11 sequens] sedens G 11-12 Nec ... inconveniens om. EFZ, Gotinga, Maz. 962, Paris Nat. 15, 904. 13 realiter] 14 resi om. D 15 totaliter] realis G ;, distincta] disparata H sit] sic E, vere add. BF sit add. H ab alia2 om. B 16 una om. D 16-17 Sicut... se om. E 17 essemialiter] 20 Non] nec G 21 Quia om. Z 22 ideo] et tamen Z ita] tunc D . in essentia E se om. E 22-25 in ... hoc om. G 24 Nec] nam Z
308
LIBER I DIST. 30 Q. I
alia et ideo utraque est relativa, h o c n o n s u f f i c i t, qwa sequendo rationem naturalem deberet dici quod accidens non potest esse sine subiecto nec subiectum sine accidente, et tamen utrumque vere est absolutum. Et ita aeque faciliter dicam de albedine quod ipsa est relatio quaedam ad aliud, sicut de quacumque s alia re imaginabili. Nec videtur posse dici, sequendo praecise rationem naturalem, quin quandocumque sunt aliquae duae res loco et subiecto distinctae, ita quod utraque est totaliter extrinseca alteri, et non plus est una de essentia alterius nec e converso quam albedo est 10 de essentia nigredinis vel accidens est de essentia subiecti, tunc oportet quod utraque illarum rerum sit res quaedam in se et ad se, et habeat naturam propriam in se. Sicut albedo est quaedam res ad se quamvis necessario coexigat aliam rem ad hoc quod sit, sicut albedo necessario coexigit subiectum ad hoc quod sit. Nec 15 plus repugnat tali rei per se intelligi absque re alia totaliter extrinseca loco et subiecto distincta,- et hoc dico quantum est ex natura sui -, quam repugnat albedini per se intelligi sine subiecto. Nec plus repugnat sibi signifìcari aliquo nomine, quod non signifìcat aliam rem totaliter distinctam nec consignifìcat, quam re- 20 pugnat albedini. Et ita sicut albedo non dicitur alterius secundum hoc nomen 'albedo', quamvis necessario sit ipsius subiecti,- secundum ponentes accidens non posse esse sine subiecto, sicut ponunt p h i l o s o p h i sequentes praecise rationem naturalem -, ita posset imponi unum nomen quod praecise signifìcaret illam 25 rem quam dicunt esse paternitatem, et quod non consignifìcaret 2 sequendo rationem] sequitur quando dico relationem G deberet] debet DZ 4 dicaro] dici E 5 quacurnque] qualibet F 7 praecise rationem om. C 8 quandocumque] quandoque AFH sunt] sint F res] in add. B 10 essentia] esse H quam] quod add. F 11 est om. F., tunc] tamen D, nec G 12-14 et ... se om. (hom.) F 13 et om. A Sicut] sed H 14 adi] in D · coexigat] coexigit BG 14-15 aliam ... coexigit om. D 15 sicut... 16 per se om. E 16-17 extrinseca] et add. ACGHZ sit om. (hom.) G .. coexigit] coexigat EF 17 ex] in D 19-20 significat] consignificat D 21 ita] ideo F ;; sicut] haec add. E " dicitur] respectu add. Z secundum] sed EFGZ 22-23 secundum] sicut add. B 25 nomen om. ACEFH 26 consignificaret] significaret EGHZ
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURA.M
5
1o
15
20
25
309
nec connotaret quidquid aliud imaginabile quamvis necessario coexigeret illud aliud. Et ita, secundum illud nomen, non plus diceretur alterius quam albedo. Et ita non videretur quin ita esset una res in se et ad se, omni alio per intellectum circumscripto, sicut est albedo. E t s i d i c a s quod ex natura sua est res relativa, h o c n o n s u f f i c e r e t sequenti rationem naturalem, quia eadem facilitate diceret quod ista albedo non est res absoluta, sed tantum est relatio quaedam ad subiectum quia necessario coexigit subiectum. Et eadem facilitate diceret quod albedo non potest intelligi sine subiecto, vel non nisi in ordine ad subiectum. Eodem modo diceret de scientia quod non est aliquid absolutum sed tantum relatio quaedam quia est necessario alterius, et sic de multis aliis. Dicerent igitur tales volentes inni ti soli rationi 1 , vel haberent dicere dicendo consequenter, - nisi deciperentur per aliqua sophismata vel adhaererent aliquibus propositionibus, non propter rationem veram et efficacem et concludentem volenti dicere oppositum -, quod in re nihil est imaginabile nisi absolutum vel absoluta. Et ita rclatio nihil penitus importat in re nisi absolutum vel absoluta. Relatio tamen, sive nomen sive vox vel conceptus vel intentio in anima, - quia reputo quod apud p h i l o s op h o s illud idem est intentio quod nos vocamus conceptum -, talis inquam relatio importa t duo extrema simul exsistentia; et hoc loquendo de aliquibus nominibus relativis, quia quae sint 1 quidquid aliud] aliquodcumque Z 2 cocxigcret] coexigit Z ita] etiam add. G, a secundum om. D 3 diceretur l dicetur Z videretur l videtur ABEGHZ 4 per intellectum om. D 5 est l esset F 8 diccret l diceretur E ista l ita FZ 1O potest] posset G 12 est] nisi add. G 13 est om. A sicl est add. E 15 igiturl autcm E .. 18 et! efficacem om. E soli om. Z rationil naturali add. GZ 16 per aliqua om. G 20 penitus om. FG 20-21 Et ... absoluta om. (hom.) DZ 21 tamenl est add. F vel2l si ve Z 23 idem om. Z 24 rclatio l relati Z 24-25 relatio ... aliquibus 0111. A 25 quae sintl quaedam sunt E add. A
l
Cf. Guillelmus de Ockham, Quodl. VI, qq. 8-25.
310
LIBER I DIST. 30 Q. I
talia et quae non, in sequenti quaestione patcbit 1• Verbi gratia: similitudo, qua dicitur Sortes ad Platoncm, nihil importat nisi quod Sortes sit albus et Plato similiter, vel quod utcrque sit niger, vel quod ipsi habeant qualitatcs ciusdem rationis. Eodem modo quod hoc sit duplum et illud dimidium non importat nisi quod 5 hoc sit tantae quantitatis et illud tantae. Unde qui possct intclligere Sortem et Platonem et albedines eorum, nihil aliud intelligendo, statim diceret Sortcm esse similem Platani. Unde laici et inexercitati parum vel nihil intelligunt dc talibus relationibus, et tamen ita prompte et indubitanter dicunt duos albos esse si- to miles sicut dicunt eos esse albos. Quod non esset verum si non possent esse similes nisi propter aliquas alias res additas ipsis albis practer albedines. (R.ESPONSIO AD RA TIONES SCO TI)
Rationes in oppositum reputarcntur valde faciles ad solvendum. Ad primam 2 dicerent quod maior est vera, quia si a est et b non est, sequitur quod non sint idem realiter. Ad minorem 3, quando dicitur quod « multae sunt relationcs absquc quibus possunt esse fundamenta », dicerent quod proprie et de virtute scrmonis loquendo, hoc est verum. Quia relationes non sunt nisi intentiones vel conceptus in anima, et illae certe non sunt idem 1 quae] quaeectus A 16 sit] est F denotatur] denominatur E 21 est] et add. Z, 0111. E 22 negotiatio l consideratio Z 23 quod om. F essentia] scientia DE 23-24 ve!... essentia om. E 24 scientia om. F est om. D
l
Supra, p. 427, !in. 15-16.
2
Supra, p. 427, !in. 16-17.
UTRUM IN DEO SIT SCIENTIA EX NATURA REI
429
divinae essentiae,- et hoc propter dieta superius in s e c un d a distinctionc 1• (!NSTANTIAE CONTRA SOLUTIONEM)
5
10
15
Sed contra hoc potcst argui: quia proprie dicimus de Deo 'Dcus est substantia intellectualis', igitur intellectus non praedicatur de Deo in quid, sed magis praedicatur de Deo per modum differentiae, et per consequens intellectus non est omni modo idem cum essentia, et per consequens multo fortius nec scientia. Praeterea, quemcumque 2 ordinem haberent aliqua si essent distincta realiter, eundem ordinem habent ubi non sunt distincta realiter sed sunt ibi vere per identitatem, sed si scientia et intellectus distinguerentur realiter in Deo, intellectus esset proximior; igitur ctiam modo, secundum rationem, intellectus est proximior quam scientia, et per conscquens scientia non est omni modo eadem cum essentia. (RESPONSI O AUCTORIS AD INSTANTIAS)
Ad p r i m u m 3 istorum dico quod nec scientia nec intellectus ncc aliquid tale de Deo praedicatur per modum differentiae ncc denominative nisi forte quantum ad voccm. Sed semper per tales praedicationes debct 'essentialis et in quid' intelligi. Et ideo ----------
l divinae esscntiae l si bi F dieta otn. D 4 quia l quod GZ ." dicimus l dicitur Z 5 est om. E intcllectualis l intelligibilis E igitur l sed Z 7 est l idem add. G 7-8 intellcctus ... consequens om. (hom.) C 8 essemial divina add. E sciential essentia Z 9 haberentl habent C 10 cundeml respondendum AB, sed corr. B2 , habentl habebunt F, haberent Z 11 si om. E 12 distinguerenturl diffcrcnt F 15 esscntial eadem D 17 dico om. A 19 quantum l quam A semper om. H per l propter H, om. CDE 20 debct l debent E, oportet Z et om. H I Guillclmus de Ockham, Scriptwn in I Sent., d. 2, q. l (ed. cit. II, 17s.). Scotus, Quodl., q. 6, n. 20 (ed. Wadding XII, 157); Reportatio Paris., Pro!., q. l, a. 4, n. 43 (ed. Wadding XI, 12). 3 Supra, !in. 4-8.
2
430
LIBER I DIST. 35 Q. I
per istam 'Deus est intellectualis' debet intelligi ista 'Deus est intellectus'. Et eodcm modo per istam 'Deus est substantia intellectualis' debet ista intelligi 'Deus est substantia quae est intellectus', sicut dicimus quod 'est creatura salis' 1, hoc est, 'creatura quae est sal'. Et ita talis constructio intransitiva debet per omnes tales intelligi. E t s i d i c a t u r quod eadem ratione posset dici quod Deus est intellectus voluntatis quia Deus est intellectus qui est voluntas, et quod Sortes est animai humanum quia Sortes est animai quod est homo, et tunc posset dici quod albedo est qua- 10 litas colorata quia est qualitas quae est color, et multa absurda deberent concedi: Re s p o n d e o quod multa ex vi utentium conceduntur, et tamen consimilia in aliis terminis non conceduntur. Sicut conceditur quod hic est constructio intransitiva 'creatura salis', hoc 1s est 'creatura quae est sal' et talia, et tamen ista 'Sortes est creatura hominis' non conceditur. Et ita de multis est quod ex usu utentium, propter aliquam commoditatem vel necessitatcm, conceditur aliqua determinata constructio inter aliquos terminos, et tamen intcr alios terminos conformiter se habentes non conceditur x constructio consimilis. Unde dicimus quod aliquis habet nigrum 1 Deusl] dominus G 1-3 intellig:i... debet om. (hom.) F 2-3 Et ... intellectus om. intellectualis... substantia om. (hom.) C 4 quod] haec add. Z . est! creatura!] natura D salis] sal ABD, substantialis C hoc] id Z estZJ est add. F, est haec add. Z creatura2] natura D 5 sal] salis AIJGZ, substantialis CD ita talis] ista E constructio J instructio G intransitiva] transitoria E !l-10 Deusl ... quodZ om. (hom.) D 10 tunc] sic E est om. A 11 quia] qua D est2 om. E 13 vi om. E 15 hic] haec ABDE intransitiva] hoc est add. H 15-16 creatura... talia J homo est natura substantialis, hoc est, homo est natura quae est 16 creatura! om. G ta!ia] cetera E creatura2] natura D 17 est] aliis substantialis D 17-18 utentium] et E · quod] hoc E, quia F, om. Z, est add. E usu]loquentium ve! add. E quod add. Z 19-20 tamen] tantum A, om. G et ... terminos om. (hom.) D 20 habentcs] et add. D 21 constructio consimilis om. E aliquis] aliquid E (hom.) D
I Hoc exemplum sumitur ex ritu aquae benedicendae: c Exorcizo te, creatura salis... •; cf. The Roman Ritual. Vol. III. The Blessings, ed. P. T. Weller (Milwaukee 1946, 8).
UTRUM IN DEO SIT SCIENTIA EX NATURA REI
431
colorem et album colorem, similiter quod aliquid habet amarum saporem et aliquid habet dulcem saporem. Et tamen quod aliquis habct habitum scientem vel habitum ignorantem non dicimus; et tamen scientia est per se inferius ad habitum, sicut nigredo et s albedo ad colorem, amaritudo et dulcedo ad saporem. Similiter dicimus quod iste habet habitum scientiae vel habitum erroris, et tamen quod aliquid habeat colorem albedinis vel nigredinis non dicimus. Et ita est de multis talibus quod aliqua constructio conceditur inter aliqua et tamen inter alia consimilia non conceiO ditur. Nec est hic aliqua causa quaercnda nisi voluntas utentium, tamen aliquando et frequentcr ex aliqua commoditate vel necessitate moventur. Quae tamen sit illa in diversis exemplis, non est discutiendum. Et ita est in proposito quod concedimus quod Deus est sub15 stantia intellectualis vel vitalis vel sapiens vel cognoscens vel volcns etc., hoc est, substantia quae est intellectus, vita, sapientia, cognitio, volitio. Et tamen quod homo sit animai humanum non conccdimus. Et similitcr dicimus quod Deus est sapiens, et tamen quod Sortes est humanus non conceditur nisi aequivo20 cando dc 'humano'. Ad s e c u n d u m 1 dico quod ista propositio universaliter accepta est falsa. Immo dico quod in creaturis est universaliter falsa, quia ex hoc ipso quod ponuntur idem rcaliter, nullum ordi1 aliquid] aliquis E amarum] malum H 1-3 amarum ... habet om. (hom.) G 2 aliquis] aliquid E 3 habet] habeat Z 5 colorcm] et add. FZ amaritudo ... saporem om. E 6 erroris] errorum D 7 aliquid] aliquis BDEF ::ve!] et D 8 est om. G 9 consimilia] sirnilia D 10 quaerenda] concedenda G utentium] et add. DE 11 aliquando] alii Z 12 moventur] moveretur A, innoventur C, conceditur F Quae] igirur D . sit] sunt ABH non om. F 13 discutiendum] negandum D 14 Et] esse D, etiam add. A , est! om. DF .! in om. Z quodl) quia D, om. F 15 ve!!) et H ,: cognoscens om. E ' vel4 om. ABCDEHZ 17 voli ti o] bona A 18 Et l otn. Z . sirniliter J etiam add. Z 19 conceditur] concedimus Z . nisi] ibi C 19-20 aequivocando] aequivoce loquendo Z 21 dico] conceditur D 22 Immo] ideo E est2 om. D univcrsaliter om. (lac.) A 23 falsa] vera G quia] quod E ·· hoc om. A l
Supra, p. 429, lin. 9-15.
432
LIBER I DIST. 35 Q. I
nem imaginabilem habent, nec secundum rem nec secundum rationem. In Deo etiam falsa est, quia certe cssentia divina et essentia divina, si distinguerentur realiter, haberent ordinem; et tamen essentia et essentia nullum ordinem habent inter se. Similiter dico quod essentia et intellectus et scientia, quae s sunt realiter Deus, nullum ordinem habent, quantumcumque haberent ordinem si distinguerentur realiter. Tamen inter ista nomina potest aliquis ordo poni, quamvis non omnis talis qualis esset inter illas res realiter distinctas. Sed de ordine istorum nominum, vel etiam conceptuum correspondentium, nihil ad propo- 10 situm, quia nec conceptus illi nec nomina sunt idem realiter, nec sunt in Deo. [An
ARGUMENTA PRINCIPALIA)
Ad primum principale 1 dico quod illa scientia quae est effectus demonstrationis vel etiam quae potest esse effectus demonstrationis, non est in Deo. Et ideo scientia illa quae est in Deo et quae est effectus demonstrationis vel etiam quae potest esse, est alterius et alterius rationis, quamvis in aliquo conceptu possint univocari. V erumtamen, quantum ad distinctum et propriissimum modum loquendi, magis debcret dici quod scientia est Deus vel divina essentia quam quod est in Deo vel in divina cssentia. Nisi forte dicatur esse in Deo, hoc est, in persona divina quo modo ---
----------------------
1 imaginabilem om. Z 2 etiam] autem EFGZ divina om. D 2-3 et ...•divina om. (hom.) A 3 si 4 cssential] divina add. G : essentia2J esse E
quia] quod G certe] si D, om. E G distinguercntur] different F
0111.
5 et! om. E
et2 scicntia om. D
6-7 habc-
rent] habeant F 7 realiter] et add. E ista om. H 7-8 nomina om. D 'J res om. DE nominum 0111. E 10 etiam om. B conceptuum] constituentium D 11 quia] etiam D 14 illa om. E 15 quae om. G 15-16 vel... demonstrationis om. realirer om. G (lwm.) C 16 ideo] ita G 17 etiam om. D 18 est] esset D 19 possint] possit D, possunt GZ 20 distinctum] istum conceptum D et] ad add. B propriissimum] proprium E 22 quod 0111. D est om. Z 23 dicatur J dicam G
I
Supra, p. 424, !in. 10-11.
1s
20
433
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE DISTINCTE
5
10
15
dicimus divinam essentiam esse in persona divina. Sed strictissime loquendo, sicut non ita bene dicitur quod essentia divina est in essentia divina, ita non aeque bene dicitur quod scientia est in essentia divina. Ad s e c u n d u m 1 dico quod vocando praecise 'habitum', illud quod respicit actum aliquem aliquo modo distinctum, sic divina scientia - hoc est, scientia quae est Deus vel deitas non est habitus. Vocando autem 'habitum' unum commune ad omnem scientiam et cognitionem, sic potest dici quod divina scientia est habitus quidam, tamen illud non esset propriissime dictum. Et ideo melius est dicere quod non omnis scientia est habitus; tamen non est difficultas hic nisi de nomine tantum. Ad tertium 2 patet per frequenter dieta quod non est inconveniens apud P h i l oso p h u m dicere quod scibile refertur realiter ad scientiam et e converso, quamvis scibile et scientia sint idem realiter, illo modo quo dicitur quod una albedo realiter refertur ad aliam.
(QUAESTIO II UTRUM DEUS INTELIIGAT OMNIA ALIA A SE DISTINCTE]
20
Secundo quaero utrum Deus intelligat omnia alia a se distincte. Q u o d no n: Quia unius intellectionis est unum per se obiectum; sed in1 in sic. E, om. cet. codd. 2 sicut] sed G ita om. Z " dicitur] dicimus H , divina] non add. E 3 in! om. G ita] quod add. G non] nec D, est add. C ,: aeque om. Z 1: dicitur om. ABCDGH scientia] essentia G in2 om. Z 6 respicit] recirit Z . distinctum] distinguuntur H , sic] sicut DH 7 sciential] essenòa BCD , hoc ... scientia2 om. (l1om.) D .. Deus om. E deitas] divinitas F 9 et] ad add. D 10 quidam] quia D . esset] est DZ 12 nisi] 20 Deus om. D 15 scientiam] Sortem A non A tantum om. A
l
Supra, p. 424, lin. 12-15.
OCXHAM, OPERA TlmoL IV
2
Supra, p. 424, lin. 16-18. 28
434
LIBER l DIST. 35 Q. Il
tellcctio divina est una intellcctio; igitur ipsius est unum obiectum. Scd alia a Deo sunt multa, igitur etc. Praeterea, nihil apprehcnditur ab aliqua potentia nisi quod continetur sub eius obiccto adacquato; sed obiectum adaequatum intellectus divini est divina essentia, et nihil aliud a Deo continetur s per se sub divina essentia tamquam sub communi per praedicationem; igitur nihil aliud a Deo ab intellectu divino apprehenditur. Praeterea, omnis cognitio fit per assimilationem cognoscentis ad cognitum; sed Deus non assimilatur alicui alteri a se; igitur etc. Ad oppositum: 10 1 In Psalmo dicitur : qui intelligit omnia opera eorum, igitur eadem ratione omnia intelligit. (STATUS QUAESTIONIS)
Circa istam quaestionem primo vidcndum est utrum per rationem naturalem possit ostendi quod Deus intelligit omnia alia a se; secundo an hoc secundum veritatem fidci sit tenendum; tertio quid est primum obiectum divini intcllectus.
ts
(0PINIO COMMENTATORIS)
Circa primum est opm1o C o m m e n t a t o r i s 2 quod non tantum non possit probari Deum intelligere alia a se, immo etiam quod nec intelligit alia a se. Et istum errorem imponit ipse 4 obiectum] verbum C 5 divini] Dei G .. aliud om. ABCDEGH 6 praedicationem] apprehenditur add. G 7 aliud om. E · ab] sub E 9 alteri om. E 11 Psal12 intelligit] alia add. Z 15 natumo] Psalmis F ' igitur] et per coruequens F, om. C ralem] aliquam E possit] posset BCFZ . intelligit] intelligat Z : alia om. Z 16 tenendum] 19 est] una add. F 20 possit] potest D n intelligendum A 17 quid] quod ABCDFGH Deum] naturali ratione D. intelligerc] omnia add. Z 21 etiam om. D quod] ipse add. D · nec] non DE Et] tamen add. F . imponit ipse] ponit ille G
l Ps. 32, 15. 2 Averroes, In Aristot. Metaph., XII, t. 51 (ed. Iw1tina VIII, ff. 157va-158rb).
20
UTRUM DEUS INTELLIGAT 0.\.iNIA ALIA A SE DISTINCTE
435
P h i l oso p h o, XII Metaphysicae 1, commento 51. Pro isto errore innuntur aliquae rationes. Prima est talis: intellectio est perfectio intelligentis; sed nihil aliud a Deo potest esse perfectio Dei, quia tunc esset Deus de se s imperfectus; igitur nihil aliud a Deo est intellectum a Deo. Secunda, quia quando intellectus intelligit aliquid aliud, sua actio non est sua substantia, et per consequens perfìcitur per suam actionem; sed Deus per nihil, quod non est sua substantia, potest perfìci; igitur actio sua est sua substantia, et per consequens non 10 intelligit aliquid aliud a se. Tertia, quia quando aliquis necessario intelligit aliud a se, suum esse necessario est per esse alterius; sed Deus non est per esse cumscumque alterius; igitur non necessario intelligit aliquid aliud a se. 1s Praeterea, omne quod intelligit aliud a se transmutatur in aliud; sed Deus est intransmutabilis; igitur etc. Praeterea, ignobilitatis est intelligere vilia, igitur cum Deus sit infìnitae nobilitatis, Deus non intelligit vilia et per consequens nec aliud a se. 20 Praeterea, secundum P h i l oso p h u m, III De anima 2 , in separatis a materia intellectus et intellectum sunt idem; sed Deus est maxime separatus a materia; igitur in eo intellectus et intellectum sunt idem; igitur non intelligit aliud a se. 3 intellectio J intellectum Z 4 aliud om. ABCDEGH de J per E 5 aliud om. ABCGH intcllectum] intcllectus E 6 intcllectus] aliquid E aliud] a se add. F 7 sua] 8 est] in add. D 9 suaZ om. Z 11 Tcrtia] tenie Z aliquis] cius F, om. ABCDGH 12 necessario om. D esse2] se C estZ om. H 13 necessario om. D quis B, aliquid EZ 15 onme om. D intelligit J aliquid add. E transmuratur] trans A, transit E, transitur H in J per D 16 aliud om. E Deus] non add. F ,, intransmurabilis] intransibilis E, transmutabilis FG, ve! add. C 18 infinirae] in fine DG 19 nec] non C, nulla EF, nihil Z ·l aliud] alia EF 20 secundum] per FZ 20-22 in ... maxime om. B 21-22 a materia ... a materia] aliquam ... aliquam C 21-23 sed ... idem om. (horn.) E 22 eo] est add. F 23 sunt om. F 22-23 intellcctum] intd!ectus G
Aristot., Metaph., XII, c. 9, t. 51 (1074b 33-35). anima, III, c. 4, t. 15 (430a 3-4). l
2
Aristot., De
436
LIBER I DIST. 35 Q. II
Praeterea, si intelligit res alias a se, aut habet de ipsis scientiam universalem aut particularem. Non universalem, quia talis est in potentia cognoscens; sed Deus nullo modo est in potentia. Nec particularem, quia particularia sunt infinita, et infinita nullo modo determinantur per scientiam, igitur nullam scientiam s habet. !sta opinio est manifeste falsa et contra auctoritatem S ac r a e S c r i p t u r a e, sicut patet in locis innumerabilibus. [OPINIO THOMAE AQUINATIS]
Aliqui tamen nituntur hoc probare per rationem. Unde arguunt a l i q u i sic l: « Quando aliquid perfecte cognoscitur, virtus eius perfecte cognoscitur. Sed virtus alicuius rei non cognoscitur perfecte, nisi cognoscatur ad quae virtus se extendit. Sed virtus divina se extendit ad omnia >>. Et Dcus perfecte cognoscit se rpsum, igitur perfecte cognoscit omnia. [CONTRA
ts
THOMAE)
Sed ista ratio propter duo est insufficiens. Primo, quia non sufficienter probatur quod qui perfecte cognoscit aliquam virtutem, perfecte cognoscit omnia ad quae illa virtus se extendit. Nam probatum est p r i u s 2 , quod illud quod est causa potest perfecte cognosci, nullo effectu cognito. Quia probatum est quod 1 intelligit Jintelligat E ipsis Jillis H 2 particularem J et add. E 4 Nec] per add. F 5 igitur] Deus add. D 10 per rationem] rationibus Z 11 aliqui om. E , Quando] quandocumque E 12 eius] est A, enim G cognoscitur!J cognoscibilis A 13 cognoscatur J cognoscantur Z, omnia add. C extendit J extendat Z 13-14 Sed ... extendic om. (hom.) C 14 ad omnia] creatura C 15 perfecte... omnia] et alia Z 18 suffi20 Naml quia Z cienter] suffiàt A probatur] probat D qui] quid C cognoscit om. E 21 nullo om. (lac.) A effectu l eius add. F est l prius add. E et infinitalj quae D
Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 14, a. 5 Resp. 2 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Pro!., q. 9 (ed. cit. I, 241-244). l
to
20
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE DISTINCTE
437
ex notitia incomplexa unius rei non habetur sufficienter notitia incomplexa alterius rei. Patet etiam de sensu quod perfecte cognoscit suum obiectum et per consequens virtutem eius, quia suum obiectum et virtus illius obiecti nullo modo differunt, et s tamen non oportet sensum cognoscere aliquid aliud ad quod se extendit illa virtus. Secundo, est insufficiens quia non est sufficienter probatum quod Deus est causa omnium, nec potest sufficienter probari, maxime quod sit causa efficiens. 10
ts
[OPrmo Scon] Aliter probant alii sic 1 : « Primum agens est per se agens, quia omni causa per accidens prior est aliqua causa per se, II Physicorum 2 ; sed omne agens per se agi t propter fine m •. « Ex hoc arguitur duplicitcr. Primo sic: omne agens naturale praecise considcratum ex necessitate et acque ageret si ad nullum fìnem ageret sicut si essct independenter agens; ergo si non agi t nisi propter fìnem, hoc est quia dependet ab agente amante fìnem; tale autem a quo dependet tota natura in agendo, non videtur esse nisi principium 3 efficiens, igitur etc. ». « Praeterca, si primum agens agit propter fìnem, aut ergo fìnis ille movet primum efficiens ut amatus actu voluntatis, aut ut tantum naturaliter amatus. Si ut amatus actu voluntatis, hal incomplexa) incompleta E 2 quod] qui E 5 non om. E seruum) non add. H aliud om. ABCEHZ ad om. G 6 extcndit om. E virtus] et add. Z 7 est2 om. E 9 quod] quia B. efficiens] sufficiens A 12 omni] omnis BEF 14 arguitur) arguo ADEG 15 consideratum) corutitutum E necessitate] necessariis G, agit add. F. nullum] omnem C, illum H 16 finem om. Z sicut) sic D si2] quod D 17 quia] quod D 18-20 dopendet... Praeterea om. A 21 primum om. Z 22 ut2 om. H 22-1 (p. 438) naturaliter ... tantum om. (hom.) G l Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. 1, q q. 1-2, nn. 75-81 (ed. Vaticana II, 175ss.). 2 Aristot., Physica, II, c. 5, t. 49 (196b 17-22). 3 Hic Ockham legit 'principium', sed Scotus habet 'primum'.
438
LIBER I DIST. 35 Q. II
betur propositum. Si tantum amatus naturaliter, hoc est falsum, quia non naturaliter amat alium finem a se, ut grave centrum et materia formam; tunc enim esset aliquo modo ad finem, quia inclinatus ad ipsum. Si autem tantum naturaliter amat finem qui est ipse, hoc nihil est nisi ipsum esse ipsum, hoc enim non est salvare rationem causae in ipso ». « Item, primum efficiens dirigi t effectum suum ad finem; ergo vel naturaliter dirigit, vel cognoscendo et amando finem illum. Non naturaliter, quia non cognoscens nihil dirigit nisi in virtute cognoscentis: sapientis enim est prima ordinatio, I Afe taphy. depcndet ... intellcctio om. (hom.) EZ 6 Non] nec D dependet] sit dependens D intelligentiae om. A 8 movet] intelligit D non] est add. G 9 sed ... obiectc2 otn. (hom.) CD obiectc2] alio F2, aliquando non add. Z 9-10 sed ... obiecto 0111. (hom.) G, alio add. B2 11 non om. H Igitur. .. obiecto om. (hom.) E 12 Secundum] secundo ADE probo] probat D quia] quod BC 15 causalitatis] causantis G quod] quia BE 16 nisi om. Z .. non] 17 quod] quia F Deus nec Z 16-18 Sed... immediatorum om. E Sed ... igitur om.D 20 Deusl est!] de eius H :: est2 om. H om.G 19 quia om. Z 21 illud 0111. Z est om. E 24 sequeretur om. G veli om. CEZ mediate om. C l
Supra, p. 440, lin. 14-15.
2
Supra, p. 440, lin. 15-17.
442
LIBER I DIST. 35 Q. Il
mediate - illius. Sed omne tale habet rationem causae respectu alterius; igitur etc. Minor etiam est probabilis, quia non est probabile quod primum efficiens non cognoscat illud quod producit; tunc enim produceret et nesciret quid producit. Sic igitur dico quod neutra pars potcst per rationem sufficientcr ostendi. Circa sccundum 1 nolo multum immorari, quia est planum quod sic, ex veritatc Sacrae Scripturac. [An
ARGUMENTA COMMENTATORIS j
Ad primam rationem 2 in oppositum dico quod ista propositio est falsa dc virtutc sermonis 'intcllcctum est perfcctio intclligentis'. Tum quia ctiam in nobis lapis non est pcrfectio hominis et tamen intclligitur ab homine. Tum quia Deus intclligit se et tamen proprie loquendo Deus non est perfectio sui ipsius, scd est idem amnibus modis cum Deo. Ideo dico quod quando intellectio causatur ab obiecto, tunc obiectum intellectum est pcrfectio intelligentis, non formaliter et proprie loqucndo, sed effective, hoc est dictu, causat pcrfectionem intelligentis, scilicet ipsam intellectioncm. Quando autem intellectio non est causata, - sicut est in Deo -, tunc vcl intellectum est ipsamct intellectio, vel est aliquid natum ab co causan. Ad secundum 3 dico quod si per actioncm intclligatur aliqua operatio, maior est simpliciter falsa ncc est probata. ----------------
----------
l rationem om. Z causae l esse Z 2 ctiam om. E 3 illud om. D 4 enim l non add. ABC quid) quod EZ produciti producerct Z 5 per rationem om. Z sufficicnter om. H 7 sicl sit ABCDFG veritate) praecise adJ. E 9 in opposituml pro errore Commentatoris Z IO est2l esse C intelligentisl intellectionis D 11 Tuml tamen ABCG etiam om. D tamen)lapis add. F, om. E 12 Tum) similiter F, om. ABCGH quia) etiam F 13 est2 om. D 14 quando) non A 16 dictu) d.ictum Z 16-17 non ... intelligentis om. (hom.) G 18 autem) ipsa add. E non om. G sicutl sed G est2 om. B in sic Z, de cet. codd. !9 intellectum] intellectio BH, intellectus D natum) notum E 21 actionem J intentionem G inrelligatur) intelligitur EZ I Supra, p. 434, lin. 16; Ockham rcspondit ad tertium articulum in scqucnti quaestionc. ::?. Supra, p. 435, !in. 3-5. 3 Supra, p. 435, !in. 6-10.
10
1s
20
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE DISTINCTE
5
10
15
20
443
Ad tertium 1 dico quod maior est falsa nisi de intellectione causata ab obiecto, cuiusmodi non est intellectio divina. Ad quartum 2 dico quod maior est falsa nisi de novo intclligat aliquid aliud a se. Ad quintum 3 dico quod intelligerc vilia - non intcllectionc causata a vilibus - non est vile nec ignobile, et ita est in Deo. Similiter, intelligerc vilia et per talem intcllectioncm impediri ab intellectione nobiliorum, vel etiam inclinari per intellectionem talem ad faciendum aliquid vile vel reprehensibile, est vile. Sed neutrum potest Deo competere. Ad sextum 4 dico quod intentio P h i l o s o p h i est, III De anima 5, quod in separatis a materia intellectus et intellectum sunt idem, accipiendo intellectum pro intellectione. Quia in illis, secundum eum, intellectus, intellectio et intellectum sunt idem, quia ipsemct intellcctus est una intellectio et ipsa intellectio est intellecta, et non alia intellectione. N o n tamen vult quod omnc intcllectum sit idem cum intelligente. E t si d i c a tu r quod ita est in nobis quod aliquod intellectum est idem cum intelligente et aliquod non, igitur per hoc non distinguimur ab intellectu separato, a d h o c d i c e n d u m est quod si P h i l o s o p h u s ponit quod intellectus possibilis recipit dc novo intellectionem, tunc nullum intellectum est idem cum intellectione qua intclligitur; aliter tamen est in aliis. Sed 1-3 de ... nisi orn. (hom.) C 5 non] de add. E 7 Similiter] 2 cuiusmodi Jqll.llis Z contingit D, sed G et orn. H 8 nobiliorum) nobis D ve!] et G inclinari) inclinarct B 9 aliquid] tale add. D ve! orn. GZ reprehensibile] reprehensive C, orn. Z 12 imellectus sic G, Giessa, Pad. A11tot1., Pad. L"11iv., intelligens cet. codd. intel!ectum) similiter intentio add. D 13 intellectione] intellectionem AC, intelligibili D 13-14 accipicndo ... idem 0111. (horn.) E 14 intellectus sic Z, Carnbr. 101, Giessa, Pad. Anto11., intelligens ABCDFH, intellectum G, 15 ipsemet) ipsamet A cst2) etiam add. G 1S-19 aliquod ... aliquod] aliquid ... et add. F aliquid EZ Et ... intelligente orn. (horn.) H 20 distinguimur] distinguitur CFZ 21 quod2) si add. H 22 tunc] nunc G 23 qll.l] qll.lm A I Supra, p. 435, lin. 11-14. 2 Supra, p. 435, lin. 15-16. 3 Supra, p. 435, lin. 17-19. 4 Supra, p. 435, !in. 20-23. 5 Cf. supra, p. 435, nota 2.
444
LIBER I DIST. 35 Q. III
quae fuerit mens P h i l o s o p h i de intellectu possibili patebit alias 1• Ad ultimum 2 dico quod Deus est cognitio particularis dc omnibus particularibus. Nec est inconvcniens omnia infinita comprehendi ab infinito. s (AD
ARGUMENTA PRINCIPALIA]
Ad primum principale 3 dico quod non semper unius intellectionis est tantum unum obiectum, sed frequenter unius intellectionis sunt plura obiecta, sicut est in proposito. Ad secundum 4 in sequenti quacstione p a t e bi t 5 • Ad tertium 6 dico quod tali assimilatione qualis requiritur inter intellectionem et obiectum, Deus assimilatur cuilibet alteri a se.
10
[QUAESTIO III UTRUM DIVINA ESSENTIA SIT PRIMUM OBIECTUM
15
INTELLECTUS SUI]
Tertio quaero utrum divina essentia sit pnmum obiectum intellectus sui. Q u o d n o n: Quia primum obiectum alicuius potentiae est commune per praedicationem omni apprehenso ab illa potcntia, sicut color po------1 qwe om. A fuerit l fui t EZ
2 alias om. G 3 u!timum] ultima m Z dico l d!cendum E 4 particularibus] entibus D, partibus Z Ncc] non G omnia] et add. CGH in4-5 comprchcndi) apprchcndi E 7 non) est add. Z 11 tali] finita] omnia adcL G talis AC assimilatione) assimilationcm C 12 int
l Supra, p. 599. 598, !in. 4. 0CKHAM, OPERA
2
THEOL. IV
Supra, p. 603.
3
Supra, p. 597, !in. 19 -p. 39
610
LIBER I DIST. 42 Q. U!'IICA
potest dici quod omnis voluntas recta est conformis rationi rectae, sed non semper est conformis rationi rectae praeviae quae ostendat causam quare debet voluntas hoc velle. Sed eo ipso quod voluntas divina hoc vult, ratio recta dictat quod est volendum. Secundum principale 1 potest concedi gratia conclusionis. Ad argumentum in oppositum 2 dicendum est quod nullum temporale est causa alicuius aeterni, et ideo reprobatio non est aliqua una res aeterna quac habeat causam in creatura. Sed ista propositio 'Deus reprobat istum', quae est ab aeterno vera, bene habet causam, ilio modo quo dicitur quod antecedens est causa consequentis. Et illud antecedens est ita aeternum sicut conscquens. Quia antecedens est istud 'iste peccabit fìnaliter' et ista fuit ab aeterno vera, sicut ista 'Deus reprobat istum'.
[DISTINCTIO QUADRAGESIMA SECUNDA
5
10
15
QUAESTIO UNICA UTRUM DEUS POSSIT FACERE OMNE POSSIBILE FIERI A CREATURA]
Circa distinctionem quadragesimam secundam quaero utrum Deus possit facere omne possibile fieri a creatura. Quod non: Quia Deus non potest peccare nec mon, et tamen ista sunt possibilia creaturae; igitur etc. 2 conformis] praeviae E 3 quae] qui C estenda t] estendi t G 6-8 Secundum ... 8 ideo reprobatio] ratio reprobationis D 9 creatura] causa D 10 bene] aetemi om. C non B, unde GH 13 est om. ABCDFGH 20 possit] posset B 22 tamen ... sunt] tunc ista possunt D 23 creaturae] esse D 1
Supra, p. 598, lin. 5-10.
2
Supra, p. 598, lin. 12-15.
20
t:TRUM DEt;S POSSIT FACERE OMNE POSSIBILE FIERI
611
A d opposi tu m: Deus est omnipotens; sed omnipotens 1 potest omnia facere; igitur etc. Circa istam quaestionem primo videndum est utrum Deum facere orune possibile creaturae sine cooperatione creaturae possit ratione naturali probari; secundo utrum hoc sit tenendum. ( 0PINIO SCOTI)
10
Circa primum dicitur quod non. Quod probatur per quattuor rationes, quarum duae videntur mihi sufficientes, sed aliae non videntur concludere. Prima illarum est ista: quamvis possit probari ratione naturali Deum habere potentiam infìnitam « non 2 2 omnia om. D 5 creaturacl] esse D sine] omni add. CF 6 naturali mg. E2, om. C 9 vidcntur] dicuntur probari] dcmorutrari Z tenendum] intelligendum A 8 Quod] quia G G sufficientcs] sufficcrc Z aliae] duae add. F 11-1 (p. 612) Dcum ... naturali om. (hom.) E
In imo folio 173v0 codicis Paris. Nat. 15904 manu posteriori apponitur nota: c Omnipotentia Dei non dicitur ex hoc quod potest facere omnia quae esse non implicat contradictionem quia ipsum scilicet Dcum esse non implicat contradictioncm et tamcn Dcus non potcst faccre se ipsum esse. Ncc ex hoc quod potest faccrc omnia quae fieri non implicat contradictionem quia pcccatum fieri non implicat contradictioncm et tamen Deus non potcst facerc ciusmodi (?). Ncc ex hoc quod potcst facerc omnia quae sunt possibilia fieri ab eo, quia si ponatur in esse, tunc scquitur quod illa sunt omnia possibilia fieri ab co, et per consequens non potest plura facere, et tunc eius potentia crit evacuata quod est falsum. Praeterea, sequitur quod minime potens esset omnipotens quia ponatur quod Sortes producat unum actum et non possit plures producere, tunc arguitur sic 'iste producit omne quod possibile [est] ab eo produci, ergo iste est omnipotens'. Sed omnipotentia Dei arguitur ex modo producendi aliquem effectum quia scilicet ex hoc quod independenter producio. Videsis etiam Guillel. de Ockham, Quodl. VI, q. I: cAliter accipitur 'possc' pro posse faccre omne illud quod non includit contradictionem fieri,; et Quodl. VI, q. 6: c Quodlibct est divinae potentiae attribuendum quod non includit manifestam contradictioncm; sed illud fieri a Deo non includit contradictionem; ergo etc.,_ Cf. supra, d. 20, q. un. (p. 36, nota 1). 2 Scotus, Ordinatio, I, d. 42, q. un., nn. 9-13 (cd. Vaticana VI, 343-346). I
612
LIBER l DIST. 42 Q. UNICA
tamen est manifestum ratione naturali quod habens causalitatem eminentiorem et continens eminentius causalitatem causae secundae, possit immediate in effectum causae secundae, quia ordo causarum hoc non concludit •. « Et hoc maxime ponerent p h i l o s o p h i, qui non posue- s runt causam secundam - necessario concurrentem - propter aliquam perfectionem addendam effectui, sed quasi propter imperfectionem addendam, quia posuerunt causam primam non posse esse causam immediatam alicuius effectus imperfecti. Et ideo oportet causam aliam agentem imperfectiorem concurrere, ut to illa prima non producat secundum ultimum potentiae suae •· « Praeterea, si p h i l o s o p h i non potuerunt per rationem naturalem concludere Deum posse contingenter causare, quanto magis nec posse immediate in quemcumque effectum vel in quodcumque quod potest producere mediantibus causis secun- 1s dis ? •. « Praeterea, ipsi habuerunt pro principio quod 'de nihilo nihil fìt', igitur (saltem in istis generabilibus et corruptibilibus) non videtur eos posuisse Deum sic esse omnipotentem quod possit omnem effectum producere sine omni causa concausante ». 20 « Practerea, p h i l o s o p h i posuerunt Deum esse necessario agentem, igitur si cum hoc posuerunt quod Deus esset omnipotens ilio modo, haberent negare omnem causalitatem cuiuscumque causae secundae (quod est maximum inconveniens eis). Consequentia patet, nam causa 'necessario causans' in quo- zs cumque instanti comparetur effectui, necessario in eodem instanti 1 est om. A F quod habens] quia habemus C 2 eminentius] potentiam, non tamen est in ratione naturali add. E 2-3 secundae] primae E 3 quia] quod G 4 causarum] et add. D 5 qui] quia B 8 posse om. EZ 9 esse om. D 10 imperfectiorem om. C :. concurrere om. E 11 illal persona add. G secundum] sed A 12 per rationem om. G 14 effectum om. F 14-15 inl quodcumque om. D 15 quod om. H potest om. Z producere l produci E, produceret Z 17 ipsi l philosophi E 18 fit l potest esse B, feci t A 19 videturl videntur D :, possit] potest C 20 omni om. D ! concausantel concurrente C 21 necessario] causam add. F 22 si om. B . Deus om. Z : essetl est B 23 modo om. H 25 causans l agens F
UTRUM DEUS POSSIT FACERE OMNE POSSIBILE FIERI
5
613
causat et agit; igitur cum prius comparetur causa superior ad effectum quam causa inferior, et tunc est omnipotens ilio modo, ergo in ilio instanti producit totum effectum; ergo in secundo instanti, in quo comparatur causa secunda ad eundem effectum, nihil intelligitur tunc causandum, - et ita agens secundum vel causa secunda nihil potest causare •· (CoNTRA
RATIONES
Scon]
Prima istarum rationum non videtur concludere. Nam p h il o s o p h i non posuerunt causam secundam concurrerc propter 10 imperfectionem effectus, ut scilicet aliqua imperfectio adderetur effectui a causa secunda. Quia, secundum i s t u m 1, Philosophus ponit Deum esse causam omnium, igitur est causa immediata alicuius effectus et causa totalis, aliter esset processus in infìnitum. Sed, secundum istum, effectus iste est imperfectus et 15 Deus est in infìnitum perfectior effectu ilio. Igitur, secundum opinionem p h i l oso p h or u m, Deus est causa immediata et totalis alicuius effectus imperfecti. Igitur propter imperfectionem effectus non repugnat Deo esse immediatam causam omnium secundum opinionem philosophorum. w Si d i c a tu r quod quamvis effectus sit imperfectus respectu Dei, est tamen perfectus respectu aliorum effectuum qui propter imperfectionem suam non possunt produci a solo Deo: H o c n o n v i d e t u r s u f f i c e r e, q ma ex quo 1ml prius) prior E 2 causa om. C 3-4 producit ... instanti om. (hom.) EZ 4 sead ... secunda om. (hom.) Z 6 nihil) non Z 8 Prima... vicunda] et add. H detur) contra primam rationem C Prima) praeterea H , non om. D 9 secundam om. DH 1O scilicet J sic D adderetur] adderet G 13 causa om. C 14 iste) infìnitus add. D 15 est om. G perfectior) imperfectior C 16 et om. E 21 est otn. G 22 suam) sui E, il!am Z 23 quo) hoc quod C
1 C( Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. l, qq. 1-7, nn. 119-120 (ed. Vatic., II, 194-197); etiam In Metaph. Aristot., XII, q. 4 (ed. Wadding, IV, 827a).
614
LIBER I DIST. 42 Q. UNICA
perfectio in communi in effectu non repugnat Deo quin possit producere effectum imperfectum, oportet assignare rationem specialem quare plus repugnat Deo producere effectum istum imperfectum quam alium. C o n f i r m a t u r: Deus p o test esse causa totalis et i m me- 5 diata plurium effectuum ordinatorum secundum perfectius et imperfcctius, igitur nisi aliud obstct, non videtur ratio quin possit esse causa immediata omnium effectuum imperfectorum. Antecedens patet secundum istum, quia per istum solum causa prima potest creare, igitur omnia creata propria a solo Deo fiunt. Sed to talia sunt multa, secundum quod iste imponit opinioni Philosophi, igitur talia multa fiunt a solo Deo. Et ita non est verum quod assumitur 1 quod secundum opinionem P h i l o s o p h i causa secunda concurrit cum causa prima ne causa prima producat secundum ultimum potentiae suae et ne producat effectum ita t5 pcrfectum sicut potest. C o n f i r m a t u r secundo, quia in causis naturali bus videmus quod eadem causa producit plures effectus perfectiores et imperfectiores sine omni causa alia concausant, sicut sol in eodem passo producit plures effectus ordinatos. zo Secunda ratio videtur concludere, vel saltem multum est probabilis, quamvis iste videtur a l i bi 2 dicere oppositum. Nam a l i b i videtur velle se demonstrare quod nulla contingentia ------------l communi] amni E in2 om. CE non om. D Deo] producere add. D quin] qui ADGH 2 rationem om. BDFGH 2-3 oportcL. imperfectum om. (!rom.) A specialem] specialiter D 4 qua m] quantum G 5 potest esse] est D causa om. E et om. A 6 secundum J sed H 7 nisi] non AG obstet] obsraret CD 9 salurn] solam CE causa om_ G 10 creare] causare ADEF, sed corr. A2 igitur 0111. Z omnia] alia A creata] causata E 11 secundum] sed A imponit om. H 12 igitur ... Deo om. E ira] secunda C 14 causa! om. E 15 producat] eumdem add_ D 17 quia] quod B 17-20 Confirmatur... ordinatos onr_ E 18 plures] tales D et] etiam A 21 est 0111. ABCDEGH 22 iste on1. D viderur] videatur F 23 demonstrare] denegare H I Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 8, p. 2, q. un., nn. 286-288 (ed. Vatic. IV, 315-317). 2 Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. l, qq. 1-2, nn. 79-83 {ed. Vatic., II, 176-177).
UTRUM DEUS POSSIT FACERE OMNE POSSIBILE FIERI
615
potest esse in rebus nisi prima causa contingenter causet. Sed hoc potest esse notum naturali ratione quod contingentia est in rebus et quod aliquid contingenter agit. Igitur potest esse notum ratione naturali quod prima causa contingenter agit, secundum s i s tu m. Tertia ratio 1 etiam videtur efficax. Quia, quamvis secundum philosophos aliquos, de nihilo fiat aliquid ab aeterno, tamen videtur fuisse opinio p h i l o s o p h o r u m quod de nihilo nihil fiat de novo, et ita quod posuerunt quod Deus non causat omnia 10 sine omni alia causa concausante. Sed quarta ratio 2 illo modo deducta non concludit. Nam probatio consequentiae non valet, quia si illa probatio esset bona, sequeretur quod Deus nullo modo posset coagere creaturae ad aliquem effectum producendum. Probatio consequentiae: nam si 1s Deus coagit creaturae, sicut ipse arguit, arguo ego: nam causa agens prima, sine qua non potest effectus produci, in quocumque instanti comparatur effcctui, in illo instanti agit. Igitur cum causa prima prius comparetur effectui quam causa secunda, et tunc causat, igitur in illo producit totum effectum. Igitur in se20 cundo instanti in quo comparatur causa secunda ad effectum, nihil intelligitur tunc causandum, igitur causa secunda nihil causat. S i d i c a t u r quod argumentum non valet de causa prima libere causante,- quia illa potest causare quando placet si bi-, sed bene valet de causa necessario causante, quia illa causa in quocumquc instanti comparatur ad effectum necessario causat: 1 causet l causaret ABE 2 naturali ratione l naturalìter C 2-4 quod ... naturali om. 3-4 Igitur ... agit om. (hom.) A 4 agit] agat Z, om. G 4-5 secundum istum (hom.) B om. E 6 etiam om. F Quial quod B secundum in lac. F2 om. ACGH 7 philosophos sic EZ, Pad. Anton., Vat., 0111. cet. codd. aliquos in lac. F2, alias E, om. CG 8 philosophorum] philosophi D 9 quodl om. Z 10 causa 0111. B 12 probatio2] propositio C 14 ali15-16 causa agcns] coagens D 16 produci] producere G qucm] alium D nam om. G igiturl) quod AB in] nullo E illo] modo E, instanti add. C 19 causat] causatur GZ 19-20 secundol ìllo E 21 causat] agitE, et adJ. H 23 illa] causa add. E 24-25 quocumque] quacumque C, quolibet D l
Supra, p. 612, !in. 17-20.
2
Supra, p. 612, lin. 21 -p. 613, lin. 6.
616
LIBER I DIST. 42 Q. UNICA
I s t u d n o n s u f f i c i t, quia accipio causa m primam sine qua causa secunda non potest talem effectum producere. Et tunc quaero: aut causa prima prius comparatur ad illum effectum, aut non. Si sic, igitur tunc causat effectum, igitur tunc nihil remanet causandum. Si non prius, sed in eodem instanti comparatur ad effectum in quo causa secunda comparatur ad effectum, et non plus repugnat duabus causis naturalibus comparari in eodem instanti ad effectum quam duabus causis quarum una sit libera et alia naturalis, igitur non obstante primitate causae poterit Deus concurrere et causare eundem effectum cum causa secunda, etiamsi Deus esset causa naturalis. Unde videtur quod eadem ratio concludat quod nulla causa naturalis prior potest concurrere cum causa secunda ad producendum aliquem effectum. Nam accipio causam priorem quamcumque et causam secundam subordinatam. Et quaero: aut illa causa prior prius comparatur ad effectum quam causa secunda, aut non. Si sic, igitur in primo instanti causat. Et certum est quod non causat partem effectus, quia non est maior ratio quod causet unam partem quam aliam, - et similiter, frequenter effectus est indivisibilis, non habens partes. Igitur in primo instanti causat totum effectum, igitur in secundo instanti nihil remanet causandum. Et per consequens numquam causa secunda agit cum causa prima, et ita illa ratio destruit ordinem essentialem causarum. Si autem illa causa prima non prius comparatur ad effectum quam causa secunda, eadem ratione nec causa simpliciter 1 accipio] accipiendo Z 2 causa om. Z Et om. H 3 prius] primo C aut2] ve! C in ... effectum2 om. (hom.) A et] ita add. Z 4 igiturlJ scquitur E 6 secunda] prima D 7 comparari] operari Z in om. C 8 effectum] instanti add. A quam] et ABDGH 9 naturalis J naturaliter G primit:ltc] prioritate D 1O causare] creare G cundem] eu m E eu m] A, om. G etiamsi] et si D 11 csset om. E 12 quod2J quia G 14-16 Nam ... 15 Et2 0111. F 16 prius 0111. F ad om. G sccunda] prima l> effectum om. (!rom.) E 17 aut] ve! C causat] causa prior add. Z l!! quodiJ quia D quod2J quare Z 19 partem] effectus add. D similiter] sic ABDEGH 20 primo] ilio C 21 igitur] si aJJ. H 22 causandum om. G 23 illa 0111. C 24 comparatur] CD 25-1 (p. 617) eadem ... secunda om. (/rom.) ABC
5
to
15
20
25
UTRUM DEUS POSSIT FACERE OMNE POSSIBILE FIERI
617
prima comparatur prius ad effectum quam causa secunda, er ita propter talem prioritatem non oportet negare Deum esse causam immediatum omnium. [SOLUTIO AUCTORIS
J
s
Ideo quantum ad istum articulum dico quod non potest ratione naturali demonstrari quod Deus potest immediate se solo omnem effectum producibilem producere, quia non potest naturali ratione demonstrari quod Deus causat se solo omnia dc facto; cum illud si t falsum et ab omnibus, tam p h i l o s olo p h i s quam S a n c t i s, negatum, cum omnes ponant aliquas esse causa secundas. Nec potest etiam probari quod Deus contingenter et libere agit vel causat illa quae causat. Et ex istis sequitur quod non potest estendi ratione naturali Deum posse omnia immediate et se solo, sine omni causa concausante, cauts sare. Hoc patet, quia omne agens naturale et sufficiens aequaliter respiciens multa vel necessario producit quodlibet illorum, vel nullum. Igitur si Deus sit agens sufficiens et naturaliter causans, si aequaliter respiciat producibilia - quaedam mediante actionc causarum secundarum, et alia producibilia [immediate] - vel 20 causabit necessario omnia ista vel nullum istorum. Sed non omnia, manifestum est, ergo nullum. S i d i c a t u r quod Deus non aequaliter respicit ista producibilia et illa, quia ista producuntur mediantibus causis secundis et illa non: 1 prima om. G : comparatur om. E 2 ta!cm om. D 5 Ideo] item G quod 6 demonstrari] demonstrare E, dencgari H 7 omnem] suum C quia] quod A 9 sit om. D 11 esse om. E Nec] non D etiam] negari, add. E, om. G quod] quia A 12 Et2] sed C .: istis] his A 12-13 sequitur quod] solis E 13 rationc naturalis] naturJliter C , Deum] non add. E 14 immediate] produccrc add. C se] causa add. Z causa] secunda add. C, om. GZ , concausante] causante DG 15-16 aequaliter respiciens om. A 17 si2 om. Z 16 multa om. D 18 respiciat J respiciens Z mediante J immediate E lS-19 quaedam ... producibilia om. (hom.) CZ, Merto11 106, Paris 15,904, callcell. Giessa 20 isca 0111. Z 22 non] in D 23 et J ve! B producuntur J produci t D om. G
618
LIBER I DIST. 42 Q. UNICA
H o c n o n v a l e t, quia si Deus potest se solo producere ista quae producit mediantibus causis secundis, non requirit istas causas secundas ad producendum ea. Igitur quantum ad hoc, aequaliter respicit ista et alia eiusdem rationis quae non producuntur mediantibus causis secundis. Ergo aequaliter producet ca 5 vel non producet. Immo ex isto sequitur quod Deus necessario producet omnia eiusdem rationis producibilia vel nulla. Consequentia patet, quia causa naturalis et suffìciens non rcquirens aliquid aliud ad effectum suum, vel producit omnia eiusdem rationis, vel nullum. Quia non est maior ratio quare plus producat 10 unum quam aliud eiusdem rationis, cum inter illa nullus si ordo. Igitur si Deus sit causa naturalis, non est maior ratio quod producat istud individuum istius speciei specialissimae quam illud, et ita vel producet quodlibet vel nullum. Dico igitur quod nullo modo stant simul quod Deus sit causa 15 naturalis, et tamen quod possit se solo sine omni alia causa concausante omnem effectum producere. Et ita cum non possit ratione naturali probari quod Deus sit causa contingens, non potest ratione naturali probari quod Deus potest causare immediate et se solo omnem effectum producibilem. 20 Et ideo dico quod p h i l o s o p h i non posuerunt causam secundam necessario concurrere propter imperfectionem effectus addendam, cum secundum multos eorum, ipse sit causa effectus imperfecti, sed posuerunt causam secundam concurrere propter hoc quod viderunt quod causa secunda approximata sequitur zs cffectus, et ipsa non approximata non sequitur effectus. Quam ----------------
1 quia] quod Z 2 istas om. C 3 ca om. EFZ 4-5 producuntur] producit Z 5 secundis om. E aequaliter] non add_ C producet] producit ACH ea] ista EF 5-7 ea __ _ 6 producet] produci t C 7 producet] produceret C 8 reproducet 0111. (hom.) D quirens] requirit eru B 10 producat] producit A 11 aliud] alia D cum] necessario ndd. C illa] ea F nullusj non C 12 si] cum add. ABH quod] quare CZ producat] 14 ve! om. CF 15 nullo] nullum A Deus om. D 16 quod om. D producit C possit] posset G alia onJ. F causa om. CE 17 ita] ideo C 18-19 sit ... Deus mg. D2, vm. (hom.) AE 19 immediate et om_ F 21 non posuerunt om. H 23 sit] est B 26 et ... clfectusl om. (hom.) F
UTRUM DEUS POSSIT FACERE OMNE POSSIBILE FIERI
61-14 Diccndum ... impeditur om. (/rom.) C 14 quodl quia H 15 fitl sit C, contra D divinuml vcl non sicut consilium divinum add. D 16 non fit] si sit C quod) quia H fieri 19 impcditur] implctur D quia ... praeccptum om. DZ impletur) completur F om. Z 21 distinctione] quaestione Z l
Supra, p. 670, !in. 10-12.
2
Infra, dist. 47, q. un. (pp. 681-685).
676
LIBER I DIST. 46 Q. II
Ad tertium 1 dico quod Deus vult antecedenter omnes homines salvos fieri, quia scilicet dat eis antecedentia quibus possunt consequi salutem cum praecepto et consilio exsequendi, et numquam eis praecipiet contrarium, et eis erit paratus coagere permittens eos libere velle agere ad consecutionem salutis. Et per illud ultimum excluditur una cavillatio quae posset fieri de damnatis, quomodo Deus non vult eos salvos fieri etiam antecedenter.
5
[QUAESTIO II UTRUM PER RATIONEM NATURALEM POSSIT PROBARI QUOD VOLUNTAS DIVINA SEMPER IMPLETUR]
10
Secundo quaero utrum per rationem naturalem possit probari quod voluntas divina semper impletur. Quod non: Quia de voluntate divina non potest per rationem naturalem probari quod est causa omnium, ergo nec quod semper impletur. Ad oppositum: Potest probari naturaliter quod voluntate divina nihil est potentius, igitur quod non est impedibilis, et per consequens quod semper impletur.
15
3 consequi salutem] salvari D cum otn. DE 4 crit] fuit C 4-5 permittens] 5 consecutionem] finis si ve add. D 6 illud] permittentes A permittens... agere om. E istum A, istud B 7 quomodo] quoniam Z non otn. A etiam anteccdenter om. E 11 possit] posset Z 12 divina om. GH impletur] impleatur D 13 non] videtur add. D 14 divina] Dei AD 15 probari quod est] non potest probari quod voluntas divina sit E nec quod] quod nihil ACF impletur] impleatur D 18 quodl otn. FZ non om. D et] ve! ACGH
l
Supra, p. 670, lin. 19-21.
UTRUM VOLGNTAS DEI SEMPER IMPLEATGR
677
(RESPONSI O AUCTORIS)
5
10
15
20
Dicendum est quod voluntatem aliquam impleri non est aliud quam effectum voluntatis poni in esse sicut vult eum poni, vel non poni si non vult eum poni. Sed hoc potest esse dupliciter: vcl quia potest velle eum poni a se, vel ab alio. Et tunc si ponatur a se quia vult eum poni a se, impletur; aliter non. Similiter, si ponatur in esse ab alio a quo vult eum poni in esse, impletur; et aliter non. Eodem modo proportionaliter distinguendum est de noli e eu m poni in esse: p o test eu m noli e poni in esse a se, v cl ab alio etc. Hoc viso, dicendum est quod quaestio unum supponit et aliud quaerit. Supponit enim quod Deus est volens vel nolens respectu aliquorum producibilium. Et quaerit utrum possit probari quod talis voluntas semper impletur. Quantum ad istud suppositum, utrum scilicet per rationem naturalem possit probari Deum velle vcl nolle alia a se, est ad praesens pertranseundum, quia de hoc tangetur in se c un d o 1• Sed quantum ad quaesitum, dico quod si possit probari quod Deus vult alia a se, potest probari quod voluntas divina semper implctur. Ita scilicet quod si vult aliquid fieri a se, fit a se; si vult aliquid fieri ab ali o, fit ab ali o; si vult aliquid fieri tam a se
-------------------------------------------------------
3 poni2 in esse add. Z 4 si ... poni2 mJt. D2, om. (hom.) CE hoc om. C esse] velle AD, dupliciter] ve! add. E 5 ponatur J ponitur CG 6 quia ... se2 om. (hom.) F aliter om. A non om. ABC 6-8 Similiter... non om. (hom.) H 7 ponatur J ponitur C ali o J aliquo Z 7-9 impletur. .. essei om. (hom.) A 8 proportionaliter] proportionabiliter Z R-9 distinguendum ... essei om. Z 9 ini ... poni2 om. (hom.) G essei] quod pdd. F potest] 1O ab] aliquo add. D 11 Hoc viso dicendum J Unde videndum D sicut H, dici de add. Z 12 est] si t E ve! nolens om. E 13 ali, quod] haec add. D supponi t J pracsupponit Z quorum] aliorum B quaerit] quaeritur D possit] potest AGH 14 impletur] impleatur D 17 secundo]libro add. D 18 si] sic G 19 vult om. A potest] po16 ve!] et 13 terit D 20 aliquid] aliud D fit a se] et add. E, om. A si2Jscilicet A 21 aliquidl om. D ab2 alio2] et add. CE, om. DE tam om. CD om. D
l Guillelmus de Ockham, Sent., Il, q. 6 BC; cf. etiam supra, dist. 42, q. un. (pp. 613-621).
678
LIBER I DIST. 46 Q. II
quam ab alio, fit tam a se quam ab alio. Et eodem modo est de nolito a Deo. Sed non potest probari quod omne volitum a Deo fit a Deo, nec quod omne volitum a Deo fit ab alio. Et consimiliter est dicendum de nolito. Primum probatur ratione naturali sic 1 : ille contra cuius voluntatem efficacem potest aliquid fieri, potest tristari; sed Deus nullo modo potest tristari; igitur impossibile est aliquid fieri contra voluntatem Dei efficacem. Igitur quidquid Deus vult fieri, illo modo quo vult illud fieri, fit. Quia scilicet si vult illud fieri a se, fit a se; si vult illud fieri ab ali o, fit ab ali o. E t s i i n s t e t u r contra istam rationem quod aliquid fit contra voluntatem alicuius et tamen non tristatur, sicut aliquid fit secundum desiderium alicuius et tamen non delectatur, sicut patet de daemonibus; igitur quamvis aliquid fieret contra voluntatem Dei, non sequeretur Deum tristari: I s t a i n s t a n t i a non valet. Quia quamvis non necessario ex hoc quod aliquid fit contra voluntatem efficacem alicuius sequitur ipsum tristari, sicut ostcndetur in s ecu n d o 2, tamen l quaml) et CD fit ... alio2 om. (hottl.) D tam om. CZ quam2J et CZ Et] etiam D est] dicendum D 2 nolito] volito C potest om. A volitum] volubile AD 2-3 Sed ... 3 fitl ... fitl] sit ... sit ABC volitum] volubile D Et om. n :>-4 conDco2 om. (hom.) H 8 efficasimiliter est J similiter D 5 cuius J eius G 6 efficacern l efficiente m FGH cem] efficientem FH 9 illo ... fieril om. (hom.) D quo om. E vultl om. A illudi ... illud2l aliquid ... aliquid F 9-10 fit ... fieri om. (hom.) C 10 vult ... fit2] ab alio fit, et F patet] est C 14 daernonibus] onmibus D aliquid om. C 13 secundum l contra C 15 sequeretur l sequitur C · Dcurn l eum E 16 instanria] 14-15 igitur... tristari om. F 17 efficacem] efficientern F 18 sequitur] scquatur EZ ipsum] obiectio D Quia] quod D posse add. C l Contra hoc arguit Chatton, Sent., I, d. 46, q. 1, a. 3: c Sed contra: quia quantumcumque aliquid fieret contra voluntatem cuius natura non est receptiva tristitiae, non propter hoc tristaretur; sed divina voluntas est huiusmodi; igitur non probas quod non tristaretur. Praeterea, ubi laetari est substantia sua, id est ipsa voluntas et ipsa volitio, non sequitur quodlibet aliquid fieri contra voluntatcm efficacem tale quod propter hoc tristaretur aut reciperet oppositum laetitiae • (cod. Paris Nat. 15,887, ( 80vb). 2 Guillelmus de Ockham, Sent., II, q. 19 S.
5
10
15
UTRUM VOLUNTAS DEI SEMPER IMPLEATt:R
679
ex hoc quod aliquid fit contra voluntatem efficacem alicuius sequitur ipsum posse tristari. Nunc autem Deus nec tristatur nec tristari potest, et per consequens nihil potest fieri contra voluntatem ipsius. s Secundum patet, quia nec potest probari ratione naturali quod Deus est causa immediata omnium, nec quod non est causa immediata omnium. Nec .potest pro bari ratione naturali quod Deus nullius est causa totalis, quae omnia in s e c u n d o 1 o s t e nd e n t u r. Igitur nec potest probari naturali ratione quod omne 10 volitum a Deo fit a Deo, nec quod omne volitum a Deo fit ab alio. Et eodem modo dicendum est de nolito proportionaliter. (AD ARGUMENTUM PRINCIPALE ET IN OPPOSITUM)
Ad argumentum principale 2 dicendum quod quia non potest probari naturali ratione quod Deus est causa omnium immediata, 1s ideo non potest ratione naturali probari quod voluntas divina semper impletur a se. Cum hoc tamen stat quod possit ratione naturali probari quod voluntas divina scmper impletur a se vel ab alio, et hoc si possit probari quod Deus vult alia a se. Ad argumentum in oppositum 3 dicendum quod si non possit 20 probari ratione naturali quod Deus vult alia a se, non potest probari quod Deus est potens, hoc est, quod est potens causare aliquid, et per consequens non potest probari quod eius voluntas l efficacem] efficientem F 2 necl) non A 5 nec] non D 6 nec] nisi C 8 nullius] nulli DG, ulli Z 6-7 estl ... Deus om. (hom.) BD nec ... omnium om. (hom.) G 8-9 ostendentur] ostenditur CF 9 nec] quae] tamen add. E secundo] libro add. D non CD 11-15 est ... ideo] quod C 13 quia om. A 16 semper] quod C, om. ABD , se] ergo add. F 16-17 Cum... se om. (hom.) Z 18 et ... se om. F possit] naturali ra19 in] ad A si non possit] non potestE 20-21 ratione ... probari om. tione add. E 20 ratione naturali om. D 21 hoc... potensl om. (hom.) EF 22 non ... pro(hom.) B bari om. E
3
l Ibidem, qq. 4-5 KL, Q-S; q. 6 per totam. Supra, p. 676, lin. 17-19.
2
Supra, p. 676, lin. 14-15.
680
LIBER I DIST. 47 Q. UNICA
semper impletur. Potest tamen probari quod non est impedibilis, qui a haec potest ha bere duas causas veritatis: vel quia vult aliquid fieri quod impediri non potest, vel quia nihil vult fieri et per consequens impediri non potest.
[DISTINCTIO QUADRAGESIMA SEPTIMA
5
QUAESTIO UNICA UTRUM DEUS POSSIT PRAECIPERE MALUM FIERI)
Circa distinctionem quadragesimam septimam quaero utrum Deus possit praecipere malum fieri. 10 Quod sic: Quia Deus praecepit filiis Israel spoliare Aegyptios 1 ; igitur praecepit furtum; sed furtum est malum, igitur praecepit malum. Praeterea, quod potest Deus velle, potest praecipere; sed Deus potest velle malum si eu t potest intelligcrc malum; igitur 1s potest praeciperc malum. Ad oppositum: Deus nihil potest praecipere nisi quod potest velle; sed Deus non potest velle malum quia tunc posset esse malus; igitur non potest praecipere malum. 20 2 haec] hoc E 3-4 impediri ... impediri] impleri ... impleri H 10 possit] posset B, potest G 11 sic] videtur add. D 12 Deus om. DEFZ filiis] filios CD igitur] Deus add. H 13 igirur ... malum2 om. (hom.) A praecepit2] Deus add. D 14 velle] illud add. D 15 velle] quod add. D malum!] est add. D sicut ... malum2 om. (hom.) E 16 malum] igitur etc. add. C 17 Ad oppositum] contra C 18 nihil] non C 19 possct] potest F 19-20 igitur ... malum o1n. D I
Resp. Exod. 12, 35-36.
t;TRUM DEUS POSSIT PRAECIPERE MAU.i M FIERI
681
(RESPONSIO AUCTORIS]
Hic primo videndum est utrum Deus possit velle malum, secundo an possit praecipere malum. Circa primum posset aliquis dicere quod dc virtute sermonis haec esset concedenda 'Deus vult s malum', quia per istam de virtute sermonis non plus denotatur nisi quod Deus vult aliquid quod est malum. Sicut vult aliquem actum, qui actus fìt ab aliquo malo et male, et per consequens ille actus est malus, et ita vult malum, hoc est, vult aliquem actum, qui actus est malus. Quod autem de virtute scrmonis talis propo1o sitio si t concedenda potest persuaderi sic: volo quod aliquis det eleemosynam propter vanam gloriam. Tunc sic: 'illud dare elecmosynam est a Deo; sed illud dare eleemosynam est malum; ergo malum est a Deo'; et ultra 'igitur Deus facit malum'. Primus discursus patet quia est syllogismus expositorius. Ultima consequents tia patet per conversionem vel per consimilem modum arguendi. E t si d i c a t u r quod in praedicto discursu est fallacia accidentis vel fallacia fìgurae dictionis, c o n tra: patet quod omnino idem modus arguendi est sicut hic 'Sortes est homo; Sortes est albus; igitur album est homo'. Ncc potcst aliqua va20 riatio termini vel commutatio unius praedicamcnti in aliud, nec aliquis alius defectus plus assignari in uno discursu quam in alio. Nec plus in ilio discursu quam in isto 'diligere Deum fìt a Deo; diligere Deum est bonum; igitur bonum fìt a Deo'. --. 2 possit] posset B
3 posset] possit BH
4 quod om. DH
virtute] veritatc FH 5 virtute] veritate H plus] aliud D 6 est] sit D vult om. AEZ 7 et male om. F 7-8 qui ... actum om. (hom.) C 8 malus] magis H hoc] id DEFZ aliquem om. ABCDGH 9 actus 0111. AEZ malus] magis H Quod autem] et quod ABDG, et dicit H virtute] veritate H 11 vanam] unam A, inanem C illud] istud EFG, idem H 10 sit] est D volo] pono D 12 illud] istud ACEFG, idem H 13 maluml] magis H et ultra 0111. 13 13-14 discursus l syllogismus A 13-15 Primus... arguendi 0111. D 14 quia] quod GH 16 quod om. BH praedicto] primo Z 17 accidentis J antecedentis A accidentis vcl fallacia om. (ho111.) D fallacia 0111. AC 18 arguendi 0111. AB DGH homo l et add. A 18-19 est2 ... Sortcs om. (ho111.) D 19 homo] Sortis AD potest] esse ibi add. F 20 termini] fieri ( 1) C commutatio] mutatio D praedicamenti] praedicati (?) AFG 21 alius] nullus (!) G plus] pctest add. DE 21-22 inl ... plus om. (hom.) E 22 discursu om. DF quam in isto otn. A diligere ... Deo om. C 23 Deum 0111. F
682
LIBER I DIST. 47 Q. UNICA
Diceret igitur aliquis quod de virtute sermonis haec est concedenda 'malum fit a Deo', quia ibi 'malum' supponit pro aliquo actu qui est in rei veritate malus, qui actus fit a Deo, et ideo dicitur malus actus fieri a Deo. Similiter, album dicitur esse homo, quia album supponit pro aliquo qui est homo. Unde sicut bonum s supponit pro uno actu qui est a Deo, et ideo dicitur bonum fieri a Deo, ita etiam malum supponit pro actu aliquo qui est a Deo quando dico sic 'malum est a Deo', et propter hoc erit haec vera 'malum est a Deo'. E t s i d i c a t u r quod quicumque facit malum est malus 10 sicut quicumque facit bonum est bonus; igitur si Deus facit malum, Deus est malus; consequens est impossibile, igitur antecedens: Praeterea, non plus dependet actus ab agente creato, puta ab ho mine, qua m a Deo; igitur non plus dicetur actus malus quia 1s fit ab ho mine malo quam dicetur bonus quia fit a Deo bono; igitur qua ratione ille actus est malus, eadem ratione erit bonus, et per consequens idem actus erit bonus et malus, quod est impossibile: Ad p r i m u m istorum dicerent, - qui vellent opinionem zo praedictam 1 tenere -, quod ista non est vera 'quicumque facit malum est malus', nec ista 'quicumque facit bonum est bonus', sicut nec ista est vera 'quicumque facit actum meritorium meretur'. Unde sicut, secundum P h i l o s o p h u m, II Ethico-
---
1-2 Diceret... Deo om. (hom.) G 2 quia] quod A aliquo] in add. C 3 quil ... 5 qui] quod C 6 uno J quil] quae ... quae C 4 Similiter] sicut EFZ esse om. ADH aliquo Z et om. AD ', ideo Jquod D 7 aliquo J uno add. D 8 quando J quandoque C, om. D dico] et D 9 Deo] potest add. C 10 quicumque] quidquid ABDG 11 qui12 Dew om. ADF est2 om. ABFGHZ :. igitur] cumque] quidquid D bonus] bonum BH et add. DZ 15 non om. H .. actus malus quia] de actu quod D 16 fitlj si sit C, sit GH dicetur] diceretur Z quia] quod D fit2] sit GH 17-18 est ... actus om. (hom.) D 18 eri t J est AD, om. E 20-21 vellent... 17 iIle l iste C, om. D .. erit l est A, actus est D 21 quod] propositio add. D 22 malus] praedictam] vellet opinaru praedictarum H 23 actum l factum C, opus D magis H l
Supra, p. 681, lin. 3-15.
UTRUM DEUS POSSIT PRAECIPERE MALUM FIERI
683
1,
non quicumque facit opera iusta est iustus, sed qui facit iuste opera iusta est iustus, ita qui facit malum male est malus, non autem quicumque facit malum est malus. Unde Deus, quamvis faciat illud quod est malum, et per consequens facit malum,- quia s isti termini convertuntur 'malum' et 'illud quod est malum' eo quod omne malum est illud quod est malum et omne illud quod est malum est malum -, non tamen Deus facit male malum, quia non facit quod tenetur non facere. Et eodem modo non vult malum male, et ideo non est malus quamvis velit malum. 10 Ad s e c u n d u m 2 dicerent quod idem actus est bonus tali bonitate et malus, sicut idem actus est iustus quia fit ab uno iuste et est iniustus quia fit ab alio iniuste. Unde si ab aliquo superiore idem praecipiatur uni subdito ut fiat, et alteri prohibeatur ne fiat, si uterque illorum faciat illud, idem opus erit iustum quia fit ab 1s uno obediente praecepto superioris, et erit iniustum quia fit ab alio transgrediente praeceptum superioris, et ita idem totaliter potest fieri ab uno iuste et ab alio iniuste. Et sicut idem totaliter potest fieri ab uno iuste et ab alio iniuste, ita idem actus totaliter fit ab homine male et a Deo iuste et bene. Et ideo idem actus 7n ilio modo quo actus est bonus vel malus, erit tam bonus quam malus. Quia actum esse malum non est aliud quam fieri ab aliquo rum
1 quicumquc) qui add. A 1-2 sed ... iustus om. (hom.) G 2 ita) item C, et D ma3 non ... malus om. (hom.) ADZ 4 quia] lus) et per consequeru facit malum add. G nam C 5 isti) duo add. Z et) etiam BH illud ... malum2 om. (hom.) C 5-7 eo ... nulum2 om. (hom.) D 6 illudi ... illud1J id ... id Z 7 malum2) sed add. Z male om. H maluml om. BD 9 velit) vu!t C 10 dicerent) concederent isti Z, om. E 10-11 tali bonitate om. Z 11 et] ve! BDH sicut] similiter BDGH uno) homine D 13 ut fiati om. EFZ alteri] alii G fiat1) faciat D 14 si) sed C illorum] istorum AC, om. E ;, opusj idem add. FZ erit) est AD quia) quod A 15 uno) aliquo E obediente) obedienti G superioris) superiore AB erit] est A iniustum) non iustum EF 15-16 ab alia) a E 15-17 ab ... fieti om. (hom.) H 16 transgrediente] transcendente F superioris] supetiore A 16-18 totaliter ... actus om. (hom.) DD 17 iuste) ilio H alia] aliquo H 17-19 ctl ... iuste om. (hom.) C 17-18 Et2 ... iniuste sic FZ, Gitssa, Gotinga, Paa. Cnil'., om. reliq. codd. 18 totaliter om. E 19 male] malo DGH 20 ilio] est G ve!] et ABDH erit) est ABDH 21 quam] ipsum add. D l
Aristot., Ethica 1:\icom., II, c. 3 (1105b 5-12).
2
Supra, p. 682, !in. 14-19.
684
LIBER I DIST. 47 Q. UNICA
male, et actum esse bonum non est aliud quam fieri ab aliquo bene. Et ita cum idem actus fìat ab homine male et a Deo bene, idem actus erit bonus et malus. Nec videtur hoc plus inconveniens quam dicere quod idem homo est pater et fìlius, similis et dissimilis respectu diversorum. Haec omnia dico tantum r e c i t a t i v e, recitando opinionem quac posset esse aliquorum, sive sit vera sive falsa sive erronea sive catholica sive haeretica. Sed sive praedicta opinio sit catholica sive haeretica, dico quod secundum intentionem S a nc t o r u m non est concedendum quod Deus vult malum, nec quod Deus facit malum. Quia, sive de virtute sermonis sive non, per tales propositiones intelligunt istas 'Deus vult aliquid male et iniuste', 'Deus facit aliquid male et iniuste', quac nullum intellectum possunt habere bonum, quia tunc Dcus faceret aliquid vel vellet, cuius oppositum teneretur facere vel velle, quod est omnino absurdum. Circa secundum 1 dicerent illi qui vellent tenere primam opinionem quod Deus potcst praecipere malum non tamen male, et potest praecipere iniustum non tamen iniuste. Alii dicerent quod sicut haec est impossibilis 'Deus praccipit aliquid iniuste sive male', ita haec est impossibilis 'Deus praecipit iniustum si ve malum'. Et ideo logice loquendo dicerent quod Deus non potest praeci----
l male ... aliquo om. (11om.) A esse] est E quam] ipsum add. DF 2 bene!] bono D Et ira cum om. C ira om. EFZ cum] tamen A 3 idem] cum add. H bonus et om. llGH videtur] est ABDGH 4 et!] ve! Z filius] et add. F 6 tantum om. C recitando] recipiendo AG 7 posset] possit ABCDH aliquorum] aliorum BH 8 sivcl haeretica om. A Sed] et C 10-11 ncc ... malum om. (!rom.) ACDE IO quod] quia C, om. D 13 Deus ... iniustc2 om. (hom.) AD quae] quod CD 14 possum] possit BH bonum om. E 15 vellet] nullum A teneretur] tenetur C quod] quia C 17 diccrcnt] dicem H illi] aliqui C primam] priorcm C 17-18 opinionem] iam dictam add. EFZ 18 male] iustc F 19 iniusrum] iustum Z 20 haec est impossibilis] hoc est impossibile G, quod add. A iniuste] iuste C 21 haec est impossibilis] hoc est impossibile F sive] vcl C 22 logice loquendo dicerem]logice dcbem diccrc loquendo BH, logice dicendum dicerent C, proprie loquendo dicercnt E, proprie loquendo et logice debercnt dicere F, logice debent dicere G, loquendo deberct dicere Z non om. DE l
Cf. supra, p. 681, !in. 3.
5
10
15
20
UTRUM DEUS POSSIT PRAECIPERE MALUM HERI
685
pere malum. Propter quod illa distinctio quae ponit quod Deus potest praecipere malum non manens malum, sed non potest praecipere malum manens malum, ut uno sensu sit haec vera 'Deus potest pracciperc malum' et alio sensu falsa, non est secundum artem logicae sed inconveniens, de qua tamen pertranseo quia a l i b i 1 t a c tu m e s t de consimilibus.
[An
10
ARGUMENTA PRINCIPALIA)
Ad primum principale 2 dico quod spoliare Aegyptios non fuit malum, immo fuit bonum. Et ideo Deus praecipiendo spoliare Aegyptios non pracepit malum, nec filii Israel peccaverunt in spoliando, nisi illi qui malo animo, non praecise obediendo divino praecepto, spoliaverint. Ad secundum 3 patet per dieta.
l Propter quod] ideo D 1-2 Propter. .. maluml om. (hom.) H 2 praeciperel reci2-3 scd ... malum2 om. (hom.) EF 3 manens] male A, pere F manerul male A, malcns C ut] in add. Z uno] bono A 4 et] in add. Z 5 scd inconveniens 0111. FZ male m C 6 tactum] dictum E est] erit C consimilibus] pcrtranseo l transeo C qui a] et add. GH sim..ilibus D 8 primum] argumentum C dico l patet EZ, om. ABCGH 9 immo] sed AEFZ fuit2 0111. DEFZ Deus l in add. F 11 in] ita A, om. Z animo om. G 12 spo13 dieta l praedicta Z liaverintl spoliaverunt FGHZ
I Cf. Guillelmus de Ockham, De cormexione virtutum, in Sent. III, q. 12 YY; vidcsis ctiam Sent. Il, q. 19 0-Q; Summa Logicae, par. III-4, cap. 6 (cd. ci t., pp. 773ss.); hic supra, dist. 46, q. l (pp. 671-675). 2 Supra, p. 680, lin. 12-13. 3 Supra, p. 680, !in. 14-16.
686
LIBER I DIST. 48 Q. UNICA
[DISTINCTIO DUODEQUINQUAGESIMA QUAESTIO UNICA UTRUM QUAELIBET VOLUNTAS CREATA TENEATUR SE CONFORMARE DIVINAE VOLUNTATI)
5
Circa distinctionem quadragesimam octavam quaero utrum quaelibet voluntas creata teneatur se conformare voluntati divinae. Q u o d n o n: Quia nullus tenetur ad illud quod non est in sua potestate; sed conformare se voluntati divinae non est in potestate cuiusli- 1o bet voluntatis, quia voluntas damnati non habet in potestate sua conformare se voluntati divinae; igitur ad hoc non tenetur. Praeterca si sic, voluntas quandocumque non conformaret se voluntati divinae peccaret, quia non faceret illud ad quod tenetur, et per consequens honorans parcntcs, quos Deus non vult hono- 1s rare, peccaret. Consequens falsum, igitur antccedens. Ad oppositum: Quaelibet voluntas creata tenetur se conformare regulae suae; sed voluntas divina est regula cuiuslibet voluntatis creatae; igitur quaelibet voluntas creata tenetur se conformare voluntati 20 divinae. ---------6 quaero] quacritur ultima istius libri D 9 nullus] non D illud] aliquid D 10-11 cuiuslibct] creaturac add. E 11 voluntatis] damnati add. D 11-12 quia ... divinae om. D 13 quandocumque] quantumcumque C 14 divinae] tunc add. C 14-16 quia ... peccaret om. (11om.) E 15 honorans] honorare CG quos] quod D 16 Consequens] est add. DEZ ' igitur] et add. AZ 18 regulae suae] omni rectae rationi D 19 sed] omnis add. D cuiuslibet] cuiuscumque C 19-21 cuiuslibet ... divinae om. D 20 creata] creaturae A
QUOMODO VOLUSTAS DIVINA SIT IMPLENDA
687
(RESPONSIO AUCTORIS]
Circa istam quaestionem primo praemittam aliquas distinctiones, secundo respondebo ad articulos quaestionis. Circa primum sciendum est quod voluntas potest alteri conformari triplis citer: vel quia vult volitum ab alia voluntate, vel quia vult illud quod alia voluntas vult ipsum velle, vel quia vult illud consimili modo quo alia vult. Secundo sciendum quod quaelibet istarum conformitatum potcst esse actualis vel habitualis. Et si sit habitualis, vel est hato bitualis propter habitum aliquem immediate inclinantem ad talem actum. Sicut aliquis dicitur habitualiter velle vel diligere aliquid quando habet habitum generatum ex actibus circa illud, vel alium ita immediate inclinantem sicut inclinat habitus generatus ex actibus illis. V el dicitur habitualis propter habitum mediate 1s inclinantem quo modo in intellectu habitus principiorum inclinat mediate ad actum conclusionis, quia scilicet mediante actu prmc1p10rum. Tertio sciendum quod quaedam sunt volita a Deo quasi absalute, cuiusmodi sunt omnia bona quac nec sunt mala culpae 20 nec poenae; quacdam sunt volita a Dco propter malum culpac praccedens in alio cuius est poena. His visis, dicendum est ad articulos quaestionis. Unde dicendum est primo quod quaelibet voluntas creata quac est in statu viae vel patriae, tenetur se conformare habitualiter mediate vo4 potcst otn. E 5 volitum l 3 quaestionis om. ABCDH 2 istam J hanc D 6 vo!untas om. ABCDGHZ :Hi illud quod] illa quae D illud consimili add. H ipsum] se E, ipsam GZ consimili] simili C 8 conformitatum] conformiter BG, voluntatum z 9-10 Et ... habitualisl om. (lzom.) G 10 inclinantem] inclinante B ad] in F 10-11 talem] aliqucm A Il aliquis] quidquid D habitualiter] habitualis A ve!] dicitur add. A 11-12 aliquid] aliquis A 12 gcncratum] genitum ABCGH ·· ex] his add. D circa illud om. D · ve!] quod G 12-14 circa ... actibus om. (/rom.) H 13 ita 0111. ABDEG . generatus] genitus ABCG 15 modo om. D in intellectu] intelligitur C 16 mediate om. E 18 sciendum] est add. A sunt... quasi 0111. D a Dco om. A 19 nec] non AF sunt2] alia add. A 21 alio] aliquo A cuiw] cuiwmodi Z 22-23 dicendum est primo] scicndum ]) 23 voluntas l potcstas G creata om. EFZ 24 conformare] conformari Z
688
LIBER I DIST. 48 Q. uNICA
luntati divinac 1, accipicndo voluntatem pro voluntatc beneplaciti quantum ad volita primo modo dieta, et hacc absolutc ca volendo et non volendo opposita sub condicionc. Hacc patct, quia illud quod non habet rationem mali culpac nec pocnac, quod est a Deo volitum, est a voluntatc creata volcndum, quia voluntas in ilio debet compiacere; sed tale est omne volitum a Deo primo modo; igitur etc. Secundo dico quod alia volita a Deo dcbet voluntas absolute v elle; p o test tamen condicionaliter velie contrarium et illud nollc. Et ideo absolute debet voluntas velle aliquem puniri iuste a Deo, tamen condicionaliter potest velle ipsum non puniri. E t s i q u a c r a t u r quis est ille habitus qui inclinat ad volcndum omnia a Deo volita ? D i c c n d u m e s t quod aliquis talis guo complacet voluntati omnc guod placct divinac voluntati, gui debet esse scmpcr in omni habcntc usum rationis postquam ad aliqualem Dei cognitioncm attingcrit vcl potuit attingere. lstc autcm habitus non inclinat immediate ad omne volirum a Dco. Nam oportct pracsupponerc cognitioncm qua sciatur hoc esse volitum a Dco, et mediante illa inclinat ad actum. Potcst tamcn distingui dc mediate inclinante ad actum, ut uno modo dicatur mediate inclinans quod non est sufficicns ad inclinandum, et sic habitus praedictus mediate inclinat ad volendum hoc volitum a Deo. Alitcr dicitur mediate inclinans quia non 2 volendo] vocando A 3 et non volendo om. (hom.) A opposita sub condicione] sub 4 non] nec C nec] ve! Z quodZ est 0111. A condicione opposita ABGH sub] tali add. C 6 omne] omnino F 7 modo] dictum add. D 8 alia] 5 a onz. A volendum om. A 10 aliquem] a me A, aliquod C aliqua C, omnia E 9-10 vdle ... absolute om. (hom.) H 11 non) in C 12-13 ad volcndum] se volenda D 13 est om. CEFZ 14 talis] habitus A, om. H onme] creatae circa D piacer] complacet Z 15 qui] quac D habcnte] habenti CH 16 aliqualem] quamlibet A, aliquam F Dei 0111. ABDGH attingerit] attinge17 autem om. D non om. C 18 pracsupponere] ponere C bar C potuit] potcntia AG 19 illa] illo A, illud C 20 mediate] immediate BEFGH 18-19 sciatur] scitur C inclinante] inclinatione Z 21 quod] quasi Z 22 sic) hoc modo D 23 quia] quod AC I
Cf. supra, dist. 46, q. l (pp. 671-{i75).
5
10
ts
20
QUOMODO VOLlJNTAS DIVINA SIT IMPLENDA
(;89
concurrit nec sufficienter per se nec cum alio ad aliquem actum, sed primo inclinat ad aliquem actum qui postea est causa ipsius. Et sic etiam istc habitus inclinat mediate, quia primo inclinat ad actum quo complacet voluntati omne quod fìt a Deo. s Tertio dico quod non quilibet tenetur se conformare voluntati divinac volendo volitum a Deo habitualiter immediate, quia non tenctur scire illud esse volitum a Deo, et per consequens non tenetur velle illud habitualiter immediate. Tamen si sciat illud esse volitum a Deo voluntate beneplaciti, tenetur illud velle, hoc 10 est, in illo compiacere vel habitualiter vcl actualiter. S c d q u i d d i c c t u r de illis quae sunt volita a Deo voluntatc signi ? D i c c n d u m quod si sit praeceptum et ita volitum a Deo voluntate signi, tenetur se voluntas conformare. Si autem sit volitum voluntate signi quia est consilium divinum, 1s non tcnetur. Scd de istis dicetur amplius in p o s t eri o r i b u s l i b r i s 1, ideo ad praesens pertranseo. Quarto dico quod non quilibet tenetur se semper conformare actualiter voluntati divinae volendo omne illud quod est volitum a voluntatc divina, tum quia non tenetur cognoscere omne 20 volitum a voluntate divina, tum quia non tenetur semper implere praecepta divina affirmativa. Quinto dico quod voluntas tenetur se conformare voluntati divinae volendo ea quac voluntas Dei vult eam velle, et hoc si 1 concurrit] cognoscit C sufficienter l sufficit Z . ali o l aliquo GZ aliquem l talem Z actuml volendi hoc volitum a Deo add. Z 2 scd ... actum om. (horn.) E scd primo] si primo modo AC aliqucm om. AD 3 quial quo D 4 complacet] placet C ·: voluntatil divi6 volendo] ad volendum omne D 7 scire om. A 8 Tamen si sciat] nae add. EZ 9-10 hoc est om. D 11 dicetur 0111. il 12 signil et add. quia non tenetur scirc D ABGH sit] fiat D 13 conformare] conformaci C 13-14 Si autem] sed qui A 14 quia] quod AG. qui C divinum] Deo A 16 pertranseo] transeo D 17 semper om. AD 18-19 omne ... divina] ca quae voluntas (divina add. FZ) vult et omnia ea EFZ 19-20 cognoscere ... tcnctur om. (hom.) D omnc volitum] omnia volita C 21 divina] Dei F, om. D 23 Dei] divina B vult cam velle om. D
l
Guillclmus dc Ockham, Sent., III, q. 13 O.
0CKIIAM, OPERA THEOL.
IV
690
LIBER l DIST. 48 Q. UNICA
velit eam velle illud voluntate beneplaciti vel voluntate praecepti. Sed si vult eam velle voluntate consilii, non oportet, sicut dictum est prius 1• De tertia conformitate sunt multae difficultates de quibus dicetur in se c un d o l i br o 2 , ubi plenius tractabitur de tota ista materia. Ideo praedicta, propter continuationem libri, sufficiant. [An
5
ARGUMENTA PRINCIPAUAJ
Ad primum argumentum principale 3 patebit in se c un d o l i b r o 4, ubi agetur de causa obstinationis daemonum. Ad secundum 5 dicendum quod non conformans se voluntati divinae pro loco et tempore quo tenetur de necessitate salutis, peccat mortaliter. Sed dictum c s t p r i u s 6 quod non quilibet pro omni tempore ad hoc tenetur, maxima quantum ad praecepta affirmativa, quamvis ad praecepta negativa pro semper teneatur. E t s i d i c a t u r quod voluntas numquam debet esse difformis voluntati divinae, sed iste qui vult honorare parentes, quos Deus non vult honorari, habet voluntatem difformem voluntati divinae, igitur pecca t in honorando: D i c e n d u m e s t quod si Deus vult eos non honorari, nec ab isto nec ab alio, iste peccat in honorando parentcs suos. ------ ---------------
--
--------
1 illud om. DF 2 Sed om. CEZ vcllc om. E 4 multac om. D quibus J quo ACG 5 dicetur om. D 6-7 Ideo ... sufficiant om. Z 6 Ideo] iam F libri] hic 11dd. E 9 argumentum om. DFZ patebit] dicetur D 10 causa obstinationis] obstinationc E daemo-num] daemonis AH 11 dicenduml dico D 12 pro ... tempore] loco D, pro 11dd. Z 15 quamvisl quantum 11dd. Z 19 Deus om. ADGH honorari om. A 19-20 voluntati divinae om. A 20 honorando l et 11dd. BGH 21 non trp. p. Deus D, om. il 22 iste l tunc D l Supra, p. 689, lin. 13-15. 2 Guillclmus de Ockham, Sent., II, q. 19 L-R. 3 Supra, p. 686, lin. 9-12. 4 Guillclmus de Ockham, Sent., II, q. 19 F. 5 Supra, p. 686, lin. 13-16. 6 Supra, p. 689, lin. 17-21.
10
15
20
QUOMODO VOLL":-iTAS DIVI:-iA SIT IMPLENDA
691
Si tamen Deus vult eos non honorari ab alio, scd vult cos bonorari ab isto, iste in honorando non peccat, nec est difformis voluntaci àivinae, scd est conformis voluntati divinae, mi sit honor et gloria i11 saecula saeculorum. Ame11 1• Si tamcn] scd tunc A .3 scd... di vinac1 om. (hom.) D E 3-4 cui... gloria om. Z 4 saeculorum] bencdictac add. Z Amen] cxplicit scriptum vcncrabilis inccptoris (corr. ex doctoris) Guillelmi dc Occham supcr primum Scntentiarum Dee gratias, Amen. add. A, explicit scriptum fratris Willi dc Hocham supcr primum Scntentiarum add. BCDG, explicit hic primus liber add. D, hic cxpliciunt quJcstioncs supcr primum librum Scntcntiarum de ordinatwne fratris Willi dc Ockham de ordine fratrum minorum Oxoniae add. F, cxplicit scriptum fratris Willi Hokham pro parte cxccrptum et pro parte ut iacct in originali, puta a distinctionc trigesima usque in secundum add. H, finis quacstionum super primum Scntcntiarum add. Z
l
Rom. 16, 24.
, r
INDICES l. Bibliothecae et manuscripta.
II. Auctores et scripta. III. Doctrina. IV. Concordantia littcrarum marginalium editionis lugdunensis et paginarum nostrae editionis. V. Index generalis.
I. -
Bibliothecae et manugripta.
Brugis, Bibl. Seminar 41 (Dunes 133): 13*ss. Cantabrigiae, Bibl. Coli. Gonville et Caius, cod. 101: 17*, 20*.- Cod. 281: 238.Cod. 325 (=G): 19*, 3-691. Florentiae, Bibl. Nat., cod. Conv. Soppr. A. 3.801 (=A): 19*, 229, 281, 3-691.- Cod. Conv. Soppr. C. 5.357: 6*. Giessae, Bibl. Univ., cod. 773: 17*, 20*. Gotingac, Bibl. Univ. cod. Theol. 118: 20*. Monachii, Bibl. Univ. cod. F. 52(= E): 20*, 3-691. Oxonii, Bibl. Coli. Balliol, cod. 299 ( = C): 19*s., 3-691. - Bibl. Coli. Merton, cod.
II. -
100 (=D): 19*s., 17, 3-691.- Cod. 106: 20*.- Cod. 293: 364. Parisiis, Bibl. Mazarine, cod. 893 (=F): 20*, 3-691. - Cod. 962: 20*.- Bi bi. Nat., cod. lat. 15,887: 6*, 10*-13*, 17*, 678.- Cod. lat. 15,904: 17*, 20*s., 536s., 575, 611. Patavii, Bibl. Anton., cod. 184: 20*, 575. Bibl. Univ., cod. 927: 17*, 20*, 575. Trecis, Bibl. Civit., cod. 718 (=B): 19*, 255, 281, 3-691. Vaticana Civitas, Bibl. Apost., cod. Burghes. 68 (=H): 19*, - Cod. lat. 5036: 13*ss.-Cod. Ottob.lat. 2088: 17*, 20*, 575.
Auctores et scripta ab Ockham et ab editoribus allegata.
Adam Wodeham: 65. - l11 I Sent. (Cod. Cantabr. Gonv. et Caius 281{674), prol., q. 4: 238. Aegidius Romanus, In I Seut. (ed. Venetiis 1521), d. 20, q. 1: 36; q. 2: 29.- Dist. 30, q. 2: 335. Alexander de Hales, Glossa in I Sent. (ed. Quaracchi 1951ss.), d. 27, q. 8: 193. Alhazen, v. rbn Al Hasan. Ambrosius (S.), De fide (PL 16, 549ss.), Li b. r. c. 9: 372. - De Spiritu Sanao (PL 16, 731ss.), Lib. II, c. 11: 536. Anselmus (S.), Monologion (PL 158, 141ss.; e-d. F. S. Schmitt r. 13ss.), c. 35: 526, 544. Aristotcles (edd. Dekker, Berolini 1831ss.; Didot, Parisiis 1848ss.; runtina, Venetiis 1550ss.; Aristot. Latinus, Drugis-Parisiis 1%1ss.): 9*, 18*, 317. - Analytica Postcriora, li b. I, c. 4, t. 33: 570;
l. 35: 93; t. 36: 448, 455, 462, 571; c. 7, t. 58: 92; c. 15, tt. 104-108: 363.- Lib. II, c. 3, t. 15: 47; c. 16, t. 90: 348. - De a11ima, li b. III, c. 4, t. 15: 435, 443. - De caelo et mundo, lib. I, c. 8, t. 76: 655; t. 83: 656, 658; c. 9, t. 93: 656. - De gener. et corrupt., lib. I, c. 7, t. 54: 368. - Lib. II, c. 10, t. 56: 463, 619; t. 58: 668. - De interpretatione, c. 1: 45, 50; c. 9: 80, 584. - De sophisticis elenchis, c. 1: 49. - Elhica Nicom., lib. II, c. 3: 683. - Lib. VI, c. 2: 578; "· 3, 4, 6, 8, 10: 510. - Metaphysica, lib. I, c. 2: 92, 116, 438; c. 6, tt. 5-9: 489.- Lib. II, c. l, t. 3: 521; t. 4: 445.- Lib. IV, c. 2, t. 3: 83, 85, 239, 527; t. 5: 93; c. 6, t. 26: 339; c. 7, t. 28: 52.Lib. V, c. 7, t. 13: 338; c. 9, t. 16: 344, 398, 400; c. 15, t. 19: 94; t. 20: 4, 7, 16, 18, 335, 338, 340, 344, 348s., 362, 365, 375, 3R9, 403, 424; c. 25, t. 30: 343.- Lib. VII,
696
-
JNDICES
c. 1, t. 2: 445; c. 2, t. 5: 343; c. 3, t. 7: 149; c. 4, t. 16: 377, 392; c. 5, t. 17: 341; c. 5, t. 19: 47, 377, 392; c. 10, t. 33: 342; c. 14, t. 51: 342; c. 15, t. 53: 237; c. 17, t. 59: 151.- Lib. VIII, c. 1, t. 2: 341; c. 3; t. 10: 92, 115; c. 5, t. 14: 341.Lib. IX, c. 8, t. 13: 3765., 392; t. 16: 236, 624.- Lib. XII, c. 4, t. 20: 339, 360; c. 5, t. 27: 446; c. 7, tt. 36-39, 44: 350; c. 9, t. 51: 435; c. 10, t. 56: 286. Physica, lib. I, c. 7, t. 61: 523. - Lib. Il, c. 2, t. 21: 204; c. 3, t. 32: 182.- Lib. III, c. 1, tt. 4-5: 114; t. 8: 350; c. 3, t. 22: 364; c. 4, t. 32: 623.- Lib. IV, c. 3, t. 23: 23; c. 12, t. 110: 117; c. 14, t. 134: 118s. - Lib. V, c. 1, t. 1: 24; c. 2, t. 10: 148, 160, 335, 346ss.- Lib. VII, c. 2, t. 9: 563. - Lib. VIII, c. 1, t. 15:345, 406; c. 5, t. 36: 586.
-
Praedicamellta, c. 3: 363; c. 4: 336; c. 5: 150, 237; c. 6: 90s., 95, 337ss., 357; c. 7: 336ss., 345, 352, 354s., 358s., 378s., 388, 391s., 648; c. 11: 3. Augustinus (S.), Cotifessiones (PL 32, 695ss.; CSEL 33), lib. XII, c. 7: 654. - Contra Faustum (PL 42, 207ss.; CSEL 25, 251ss.), lib. XXVI, c. 5: 578. - Contra Maximinum (PL 42, 743ss.), lib. Il, c. 7: 35; cc. 12-18: 31ss. - De civitate Dei (PL 41, CSEL 40-1, 40-2; CCL 47-48), !ib. XXII, c. 30: 525. - De diversis quaest. 83 (PL 40, 11ss.), q. 46: 482, 4865., 489, 492, 494ss., 496, 501ss. - De doctritUJ christ. (PL 34, 15ss.; CCL 32), li b. I, c. 5: 142. - De Genesi ad litt. (PL 34, 245ss.; CSEL 28-1, 28-2), lib. V, c. 7: 541. - Lib. XI, c. 7: 652; c. 17: 603s. -De Trinitate (PL 42, 819ss.; CCL 50), lib. I, c. 12: 229.- Lib. III, c. 4: 662.- Lib. V, c. 1: 13; (. 5: 372s.; c. 9: 59; c. 13: 259; c. 14: 266.- Lib. VI, c. 8: 12.- Lib. VII, c. 1:408, 410; c. 2: 162; cc. 4-5: 122, 150; c. 6: 123, 141, 366.- Lib. VIII, c. 6: 207, 216.- Lib. IX, c. 7: 206, 213, 223; c. 10: 196, 213ss., 223, 225; c. 11: 206, 225; c. 12: 219ss., 223.- Lib. XI, c. 2: 232.- Lib.
XIV, c. 6: 217s., 233.- Lib. XV, c. 10: 200, 203, 2065., 213, 215, 220, 224, 227; c. 11: 196,200,208, 213s., 220, 224; c. 12: 207, 213, 224; c. 14: 199, 228, 263; c. 15: 209, 220; c. 17: 259; c. 21: 216, 224. - SmnotU?S (PL 38-39), s. 117, c. 10: 525. Augustinus (pseudo), De cognitiotU? verae vita: 16, 241. Koch, L., • Neue Aktenstiicke ... •: 6*, 191, 194, 487, 621. Ledoux, A., v. Guillelmus de Alnwick. Liber Propugnatorius (ed. M. Schmaus): 144.
Maier, A., Ausgelumdes Mille/alter ... : 17*. Maurer, A., • The Role of Divine Jdeas ... ": 479. Mercken, H. P. F., v. Eustratius Nicaenus. Minio-Paluello, L., v. Aristoteles, Porphyrius.
699
Modrié, L. : 447. Mohan, G.: 5*. Moody, E. A.: 5*. M!iller, J. P., v. Joannes Parisiensis. Offier, H. S., v. Guille/mus de Ockham, Tractatus contra loannem.
Pattin, A., v. Simplicius. Petrus Aureoli: 10*, 16*s. - Scriptum i11 I Sent. (ed. Romae 15%; Prooem. et dist. 1-8 ed E. Duytaert), disc. 13, sec. 14: 230-238. - Dist. 20, a. 2: 29. Dist. 23: 60.- Dist. 27, a. 2: 230.- Dist. 30, a. 1: 328; a. 2: 290; a. 3: 371. Pecrus Hispanus, Tractatus seu Swnmule Logica/es (ed. L. !\1. De Rijk), tr. 5: 6. Pecrus Lombardus (Magister), Liber Semeutiamm (ed. I, Brady, Grottatèrrata 1971), Jib. r. dist. 20, cc. 1-2: 27; c. 3: 31s.; c. 7: 30. - Dist. 24, c. un.: 121. - Dist. 28, c. 4: 271.- Disc. 32, c. 1: 411s.; c. 2: 408. - Dist. 33, c. 1: 416.- Dist. 34, c. 1: 421. - Dist. 35-36: 545.- Disc. 35, c. 9: 536, 540s. - Dist. 36, c. 3: 535. - Disc. 37, c. 1: 563, 567.- Dist. 43, c. 1111.: 623.Disc. 44, c. 1: 65ls.- Dist. 45, c. 4: 66?.. Petrus I. Olivi: 144. - l11 Il Smt. (ed. D. Jansen), q. 58: 111. Porphyrius, Liber Praedicabilium (cd. L. MinioPaluello), c. 'De specie': 376. Praepositinus, Summa (Cod. Varie. lat. 1174), r. q. 17: 143. Priscianus, lnstit. Grammat. (cd. A. Krehl), li b. II, c. 3: 46. Richardus de Campsall (pseudo), Logica courra Ockham (Cod. Bononiae Univ. 2635), cc. 41-42: 93. Richardus de S. Victorc, De Triuitate (PL 1%, 887ss.), li b. IV, cc. 21-23: 62, 151. Rituale Romanwn: 430. Robertus Grossatcsta, l11 Aristot. Aual. Poster. (ed. 1519): 83. - br Ethic. 1\'icom. Aristot. (ed. H. P. F. Mcrcken), lib. I, c. 1: 518; 1'. Eustratius.
700
ISDICES
Robertus Holcot, In II SenJ. (ed. Lugduni 1497), q. 2: 653. Rogerus Marston, QUIU!st. disp. De etn4114tione aeterna (ed. Quaracchi 1932), q. 1: 411.
-
Schmaus, M., v. Liber Scriptura Sacra: Actus Apost. 9 1-19: I':JJJ· 10, 34: 598.- I Cor. 12, 3: 214. - Eccli. 37, 20: 224. - Exod. 12, 35-36: 680. - Gcn. 22, 1-11: 673. - Hebr. 4, 13: 563. - be. 1, 17: 541. - Ioan. 1, 3-4: 541; 14,11:22.- I Ioan. 3, 18: 414; 5, 7: 228.- Matt. 6, 10: 672; 7, 21: 214; 12,50:672.- Ps. 32,15: 434; 134,6:670. -Rom. 11, 36: 535; 16,24:691.- I Tim. 2, 4: 670.- II Tim. 2, 20: 602. Scncca, Epist. Ad Lucilium (Ed. R. Gummerc): 486, 496, 501. Simplicius, In Praedicmn. Arist. (ed. A. Pattin): 346, 405. Symbolum }idei (pseudo-Athanasianum, ed. H. DenzÌnger - A. Schonmet:zer): 4, 21, 419.
-
Thomas Aquinas (S.): 19*. - In Anal. Post. Arist., lib. I, c. 16: 6. - In libr. De caelo et mundo, lib. I, c. 16: 655. - In libr. Metaph. Arist., lib. V, c. 9: 335.Li b. VIII, c. 3: 93. - E.'<positio in li br. Perihenn. Arist., li b. l, c. 1: 46.
III. Abdita: notitia 218. Abeitas: exemplum extortum deceptionis rcspectu praedicationis 405. Ab lati o: 357. Ablativus: casus 354, 409; casus a. in rationc effcctus formalis (Thom.) 412. Abraham: 673. Absolute: velle a., condicionaliter 61!8. Absolutum (absoluta): 75ss., 282, 309, 376, 477; a. et relatio 287, 314, 316, 471; nihil imagina bile a parte rei nisi a. 15; omnis res per se una est a. 350; persona est a. (Aug.)
Expositio in libr. Physic. Arist., lib. Il, c. 3:
182. -
-
In IV SenJ., lib. I, dist. 19, q. l, a. 1: 4, 6, 11, 17.- Dist. 22, q. 1, a. 1: 47; a. 3: 54s. Quaest. disp. De potenh"a, q. 2, a. 5: 29; a. 6: 28; q. 3, a. 3: 1n; q. 3, a. 15: 623ss.; q. 8, a. 3: 173; q. 9, a. 7: 73ss., 79, 81; q. 10, a. 2: 626. Quaest. disp. De veritate, q. 2, a. 13: 586; q. 18, a. 1: 426. S11mma contra Ge!Jt., I, c. 26: 136. - IV, c. 40: 131s.; c. 81: 137. Summa tl!eol., I, q. 8, a. 1: 563; a. 3: 563; q. 13, a. 1: 51, 54, a. 2: 53; q. 14, a. 1: 425; a. 5: 436; q. 23, a. 5: 598s.; q. 28, a. 4: 193; q. 29, a. 4: 129; q. 30, a. 3: 90; a. 4: 135; q. 31, a. 3: 40; q. 32, a. 3: 271; q. 33, a. 4: 270; q. 34, a. 3: 259; q. 36, a. 2: 143; q. 37, a. 2: 412, 415; q. 39, a. 3: 173; q. 40, a. 2: 143, 167, 170, 173, 178; a. 4: 168, 171, 173; q. 46, a. 1: 499; a. 2: 132; q. 60, a. 2: 625; q. 75, a. 5: 426; q. 76, a. 2: 132; q. 76, a. 4: 131; q. 84, a. 6: 206; q. 85, a. 1: 132.- I-II, q. l, a. 2: 625.- III, q. 2, a. 7: 371.
Wett.:r, F., Die Trinitntslehre des I. Duns Scotus: 144.
Doctri11a. 151; a. additum absoluto 155; suppositum a. et proprietas a. 167; potest fieri si ne omni posteriori 291 ; denominabile 590s.; ens a. (Scot.) 630; unitas nec numerus addunt rem a. super quantitatem 75, 80-81, 96s., 104; numerus est a. (opinio) 93. - in Dco: aequalitas non est a. 35; potenti a a. 81 ; proprietas a. 143; nihil imaginabile in Dco nisi tantum a. (opinio) 152; omne a. est commune tribus personis 270; nullum a. est genitum 229. Abstractio: 255; in notitia abstractiva univer-
!!'ID EX III: DOCTRINA
salis est medium ? 242s.; et verbum 222; conceptus communis (Scot.) 124s. Abstractum (abstracta): nomen 15, 407; nulla est cognitio a. de persona divina 129; et concretum 1!l0; 272s.; commune a. a pluribus 457. Abstractiva: notitia a. est vcrbum (Aug.) 225. Abstrusior: 216. Abusivus modus loquendi: 160. Accedere violenter ad medium istius mundi: 658. Accessio: 372. Accidens (accidentia) : 90; multipliciter accipitur 77s.; et subiectum 173, 305, 308s., 347, 369, 372, 390, 412, 552, 568; non potest esse proximum fundamentum relationis 10; natum est inhaerere 62; numerus habet proprietates, passiones et a. (Arist.) 93; omne subiectum informatum quocumque a. absoluto poterit ab ilio denominari tale 100; omne a. per se unum habet aliquod subiectum per se unum 101; numercs non est a. reale inhaerens Dee 120s.; et individuatio 133; substantia est potentialis respectu a. sui 155; spiratio-activa habet rationem a. rcspectu pcrsonae divinae {Gand.) 186; indivisibile, divisibile 303; et materia ex qua, nt4teria in qua - non est definibile 341; unum per a. 420; multa a. sunt immaterialia 426. Accidentalis (accidentaliter): tcrminus a. 68; numerus a. 94, 119s.; bonitas a. 651ss., 660; esse unum a. 110; praedicamcntum a. 344. Accidentalitas: (Avie.) 339, 361. Aetio: et passi o 193, 320-322, 332s., 364, 373; et suppositum 161, 166; et rehtio 184; et agens 350; transiens, immancns 628ss.; Dci ad extra et praxis 511 ; transicns Dei 637. Activun1: possc a. in Dee (Gand.) 642; dicitur respectu alicuius 644; ori go active significata in Dee 181. Actualis: dependentia a. 64; notitia a., non habitualis est verbum (Aug.) 223; respcctus a. 344. Actus: 102; signatus, cxercitus - ignorantia huius distinctionis facie multos errare 275; indistiuctus 469; impcratus 510; appctitus
701
sensitivi - elicitus a voluntatc 520; certitudo a. futurorum 582. - et potentia 390s.; ut principia constituentia 192; obiectum et a. p. 240s.; a. est prior p., definitione (Arist.) 376. - elicitus intellectus 199; nulla spccies praevia actui intclligendi 205; conccptus et a. intelligendi 215; a. primus cogitandi 219; primus a. intcllectus est verbum incomplexum 222; intcllectus, voluntatis 225; cognitio iu a. 551. - elicitus a voluntatc et praxis 513s.; speculativus et practicus 517; geometriae, et praxis 519; practicus et praxis 521. - a. bonus, malus 681ss. - in Dee: notionalis (Thom.) 169; generationis Filii (Scot.) 146. Adacquatio: primum obiectum primitate a. intcllectus divinae (Scot.) 446; primitas a. 455. Adaequatum: supponcre adaequate 257; obiectum a. et potentia 434; obiectum a. intcllectus 453; essentia divina ut obiectum a. intellectus divini 459. Ad aliquid: ut nomen (intentio Arist.) 353ss.; scientia eerum quae sunt a. 345; mutati o est in a. (Simplicius) 346; ut praedicamc.-ntum 336ss. Addiscens scientiam: 522. Additamentum: 392. Additi o: species numeri variatur per a. vd subtractionem (Arist.) 115. Adiacens: pracdicari secundum a., tcrtium a. 549. Adiectivum: 539. Adiunctum: suppositio ratione a. 51, 538. Adquisitio: relatio et a. absoluti 160; a. continua alicuius totius 348; loci 330. Adveniens: ratio a. (Gand.) 174; respcctus intrinsecus a. (Scot.) 367; variati o a. 580. Ad ventitia: relatio originis non est a. pcrsonac Patris (Scot.) 147; spiratio-activa est quasi a. pcrsonae (Gand.) 186. Adverbium et deceptio in praedicatione: 406. Acdificatio et praxis: 515. Aegyptii: 680; spoliare A. fuit bonum 685. Aequale (acqualis): 26, 21\4, 29Hss.; unum in
702 quantitate (Arist.) 4, 18; an Parer sit a. Filio - sensus quacstionis 31; et inaequalc 337; nomen a. proprie est 'ad aliquid' 403; esse alteri a. sine aequalitate - quomodo rum, quomodo falsum 404ss.; sempcr a. sunt vera 589; producere sibi a. 627. Acqualitas: 3, 15, 303ss., 365; non potest esse nisi secundum magnitudincm 4; sccundum intensionem 13; proprie sumpta 7s.; imer cffcctus 28; modi a. non ordinantur secundum superius et infcrius 14; et inaequalitas non sunt contraria absoluta 20; et inaequalitas 285. - in Deo: 16, 395ss.; nullo modo distinguitur a similitudine 17s., 21; non distinguitur ab idcntitate 21; persona sunt a. sccundurn porcntiam rcspcctu factibilium ad extra 30; a. Filii ad Patrem (Aug.) 32; quomodo Sancti loquebantur de a. in Deo 34; non est absolurum vcl respectus 35. Aequilatcrum et gradatum sunt eadem figura et non sunt idem triangulus: (Arist.) 118. Aequipollens uni exclusivae: 184. Aequivalcntia: terminus universalis sccundum a. 36; multiplicabilc per a. 256. Acquivocatio: 391,431; tertius modus a. 66, 13'J. Acquivocum: 50, 276ss., 439, 516, 555; pnsona non est nomcn a. 133. Acr: 320; circulus apparens in a. ex motu subito baculi (Aureo!.) 231, 246s.; nihil est in a. nisi reale 246s.; potest esse mcdium impedicns 313; esse illuminabile a. 532. (aetcrna): 494, 537; dupliciter accipitur 498ss.; esse acternalitcr inre!lcctum 498; punitio a. 601; nullum temporale est causa alicuius a. 6 IO. - in Deo: Parer a. 32; relatio a. duplicitcr 393; rclatio a. 467; 'omnia in Dco ab a.' (Lomb.) 540; Deus fuit ab a. 669. Aethiops albus sccundum dentes: 556. Affectio: quacdam voccs significant a. 50. Affectus ut 'ad aliquid': (Arist.) 337. Affmnatio et negati o dc eodem: 178. Affirrnativa: 27; posita constantia subiccti, a negativa ad a. dc praedicato negato est bona consequentia - quomodo recte intelligitur 86ss.
Agens: 321s., 328s.; conservans- non conscrvans 33!ss.; intcllectus a. (Averr.) 551, 452; cognoscens 512; creatum 506, 682; et passum 379, 621, 629; creatum agir in distantia 291; nihil absoluti recipit in agendo 301; et actio 350; non necessario patitur in agendo 368; per se agir proptcr fincm (Scot.) 437; coniungitur ci in quod immediate agir (Thom.) 563; immcdiatum 566; impcrfectum 612; sufficiens 617; omne a. agir sibi simile (Thom.) 624; per cognitionem 625; Deus ut causa conringenter a. 636s. ; incompossibilitas rcspectu a. (Scot.) 646. Agere: 669; contingentcr 615, 638; et suppositum 143; proptcr finem 439; plura 478; per cxemplar 489; Deus requirit nihil ad hoc quod agat 506; notitia agendorum 513; 'causa prior prius agir'- quid significar 619s. a. secundum ultimum potentiae suac (Scot.) 631; libere 633; Deus non agir Deum 644. Aggrcgatum: mundus ut totum a. 651. Ala non est terminus 'ad aliquid': (Arisr.) 352s. Albedo: 288, 303; et album 292; intensa, rcmissa 13; non est duplex a., scilicet realis et rationis l 06; est sinc visione 239; ut res absoluta 307ss.; visio et a. 550. Album: 291, 3!0ss., 316; potest esse sine similirudinc 284. Alictas: 293. Aliquitas: cxcmplum cxrortum deccptionis spcctu praedicationis 406. Alius et a!iud - quomodo spccia!iter se habent in divinis: 43ss. Alteratio infcriorum et motus corporum caclestium: 349. Arnarum: 431. Ambulare et praxis: 516. Amenria: 372. Amor: nihil est amatum nisi cognitum 57; aliquid potcst distinctius amari quam cognesci 58; 'verbum est curn a. notitia' (Aug.) !%; procedens 197; vcrbum cum a. prolato (Aug.) 207s.; quo anima amar se non dicitur genitus (Aug.) 221; trinitas, scilicet: mens, noritia ve! verbum, a. (Aug.) 226; finis 438.
IN DEX III: DOCTRINA
in Deo: spirare a. 413s.; absolutus, esscntialis, impensus, repensus 414s. Amotio passi: 580s. Angelus: 11, 107, 282, 333s., 547, 627, 668; quomodo dicitur esse in aliquo 22; quamodo dicitur unus 76; et notitia 202; nihil adquirit reale per 'ubi' 325; 'propc Deum' (Aug.) 655; intellcctio intuiti va in a. 664. Anima: maior est se ipsa quando rccipit virtutcs 13; est ratio quare homo movctur 24; 'voccs sunt notae earum passionum quae sunt in a.' (Arist.) 45; passiones a.- qui d significant secundum mentem Arist. 50; communicatur corpori (Scot.) 63; ut principium verbi (Aug.) 216; subscantia a. potcst dici memoria (Aug.) 217; ut nota 219; et amor suiipsius (Aug.) 221; est 'proprictas' intrinseca 265; tota in corpo re et in qualibet parte 303; qualitas in a. 306; intenti o in a. 353; conceptus in a. subiectivc ve! obiecti ve ? 394; relatio ut est in a. 404; esse animatum est effectus formalis a. (Thom.) 413; coniuncta et intclligere 426s.; beata 495; productio animarum in infinitum ? 637; et forma corporeitatis 667. intellectiva: 342, 545, 654; quomodo est una 76; nulla est forma absoluta in istis inferiori bus indivisibilis nisi sola a. i. 99; ab a. i. non sumitur ultima differentia hominis (Scot.) 127; a. i. et a. sensitiva in homine 154; a. i. et materia et forma in homine 186; immutat corpus 302s.; indivisibilis est 303; et voli ti o 633. - rationalis: 98; et perfectio eius 502. - separata: 74; non competit a.s. negatio pendentiac aptitudinalis 64. Animai: 'populus est a.' - locutio impropria 106; a. ut nomcn significans confuse 201; et animalitas 409. Antecedens (anteccdcntcr): voluntas a. in Dea 671 ; voluntas a. Dci impcdiri potest 675; Dcus vult a. omnes homines salvos fieri 676.
-
Antichristus: 561. Apparcns: esse a. (Aureo!.) 230ss.; non omni.1 sunt quac apparcnt (Aureo!.) 233; esse a. mcdium (contra Aureo!.) 240s.; esse a. vcrum, falsum 241.
703
Apparitio: formalis 234; motus 244; apparet acquivalenter 246; intelleaio et a. 252. Appetere: et cognitio 58; aliquid futurum 550. Appctitus: gignitio verbi praeecdit a. (Aug.) 220; inquisitio fit mediante a. 221 ; actus a. scnsitivi 520. Apprehensibilc: per se a. 239, 455. Apprehensio : obiectum potentiae et a. 201 ; confusa, distincta 202; nullus motus nm realis apprehenditur a sensu 244. Apprehensum per accidens, per se: 451. Approximatio: causae ad cffectum 286s., 318, 618s.; causarum secundarum est quid absolutum (Scot.) 284s.; debita 291. Aptitudinalis (aptitudo): dcpendentia a. 64; a. generandi (Gand.) 174; respcctus a. (Gand.) 344, 387. Aqua: 317; baculus 'fractus' in a. (Aureo!.) 231, 247; Deus non potest fa= a. infinitam 661. Arbor: 'motus' a. in ripa (Aureo!.) 231,243-246. Arcana: 217. Archetypus: mundus a. 482. Arctata: 'natura rei non cognoscemis est rnagis a.' (Thom.) 425. Argumentatio: contra negantcs unitatem conceptus 278; ad nomcn 5.30. Arianismus: 271s. Arithmetica: est prior geometria (Arist.) 92; est communius quam geometria 117. Armatus: 326. Ars: logicac 470, 685; in dcfinicndo 'univocum' 279; est habitus practicus 507; 'est habitus cum vera ratione factivus' (Arist.) 510. Artifex: metaphysicus est a. realis 335; creatus 484, 497; increatus 484; et artificiatum 489. Artisti: 586. Asinus: 172, 342; 'homo est non-a.' - quamodo intclligitur 87s.; homo ex se est non-a. 650. Assentire: est actus intclligendi 209; eidem a. et dissentire includit comradictionem 212. Assc'Ttio temeraria: 605. Assimilatio: cognoscentis ad cognitum 434, 463; et intel!ectio 444; pcrfccta imperfecta 478. Attributa in divinis et eorum distinctio: (opinio multorum) 423.
704
ISDICES
290; exclusa a. quid sit rclatio? 281ss. Augmematio: similitudinis 349; scicmia Dci non potcst augeri 592. Auxilium: 542; divinum (Thom.) 599. Ba: 475. Baptismus: 608. Baculus: circulus apparens m aere ex motu subito b. - 'fractus' in aqua (Aureo!.) 231, 246s. Beatifica: visi o 663; Deus beatificans 258. Dcatitudo: 595, 604; particularis 58; accidentalis 502; non est finis Dci praedestinantis @.
Deneplacitum: voluntas b. in Deo 671ss., 689ss. Binarius: 19, 100, 102, 108, 342s. l3onitas: 6; c-sscntialis, accidcntalis 651s., 660. - in Dco: 450, 456s., 599; sapicntia et b. 422. Bonum (bonus): quomodo Deus dicitur b. et quomodo non 52ss.; plenitudo b. 525; causa omnis b. 543. l3os: 334, 342. Briga vocalis: 272. Du: 475.
Categorcmatice: 'solus' potest teneri c. 40; 'nihil' accipitur c. 547. Catholica: opinio c. 683; catholici 573. Causa: quid si t 605ss.; et medium impedie-ns 314; quomodo est tcrminus 'ad aliquid', quomodo non 353; per se, per accidens 437; motiva 494; exemplar - quomodo dicitur 501; finalis scientiae spcculativae, practicae 521ss.; omnis boni 543; immediata- agens 563; contingens 574; causat necessario ve! contingenter (Scot.) 575; subtractio c. coagentis 581; creata (Gand.) 643; illimitata 668; veritatis 680; obstinationis daemonis 690; universalis et particularis 665; concausans 618; causae-causati 666. - totalis: effectiva t., partialis 585; et inferior 613. - prima, secunda: 614, 630; c.s. 284ss., 612; c.s. et approxirnatio 318; quid sit c.p. 667ss.; c.s. causare inquantum movetur a p. (quid significat) 632. - prior: c.p. prius agit (quid significar) 619ss.; et posterior 633. - et effectus: 203, 2%, 301, 307, 384, 466, 484.
naturalis: 351, 478, 662; et libera 584, 616; contingens 580; non impedibilis 622. - (Deus): efficiens 437; Deus est c. omnium cffectiva 503; voluntas Dci ut c. 661-669; Deus ut c. praedcstinationis et reprobationis 597s.; Deus non causat Deum 644. Causabile: causare omne c. (Deus) 636. Causalius: universalis secundum c. 37; causarum secundarum (Scot.) 284s.; non alia res a causa 300; materialis 457; eminentior (Scot.) 612; quae non possunt ratione naturali demonstrari circa c. Dei 617ss.; tota c. causae secundae 639. Causaliter: creatura 'esse in Deo' c. 524. Causare: contingenter (Scot.) 438ss.; in distante 565; 'posse c.' 640. Causatum: nihil est in Deo c. 467. Centrum: 526; univeni 324s.; grave naturalitcr amat c. 438; lineae uniuntur in c. 543. Centum: 478. Cenitudo (certitudinaliter) : scientiae di vinae et contingentia rerum (Scot.) 576ss.; infalli-
Caecitas (caecus): 79, 515. Caelestis: rorpus c. 348. cadi est immatcrialis Caelum: 324s.; (A verr.) 426s.; movens c. 441; fit ex tota materia sua 656; circumferentia c. 657. Caesar: pictus 235, 252s; 'in opinione' - 'in esse' 555. Calceatus : 326, 331. Calef.actibile: et calefactivum 344s.; esse c. ligni 532. Cancellum: videns per c. (Aureo!.) 232s. Candela: duae c. in esse apparenti (Aureo!.) 231, 247s. Caput non est tcrminus 'ad aliquid': (Arist.) 353s.
Carentia in divinis: 33. Carthago : 2JJ7s. Casus: nominativus 170; genitivus 170, 354, 538; ablativus 354, 409; idem nomen in divenis c. 400. Categorcma: 279, 40(,.
et
705
INDEX lll: DOCTRINA
biliutis (Scot.) 577; scicntiae - acruum futurorum 582; Deus c. scie futura contingentia 583ss. Certum: quaestio aliquid c. supponit, aliquid dubium quaerit (Arist.) 151. Cessati o causae: 580. Chimaera: quomodo est 'nihil' 547. Christus: 211; Dcus est in C. per unionem 568; non potcst peccare 653. Cicero: 666. Circuitum: 566. Circularis: cominentia virtualis non est c. (Scot.) 447. Circulus (circulum): 393; apparens in aere ex motu subito baculi (Aureo!.) 231, 246s.; impossibile est c. esse in prioriute csscntiali (Scot.) 377. Circwnincessio in divinis - quomodo intclligitur: 23. Circumferentia caeli: 657ss. Circumstantia: 518; causae motivae - obiecti medii - tcrminantis 494. Coagere: 582, 615; subtractio causae coagentis 581. Coexigentia: 156. Cogiutio: et verbum 215; impedimentum c. 218; actus primus c. 219; volubilis 222. Cognitio: distincu dc Dco a viatori 55; nulla est c. abstractiva nec intuitiva de persona divina 129; universalis et communis ut confusa ? 243; assimilati o cognoscentis ad cognitum 434; et primum efficiens 442; depender ab intcllectu et intelligibili (Scot.) 446; in qua aliquid per se obicitur inte!lecrui 458; non est idea 490; Dei in via, in patria 494; ut praesupponitur productioni alicuius 501; certa, evidem, veridica 502; universalis, particularis dc fiendis ab artifice SOSss.; dicutiva 509; in actu, in potentia 551; mutabilis 559; agens per c., sine c. 625; ut causa naturalis 633; intuiti va 663. - et atnor: nihil amatum nisi cognitum 57; aliquid potest distinctus amari quam rognosci 58. - i n Deo: 548; c. de aliis (Thom.) 436; Deus est c. particularis 444; essentiae divinae et creaturae 465; ratio cognoscendi creatura m 0CKHAM, OPERA
THEOL. IV
491ss.; Deus cognoscit omnia 506; Dcus est una c. intuiciva omnium 585ss. Cognitum: esse aeternaliter c. 498; contineri in Deo ut obiectum c. 534ss.; esse c. creaturae 553. Cognoscens (cognoscere): c. imperfecte - quomodo se habet ad c. distincre 54; et cognitum 219; natum est habere formatn alterius (Thom.) 425; distinctio c. a non-stantia c. ut una 77; quomodo c. est unum accidentaliter 82; res una distincta realiter ab aliis rebus est materia ve! forrna ve! c. 105; forma est prior c. (Arist.) 149; et partes 158, 318; in c. semper sunt plura consticuti va 189; et materia et forma 427, 482; 'in sensu c.' 539. Concausaru causa: 618. Conceptus: 15, 317s.; quomodo aliquid potest cognosci sine c. mentis 47; quare primo apprehenditur 51; res non potest intelligi nisi intelligatur c. 58; quandoque termini supponunt pro c. 85; ut praedicamcntum 112; scientia est realis quamvis si t de c. 117; realis 124; quidditarivus tantum a natura et quidditare abstrahitur (Sco t.) 125; contrahens 126; vocatur idolum 206; abstrahibilis 134, 141; est signum naturale 277; univocus 278; et inrentio, idem 309; est relatio 310, 314ss. - et vox: v. primo significat c. mentis (Thom.) 46; quaedam v. significant c. menris SO· proprie loquendo nihil est relativum nisi v., c. ve! signum 401. - obiecrive ve! subiective in menre ?: 115, 362, 394, 461 ; c. speciei ve! generis ut res s. in intellectu (opinio) 69. - et intellectio: 205s, 210, 215. - de Deo: 170; c. communis de Deo et aliis 56; nullus est c. proprius personae divinae 129; et nomina 432. Conclusio: 254; et praemissae 203, 635, 687; practica 508; destructa conclusione destruitur principium 634. Concreturn: 35, 82; quare dicrione exclusiva addita c. accidentis non excluditur sub-
iectum 44; et abstractum 180, 272s., 407; relationis 386; praedicamenti 402. Condicio: 664; sex c. verbi (Scot.) 198; maxima c. verbi (Scot.) 200; velle sub c. 688. Conditus: 487. Conferens: ratio c. 602. Conformare: voluntati divinae 686-691; voluntas potest c. alteri tripliciter 687. Conformitas: ad praxim 509; voluntatis actualis, habitualis 687. Confusa: notitia c. 199; apprehensio c. 202; cognitio universalis et communis ut c. ? 243. Congregatio: mundus ut c. omnium rcrum 651. Congruentia 654. Coniunctio: 576; significare c. 355; et deceptio in praedicatione 406. Connotatio: 55, 360, 664; 'ens homo', 'unus homo' differunt per c. 86; et significatio respectu praedicamenti relationis 112; terminorum 180; significatio et c. terminorum 353s.; imporrare connotative 399; c. actus rationis 472. - in Deo: 259ss. Connotativum: 365, 622; nomen c. 485, 515; denominabile c. 590s. Consecutio: salutis et voluntas Dei 676. Consequens: voluntas c. in Deo 671. Consequentia: 35; 'ab inferiori ad superius est bona c.' 5, 402; formalis Ss., 360, 428, 475, 566; generalis 26; prioritas c. 159, 184; naturalis 606; mutua 648. Conservans: 384, 477; ut nomen 382; agens c. 632. Conservatio: 513; et praxis 515. Consideratio: intellectus 176; modus c. et res extra 181. Consilium et voluntas signi in Deo: 67ss. Conspicuum: esse c. (Aurei.) 230s. Constituens (constituere): et constitutum in divinis 416, 421s.; c. effective- formaliter 154. Constitutio: quomodo forma et materia concurrunt ad c. rei 131; c. personarum divinarum 157; ultima personae divinae 163. Constitutivurn: ultimum c. personae divinae (Scot.) 124; quidquid est c. constitutivi est etiam c. constituti 127; relatio originis non est adventitia c. Patris 147; dupliciter acci-
INDEX III: DOCTRI!'entia div. !Jolum et conceptus: 206. lesus: 21-+. lgnis: 658ss.; quaelibct pars 1. est i. 343. lgnorantia (ignorantcr): nulla i. in Dco 5')2; i. producere 488. lgnobilitas (ignobile): i. est intdligcrc vili.1 435, 440, 443.
I!'