Opera Philosophica Vol. 01

EDITIONES INSTITUTI FRANCISCANI UNIVERSITATIS S. B O N A V E N T U R A E ST. BONAVENTURE, N. Y.

GUILLELMI DE OCKHAM Opera Philosophica et Theologica

OPERA PHILOSOPHICA I

GUILLELMI DE OCKHAM OPERA PHILOS OPHICA ET THEOLOGICA AD FIDEM CODICUM MANUSCRIPTORUM EDITA

CURA

INSTITUTI

FRANCISCANI

UNIVERSITATIS S. B O N A V E N T U R A E

St. Bonaventurc, N. Y.

1974

VENERABILIS INCEPTORIS

GUILLELMI DE OCKHAM S U M M A

L O G I C A E

EDIDERUNT

| PHILOTHEUS BOEHNER, O.F.M. GEDEON GAL, O.F.M.

STEPHANUS B R O W N

St. Bonaventure, N. Y.

1974

PROPRIETAS LITTERARIA

Copyright © 1974 The Franciscan Institute of St. Bonaventure University ISBN: 1-57659-008-9

Printed in Italy Tipografia Porziuncola — Santa M a r i a degli Angeli

Reprinted 1997 BookCrafters, Fredericksburg, VA United States of America

INTRODUCTIO

CAP. I

De codicibus

manuscriptis atque de Summae Logicae

editionibus

Opus magnum ac egregium Venerabilis Inceptoris, quod Summa Logicae intitulatur, abbreviationibus et fragmentis non numeratis, in sexaginta quinque codicibus manuscriptis et in quinque editionibus ad nos pervenit. Primum elenchum codicum Ph. Boehner composuit\ pluribus viris doctis ei opitulantibus. Eum secutus est L. Baudry 2 , qui nonnullos codices aliquantulum fusius descripsit. Primum tandem elenchum iterum impressit Ph. Boehner in introductione quam suae editioni Summae Logicae 3 praemisit. Nullus horum codicum speciem autographi vel apographi ab auctore correcti prae se fert. Nec certo sciri potest utrum Ockham hoc opus propria manu scripserit aut alicui discipulo vel socio dictaverit. Manus Adae de Wodeham, quae nota est 4 , in nullo codicc apparet. Dubium est etiam utrum inter annos 1324-1328, Avenione detentus, exemplar suum secum habuerit. Et si secum habuit, maius adhuc dubium est utrum id secum tulerit cum die 26 maii 1328 Avenione aufugit ut Imperatori Ludovico, in Italia tunc moranti, se comitem adiungeret. Stemma codicum delineare primum Ph. Boehner conatus est, deinde vero I. Dahm, qui onus editionis post mortem Ph. Boehner suscepcrat, sed post multa tentamina a conatu ambo destiterunt. Idem nos ipsi fecimus. Plures rationes assignari possunt cur linea genealogica codicum non appareat. Prima, et nostro iudicio principalis, est quod Summa Logicae non erat opus universitarium, ab auctore correctum, ab auctoritatibus Ordinis et Universitatis approbatum et stationariis ad multiplicandum traditum. Diffundebatur potius, saltem in principio, inter amicos et discipulos, qui - cum essent pauperes - exemplaria probabiliter manu propria scribebant. Multiplicatio autem, ut notum est, non semper fie1

Ph. Boehner, "Manuscrits des oeuvres non polcmiques d'Occam", La France Franciscaitxe, XXII

(1939), 171s. Auctori opitulati sunt L. Baudry, Dom H. Bascour, V. Doucet, Fr.-M. Henquinet et W . Lampen. - Idem elenchus iterum impressus est in operc cui titulus Collected Articles on Ockham (ed. E. Buytaert, Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 12, St. Bonaventure, N.Y. 1958, 28ss.). 2

L. Baudry, Guillaume d'Occam. Sa vie, ses oeuvres, ses idces sociales et politiques, Paris 1950, 279-83.

a

William Ockham, Summa Logicae, Pars I (ed. Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications,

Text Series 2, St. Bonaventure, N. Y. 1951, vi ss.). - Eosdem codices per 'incipit' ordinavit G. Mohan, "Incipits of Logical Writings of the XHIth - XVth Centuries", Franciscan Studies, XII (1952), 349-91. 4

In marginibus cod. Vat. lat. 955, qui continet commentarium Adae in I Sententiarum. Cf. A. Pel-

zer, Codices Vaticani Latini, II-I, Civitas Vaticana 1931, 400ss. - Cognomen Adae in hoc codice scribitur Wodeham, qua de causa etiam nos eam formam scribendi sequimur.

8*

INTROD UCTIO

bat per codices integros sed saepius per quaternos seu petias. Exempli gratia si unum exemplar X, nondum utique compactum, praesto erat ad multiplicandum, sed plures amanuenses eodem tempore exemplar operis habere volebant, non omnes exspectaverunt petias codicis X, sed quidam usi sunt petiis ab aliis iam scriptis. Non quidem semper petiis eiusdem scriptoris, sed nunc unius nunc vero alterius, prout eas tempestive habere potuerunt. Praeterea, scriptores non ex officio scribentes, sed studiis vel docendo operam dantes, codicem circa centum foliorum brevi tempore describere non potuerunt; nec exemplar communitatis per longum tempus apud se tenere, multo minus id ab uno loco in alium secum portare eis licitum erat. Non est igitur mirum si unus idemque codex a pluribus exemplaribus derivet. His accedit quod quidam scriptores diligentiores non unum sed plura exemplaria simul prae oculis habebant, ut errores vel omissiones unius ex alio corrigere vel supplere possent. Ita fecit ex. gr. Arno Petri, scriptor codicis n. 47 5 , non raro indicans quid 'alia littera* habebat. Porro corrector, si ei plures codices praesto erant, non contulit novum exemplar cum eodem codice unde descriptum erat sed potius cum aliquo tertio. De hac re aperte testatur corrector codicis n. 34, qui in margine ad cap. 13 Partis III-3 notavit: "Istud capitulum non erat in logica ex qua corrigebam". Tali via ac ratione corrigendi delebantur praecise illa vestigia quibus iuvantibus stemma codicum detegi posset. Tandem, ad illustrandum quo modo fratres pecunia carentes exemplaria 'originalium* sibi comparare solebant, placet commemorare diverticulam amoenam quam apud Thomam de Eccleston legimus 8 : "Quidam lector egregius, qui mecum studuit Oxoniae, consuevit semper in scholis, magistro legente vel disputante, intendere aliis quam lectioni, utpote compilationi originalium. Et ecce cum ipse factus fuisset lector, ita facti sunt ei indevotes auditores sui, ut diceret, quod ita libcnter clauderet quotidie librum suum et recederet, sicut legeret ; et compunctus ait : Iusto Dei iudicio nullus vult audire me, quia ego nunquam volui aliquem doctorem audire". Haec, ut speramus, aliqualiter explicant cur stemma codicum Summae Logicae non delineaverimus. Forsitan genealogia petiarum seu quaternionum, quinionum vel senionum detegi posset. Sed hoc tentare nimium temporis ac laboris requireret, exitu nihilominus incerto. His tamen minime obstantibus codices facili negotio in familias dividere possumus, si pro fundamento divisionis unum solum locum assumimus. Plures huiusmodi loci eligi possent, sed nobis aptissimus visus est finis codicum. Quantum ad tres primas familias spectat, aspicimus ad ultima verba quibus ultimum capitulum cuiusque codicis terminatur, pro quarta vero rationem habemus etiam subscriptionis seu Colophonis. Hac via ac ratione quinquaginta quatuor codices commode in quatuor classes seu familias distingui possunt, reliqui vero undecim, vel quia mutili 5

Codex scilicet n. 47, in elencho codicum infra exhibito.

• Thomas de Eccleston, De adventu Fratrum Minorum in Angliam, collatio XI (ed. A. G. Little, Manchester 1951, 52).

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

9*

sunt vel quia male ordinati, variis modis terminantur, ideoque illis quatuor familiis inseri non possunt. a) Prima familia, quae sexdecim codices numerat 7 , vocabitur familia I nt a c t a. Et hoc ideo quia isti codices tractatus De obligationibus et De insolubilibus ultimo loco habent, et tractatus De insolubilibus terminatur vcrbis: "ne tanta pars logicae totaliter dimitteretur i n t a c t a". Huic familiae adnumerabimus etiam codices nn. 6, 12, 15, qui licet non hoc verbo terminentur, tractatus tamen De obligationibus et De insolubilibus post tractatum De fallaciis habent. Omnes hi codices, vel saltem ultimum eoruin capitulum, ab uno exemplari videntur derivari, quod maxima cum probabilitate ordinem primitivum tractatuum exhibebat. Ockham enim, ut ipsemet fatetur, 'ista de obligationibus et insolubilibus , non inseruit "nisi propter istius Summulae complemcntum et nc tanta pars logicae totaliter dimitteretur intacta". Verbum 'inserui' nostro iudicio sic exponi potest: ceteris partibus iam conscriptis addidi. Addidit quidem in fme libri sui, sed ea intentione ut occasione data post tractatum De consequentiis, ubi tractatus isti locum magis aptum obtinerent, ordinarentur. Opus tamen ante ordinationem, ut videtur, divulgari coepit. b) Secunda familia denominabitur familia P r i m o r e s p o n d e a t . Huic familiae undecim codices pertinent 8 , qui quidem cum tractatu De fallaciis terminantur, sed altera pars ultimae sententiae, quae est "Et tunc primo respondeat, diligenter considerans de quolibet an sit consequens vcl repugnans praeconcesso, vel antecedens praenegato, ut sic consequenter semper respondeat", desideratur. Quid causae sit cur verba "diligenter... respondeat" in his codicibus desint, ignoramus. Num auctor ea posterius addidit ? Vel amanuensis per similem terminationem deceptus ea omisit ? Mirum tamen hoc esset, si duabus lineis ante finem operis ita animo vagaretur. Vero igitur similius nobis videtur quod amanuensis quidam, qui huic familiae originem dedit, haec verba ideo non scripsit quia petiam in qua scripta erant non habuit. Poterant enim illa verba in alio quaterno esse, in quo aliud opus Venerabilis Inceptoris initium sumpsit, quod alius amanuensis eodcm temporc scribebat. Exemplo est codex noster n. 53, in quo ultimae sex lineae Summae Logicae f. 131va leguntur et statim post in eadem columna incipit tractatus De sacramento altaris 9. c) Tertiae familiae imposuimus nomen C o n s e q u e n t e r r e s p o n d e a t . Licet viginti septem codices sic terminentur, ex eis tamen excepimus novem qui ratione subscriptionis communis quartam familiam constituent. Tertia igitur familia numerabit decem et octo codices 10 , quos, qui vellet, iterum subdividere posset eo quod quidam post 'consequenter' addunt verbum 4semper\ Sed in hac re non iuvat insistere.

7

Infra, cod. nn. 1-16.

8

Infra, cod. nn. 17-27.

9

Seu Secundus tractatus de quantitate, qui incipit: "Stupenda supernae munera Iargitatis...".

10

Infra, cod. nn. 28-45.

10*

INTROD UCTIO

d) Quarta familia convenienter vocari poterit D i s t i n c t a 11 . Ultimum quidem capitulum in novem codicibus huic familiae pertinentibus eodem modo terminatur ac ultimum capitulum in codicibus tertiae familiae, scilicet 'consequenter respondeat', sed praeter hoc inter se strictius conveniunt eo quod simili modo subscribuntur. Verba autem, paucis variantibus, quibus octo codices subscribuntur, sunt haec: "Explicit tractatus logicae divisus in tres partes et unaquaeque pars est distincta per capitula". His adnumeravimus codicem n. 48, in quo fere eadem verba tabulae praemissa sunt. Subscriptio ista apparet nobis sigillum authenticitatis simul et integritatis. R e vera huic familiae pertinent codices antiquiores ac meliores. e) Quinta familia, valde quidem improprie, vocari posset familia M u t i 1 a. Undecim quidem codices 12 , quibus hoc nomen imponi posset, certe ad aliquam quatuor familiarum praecedentium pertinent, sed ad quamnam pertineant nec ratione ultimorum verborum nec ratione subscriptionis determinari potest. Duo tantum ex eis, scilicet nn. 55 et 65 finiuntur eisdem verbis ; codex vero n. 64, licct sit mutilus, ad familiam D i s t i n c t a pertinere videtur, nam tabula capitulorum his verbis introducitur: "Logica fratris Guillelmi Okam prima sui divisione dividitur in tres partes... et quilibet tractatus dividitur in capitula...". Convenientia inter codices singularum familiarum casui adscribi nullatenus potest; ad commune igitur archetypum reduci debent. Omnes tamen familiae unum eundemque textum exhibent et de una sola redactione testantur. Ockham opus suum sine dubio correxit, nunc addendo, nunc delendo, vel partes et capitula aptius ordinando. Legimus enim ex. gr. in codice n. 45, apud quemdam paragraphum: "Istud cancellavit ipse Occkam". Nihilominus correctiones vel erant ita parvi momenti ut non appareat differentia inter codices ab exemplari correcto et non correcto derivantes vel, quod potius crederemus, omnes ab exemplari correcto derivant. Idem non potest dici de ordinatione partium. Capitula enim De obligationibus et De insolubilibus necnon De aequipollentiis propositionum modalium non semper eodem loco inveniuntur. Codices summarie tantum et brevissime describemus. Quosdam enim solum in pelliculis photographicis vidimus; praeterea, spatio quoque parcendum est. Indicabimus imprimis verba quibus singuli codices incipiunt. Illi qui habent Prologum, incipiunt verbis: Quam magnos; illi qui omittunt Prologum sed habent Epistolam prooemialem, exordiuntur verbo: Dudum; illi tandem qui tam Prologum quam Epistolam omittunt, initium capiunt a verbo: Omnes, quo incipit primum capitulum Partis I. E x p I i c i t, seu ultima verba ultimi capituli, revelat tres priores familias. Addemus, ubi adest, subscriptionem seu C o l o p h o n e m , quae indicat quartam familiam et non raro notitias utiles de origine codicis tradit. Notabimus semper si codex omittit vel loco indebito habet quasdam partes, ut ita dicamus, mobiles. Hae autem sunt: capitulum 51 Partis I, quod probabiliter Adam de Wodeham addidit; quatuor capitula De aequipollentiis propositionum modalium; tractatus De obligationibus et De 11

Infra, cod. nn. 46-54.

11

Infra, cod. nn. 55-65.

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

11 *

insolubilibus. Praeterea, in fine sexti capituli De obligationibus occurrit exemplum, quod facit ut suspicari possit ubinam terrarum codex conscriptus est; ubi enim maxima pars codicum habet "quando Sortes est... Londinii", quidam habent "quando Sortes est... Parisius" vel "Bononiae" etc. Ex quo, cum aliqua saltem probabilitate, conici potest codicem in ea civitate fuisse conscriptum. Hoc utique exemplum in codicibus qui tractatum De obligationibus omittunt non occurrit; id omittunt etiam codices nn. 2, 3 et 6; in quibusdam vero codicibus hunc locum non aspeximus. Praeter haec referemus, si adsint, nomina scriptorum vel possessorum. Litterae grandes, inter parentheses inclusae, sunt sigla quibus, sive Ph. Boehner sive nos, codices collatos in apparatu significavimus.

§ 1. - Familia

Intacta

1. - Caesenae, Bibl. Malatest., Plut. Xs., cod. 6. - Saec. XIV, membr., mm. 295 X 215, ff. 80, coll. 2, lin. 50 18 . I n c. f. l r a : Dudum... Omnes... E x p 1. f. 80vb: dimitteretur intacta. In summo f. l r legitur inscriptio: Incipit Summa sive compendium super omnes libros logicae, ordinatae cum obligationibus et insolubilibus. Amen. - Cf. Colophon cod. nn. 9, 55 et 65. Epistola terminatur verbis: reputo obtinere. Capitula De aequipollentiis sequuntur tractatum Defallaciis, praemissa rubrica: Tractatus de aequipollentia propositionum modalium. Cf. cod. n. 17 et 25. - Codex cst anonymus. Capitula non numerantur nec tituli eis praemittuntur. 2. - Cantabrigiae, Bibl. Peterhouse, cod. 102. - Saec. XIV, membr., mm. 330X 222, ff. 218, coll. 2, lin. 53 14 . I n c. f. 40ra: Omnes... E x p l . f. 128va: dimitteretur incompleta (?). C o l o p h o n : Explicit Summa Logicae Magistri Willelmi Occham de ordine fratrum minorum etc. Summam Logicae praecedunt Philosophia Pauperum Alberti de Orlamunde (?), Secretum secretorum et tabula Summae Logicae, quae fere eadem est ac illa quae in codice n. 6 in fine operis legitur. Post E x p 1 i c i t scripta est una sententia 15, quae similis est illi qua idem codex n. 6 (parumper mutilus) terminatur. Summam Logicae sequuntur Conclusiones Metaphysicae Gonsalvi Hispani et Sophismata Guillelmi Hentisberii. 3. - Florentiae, Bibl. Medicea Laurentiana, Plut. XIIs., membr., mm. 220x148, ff. 116, coll. 2, lin. 37. I n c . f. l r a : Dudum... Omnes...

cod. 4 (F). - Saec. XIV,

II

C f . R . Zazzeri, Sui codici e libri a stampa della biblioteca Malatestiana di Cesena, Cesena 1887, 334s.

14

C f . M. R . James, A descriptive Catalogue of the Manuscripts in the Library of Peterhouse, Cambridge

1899, 119. 15

Haec scilicet: "aliter non valet. Hic autem nec sic, ut visum est, non plurem" (?).

INTROD UCTIO

12*

E x p 1. f. llOrb: dimitteretur intacta. C o 1 o p h o n: Explicit logica sive summa logicae compilata a Magistro Guilielmo Anglico de Ochan, ordinis minorum. Praemissa est (ff. I-VI) tabula capitulorum et index alphabeticus doctrinae. Codex, pulcherrime ornatus, provenit e conventu S. Crucis de Florentia, ubi signatus erat N° 526. 4. - Florentiae, Bibl. Nat., conv. soppr. J. II. 5 (F2). - Saec. XIV, membr., mm. 188 X 132, ff. 138, coll. 2, lin. 36. I n c. f. l r a : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p 1. f. 130ra: dimitteretur intacta. C o 1 o p h o n: Explicit logica venerabilis fratris Guillelmi Ocham de ordine fratrum (rasura) Deo gratias. Amen. Epistola terminatur verbis: reputo obtinere. Cap. 51 hic est cap. 48. Cap. 13-16 Partis III-3, seu De aequipollentiis desiderantur. E x e m p l u m in ultimo cap. De obligationibus: Parisius. In fine habctur tabula doctrinae. 5. - Londini, Mus. Britann., cod. Arundel 367. - Saec. XIV, membr., mm. 216 X 158, ff. 153, coll. 2, lin. 43 17 . I n c . f. 3ra: Dudum... Omnes... E x p l . f. 151rb: dimitteretur intacta. C o 1 o p h o n: Explicit liber Elenchorum. Finito libro... vivat in caelis Presbyter, Philosophus specialis de Ogento nomine Felix. Epistola explicit: reputo obtinere. - Capitulo primo praemittitur: "Fratris Guillelmi de civitate Occam anglici, theologi, logicae, philosophiae in summo peritissimi pars prima logicae de terminis incipit". In imo f. 3r, manus posterior notavit: "Ista est Summa fratris Willelmi Hockam, pro qua Summa dedit frater Henrycus Geyst X solidos". Ut autem f. 152v memoratur, idem Henricus anno 1423 hunc librum librariae studentium donavit. - Tractatus De obligationibus deest. Si, ut suspicamur, cap. De insolubilibus non ex eodem exemplari derivat e quo reliqua pars codicis, codex iste minus proprie ad familiam I n t a c t a numeratur. Tractatus De fallaciis bis explicit: primo verbis "consequenter semper respondeat", secundo vero, quibusdam additis, "et tunc primo respondeat". Scriptor manifeste saltem duo exemplaria prae manibus habebat. 6. - Matritif Archivum Univ. (.Noviciado), cod. 117-Z-8 (S). - Anno 1333, membr., mm. 245 X 170, ff. 152, coll. 2, lin. 34. I n c . f. l r a : Omnes... E x p 1. f. 145va: aliter non valeret 1 8 . Hic autem non sic, ut visum est. Non plus. 18

Cf. A. M. Bandini, Catalogus codicum latinorum Bibliothecae Mediceae Laurentianae, IV, Florentiae

1777, 97. 17

C f . J. Forshall, Catalogus librorum manuscriptorum Bibliothecae Arundelianae, in opere quod inscri-

bitur: Catalogue of Manuscripts in the British Museum, New Series I, part I, London 1840, 108. 18

Ultimac tres sententiae desunt. Cf. supra, cod. n. 2.

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

13 *

C o 1 o p h o n: Explicit Summa istius logicae. Deinde, fF. 146r-150r legitur tabula, quae similis est illi quae in codice n. 2 Sumtnae Logicae praemittitur. Corrector unum capitulum, loco suo pessime scriptum, rescripsit et addidit quaedam excerpta ex commentario Inceptoris in Perihermenias Aristotelis. - E x e m p l u m desideratur. In fine habetur etiam altera subscriptio: "Honor virtus et dominatio... quo inspirante et auxiliante edita est haec Summa Logicae fratris Guillielmi Ocham anglici, ordinis minorum fratrem, et completa anno ab Incarnatione Christi M 0 ccc°xxxin". Codex iste provenit ex Bibliotheca Complutensi Ildefonsiana, ubi signatus erat E.S.C. 4. N. 1. 7. - Monachii, Bibl. Status, cod. lat. 23.530. - Saec. XIV, membr., mm. 132x95, ff. 255, col. 1, lin. 33. I n c . f. l r : Dudum... Omnes... E x p l . f. 178v: dimitteretur intacta. C o 1 o p h o n: Explicit logica Venerabilis Doctoris ac magistri in sacra pagina Guillelmi Hocham anglici de ordine fratrum minorum. Deo gratias. Epistola finitur verbis: perscrutatio subsequetur. Cap. 51 deest. E x e m p 1 u m : quando Sortes est lud\ Post Summam Logicae sequuntur Sophismata Richardi de Kilvington, Insolubilia Thomae Bradwardini et plures tractatus Guillelmi Hentisberii. 8. - Monachii, Bibl. Conventus Fratrum Minorum (S. Annae), cod. in 4° 2. Saec. XIV, chart., mm. 302x205, ff. 122, coll. 2, lin. 48. I n c. f. l v a : Dudum... Omnes... E x p l . f. 122rb: permitteretur intacta. C o l o p h o n : Explicit Summa fratris Willclmi Anglici dicti Okkam. Prima manus scripsit usque ad finem cap. 2 De obligationibus, ubi terminatur cod. n. 12, unde hic codex derivatus esse videtur. In utroque enim codice leguntur quaedam invocationes lingua Germanica scriptae, ut ex. gr.: Trost Maria mir sende! Codex iste olim erat "Chunradi Eystet de Ingolstat", qui emerat eum <cuno floreno ungarico in Basu [Passau ?] anno Domini 1402", dum ibidem studiis vacaret. 9. - Patavii, Bibl. Univ. cod. 616 (I). - Saec. XIV, membr., mm. 270 X 195, ff. 132, coll. 2, lin. 47 19 . I n c . f. l r a : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p l . f. 131 va: dimitteretur intacta. C o l o p h o n : Explicit Summa sive compendium super omnes libros, cum obligationibus et insolubilibus, compilata per reverendum doctorem fratrem Guilielmum Occham ordinis minorum. Cap. 51 desideratur. Capitula De aequipollentiis inveniuntur post tractatum De fallaciis, sicut in codice n. 1. Conferatur etiam Colophon huius et inscriptio 19

Amplissime descriptus est iste codex in Catalogo manu scripto, f. 194r.

14*

INTROD UCTIO

illius. - E x c m p l u m : in Francia. - In fine habetur tabula capitulorum totius operis, sed nec tituli nec ordo capitulorum correspondent titulis et capitulis huius codicis. Igitur non ex uno eodemque exemplari proveniunt. 10. - S. Geminiani, Bibl. Commun., cod. 26 (Gtem.). - Saec. XIV, rnembr., mm. 233 X 180, ff. 127, coll. 2, lin. 40-45 20 . I n c. f. l r a : Dudum... Omnes... E x p l . f. 125vb: dimitteretur intacta. C o 1 o p h o n: Explicit. Amen. S (rasura). Cap. 51 legitur post cap. 54 editionis nostrae, sine numero et sine titulo, cum nota marginali: Discipulus Ocam. Capitulum autem non finitur, sed abrupte terminatur verbis: Quod vero inducitur (lin. 119), deinde tres columnae albae vel potius erasae sunt. Capitula De aequipollentiis habentur post Partem III-2. Post tractatum De fallaciis amanuensis scripsit: "Explicit loyca Occham", deinde ad modum rubricae: "Incipit tractatus obligationum per praefatum auctorem". In margine autem ad capitulum De insolubilibus scripsit: "Haec medietas (s. lin.: chartae) est superflua nec pertinet ad perfectionem huius libri". - E x e m p l u m : Londoniis. 11. - Vaticana Civitas, cod. Chigi E. IV. 99 (V1). - Saec. XIV, membr., mm. 188 X 140, ff. 220, col. 1, lin. 33. I n c. f. l r : Dudum... Omnes... E x p l . f. 216r: dimitteretur intacta. C o 1 o p h o n: Explicit logica secundum Ocham bachalarium (corr. ex: magistrum) in theologia, ordinis (exp.: minorum) et anglicus (!). Ante tractatum De fallaciis notatur in margine: "Require post fallacias vii capitula de obligationibus quae hic deberet esse". Vide notam similem infra in cod. n. 15. - E x e m p l u m : Lugduni. Post tabulam legitur: "Explicit Registrum super logicam scriptam per manus Octonis de Moravia. Amen" 21 . 12. - Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 951 (V8). - Saec. XV, membr., mm. 295 X X 224, ff. 116, coll. 2, lin. 42-52, pluribus manibus scriptus 2a . I n c. f. l r a : Dudum... Omnes... E x p l . f. 116ra: in scientiis particularibus. C o l o p h o n : Explicit Summa. Textus terminatur cum secundo capitulo tractatus De obligationibus, sicut prima manus codicis n. 8. Praeterea sicut ibi, etiam hic occurrunt invocationes lingua Germanica scriptae, ut ex. gr.: Trost mir sende, Maria reyne hilf! 13. - Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 952 (V). - Anno 1369, membr., mm. 230X X360, ff. 117, coll. 2, lin. 34 23 . I n c . f. l r a : Quam magnos... Dudum... Omnes... ,0

Cf. P. O. Kristeller, Iter Italicum, II, London - Leiden 1967, 143; G. Garoni, apud G. Mazzatinti,

Inuentari dei manoscritti delle biblioteche d'Italia, LXXXVIII, Firenze 1972, 119s. " Tabula capitulorum 'Registrum' vocatur etiam in cod. n. 30. " C f . A. Pelzer, Codices cit., pp. 395s. M

Cf. A. Pelzer, ibidem, pp. 396s.

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

15 *

E x p l . f. 117rb: dimitteretur intacta. C o l o p h o n : Finito libro... vivat in caelis Bertolomeus de Pissia nomine felix. Hoc opus completum fuit in anno Domini nostri Iesu Christi MCCCLXVim 0 , die ultimo Martii, in die sabbati sancti. Cap. 51 legitur post ultimum capitulum Partis I. Capitula De aequipolletitiis desunt, sed desiderantur etiam plura alia capitula. In fine Partis I leguntur quaedam excerpta ex I et II Sententiarum Guillelmi de Ockham. In margine notatur: "Sequens quaestio habetur 2° Sententiarum Hokam, tamen non quidquid est ibi est hic, sed bene sed e converso". Agitur de quaestione prima libri II Sententiarum. - E x e mp l u m : Parisius. Tractatus De fallaciis finitur, ac si opus fmiretur, f. 114rb: 4T*c »Mct bavrM ir^-^Miitr

jul Loi «irElcSitrfhr BL •«iin Ifbcnrtf» pfcfe* fVfUlfc n«f wtn.n«h«*

^ WfmE . -iq. yhor JjfiY lidacflf -rv?4^ffl iiAirCffcnifiM Wu /Fji f ^wiuf^jsWTx Piptoi* CkoWWcioi Aias

H

4 > ttieW ^tnsUHHttw rn^MttW tf^jjoi. q m c I

jrT[ l ^

g

r^u^c^rtiActiuftfni*n ^ f t r ?^ U JJM ''^SSLTSEofJm ^ f f i 0 ^ JP

fl^*p4i«r|rt*cf*a£rfnff

j

ifi**»* Aafttffucuiftingfcr^^Ug Tm T^tMTflUW i I ftf IWflM&«S K^WftlA |0fll4C4iu» jrfeftfi». tfffcwcy* V a »

«rMoaH 1

. ^ ^ T JF

j r J d J T m T u t o t h n a * f « d k « f IgJf iimi^ fbrf» * y WrfftafcM» « H M n k . fkaiiM alXmAMcg InASttft*«4»t W f

tvsh»

*inS|ltKE#» r " l A A t f t T ^ ^ A . ?

jMd ydfrh)ti UMM n y-x . "^&jV*^

VirMmvi^nitlQVe^tiM ^ /" . » V s rthh-W aW^rt , ' l ' < * Urttt aJufa ^W^^effT» ' L I ^ t t k p c f . Md ' '^fiV il^fc—; ^pii ftbndftomR* ««Mf i 14 v M ^ ^ ^ ^ ^ C T i iE t j i K * . c m f M N D f S t i r . 7 1 4 » i V

t^nssis^asjKf

5, ff. 102r-105r sub titulo "sequuntur quaedam rasariae ipsius Ockam" habet excerpta ex Parte I et II necnon De obligationibus et De insolubilibus 7S. - E x e m p l u m : Londoneis. c) Monachii, Bibl. Status, cod. lat. 276, ff. 104ra-105rb habet capitula 44 et 45 Partis I Summae Logicae, sub inscriptione: Capitulum fratris Occam de quantitate 74. d) Parisiis, Bibl. Nat., cod. lat. 15.904, ff. 204r-210v continet abbreviationem Partis I Summae Logicae. e) Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 674, f. 117r-v habet initium tractatus De principiis theologiae 75 . F. 122r legitur Epistula prooemialis: Dudum... perscrutatio subsequetur. Deinde, ff. 122r-135v habentur conclusiones Partis I; ff. 148r-152r incipit tabula "super totam logicam Ockam", sed post 15 titulos incipit tractatus: Quia antiqui modernique magistri, qui legitur ctiam in cod. 187 bibl. communalis Assisiensis, statim post Summam Logicae (mutilam) Venerabilis Inceptoris. f ) Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 3048, ff. 112r-115v habet quaestionem cui titulus: Utrum universalia sint extra animam in singularibus. Compilator prae oculis habuit capitula 15-17 Partis I, sed novit etiam Scriptum in I sent., d. 2, q. 6 Guillelmi de Ockham. Hic obiter memorare iuvat aliam quaestionem de universalibus, quae legitur in codice 173, ff. 57rb-58ra Bibl. Antonianae, Patavii: Quaero utrum universale sit res extra animam totaliter exsistens in quolibet singulari. In fme quaestionis scriptum est 'Ocham\ Similiter huc pertinet Quaestio de universali secundum viam et doctrinam Guilelmi de Ockham, quam ex cod. Vat. Palat. lat. 998 edidit M. Grabmann 78 . g) Vindobonae, Bibl. Fratrum Praedicatorum (Dominikanerkonvent), cod. 160/130, ff. 127r-141v continet partem Summae Logicae, quae explicit in quarto capitulo Partis III-l 77 . De Tractatu Minori et de Elementario Venerabili Inceptori adscriptis in capitulo speciali sermonem faciemus 78 . - Defensorium, quod asservatur Romae, Bibl. 71

Cf. W . Schum, Beschreibendes Verzeichniss cit., pp. 497s.

71

W . Schum, ibidcm, pp. 657ss.

74

Cf. C. Giacon, "Una 'nota magistri fratris Occam dc quantitate' nel Cod. Lat. 276 della Bi-

blioteca di Stato di Monaco di Baviera", La filosofia della natura nel Medio Evo (Atti del III Congresso internazionale di filosofia medioevale, Milano, 1966, 625-33). 76

Cf. M. Vatasso et P. Franchi de* Cavalieri, Codices Vaticani Latini, I, Romae 1902, 530ss. - Tracta-

tum De principiis theologiae Guillelmo de Ockham adscriptum edidit L. Baudry, Le Tractatus de Prindpiis Theologiae attribue a G. d'Occam (£tudes de Philosophie Medievale XXIII, Paris 1936). 76

M. Grabmann, Quaestio de universali secundum viam et doctrinam Guilelmi de Ockham (Opuscula

et Textus, Monasterii 1930). 77

Iuxta Catalogum machina scriptum, ut V. Richter humaniter nobis communicavit.

78

Infra, cap. VI.

Cod. Gonvillc & Caius 464/571, f. 69 ~ l r

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

33 *

Angelica, cod. 1017, fF. 21r-36v, agit de terminis ad mentem Guillelmi de Ockham, sed non potest dici nec extractum nec abbreviatio Summae Logicae 79. Idem dicendum est de Quaestione de relatione (Basileae, Univ. lat. F. II. 24, fF. llrb-16va), quam G. Mohan edidit 80 . h) Summa Logicae olim exstabat Bononiae, in bibliothecis conventuum S. Dominici cod. 186, S. Francisci cod. 109 et in catalogo anni 1421 cod. 536 et 537, S. Jacobi cod. 48, S. Salvatoris cod. 248 8 1 ; Mantuae, in bibliotheca conventus S. Dominici, cod. 69 ; Neapoli, in bibliotheca conventus S. Dominici Maioris, Scanzia IV, cod. VIII 8 2 ; Vindobonae, in bibliotheca Fratrum Praedicatorum, in 'Pulpeto T* 83 . Ubinam hodie ista exemplaria asserventur, si quidem asservantur, ignoramus. Codex quem Ioannes a S. Antonio Compluti (Alcala de Henarez), in bibliotheca Collegii Maioris vidit 84 , idem est ac codex quem supra sub n. 6 descripsimus. H. Sbaralea 85 memorat aliquot codices Florentinos, qui adhuc exstant, et supra sub nn. 3 et 33 descripti sunt. Sed praeter illos, ut dicit "habetur etiam Volaterrae apud nostros, ms. in 4°, incipit: Quam magnos... scientia etc. Haec Summa missa est ad Adamum Woddam eius auditorem, et dividitur in tres partes". Iste videtur esse codex noster n. 45. Catalogos bibliothecarum hodie non exsistentium ex professo non exploravimus.

§ 7. - Editiones Summae

Logicae

1. - Parisiis, anno 1488, mm. 283 X 200, fF. 124, coll. 2, lin. 51. I n c. f. l v a : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p l . f. 124r: consequenter respondeat. C o 1 o p h o n: Explicit tractatus logicae fratris Guillermi Ockam, divisus in tres partes et unaquaeque pars per capitula distincta est. Impressum est hoc opus [per Ioannem Higman] in vico clauso Brunelli MCCCC°LXXXVIII

8FL.

Sic incipiunt expliciuntque omnes editiones. Epistola etiam in omnibus terminatur verbis: reputo obtinere. Capitulum 51 Partis I hic, sicut et in aliis editioni79

Cf. Ph. Boehncr, "Der Stand der Ockham-Forschung", Franziskanische Studien, X X X I V (1952),

22; Collected Articles on Ockham cit, p. 13. 80

G. Mohan, "The Quaestio de Relatione attributed to William Ockham", Franciscan Studies, XI

(1951), 273-303. 81

M. H. Laurent, Fabio Vigili et les bibliotheques de Bolcgne (Studi c Tcsti 105), in Civitate

Vaticana 1943, pp. 44, 121, 127, 211, 317. 88

C f . Th. Kaeppeli, "Antiche Biblioteche" cit., pp. 26, 40.

88

Cf. Th. Gottlieb, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Osterreich, I, Wien 1915, 409.

84

Ioannes a S. Antonio, Bibliotheca Universa Franciscana, II, Matriti 1732, 45.

85

H. Sbaralea, Supplementum et castigatio ad Scriptores Ordinis S. Francisci, I, Romae 1908, 345s.

88

C f . L. Hain, Repertorium Bibliographicum, n. 11948 (II-1, Berlin 1925, 519); W . A. Copingcr,

SupplemerUum to Hain's Repertorium Bibliographicum, I, London 1895, 355.

OCZHAM, SUMMA LOGICAB

3*

34*

INTROD UCTIO

bus, numeratur cap. 53. Propterea sequentium editionum solummodo p h o n e m indicabimus.

C o 1 o-

2. - Bononiae, anno 1498, mm. 302 X 208, ff. 97, coll. 2, lin. 60. C o l o p h o n : Explicit magna constructio logicae Magistri Guilielmi Hoccam anglici ex ordine Fratrum Minorum, logicorum acutissimi: Scholae invictissimorum Nominalium inceptoris in omnium disciplinarum genere Doctoris plusquam suptilis. Quam correxit summa diligentia frater Marcus de Benevento congregationis Celestinorum beati Benedicti. Qui et aetate nostra veram Nominalium academiam in Italia suscitavit: quam infecti gustu prosternabant. Impressaque est Bononiae non parvo aere Benedicti Hectoris Bononiensis artis impressoriae solertissimi. Ioanne II Bentivolo Bononiam illustrante, die sexto Aprilis 1498 87 . Marcus editionem suam inscripsit Ioanni Antonio de Albergatis Bononiensi, canonico cathedralis ecclesiae sancti Petri de Bononia. Post Colophonem sequuntur duo epigrammata : unum, Camilli Palaeotti ad Ockham, alterum vero Constantii Cancellarii Pistoriensis ad fratrem Marcum. Tam Colophon quam duo epigrammata, parum elegantia, in duabus editionibus sequentibus iterum impressa sunt. 3. - Venetiis, anno 1508, mm. 211 X 158, ff. 107, coll. 2, lin. 59. Omnia ut in praecedenti editione, exceptis nota impressoris et excusatione Lazari: Impressum Venetiis per Lazarum de Soardis, die 15 Maii 1508, qui obtinuit a dominio Venetiarum quod nullus possit imprimere nec imprimi facere sub poena, ut patet in suis privilegiis etc. Laus Deo optimo maximoque. - Post epigrammata sequitur Excusatio Lazari. 4. - Venetiis, anno 1522, mm. 280 x 200, ff 83, coll. 2, lin. 65. Omnia ut in editionibus nn. 2 et 3, excepta nota typographi: Venetiis impressa iussu et sumptibus haeredum .q. Domini Octaviani Scoti Civis Modoetiensis ac sociorum. Anno a Christi saluberrima incarnatione 1522. Die ultimo Aprilis. 5. - Oxonii, anno 1675, mm. 180 X 105, pp. 556, col. 1. Editionem curavit Obadiah Walker, magister Collegii Universitatis. Impressa autem est typis L. L. Academiae Typographicae, impensis I. Crostey. L. Wadding 88 , enumerans opera Venerabili Inceptori adscripta, dicit: "Summam Logices ad Adamum, lib. 1. Omnes Logicae tractatores. Prodiit Venetiis apud Lazarum de Soardis anno 1591. in 4. - Maiorem Summam Logices, lib. 4. Dudum expletis lectionibus... Extat Venetiis an. 1522". Haec editio sine dubio eadem est quam sub n. 4° indicavimus. Sed priorem, anni scilicet 1591, nullibi invenimus. W . Risse 89 , auctor Bibliographiae Logicae, p. 95, sub anno 1591 memorat quidem

87

Cf. L. Hain, ibidem, n. 11949; W . A. Copinger, ibidem, n. 11949.

88

L. Wadding, Scriptores Ordinis Minorum, Romae 1906, 107."

89

W . Risse, Bibliographia Logica, I, Hildesheim 1965, 95.

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

35 *

huiusmodi editionem, sed locum, ubi saltem unum exemplar eius inveniretur, non prodit. Et tamen catalogos maiorum bibliothecarum mundi perlustravit. Inspicienti Colophonem editionis principis anni 1488 statim apparet illam editionem ad fidem alicuius codicis e familia D i s t i n c t a fuisse paratam. Ad hanc autem familiam, ut diximus, pertinent codices antiquiores simul ac meliores. Inde est quod editio antiquissima textum completum et fide dignum praeberet, si non esset numerosis et non raro gravibus erroribus typographicis vitiata. Editor textui codicis, quem usu adhibuit, nihil omnino addidit nec aliquid ex eo omisit. Ultima enim paragraphus Epistolae prooemialis in suo codice, sicut in multis aliis, probabiliter deerat. Editionem principem a Marco de Benevento fuisse curatam non videtur probabile. Ipse enim anno 1488 veri similiter in Italia studiis vacabat. Nomen eius, cum titulo baccalaurei, prima vice die 14 Ianuarii 1494 apparet; gradum vero magisterii in Universitate Bononiensi die 9 Aprilis 1498 obtinuit 90 , - tribus diebus post quam editio Summae Logicae ab ipso curata ibidem lucem viderat. Tres editiones sequentes, nempe Bononiensis a. 1498, Venetae a. 1508 et a. 1522, absque dubio curae et studio Marci debentur, de quo facto epistola dedicatoria in initio et Colophon cum epigrammate in fine operis testantur. Ipse quidem de editione Parisiensi nec verbum facit, sed solum asserit se exhortationibus Ioannis Antonii Albergati morem gerens - Summam Logicae Venerabilis Inceptoris lucidam fecisse et summa cum diligentia correxisse. Dubium tamen non est quin ipse editionem principem prae manibus habuerit et eam adiutorio saltem unius codicis correxerit. Non quidem summa sed valde mediocri diligentia. Editiones vero Venetae editioni Bononiensi nihil omnino conferunt, excepto quod multas abbreviationes solvunt et titulos singulis capitulis praemittunt. Ea quae diximus pauca exempla sufficienter illustrabunt: In Prologo, lin. 51-52, ubi nostra editio, cum melioribus codicibus, legit: "Ad studiosos itaque, preces pro hoc praeclaro licet compendioso volumine geminantes", editio Parisiensis habet: "Ad studiosas itaque preces... multiplicatas". Idem legitur in editione Bononiensi, excepto quod verbum 'multiplicatas', factum est 'multiplicitas'. Peius igitur quam exemplar. In Epistolay lin. 5-6 in editione nostra stat: " C u m igitur... tuis precibus nequeam contraire, experiar quod hortaris M , editio autem princeps praebet: " C u m igitur... tuis precibus ne quaquam contraire nequaquam quod hortaris". Hoc Marcus sic correxit: " C u m igitur... nequaquam contrarire valeam quod hortaris". Hanc correctionem, nostro quidem iudicio, non ex quodam codice manuscripto sed potius e proprio capite sumpsit. Res similiter se habere videtur in Parte I, c. 1, lin. 3-4. Ubi nos habemus "intendunt astruere quod argumenta ex propositionibus", editio Parisiensis habet: "intendunt astruere per argumenta quod syllogismi ex propositionibus ,, ; Marcus autem: "intendunt astruere quod argumenta et syllogismi ex propositionibus". 90

U t nuper detexit C. Piana, Ricerche su le Universita di Bologna e di Parma (Spicilegium Bona-

venturianum, I, Quaracchi 1963, p. 153, nota 5; et pp. 210-13). Cf. etiam A. Birkenmajer, "Marco da Benevento und die angebliche Nominalistenakademie zu Bologna (1494-1498)", Philosophisches Jahrbuch, XXXVIII (1925), 336-44.

36*

INTROD UCTIO

Adsunt tamen verae et utiles correctiones, quas facere haud potuisset nisi unum saltem codicem manuscriptum consuluisset. Exempli gratia Parte I, c. 2, lin. 8-9 loco verba Vera... vera* editio Parisiensis habet 'una... una', quod Marcus correxit. In Parte I, c. 3, lin. 22 in editione prima deest verbum 'synonymorum', quod Marcus supplevit. In eodem capitulo paragraphum inter lin. 84-94 editio Parisiensis eodem ordine habet ac nos, sed editio Bononiensis, cum non paucis codicibus, eam post nostram lin. 26 ponit. Estne tandem aliquid quod Marcus de Benevento textui Summae Logicae, quem in editione Parisiensi vel in suo codice manuscripto invenit, proprio Marte addidit ? Nihil tale invenimus, nisi duas notulas, quae forsitan praeter intentionem editoris impressae sint. Una occurrit in Parte III-3, c. 24, in fine: "Notandum quod nomina figurarum... et non embardorum M , ut notavimus in apparatu ibi ad lin. 128. - Alia legitur ibidem, cap. 38, ad lin. 40: "Tamen disiunctiva opposita copulativae... vel non omnis homo currit". Hae sententiae in editione Parisiensi a. 1488 non habentur, sed primo apparent in editione Marci de Benevento, quae prodiit Bononiae a. 1498. Impossibile non est quin Marcus eas ad usum proprium notaverit in margine sui exemplaris editionis Parisiensis, quod postea typothetis Bononiensibus tradidit, qui crediderunt hic agi de additionibus textui inserendis. Hae additiones etiam in editionibus sequentibus impressae sunt. Praeterea Marcus hic atque illic verbis materialiter supponentibus articulum ly praemisit. Exempli gratia Parte I, c. 1, lin. 59-60: "non loquor hic de ly signo. Aliter accipitur ly signum"; cap. 2, lin. 31-33: "nec ly homo nec ly albus... nec ly currens nec ly velociter". Articulum his locis nec editio princeps nec codices, quos vidimus, habent. Obadiah Walker, qui a. 1675 Oxonii Summam Logicae typis mandavit, nullum codicem manuscriptum consuluit. Dicit enim in praefatione: "Nec in huius editione aliud nobis arrogamus, quam quod e barbaris characteribus, abbreviationibus, aliisque legendi difficultatibus, in apertam, gratam et usitatam lectionem vindicavimus; et ab innumeris impressorum erratis liberavimus". Omnibus igitur perpensis, sine iniuria Marci de Benevento et Obadiae Walker, dici potest solam editionem principem a. 1488 fuisse ad fidem codicum manuscriptorum (vel potius codicis manu scripti) paratam. Editio Bononiensis vocari potest editio recognita, Venetae vero a. 1508 et 1522 novae impressiones hic atque illic correctae, Oxoniensis tandem a. 1675 nova impressio emendata 91 .

CAP. II

De authenticitate

Summae

Logicae

eiusque

partium

Summam Logicae esse opus genuinum Venerabilis Inceptoris, Guillelmi de Ockham, plus quam sexaginta codices manuscripti - nullo contradicente - testantur, sicut luculenter apparet cuicunque qui primum capitulum nostrae introductionis 91

Tadeusz Wlodarczyk recenter magnam partem Summae Logicae in linguam Polonam transtulit,

exemplis theologicis omissis: G. Ockham, Suma Logiczna, Warszawa 1971.

DE AUTHENTICITATE SUMMAE LOGICAE

37*

perlustrat. Idem plures auctores paris aetatis, qui auctorem de facie noverunt, sine ulla haesitatione comprobant. Primo loco venit Ps.-Richardus de Campsall, qui ad Summam Logicae destruendam totum opus composuit. Opus autem istud, de quo infra fusius agemus, in codice manuscripto inscribitur Logica Campsale Anglici, valde utilis et realis, contra Ocham Etiam Gualterus de Chatton in sua Lectura in I Sententiarum iterum atque iterum citat Summam Logicae, assignando etiam partes et capitula f . Et tamen ipse certo scire potuit quis fuerit auctor huius operis, nam, ut infra videbimus, in eadem domo studiorum commorabatur in qua Inceptor Summam Logicae composuit. Praeter hos Adam de Wodeham, discipulus et amicus Guillelmi, qui ut creditur prologum Summae Logicae praemisit et capitulum 51 Partis I addidit, frequenter hoc opus allegat. Forsitan ipse ea occasione qua prologum et capitulum 51, auctore utique volente et consentiente, addidit, opus magistri et amici propria manu pulcre rescripserit et aliquantulum ordinaverit. Hoc utique possibile est, sed tamen certo sciri non potest. Procul tamen aberat ab Adam ut verba magistri mutaret vel eis sua placita substitueret. Hoc uno exemplo illustrare sufficiat. Adam In I Sententiarum, dist. 23, q. 1, ubi mentionem facit de primis et secundis intentionibus, haec habet 8 : "Sed de istis antiqui vocant res ipsas extra animam, vel quascumque alias etiam in quas potest intendere vel aspicere intellectus absolute secundum se, intentiones primas. Et signa rerum, quae non intendit intellectus absolute sed pro quanto sunt signa, vocant intentiones secundas.... Alii autem vocant non res ipsas, quae sunt entia de primo ordine, in quas intendit intellectus, intentiones primas, sed ipsas intentiones vel conceptus quibus intellectus intendit in res, quae intellectiones sunt de secundo ordine. Et intentiones secundas non signa rerum, sed entia de tertio ordine, scilicet per se signa signorum... Ad illam primam magis videbatur Ockham [cod.: Hok.] declinari [cod.: declarari] in praesenti quaestione 4, sed ad secundam 1

Opus istud, cuius editio ab E. A. Synan paralur, asservatur in unico codice Bononiae, Bibl. Univ.

2635. Cf. V. Doucet, "L'oeuvre scolastique de Richard de Conington, O. F. M.", Archiuum Franciscanum Historicum, X X I X (1936), 420, nota 4; E. A. Synan, "Richard of Campsall, an English Theologian of the Fourteenth Century", Mediaeval Studics, XIV (1952), 1-8; "The Universal and Supposition in a Logica attributed to Richard of Campsall" (Nine Mediaeval Thinkers, ed. J. R . 0'Donnell, Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Studies and Texts I, Toronto 1955, 183-232); The Works of Richard of Campsall, I, Toronto 1968, 16s. 1

Gualterus de Chatton, Lectura in I Sentcntiarum (Paris., Bibl. Nat. lat. 15.886, ff. 175ra, 175rb;

Florentiae, Bibl. Nat., conv. soppr. C. 5. 357, ff. 107ra-rb, 119vb, 121vb). Huius operis solummodo prologus et initium primi libri superest. - Etiam Ioannes de Rodyngton (doctor theologiae cc. 1333) novit Summam Logicae. Etcnim eam - tacitis titulo operis et nomine auctoris - fere verbotenus citat in suo commentario In I Senientiamm, dist. 2, q. 1: "Hic dicitur quod conceptus naturaliter significat aliquid et secundario vox significat illud idem, ita quod si conceptus permutaret suum significatum, ipsa vox sine nova institutione permutaret. Secundo dicitur quod 'eaedem voces sunt notae' ctc. sic intelligitur quia significant secundario quod significant pasjiones primo. Tertio dicitur quod conceptus naturaliter significat quidquid significat, non sic vox" (cod. Vat. lat. 5.306, f. 49va). Sententiae citatae leguntur in Summa Logicae, Parte I, c. 1, lin. 30-49. * Adam de Wodcham, In I Sententiarum> dist. 2^, q. 1 (Cantabrigiae, Gonville and Caius, cod. 281/674, f. 233r). De hoc codice cf. V. Doucet, "Commentaires sur lcs Sentences. Supplcment au Repertoire de M. Frederic Stegmiiller", Archivum Franciscanum Historicum, XLVII (1954), 94. 4

Guillelmus de Ockham, In I Sententiarum, dist. 23, q. 1 D : "Circa secundum dico quod intentio

prima vocatur rcs realiter exsistens. Intentio autem secunda vocatur aliquid in anima, rebus applicabile,

38*

INTROD UCTIO

in Logica sua, capitulo 12 et 11, ubi pulcre et plane docet de his, salvo quod ubi dicit ibi 'dum sunt signa', Vel quatenus sunt signa* sequor eum ibi, quia illud 'dum sunt signa' non sufScit". Aliis verbis: mihi magis placeret si addidisset Vel quatenus sunt signa*. Nonne Adam, si voluisset, faciliter addere potuisset 'vel quatenus sunt signa' ? In nullo tamen codice manuscripto occurrit huiusmodi additio. Omnibus istis testimoniis accedit quod in Summa Logicae, sicut in capitulo de tempore compositionis videbimus, fere omnia scripta quae Ockham antea composuit velut opera propria nominatim citantur. Sed si nihil horum nobis praesto esset, hoc opus tum ratione doctrinae tum ratione generis dicendi nihilominus Venerabili Inceptori adscribendum esset. His non obstantibus, plus quam centum ante annis, C. Prantl 5 in sua historia logicae in Europa occidentali asseruit, nullo codice manuscripto inspecto, Summam Logicae ab editore Marco de Benevento eo usque fuisse interpolatam atque mutatam, ut certo sciri non possit quid in ea auctori quid vero editori debeatur. Assertio sane gratuita, quae gratis negari potuisset, quam tamen non pauci et non parvae auctoritatis viri plus minusve receperunt. Sed Ph. Boehner iam anno 1939 demonstravit sententiam C. Prantl omni prorsus fundamento carere 6, nam omnia quae iste maiori minorive certitudine Marco de Benevento adscripsit, leguntur in codicibus manuscriptis ante mortem Venerabilis Inceptoris scriptis. In introductione vero ad suam editionem Boehner iterum redit ad quaestionem et dicta C. Prantl singillatim refutat 7 . Nullius utilitatis esset hanc refutationem hic repetere. Editio ipsa sit pro refutatione. Quasdam tamen partes Summae Logicae necesse est hic breviter tangere. a) Primo loco venit Prologus, qui incipit verbis 4 Quam magnos', in quo extollitur primo utilitas dialecticae, deinde vero auctor huius operis. Asservatur autem in 19 codicibus manuscriptis. Utrum codices initio mutili eum habuerint necne, nescimus. Scriptor huius Prologi in solo codice n. 45 (Vat. Ottob. lat. 2071) indicatur 8, sequentibus verbis: "Incipit prologus fratris et magistri Adam de Anglia in logicam sui magistri, fratris Guillermi de Ocham, egregissimi bachalarii theologiae". Agitur absque dubio de Adamo de Wodeham, qui - ut infra videbimus - a. 1322-23 Gualterum de Chatton Sententias legentem audivit, circa a. 1330 gradum baccalaurei in theologia obtinuit et inter annos 1339-41, ut lector sexagesimus primus, studium Oxoniense rexit 9 . In eodem codice Ottoboniano, et in eo solo, leguntur etiam verba quibus auctor Prologi asseverat se discipulum Guillelmi de Ockham fuisse: "sub cuius ferula me praedicabile de nominibus rerum quae non habent suppositionem personalem sed simplicem" (ed. Lugduni 1495). 5

C. Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande, III, Leipzig 1867, 329, nota 740.

8

Ph. Boehner, "Zur Echtheit der Summa Logicae Ockhams", Franziskanische Studien, X X V I

(1939), 190-93; idem Collected Articles on Ockham (ed. cit., pp. 65-70). 7

William Ockham, Summa Logicae (ed. cit., pp. viii-xii).

8

Vide supra, cap. 1. Posthac codices ibi descriptos per numeros singulis praemissos indicabimus.

9

Notitias de Adamo de Wodeham (Woodham) in unum collegit A. B. Emden, A Biographical

Register of the University of Oxford to A. D. 1500, III, Oxford 1959, 2082.

DE AUTHENTICITATE SUMMAE LOGICAE

39*

fuisse fateor, non verecunde, in hac scientia et aliis pluribus, professorem eiusdem ordinis praelibati". Haec tamen verba Ph. Boehner fictitia esse videbantur 10, et talia esse videntur etiam nobis, eo scilicet fine addita, ut adscriptio externa criterio quoque interno fulciretur. Non intendimus tamen negare quin Adam revera discipulus, amicus et forsitan socius et adiutor Venerabilis Inceptoris fuerit. Praeterea in Prologo, lin. 47-48 legimus: "Siquidem hic doctor eximius... plene et limpide ac seriose composuit...". Verbum 'seriose' (Anglice: seriously) in scriptis auctorum scholasticorum rarissime invenimus, in operc tamen Adae idem verbum occurrit nobis: "et seriosius declaravi hoc (?) in una alia quaestione" n . Porro etiam Ioannes Maior, qui abbreviationem commentarii Adae in Sententias edidit, dicit eum fuisse discipulum Venerabilis Inceptoris: "Okam et Catonis contemporaneus, utrumque in scholis respondentem audivit" 12. Illi qui operibus Adae student testimonium codicis Ottoboniani et Ioannis Maioris ut rem vero proximam sine difficultate recipient. Tempus quo Adam Prologum istum Summae Logicae praemiserit ignoramus. Certe ante quam esset magister theologiae, seu ante 1339. Legitur enim in codice n. 47 (A 1 ), quem Arno Petri Visbiae (vulgo Vysbi) a. 1339-finivit; codex autem unde eum descripsit maxima cum probabilitate erat ille quem Ioannes Nicholai scripsit "quando studuit Parisius, anno Domini MCCCXXIX" 13 . Qua de causa tot codices Prologum omiserunt ? Una, quod Summa Logicae probabiliter ante diffundi coepit quam Prologus ei praemissus esset. Alia, aeque vel magis probabilis, potuit esse fastidium cultus personarum. Quidam enim illa aetate velut rcm vanam et immodestam considerabant nomen proprium et titulum academicum scriptis suis apponere. Ideo in non paucis codicibus, nomen, titulus et ordo, ad quem auctor pertinebat, deleta sunt. In ipso codice quem modo memoravimus, titulus 'doctoris' deletus est simul cum nomine scriptoris 'Arno Petri\ fortunate non adeo ut legi non possit. In hoc autem prologo Ockham non solum nominatur, sed velut doctor 'praecipuus' et 'sublimis' exaltatur. Adde quod Inceptor inde a medietate a. 1324 "super crimine haeresis in curia Romana delatus extiterat, pendente inquisitionis negotio contra ipsum" 14 ; die

10

Cf. William Ockham, Summa Logicae (cd. cit., p. x); cf. hic infra, Prologus, in apparatu ad liii. 46.

11

Adam dc Wodcham, In IV Sententiarum, q. 5, ubi pcr longum et latum agit de quantitate in

sacramento Altaris (cod. Paris., Bibl. Nat. lat. 15.892, f. 157va). 1 8 Ioannes Maior, in Vita Adae, quam praemisit editioni a se paratae: Adam Goddam, Super quattuor libros Sententiarum, Parisiis 1512. - Ibidem Ioannes Maior comparat inter se Adamum et Venerabilem Inceptorem eosque verbis depingit, nescimus si documento cuidam aut soli imaginationi innixus: "Okam et Adam accedunt in logica et utraque philosophia pares: in sententiis Okam ampullosus et diffusus, Adam digcstus et resolutus. Si Guillermi dyalogus non obstitcrit, palmam a priore surriperet posterior. Sublimi ingenio et audaci Guillermus, excelso et solido Adam. Ille rugosa fronte, demisso supcrcilio, micantibus oculis, tamquam vir bellator ab adolcscentia suadendo dissuadendo seriose disputat; hic serena fronte, elevato supcrcillio, ridendo, singulis gratus, omnia diluit. Quocirca neutrum alteri prefcram". 13

Vide supra, cap. 1, in dcscriptione huius codicis.

Ut dicit Ioanncs XXII, in epistola die 28 Maii data, qua iniungit auctoritatibus ecclesiasticis et saecularibus ut Michaelem dc Cacsena, Bonagratiam dc Pergamo et Guillelmum de Ockham, ubicumque repcrti fuerint, capiant, custodiant ct ad Curiam Romanam transmittant. Bullarium Franciscanum, V, n. 711 (cd. C. Eubel, Romae 1898, 346). 14

40*

INTROD UCTIO

vero 6 iunii 1328, tamquam "contumax, fugitivus, hostis Dei et ecclesiae fideique catholicae" solemniter excommunicatus est 1 5 . His consideratis mirum est, non quod hunc Prologum tot amanuenses omiserint, sed quod eum tot scribere ausi sint. b) Secundo consideranda est Epistola prooemialis, quae exorditur verbis 'Dudum me frater'. Haec Epistola legitur in 44 codicibus manuscriptis et omittitur in 18, codicibus initio mutilis non numeratis. Sed non omnes 44 codices habent totam jEpistolam, nam 11, simul cum editionibus antiquis, sistunt in linea 17, ad verba 'locum reputo obtinere'; in uno (n. 28) terminatur ad verbum 'argumentationis, (lin. 20), in tribus vero (nn. 7, 52, 58) ad verbum 'subsequetur' (lin. 21). Authenticitas huius Epistolae, auctoritate 44 codicum fulcita, nostro iudicio rationabiliter negari non potest. Omissio 18 codicum faciliter explicari potest partim eo quod exemplar auctoris nonnulli descripserunt antequam ipse hanc epistolam dedicatoriam ei praemisisset, partim eo quod maior pars eorum qui Summam Logicae scripserunt, non pretio conducti sed proprio Marte et ad usum proprium id fecerunt, ideo libere omittere potuerunt ea quae eorum iudicio ad opus stricte non pertinebant. Quisnam fuit ille Trater carissimus' qui suis litteris studuit Inceptorem inducere ad hoc opus componendum ? Codex n. 45 dicit Epistolam fiiisse directam 'discipulo suo praedicto', scilicet fratri et magistro Adam, qui Prologum postea praeposuit. Sed iuxta codicem n. 47 fuit scripta 'ad fratrem Willelmum de Ambersbergh [Ambusbergh ?] ordinis minorum de provincia Angliae'. Cui magis credamus ? Nostro iudicio non est necesse fidem praestare nec uni nec alteri. Difficile enim est credere quod Ockham tantum opus scripserit ad preces unius alteriusve amici. Dedicatio illa videtur nobis esse pure rhetorica, ad neminem specialiter directa, qua tamen prooemium apte et pulcre initium sumit. c) Tertio consideranda est authenticitas capituli 51 (53 in editionibus antiquis) Partis I. In hoc capitulo recitantur atque solvuntur decem obiectiones quae militare videntur contra opinionem quam Venerabilis Inceptor in capitulo 50 velut veram opinionem Aristotelis proposuit. Hoc capitulum, codicibus mutilibus iterum non numeratis, 20 codices omittunt, quidam vero habent illud extra ordinem, seu loco cui non pertinet, ut ex. gr. cod. n. 33 initio operis, in tabula, cod. vero nn. 28 et 34 in fine totius operis. Codex tandem n. 10 (S. Geminiani 26), qui tantum partem huius capituli scripsit, notat in margine: Discipulus Occam. Praeterea Ps.-Richardus de Campsall de hoc capitulo nullam facit mentionem. Iure igitur meritoque dixit Ph. Boehner 18 authenticitatem huius capituli esse valde dubiam. Nunc testimonio codicis S. Geminiani 26, qui Ph. Boehner non erat notus, dicere possumus hoc capitulum, stricto saltem sensu sumendo authenticitatem, non esse authenticum. Contra authenticitatem stricto sensu sumptam militare videtur etiam quod 15

Bullarium Franciscanum, V, n. 714 (ed. cit., p. 349).

16

Ph. Boehner, William Ockham, Summa Logicae (ed. cit., p. xi).

DE AUTHENTICITATE SUMMAE LOGICAE

41*

auctor huius capituli dicit 'in Categoriis' (lin. 4), ubi Ockham diceret 'in Praedicamentis'. Ipse enim, ni fallimur, nullibi in toto hoc voluminoso opere vocavit Praedicamenta Aristotelis Categorias. Praeterea paragraphi introducuntur verbis 'Adhuc', 'Amplius' (lin. 15, 22, 31), Inceptor econtra praefert ^ltem' vel 'Praeterea*. Quisnam fuit ille 'discipulus Ockham' qui hoc capitulum scripsit ? Idem, ut nobis videtur, qui Prologum scripserat. Maxima cum probabilitate Adam de W o deham. Hoc satis rationabiliter conici potest ex eo quod una sententia Prologi in hoc cap. 51 fere verbotenus repetita est. Ibi, lin. 41-42 legimus: "quam quia propter obscuritatem Graeci sermonis in Latinum translati", hic vero lin. 235-36: "tum quia propter obscuritatem Graeci sermonis in Latinum translati". Praeterea auctor Prologi primam sententiam a Boethio mutuavit, et hic quoque occurrit sententia quae videtur esse aliena a lingua auctorum scholasticorum: "Unionem namque spirituum ad naturas corporeas non solum Lex Christiana sed et omnis natio, ritus et secta fatetur..." (lin. 40-42). Ex hoc tamen minime sequitur hoc capitulum praeter vel contra intentionem auctoris fuisse additum. Ockham enim hoc capitulum initio cap. 49 promisit his verbis: "tertio obiciam contra eam et respondebo illo modo quo responderet Aristoteles, ut mihi videtur" (lin. 20-21). Haec promissio sine cap. 51 non esset impleta. Praeterea nihil est in hoc capitulo quod Inceptor ipse non approbaret. Et Adam, vel quicumque fuerit auctor huius capituli, magnam curam posuit in hoc quod non solum doctrinam sed, quantum possibile erat, etiam modum loquendi Guillelmi servaret. Si igitur, ut videtur, hoc capitulum auctore volente et moderante additum est, nihil obstat quominus id, largo saltem sensu, authenticum consideretur. Multi enim magni auctores tunc, sicut nunc, in operibus conscribendis adiutorio iuniorum usi sunt. Praeterea hoc capitulum legitur in non minus quam 40 codicibus manusscriptis, ex quibus non pauci ante mortem auctoris scripti sunt. d) Quatuor capitula De aequipollentiis et repugnantiis propositionum modalium in magna parte codicum leguntur ut capitula 13-16 Partis III—3; in non paucis habentur variis in locis, in tribus vero desiderantur. Ex hoc planum est haec capitula operi iam confecto fuisse addita, forsitan in quaterno separato, et non omnes scriptores noverunt ubinam essent inserenda. In duobus codicibus (nn. 1 et 35) haec capitula proprio titulo inscribuntur: Tractatus de aequipollentia (aequipollentiis) propositionum modalium. Nulla ratio est cur de authenticitate horum capitulorum dubitemus. e) Pauca etiam dicenda sunt de tractatibus De obligationibus et De insolubilibus, quos auctor, ut ipsemet dicit, non inseruit "nisi propter istius Summulae complementum, et ne tanta pars logicae totaliter dimitteretur intacta" 17 . Ex his verbis Venerabilis Inceptoris et ex hoc quod isti tractatus in 16 codicibus (familia I nt a c t a) post tractatum De fallaciis seu in fine totius operis leguntur, rationabiliter 17

Videsis infhi, Parte III-3, c. 46, lin. 72-73.

42*

INTROD UCTIO

concludi potest eos operi iam completo fuisse additos. Verbum 'inserui* interpretari potest pro 'addidi, ea intentione ut loco convenienti inserantur*. Locus autem his tractatibus conveniens videtur esse tractatus De consequentiis, seu Pars III-3. Ibi enim agitur de regulis consequentiarum, hic vero de regulis disputationum. Et in cod. nn. 46 et 50 hi tractatus inscribuntur: De regulis pertinentibus ad artem obligatoriam et De modo arguendi penes insolubilia. Ambos tractatus omittunt sex codices, sed in duobus hoc propter defectum codicis accidit. Unus (cod. n. 5) omittit tractatum De obligationibus sed habet illum De insolubilibus, alius (cod. n. 31) ambos bis scripsit, sine dubio ex duobus exemplaribus, quorum primum habuit eos post Partem III-2, aliud vero loco suo, seu in fine Partis III-3. In uno codice (n. 55) hi tractatus leguntur post Partem II, in alio (n. 61) post Partem III-4, in aliis quatuor (nn. 34, 37, 49 et 57) post Partem III-2, ut in descriptione codicum indicavimus. Res igitur similiter se habet cum his tractatibus sicut cum quatuor capitulis De aequipollentiis. Et sicut ista sunt authentica, ita hi tractatus authentici habendi sunt, quousque aliquod documentum fide dignum (non imaginatio) contrarium exigat. Duo tamen aenigmata, quae tractatum seu capitulum De insolubilibus tangunt, praeterire non possumus. Unum occurrit in codice n. 10 (S. Geminiani 26), cuius scriptor in fine tractatus De fallaciis scripsit: "Explicit logica Occham". Deinde prosequitur: "Incipit tractatus obligationum per praefatum auctorem". Sed in margine ubi capitulum De insolubilibus incipit, manus quae titulos scripsit, notat in margine: "Haec medietas (chartae s. lin.) est superflua nec pertinet ad perfectionem huius libri". Quid rubricator his verbis dicere voluerit, non est satis planum. Si authenticitatem huius capituli negare voluisset, id paucioribus verbis facere potuisset. Forsitan nihil aliud intellexit nisi quod ipsemet Ockham insinuavit cum scripsit: "ista... non inserui nisi propter istius Summulae complementum". Seu tractatus De obligationibus et De insolubilibus non sunt partes scientiae logicae, stricto sensu sumptae. Non enim tradunt theoriam, sed docent praxim, quomodo scilicet opponens et respondens in disputationibus se gerere habent ne ab adversario vincantur et ridiculi reddantur. Aliud aenigma occurrit in codice n. 64 (Tarvisii 376), ubi amanuensis postquam capitulum De insolubilibus finivit, prosequitur, ac si sententia nondum esset finita: "quia non sperabam Venerabilem doctorem Ioannem Buridanum super insolubilium materia se volentem tractare". Quisnam hic loquitur ? Certe non Ockham, sed amanuensis, ut nobis videtur, qui forsitan fuerat discipulus Ioannis Buridani. Discipulus ergo iste si speravisset Buridanum de insolubilibus fore tractaturum, hoc capitulum scribere omisisset. Codex iste, si ex exemplo, quod in ultimo capitulo tractatus De obligationibus occurrit, arguere licet, Parisiis scriptus est. Iuvat adhuc recolere quod Ockham tractatum De obligationibus praenuntiavit in fine cap. 38 Partis III-3, his verbis: "sed hoc numquam est faciendum nisi in arte obligatoria et durante tempore obligationis, de qua arte aliquid inferius dicetur". Etiam Ps.-Richardus de Campsall, qui sibi proposuerat Summam Logicae Ve-

DE AUTHENTICITATE SUMMAE LOGICAE

43*

nerabilis Inceptoris de capitulo in capitulum demoliri, in cap. 40 suae Logicae contra Ockham 18 promittit se de obligationibus tractaturum; in cap. 50 autem dicit: "terminus enim communis non significat se ipsum, sicut patebit in tractatu de insolubilibus" 19 . Utrum autem propositum perfecerit necne, nescimus; nec amanuensis hoc scivit, quia scripsit in margine: "Vellem libenter videre ista tua insolubilia". Iuxta praedicta, in Summa Logicae distingui possunt partes primariae et secundariae. Partes primariae et integrales sunt tractatus de terminis, de universalibus, de praedicamentis, de suppositionibus, de propositionibus, de syllogismis, de demonstratione, de consequentiis et de fallaciis. Initio, ut nobis videtur, Summa Logicae ex his partibus constitit et propagari coepit, sine partibus secundariis, quae sunt Prologus, Epistola prooemialis, capitulum 51 Partis I, capitula quatuor De aequipollentiis propositionum modalium, tractatus De obligationibus et De insolubilibus. Hae partes, cxceptis prologo et epistola, probabiliter in fine operis additae fuerunt, ea tamen intentione ut occasione ordinationis totius operis, locis quibus pertinent insererentur. Quidam tamen amanuenses, vel quia imperiti vel quia instructiones neglexerunt, eas locis indebitis inseruerunt. Omnibus igitur perpensis, tota Summa Logicae, cum partibus eius primariis et secundariis, opus genuinum Venerabilis Inceptoris est, solo capitulo 51 Partis I excepto. Si ita non esset, mirum sane esset si inter tot amanuenses nec unus hoc in dubium revocavisset, eo vel magis quia invidia inter viros studiosos, temporibus illis, non erat res rara. f ) Tandem ad modum corollarii mentionem facere iuvat de titulis capitulorum, qui in multis codicibus leguntur. Quidam autem habent titulos ante capitula, ad modum rubricae, alii in initio vel in fine operis ad modum tabulae, iterum alii tam ad modum rubricae quam ad modum tabulae. Tituli non in omnibus codicibus eisdem verbis exprimuntur, in non paucis tamen parumper tantum differunt, et hoc saepe propter rationes accidentales, ut propter defectum spatii. Quis titulos capitulis praemisit vel tabulam operi apposuit ? Codex n. 33 (K) asserit tabulam titulorum ab ipsomet auctore fuisse operi praemissam: "Incipit tabula infra scripti operis logicalis, edita ab eodem Venerabili Magistro Guillielmo Anglico, ordinis fratrum minorum, dicto Ocham. Hanc tabulam trado tibi carissime frater generalem in tota sententia mea logicali. Quoniam si vis scire sententiam omnium capitulorum, primi, secundi, tertii, quarti, et de obligationibus et insolubilibus capitulorum seu specierum, necnon quinti et sexti librorum, cum studio solerti perscruteris omnia capitula totius operis". Deinde sequitur minutata divisio operis in partes, cum 'incipit' singularum partium; deinde assignantur numeri capitulorum in qualibet parte contentorum; finaliter sequitur ipsa tabula capitulorum: "Haec sunt capitula primi libri. De definitione termini et de eiusdem divisione in generali...". Verba auctori adscripta, ut primo aspectu apparet, fictitia sunt. Nec videtur nobis vero simile quod ipsemet Ockl^am titulos capitulorum conscripserit, sive ad modum rubricae sive ad modum tabuIae^Tunc enim omnes codices titulos vel ta" \ 18

Cod. cit., f. 50v.

19

Cod. cit., f. 82r.

44*

INTROD UCTIO

bulam haberent et omnes eodem modo haberent. Tituli nihilominus quodammodo auctori debentur: eliciti enim fuerunt ex prima vel ex primis sententiis singulorum capitulorum. Ex codicibus a nobis constanter collatis codices nn. 9, 18, 30, 33, 53 et 54 (I, B, C, K, D, V 4 ) titulos fere identicos exhibent. Nos titulos capitulorum e codice Burghesiano (D) sumpsimus, eos tamen ante capitula inter uncos inclusimus et lectiones aliorum codicum non notavimus. Titulos vero in summis paginis currentes ut plurimum a scriptore codicis n. 18 (B) mutuavimus. Numerus capitulorum singularum partium in variis codicibus differt, nam quidam novum capitulum incipiunt ubi alii id non faciunt. Nonnulli capitula tractatus De suppositionibus ab uno numerare incipiunt, alii vero, ut ex. gr. cod. 9 et 53 (D et I) totam Partem III continenter numerant.

CAP. III

De fontibus

Summae

Logicae

Fontes Summae Logicae convenienter dividi possunt in remotos, medios et proximos. Ad fontes r e m o t o s pertinent opera Aristotelis, praesertim illa quae ad logicam spectant. His accedunt Isagoge Porphyrii, Liber sex principiorum et commentarii et tractatus Boethii, praesertim libri De syllogismo categorico, De syllogismo hypothetico et De divisione. Praeter haec opera, quae quasi materiam primam totius Summae Logicae constituunt, Ockham magni aestimat auctoritatem Ioannis Damasceni et Anselmi. Ex grammaticis antiquis solum Priscianum nominat, Doctrinale vero Alexandri de Villa Dei tacite adhibet. Ex operibus philosophorum Arabicorum solummodo commentarii Averrois et Metaphysica Avicennae allegantur. Commentatores Aristotelis Graecos, ut Themistium, Ammonium, Alexandrum et Simplicium nec nominat nec, quantum nobis constat, tacite allegat. Idem dicendum esse videtur de Petro Abaelardo et de eius operibus logicalibus. Convenientia illa quae iuxta B. Geyer haberetur inter dicta Abaelardi et Ockham, explicari potest eo quod ambo terminis et sententiis aristotelicis et boethianis utuntur Fontes m e d i i considerari possunt illi commentarii et tractatus logicales qui lucem viderunt durante centennio quod Summam Logicae praecessit. Inter hos notiores sunt Tractatus seu Summulae Petri Hispani et Introductiones et Syncategoremata Guillelmi de Shyreswode. Ockham hos tractatus probabiliter noverat, licet nec eos nec auctores eorum unquam nominet. Ex auctoribus huius periodi Inceptor saepe adducit auctoritatem Roberti Grossatesta (Lincolniensis) eamque 1

C f . B. Geyer, Peter Abaelards Philosophische Schriften, II (Beitrage zur Geschichte der Philosophie

und Theologie des Mittelalters, XXI-4, Miinster in W . 1933, 629); differentiam inter philosophiam Abaelardi et Ockham idem clarus auctor ibidem indicat.

DB FONTIBUS SUMMAE LOGICAE

45*

semper approbat. Semel nominatur, sed ut 'quidam* probabiliter saepius impugnatur, Magister Abstractionum, de quo infra plura dicemus 2. Quantum ad partem quae ad praedicamenta spectat, auctoritas Petri Ioannis Olivi, numquam nominati nec verbotenus citati, satis manifesta est. Inter annos 1275 et 1326 varii <e^^o^es, Petri Ioannis non minus quam decies condemnati sunt 8 . Unus solus 'error' nostra hic interest, quem Olivi a. 1283 in conventu Avenionensi revocare coactus est 4 : "D e p r a e d i c a m e n t i s . Dicere quod praedicamenta non distinguuntur realiter, contra Philosophum est; et specialiter de quantitate et relatione est periculosum. - R e s p o n s i o . De hoc nihil assertive quod sciam dixi, licet inter multas opiniones aliquid de hoc recitaverim; et quia de huiusmodi philosophicis non multum curo, paratus sum revocare, quamvis communem opinionem in scholis semper tenuerim". Quod quaedam opiniones Petri Ioannis Olivi (sive assertive sive recitative propositae, non multum refert) in doctrinam Venerabilis Inceptoris eiusque scholae irrepserint, iam diu indicaverunt B. Jansen 5 et J. Koch 8, relatio tamen inter Ockham et Olivi nondum est funditus explorata. Unus ex maioribus dialecticis, qui in prima medietate saeculi decimi quarti florebant, absque dubio erat Gualterus Burlaeus, Doctor Planus et Perspicuus, qui inde ab a. 1301, quo Magister Artium factus est, usque ad mortem (post 1344) plurima opera philosophica edidit 7 . Ockham et Burlaeus sibi saepe adversabantur et verbis invidis quandoque se invicem lacessebant. Sic ex. gr. Ockham probabiliter 1

Infra, cap. IV.

1

Cf. L. Amor6s, "Series condemnationum et processuum contra doctrinam et sequaces Petri Ioannis

Olivi", Archivum Franciscanum Historicum, X X I V (1931), 495-512. 4

Vide apud D. Laberge, "Petri Ioannis Olivi, O. F. M. tria scripta sui ipsius apologetica annorum

1283 et 1285", Archivum Franciscanum Historicum, XXVIII (1935), 129. 5

B. Jansen, Die Erkenntnislehre Olivis, Berlin 1921, 121s.

6

J. Koch, "D'^ Verurteilung Olivis auf dem Konzil von Vienne und ihre Vorgeschichte", Scholastik,

V (1930), 489-522. Nota praesertim pp. 513s.: "Nur das sei hervorgehoben, dass (abgesehen von der Informationslehre) die fiir Olivi charakteristischen Lehren (das Objekt nur causa sine qua non der Erkenntnis; die Leugnung der Species; die Kritik der aristotelischen Kategorienlehre; die Identifizierung des Seelenkrafte mit Seelensubstanz) spater bei Durandus dc S. Porciano und den Nominalisten wiederkehren. Man kann diesen ideengeschichtliche Zusammenhang, auf den Jansen schon hingewiesen hat, nicht stark genug betonen: Trotz aller Verbote haben Olivis Schriften weitergewirkt und die philosophische - fiigen wir gleich hinzu: auch die theologische - Entwicklung des 14. Jahrhunderts beeinflusst". Et iteram, "Der Sentenzenkommentar des Petrus Iohannis Olivi", Hecherches de theologie ancienne et midievale, II (1930), 3 1 0 : " W i e Ockham Olivis Ansicht, dass die Theologie kein einheitliches Objekt habe, aufnimmt, so zeigen sich auch tlbereinstimmungen in der Rechtfertigungs - , Gnaden - und Sakramentenlehre, wie ich spater im einzelnen darlegen werde... Jedenfalls sind Ockhams enge Beziehungen zu den Spiritualen bekannt". C f . etiam A. Maier, Metaphysische Hintergriinde der Spdtscholastischen Naturphilosophie, Roma 1955; et E. Bettoni, Le dottrine filosofiche di Pier di Giovanni Olivi, Milano 1959. 7

Cf. J. A. Weisheipl, "Repertorium Mertonense", Mediaeval Studies, X X X I (1969), 185-208, ubi

non minus quam 50 scripta Burlaei enumerantur. Expositio et quaestiones super Metaphysicam (cod. Amplon. Q. 290) non est opus Gualteri; scriptum enim erat ante a. 1250. Cf. G. Gal, "Commentarius in Metaphysicam Aristotelis cod. Vat. lat. 4538 (Fons doctrinae Richardi Rufi), Archivum Franciscanum Historicum, X L m (1950), 1-34. Forsitan est opus ipsius Rufi, qui id saepissime allegat ut opus cuiusdam philosophi saecularis. Sed Richardus erat vir iocosus et ipsemet erat 'philosophus saecularis' antequam Ordinem intraret.

46*

INTROD UCTIO

Burlaeum significabat verbis 8 : "aliqui reputantes se scire logicam , , ; Burlaeus econtra Inceptorem designabat talibus 9 : "quidam asserentes se scire logicam super omnes mortales"; "quidam de novo incipientes philosopllari ,, ; "non modicum de sua logica gloriantes ,, etc. Si quis tamen propter hoc crederet unum ex alterius opere nullum fructum fecisse, falleretur. Contentio enim circa universalia, praedicamenta et suppositiones terminorum maxime vertebatur. Sed haec non constituunt totam logicam nec magnam eius partem. Maior pars logicae erat possessio communis et pacifica omnium logicorum, et de hac parte Burlaeus longe ante Ockham multa plane et perspicue scripserat. Deceptus est igitur Ioannes Nicholai 1 0 , qui postquam a. 1329 descripsit Summam Logicae, ei continuo addidit quaedam excerpta e libro Burlaei De puritate artis logicae eaque his introduxit verbis: "Post praecedentem Summam, editam a fratre W [ i l lelmo], compilavit Burle alium tractatum de logica in qua pauca continentur utilia, realiter nihil, vel sumpta de priori Summa vel de Boethio in libro De categoricis et hypotheticis syllogismis , \ Si Ioannes Nicholai scivisset quot tractatus logicos Gualterus ante Guillelmum et ante librum De puritate artis logicae composuerat, cautius locutus esset. Praeterea nihil obstat quominus unus auctor fructum capiat ex opere de quo censuram facit. Sic Ockham non pauca discere potuit ex tractatu De suppositionibus Burlaei, non obstante quod illum tractatum impugnaverit n . Quando vero Ockham tractatus suos De obligationibus et De insolubilibus composuit, tractatus homonymos Burlaei probabiliter ante oculos habuit 1 2 . Inter fontes, largo sensu sumendo fontes, numerari possunt etiam theologi, quorum scripta Venerabilis Inceptor absque dubio legit. Hi autem fuerunt, ut in operibus theologicis indicavimus 13 , Thomas Aquinas, Henricus Gandavensis, Godefridus de Fontibus, Ioannes Duns Scotus, Richardus de Conington, Robertus de Cowton, Henricus de Harclay, Guillelmus de Alnwick et Ioannes de Reading. Ex hoc quod Ockham opiniones horum auctorum frequenter impugnat minime sequitur eum ab eisdem nihil discere potuisse. His nunc addendi sunt Petrus Ioannis Olivi, Aegidius Romanus, Gualterus Burlaeus, Magister Abstractionum, quicumque iste fuerit 1 4 , Richardus de Campsall et probabiliter etiam Ps.-Richardus de Campsall 1 5 . Opera quae per absentiam conspicua sunt, quaeque Ockham nec nominat nec tacite allegat, sunt scripta Ioannis Duns Scoti quae ad logicam spectant. 8

Guillelmus de Ockham, Scriptum itt I Sent., dist. 2, q. 4 (ed. S. Brown ct G. Gal, St. Bonaventure,

N. Y. 1970, II, 146, nota 1). 9

Gualterus Burlaeus, Expositio in Physicam Aristot., I, t. 5; IV, t. 42 (ed. Venetiis 1589, col. 16 et

400); De puritate artis logicae tractatus longior (ed. cit., p. 7, in apparatu critico). 10

Vide supra, cap. 1, descriptionem codicis n. 47 (A 1 ).

11

Cf. S. Brown, "Walter Burleigh's Treatise De suppositionibus and its influence on William of

Ockham", Franciscan Studies, X X X I I (1972), 15-64. Videsis infra, Parte IIM, c. 39 et c. 46. ™ Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent. (Opera Theologica I-II, ed. G. Gal et S. Brown, St. Bonaventure, N. Y . 1967 et 1970). Consulatur index auctorum. 14

De hoc auctore infra, cap. IV, fusius.

15

De opere huius auctoris infra, cap. V, ex professo agemus. Ibidem erit sermo etiam de vero R i -

chardo de Campsall.

DE TEMPORE ET LOCO COMPOSITIONIS

47*

Fontes tandem p r o x i m i Summae Logicae habendi sunt opera quae Ockham antea composuit. Commentarii imprimis in Isagogen Porphyrii, in Praedicamenta, in Perihermenias et in librum De elenchis sophisticis Aristotelis. Sed etiam alia opera, ut Scriptum in Sententias Petri Lombardi et Expositio Physicorum Aristotelis plurima continent quae ad logicam spectant 16 . Praeterea, iuxta statuta Universitatis Oxoniensis nullus erat ad lecturam Sententiarum admittendus, 4, nec ahter accipienda sunt nisi pro 'praedicari'. Et isto modo omnia accidentia, quae sunt novem praedicamenta, possunt dici esse in substantia sicut in subiecto, non quidem per realem inhaerentiam, secundum opinionem m u l t o r u m , sed per praedicationem veram. 10 Sic enim quantitas est accidens, secundum opinionem a l i q u o r u m 1 , et est in substantia, non quia semper inhaeret realiter ipsi substantiae, sed quia contingenter praedicatur de substantia, ita quod substantia permanente est haec vera, secundum a 1 i q u o s, 'substantia est quantitas' et eadem permanente poterit esse falsa. 15 Consimihter taha vocabula 'advenire', 'recedere', 'accedere', 'adesse', 'abesse' frequenter pro 'praedicari' accipiuntur. Sic enim dicit venerabihs A n s e l m u s , Monologion, cap. 25 a : « Omnium quippe quae accidentia dicuntur, quaedam nonnisi cum ahqua participantis variatione adesse vel abesse posse intelhguntur, ut omnes colores; aha nullam omni- 20 no accedendo vel recedendo mutationem circa illud de quo dicuntur 18 dcfinitioncm] diffcrcntiam B, spccicm C subiectum C

20 spccics* om. C D

23 cum subiecto] ct

Cap. 32. - 2 praedicatur] dicitur praedicari A 1 3 convcnire] inhaerere C 4-5 Quae... subiecto om. (hom.) A K 5 inhaerere] inhaerens CI 6 inest] inhaeret D 8 esse om. A B K 10 opin. multorum] quod opinantur multi D 14-15 est... permanente om. (hom.) A K 16 Cons.] consequenter C || advenirc, rccedere] advenientia, recedentia C i! accedere] accidentia C, subesse I 18 Ans.] in add. C D !, cap. 25 om. AEDIV* 19 quaedam om. A X CDI ; nonnisi] non simt niii A, nisi I || cum] substantia vel cum add. A, om. CI 20 vel] et BE 20-21 alia... omnino] aliam naturam non A 21 accedendo vel rec.] accipiendo vel recipiendo CI

CAP. 32. - 1 Cf. infra, cap. 44. p. 43).

2

Anselmus, Monol., cap. 25 (ed. F. S. Schmitt,

DE VOCABULIS LOGICAE

95

efEcere noscuntur, ut quaedam relationes Ubi A n s e l m u s accipit 4adesse' et 'abesse', 'accedere' et Vecedere' pro 'praedicari'. Sic etiam 'participare' apud 1 o g i c o s 8 accipitur pro 4 subici \

[CAP. 3 3 . D E ISTO TERMINO 'SIGNIFICARE']

'Significare' multipliciter accipitur apud 1 o g i c o s. Nam uno modo dicitur signum aliquid significare quando supponit vel natum est supponere pro illo, ita scilicet quod de pronomine demonstrante illud s per hoc verbum 'est' illud nomen praedicatur. Et sic significat Sortem; haec enim est vera 'iste est albus\ demonstrando Sortem. Sic 'rationale' significat hominem; haec enim est vera 'iste est rationahs', demonstrando hominem. Et sic de multis aliis concretis. Aliter accipitur 'significare' quando illud signum in aliqua proposi10 tione de praeterito vel de futuro vel de praesenti vel in ahqua propositione vera de modo potest pro illo supponere. Et sic 'album' non tantum significat illud quod nunc est album, sed etiam illud quod potest esse album; nam in ista propositione 'album potest currere', accipiendo subiectum pro eo quod potest esse, subiectum supponit pro his quae 15 possunt esse alba. Accipiendo 'significare' primo modo et 'significatum' sibi correspondens, per solam mutationem rei frequenter vox et etiam conceptus cadit a suo significato, hoc est, ahquid cessat significari quod prius significabatur. Secundo modo accipiendo 'significare' et 'significatum' sibi correspondens, vox vel conceptus per solam mutationem rei 20 extra non cadit a suo significato. Ahter accipitur 'significare' quando illud dicitur significari a quo ipsa vox imponitur vel illud quod primo modo significatur per conceptum principalem vel vocem principalem. Et sic dicimus quod 'album' significat albedinem, quia 'albedo' significat albedinem, pro qua tamen 25 albedine non supponit hoc signum 'album\ Sic 'rationale', si sit differentia, significat animam intellectivam. Cap. 3 3 . - 3 supponit] pro aliquo add. K 4 illo] aliquo A 5 pcr hoc verbum] mediantc hoc verbo A X CDI album] albedo C, rationale K 6 Sic] etiam add. A*BE 12 etiam om. ABEK ii esse] vel erit vel fiiit add. A 14 subiectum 1 ] album C, om. K 17 significari] significare C 20 extra mg. A 1 , om. A C D K 23 vel... principalem1 om. BK 24 quia... albedineni1 om. A K 25 Sic] etiam add. A 1 25-26 differentia] hominis add. CDI 26 intellecuvam] pro qua tamen non supponit add. CIKV 4

» Cf. Aristot., Topica, IV, c. 1 (121a 10-19).

96

PAfiS I CAP. 33

Aliter accipitur 'significare' communissime quando aliquod signum quod est natum esse pars propositionis vel natum est esse propositio vel oratio aliquid importat, sive principaliter sive secundario, sive in recto sive in obliquo, sive det intelligere sive connotet illud, vel quocumque 30 alio modo significet, sive significet illud affirmative sive negative, quo modo hoc nomen 'caecus' significat visum, quia negative, et hoc nomen 'im^late^iale, significat negative materiam, et hoc nomen 'nihiT sive 'non-aliquid' significat ahquid, sed tamen negative; de quo modo significandi loquitur A n s e 1 m u s, De casu diaboli K 35 Significare igitur secundum aliquam sui significationem competit cuilibet universali. « Universale enimsecundum D a m a s c e n u m in Logica sua, cap. 48 « est quod multa significat, ut 'homo', 'animaT Omne enim universale vel significat plura primo modo vel secundo, quia omne universale praedicatur de pluribus, vel in propositione de 40 inesse et de praesenti, vel in propositione de praeterito vel de fiituro, vel de modo. Ex quo patet quod errant i 11 i qui dicunt quod haec vox 'homo' non significat omnes homines. Cum enim hoc universale 'homo,J secundum praefatum D o c t o r e m , significet plura, et non significet plures res quae non sunt homines, oportet quod significet plures homi- 45 nes. Quod concedendum est, quia nihil significatur per hominem nisi homo, et non plus unus homo quam ahus. Universale igitur omne significat plura. Sed universale quod est genus vel species, quod praedicatur de pronomine demonstrante ahquam rem, non significat plura nisi primo modo vel secundo accipiendo 50 'significare'. Rehqua autem universaha significant aliqua primo modo vel secundo, et aliqua etiam tertio modo vel quarto, quia omne ahud universale significat ahquid in recto et ahquid in obliquo, sicut patet de 'rationali', 'risibili', 'albo' et sic de consimihbus. 27 commun.] communiiu CI >| quando] quarto C, quam I, si cst add. C add. C

30 illud] illa C, significatum add. A l

consignificet IK, om. B ;| sive 1 ] vel ABE gnif.] acceptionem A 1 A^DK, om. C

44 significet] significat C V 4

51 aliqua] plura AE, om. A X CDI

53 aliquid 1 ] plura AE, om. D

36 aJiquam] aliam V 4 !j si-

41 et] vel V 4 i| vel 1 ] et C4

48 plura] individua omnia A, omnia K

cimdo] modo add. D AAJCDI

34 tamen om. A E K V 4

40 vel] ut C, et add. A 1 , om. I

do] possibili C, possibili add. I

29 aliquid] quod

31 alio om. AEV* ii sivc 1 ] vcl AE |! lignificet 1 ] 42 m o -

45 plures 1 ] res quae sunt add. 49 aliquam] veram C

50 se-

52 etiam om. C K V 4 i| modo om.

54 rat.] et add. AA^E |i albo] albedine C, albcdo I

Anselmus, De casu diaboli, c. 11 (ed. F. S. Schmitt, pp. 248-51). Damascenus, Dialectica, cap. 65 (PG 94, 659 A); versio Roberti Grossatesta, cap. 48 (ed. cit., p. 50). 1

2

DE VOCABULIS LOGICAE

97

[CAP. 3 4 . DE ISTO TERMINO 'DIVIDI']

Non solum autem universale significat plura, sed etiam in plura dividitur. Sed 'dividi' multipliciter accipitur. Aliquid enim dividi dicitur 5 quando alicuius totius per realem sectionem una pars ab alia separatur, sicut carpentarius dividit lignum et latomus lapidem et faber ferrum. Aliter accipitur 'dividi' quando sub aliquo uno, cuius una pars non separatur ab alia, plura sumuntur, sicut si dividam hanc vocem 'canis' in sua significata, sic dicendo 'canis alius latrabile animal, alius caeleste io sidus' etc., non separo unam partem istius vocis ab alia, sed plura ad quae est ista vox communis sub illo communi accipio. Et sic loquuntur 1 o g i c i de divisione « Sunt autem secundum D a m a s c e n u m , in Logica sua, cap. 2 12 , « octo modi divisivi: vel ut genus in species, ut animal dividitur in 15 rationale et irrationale. Vel ut species in individua, ut 'homo' dividitur in Petrum et Paulum et reliquos secundum partem hominis. Vel ut totum in partes, et hoc duphciter: vel in similes partes vel in dissimiles partes. Similes quidem partes illae sunt quando partes suscipiunt nomen et definitionem totius et ad invicem, ut cum dividimus carnem in multas 20 carnes et unaquaeque pars carnis caro dicitur et definitionem carnis suscipit. Dissimiles partes sunt cum partes neque nomen neque definitionem, neque totius neque ad invicem, suscipiunt, ut quando dividimus Socratem in caput et manus et pedes. Neque enim caput neque manus neque pedes suscipiunt nomen vel definitionem Socratis, neque ad invi25 cem. Vel ut aequivoca vox in diversa significata; et hoc duphciter: vel ut totum vel ut pars». Et exemplificat ibidem: «Vel ut substantia in accidentia, ut cum dico 'hominum hi quidem sunt albi hi autem nigri. Vel ut accidens in substantias, ut cum dico 'alborum haec quidem aniCap. 3 4 . - 4 dividi 1 dicitur] dividitur AI 5 quando] sicut A, aut K || realem] divisionem vel add. A 1 j| sectionem] divisionem B 7 quando] quia A X BCD || aliquo om. A K V 4 8 sicut] unde V 4 10 etc.] alius bellua marina A, aut B, et V 4 11 illo] isto CDI 13 in... sua om. A B E K V 4 14 12] 13 A, 22 BV 4 15 species] dividitur add. B 16 et 1 ] Ioannem et add. K j| sec. partem] particulares 1 4 C i| hominis] homines A C D 17 in om. AEV 19 totius] divisim add. K 21 cum partes] illae quae A 22 neque 1 CD Dam., nec I, om. A A J B E K V 4 neque 1 ] nec ABE, divisim add. K 23 Socratem BCI Dam., Sortem A A X D E K V 4 24 Socratis BCIV 4 Dam.t Sortis AA X EK 24-25 invicem] neque divisim add. K 25 vox] scil. vox dividitur A, om. K j[ diversa] sua A C 26 veJ 1 ] partes vel add. I 27 autem] quidem A E K V 4 28 ut 1 ] cum AA^DIV 4 || accidens] dividitur add. A X CDI 2 Damascenus, CAP. 34. - 1 Cf. Boethius, De divisione (PL 64, 875-92). Dialectica, cap. 6 (PG 94, 550s.); versio Roberti Grossatesta, cap. 12 (ed. cit., p. 14).

ocxham, summa logicae

7

98

PABS I CAP. 36

mata haec autem inanimata\ Vel ut accidens in accidentia, ut cum dico 'frigidorum haec quidem sicca haec autem humida'. Vel ut ab uno et 30 ad unum: ab uno quidem ut a medicinah medicinahs hber, medicinale instrumentum; ad unum autem ut sanativum8 [pharmacum] sanativus cibus ad sanitatem Est autem advertendum quod quamvis in praedictis modis dividendi accipiatur unum, sub quo sine reali divisione et reah separatione unius 35 partis ab alia accipiuntur plura, tamen in ahquibus modis illud quod dividitur importat aliquid quod potest realiter dividi in illa quae importantur per dividentia, scihcet in tertio et quarto modo. In aliis autem modis non sic: non enim quando dicitur 'hominumalii albi, alii nigri' ahquod totum dividitur in suas partes reales ubi illae partes separantur 40 reahter inter se. Est autem advertendum quod quando dividitur substantia in accidentia vel accidens in substantias vel accidens in accidentia, accipitur ibi hoc nomen 'accidens' pro praedicabih contingenter de ahquo, ipso quod importatur per subiectum permanente in rerum natura. Et ita patet 45 quod frequenter in auctoritatibus accipitur accidens non pro ahqua re accidentah reahter inhaerente substantiae, sed pro contingenter praedicabili de substantia. Si enim praedictus a u c t o r accepisset 'accidens' pro re realiter alteri inhaerente, debuit dixisse quod 'homo dividitur in albedinem et nigredinem', non cin homines albos et nigros', et simihter 50 debuit dixisse de aliis.

[CAP. 3 5 . D E ISTO TERMINO 'TOTUM']

'Totum' multiphciter accipitur. Uno modo dicitur ahquid complectens plures partes, sine quibus in rerum natura esse non potest. Si29 autem] quidem A E K V 4 30 frigidorum] alborum A A X D autem] quidem D V 4 32 ut] aliquid add. A 1 ; sanativum] urina A, aqua CE, sanativa urina add. A*D, dicuntur quae sunt ad sanitatem ticut add. B, sanativa et add. (p. urina et aqua) ACE 33 ad sanitatem] ad unum enim respiciunt sanitatem Dam., om. AA^BDIV 4 35 sine] non B U reali] tali CI ;; et] sine add. D 38 ct] in add. KV4 40 suas] duas A X D I u b i ] licet ABE, ut I. vel K, nisi V 4 separantur] separentur V 4 42 autem] etiam D V 4 43 ibi om. BK 47 substantiae] subiecto C || pro] aliquo add. C 50 nigred.] vel A, et add. CE 51 aliis] multis add. B Cap. 35. - 2 accipitur] dicitur K, scil. essentiale et subiectivum add. mg. I, totum enim add. BE l| dicitur] totum add. CDK 3 plures] multas A^CD, om. I 8

Versio Roberti Grossatesta habet "sanativum pharmacum".

DE VOCABULIS LOGICAB

99

cut impossibile est quod homo sit sine anima rationali exsistente et s corpore; et similiter impossibile est quod aer sit nisi tam materia quam forma sit; similiter impossibile est quod hoc lignum sit nisi haec pars sit. Et tunc semper pars est de essentia totius et non e converso. Aliter accipitur 'totum' pro ahquo communi ad multa. Et sic genus dicitur totum respectu specierum; et species dicitur totum respectu individuorum. 10 Et tunc 'totum' idem est quod forte non omnibus. Unde convenienter dicitur 'hoc calefacit magis quam illud', et 'illud minus calefacit quam istud', et 'unus gaudet plus et ahus minus'. Haec dicta sunt secundum opinionem quae mihi videtur consona doctrinae A r i s t o t e l i s . A1 i i autem ponunt quod actio est quaedam res distincta ab agente, 95 producto et passo et a ceteris rebus absolutis6, et est quidam respectus qui ab a l i q u i b u s ponitur esse subiective in agente, ab a 1 i q u ib u s autem subiective in passo 7. Dicunt tamen quod ahquando actio est respectus realis agentis ad passum, ahquando autem est respectus rationis, sicut actio Dei non est ioo nisi quidam respectus rationis. Et proprietates praedictas, scilicet habere contrarium et suscipere magis et minus dicunt tah respectui convenire. 76 est om. CI doque] tamen add. et 1 om. (hom.) B C

80 enim] agere add. CI

ACV4

81 quandoque] autem add. A V 4

83 communiter] proprie add. C

93-94 Haec... Arist. om. A V 4

producente I ,i respectus] realis add. C

89 etiam] autem A

94 doctrinae] dictis A 1

99 tamen] aliqui B, etiam CI

82 quan92 illud 1 ... 96 producto]

100 autem om. CI

Cf. Aristot., De gener. et corrupt., I, c. 7, tt. 46-55 (323b 1 - 324b 24). Cf. Petrus Aureoli, Scriptum in I Sent., d. 27, a. 1: "Secunda quoque propositio est quod actio et passio secundum suas rationcs [ed.: relationes] formales sunt vere res extra intellectum exsistentes, differentes quidem inter se et ab agente et 7 Cf. Scotus, De anima, q. 7, n. 3: "Responpasso" (ed. Romae 1596, p. 600b). deo. Duo dico: primo, quod actio, secundum quod est praedicamentum, est in agente subiective; secundo, quod aliquo modo actio et passio sunt in patiente" (ed. Wadding, II, 501). 5

8

DE PRAEDICAMENTIS

187

[CAP. 58. DE PRAEDICAMENTO PASSIONIS]

Sextum praedicamentum ponitur praedicamentum passionis, quod A r i s t o t e l e s nominat ubique per verbum, sicut patet in Praedicamentis, cap. 1, et cap. De facere et pati1. Et secum concordare videtur 5 D a m a s c e n u s in Logica sua a, ubi similiter nominat hoc praedicamentum per verbum. Et sicut est de praecedenti praedicamento quod in eo, secundum opinionem A r i s t o t e l i s reponuntur verba, ita in hoc praedicamento verba significantia ahquid pati reponuntur. Unde omnia quae 10 dicta sunt de facere proportionaliter dicenda sunt de pati. Et ideo secundum viam suam pati et passio est illa substantia quae patitur, sicut videtur dicere D a m a s c e n u s . Unde dicit8: « Facere autem et pati substantia quaedam est taliter operans vel patiens Vel semper propositio in qua ponitur hoc verbum infinitivi modi is loco nominis vel hoc nomen 'passio' resolvenda est in propositionem in qua ponitur verbum sine nomine tali et tali infinitivo modo, ut ista 'calefieri est pati' aequivaleat isti 4quod calefit patitur' et ista 'calefactio est passio' aequivaleat ilh eidem. Sed sciendum est quod 'pati' multipliciter accipitur: scilicet pro reci20 pere aliquid ab aliquo, et sic subiectum patitur et materia recipiens formam patitur. Aliter accipitur magis generaliter, secundum quod est commune ad pati primo modo et moveri, quamvis nihil in se subiective recipiat, sicut quando ahquid movetur localiter. Tertio accipitur secundum quod est commune ad pati praedictis modis et ad causari vel pro25 duci, et sic est praedicamentum. Breviter igitur, secundum viam A r i s t o t e l i s , mihi videtur quod ipse posuit omnia verba activa mentalia in praedicamento Tacere' et omnia verba passiva mentalia in praedicamento 'pati', sive illa verba CAP. 58. - 3 nominat] nominavit AI ;; ubiquc om. CI 6 verbum] hoc vcrbum 'pati' K cst passibilis vel quae add. A tiens. Vel om. CI sio] actio A X C

12 Damasc.] in Logica sua add. A^CI i| autem om. ADE

14 verbum] patiens add. I 21 accipitur] pati add. K

23 Tertio] modo add. CEIK

5 nominat] detcrminat B, nominavit C

8 vcrba] significantia aliquid facere add. A 1 , ista add. B 16 ponitur] hoc add. IK

17 et] ut CI

11 quae] 13-14 pa18 pas-

22 et] ad add. C ;, subiectivc] successive A 1 , om. CI

24 vel] et BCIV 4 , ad add. IV 4

27 posuit] ponit A^BDI, ponat C

CAP. 58. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 4 et 9 ( l b 25 - 2a 10; l l b 1-7). Damascenus, Dialectica, cap. 36 et 52 (PG 94, 602 et 639); versio Robcrti Grossa8 Damascenus, loco cit., cap. 52 testa, cap. 20 et 36 (ed. cit., pp. 19 et 38s.). (PG 94, 639 A); versio cit., cap. 36 (ed. cit., p. 38). 2

188

PARS I CAP. 59

significent substantias sive qualitates, sive tam substantias quam qualitates. 30 A1 i i 4 autem dicunt quod passio est quidam respectus exsistens subiective in passo, correspondens respectui actionis.

[CAP. 59. DE PRAEDICAMENTO 'QUANDO']

Septimum praedicamentum ponitur 'quando', quod est ordinatio adverbiorum vel aliorum eis aequivalentium, quibus convenienter respondetur ad quaestionem factam per hoc interrogativum 'quando', secundum viam A r i s t o t e l i s 1 . Unde semper nominat illud prae- 5 dicamentum per hoc interrogativum 'quando' et non aliter; nec habemus aliquod generale commune ad illa per quae respondetur ad talem quaestionem. Et ideo secundum viam A r i s t o t e l i s , ut mihi videtur, hoc praedicamentum non importat ahquam rem distinctam a substantia et quahtate, sed importat illas easdem res, quamvis non nomi- io nahter sed adverbialiter tantum 2. Et pro ista opinione, sive sit vera sive falsa, potest argui. Nam si 'quando' sit talis res inhaerens rei temporali, cum non plus debeat poni talis res respectu unius temporis quam respectu alterius, igitur respectu temporis fiituri est talis res. Consequens falsum, quia si sit talis res in « isto quod erit cras, sine qua non potest dici quod erit cras, sicut non potest ahquid esse album sine albedine, igitur respectu cuiuslibet instantis ilhus temporis in quo erit, erit ahqua talis res in isto. Et cum illa instantia ponantur infinita, sequitur quod in isto erunt res infinitae. Simihter, istud fiiit in infinitis temporibus et in infinitis instantibus 20 igitur in eo sunt derehctae tales res infinitae. CAP. 59. - 5 Unde] ipse add. D ij nominat] Arist. add. A 1 : illud] hoc BD quando add. A 1 om. B V 4

7 ad 1 ] omnia add. CI

15 sit] aliqua add. D

1

erit*

19 ponantur] praedicantur B, quod corr. V 4

Cf. Gualterus de Chatton, In I Sent. f. 66v). 4

5-6 praedic.]

18 erit 1 ] cras add. CIK

(Reportatio),

d. 30, q. 3 (cod. cit.,

CAP. 59. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 4 et 9 (2a 2; l l b 10); Liber sex prin2 Cf. Olivi, Quaestiones cipiorum, cap. 4 (ed. cit., pp. 42-45). in II Sent., q. 58: "Praedicamentum enim quod dicitur 'quando' nihil penitus videtur differre a tempore et aevo, cum 'quando* non sit aliud quam esse in tempore seu in quacumque propria duratione" (ed. cit., V, 446).

DE PRAEDICAMENTIS

189

Et si d i c a t u r quod illa instantia non fuerunt in actu, c o nt r a: aut aliquod instans unquam fuit in actu aut nullum. Si nullum, igitur nihil est instans; si aliquod, et non plus unum quam reliquum, 25 igitur infinita fuerunt in actu. Praeterea, de omni re contingit determinate dicere quod est vel non est; igitur in isto homine vel est determinate tahs res - et accipio illam rem quae debet relinqui ex adiacentia crastinae diei - vel non est in isto homine. Si est in ipso, igitur haec est determinate vera 'iste homo erit 30 cras\ Si non est in eo, igitur sua opposita est determinate vera; quae videntur esse contra A r i s t o t e l e m , qui in futuris contingentibus negat veritatem determinatam 8. Et potest argui theologice sic. Quaero: aut in isto homine est talis res aut non est in eo. Si est in eo, et sequitur formahter 'talis res respectu 35 crastinae diei est in isto homine, igitur iste homo erit cras', sicut sequitur formahter 'in isto subiecto primo est albedo, igitur hoc est album\ et antecedens istud 'ista res est in isto homine' est sic verum quod non potest contingere etiam per divinam potentiam quin postea sit verum dicere 'haec res fuit\ igitur semper necessario erit verum dicere 'iste 40 homo fuit futurus in illa die\ et per consequens Deus non potest facere quin erit in illa die. Si autem ista res non sit in isto homine, igitur haec erit necessaria postea 'ista res non fuit in isto homine\ et sequitur formaliter 'ista res non fuit in isto homine, igitur iste non fuit futurus in illa die\ Et antecedens est necessarium, igitur consequens est neces45 sarium. Et per consequens Deus non potest continuare vitam istius hominis usque ad diem crastinam. 22 imtantia] infinita add. K quod corr. A 1

22-23 contra] quacro add. D

24 si] ct si AI, autem add. C

26 ve]] quod add. A^K

crunt et infiniu erunt, ut prius C

23 unquam] numquam A K ,

25 igitur] ista add. V 4 ! fuerunt] erunt instantia I, 27-29 igitur... homine] et accipio

illam rem quae dcbet derelinqui ex adiacentia crastinae diei : vel est in isto homine vel non A 1 27 homine om. CI : determinate om. D

talis res] res talis et add. vel non D

derelinquitur C, relinquitur I, debet derelinqui A J V 4 add. CI

28-29 vel... homine om. D

ut prius add.

AXD

non add. A om. V 4

28 isto] ipso AE, illo V 4

37 istud] illud BD, id est add.

A1

„ est 1 ]

38 potest]

40 homo] non add. I,

40-41 et... die om. (hom.) C K , quod videtur haereticum add. Camp.

42-43 et... homine om. (hom.) A B V 4 Camp.

43 iste] homo add. I, om. Camp.

43-44 futurus... die] futura in isto homine Camp.

est C

33 Et] Item A V 4 • Quaero]

necessarium et add. Camp.

39 dicere] quod add. CI ii fuit] sit C, in illo add. Camp.

, fuit] sit C, est I

28 debet relinqui]

;; diei] et tunc quaero : aut est in isto homine

non] ut V 4

fuit 1 ]

44-45 est* necessarium om. A C E V 4

46 crastinam] crastinum CI, quod absurdum est add. Camp.

Aristot., Periherm., cap. 9 (18a 2 8 - 19b 4); cf. The Tractatus de praedestinatione et de praescientia Dei et de futuris contingentihus of William of Ockham (ed. Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 2, St. Bonaventure, N.Y. 1945). 8

190

PARS I CAP. 59

Item, si 'quando' esset talis res sicut isti o p i n a n t e s contrarium imaginantur, tunc sicut calidum est calidum calore ita illud temporale esset tale per illam rem, et per consequens sicut est impossibile aliquid esse calidum sine calore ita impossibile esset aliquid esse tale sine tali re so inhaerente sibi. Sed consequens est falsum, nam haec est vera 4Antichristus erit ante diem iudicii', et tamen in Antichristo, cum sit nihil, non est talis res. S i d i c a t u r ad omnia quod ex tempore fiituro non derelinquitur talis res antequam fiierit in illo tempore, et ideo nec iste homo nec Anti- 55 christus habet talem rem in se derelictum ex tempore futuro, c o n t r a: si sine tah re vere ista res erit cras et in tempore fiituro, eadem ratione sine tah re vere fuit in tempore praeterito et vere est nunc; igitur frustra ponuntur tales res. Praeterea, si in isto homine qui fuit heri est talis res derelicta per quam dicitur fuisse heri, sicut lignum est cahdum per calorem, igitur impossibile est quod haec sit vera 'iste homo fuit heri' sine tah re, sicut impossibile est quod lignum sit cahdum sine calore. Sed hoc videtur falsum, nam nullam contradictionem includit quod Deus conservet istum hominem sine illa re, quia potest per suam potentiam absolutam 65 istum hominem conservare et illam rem destruere. Ponatur igitur in esse. Et tunc quaero: aut iste homo fuit heri aut non fuit. Si fuit, igitur vere fuit heri sine tah re, igitur per illam rem non dicitur fiiisse heri; quod est intentum. Si non fuit heri, contra: propositio tahs de praeterito est necessaria, ita quod Deus non potest facere quin hoc fuerit, ex quo fuit. 70 Propter ista et multa aha, quae causa brevitatis omitto, posset aliquis catholicus vel haereticus tenere quod 'quando' non est talis res. Et haec fiiit opinio A r i s t o t e l i s , ut mihi videtur, et ideo numquam hoc praedicamentum per nomen sed per adverbium nominavit. A1 i i 4 autem dicunt quod 'quando' vel 'quandahtas' est quaedam 75 res respectiva, derelicta in re temporah ex adiacentia temporis, propter quam rem dicitur quod res fiiit vel erit vel est. 49 esset tale] erit temporale DC 50 tale] temporale 56 habet] aliquam add. A 1 57 et om. CDI 58 vere 1 65 illa] tali C, alia V 4 66 hominem] sine ista re add. K haec AA^C, homo V 4 71 aliquis om. Cl 72 cath. vel 76 temporali] vel quandali add. CIK 77 res] aliqua add. CI,

AXK 54 omnia] ista add. DI om. A X D 61 est] dicitur BCI 67 fuit 1 ] haeri add. I 70 hoc] haer.] dicere et add. CEK, om. D illa add. K

4 Cf. Gualterus de Chatton, In I Sent. (Reportatio), d. 30, q. 3 (cod. cit., f. 65rb); Ps. - Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 46: "Ex tali autem mensuratione oritur quidam respectus in re mensurata, quam quidem respectum ego voco 'quando* vel 'quandoleitatem' " (cod. cit., f. 75v).

DE PRAEDICAMENTIS

191

[CAP. 60. DE PRAEDICAMENTO 'UBI']

Octavum praedicamentum ponitur 'ubi\ Et de isto dico, sicut de praecedenti, quod, sicut mihi videtur, consonum est doctrinae A r is t o t e 1 i s quod 'ubi' non est aliqua res distincta a loco et ceteris rebus s absolutis, sed semper P h i l o s o p h u s hoc praedicamentum per adverbium interrogativum loci n o m i n a v i t I n quo praedicamento ponit omnia illa per quae convenienter respondetur ad quaestionem factam per hoc adverbium 'ubi'; ut si quaeratur 'ubi est Sortes', convenienter respondetur quod est in civitate vel in domo. Ideo istas praepositiones io cum suis casualibus ponit in praedicamento 4ubi\ Pro ista autem opinione potest argui quod non videtur contradictionem includere quod Deus destruat illam talem rem, si ponatur, non destruendo locum, nec illud quod locatur, nec transferendo locum vel locatum de loco ad locum. Quo facto quaero: aut illud corpus est in 15 hoc loco aut non. Si est in hoc loco, et non habet talem rem, igitur locatum est in loco sine tali re; igitur frustra ponitur. Si non est in hoc loco, et prius fuit in hoc loco, et nihil est corruptum, igitur aliquid est motum localiter; quod est contra positum. A 1 i i 2 autem ponunt quod 'ubi' sive 'ubitas' est quidam respectus 20 fiindatus in locato, procedens ex circumscriptione loci, ita quod locatum fundat talem respectum et locus terminat eum.

[CAP. 61. DE PRAEDICAMENTO POSITIONIS]

Nonum praedicamentum ponitur positio \ quod secundum opinionem A r i s t o t e l i s non significat rem distinctam a rebus absolutis, CAP. 6 0 . - 3 consonum... doctrinac] scc. intcntioncm D 4 aliqua] talis D, talis add. A 1 7 conv. respondctur] contingit rcspondcre C 9 in 1 ] tali add. A V 4 in* om. BIV 4 |, praepos.] in, infra et consimiles add. Camp. 10 ponit] posuit AV 4 , Philos. add. A X D 11 potest] sic add. A V 4 II quod] quia A X DI 19 ponunt] dicunt CI ubitas] ubietas CDIK 20 locato] loco L CAP. 6 1 . - 3 significat] aliquam add. A 1

CAP. 60. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 4 et 9 (2a 1; l l b 11-14). Cf. Liber sex 2 Cf. Gualterus de Chatton, In I Sent. principiorum, cap. 5 (ed. cit., pp. 45-48). (Reportatio), d. 30, q. 3 (cod. cit., f. 65rb); Ps.-Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 47 (cod. cit., f. 78v). CAP. 61. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 7 et 9 (6b 11-14; l l b 10). Cf. Liber sex principiorum, cap. 6 (ed. cit., pp. 48-51).

192

PARS I CAP.

59

sed significat quod partes rei sic vel sic ordinantur et situantur et approximantur 2. Unde ex hoc ipso quod ahquis est erectus, ita quod par- 5 tes vel tibiae non incurvantur nec partes earum approximantur, dicitur stare, et e converso est de sedere. In isto autem praedicamento sunt 'sedere', 'stare', 'reclinare', 'iacere' et consimiha. Et nihil in hoc praedicamento potest ahcui competere nisi quanto, cuius partes possunt diversimode approximari, propter quam io diversam approximationem diversa et contraria sive incompossibilia praedicabiha possunt eidem successive competere. Isti autem praedicamento non habemus ahquod interrogativum correspondens, sed hoc est propter vocabulorum penuriam. A 1 i i 3 autem tenent quod positio est quidam respectus inhaerens 15 toti vel partibus, ita quod ex hoc quod surgit qui sedit, habet unam rem in se quam prius non habuit, et unam aliam quam prius habuit perdit.

[CAP. 62. DE PRAEDICAMENTO HABITUS]

Decimum praedicamentum ponitur habitus Et de isto, sicut de prioribus, dico quod A r i s t o t e l e s non posuit quod significet aliquam rem distinctam a rebus permanentibus, sed significat quod una res est circa aham mobihs ad motum ipsius nisi contingat ahquod impe- 5 dimentum, quae non est pars rei nec simul cum re sed loco et situ distincta a re. In quo praedicamento ponit talia 'armatum esse', 'calceatum esse' et sic de aliis. Tamen 'habere' secundum P h i l o s o p h u m multis modis dicitur, sicut in Praedicamentis exposui 2 . io 5-6 partes] eius add. CI

4 et situantur] situaliter CIK 7 est de om. A D

8 autem om. CID

aliquis CK, aliquis add. I |j surgit... sedit] sedet... stabat K perdidit

6 nec... approximantur om. BD

15 autem om. BCEI i; tenent] dicunt A A X B E || qui] prius add. CI

16 quod] 17 perdit]

CI

CAP. 6 2 . - 5 res] pars I || ipsius] illius et add. rei D K, in Praedicamentis add. C

6 quae] quod CI

9 habere] habitus

10 sicut... Praed.] quod ibi C

3 Cf. GualCf. Olivi, Quaestiones in II Sent., q. 58 (ed. cit., V, 448). terus de Chatton, loco cit. (f. 66v); Ps. Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 48 (cod. cit., ff. 80r-Slr). 2

CAP. 62. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 9 et 15 ( l l b 11-14; 15b 17-33). Cf. 2 Guillelmus de Ockham, Liber sex principiorum, cap. 7 (ed. cit., pp. 51ss.). Expositio libri Praedicamentorum Aristot., cap. 21 (cd. cit.).

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

193

A 1 i i 8 autem dicunt quod habitus est quidam respectus in ipso corpore circa aliud corpus vel in ipso corpore contento. Et de istis praedicamentis ista sufficiant.

[CAP. 63. DE SUPPOSITIONE TERMINORUM IN PROPOSITIONIBUS]

Dicto de significatione terminorum restat dicere de suppositione l9 quae est proprietas conveniens termino sed numquam nisi in propositione. Est autem primo sciendum quod suppositio accipitur duphciter, 5 scilicet large et stricte. Large accepta non distinguitur contra appellationem, sed appellatio est unum contentum sub suppositione. Ahter accipitur stricte, secundum quod distinguitur contra appellationem. Sed sic non intendo loqui de suppositione sed primo modo tantum. Et sic tam subiectum quam praedicatum supponit ; et universaliter quidquid io potest esse subiectum propositionis vel praedicatum supponit. Dicitur autem suppositio quasi pro aho positio a, ita quod quando terminus in propositione stat pro aliquo, ita quod utimur illo termino pro ahquo de quo, sive de pronomine demonstrante ipsum, ille terminus vel rectus ilhus termini si sit obhquus verificatur, supponit pro illo. Et 15 hoc saltem verum est quando terminus supponens significative accipitur. 11-13 Alii... sufficiant om. D 11 dicunt] ponunt Cl 12 aliud] aliquod BC || contento corr. in coniuncto A 1 13 Et] hacc add. CI, sic add. V 4 istis om. CI ; ista] ad praescns add. I, om. C CAP. 6 3 . - 2 signif.] significationibus A J BDE ;; restat dicere] dicendum est A 1 ;| suppos.] sola add. I 3 conv.] communis add. BD ;; tcrmino] et conveniens ei add. BD 5 scil. om. CI 6-7 Aliter accip.] accipitur autem A 1 , suppositio add. BD 9 et univ. om. I 9-10 et... supponit om. (hom.) BC 11 alio] aliquo A^DI 12 aliquo] alio A, quo I, scilicet add. A V 4 13 de 1 ] pro A || sive] sumitur 1 idem terminus I de om. AI

Cf. Gualterus de Chatton, In I Sent. (Reportatio), d. 30, q. 3 (cod. cit., f. 66ra); Ps. - Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 49 (cod. cit., f. 81v). 8

CAP. 63. - 1 Quantum ad historiam suppositionis spectat, videsis auctores citatos apud S. F. Brown, "Walter Burleigh's Treatise De Suppositionibus and its Influence on W i l l i a m of Ockham", Franciscan Studies, XXIII (1972), 15-64.—Ockham alibi etiam frequenter exponit suam opinionem de suppositione terminorum. Cf. praesertim Expositio super librum Elenchorum Aristotelis, cap. 4, ad textum: Sunt autem tres modi (166a 14-23), ubi de tertio modo aequivocationis tractat (cod. Londini, 2 Robertus Anglicus, Bibl. Lambeth. 70, ff. 270va-271rb); In Sent. I, d. 4, q. 1 etc. In Summulas Petri Hispani, cap. De suppositionibus contra quemdam R o g e r u m Daco vel Dato, qui negavit suppositionem naturalem, asserit quod "suppositio non est tantum sub aliquo positio sed p r o a l i o p o s i t i o " (cod. Vat. lat. 3049, f. 45va).

OCKHAM, SUMMA LOGICAB

13

194

PARS I CAP.

59

Et sic universaliter terminus supponit pro illo de quo - vel de pronomine demonstrante ipsum - per propositionem denotatur praedicatum praedicari, si terminus supponens sit subiectum ; si autem terminus supponens sit praedicatum, denotatur quod subiectum subicitur respectu illius, vel respectu pronominis demonstrantis ipsum, si propositio for- 20 metur. Sicut per istam 'homo est animaT denotatur quod Sortes vere est animal, ita quod haec sit vera si formetur 'hoc est animaT, demonstrando Sortem. Per istam autem 'homo est nomen' denotatur quod haec vox 'homo' sit nomen, ideo in ista supponit 'homo' pro illa voce. Simihter per istam 'album est animal' denotatur quod illa res quae est 25 alba sit animal, ita quod haec sit vera 'hoc est animaT demonstrando illam rem quae est alba; et propter hoc pro illa re subiectum supponit. Et sic, proportionaliter, dicendum est de praedicato: nam per istam 'Sortes est albus' denotatur quod Sortes est illa res quae habet albedinem, et ideo praedicatum supponit pro illa re quae habet albedinem; et si nulla res 30 haberet albedinem nisi Sortes, tunc praedicatum praecise supponeret pro Sorte. Est igitur una regula generalis quod numquam terminus in ahqua propositione, saltem quando significative accipitur, supponit pro ahquo nisi de quo vere praedicatur. 35 8 Ex quo sequitur quod falsum est, quod a 1 i q u i ignorantes dicunt, quod concretum a parte praedicati supponit pro forma; videhcet quod in ista 'Sortes est albus' li albus supponit pro albedine, nam haec est simphciter falsa 'albedo est alba', qualitercumque termini supponant. Ideo numquam concretum tale supponit pro forma tali significata per 40 suum abstractum, secundum viam A r i s t o t e l i s 4 . In aliis autem concretis, de quibus dictum est, hoc est bene possibile. 16 sic om. A X BDE i, univ... supponit] videtur supponcrc A ;i de 1 ] cuius add. I respectu illius add. I

per propos.] vel propositione A

subicitur] verificatur A

20 illius] nominis add. C K

20-21 formetur] formaretur CI, formatur B album add. B < demonstr.] dcnotando B C om. (ihom.) A X DI

30^31 si... Sortes om. A

35 quo] illo D ! praedic.] ex quo vere praedicatur add. I subiecti K

40 Ideo] Et praem. CI

pronominis] propositionis A A 1 , nominis E

22 hoc est animal] haec est vera I 29 quae] est alba et quae add. CI

30-32 et... Sorte om. C K

17 ipsum]

19 praedic.] propositionis add. A ;

29^30 et... albedinem 33 Est igitur] sit autcm B

36 Ex quo] et ex hoc BD

41 sec. ... Arist. om. BD

26 animal 1 ]

37 praedicati]

autem om. CI

Cf. Thomas Aquinas, Summa theol., III, q. 16, a. 7, ad 4. Codex C hic notat in margine: "Improbat dictum istius Burley", seu Gualterus Burlaeus improbat dictum Guillelmi de Ockham; cf. De puritate artis logicae tractatus longior pars I, c. 3, (ed. Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Text Series 9, St. Bonaven4 Cf. supra, cap. 6-7. ture, N.Y. 1955, 9). 8

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

195

Eodem modo in ista 'homo est Deus' 'homo' vere supponit pro Fiho Dei, quia ille vere est homo.

[CAP. 64. DE DIVISIONE SUPPOSITIONIS]

Sciendum est autem quod suppositio primo dividitur in suppositionem personalem, simphcem et materialem. Suppositio personalis, universaliter, est illa quando terminus sup5 ponit pro suo significato, sive illud significatum sit res extra animam, sive sit vox, sive intentio animae, sive sit scriptum, sive quodcumque ahud imaginabile; ita quod quandocumque subiectum vel praedicatum propositionis supponit pro suo significato, ita quod significative tenetur, semper est suppositio personahs. Exemplum primi : sic dicendo 'omnis io homo est animaT, li homo supponit pro suis significatis, quia 'homo' non imponitur nisi ad significandum istos homines; non enim significat proprie ahquid commune eis sed ipsosmet homines, secundum D am a s c e n u m 1 . Exemplum secundi: sic dicendo omne nomen vocale est pars orationis', h nomen non supponit nisi pro vocibus; quia tamen 15 imponitur ad significandum illas voces, ideo supponit personahter. Exemplum tertii: sic dicendo 'omnis species est universale' vel 'omnis intentio animae est in anima' utrumque subiectum supponit personahter, quia supponit pro illis quibus imponitur ad significandum. Exemplum quarti: sic dicendo 'omnis dictio scripta est dictio' subiectum non 20 supponit nisi pro significatis suis, puta pro scriptis, ideo supponit personahter. Ex quo patet quod non sufficienter describunt suppositionem personalem dicentes quod suppositio personahs est quando terminus supponit pro re 2 . Sed ista est definitio quod 'suppositio personalis est 25 quando terminus supponit pro suo significato et significative'. 44 quia] puer add. K | ille] Filius Dei add. ABED CAP. 64. - Sciendum est autem] Secundo sciendum CK 5 animam] sive non add. K, om. A^CD 7 imaginabile] vel imaginatum add. K | ita] ponatur ista regula A 11 homines] particulares add. CI 13 vocale] verbale A 1 , om. A 14 orationis] propositionis IV 4 |i 11] hoc IK j| tamen] tantum B, cum C, om. I 18 quia] signiHcat illud sive add. CK 20 suis] et non pro aliis BD, om. A |j pro] dictionibui add. B 22-23 person.] aliqui add. C 23 dicentes] quando dicunt D 24 definitio] descriptio et add. eius K ; quod] eius C, suppositionis personalis DE 25 et] tenetur add. CK

CAP. 64. - 1 Ioannes Damascenus, Dialectica, berti Grossatesta, cap. 2, n. 8 ( e i cit., p. 4).

c. 10 (PG 94, 571 A); versio R o 2 Cf. Guillelmus de Shyreswode,

196

PARS I CAP.

59

Suppositio simplex est quando terminus supponit pro intentione animae, sed non tenetur significative. Verbi gratia sic dicendo 'homo est species' iste terminus 'homo' supponit pro intentione animae, quia iha intentio est species; et tamen iste terminus 'homo' non significat proprie loquendo iham intentionem, sed illa vox et iha intentio animae sunt tantum signa subordinata in significando idem, secundum modum a 1 i b i expositum 8. Ex hoc patet falsitas o p i n i o n i s communiter dicentium quod suppositio simplex est quando terminus supponit pro suo significato 4, quia suppositio simplex est quando terminus supponit pro intentione animae, quae proprie non est significatum termini, quia terminus tahs significat veras res et non intentiones animae. Suppositio materiahs est quando terminus non supponit significative, sed supponit vel pro voce vel pro scripto. Sicut patet hic 'homo est nomen', h homo supponit pro se ipso, et tamen non significat se ipsum. Simihter in ista propositione 'homo scribitur' potest esse suppositio materiahs, quia terminus supponit pro iho quod scribitur. Et est sciendum quod sicut ista triplex suppositio competit voci prolatae ita potest competere voci scriptae. Unde si scribantur istae quatuor propositiones 'homo est animaT, 'homo est species', 'homo est vox disyhaba', 'homo est dictio scripta', quaehbet istarum poterit verificari, et tamen nonnisi pro diversis, quia ihud quod est animal nullo 26 intentione] intentionibus C K est] proprie add. C K quo AXI

28 species] in ista add. D

30 intentionem] animae add. A

34-39 suppositio... significativc in imo f . A 1

simpliciter I || hic om. A X B propos.] hic A V \ om. CI

40 nomen] hic add. B 43 triplcx] duplex K

29 intentio] animae add. A \\

31 subord.] ordinata ADIV 4 38 non supponit trp. K 11] hic ADIK j| homo] hic add. C 44 voci] propositioni ACIK

33 hoc] 39 supponit] 41 in... 46 disyll.]

bisyllaba (ita et infra) I

Introductiones in logicam, cap. De suppositione: "Personalis autem, quando supponit significatum, sed pro re, quae subest, ut homo currit" (ed. M. Grabmann, Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische 8 Guillelmus de Ockham, Expositio Klasse 10, Miinchen 1937, 75). libri Periherm. Aristot., Prooemium (ed. Ph. Boehner, Traditio, IV [1946], 307-35); et su4 Cf. Guillelmus de Shyreswode, ubi supra, nota 2; Gualterus Burpra, cap. 1. laeus, De suppositionibus, (ed. S. F. Brown cit., p. 35); De puritate artis logicae tractatus longior, pars I, c. 3: "Aliqui tamen (non modicum de sua logica gloriantes add. cod. Vat. lat. 2146) reprehendunt illud dictum, scilicet quod suppositio simplex est quando terminus supponit pro suo significato; dicunt enim, reprehendendo antiquiores, quod illud est falsum et impossibile... Sed sine dubio, illud est valde irrationabiliter dictum" (ed. cit., p. 7).

30

35

40

45

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

197

modo est species, nec vox disyllaba, nec dictio scripta. Similiter illud quod est species non est animal, nec vox disyliaba, et sic de aliis. Et 50 tamen in duabus ultimis propositionibus habet terminus suppositionem materialem. Sed illa potest subdistingui, eo quod potest supponere pro voce vel pro scripto; et si essent nomina imposita, ita posset distingui suppositio pro voce vel pro scripto sicut suppositio pro significato et pro intentione animae, quarum unam vocamus personalem et aliam 55 simplicem. Sed talia nomina non habemus. Sicut autem tahs diversitas suppositionis potest competere termino vocali et scripto, ita etiam potest competere termino mentah, quia intentio potest supponere pro illo quod significat et pro se ipsa et pro voce et pro scripto. 60 Est autem sciendum quod non dicitur suppositio personalis' quia supponit pro persona, nec simplex quia supponit pro simphci, nec materiahs quia supponit pro materia, sed propter causas dictas. Et ideo isti termini 'materiale', 'personale', 'simplex' aequivoce usitantur in logica et in ahis scientiis; tamen in logica non usitantur frequenter nisi cum 65 isto addito <suppositio\

[ C A P . 6 5 . QUANDO TERMINUS IN PROPOSITIONE HABERE POTEST SUPPOSITIONEM PERSONALEM, SIMPLICEM VEL MATERIALEM]

Notandum est etiam quod semper terminus, in quacumque propositione ponatur, potest habere suppositionem personalem, nisi ex 5 voluntate utentium arctetur ad aliam, sicut terminus aequivocus in quacumque propositione potest supponere pro quohbet suo significato nisi ex voluntate utentium arctetur ad certum significatum. Sed terminus non in omni propositione potest habere suppositionem simphcem vel 48 nec 1 ... scripta] et sic dc aliis C de] multis add. A

49 disyllaba] et cetera add. AIV 4 , nec dictio scripta add. C ||

50-51 suppos. mater.] supponere materialiter K

ita A ;; quod] terminus add. A, subiectum add. B V 4 dist.] subdistingui DV 4 , vel dici add. I

53 suppositio1 om. CDI

54-55 quarum... habemus trp. p. scripto {lin. 59) A I K V 4 rio] animae add. C

58 illo] re quam A, isto B C

60 autem] etiam DIV 4 . quod] suppositio personalis add. K nalis non C ; suppos. om. K

51 subd.] subdividi I jj eo]

52 scripto] significato A , posset] possent A X DI ||

62 dictas] praedictas A C

vel] et AA^BE , pro 1 om. A A J B E

56 suppos.] propositionis A

57-58 inten-

59 et pro scripto] scripta C ;; pro om. ABDE non... person.] suppos. person. dicitur perso64 frequenter] simpliciter I

cum om. E

65 isto] hoc DI, termino add. A C E CAP. 6 5 . - 3 Hic non est capitulum notat in mg. I, non indicat cap. K 5 aliam] significationem add. mg. I

6 propos.] ponatur add. C

est om. B V 4 ; etiam om. A C

198

PARS I CAP. 59

materialem, sed tunc tantum quando terminus talis comparatur alteri extremo quod respicit intentionem animae vel vocem vel scriptum. 10 Verbi gratia in ista propositione 'homo currit' h homo non potest habere suppositionem simphcem vel materialem, quia 'currere' non respicit intentionem animae nec vocem nec scripturam. Sed in ista propositione 'homo est species', quia 'species' significat intentionem animae ideo potest habere suppositionem simphcem. Et est propositio distin- 15 guenda penes tertium modum aequivocationis, eo quod subiectum potest habere suppositionem simplicem vel personalem. Primo modo est propositio vera, quia tunc denotatur quod una intentio animae sive conceptus sit species, et hoc est verum. Secundo modo est propositio simphciter falsa, quia tunc denotatur quod aliqua res significata per ho- 20 minem sit species, quod est manifeste falsum. Eodem modo sunt tales distinguendae 'homo praedicatur de pluribus\ 'risibile est passio hominis', 'risibile praedicatur primo de homine'. Et sunt istae distinguendae tam a parte subiecti quam a parte praedicati. Similiter ista propositio est distinguenda 'animal rationale est definitio 25 hominis,, quia si habeat suppositionem simplicem est vera, si personalem est falsa. Et sic de multis tahbus, sicut de istis 'sapientia est attributum Dei', 'creativum est passio Dei', 'bonitas et sapientia sunt attributa divina', 'bonitas praedicatur de Deo', 'innascibilitas est proprietas Patris' et huiusmodi. 30 Simihter quando terminus comparatur ad ahquod extremum, respiciens vocem vel scripturam, est propositio distinguenda, eo quod tahs terminus potest habere suppositionem personalem vel materialem. Et isto modo sunt istae distinguendae 'Sortes est nomen', 'homo est vox disyllaba', 'paternitas significat proprietatem Patris'. Nam si paternitas 35 supponat materiahter, sic haec est vera 'paternitas significat proprietatem Patris', quia hoc nomen 'paternitas> significat proprietatem Patris; si autem supponat personahter, sic est falsa, quia paternitas est proprietas Patris vel est ipse Pater. Et isto modo sunt istae distinguendae 'animal 1 1 - 1 2 habere... mater.] supponere simpliciter vel materialiter C 13 scripturam] scriptum ABEK ; Primo] secundo BCI BCI ;i propos. om. ADE

18 propositio om. BCDIV 4 20 denotatur] significat C

24 Et] sic add. A, sicut add. V 4 pientia] divina add. A V 4 scriptum A K

25 Simil.] sic V 4

28-29 divina] Dei A*CIV 4

33 suppos.] rcalem add. K

talia distinguenda C Patris* om. AE

16 tcrtium] secundum C

12 vel] nec AA X IV 4

17 simpl. vcl pers.] pers. vel simpl. B C

19 conccptus] unus add. C ;; Secimdo] primo 23 primo om. A J I

21 quod] et hoc D 27 multis] aliis add. A

sicut] similiter V 4 ,; sa-

31 aliquod] aliquid C

personalem] simplicem AD, quod corr. V 4

35 disyllaba] bisyllaba CIV 4

36 propos.] ipsius add. C

37-38 si... paternitas] quia hoc nomen paternitas sic accepta non B

32 scripturam] 34 istae dist.] 37 quia...

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

199

40 rarionale significat quidditatem hominis', 'rationale significat partem hominis', 'homo albus significat aggregatum per acadens', 'homo albus est terminus compositus', et sic de multis tahbus. Potest igitur dari ista regula quod quando terminus potens habere praedictam triphcem suppositionem comparatur extremo, communi 45 incomplexis vel complexis, sive prolatis sive scriptis, semper terminus potest habere suppositionem materialem vel personalem; et est tahs propositio distinguenda. Quando vero comparatur extremo significanti intentionem animae, est distinguenda, eo quod potest habere suppositionem simphcem vel personalem. Quando autem comparatur extremo 50 communi omnibus praedictis, tunc est distinguenda, eo quod potest habere suppositionem personalem, simphcem vel materialem. Et sic est haec distinguenda 'homo praedicatur de pluribus', quia si 'homo' habeat suppositionem personalem, est falsa, quia tunc denotatur quod ahqua res significata per hunc terminum 'homo' praedicatur de pluri55 bus. Si habeat suppositionem simphcem vel materialem, sive pro voce sive pro scripto, est vera, quia tam intentio communis quam vox quam illud quod scribitur praedicatur de pluribus.

[CAP. 66. DE OBIECTIONIBUS QUAE FIERI POSSUNT CONTRA PRAEDICTA]

Sed contra praedicta potest obici multipliciter. Primo sic. Haec est vera 'homo est dignissima creatura creaturarum'Quaero, quam sups positionem habet li homo ? Non personalem, quia quaehbet singularis 42 multis] aliis add. ACI ' talibus om. E 43 ista] talis BIK 45 incompl. vel compl.] in incomplexis et in complexis C sive 1 ] solum D sive 1 ] vel A X D ; semper] talis add. K 46 vel personalem mg. V 4 , om. AA X D . talis om. CI 47 vero] autem CIK, terminus add. CK 50 praediais] modis add. B 52-55 quia... pluribus mg. B 53-55 personalem... suppositionem trp. p. pluribus (lin. 57) I 53 personalem] sic add. A, tunc add. BV 4 53-57 quia... illud] si simplicem vel materialem, est vera, quia primo modo denotatur quod aliqua res significata per hunc terminum 'homo* praedicatur de pluribus, et hoc est falsum. Sed secundo modo denotatur quod intentio communis vel vox vel id quod D 54 hunc... homo] hominem C 55 voce] nomine I 56 communis] in anima CI 56-57 quam'... scribitur] scripta CI 57 pluribus] et hoc est venim add. D CAP. 66. - 3-4 Haec... vera om. A A J C

4 creatura om. A T CE

5 habet] habeat A, hic add. I !|

li om. D V 4 j quia] tunc add. CI

CAP. 66. - 1 Sic incipit Ps.-Aristotelis Liber de Pomo (ed. M . Plezia, Auctorum Graec. et Lat. Opuscula Selecta, II. Varsoviae 1960); iuxta Gualterum Burlaeum, De suppositiotiibus (ed. cit., p. 36) 'homo' in hac sententia habet suppositionem simplicem absolutam.

200

PARS I CAP.

59

est falsa, igitur habet suppositionem simplicem. Sed si suppositio simplex esset pro intentione animae, illa esset falsa, quia intentio animae non est dignissima creaturarum. Igitur suppositio simplex non est pro intentione animae. Praeterea, haec est vera 'color est primum obiectum visus'; sed si 10 'obiectum' habet suppositionem personalem, quaehbet singularis est falsa; igitur habet suppositionem simplicem. Sed si supponeret pro intentione animae, iha esset falsa, quia nuha intentio animae est primum obiectum visus, quia nuha intentio videtur; igitur suppositio simplex non est pro intentione animae. 15 Simihter, ista est vera 'homo est primo risibihs'; et non pro re singulari nec pro intentione animae; igitur pro ahquo aho Idem potest argui de istis 'ens est primo unum', 'Deus est primo persona', quia quaehbet tahs est vera, et non pro re singulari nec pro intentione animae, igitur pro ahquo aho. Et tamen subiectum habet 20 suppositionem simphcem, igitur suppositio simplex non est pro intentione animae. Praeterea, vox non praedicatur de voce nec intentio de intentione, quia tunc quaehbet propositio talis 'homo est animar esset simphciter falsa. 25 Ad primum * istorum est dicendum quod opinio dicentium quod in ista 'homo est dignissima creaturarum' subiectum habet supposidonem simphcem, est simphciter falsa; immo 'homo' habet tantum suppositionem personalem in ista. Nec ratio e o r u m valet, sed est contra e o s, nam probant quod 30 6-9 igitur... animae] nec simplicem, quia tunc, pcr dicta, supponit pro intentione animae. Sed intentio animae non est dignissima creaturarum, igitur etc. D semper add. B

10 Praetcrea] Postca A, Itcm DI

et A X BDE, respectu add. B

7 animae* om. CI

8 est]

10-11 sed... personalcm CIK, quia

11 obicctum] subiectum K

A,

i| habet... est] haberet... essct K

12 igitur] si CI, color ibi non habet suppositionem personalem, igitur add. B

12-15 habet... animae]

igitur color ibi non habet suppositionem personalem nec simplicem, quia illa intentio animae non est primum obiectum visus, igitur etc. D

12 habet suppos.] color ibi non habet suppositionem perso-

nalem, igitur B || Sed si] et tunc CI, suppo (!) alia littera sic: color habet suppositionem personalem, igitur illam non habet; nec simplicem, quia intentio animae non est primum obiectum visus, igitur suppositio etc. Ergo color habet suppositionem simplicem. Sed si add. A 1 infra) CI

16 re] aliquo A

19 re om. AA^BCEI

ista CI, multis A 1 Similiter D

20-22 pro... animae] etc. D

24 animal] Sortes cst homo add. V 4

creatura add. A B K

15 intentione] intentionibus (etiam

18 Idem] Item B, Et C, Eodem modo I, eodem modo add. C : istis]

28 homo om. CI

22 Praeterea] Item B,

26 est dicendum] dico CI

27 dignissima]

30 sed est] in aliquo, immo est magis CIK |i nam] cum add.

CI || probant] per hoc add. A 1

Ad haec tria argumenta respondet Burlaeus in libro De puritate artis 8 Hic supra, lin. 4. cae tractatus longior, pars I, c. 3 (ed. cit., pp. 12-19). 1

logi-

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

201

si 'homo' haberet suppositionem personalem quod tunc esset falsa, quia quaehbet singularis est falsa4. Sed ista ratio est contra ipsos, quia si 'homo' stet simphciter in ista et non pro ahquo singulari, igitur pro ahquo aho, et per consequens illud esset dignissima creaturarum. Sed hoc 35 est falsum, quia tunc esset nobihus omni homine. Quod est manifeste contra e o s, quia numquam commune vel species est nobilius suo singulari, cum secundum modum eorum loquendi inferius semper includat suum superius et plus. Igitur illa forma communis, cum sit pars istius hominis, non est nobihor isto homine. Et ita si subiectum in ista 'homo 40 est dignissima creaturarum, supponeret pro ahquo aho ab homine singulari, ipsa esset simphciter falsa. Ideo dicendum est quod 'homo' supponit personaliter, et est de virtute sermonis falsa, quia quaehbet singularis est falsa. Tamen secundum intentionem ponentium eam vera est, quia non intendunt quod homo 45 sit nobihor omni creatura universahter, sed quod sit nobihor omni creatura quae non est homo. Et hoc est verum inter creaturas corporales, non autem est verum de substantiis intellectuahbus. Et ita est frequenter quod propositiones authenticae et magistrales sunt falsae de virtute sermonis, et verae in sensu in quo fiunt, hoc est, ilh intendebant per eas so veras propositiones. Et ita est de ista. Ad secundum 6 dicendum quod omnes tales 'color est primum obiectum visus', 'homo est primo risibilis', 'ens est primo unum'; simihter 'homo est primo animal rationale', 'triangulus habet primo tres angulos', 'sonus est primum et adaequatum obiectum auditus', et ceterae tales 31 homo om. CI |l quod om. CI istud CI 1! ipsos] eos BE (hom.) A B

33 in ista om. CI

34 digniss.] creatura add. B

aliqua add. CI

38 istius] illius A^CIV*

creatura aid. A om. CIV 4

esset] propositio add. CIK

si] li add. B

36 eos] ipsos A C

32 ett 1 ] esset CI

vel] universale vel add. B ;; species]

39 hominis] singularis CIK ita] ideo CI

42 Ideo] Item I, om. A ;j quod] li add. CIK

ista ratio]

33-34 singulari... aliquo om. 40 digniss.]

supponit] in ista add. A 1

45 omni

47 est 1 ] re vera add. D, add. std del. A 1 Y frequenter] semper B, om. A

48 auth.]

auctorum CI ;! et orru CIV 4

48-50 sunt... ista] quae sunt falsa de virt. serm., sunt vera in

sensu quo fiunt, hoc est in sensu quem (quo C) ipsi intendunt pcr eas. Et ita est hic CI simpliciter add. D

52 ens... similiter om. C

53 angulos] etc. add. CIV 4

48 sunt] 54 et adaequ.

mg. A\ om. CIV 4

Haec ratio apud Burlaeum expressis verbis non legitur, sed habetur apud Ps.-Richardum de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 53: "Si enim [subiecta] supponant pro individuis, falsae sunt, cum quaelibet singularis sit falsa, quia nec iste homo nec iste, et sic de singulis, est dignissima creatura creaturarum" (cod. cit., ff. 84v); fere omnia quae Inceptor in hoc capitulo dicit, impugnantur a 5 Supra, lin. 10-16. Ps.-Campsall, ibidem, fF. 84v-85v. 4

202

PARS I CAP.

59

multae, sunt simpliciter falsae de virtute sermonis, tamen illae quas 55 P h i l o s o p h u s intendebat per istas simt verae. Unde sciendum quod sicut frequenter P h i l o s o p h u s et a l i i accipiunt concretum pro abstracto et e converso 8, simihter ahquando accipiunt plurale pro singulari et e converso, ita frequenter accipiunt actum exercitum pro actu signato et e converso. Est autem actus exer- 60 citus qui importatur per hoc verbum 'est', vel ahquod huiusmodi, quod non tantum significat ahquid praedicari de ahquo sed exercet, praedicando unum de aho, sic dicendo 'homo est animaT, 4homo currit', 'homo disputat', et sic de aliis. Actus autem signatus est ille qui importatur per hoc verbum 'praedicari' vel 'subici' vel 'verificari' vel 'compe- 65 tere' vel huiusmodi, quae idem significant. Verbi gratia sic dicendo 'animal praedicatiu: de homine', hic non praedicatur animal de homine, quia in ista propositione animal subicitur et non praedicatur, et ideo est actus signatus. Et non est idem dicere 'animal praedicatur de homine' et 'homo est animaT, quia una est multiplex et alia non. Sicut non est 70 idem dicere quod genus praedicatur de hoc communi 'homo' et quod hoc commune 'homo' est genus. Nec est idem dicere 'genus praedicatur de specie' vel 'haec vox "animal" praedicatur de hac voce "homo" ' et 'species est genus' vel 'haec vox "homo" est haec vox "animal" nam primae duae sunt verae et secundae duae sunt falsae. 75 Et tamen hoc non obstante P h i l o s o p h u s accipit ahquando actum exercitum pro actu signato et ahquando e converso, et ita faciunt multi alii. Et hoc facit multos incidere in errores. Et ita est in proposito. Nam ista propositio 'homo est primo risibilis', accipiendo 'primo' sicut accipit P h i l o s o p h u s I Posterio- so rum 7, est ita falsa sicut ista 'species est genus', sed tamen actus signatus, in cuius loco ponitur, est simphciter verus. Sicut haec est vera 'de homine praedicatur primo hoc praedicatum "risibile"'; et in isto actu 55 illae] propositiones add. BE

56 Philos. ... verae] Philosophi (et alii accipiunt add. I) inten-

dunt (vel intendebant add. C) per istas, sunt verac simplicitcr CI, simpliciter add. K sibi constant) gnatus A

61 aliquod] aliquid C 66 vel] et IV 4

aliae DI

62 aliquo] alio DIV 4

68-70 hic... animal om. I

hoc communc CI, om. V41| quod 1 om. CI cie] et species est genus add. D

57 et] multi add. V 4

60 signato] sig-to A 1 , significato DI (etiam infia, alii aliter, sed non

58 aliquando] alii A^CE, autem A

71 quod 1 ]

72 cst] hoc commune add. CIK ' Nec] et non CI

74 et... vel om. D

76 aliquando om. AIV 4

64 Actus... ille] est autcm actus si70 multiplex] siniplex C

80 Philos.] Aristot. I

82 ponitur] accipitur CIK, est A 1 , actus exercitus add. A A 1

81 ita] ista CI |; tamen om. CI

83 primo trp. p. praedicatum ACI

om. AXE ;; et] in ista significatione vel add. C 8

Cf. supra, cap. 5-7.

7

73 spe-

75 nam] quia in omnibus istis DB II secundae]

Aristot., Anal. Poster., I, c. 4 (73b 32-74a 3).

1

hoc

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

203

signato tam 'homo' quam 'risibile' supponit simpliciter pro intentione 85 animae, nam de hac intentione animae praedicatur primo 'risibile', non tamen pro se sed pro singularibus. Et debet iste actus sic exerceri 'omnis homo est risibihs, et nihil ahud ab homine est risibile'; et ita in isto actu signato 'homo' supponit simphciter et pro intentione 8. Sed in actu exercito correspondente 'homo' supponit personahter et pro rebus singula90 ribus, quia nulla res potest ridere nisi res singularis. Et ideo in actu signato bene ponitur hoc incomplexum 'primo', sed in actu exercito correspondente non debet poni 'primo'. Et quia 'primo' dicit idem quod praedicari de ahquo universaliter et de nullo nisi de quo illud praedicatur, ideo tah actui signato debent correspondere duo actus exerciti. Sic » est de ista 'sonus est primum obiectum et adequatum auditus'. Nam falsa est de virtute sermonis, quia aut 'sonus' supponit pro re singulari aut pro re communi; si pro re singulari, tunc est falsa, quia quaehbet singularis est falsa; si pro re communi, tunc adhuc est falsa, quia secundum i s t o s nulla res communis apprehenditur a sensu, et ideo est 100 simpliciter falsa de virtute sermonis. Tamen forte secundum communiter loquentes et bene intelhgentes per istam intelligitur unus actus signatus, et est iste 'de sono praedicatur primo esse apprehensibile ab auditu', 84 homo] hominc V 4 add. BK, homo add. mg. V 4 suis add. B risibile A

simpliciter] quia add. DV 4

85 de] pro C

praedicatur] haec intentio add. K

Et] sed A 1 , tamen B j, debet iste] potest idem B et... intentione] animae add. A A 1 , om. CI

92 Et] hoc add. A 1 , om. AE

animae] homo A X D, homo

primo] esse add. BCK

86 pro 1 ]

88 homo] tam homo quam

90 in] isto add. A 1

91 hoc] illud C

idem] illud ADIV 4 , om. C

93 praedicari] praedicatur AA^CDI,

vere add. A 1 ' de 1 ] reliquo vel de add. C ; aliquo] alio A

de*] illo de add. BE " illud] idem A 1

94 Sic] sicut AA X CEI non I !' aut] autem AI

95 Nam] haec propositio add. BD 96-97 singulari... communi trp. BD

modo D \< ' tunc] sic V 4 , haec add. A, om. D modo D l| communi] universali K

est add. D

:l

97 si... singulari mg. B, si secundo

quia] tunc add. D

timc] sic B, om. DI

add. B V 4 : appreh.] apprchendi potest I add. CDV 4 , propositio add. (ultra) D

1

96 quia] cum A, nam CV 4 , 98 si... communi] si primo

99 istos] istam opinionem A, istum V 4 , etiam

sensu] communi exteriori add. A

et om. CI

est] illa add. A 1 , isu add. B, haec add. E

101 et] vel CI ; bene om. A X B

ideo] illa I, illa

100 falsa] quantum

per istam] per illam (p. actus) CI, om. A

102 auditu]

a potentia auditiva K

Gualterus de Chatton, Lectura Sent., I, d. 4, a. 1 allegat hunc locum, dicens: "Hic dicit Hok. in prima parte tractatus de logica, cap. 65 [non enim habuit cap. 51 nostrae editionis] quod Philosophus intendit quod 'risibile' praedicatur convertibiliter de homine et 'animal rationale' praedicatur convertibiliter de ista intentione 'homo'. Et ad istam intentionem subiectum supponit pro ipsa intentione animae. Et idem dicit in Primo, distinctione 2, quaestione 4" (cod. Paris. Nat. lat. 15886, f. 175rb). Per verba "in Primo" intelligitur Guillelmi Scriptum in I Sent., d. 2, q. 4 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 99-152), ubi, praesertim inde a p. 127, multa habentur de suppositionibus terminorum. 8

204

PARS I CAP.

59

quia de hoc communi praedicatur primo tale praedicatum. Non tamen pro se sed pro singularibus, quia in tah propositione ubi subicitur hoc commune 'sonus' et praedicatur hoc praedicatum 'apprehensibile a po- 105 tentia auditiva', 'sonus' non supponit pro se et simphciter, sed supponit pro singularibus. Sicut in ista 'omnis sonus est apprehensibihs a potentia auditiva' subicitur hoc commune 'sonus', et tamen non pro se sed pro singularibus. Et ita in actu signato 'sonus' supponit simphciter et pro intentione animae, sed in actu exercito utroque supponit personahter et no pro singularibus, hoc est pro suis significatis. Exemplum de praedictis est manifestum in theologia. Nam haec est vera 'substantia intehectuahs completa, non dependens ad aliud suppositum, est primo persona' eadem ratione qua ista est vera 'homo est primo risibihs', quia eadem ratio est de una et de aha. Tunc quaero: ns aut subiectum istius propositionis supponit personahter et pro singularibus, et tunc est falsa, quia quaehbet singularis est falsa; patet inductive. Aut supponit simphciter et pro forma communi, et tunc est falsa, quia nuha forma communis, nec primo nec non primo, est persona, quia omni communi - etiam secundum e o s - repugnat ratio personae. Idem est 120 de istis 'singulare est primo unum numero', 'individuum primo distinguitur a communi', et sic de multis tahbus, quae falsae sunt de virtute sermonis, et tamen actus signati correspondentes sunt veri. Ideo dicendum est, sicut prius, quod suppositio simplex est quando terminus supponit pro intentione animae, quae est communis per prae- 125 dicationem pluribus, ahquando autem est propria uni. Et huius ratio est quia nihil est a parte rei quin sit simphciter singulare. Unde error i s t o r u m omnium qui credebant ahquid esse in re praeter singulare et quod humanitas, quae est distincta a singularibus, est ahquid in individuis et de essentia eorum, induxit eos in istos errores 130 et multos ahos logicales. Hoc tamen ad logicum non pertinet considerare, sicut dicit P o r p h y r i u s in prologo 9 , sed logicus tantum 103 quia] hoc est CI ii communi] sonus add. mg. A !| tale] hoc D, vel hoc add. B !! praedicatum] apprehensibile a potentia auditiva add. BD supponit om. AA X E

104 pro] suis add. CI

108 non... sed] nonnisi C '! pro 1 ] suis add. I

que] utrumquc B, uterque C K

112 de] cx A, pro CIV 4

106 et om. A C I |!

109 et om. A B D

1 1 0 utro-

113 intcllect.] intelligibilis IV 4

116 is-

1 1 7 est 1 ] manifcste add. B ;! quia... falsa1 om. (hom.) B

119 nec 1 ... non om. B

120 ratio] esse CI [j personae] personam C, persona I' Idem] iudicium add. B

122 multis] aliis add. B

tius] unius CI

123 et om. A X B ;| tamen... veri] verae sunt secundum intellectum unum (?) utcntium ct pcr istam intelligunt actus significatos correspondentes B om. C V 4 9

signati] eorum add. CI ;; corresp.] cis add. C

128 qui] est quod CI, quo D V 4 ;i in re] a parte rei CI

Porphyrius, Isagoge (versio Boethii, ed. cit., p. 5).

125 animar

130 eorum] et hoc add. CI

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

205

habet dicere quod suppositio simplex non est pro suo significato; sed quando terminus est communis habet dicere quod suppositio simplex 135 est pro ahquo communi suis significatis. Utrum autem illud commune sit in re vel non, ad eum non pertinet. Ad tertium dicendum est quod vox praedicatur de voce et simihter intentio de intentione, non tamen pro se sed pro re. Et ideo per talcm propositionem 'homo est animaT, quamvis vox praedicetur de voce vel 140 intentio de intentione, non denotatur quod una vox sit aha vel quod una intentio sit aha, sed denotatur quod illud pro quo stat vel supponit subiectum sit illud pro quo stat vel supponit praedicatum. Si autem adhuc o b i c i a t u r contra praedicta quod haec est vera 'piper venditur hic et Romae', et tamen nulla singularis est vera. Et 145 non est vera nisi secundum quod 'piper' supponit simpliciter; et non pro intentione; igitur suppositio simplex non est pro intentione: D i c e n d u m quod ista propositio si sit de copulato extremo est simphciter falsa, quia quaehbet singularis est falsa. Etiam secundum quod habet suppositionem simphcem est falsa, quia nullus vult emere illud 150 commune 'piper1, sive sit in re extra sive in anima, sed quihbet intendit emere ahquam rem singularem quam non habet. Sed illa propositio vera est si sit copulativa, scilicet ista piper venditur hic et piper venditur Romae', quia ambae partes sunt verae pro diversis singularibus. Unde non plus est ista vera 'piper venditur hic et Romae' quam ista 'piper 155 singulare venditur hic et Romae' 10 .

[CAP. 6 7 . DE SUPPOSITIONE MATERIALI IN SPECIALI]

Praemissa divisione suppositionis dicendum est de membris in speciah, et primo de suppositione materiah. Circa quod sciendum quod suppositio materiahs cuihbet quod quo137 A d ] propter idem praem. A 1 , per idem praem. D

135 suis signif.] sive singulari I

140 intentione] hoc tamen non est pro se sed pro re, unde A 1 j| denotatur] per cum add. A 1 140-41 vel... alia om. A 1

143 Si... obic.] sed adhuc obicitur CI 144-45 Et... vera om. A

etc. B, nec pro intentione, igitur etc. D tione 1 ] animae add. A l

147 extremo] sic add. A

falsa] et fidsa est add. BD ;: quod] piper add. BD om. BD || quilibet] emens add. BD est vera B

145 piper om. CI

149 est fiilsa om. A X BDV 4 154 non om. D

Cf. Gualterus Burlaeus, De suppositionibus

150 sive... anima

151-52 vera... ista] copulativa 154 Romae] ut est de toto prao-

dicato add. B D 10

146 inten-

148 quaelibet] sua add. I || est] simpliciter add. I

151 aliquam om. A C E

152 piper venditur 1 om. B

144-46 Et... intentione 1 ] igitur

(ed. cit., p. 54).

206

PARS I CAP.

59

cumque modo potest esse pars propositionis competere potest. Omne 5 enim tale potest esse extremum propositionis et pro voce vel scripto supponere. Et de nominibus quidem est manifestum, sicut patet in istis 'homo: est nomen', 'homo: est numeri singularis'. Hoc etiam idem patet de adverbiis, verbis, pronominibus, coniunctionibus, praepositionibus, interiectionibus, sicut patet in istis 'bene: est 10 adverbium', 'legit: est indicativi modi', 'legens: est participium', 'iste: est pronomen', 4si: est coniunctio', 4ex: est praepositio', cheu: est interiectio'. Simihter etiam propositiones et orationes talem suppositionem habere possunt, sicut patet in istis 4homo est animal: est propositio vera\ 'hominem currere: est oratio', et sic de consimihbus. 15 Et potest ista suppositio non tantum competere voci sed etiam scripto et parti propositionis mentahs, sive sit propositio sive pars propositionis et non propositio. Unde breviter, omni complexo et incomplexo competere potest. Potest autem dividi suppositio materiahs, quia quaedam est quando 20 vox vel scriptum supponit pro se, sicut in istis 'homo: est nomen', 'hominis: est genitivi casus', 'homo est animal: est propositio vera', 'bene: est adverbium', 'legit: est verbum' et huiusmodi. Quandoque autem vox vel scriptum vel conceptus mentis non supponit pro se sed pro voce vel scripto, quod tamen scriptum vel quam vocem non si- 25 gnificat. Sicut in ista propositione vocah 'animal: praedicatur de homine', haec vox 'homine' non supponit pro hac voce 'homine', quia 'animar non praedicatur de hac voce , et tamen ista de virtute sermonis nullo modo debet condedi 'equus tibi 151 vcrba om. B C 163 tale] de futuro add. K tantum BCDC

153 cx] dc C D " dono meo] domo mca I pars extremi] extremum

166 vel] tali add. V 4

171 isto] illo A^BIV 4

173 singularia] particularia I

159 illis] his AI

164 person.] particularitcr K

168 de] in A, a A 1

debet] deberet D \\ vera] ad minus add. D ,: do] dabo C et sic de aliis add. D

B

175 hacc om. AI

176 vel 1 ] et A^C ||

177 talis] oratio add. C K

180-81 debeo] promitto A, dabo B, do I

ginti marchis] decem libris B, centum marchis D, et similibus add. D

tamen]

169 singulare] significare AI 180 equum]

181 viginti] decem BCDI'! vi183 debet] potest A

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

221

promittitur\ Cuius ratio est quia in ista 'equus tibi li equus 185 est subiectum et non est pars subiecti, et ideo oportet quod supponat determinate, cum neque signum neque negatio neque aliquid includens aliquid tale praecedat, et ideo oportet quod contingat descendere ad singularia. In ista autem 'promitto tibi equum' li equum non est extremum sed pars extremi, quia istud totum est praedicatum promittens 190 tibi equum', quia istae aequivalent 'ego promitto tibi equum' et 'ego sum promittens tibi equum'; et ita 'equum' est pars extremi. Et ideo sicut non oportet quod supponat, proprie loquendo, ita non oportet quod supponat determinate, et per consequens non oportet quod contingat descendere ad disiunctivam. 195 Sed n u m q u i d contingit descendere sub parte extremi ? D ic e n d u m est quod quandoque contingit descendere. Sicut bene sequitur 'iste dat Sorti equum, igitur dat sibi istum equum vel dat sibi illum', et sic de singulis. Quandoque autem non contingit descendere propter aliquam rationem specialem, qualis dicta est in proposito. Et 200 ita quamvis ista concedatur 'ego promitto tibi equum', ista tamen de virtute sermonis non est concedenda 'equus tibi promittitur\ Tamen ipsa conceditur, quia communiter accipitur pro ista 'aliquis tibi promittit equum\ Sed quare ista consequentia non valet 'aliquis tibi promittit equum, igitur equus tibi promittitur', dicetur in t r a c t a t u d e p r o 205positioneu. Ad quartum 12 dicendum est quod in talibus 'iste privatur visu' li visu, quod est pars extremi, non proprie supponit. Verumtamen isto modo quo potest supponere, supponit confiise et distributive, quia aequivalet isti 'iste nullum visum habet', ubi 'visus' negative confunditur con210 fuse et distributive. Tamen non in qualibet propositione exponente illam unam supponit confuse et distributive, quia non in affirmativa, scilicet in ista 'iste est aptus natus habere visum', sed in ista supponit aliquo 185 oportet] concedi add. I 187 pracc.] praedicatum A

186 signuxn] subiectum I j| neque] nec BIV 4 >] aliquid] aliquod EV 4

189 scd] est add. A^BIV 4 ,, quia] ibi add. C!! istud] illud B V 4

aequivalentcs sunt A || ego 1 om. D numquam K

197 dat sibi om. ABDI

194 ad] per A 1 , singularia pcr add. A C K 198 illum] equum add. A^CV 4

201 serm.] vocis A 1 i] ipsa] ista A, frequenter add. D qualiter V 4 |l valet] valeat A^CD

190 aequiv.] 195 numquid]

199 aliquam] aliam A X V 4

202 conced.] communiter add. AKD

203-04 promittit... equum] equus tibi promittitur A 1

tum] dubium add. A X BD

207 quod] quia A^CI, om. D !! extremi] et ideo add. D

supponit enim add. ATV4

209 negative om. K

203 quare] 206 quar208 supponit]

211 unam] iste privatur visu D, om. 11| supponit]

li visum add. A 1 || affirmativa] et distributiva add. I ]| scil.] sed A 11

currit.

Cf. infra, Pars II, c. 7, ubi tamen exemplum de equo promisso non oc12 Supra, lin. 24-25.

222

PARS I CAP.

59

modo determinate, scilicet pro illis quae aliquando fuerunt possibilia, non tamen pro omnibus illis, sed pro illis quae potuerunt sibi infuisse. Ad quintum 18 dicendum est quod de virtute sermonis haec est falsa 215 'genera et species sunt substanriae'. Sed haec potest concedi 'genera et species sunt secundae substantiae', et tunc h secundae substantiae supponit personahter et determinate, quia hoc nomen 'secunda substantia' imponitur ad significandum intentiones secundas, importantes veras substantias. 220 14 Et ideo falsa est o p i n i o quae ponit quod 'substantia' potest habere suppositionem simplicem et tamen supponere pro speciebus et generibus. Sed si ahquando invenitur in ahquo auctore quod genera et species sunt substantiae, debet auctoritas exponi: vel quod per actum exercitum intelligit actum signatum, ut per istam 'genera et species sunt 225 substantiae' intelhgatur ista 'de generibus et speciebus praedicatur substantia', et debet sic exerceri 'homo est substantia', 'animal est substantia', et sic de aliis. Vel debet auctoritas exponi, quod 'substantia' est aequivocum. Ahquando enim significat veras res, quae sunt substantiae distinctae reahter ab omni accidente reali et ab omni intentione secunda, 230 et tunc accipitur 'substantia' proprie. Aiiquando significat ipsas intentiones importantes substantias primo modo dictas. Et tunc sub tah intellectu concederetur ista 'genera et species sunt substantiae', accipiendo praedicatum personahter; sed tunc non acciperetur proprie sed improprie et transumptive. 235 Ad sextum 15 dicendum est quod diversi diversimode utuntur tahbus abstractis, nam aliquando utuntur eis pro rebus, aliquando utuntur eis pro nominibus. Si primo modo, tunc debet dici quod supponunt pro ilhs pro quibus supponunt sua concreta, secundum opinionem A r i st o t e 1 i s 1 8 . Et tunc istae aequipollent 'ignis est calefaciens' et 'ignis est 240 calefactio', simihter 'homo est pater' et 'homo est paternitas'. Immo 214 potucrunt] potcnint V* das substantias K

218 sec. subst.] secundac substantiac I

222 et 1 ] pero add. V 4

niantur 11! aliquo auct.] aliqua auctoritate CI, forsan add. D tunc add. D signatus add. A X D scilicet add. D add. I

224 sunt] secundae add. I || subst.] et

225 ut] videlicet add. D \\ genera] genus C D 227-28 subst.] corpus est substantia add. B 229 subst. om. A B E V 4

219 int. sec.] secun-

223 Sed] quac I || si om. D ;| inv.] inveniatur B, inve227 et] sed A V 4 , ille (iste A 1 ) actus 228 auct.] sic add. A X D J exponi]

231 ipsas] quasdam C, om. B

232 import.] sccundas

233 conced.] conceditur BI, concedi posset D, concederent et add. istam V 4

dic.] subiectum A 1 || accip.] accipitur BCI, accipictur V 4 240 calef.] calefactivus BCI

241 et] etc. E, om. A

13 Supra, lin. 26-27 sitionibus (ed. cit., p. 37).

14

234 prae-

236 sextum] dubium add. A X BD

Est opinio quam tenet Gualterus Burlaeus, De 18 Cf. supra, cap. 5-7. Supra, lin. 28-29.

35

suppo-

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

223

proprie loquendo talia concreta et abstracta, si abstracta imponantur ad significandum praecise res, sunt nomina synonyma, secundum intentionem A r i s t o t e l i s et multorum philosophorum. 245 Et quod hoc non sit ita mirabile, potest persuaderi. Nam accipio istam propositionem 'creatio est vera res', et quaero: aut 'creatio' supponit pro aliquo aut pro nullo. Si pro nullo, vel non erit propositio vel erit propositio falsa. Si supponit pro ahquo, aut pro re extra, aut pro re in anima, aut pro uno aggregato. Si pro re extra, quaero: pro qua ? 250 Et non potest dari nisi Deus; igitur 'creatio' ita supponit pro Deo sicut 'creans'. Et eadem facihtate poterit hoc dici de omni aho. Si supponit pro ahquo in anima, - sicut secundum a 1 i q u o s 17 supponit pro relatione rationis -, hoc est impossibile, quia tunc haec esset falsa 'creatio est vera res'; et similiter, tunc numquam esset creatio nisi in anima, nec 255 Deus esset creans nisi per actum animae formantis talem relationem rationis. Simihter, eadem facilitate posset dici quod 'calefactio' supponit pro tah ente sive relatione rationis; nec potest esse aliqua ratio ad probandum talem esse relationem in agente creato magis quam increato. Et ideo secundum intentionem P h i 1 o s o p h i nulla est res quae 260 poterit significari per tale concretum vel connotari quin eodem modo significetur vel connotetur per abstractum. Et ideo apud e u m, si utrumque imponatur ad significandum rem, erunt nomina synonyma. Nec valet dicere quod modus significandi impedit synonymitatem, quia diversitas modi significandi non impedit synonymitatem nisi quan265 do propter diversum modum significandi ahquid significatur vel connotatur per unum quod non connotatur vel non significatur per rehquum eodem modo. Sicut patet in istis 'homo', 'hominis', 'homines'; simihter 'homo', 'risibihs'; simihter 'intellectus', 'voluntas' et 'anima'; simihter hic 'creans', 'gubernans', 'damnans', 'beatificans', et sic de 242 abstracta1] absolute A 1 aut 1 ] igitur add. D

add. B !| ita] ista add. BCIV 4 esset] erit C

A X D, tunc add. I

247 aut] vel D

251 supp.] supponat BCD, supponeret I

257 ente] re K

258 esse om. A B E V 4

ficat nec etiam connotat D

:!

non 1 om. B

nullo] tunc add. BD !| 250 dari] alia

254 numquam] non B 256 posset] potest AA X E |

relationem] realem add. A^CDV 4 ,

260 tale... connot.] talem conceptum vel generationem I 263 quod] diversus add. A X B

M

249 qua] re add. A 1

255 formantis] formantem A B il relat.] respectum A

supp.] scilicet add. V 4 rationis add. K

246-47 supp.] ibi add. D

248 extra] animam add. (J. lin.) B

262 signif.] eandem add.

266 quod] vel add. V 4 j; connot. ... signif.] signi-

268 intell.] et add. ADI 1| et] vel A X B

269 beatif.] vivi-

ficans BE 17 Cf. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 45, a. 3 ad 1, iuxta quem creatio activa est essentia divina cum relatione ad creaturam, quae relatio "non est realis sed secundum rationem tantum".

224

PARS I CAP.

59

omnibus talibus, quae verificantur de eodem, et tamen non sunt sy- 270 nonyma. Si enim solum diversitas modi significandi variaret synonymitatem, dicerem aeque faciliter quod 'tunica' et Vestis' non sunt synononyma, quia 'tunica' terminatur in V et non 'vestis'; et sic de multis talibus. Et ita talis diversitas nec quantum ad terminationem nec quantum ad accidentia, cuiusmodi sunt genus et huiusmodi, nec quantum ad 275 aha, cuiusmodi sunt adiectivum et substantivum vel huiusmodi, evacuant synonymitatem. Tamen quando est varius modus significandi proprie loquendo, tunc non est synonymitas. Sed hoc non contingit in proposito, sicutpatetmanifeste, quia eundem modum significandi omnino possunt habere concretum et abstractum quando non sunt taha concre- 200 tum et abstractum cuiusmodi sunt iha de primo modo, sicut dictum est in p r i n c i p i o istius tractatus18. Sic igitur taha abstracta, quando accipiuntur significative pro rebus, sunt nomina synonyma cum concretis, secundum intentionem A r i st o t e 1 i s. Sed secundum t h e o l o g o s ahter forte oportet dicere 285 de ahquibus, quamvis non de omnibus 19 . Aliquando autem utuntur homines tahbus abstractis, ut significent ipsamet concreta, sicut faciunt de istis 'privatio', 'negatio', 'contradictio' et huiusmodi. Et sic in ista 'homo est relatio', h relatio supponit significative et pro nominibus relativis. Et simihter 'simihtudo' ahquando 290 supponit pro nomine relativo, puta pro hoc nomine 'simile'; simihter 'creatio' pro hoc nomine 'creans'; et 'quantitas' pro hoc nomine 'quantum', et sic de multis tahbus abstractis quae non habent concreta sibi correspondentia, supponentia pro rebus distinctis ab ihis rebus quae significantur per abstracta, secundum intentionem A r i s t o t e l i s . Et295 ideo de omnibus tahbus abstractis eodem modo quo conceditur de eis praedicari hoc praedicatum 'res extra animam' debet de eis concedi 270 omnibua] multis B || non om. A 1 273 multis] istis I, aliis add. A term.] determinationem C

271 modi om. A

272 dicerem] possem dicere A

274 ita] ideo A, sic C, ista V 4 !; divers.] modi sigmficandi add. A^B \\ 275 genus] casus B

adiectivi C '! subst.] substantivi C, sustentivum D V 4 add. A 1 , hic add. I!! contingit] erit A V \ est I

276 alia] aliqua et add. s. lin. alia C I! adiec.] 277 Tamen] unde B

278 synon.] haec

279 omnino] non B V \ om. AI

280-81 quando...

abstractum mg. C, om. (hom.) A 1 I! concr. ct abstr.] concreta et abstracta BCIK V \ om. A add. A^BV 4

283 Sic igitur] ideo A || rebus] tunc add. B V 4 291 similiter] sicut A 1

aliis B !! concreta] abstracta A 1

Supra, cap. 6-7. cap. 7, lin. 55-67. 18

284 nomina om. B D || cum] suis

285 oportet] oporteret BCI || dicere] saltem add. A

289 homo] pater CI

286 quamvis] licet D

292 creatio] supponit add. B

296 quo om. A jj eis] illis A I V 4 19

281 cuiusm.] sicut

293 talibus]

297 animam] sicut add. A

Scilicet de 'homine' et < humanitate\ ut dixit supra,

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

225

suum concretum et illud idem pro quo suum concretum supponit, quia, sicut frequenter est dictum, si talia abstracta sint praecise nomina 300 primae intentionis, erunt nomina synonyma cum suis concretis, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , ut mihi videtur. Et ista est causa quare pauca talia abstracta inveniuntur ab A r i st o t e 1 e, quia omnia talia (268a 15-19).

DE PROPOSITIONIBUS DE INESSE

70

75

w

85

90

261

supponit pro quolibet pro quo supponit subiectum et verificatur de quocumque de quo verificatur subiectum, igitur est simpliciter vera. Similiter, si sint tantum duo homines et illi sint albi, haec est vera 'omnis homo est albus', quia nuham habet singularem falsam, et tamen non habet tria appehata. Ex isto patet quod male solvunt a 1 i q u i 5 hoc sophisma 'omnis phoenix est\ dicentes istam propositionem esse falsam eo quod 'omnis' exigit tria appehata, et quod haec est vera 'aliqua phoenix non est' eo quod 'phoenix' aequahter supponit pro ente et pro non-ente. Quia quaero: quahter 'omnis' exigit tria appehata ? Aut in rerum natura, et tunc esset haec falsa omne coloratum est' si esset unum tantum coloratum. Quod non potest concedi, nam eius contradictoria est falsa 'aliquod coloratum non est', quia nuham singularem habet veram. Nec potest dici quod 'coloratum' aequahter supponit pro ente et pro non-ente, quia manifestum est quod non supponit pro non-ente, sicut nec praedicatur de non-ente. Unde sicut haec est falsa 'non-ens est coloratum', ita haec est falsa 'coloratum supponit pro non-ente', quia dictum est p r i u s 6 quod numquam terminus supponit pro ahquo nisi de quo verificatur. Si autem est sciendum quod non convertuntur in propositiones 55 consimiles. Non enim sequitur 'aliquis homo incipit esse albus, igitur ahquod album incipit esse homo\ sed debent tales propositiones sic converti 'aliquis homo incipit esse albus, igitur ahquid, quod incipit esse album, est homo'. Et ita est de aliis. Ex praedictis possunt elici modi conversionum quarumcumque pro60 positionum de inesse, sive sunt de praesenti sive de praeterito sive de futuro, sive etiam sint categoricae non aequivalentes propositionibus hypotheticis sive sint aequivalentes eis.

[CAP. 2 4 . DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM MODALIUM. E T PRIMO DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM DE NECESSARIO]

Viso quomodo propositiones de inesse convertuntur, videndum est quomodo propositiones modales convertuntur. Et primo de conver5 sione propositionum de necessario x. Est autem primo sciendum quod, sicut dictum est p r i u s a , quando modus ponitur cum dicto, illa propositio est distinguenda secundum compositionem et divisionem. Et ideo primo videndum est de conversione tahum propositionum in sensu compositionis et aequivalenio tium eis, secundo de conversione tahum propositionum in sensu divisionis et aequivalentium eis. Circa primum sciendum est breviter quod tales propositiones convertuntur sicut suae de inesse, quia in conversione tahum arguitur semper per istam regulam 'si unum convertibihum est necessarium, rehquum 15 est necessarium'; vel per istam 4si antecedens est necessarium, conse51 est 1 ] homo add. A 1 om. A 1

52 est 1 ] homo add. A 1

58 album] albus A V 4

add. A 1 , id est catcgoricae add. D

54 inc.] vel add. A 1

60 sunt] sint BDI

propos. om. A X D

56 tales om. A X B !j propos.

61 sint] mere add. A J D

categ.] id est

62 sint] categoricae add. A X D , eis] hypotheticis A,

propositionibus hypothcticis D CAP. 2 4 . - 5 necess.] inesse I

6 Est autem] Circa quam A 1 , drca quod D

10 secundo] videnduni est add. D

7 ponitur] accipitur C

salitcr C : quod] omnes add. D

prius] quod add. I

12 est brev. om. AXI / brev.] univer-

13 talium] propositionum add. I

14 est] verum vel add. C V 4

15 vel] et B

CAP. 24. -

1

Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 3 (25a 27 - 25b 25).

cap. 9, lin. 12-13.

2

Supra,

328

PARS II CAP.

17

quens est necessarium\ Unde in conversione simplici, large sumpta, arguitur per primam regulam, in conversione per accidens arguitur per secundam regulam. Verbi gratia sic arguendo cnullum hominem esse asinum est necessarium, igitur nullum asinum esse hominem est necessarium', arguitur per istam regulam. Cum ista convertantur, sicut 20 dictum est p r i u s 8 , cnullus homo est asinus' et cnullus asinus est homo', si haec sit necessaria cnullus homo est asinus' oportet quod haec sit necessaria cnullus asinus est homo\ Et sicut dictum est de istis, ita dicendum est de aliis. Et hoc est universahter verum de omnibus, sive sint reduphcativae sive exclusivae sive exceptivae sive quaecumque 25 ahae propositiones categoricae. Sciendum est etiam quod P h i l o s o p h u s , I Priorum 4, tantum probat illas de necessario converti in sensu compositionis vel eis aequivalentes et non alias, quia neutra probatio sua procedit de aliis, sicut ibi patet. Unde ista propositio csi unum convertibilium est possibile, reh- 30 quum est possibile' non valet nisi quantum ad propositiones de possibih sumptas in sensu compositionis. Nec etiam ista Ccuicumque actui repugnat necessitas, potentiae eiusdem actus repugnat necessitas eadem', hoc est cuicumque propositioni de inesse repugnat ahqua propositio de necessario, propositioni de possibili correspondenti illi de inesse repu- 35 gnat eadem propositio de necessario. Unde si istae duae repugnant cahquis homo currit' et Cnecesse est nullum animal currere', istae duae repugnabunt 'possibile est ahquem hominem currere' et 'necesse est nullum animal currere'. Et hoc est verum generahter quando utraque de modo accipitur in sensu compositionis vel aequivalens sibi. Si enim una 40 acciperetur in sensu divisionis, regula non valeret, nam instantiae sunt multae. Sicut istae duae repugnant 'aliquod verum est impossibile' et Cnecesse est nullum verum esse impossibile', et tamen istae duae stant simul 'aliquod verum potest esse impossibile' et Cnecesse est nullum verum esse impossibile', illa de necessario sumpta in sensu compositionis, 45 quia utraque istarum est vera. Etita P h i l o s o p h u s in hbro Priorum 16 est] erit B bilium etc. add. A X D

17 reg.] et add. A J D

18 reg. om. A X BDI

21 et] igitur B, om. AI

20 reg.] si unum converti-

24 omnibus] talibus A 1 , om. D

29 ibi]

ibidem A X BD

30 possib.] et add. ABI

31 nisi] nec C, quod corr. V 4 , om. A

32 compos.]

divisionis C V 4

33 eiusdem] eidem A A 1 ' ' actus] actui A 1 , om. A " eadem] eiusdem A

34 repugnat]

eadem necessitas vel A C V 4 !! aliqua] alia I

35 illi] eiusdem B, om. A 1

41 regula] reliqua et add. in sensu compositionis K 43 istae] ilbe A C V 4 8

42-43 impossibile... imposs.] possibile... possibile B

46 utraque] neutraque A

Supra, cap. 21, lin. 31-37.

40 vel] et B, est add. A X DIK

4

1

istarum corr. in illarum A 1

Aristot., Anal. Priora, I, c. 3 (25a 27-36).

DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM

DE

INESSE

329

non loquitur de conversione propositionum de necessario nisi quando sumuntur in sensu compositionis vel aequivalenter. Circa conversionem propositionum de necessario, sumptarum in 50 sensu divisionis et aequivalentium, est sciendum quod non sunt convertibiles nulla facta mutatione seu variatione ex parte vocis praeter transpositionem terminorum. Non enim sequitiu: per naturam conversionis 'nullus homo de necessitate est asinus, igitur nullus asinus de necessitate est homo', quia non sequitur in sensu divisionis acceptis aliis proposi55 tionibus. Unde non sequitur 'nullum impossibile esse verum est necessarium, igitur nullum verum esse impossibile est necessarium', quia antecedens est verum et consequens falsum. Nullum enim impossibile potest esse verum, et tamen aliquod verum potest esse impossibile. Haec enim modo est vera Jego non fui Romae', et tamen potest esse impossi60 bilis: si enim vadam Romam, postea erit impossibihs. Simihter non sequitur 'creans de necessitate est Deus, igitur Deus de necessitate est creans', quia antecedens est verum et consequens falsum. Simihter non sequitur 'homo de necessitate intelligitur a Deo, igitur ahquod intellectum a Deo de necessitate est homo', quia antecedens est 65 verum et consequens falsum. Similiter non sequitur 'homo albus de necessitate est homo, igitur homo de necessitate est homo albus'. Et ideo tales praedicto modo converti non possunt; sed subiecto consequentis, quod fuit praedicatum antecedentis, addendus est modus necessitatis cum hoc 'aliquid quod est', ut ista omne impossibile de ne70 cessitate non est verum' convertatur sic 'igitur aliquid, quod de necessitate non est verum, est impossibile'. Simihter ista 'creans de necessitate est Deus' convertitur in istam 'igitur aliquid, quod de necessitate est Deus, est creans'. Et ista 'homo de necessitate intelhgitur a Deo' convertitur sic 'igitur ahquid, quod de necessitate intelligitur a Deo, est 75 homo'. Et ita de aliis. Ex quibus patet quod stricte accipiendo propositionem de modo et propositionem de inesse, propositio de necessario, sumpta in sensu divisionis vel aequivalens ei, non convertitur in propositionem de necessario sed in propositionem de inesse. 48 sumuntur] supponunt A, supponit CV* sequitur mg. B, om. D

possibile... impossibile A B C V 4 praedicato consequentis A aliquid A C I V 4 om. A C V 4

praed. antec.]

aliquid om. BD ;; aliquid quod est] quod est

71 imposs.] et add. DI

75 ita] est add. BDI

55 Unde...

59-60 imposs. ... imposs.] im-

68 cons.] stante pro eo add. A, pro eo add. C V 4 69 hoc] toto add. A X D

70 sic] in istam A 1 73 ista] haec A 1

78 ei om. ACIV 4

51 seu] vel B ;j var.] varietate I

59 enim om. A C V 4 ; fui] sum A C V 4

72 in istam] sic A 1

76 accip.] sumendo BI

igitur

77 necess.] modo A

330

PARS II CAP.

17

Patet etiam ex praedictis quod talis consequentia non valet 'tantum necessarium de necessitate est verum, igitur omne verum de necessitate est necessarium', quia ista universalis non est convertibilis cum praedicta exclusiva sed ista omne, quod de necessitate est verum, est necessarium', quia semper propositiones habentes exponentes diversimode convertuntur, secundum quod exponentes earum diversimode convertuntur. Unde secundum quod exponentes unius exclusivae ahter convertuntur quam exponentes alterius exclusivae, secundum hoc una exclusiva ahter convertitur quam aha. Similiter non sequitur 'tantum creans de necessitate est Deus, igitur omne quod est Deus, de necessitate est creans' sed sic 'igitur omne quod de necessitate est Deus, est creans'. Causa autem quare in praedictis consequentiis est antecedens verum et consequens falsum, dicta est p r i u s 5 , ubi dictum est quomodo aliter appehat praedicatum suam formam quam subiectum. Et ideo ihud ibi dictum summe est imprimendum memoriae ad sciendum quid requiritur ad veritatem propositionum de praeterito et de futuro et de modo et aequivalentium eis.

so

85

90

95

[CAP. 2 5 . D E CONVERSIONE PROPOSITIONUM DE POSSIBILI]

Circa conversionem propositionum de possibih est primo sciendum quod in isto capitulo accipiendum est semper 'possibile' secundum quod est commune ad necessarium et ad contingens quod non est necessarium: ut 'possibile* sit idem quod 'propositio non impossibihs'. Et sic 5 accipiendo 'possibile' concedendum est quod Deus potest esse Deus et quod homo potest esse animal. Sic autem accipiendo 'possibile' est sciendum quod eaedem regulae quae d i c t a e sunt de conversione propositionum de necessario 1 attendendae sunt circa conversionem propositionum de possibih. Nam 10 iha de possibih, sumpta in sensu compositionis, et aequivalens ei est 82 univ. om. A

univ. non est] non est univ. B C D I V 4

bentes] diversas add. A 1

85 sec. ... conv. om. (hom.) C V 4

89 sed] bene sequitur add. A J D CAP. 2 5 . - 2 est] et A

5

3 cap.] casu A

7 h o m o ] animal A . animal] homo K

Supra, cap. 7, lin. 49-63.

CAP. 25. -

84 ha-

88 tantum om. A X B

92 est] sufficienter add. A X D

quo-

93 appellat praed. trp. A X BDI

modo] qualiter A 1 nec A 1

90 igitur om. A^BDEV 4

83 sed ista mg. V 4 , om. A C 87 alterius] illius I

1

Supra, cap. 24.

4 commune] consequens I '| est 1 om. A X C 11 et] est A ; ei] illi A C V 4 „ est] de A

5 ut]

DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM

DE

INESSE

331

eodem modo convertenda sicut sua de inesse, quia in omnibus talibus conversionibus arguitur per istam regulam 4si unum convertibilium est possibile, reliquum est possibile', vel per istam csi antecedens est possibile, 5 consequens est possibile', quae regulae sunt semper verae. Sed si sumantur tales propositiones in sensu divisionis vel eis aequivalentes, tunc non eodem modo convertuntur. Unde non sequitur 'Deus potest esse non creans, igitur non creans potest esse Deus', et hoc si subiectum consequentis accipiatur pro eo quod est. Similiter non 20 sequitur 'viator potest esse damnatus, igitur damnatus potest esse viator', sed sequitur 'igitur ahquis, qui potest esse damnatus, est viator'. Verumtanien ut plenius pateat quahter tales propositiones de possibili debent converti, est sciendum quod quando subiectum propositionis de possibili est terminus communis vel includens terminum communem, 25 propositio est distinguenda, eo quod subiectum potest supponere pro his quae sunt vel pro his quae possunt esse; quae regula intelhgenda est, proportionahter, sicut dictum est p r i u s * de propositionibus de praeterito et de futuro. Si autem accipiatur subiectum antecedentis pro his quae sunt, tunc convertitur in illam de possibili, subiecto consequentis 30 accepto pro his quae possunt esse, sed non accepto subiecto consequentis pro his quae sunt. Unde bene sequitur 'aliquis, qui est viator, potest esse damnatus, igitur ahquis, qui potest esse damnatus, potest esse viator'. Similiter sequitur 'Deus potest esse non creans, igitur qui potest essc non creans, potest esse Deus\ [Et non solum sequitur illa de possibih, sed » etiam cum tali additione 'qui potest esse' sequitur illa de inesse, sicut sequitur 'Deus potest esse non creans, igitur qui potest esse non creans, est Deus']. Sed si subiectum antecedentis accipiatur pro his quae possunt esse, tunc sequitur illa de possibih, subiecto consequentis accepto pro his quae possunt esse, et non sequitur illa de inesse. Si autem prae40 dicatum antecedentis sit terminus singularis vel pronomen demonstra17 non otrt. A

18 non 1 om. A 1

sic add. I :: est] potest esse A 1 convertantur B inesse I

19 accip.] sumatur A

22 plenius] ulterius verius B

25 supp.] accipi A 1

20 viator] non add. A 1

27 propos.] de istis add. A 1

30 sed] et A 1 , om. D ; accepto] sumpto A 1

21 sequ.]

23 debent] debeant A 1 , om. B

conv.]

29 possibili corr. in inesse F,

32 potest esse] est C, corr. in est F Gem.

viator] Haec consequentia patet, quia antecedens, de quo hic loquitur, convertitur in unam de inessc, quae infert illam de possibili, quam hic infert ex prima. Haec patent ex praedictis pluribus add. (glossam propriam vel cuiusdam lectoris) A 1 add. K • qui potest] potens A om. AA^BDIK Gem.

33 Simil.] et praem. I, bene add. A 1 34 potcst esse] est BCIK

34 solum om. C

37 subi.] signum V 4 . accip.] sumatur A C V 4 2

Supra, cap. 7.

igitur] aliquis add. A1!, creans

34-37 Et... Deus CO, inter uncos E, mg. V 4 ,

34-35 sed etiam om. C

35 additione om. C V 4

40 antec.] consequentis A C I K V 4

332

PARS II CAP.

17

tivum sine addito, sequitur illa de possibili absolute; sicut sequitur 'creans potest esse Deus, igitur Deus potest esse creans', sive subiectum antecedentis accipiatur pro his quae sunt sive pro his quae possunt esse. Per praedicta patet quod tales consequentiae non valent 'videns potest esse caecus, igitur caecus potest esse videns'; Verum potest esse 45 impossibile, igitur impossibile potest esse verum'; 'nullum necessarium potest esse falsum, igitur nullum falsum potest esse necessarium\ Et hoc si subiectum consequentis accipiatur pro his quae sunt; aliter consequentiae sunt bonae.

[CAP. 2 6 . D E CONVERSIONE PROPOSITIONUM DE IMPOSSIBILI]

Circa conversionem propositionum de impossibih est sciendum quod propositiones de impossibih, acceptae in sensu compositionis, convertuntur sicut suae de inesse, quando illae de inesse convertuntur simpliciter, quia tunc arguitur per istam regulam 'si unum convertibilium 5 est impossibile, rehquum est impossibile'; quae regula vera est. Sed quando sua de inesse non convertitur simpliciter sed tantum per accidens, tunc illa de impossibili in sensu compositionis [non est convertibihs] nec ahqua sibi aequivalens est convertibihs. Et hoc quia non posset tenere tahs conversio nisi per ist?m regulam 4si antecedens est impossibile, 10 consequens est impossibile'; quae regula falsa est, nam aliquando antecedens est impossibile et consequens necessarium. Et ideo tales consequentiae sunt bonae 'nullum hominem esse animal est impossibile, igitur nullum animal esse hominem est impossibile'; 'aliquem hominem esse asinum est impossibile, igitur aliquem asinum 15 esse hominem est impossibile'; 'Deum esse corpus est impossibile, igitur corpus esse Deum est impossibile'. Sed tales consequentiae omne animal esse hominem est impossibile, igitur ahquem hominem esse animal est impossibile'; 'omne ens in actu vel in potentia esse Deum est impossi-

43 accip.] sumatur C

48 accip.] sumatur A X BD

49 bonae] ut dictum (praedictum D) est add.

A X D,

48-49 cons.] non add. I, om. A 1

si sumantur in sensu compositionis add. mg. Gem.

CAP. 26. - 3 propositiones EI Gem., in corr. A, propositionibus A^BCDV 4 , propositionum K ceptae EI Gem, in corr. A, acceptis A X B C D V 4 sit A 1 ; ; est 1 ] erit A X B aliqu. om. I

9 hoc] patet add. A 1 , om. C

17 cons.] non valent add. mg. IV 4

potentia om. A X D

3-4 conv.] convertitur D

4suae]duaeA

9-10 tenere] teneri B C

ac^est 1 ]

11 nam] quia I

17-19 omne... imposs.1 om. (hom.) A^D

19vel...

DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM

DE

INESSE

333

20 bile, igitur Deum esse ens in actu vel in potentia est impossibile' et huiusmodi non valent. Si autem tahs propositio de impossibih sumatur in sensu divisionis vel aequivalens sibi, tunc convertibilis est sicut illa de necessario. Unde ista consequentia non valet 'aliquod album impossibihter est homo, 25 igitur ahquis homo impossibihter est albus', nam antecedens est verum et consequens falsum; sed debet sic converti 'igitur ahquid, quod impossibihter est homo, est album\ [Similiter ista 'nullum album potest esse homo' non convertitur sic 'igitur nuhus homo potest esse albus' sed sic 'igitur aliquid, quod non potest esse homo, est album'.] 30 [Istud cancellavit ipse Occkam. Est autem sciendum quod quando negatio praecedit modum, mutat modum, ut non dicatur propositio de tah modo. Et ideo ista 'nullus homo potest esse albus' non est de possibih sed magis de impossibih. Sicut ista 'nullus homo de necessitate est albus' non est proprie et stricte de necessario sed magis de possibih, quia 35 aequivalet isti 'omnis homo potest non esse albus'. Et ideo quia tales propositiones in quibus negantur modi aequivalent propositionibus affirmativis de aliis modis, ideo non convertuntur simpliciter sed per accidens tantum. Unde ista 'nullum ens de necessitate creat' non convertitur in istam £igitur nuhum creans de necessitate est ens', quia falsa est, cum 40 sua contradictoria sit vera, scihcet 'aliquod creans de necessitate est ens\ quia hoc creans de necessitate est ens, demonstrando Deum; nec in istam 'nihil quod non de necessitate creat est ens\ nam non sequitur, quia antecedens est verum et consequens falsum; sed sequitur ista 'igitur ahquid, quod non de necessitate creat, est ens\]

20 in om. C V 4 ;j v d . . . potcntia om. A X D om. A C quis] Deus B om. alii

20-21 ct huiusmodi] scd tales consequentiae V 4 ,

23 vel] alia add. A 1 , aliqua BDI

24 imposs.] in potestate (etiam infra) K

27 homo... album trp. Gem.

25 ali-

27-29 Similiter... album C, in summo f . V 4 ,

30 Istud... Occkam notat in mg. O (Vat. Ottob. 2071)

30-44 Est... ens habent in col. BCIO,

in imo f . AXF (Flor., Laur. XII, s. 4\, in summo f . V 4 ; in imo.f,

sed continuare posset etiam cap. 25 Gem.

31 modum 1 ] non add. E j! mutat... ut om. C V 4 j| non om. E ;j dicatur] dicetur C V 4

30 autem] etiam I

33-34 Sicut... possibili om. (hom.) C V 4 38 tantum om. I j| creat non] creatum est I ens om. (hom.) A 1

40 vera] ista add. 10

41 quia... ens om. (hom.) I || hoc] hic B 42 non 1 om. I

36 negantur] neutri V 4 39 igitur om. A^BFIO

39-42 quia...

scil.] si B, om. C I! aliquod] aliquid E || cns] Deus C V 4 41-44 nec... ens om. C V 4

42-43 quia... est] cum... sit A X BE

additur: Churr. scripsit).

37 sed] convertuntur add. B ens] Deus V 4

41 in istam] ista I

43 aliquid] illud O — (In cod. A 1 tertia manu

334

PARS II CAP.

17

[CAP. 2 7 . DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM DE CONTINGENTI]

Post praedicta videndum est de conversione propositionum de contingenti Et est primo sciendum quod in isto capitulo accipiendum est semper 4contingit hominem non currere', ne proterviatur contra me, dicendo quod sequitur 'homo contingenter currit, igitur homo currit'. Sic igitur patet manifeste quomodo quaehbet talis propositio de contingenti in sensu divisionis et aequivalens ei convertitur per oppositas quahtates. Sed tahs propositio in sensu compositionis non convertitur per oppositas quahtates, nam tunc argueretur per ahquam istarum regularum 'una contrariarum est contingens, igitur reliqua est contingens,, 'una subcontrariarum est contingens, igitur reliqua est contingens,; 8

Simil.] et praem. DI

19 potest] conringenter add. A ; omnis om. A^CDIK

om. K

22 ille] homo ad i contrad.] oppositis A 1 |i 28 et] sed A 2 D

29-30 nisi... cons. om.

29 aliqu. om. A A X B ;; aliqua] alia BI j| Eillaciam om. AAH

29-30 cons. om. A A 1

3 1 - 3 2 partem om. BI

27 disi.] disiunctiva BI

33 asinus 1 ] et add. A J D j| Sortes 1 ] et A

CAP. 3 4 . - 4 animal] risibilis A X D, et add. AlD 5 - 6 sanetur... sanari] calefiat... calefieri A X D aequ.] aequivalet enim B

5-6 laborat 1 ... Sortes 1 trp. p. Sortes (lin. 8) I

6 dcamb.] ambulabat AA^I, est ambulans B

7-8 quia 1 ... causalis om. A 1

calef.] calefacit (sic et infia) B, calescit etiam infia) I

9 quia 1 ] quae B. om. A 1 || quia 1 ... calefit] Sortes

calefit (calcscit B) quia movetur A^B, Sortes quia movetur calefit D 11 simul om. A C V 4 om. A A 1 4

7 quia 1

8 deamb.] ambulat A B || caus.] talis A 1 |J 10 causalis] istius A, talis C V 4

12 Sortes] non add. A C V 4 j; quia] propter hoc quod A C K V 4 ;! est a ] sit A I! enim

13 ista... Sortes] Sortes non A V 4 , ista Sortes non C

C f . supra, cap. 32, nota 1.

14 Plato] non add. A

DE PROPOSITIONLBUS HYPOTHETICIS

351

15

Et est sciendum quod hic accipitur causa large et non stricte. Non enim requiritur ad veritatem causalis quod una propositio sit causa quare alia ponitur in esse, sed sufficit quod exprimat causam requisitam ad hoc quod aha propositio sit vera. Sicut est hic 'lignum calefit, quia ignis est sibi praesens'; per illud enim antecedens 'ignis est praesens ligno' expri20 mitur causa sine qua haec non esset vera 'lignum calefit', ideo ista causalis est vera. Vel requiritur quod propositio illa sit prior aha, ita quod praedicatum antecedentis prius praedicetur de subiecto suo quam praedicatum consequentis praedicetur de subiecto suo. Et secundum hoc potest haec esse vera 'isosceles habet tres, etc., quia triangulus habet tres etc.\ 25 Et est sciendum quod hic accipitur causa large, sive sit causa per se sive per accidens, sive voluntaria sive naturalis. Ex istis patet quod omnes tales sunt falsae 'asinus est risibihs, quia est homo\ 'omnis homo peccat, quia est hberi arbitrii' et huiusmodi. Unde ad necessitatem causahs requiritur necessitas utriusque partis. 30 Sed ad impossibihtatem causahs non requiritur impossibihtas nec falsitas ahcuius partis, sed sufficit quod antecedens non possit esse causa consequentis, modo praedicto accipiendo causam. Et est advertendum quod non dicitur hic antecedens illud quod secundum vocem praecedit, sed illa propositio quae immediate sequitur 35 hanc coniunctionem 'quia\ illa est antecedens. Simihter ad possibilitatem causahs requiritur quod quaehbet pars sit possibihs. Sed hoc non sufficit, sicut ad necessitatem non sufficit necessitas utriusque partis. Ex praedictis patet quod a causah ad alteram partem est conse40 quentia bona sed non e converso. Simihter a causah ad copulativam est bona consequentia sed non e converso. Unde bene sequitur 'omnis homo peccat, quia est hberi arbitrii; igitur omnis homo peccat et omnis homo est hberi arbitrii'; sed e converso non sequitur.

19 cnim om. A C I ii antec.] consequens A

18 cst hic] cnim hoc I

22 antec. mg. D, om. A B C I K V 4

21 illa] ista B C et tamen I, om. C V 4

26 sive 1 ] sit causa add. I

31 possit] potest C V 4 , posset E 37-38 Sed... partis om. B bona add. D

30 non] nec C D V 4

necess.] quia add. AIK

24 etc. 1 ]

30-31 falsitas] necessitas K

32 praed. ... causam] quo dictum A 1

37 sicut om. IK

43 sequitur om. C V 4

20 calef.] calefacit BIV 4

22-23 quam... suo om. (hom.) A B 35 illa om.

A^CD

41 conv.] est consequentia

352

PARS II CAP.

17

[CAP. 3 5 . DE PROPOSITIONE TEMPORALI ET QUID REQUTRITUR AD VERITATEM EIUS]

Propositio temporalis est illa quae componitur ex pluribus categoricis mediante aliquo adverbio temporis1. Sicut ista est temporalis 'Sortes currit, dum Plato disputat'; similiter ista 'Sortes fuit albus, quando Plato fuit niger'; similiter ista 'Sortes fuit albus, quando Plato non currebat'. Ad veritatem autem temporalis requiritur veritas utriusque partis pro eodem tempore vel pro diverso tempore. Unde aliqua sunt adverbia quae denotant propositiones quas coniugunt esse veras pro eodem tempore et aliqua pro diverso tempore. Unde ad veritatem istius 'Deus agit, quando creatura agit' requiritur quod utraque istarum sit vera et in eodem tempore. Similiter ad veritatem istius 'Apostoli praedicabant, dum Christus praedicavit' requiritur veritas utriusque partis et quod in eodem tempore fuerint verae, si fuerint formatae. Sed ad veritatem istius 'Paulus fuit conversus, postquam Christus fuit passus' requiritur quod istae propositiones fuerint verae pro diverso tempore; similiter ad veritatem istius 'Christus praedicavit, antequam patiebatur' requiritur quod ambae partes fuerunt verae pro diverso tempore. Tamen sciendum est quod ad hoc quod temporalis sit vera, non requiritur quod numquam fuerint partes verae pro eodem tempore vel numquam pro diverso, sed quod ahquando fuerint verae pro eodem tempore vel pro diverso. Et ideo istae duae stant simul 'Apostoli praedicaverunt, dum Christus praedicavit' et 'Apostoli praedicaverunt postquam Christus praedicavit'. Simihter ad necessitatem temporahs requiritur necessitas utriusque partis. Et ideo nulla tahs est necessaria 'lignum calefit, quando ignis sibi approxmxatur'; 'creatura creatur, quando Deus creat'; 'asinus est risibihs, CAP. 35. - 5 diiputat] legit B, et add. D |j simil.] et A 1 m i l . . . . currebat om.

A1

8 autem om.

AXI

6 fuit 1 ... Plato* om. (hom.) BI

14 dum] quando A B E |j Christus] Deus A |j praed.] praedicabat A A X E form. om. A

fuerint 1 ] fucrunt B E V 4

1 7 - 1 9 similiter... tempore om. (hom.) IK et sic de aliis add. A 1 om. (hom.) I

quod om. AI

17-18 ad verit. om. A X C V 4

18 istius] hic A X V 4 , haec C ;!

19 partes om. A X B n fuer.] fuerint D i| tempore]

21 numquam] unquam A^C i| tempore om. A C D K V 4

23 vel] numquam add. B (j pro om. A C V 4 ,| duae om. C V 4

cabant A 1 , praedicant I cess.] veritatem I

CAP. 35. -

24 dum] quando A, postquam B

22-23 sed... diverso 23-24 praed.] praedi-

praedicavenmt] praedicabant A 1

27 calefit] calefecit BI 1

15 fiierint 1 ...

17 istae] illae A X C V 4 || fuerint] sint A B , sunt E, fuerunt K

1 8 - 1 9 requ. ...tempore om. A C I K V 4

pat.] pateretur A

6-7 si-

12 et om. A B | in] pro B

11 aliqua] alia B, est I

Cf. Boethius, De syllogismo hypothetico, I (PL 64, 835).

26 ne-

5

io

15

20

25

DE PROPOSITIONIBUS HYPOTHETICIS

30

35

40

45

353

quando est homo\ Et si in aliquo auctore inveniantur tales propositiones et asserat eas esse necessarias, glossandae sunt tales: ut auctor non loquatur de virtute sermonis, sed per temporalem intelligit condicionalem, ut talis 'creatura creatur, quando Deus creat' importat istam 'si Deus creat, crcatura creatur\ Unde ista propositio 'Sortes est, dum est' vel 'Sortes movetur, dum currit' non est necessaria, sed poterit esse falsa. Verumtamen per tales temporales intelligunt condicionales, quae condicionales verae sunt Simihter, ad impossibihtatem temporahs non requiritur impossibilitas ahcuius partis, sed sufficit quod partes sint incompossibiles. Unde ista est impossibilis 'Deus creat, dum non creat', quia partes sunt incompossibiles. Si autem sit temporalis quae notet propositiones esse veras pro diverso tempore, tunc ad hoc quod sit impossibilis, sufiicit quod partes sint convertibiles, ita quod una non possit esse vera sine alia nec e converso. Ex praedictis patet quid requiritur ad hoc quod temporalis sit possibilis vel contingens. Ex praedictis etiam patet quod a temporah ad alteram partem est bona consequentia sed non e converso. Simihter ex temporali sequitur copulativa et non e converso: non enim sequitur 4Adam fuit et Noe fuit, igitur Adam fuit, quando Noe fuit'; nec sequitur 'Iacob fuit et Esau fuit, igitur Iacob fuit, quando Esau fuit\

[ C A P . 3 6 . D E PROPOSITIONE HYPOTHETICA, QUAE POTEST VOCARI LOCALIS]

Propositio hypothetica localis 1 potest vocari illa quae componitur ex pluribus categoricis, coniunctis mediante adverbio locah vel ahquo 29 homo] ct huiusmodi add. A J B D 30 cas om. C V 4 ; csse om. E K V 4 i! neccss.] veras A C D I , gloss. sunt] dicendum est B ;: tales] propositioncs add. C D K , om. A^BI !i ut] quod A X B 30-31 loquatur] loquitur ABT 32 talis] ista B, propositio add. D jj imp.] importet B D 34 Unde] et add. A 1 , etiam add. D 35 Verumt.] auaores frequenter et homincs communiter loquentcs add. D 35-36 pcr... temporales] auctores pcr talcs (condicionalcs mg.) propositioncs (frequenter mg.) A 1 35 tales] propositiones add. I 39 ista] temporalis add. A X D ,, imposs.] incompossibilis B , partes] eius add. A^D 40 quae om. C V 4 ; notet] denotet B 41 imp.] possibilis I 42 alia] reliqua A X D 44-46 Ex... converso om. A 1 45 vel] et B ; praed.] quo A C V 4 etiam om. A C V 4 47 et]scd A 1 48 fuit 4 ] similiter add. A C V 4 ;| ncc] etiam add. A J D 49 quando] postquam D K ij fuit 4 ] et sic de aliis add. A 1 CAP. 3 6 . - 3 localis] logicalis K 2

4 pluribus] duabus B, propositionibus add. AA X DI ii aliquo om. B C V 4

Inceptor de hac re fusius agit in Expositione in Periherm. Aristot., I, c. 6, ad

t e x t u m : Esse igitur quod est, quando est (ed. Bononiae 1496).

CAP. 36. - 1 Supra, cap. 1 et 30, propositio localis inter species propositionum hypotheticarum non enumerabatur.

OCKHAM, SUMMA LOGICAB

23

354

PARS II CAP.

17

aequivalente ei, qualis est ista 'accidens est, ubi suum subiectum est' et 5 ista 'Christus patiebatur, ubi praedicavit'. Ad veritatem talis hypotheticae requiritur veritas utriusque partis et pro eodem loco vel pro diverso. Et in hoc differt a temporah, quia ad veritatem temporalis requiritur veritas utriusque partis pro eodem tempore vel pro diverso, ad veritatem autem localis requiritur veritas utrius- 10 que partis pro eodem loco vel pro diverso 2. Est tamen sciendum quod tempus large accipitur pro tempore proprie dicto et pro aeternitate sive negatione temporis. Quod quahter habeat intelligi, ahbi expositum est, super IV Physicorum et super II Sententiarum 8. Hoc autem dico pro tahbus propositionibus 'Deus fuit, 15 antequam mundus fuit' et huiusmodi. Per praedicta de propositione temporah patet quid dicendum est de propositione locali, quia omnia, vel fere, quae dicuntur de temporah, possimt proportionahter dici de locali. Per praedicta etiam de propositionibus hypotheticis praenominatis 20 potest facihter sciri quid sentiendum est de ahis hypotheticis, si quae sint. Cuiusmodi forte sunt tales 'albedo est in Sorte, in quo non est nigredo', 'Deus est a quo sunt omnia' et huiusmodi. Tales tamen possunt reduci ad copulativam.

5 ei] sibi B

:

ista] haec A 1

eodem] subiecto add. I

A X DK

6 ista] haec A 1

diverso om. A

8-11 Et 1 ... diverso om. K

corr. V 4 , om. I

10 pro om. D

add. A X D „ localis] non add. A V 4 13 sive] sine E, pro add. K autem om. A V 4

et V 4 , om. A

8 vel] non E O

9 partis] vel add. A 1

11 loco corr. itt tempore V 4

8 et 1 om. 8 - 1 0 Et 1 ...

9 - 1 0 tempore] loco C V 4 , sed

10-11 ad... diverso om. (hom.) BCI

10 autem] propositionis

vel] et A 1 , non E O

pro om. A X D

14 alibi om. A X B ; expositum cst] dicetur A 1 , exponitur B, cxponetur DF,

exponendum est I, scilicet add. CIK, puta add. K hoc C

7 verit.] autem add. D

8-9 loco... eodem om. (hom.) K

16 fuit] fuerit I

14-15 et... Sent. om. A 1

15 Hoc autem] et

18 omnia... fere] fere omnia A X D

20-21 praen. ... hypoth. om. (hom.) B

20 praenom.] praenotatis AlC

20 etiam] 21 sent.]

dicendum A, sciendum IV 4 ! aliis] propositionibus add. A 1

Si propositio localis est negativa, requiritur quod utraque pars sit vera pro loco diverso. Cf. Albertus de Saxonia (Albertucius), Perutilis Logica, tract. III, c. 5: "Ad veritatem primarum istarum propositionum requiritur quod ita fiat in eodem loco sicut suae categoricae significant, et hoc si est affirmativa; et si est negativa, tunc hoc non requiritur. Verbi gratia 'Sortes dormit ubi Plato vigilat'; 8 Guillelmus 'Sortes non dormit ubi Plato vigilat' " (ed. Venetiis 1522, f. 19vb). de Ockham, Expositio in Physicam Aristot., IV, t. 118 (cod. Oxon. Merton 293, f. 105rb); Sent. II, q. 10 J. 2

DE PROPOSITIONIBUS HYPOTHETICIS

355

[CAP. 3 7 . DE PROPOSITIONIBUS IN QUIBUS CONIUNCTIONES VEL ADVERBIA PONUNTUR INTER DUOS TERMINOS]

Praedictis autem est adiciendum quod quando aliqua praedictarum coniunctionum vel adverbiorum ponitur inter duos terminos, ita quod 5 propositiones categoricae non complete exprimuntur, talis propositio est distinguenda secundum compositionem et divisionem, quia potest esse categorica vel hypothetica. Vel tahs distinguenda est secundum amphiboliam, eo quod potest esse categorica vel hypothetica. Et forte ista distinctio est planior et magis propria. Tamen sive distinguatur secun10 dum compositionem et divisionem sive secundum amphiboham, sensus non diversificatur. Unde ubi ponitur haec coniunctio cvel' illa propositio est distinguenda, eo quod potest esse disiunctiva vel de disiuncto extremo. Sicut haec est distinguenda 'omnis homo salvabitur vel damnabitur\ eo quod potest esse disiunctiva, et tunc aequivalet isti 'omnis 15 homo salvabitur vel omnis homo damnabitur,, quae falsa est; vel potest esse de disiuncto extremo, et tunc aequivalet isti 'de quohbet contento sub homine verificatur hoc totum: salvabitur vel damnabitur'; et hoc est verum, et ideo prima est vera. Et est advertendum quod quando talis propositio est singularis, tunc 20 disiunctiva et de disiuncto praedicato aequipollent, non autem quando est universahs, ut patet in praedicto exemplo. Simihter, ubi ponitur haec coniunctio 'et' illa propositio est distinguenda, eo quod potest esse copulativa vel de copulato extremo, sicut ista est distinguenda 'tria et duo sunt quinque': si sit de copulato su25 biecto, vera est; si sit copulativa, falsa est. Similiter est de tah propositione ubi ponitur haec coniunctio 'si\ quod tahs propositio est distinguenda, eo quod potest esse condicionalis vel de condicionato extremo, sicut ista 'omne possibile, si est necessarium, est verum' est distinguenda, eo quod potest esse condicionahs, et 30 tunc est sensus 'si omne possibile est necessarium, omne possibile est verum', quod verum est; si sit de condicionato subiecto, tunc aequivalet CAP. 37. - 3 autem] etiam A 1 Unde D j talis add. A 1 add.B

AXB

9 disring.] distingueretur

CV4,

6 quia] quod BCIV 4 , vel add. A distinguantur D

16 extremo] praedicato A X BD

vera om. A 1 !I ideo] sub illo sensu add. D ut... exemplo om. A 1

haec A 1 q u i n q u e ] quae add. E condicionali E tremo vel add. A 1

in] ex I

22 coni.] dictio A 1

25 si... est* om. A A J B C K V 4

29 verum] haec enim add. D

13 vel] omnis homo

15 quac... est om. AXI

15-16 po-

17 totum] disiunctum add. A X D

19 talis om. A X D

7 Vel]

10-11 sensus] nihilominus

11 divers.] diversantur D || coni.] dictio A 1 1; illa] talis A 1 , aliqua I 14eo...isti]sisitdisiunctivaest£ilsa, quia sensus est A 1

test esse] est A 1 sicut B

4 ita] etiam I

20 praedicato] extremo A 23 sicut] sic A 1 , et B 27 quod 1 ] quia A^B, om. C

est1... et] si sit condicionalis A 1

18 et... 21 ut] 24 ista] 28condic.]

31 condic.] ex-

356

PARS II CAP.

17

isti: de omni illo de quo verificatur hoc totum 'possibile, si est necessarium', verificatur hoc praedicatum Verum'. Et hoc est falsum. Nam de ista propositione 'homo est asinus' verificatur hoc totum 'possibile, si est necessarium'. Haec enim est vera 'te esse asinum est possibile, si est 35 necessarium', sive sit condicionahs sive de condicionato subiecto, et tamen haec non est vera 'te esse asinum est verum'. Simihter est de coniunctione causali, quod propositio in qua ponitur est distinguenda, eo quod potest esse causalis vel de causali extremo. Sicut ista est distinguenda 'omnis homo est capax Dei, quia habens *o animam rationalem', eo quod potest esse causalis vel de causali praedicato. Sed semper vel frequenter ilh sensus convertuntur. Simihter, ubi ponitur adverbium temporis, illa propositio est distinguenda, eo quod potest esse temporahs vel de temporali extremo. Sicut ista est distinguenda 'omnis damnatus, dum fiiit viator, peccavit', eo 45 quod potest esse temporahs vel de temporah praedicato. Si sit temporahs, timc aequivalet isti 'dum omnis damnatus fuit viator, omnis damnatus peccavit', quae falsa est, quia istae duae numquam fiierunt simul verae; si sit de temporah extremo, tunc aequivalet isti 'de quohbet damnato verificatur hoc totum: dum fuit viator, peccavit', et hoc est verum, quia so quaehbet singularis est vera. Similiter est de adverbio locali. Sicut patet de ista 'omnis homo currebat, ubi disputabat'. Ponatur enim quod quihbet homo in eodem loco in quo disputabat, currebat, sed diversi in diversis. Tunc patet quod prima est vera, si sit de locali praedicato; et falsa, si sit localis. 55 Est etiam sciendum quod talis distinctio non tantum habet locum in praedictis, sed etiam consimihs distinctio potest poni quando hoc pronomen 'qui' ponitur inter duos terminos. Sicut hic 'omnis homo, qui est albus, currit', nam in sensu divisionis aequivalet uni copulativae, isti scihcet 'omnis homo currit et ille est albus'; in sensu compositionis de- 60 notatur quod de quocumque verificatur hoc totum 'homo, qui est albus\ de illo verificatur hoc praedicatum 'currit'. Et de propositionibus ad praesens ista sufficiant. 32 si] non I, om. B !, cst] verum add. A 1 34 verif. ... totum om. I 34^35 possibile... necess.] si est possibile est necessarium A 1 , si est possibile non est necessarium I 35-36 Haec... necess. om. I 36 sive] sit add. CIK ' condic.] extremo add. A 3 7 verum] ut patet intuenti add. D 38 ponitur] haec coniunctio quia add. B 40 Sicut ista] et sic A 1 ; ; dist.] vera C V 4 || omnis om. A 1 !l habens] habet A X B 44 Sicut] unde A 1 45 dum] quando I 45-46 eo... temporalis 1 ] si sit temporalis A 1 46 temporali] extremo sive add. K 4 7 dum... viator om. A !] dum om. C V 4 ;' omnis] homo add. B 48 istae] illae B C V 4 52 patet] est C !! h o m o ] ibi add. s. lin. B 53 quilibet] omnis A 54 in quo] ubi A 1 Tunc] quod A 1 55 quod] quia A 1 |i et] est add. B 56 etiam] autem AI 59 nam] et ille est albus A 1 59-61 aequiv. ... denotatur om. A 1 61 albus] quod add. B 63 Et] haec add. C l| propos.] hypotheticis add. D ii ista om. C

SUMMA

LOGICAE

PARS

III

TRACTATUS PRIMUS

DE SYLLOGISMO SIMPLICITER

[CAP. 1 . D E DIVISIONIBUS ET DEFINITIONIBUS

SYLLOGISMORUM]

Completis primis duobus tractatibus, nunc ad tertium tractatum, de argumentis videlicet, est accedendum. Et quia inter omnes species argumentorum syllogismus obtinet principatum, ideo de syllogismo est s primo dicendum Praemittendae autem sunt quaedam distinctiones ad propositum necessariae. Unde sciendum est quod syllogismus aliquando accipitur pro uno communi omni syllogismo, ita quod in propositione supponat pro uno communi et non pro aliquo significato. Et sic accipiendo syllogismum w haec est falsa 'syllogismus est oratio' etc. 2, et haec simihter 'syllogismus componitur ex tribus terminis' etc. 8 Ahquando autem accipitur syllogismus significative pro oratione, 'in qua quibusdam positis' etc. Secunda distinctio est quod syllogismorum quidam sunt demonstrativi, quidam topici, quidam nec topici nec demonstrativi. Syllogismus 15 demonstrativus est ille in quo ex propositionibus necessariis evidenter notis potest adquiri prima notitia conclusionis. Syllogismus topicus est syllogismus ex probabihbus. Et sunt "probabiha 4 quae videntur vel omnibus vel pluribus vel sapientibus, et de his quae videntur vel omnibus vel pluribus vel maxime sapientibus". CAP. 1 . - 2 nunc] tunc V 4 , om. C sciendum A B C I V 4 gismo A

uno] aliquo A

in qua add. C add. A J D add. K

3 acced.] capiendum A, attcndendum BI

dist.] divisiones BI

7 accip.] potest accipi B, sumitur D

9 pro] alio add. I

10-11 et... etc. om. C V 4 14 topici 1 ] et add. D

aliquo] singulari add. A 10 syllog. 1 ] est qui add. A

15 in] de CIV 4

18-19 sapientibus... vel 8 om. A C V 4

5 diccndum] 8 propos.] syllo-

10 est 1 ] esset BD ! oratio] 12 positis] et concessis

18 videntur] dicuntur I || vel 8 ] pluribus

19 quae] quales I, om. A J B

CAP. 1. - 1 Prima pars tertiae partis Surnmae Logicae in cod. V 4 Liber Priorum inscribitur; agitur enim hic de syllogismo simpliciter, de quo Aristotcles in libris Priorum Analyticorum agit. Cf. etiam Boethius. De syllogismo categorico (PL 64, 7 9 4 2 Cf. Aristot., AnaL Priora I, c. 1: "Syllogismus autem est oratio in qua 832). f positis quibusdam aliud quid ab his quae posita sunt ex necessitate accidit eo quod haec sint" (24b 18-20); versio Boethii (Aristoteles Latinus, III, 1-4, ed. L. Minio-Paluello, Bruges-Paris 1962, 6). Eodem modo definit syllogismum Aristoteles etiam in 8 Cf. Petrus Hispanus, Summulae Logicales, tract. IV Topicis, I, c. 1 (lOOa 25-27). 4 Aristot., Topica, I, c. 1 (lOOb 21-23); versio Boethii (Aristoteles (cd. cit., p. 36). Latinus, V, 1-3, ed. L. Minio-Paluello, Bruxelles-Paris 1969, 5s.).

360

PARS

ni-i

CAP. 10

Et est ista descriptio sic intelligenda quod probabilia sunt illa, quae cum sint vera et necessaria, non tamen per se nota, nec ex per se notis syllogizabilia, nec etiam per experientiam evidenter nota, nec ex talibus sequentia; tamen propter sui veritatem videntur esse vera omnibus vel pluribus etc., ut sic brevis descriptio sit ista: probabilia sunt necessaria, nec principia nec conclusiones demonstrationis, quae propter sui veritatem videntur omnibus vel pluribus etc. Per primam particulam excluduntur omnia contingentia et omnia falsa; per secundam omnia principia et conclusiones demonstrationis; per tertiam excluduntur quaedam necessaria, quae tamen omnibus apparent falsa vel pluribus etc. Et sic articuli fidei nec sunt principia demonstrationis nec conclusiones, nec sunt probabiles, quia omnibus vel pluribus vel maxime sapientibus apparent falsi. Et hoc accipiendo sapientes pro sapientibus mundi et praecise innitentibus rationi naturah, quia iho modo accipitur 'sapiens' in descriptione probabilis. Ex istis sequitur quod syhogismus topicus nec peccat in materia nec in forma. Sequitur etiam aliud, quod nuhus secundum communem cursum potest evidenter et demonstrative cognoscere de ahquo syhogismo topico ipsum esse topicum, quamvis possit habere fidem quod est syhogismus topicus. Sequitur etiam ahud, quod non omnis syhogismus topicus facit semper praecise dubitationem et formidinem, sed etiam frequenter facit firmam fidem, sine omni dubitatione, quia ita aliquando adhaeremus probabihbus sicut evidenter notis. Syhogismus qui nec est demonstrativus nec topicus potest dividi, quia quidam est ex improbabihbus, quidam non ex improbabilibus. Similiter, quidam syllogismus peccat in materia, quidam non peccat in materia. Aha distinctio: quidam est syhogismus uniformis, quidam mixtus. Et uniformis quidam est uniformis ex propositionibus de inesse, quidam

21 et] nec A 1 add. A 1

22 etiam om. C V 4

21-22 syllog.] syllogisatis A, syllogisata A 1

sit A X B :: descriptio] probabilium add. D ; sit] sic B, om. A A 1 29 vel] in I

27 sec.] vcro add. C

30 princ. dem.] demonstrationes A 1

33 praecise] praecipue B C D

add. B D || nec 1 ] non C V 4 , om. B D || peccat] nec add. B j| nec*] vel B 41 firmam] primam A

D ;; improb. 1 ] probabilibus AIK I , non om. A

pcccat 1

39 omnis] omnibus A 1

42 probab.] probabilibus ABIK, et add. D om. AE

add. B, syllogismi quia add. D

45 syllog. om. AE

25

30

35

40

45

24 sic]

28 et] omnes

32 sapientibus] huius add. D K

34 probab.] philosophi A 1 , philosophiae I

38 ipsum] non add. A 1 i; est] sit A 1

20

35 quod] numquam 36 aliud] scilicet add. D

40 formid.] fortitudinem K 44 non ex] ex non A, non est ex

materia] forma A

quidam 1 ] syllogismus add.

47 Alia] est add. DI, om. A , dist.] similiter A, divisio A^BD, quod 48 quidam 1 ] est uniformis add. D, uniformiter I

DE DIVTSIONE SYLLOGISMORUM

50

55

60

65

361

ex propositionibus modalibus. Et isti sunt diversi, [secundum quod diversitas invenitur in propositionibus modalibus]. Mixtus syllogismus quidam est mixtus ex necessario et inesse, quidam ex necessario et contingenti. Et sic de aliis, de quibus omnibus dicetur i n f e r i u s 5 . Similiter, syllogismus uniformis ex propositionibus de inesse quidam est uniformis ex propositionibus de praesenti, quidam ex omnibus de praeterito, quidam ex omnibus de fututo, quidam ex una de praesenti et alia de praeterito vel de futuro. Sciendum est tamen quod definitio communis omnibus praedictis est ista: Syllogismus est oratio in qua ex duabus praemissis, dispositis in modo et in figura, de necessitate sequitur conclusio. Et ad istam definitionem nihil refert an praemissae sint verae vel falsae. Hoc tamen est generale quod numquam praemissae sunt verae et conclusio falsa, quamvis possit esse e converso. Unde in totaparte sequenti, usque ad partem in qua tractabitur de syllogismo demonstrativo 8, vel semper vel frequenter volo loqui de condicionibus syllogismi requirentis particulas praedictae definitionis, et non amplius.

[CAP. 2 . D E QUIBUSDAM PRAEAMBULIS QUAE PRAEMITTENDA SUNT ANTEQUAM DESCENDATUR AD PROPOSITUM]

Positis divisionibus et distinctionibus syllogismi, de quibusdam dividentibus in speciali est dicendum. Et primo de uniformi generatione 5 syllogismorum de inesse, secundo de uniformi modalium, et tertio de mixtis. Circa primum primo est dicendum de syllogismis ex omnibus de 49 modal.] quidam cx propositionibus dc practcrito et quidam de futuro add., et rep. Alia... modalibus {lin. 47-49)

A1

4^-50 secundum... modalibus D

51 Mixtus... mixtus] quidam est mixtus syllogismus CIV 4 inesse] et add. A C I V 4 57 vel] et B

60-61 in 1 ... defin. om. A in qua] ubi A

54-55 quidam] est add. A D V 4

56 ex 1 ] propositionibus add. I

sitionibus AA^EEK bus K

54 ex] de C V 4

(E inter uncos), om. AA^BCIKV 4

necess.] modalibus A 1

59 Syllog. est om. A C I V 4 60 in 1 om. A^BEI

et] de add. A X B J 55 omnibus] propo-

omnibus] propositionibus A 1

1

una] omni-

ex duabus praem.] quibusdam positis et A 1

63 possit] posset C V 4

64 ad] ilbm add. A

65 vel 1 ] ut add. D

CAP. 2 . - 3 syllog.] de inesse add. I

3-4 divid.] divisionibus B

7 primo om. AA1! ij dicen-

dum] sciendum et add. et primo A 5

Infra, cap. 31-64.

Summae.

8

Seu usque ad tractatum secundum tertiae partis huius

362

PARS

ni-I

CAP.

10

inesse et de praesenti, secundo de aliis. Sed antequam accedatur ad propositum, videnda sunt quaedam praeambula Primum est quod tantum sunt duae praemissae categoricae ponendae in syllogismo et conclusio; et tantum tres termini, scilicet maior extremitas et minor et medium. Est autem medium quod ponitur in utraque praemissa; maior extremitas est quae cum medio termino ponitur in maiori; minor extremitas quae ponitur cum medio in minori propositione, hoc est in secunda propositione. Secundum est quod tantum sunt tres figurae. Prima est in qua medius terminus subicitur in prima propositione et praedicatur in secunda. Secunda figura est quando medius terminus praedicatur in utraque. Tertia figura est quando medius terminus subicitur in utraque. Non est apponenda quarta figura, quia si medius terminus praedicetur in prima propositione et subiciatur in secunda, non erit nisi transpositio propositionum positarum in prima figura, et ideo non sequitur alia conclusio quam illa quae sequitur ex praemissis dispositis in prima figura. Et ideo non est negandum quin possit argui ex duabus praemissis in quarum prima medius terminus praedicetur et in secunda subiciatur, sed illa conclusio quae primo sequitur ex illis praemissis erit eadem quae sequitur ex eisdem praemissis dispositis in prima figura. Si enim arguatur sic 'omnis homo est animal; omne animal est substantia', conclusio quae primo sequitur est ista 'igitur omnis homo est substantia'. Et ista sequitur ex praemissis eisdem, dispositis in prima figura, sic omne animal est substantia; omnis homo est animal; igitur omnis homo est substantia'. Tertium praeambulum est quod omnis syllogismus, immediate vel mediate, regulatur per dici de omni vel per dici de nullo. Syllogismi enim in prima figura regulantur immediate per dici de omni vel per dici de nullo. Syllogismi autem secundae et tertiae figurae reducuntur in 10 ponendae] positae BI

11 in] categorico add. I

dum] Tertium A, praeambulum add. D 19 est*] autem add. A X E 26 primo] post B C V 4 , om. A

figurae] quarum add. D

20 apponenda] ponenda AEI :

13 est om. A A X B E V 4

14 medio] termino add. D :

eadem] cum illa add. K

om. A X I

27-30 Si... figura om. (hom.) I

(hom.) B

29 ista] ita C V 4 , eadem add. A

32 Tertium] Quartum A " syllog.] sive add. A

15

20

25

30

35

12 minor] extremitas add. D '! medium 1 ]

medius terminus D : medium 1 ] sive medius terminus add. D ri... minori] maiore... minore A B D E

10

propos. om. D

13-14 maio16 Secun-

18 medius terminus] medium A C V 4 22 ideo] i u DI

27 eisdem] eis A

27 arguatur] arguam A X BE

24 ex] in A, de A 1

dispositis] positis C t| enim 29-31 Et... subst 1 . om.

30 pracm. eisdem trp. et add. sic A^CV 4

sic om. A A ^ C V 4

35 in] ad A

Haec praeambula colligi possunt ex Aristot., Anal. Priora, I, cap. 1-7 (24a 10 - 29b 28); cf. etiam Petrus Hispanus, Summulae Logicales, tract. IV (ed. cit., pp. 36s.). 1

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

363

syliogismos primae figurae, vel per conversionem vel per impossibile vel per txanspositionem propositionum, et ideo mediate rcgulantur per dici de omni vel per dici de nullo. Et quindocumque sic est quod aliquis discursus regulatur per dici de omni vel per dici de nullo, sive 40 mediate sive immediate, ille discursus est bonus. Est autem dici de omni quando nihil est sumere sub subiecto, quin de eo dicatur praedicatum2. Quod est sic intelligendum: non quod praedicatum conveniat cuilibet de quo dicitur subiectum, - tunc enim non esset dici de omni nisi in propositionibus veris -, sed sufficit quod per 45 talem propositionem denotetur quod nihil sit sumere sub subiecto, quin de eo dicatur praedicatum. Et hoc denotatur per omnem propositionem universalem affirmativam. Dici de nullo est quando per eam denotatur quod de quocumque dicitur subiectum, quod ab eo removetur praedicatum. Et hoc denotatur per omnem propositionem universalem negati50 vam, sive sit vera sive falsa.

[CAP. 3 . D E SYLLOGISMIS FACTIS IN PRIMA FIGURA]

Istis visis videndum est primo de syllogismo primae figurae Et est primo sciendum quod, cum d i c t u m s i t omnes syllogismos primae figurae regulari immediate per dici de omni vel per dici de nullo 2 , 5 oportet circa modos primae figurae servare duo principia. Primum est quod maior sit propositio universahs. Si enim maior 37 transp.] cxpositioncm B C D I K V 4 biecto] aliquo A 1

43 non om. D

nisi A

46 eo] eodem A

44 nisi om. BI

4i

41 su-

42 Quod] non add. mg. A . non quod]

in propos.] pro omnibus D

45 sub subi.] de illo A 1

50 sive 1 ] vel B, sit add. A !| falsa] similiter de prima figura add. B

CAP. 3 . - 2 visis] praemissis K sive add. K

propos.] praemissamm A .. mediate] immediate I

41-42 quin... eo] de quo non A

4 immed. trp. p. nullo D, om. B

5 servare] duos modos

servare... princ.] observare duo principaliter I, sivc duos modos add. A 1

6 Primum]

unum I

* Aristot., Anal. Priora, I, c. 1: "Dicimus autem de omni praedicari quando nihil est sumere subiecti de quo alterum non dicatur; et de nullo similiter" (24b 28-30); Petrus Hispanus, Summulae Logicales, tract. IV: "Dici de omni est, quando nihil est sumere sub subiecto, de quo non dicatur praedicatum... Dici de nullo est, quando nihil est sumere sub subiecto a quo non removeatur praedicatum" (ed. cit., p. 36). CAP. 3. - 1 Cf. Aristot., Anal Priora, I, c. 4 (25b 26 - 26b 33). cap. 2, nota 2.

2

Vidc supra,

364

PARS

ni-I

CAP.

10

esset particularis, patet manifeste quod talis discursus non posset regulari per dici de omni nec per dici de nullo. Tunc enim aliquis syllogismus regulatur per dici de omni quando per primam propositionem denotatur de omni illo de quo dicitur subiectum vere dici praedicatum, et per secundam propositionem denotatur subiectum primae propositionis vere dici de aliquo assumpto. Sicut per istam propositionem 'omnis homo est animaT denotatur quod de quocumque dicitur 'homo' de eodem dicitur 'animar; per istam autem secundam 'Sortes est homo' denotatur quod 'homo', qui fuit subiectum primae propositionis, vere dicitur de Sorte; propter quod evidenter sequitur quod hoc praedicatum 'animar vere dicitur de Sorte. Et ideo iste syllogismus est regulatus per dici de omni 'omnis homo est animal; Sortes est homo; igitur Sortes est animal\ Et eodem modo, proportionahter, dicendum est de syllogismo regulato per dici de nullo. Sed nihil tale potest denotari per propositionem particularem, igitur numquam propositio particularis potest esse maior in prima figura. Ex eodem patet quod minor semper debet esse affirmativa, quia semper per minorem debet denotari quod iilud quod in prima propositione fuit subiectum vere praedicatur de ahquo determinato assumpto; quod non potest esse nisi per propositionem affirmativam. Ex praedictis sequitur quod in prima figura sunt tantum quatuor modi in quibus fiunt utties coniugationes. Nam combinando duas propositiones per universalem et particularem, per affirmativam et negativam, sexdecim erunt combinationes, quarum duodecim peccabunt contra praedicta principia. Quod patet sic: si sint duae propositiones, aut utraque est universahs aut utraque particularis, aut una universahs et aha particularis. Si autem utraque sit imiversahs, aut utraque est affirmativa aut utraque negativa, aut una affirmativa et aha negativa. Si utraque sit affirmativa, sic est primus modus et utihs; si utraque sit negativa, sic est alia coniugatio et est inutihs, quia habet minorem negativam. Si una sit affirmativa et aha negativa, aut maior est negativa et minor affirma7 esset] propositio add. K nec add. C V 4

quod] quia C V 4

8 nec] ct B ,; Tunc] et I

13 h o m o 1 ] quod add. BDI i; eodem] modo add. I igitur etc. add. D

tunc A C V 4

12 Sicut] ut A 1 |J propos. om. A C V 4

16 Sorte] subiecto B ; proptcr quod] idco A C V 4 25 denotari] demonstrari B

est om. AXI

32 aut] vel D

35 utraque] est add. A C V 4

37 alia] una A 1 . est 1 ] sic C V 4

24 Ex] ct cx D, ct I

26 dcterm.] determinate K

28 praed.] quibus A, etiam add. D ; scqu.] patet D

particulare BI, etiam add. B, et etiam add. I 34 aut] erit I

talis] maior B ;; disc.] syllogismus BDI ;; regulari]

9 propos. om. A C I V 4

2 7 affirm.]

30 univ. ... part.] univcrsale...

33 utraquc 1 ] cst add. B D j; aut 1 ] vel D

aut 1 ... negat 1 . mg. V 4 , om. AA^C

38-39 negativa 1 ... affirm. trp. AE

36 sic 1 ]

10

15

20

25

30

35

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

365

tiva, vel e converso; si primo modo, habetur tertia coniugatio, et est 40 utilis; si e converso, est quarta et inutilis, quia habet minorem negativam. Si utraque sit propositio particularis, sic fiunt quatuor combinationes per affirmativam et negativam, sicut prius, sed omnes erunt inutiles, quia omnes habebunt maiorem particularem. Si autem una sit universahs et alia particularis, aut maior est univer45 salis et minor particularis, aut e converso. Si primo modo, aut utraque est affirmativa et habetur nona coniugatio et utihs, aut utraque negativa, et est decima coniugatio et inutilis, quia minor est negativa. Aut una est affirmativa et aha negativa, et tunc est aut maior affirmativa et minor negativa, et est undecima coniugatio et inutilis, quia minor est negativa; 50 aut maior est negativa et minor affirmativa, et est duodecima coniugatio et utihs. Si autem maior sit particularis et minor universalis, sic fiunt quatuor combinationes per affirmativam et negativam, sed omnes erunt inutiles, quia quaelibet illarum habet maiorem particularem. Ex quibus omnibus manifeste patet quod tantum sunt quatuor modi 55 utihum coniugationum, scihcet primus et tertius et nonus et duodecimus. Duodecim vero alii sunt inutiles, quia soh quatuor possunt regulari per dici de omni vel per dici de nullo; alii non possunt, quia semper habent maiorem particularem vel minorem negativam, quorum utrumquc repugnat syllogismo regulato per dici de omni vel per dici de nullo.

[CAP. 4 . IN QUO PROBANTUR PRAEDICTA IN PRAECEDENTI CAPITULO]

Ista narrata non possunt probari nisi per modum quo probat A r i st o t e l e s ea 1 , probando scihcet quod quatuor modi sunt utiles, per hoc quod non contingit inferre instantiam. Unde servando talem mo5 dum arguendi ex duabus universahbus affirmativis 'omnis homo est animal; omne risibile est homo; igitur omne risibile est animaT impos39 vel] et BI ;i e conv.] econtra A D V 4 ,, primo] secundo A ;; habetur] est D || et] ut I j! est om. BI 4 0 utilis... et om. D jj si... inutilis om. A 1 i e conv.] primo modo A > ! est] habetur A C i; quarta] coniugatio add. I ;: negat.] si «ecundo modo, est quaita coniugatio et est inutilis add. D 42 omnes] utraque A 46 et* om,. A A X V 4

43 partic.] particulares C V 4 47 est 1 ] habetur AE

A 1 , om. B i| et 1 ] secundus I, om. A CI i| vero om. D

48 aut] vel D

tertius] quartus D

57 alii] modi add. D

41 comb.] coniugationes I

45 aut 1 ] et B, vel D !| e conv.] econtra D 55 utilium] univemlium C V 4 • scil.] et

et 1 om. A X I

possunt] probari add. I

56 Duod.] et praem. D, om. 58 vel] et B

immediate add. D ;j per 1 om. BDI CAP. 4. - 3-4 per hoc quod] et A 1

CAP. 4. -

1

Aristot., Anal. Priora, I, cap. 1 - 7 (24a 1 0 - 2 9 b 28).

59 regul.]

366

PARS III-L CAP. 4

sibile est invenire instantiam ubi praemissae sunt verae et conclusio falsa. Similiter est sic arguendo 'nullus homo est asinus; omne risibile est homo; igitur nullum risibile est asinus'. Similiter sic arguendo 'omnis homo est animal; ahquod corpus est homo; igitur ahquod corpus est 10 animal\ Similiter sic arguendo 'nuhus homo est asinus; ahquod animal est homo; igitur ahquod animal non est asinus'. Alh autem modi sunt inutiles, quia contingit invenire praemissas tahter dispositas esse veras et conclusionem falsam. Unde quando utraque est universalis et negativa, patet instantia, sic arguendo 'nullus homo 15 est animal irrationale; nuhus asinus est homo; igitur nuhus asinus est animal irrationale'. Praemissae sunt verae et conclusio falsa. Eodem modo est de aliis, quod praemissae possunt esse verae conclusione exsistente falsa, sicut patet discurrendo, et ideo non valent. Et est hic advertendum quod ad probandum coniugationem inuti- 20 lem vel modum inutilem non oportet invenire instantiam in terminis substantiahbus, sicut a l i q u i e r r a n t e s 2 dicunt, sed sufficit invenire instantiam in quibuscumque terminis, sive substantiahbus sive accidentalibus sive quibuscumque. Unde et A r i s t o t e l e s 8 frequenter per tales terminos instat in hbro Priorum, sicut manifeste patet ibidem. Et 25 ideo quatuor modi primae figurae tenent in omnibus terminis, nec refert utrum sumatur sub terminus substantialis vel accidentiahs, quale quid vel hoc ahquid, sive quantum sive ad ahquid, sive quale sive quodcumque ahud, dummodo per primam propositionem denotetur praedi7 sunt] sint DI esse A W

8 est 1 ] etiam A, om. B

15 et om. A C V 4

4

13 Alii] illi B n autem om. C V 4

17 Praem.] enim add. D

14 concl.]

falsa] Similiter quando utraque est uni-

versalis et maior affirmativa et minor negativa patet instantia sic: Omnis homo cst animal; nullus asinus est homo; ergo nullus asinus est animal. — Similiter si utraque sit particularis et affirmativa patet instantia sic: Aliquod animal est homo; aliquis asinus est animal; ergo aliquis asinus est homo. — Similiter si utraque sit particularis et negativa est instantia sic: Aliquis homo non est animal irrationale; aliquis asinus non est homo; ergo aliquis asinus non est animal irrationale. — Similiter si maior sit affirmativa et minor negativa, sic: Aliquis homo est animal; aliquis asinus non est homo; ergo aliquis asinus non est animal. — Similiter si sit e converso, sic: Aliquod animal non est homo; mal; ergo aliquod risibile non est homo add. I omnibus add. D

aliquod risibile est ani-

18 modo] dicendum add. I

est om. A A X V 4 :| de]

aliis] coniugationibus inutilibus add. D jj quod] quia ABE, ubi A 1

exsist.] et conclusio A J D

18-19 concl.

19 sicut... discurr. om. DI " sicut... valent om. C jj valent] Et exempla ad

quamlibet coniugationem inutilem quaere in terminis ubi praemissae sunt verae et condusio falsa, quia exempla de aliis modis inutilibus gratis hic omisi (vide additionem cod. I ad lin. 17) add. D in add. B

24 et om. A C V 4

26 quatuor] primi add. K

minis substantialibus vel accidcntalibus B V 4 jj vel] sive A 1

23 sive 1 ]

27 sub om. A X I j| term. ... accid.] ter28 vel] sive A 1 j sive 1 ] vel C " ad om. C V 4

29 primam... denot.] primum modum I \\ denot.] denotatur (etiam infra) B C V 4 , om. I 2 Forsitan Magister Abstractionum, de quo infra, nota 4. 8 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 4: "Termini ubi inesse 'album, equus, cygnus', ubi non inesse 'album, equus, co^vus,,, (26a 37-39), et alibi saepe.

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

367

30 catum vere dici vel removeri ab omni illo de quo dicitur subiectum et per secundam propositionem denotetur illud quod prius fuit subiectum non aequivoce acceptum dici de assumpto, et postea in conclusione concludatur illud quod fuit praedicatum in prima dici vel removeri de illo praecise quod fuit subiectum in secunda propositione. 35 Ex isto sequitur quod tales syllogismi sunt boni omne coloratum est; omne album est coloratum; ergo omne album est'; omne animal est homo; omnis asinus est animal; ergo omnis asinus est homo\ Et ideo errat M a g i s t e r A b s t r a c t i o n u m 4 assignando in praedictis syllogismis fallaciam accidentis, cum isti syllogismi regulentur per dici 40 de omni et sint de se evidentes. Similiter tales syllogismi sunt boni, nisi aequivocatio impediat, 'omnis homo continetur in genere substantiae; album est homo; igitur album continetur in genere substantiae'; 'nullus homo est aggregatum per accidens; homo albus est homo; igitur homo albus non est aggrega45 tum per accidens'; 'nullus homo distinguitur ab homine; homo albus est homo; igitur homo albus non distinguitur ab homine'; 'nullus homo est genus; animal est homo; ergo animal non est genus', et ceteri huiusmodi, in quibus tamen volunt a l i q u i m o d e r n i assignare fallaciam accidentis, nescientes naturam syllogismi nec fallaciae accidentis. 50 Advertendum est tamen quod numquam syllogismus est regulatus per dici de omni vel per dici de nullo quando aliquis terminus aequivocus sumitur. Et ideo quia in ahquibus praedictis exemplis potest terminus accipi aequivoce in altera praemissa et in conclusione, ideo potest ibi assignari fallacia aequivocationis; et conclusione accepta in imo 55 sensu est bonus syllogismus, et accepta in alio sensu non valebit, sed erit fallacia aequivocationis. Verbi gratia sic arguendo 'nullus homo est genus; animal est homo; igitur animal non est genus' ista conclusio 'animal non est genus' est distinguenda, eo quod li animal potest stare 33 in] una sive add. A 1

30 dici] praedicari A 1 ;i ab] dc A 1 istis I

35 Ex] Et praem. D;! isto] ista C V 4 ,

37 omnis 1 ... homo 1 ] nullus asinus est homo, igitur nullus asinus cst animal A 1

stractionum] Extractionum C V 4 44-45 aggr. ... accid.] homo A laciae] fallariam A B

42 subst.] omne add. A 47 ceteri] reliqui A 1

48 moderni] modcrnorum A 1

49 fal-

est om. DI

51 vel] et B ;; pcr dici om. BDI

53 altera

50 tamen] etiam

A1

praemissa] aliqua praemissarum D, altera praemissarum K erit D

38 A b -

44 homo 1 ] aggregatum per accidens A

57 animal 1 non] nullum animal K

54-56 et... aequiv. om. (hom.) A J I

55 est]

58 li om. BDI

Magister Abstractionum nostro iudicio non est Franciscus de Mayronis, Doctor Illuminatus, ut Ph. Boehner putavit. Plura de hac re in Introductione. Cf. etiam supra, Pars II, c. 4. 4

368

PARS n i - i

CAP.

10

personaliter sive pro suis significatis, vel potest stare simpliciter sive pro intentione animae sive conceptu. Si primo modo, sic est bonus 60 syllogismus, regulatus per dici de omni; si secundo modo, sic non valet, nec regulatur per dici de omni, nisi solum vocaliter, propter hoc quod 'animaT aequivoce accipitur in minore et in conclusione. Est igitur regula generahs quod quando praemissae disponuntur in modo et in figura, et propositiones sunt de praesenti, et adverbialis de- 65 terminatio vel aequivalens uniformiter accipitur vel non accipitur, semper est bonus syllogismus, nisi aequivocatio impediat vel accentus vel amphibolia vel compositio et divisio vel fallacia secundum quid et simpliciter, pro insolubilibus. Et tunc in uno sensu est bonus syllogismus et in aho sensu erit fallacia aequivocationis, et sic de ahis. Unde quando 70 est compositio et divisio vel amphiboha, in illo sensu in quo fallit discursus praemissae non disponuntur in modo et figura praedicto modo. Unde sic arguendo 'quidquid est vivens semper est; Sortes est vivens; ergo Sortes semper est\ si h vivens componatur cum h semper, ut sit sensus 'quidquid est vivens semper, est', praemissae non sunt dispositae 75 in modo et in figura, quia in propositione prima subiectum est hoc totum 'vivens semper', sed in secunda propositione hoc totum non est praedicatum sed 'vivens' tantum, et ita non est dispositio in figura. Sed si h semper componatur cum li est, tunc praemissae sunt dispositae in modo et in figura, et sequitur ista conclusio 'igitur Sortes semper est\ so Et ita ista est regula generalis quod quando praemissae sunt dispositae in modo et in figura prima, si propositiones sunt de praesenti, sive sint acceptae cum determinationibus adverbiahbus sive aequivalentibus, determinantibus compositionem sive non, dummodo illae determinationes ponantur in maiore et in conclusione et semper determinent ver- 85 bum, syllogismus est bonus et regulatus per dici de omni vel dici de nullo, nisi aequivocatio vel accentus impediat, vel aha fallacia de enumeratis. Nec ahqua aha fallacia ibi potest assignari. Et hoc est verum, qua59 sive 1 om. A J I logismus add. D

60 sive] vel A 1 , seu DI, pro add. A^CV 4

vel] sive B

62 de] pro B |j vocaliter] naturaliter A 1 66 vel 1 ] aliquid add. D

et 1 ] nisi A 1

infra) I om. A B E V 4

72 non] tamen ibi A 1 76 in 1 om. A X BI

74 ut] non I

om. A X BD j| sunt] sint A C I V 4 om.

AXI

86 est] erit BDI

87 alia] aliqua add. A^D

77 sed] et A 1 , om. BI

83 sive] eis add. A u

69 pro inso71 et] vel

73 vivens] veniens (etiam infira) B || Sortes] Petrus (etiam

80 in om. BDI ; semper est trp. C V 4

79 tunc] et A 1

65 in om. BI

fallacia] accidentis vel I

70 et 1 om. I;; alio] autem add. I,'! aliis] singulis I

lub.] et sic de aliis I ;j est] erit DIV 4 C |j vel] et B

68 et 1 ] vel ABI

61-62 valet] syl-

63 accip.] sumitur I

regul.] regulatur

ACV4

89 Nec] vel A ;; aliqua om. A X D

78 ita] ideo B j, Sed 82 in 1 om. B D |; prima

85 ponantur] componantur A 1 , om. B || in 1 | vel] per add. A X D Et om. A^BCV 4

dici om. B C I V 4

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

369

90 lecumque sit verbum, sive faciat propositionem modalem sive non, sive etiam determinatio adverbialis faciat propositionem modalem sive non. Propter quod omnes tales syllogismi, secundum intentionem A r i st o t e l i s , sunt boni 'omnis veniens cognoscitur a te; Coriscus est veniens; igitur Coriscus cognoscitur a te'; 'omnis persona divina de ne95 cessitate est Deus; creans est persona divina; igitur creans de necessitate est Deus'; 'omnis homo est ens per se; homo albus est homo; igitur homo albus est ens per se'; 'omnis homo per se est animal; album est homo; igitur album per se est animar; 'omnis ignis est per se calefactivus; siccum est ignis; igitur siccum per se est calefactivum'; 'omnis 100 aedificator per se aedificat; album est aedificator; igitur album per se aedificat'; 'nulla persona divina intelligitur a me; Deus est persona divina; igitur Deus non intelligitur a me'; 'omnis Deus scitur a philosophis esse immortalis; quaelibet persona divina est Deus; igitur quaelibet pcrsona divina scitur a philosophis esse immortahs'; 'omnis anima in105 tellectiva scitur a ponentibus intellectum esse accidens esse substantia; intellectus est anima intellectiva; igitur intellectus scitur a ponentibus intellectum esse accidens esse substantia'. Et multi tales syllogismi innumeri, qui negantur a m o d e r n i s , sunt optimi syllogismi et regulati per dici de omni vel de nullo. no Quod enim tales syllogismi sint regulati per dici de omni vel de nullo, secundum intentionem A r i s t o t e l i s , patet manifeste. Nam per istam propositionem 'omnis Deus scitur a philosophis esse immortalis' denotatur quod de quocumque dicitur hoc subiectum 'Deus' quod de eodem dicitur hoc praedicatum 'scitur a philosophis esse immortalis'. ii5 Et per istam 'quaelibet persona divina est Deus' denotatur quod hoc quod fixit subiectum in prima propositione, scihcet 'Deus', dicitur de hoc subiecto 'persona divina' universaliter sumpto; igitur necessario sequitur conclusio, in qua denotatur illud quod fuit praedicatum in prima propositione dici de hoc subiecto 'persona divina', quod fuit subiectum 120 in secunda propositione; et hoc per virtutem dici de omni. Iste enim syllogismus 'omnis homo currit; omne album est homo; igitur omne album currit' non tenet nisi quia per maiorem denotatur quod de quocumque dicitur hoc subiectum 'homo' quod de eodem dicitur hoc praedicatum 'currit'; et per minorem denotatur quod 'homo' dicitur de 90 sive 1 ] scilicet add. C D V 4 alii D

110 enim] autem D scilicet add. A

sint] sunt A C E V 4

vel] dici add. D

118 sequitur] sequi vidctur I

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

100 est] per se add. A 1

98 album] animal non A 1

108 modcrnis] esse syllogismi add. D ,, et om. C V 4

107 tales]

109 vel] per dici add. A A 1 , dici add. D 114 scitur] scitum BD

120 per] propter A 1

1 1 7 subiecto]

virt.] veritatemA^C

24

370

PARS III-L CAP.

15

hoc subiecto 'album' universaliter sumpto, ideo necessario sequitur con- 125 clusio in qua denotatur hoc praedicatum 'currit' dici de hoc subiecto 'album' universaliter sumpto. Et ideo cum aequahter inveniatur dici de omni vel dici de nullo in omnibus praedictis exemphs et consimilibus sicut invenitur in istis 'omnis homo currit; omne album est homo; igitur omne album currit'; 'nullus homo currit; omne nigrum est 130 homo; igitur nullum nigrum currit', aeque boni syllogismi, et regulati per dici de omni vel de nullo, erunt praedicti syllogismi et consimiles sicut isti ultimi, de quibus nullus dubitat quin sint boni. Sic igitur praedicti syllogismi sunt boni. Et similiter tales sunt boni 'omnis natura specifica est realiter communicabilis; differentia indivi- 135 duahs est realiter natura specifica; igitur difFerentia individuahs est realiter communicabihs'; 'omnis differentia individualis est de se haec; natura specifica est differentia individualis; igitur natura specifica est de se haec'; 'omnis intellectus divinus est principium producendi Fihum; voluntas divina est intellectus divinus; igitur voluntas divina est princi- 140 pium producendi Filium\ Et si d i c a t u r quod tunc esset hic bonus syllogismus 'omnis essentia divina est Pater; Filius est essentia divina; igitur Filius est Pater'; simihter 'nullus Pater est Filius; essentia divina est Pater; igitur essentia divina non est Filius': 145 D i c e n d u m est quod P h i l o s o p h u s diceret tales syllogismos tenere et regulari per dici de omni vel de nullo, et hoc quia non posuit unicam rem simphcem esse plures res distinctas reahter. Sed t h e o l o g i 5 , qui ponunt - secundum veritatem - unam rem numero esse plures res, quia dicunt quod essentia divina simplex et indivisibilis 150 est plures personae distinctae reahter, habent dicere quod praedicti discursus non valent, nec regulantur per dici de omni vel de nullo. Et ratio est, quia per istam 'omnis essentia divina est Pater' non denotatur quod de quocumque dicitur hoc subiectum 'essentia divina' quod de eodem dicatur hoc praedicatum 'Pater'. Tunc enim necessario iste syllo-155 126 currit] currere A 1 nullo] sicut add. I

126-28 hoc... de 1 om. (hom.) A1!

128 vel] et A . dici om. A^BEI

129 inv.] invcniuntur DIV 4 , ipsa add. B j; in istis] hic A 1 , syllogismis add. D

132 vel] dici add. C, per dici add. V 4

133 isti] modi add. I ' ultimi] multi A 1 ; nullus] nemo D

134 Sic... boni om. {hom.) A A 1 !i Et] isti add. A n sunt boni om. BI 147 vel] et B, dici add. A res K

152 nec] nisi B

148 unicam] unam A X D

143 Pater 1 ] et add. BDI

150 indiv.] individualis B

151 personae]

vel] dici add. A 1

Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 6 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 174s.). 5

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

371

gismus regularetur per dici de omni 'omnis essentia divina est Pater; Filius est essentia divina; igitur Filius est Pater'. Sed ista esset tunc falsa 'omnis essentia divina estPater', sicut ista est falsa: de quocumque subiecto dicitur hoc subiectum 'essentia divina' de eodem dicitur hoc praedicatum i6o cPater\ Sed per istam 'omnis essentia divina est Pater' denotatur quod omne illud quod est omnis res absoluta et relativa quae est essentia, est Pater. Et hoc est verum; sed tunc, si uniformiter acciperetur minor, ipsa esset falsa. Tunc enim per istam 'Filius est essentia divina' denotaretur quod 165 Fihus esset quaelibet res respectiva quae est essentia divina. Quod falsum est, quia non est Pater, et tamen essentia divina est Pater. Et sicut dictum est de isto syllogismo affirmativo, ita proportionahter dicendum est de syhogismo negativo adducto. Tahs igitur modus arguendi numquam falht nisi quando accipitur 170 terminus qui importat aliquam rem unicam numero, quae tamen est plures res numero, et accipitur aha res, de qua et una aha vere dicitur quod illa unica est illae duae res. Sed istum defectum non contingit in ahis assignare, sicut manifeste patet. Unde hic non est tahs defectus 'omnis Deus cognoscitur a philosophis esse immortahs; quaehbet per175 sona divina est Deus; igitur quaelibet persona divina cognoscitur a philosophis csse immortalis\ Nam per istam 'omnis Deus cognoscitur a philosophis esse immortahs, denotatur quod de quocumque dicitur hoc subiectum 'Deus' quod de eodem dicitur hoc praedicatum 'cognoscitur a philosophis esse immortalis'; et ideo necessario praedictus syhogismus i8o erit regulatus per dici de omni, secundum viam A r i s t o t e l i s . Et si d i c a t u r quod secundum ista philosophi cognovissent tres personas esse in divinis, d i c e n d u m quod philosophi non cognovenmt tres personas esse in divinis, quia ad notitiam istius propositionis 'tres personae sunt in divinis' nullo modo poterant devenire, tamen de 185 illo quod est tres personae poterant scire quod ipsum est immortale. Et huiusmodi multa. Et propter hoc potest ista verificari 'quaehbet persona divina scitur a philosophis esse immortalis', quia per istam propositio158 sicut] similiter I pars A 1

subiecto om. A D E

162 omnis] cst B, om. A

dicatur A X CI

169 Talis igitur] Sed talis A

171 res 1 ] ct add. A 1 „ et 1 ... alia 2 ] illa una res A dcfectus] discursus A 1

dev.] invenire A

164 divina om. BDI

accip.] aliquis add. BDI

180 crit] est A^BE

182-83 cognov.] cognoscunt A C V 4 186 potest] poterit A, poterat A 1

165 res]

170 unicam] unam A D

172 defectum] discursum A 1

177 quoc.] quibuscumquc A 1

vissent] cognoscerent A, cognoscunc I terunt A A X E V 4

159 subi.] praedicatum A 1 , dicitur 1 ... praed.] praeet] vel A X C V 4

173 sicut] ut D , 181

cogno-

184 poterant] po-

372

PARS III-L CAP. 4

nem non denotatur quod haec propositio sit scita a philosophis 'quaelibet persona divina est immortalis'. Ista enim propositio nullo modo potest sciri evidenter ex puris naturalibus, quia nec ista potest sciri ex 190 puris naturalibus 'aliqua persona est Deus', accipiendo 'personam' sicut theologi accipiunt. Sed per istam 'quaelibet persona divina scitur a philosophis esse immortahs' denotatur quod de quohbet, quod est persona divina, scitur quod est immortale. Et si d i c a t u r quod tunc haec esset vera 'de Patre scitur a phi- 195 losophis quod est immortalis', et per consequens philosophi sciverunt quod Pater est immortalis, d i c e n d u m quod haec est vera 4de Patre scitur a philosophis quod est immortahs', quia per istam non denotatur quod haec fuerit scita a philosophis 'pater est immortalis', quia nec istam nec ahquam consimilem poterant scire, sed per istam denotatur quod de 200 aliquo, qui est Pater, fiiit scitum a philosophis quod est immortahs, hoc est de Deo fuit scitum ipsum esse immortalem, et ipse cst Pater, non tamen fuit scitum a philosophis ipsum esse Patrem. Unde ista est vera 'Pater scitur a philosophis esse Deus', et tamen haec non est vera 'Deus scitur a philosophis esse Pater'. ** Quod autem ista stent simul 'quaelibet persona divina scitur a philosophis esse immortahs' et tamen quod haec non est scita a philosophis 'quaelibet persona divina est immortalis' potest declarari per exempla. Sit primum istud: sit ita quod ista nomina sint synonyma simphciter 'gladius' et 'ensis', et tamen quod Sortes hoc ignoret, sed sciat significa- 210 tionem istius nominis 'gladius' et nesciat quid significet hoc nomen 'ensis\ Tunc haec est vera 'ensis scitur a Sorte esse unum genus armorum' vel 'ensis scitur a Sorte esse acutus' vel 'ensis scitur a Sorte esse ferrum', quia hoc praedicatum vere competit et vere praedicatur de pronomine demonstrante illud pro quo subiectum supponit. Igitur ista215 propositio est vera, et tamen nulla istarum propositionum cst scita a Sorte 'ensis est unum genus armorum', 'ensis est acutus', 'ensis est fer188 philos.] scitur quod add. A 1 191 sicut] ut A 1 dicitur add. mg. C igitur D

189 divina] in divinis D

divina om. A J D

D

scitur add. A,

194 scitur] a philosophis add. I . immort.] immortalis I

195 quod]

193

197 quod 1 ] est concedendum quod add. D

196 sciverunt] sciunt A C V 4

los.] Philosopho A C V 4

Ista enim] quia isu

quol.] quocumque A C V 4 ,

192

201 aliquo] quod est Pater vel add. D

199 phi-

qui] quod B „ fuit scitum] tamen

scitur I , immort.] immortale A B C V 4 , et hoc est verum, quia de Deo, qui est Pater, fuit scitum a philosophis ipsum esse immortalem add. BDI ACV4

208 quaelibet] quaedam B

203 philos.] Philosopho A C

divina om. A^CV 4

ista] haec A „ simpl.] sicut A 1 , similiter V 4 , scilicet add. D, om. A critD

213 vel 1 ] et B

nomine I , illud] hoc A 1

vel*] et B

205 philos.] Philosopho

209 Sit... istud] sic AE, primo sic A 1 |j 211 istius] huius A X DI

214 quia hoc] et hoc quia A 1 ; de] hoc add. C

isu] ipsa BDI, om. A

2 1 2 est] 215 pron.]

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

373

rum\ Igitur similiter stant simul quod 'quaelibet persona divina scitur a philososphis esse immortahs', et tamen quod ista non sit scita ab eis 220 'quaelibet persona divina est immortalis'. Ahud exemplum est: quod ponatur, sicut ponunt p h i l o s o p h i , et credo esse verum, et a 1 i b i 6 est sufficienter probatum, ut mihi videtur, quod essentia divina et intellectus qui est in Deo sint idem omnibus modis ex natura rei. Tunc si haec sit vera 'essentia divina scitur 225 ab omnibus esse essentia divina', haec erit vera 'intellectus divinus scitur ab omnibus esse essentia divina'. Et tamen cum hoc stac quod haec sit scita ab omnibus 'essentia divina est essentia divina' et non ista 'intellectus divinus est essentia divina'. Et hoc, quia ad veritatem iscius 'intellectus divinus scitur ab omnibus esse essentia divina' non requiritur nisi 230 quod praedicatum vere praedicetur de pronomine demonstrante illud pro quo subiectum supponit. Hoc autem verum est in proposito, cum pro eodem supponat subiectum in ista 'intellectus scitur esse essentia divina' et in ista 'essentia divina scitur esse essentia divina'. Aliud exemplum est de activa generatione et paternitate. Quia si 235 sint idem omnibus modis, impossibile est quod paternitas credatur esse constitutiva Patris nisi credatur activa generatio esse constitutiva Patris. Et tamen a multis creditur ista esse vera 'paternitas est constitutiva Patris' a quibus non creditur ista esse vera 'activa generatio est constitutiva Patris'. 240 Simihter, si anima sensitiva in homine et anima intellectiva sint simphciter eadem forma, necessario si anima intellectiva hominis scitur non esse distincta ab anima intellectiva hominis, anima sensitiva hominis scietur non esse distincta ab anima intellectiva hominis. Et tamen haec erit scita 'anima intellectiva hominis non est distincta ab anima intellec245 tiva hominis , , quamvis haec non sit scita 'anima sensitiva hominis non est distincta ab anima intellectiva hominis'. Et ratio omnium praedictorum est, quia per talem propositionem 218 simil.] eodem modo D, simpliciter I 219 ista] ipsa A 1 , propositio add. D idem add. D

non om. B

quod] quia A 1 , om. A D

226 quod] et B 234 Quia] quod DI

quaelibet] aliqua C, om. A 220 divina] in divinis D

222 esse] quod est A X B

232 intell.] divinus add. A J EK 238 quibus] quolibet B

221 exemplum] ad

222-23 et 1 ... videtur om. D

233 et] sicut A

creditur] dicitur I

divina] in divinis D

in ista om. A^BCI

240 intell.] in homine add. A

242 intell. corr. in sensitiva A 1

242-45 anima 1 ... hominis 1 om. A 1

245 sensitiva] intellectiva A 1

246 hominis] et ita anima sensitiva hominis non est distincta ab anima

243-46 quamvis... hominis om. I

intellectiva hominis add. A 1

Guillelmus de Ockham, Scriptum iti I Sent.t d. 2, qq. 1-2 (cd. St. Bonavcnture, N.Y., II, 3-74). 6

374

PARS III-L CAP. 4

'anima sensitiva hominis scitur non esse distincta ab anima intellectiva hominis, non denotatur nisi quod hoc praedicatum 'non esse distinctum ab anima intellectiva hominis, scitur de illo quod est anima sensitiva 250 hominis, non quod sciatur de hoc subiecto 'anima sensitiva hominis\ Sicut per istam 'veniens scitur esse homo' denotatur quod res, quae est veniens, scitur esse homo, quamvis nesciatur an hoc praedicatum 'homo' sciatur de hoc subiecto 'veniens'. C o n t r a tamen p r a e d i c t a exempla potest instari: quia in 255 omnibus supponitur quod duo subiecta propositionum duarum adductarum supponant simpliciter pro eodem. Non sic autem est in istis 'quaelibet persona divina scitur esse immortalis', 'Deus scitur esse immortalis', quia subiectum unius supponit pro persona divina et subiectum alterius non supponit pro persona divina sed pro essentia divina, et ita non est 260 simile de istis et de aliis exemplis adductis: Sed istud n o n o b s t a t , quia quamvis quantum ad hoc non sit simile, quia tamen persona divina est essentia divina, - propter quam identitatem quidquid convenit essentiae divinae, convenit personae divinae, nisi oppositum inveniatur in Sacra Scriptura vel sequatur eviden- 265 ter ex tahbus ideo si concedatur quod Deus scitur esse immortalis, debet concedi quod persona divina scitur esse immortahs. Nec ex hoc ahquo modo sequitur quod ahquis potest scire ex naturalibus quod tres personae sunt in Deo, quia per istam et consimiles 'persona divina scitur esse immortahs, non denotatur nisi quod de illo, quod est persona di- 270 vina, scitur quod est immortale. Et hoc est verum, quia de Deo, qui est persona divina, scitur quod est immortalis. Sic igitur numquam talis discursus debet negari nisi quando accipitur aliquis terminus importans ahquam rem quae est plures res distinctae realiter. Sed adhuc non semper in tali casu, sed timc solum quando non de- 275 notatur per maiorem quod praedicatum dicitur de omni iho quod est subiectum, sed quando solum denotatur quod omne ihud quod est formahter illud quod importatur per subiectum quod de omni tah dicatur praedicatum. Quid autem sit aliquid esse formaliter ahquid, decla248 sensitiva] intellectiva (etiam infra) A 252 scitur] a te add. B

250 hominis om. A C V 4

252 res, quae] ille qui BDI

hoc est, licet (quamvis I) nesciatur haec propositio 'veniens est homo* add. CIV 4 256 duo] substantiva vel add. A divina add. K add. C

258 scitur 1 ] a philosophis add. A 1

263 tamen] vero I | quam] aliquam A 1 266 ideo] tunc D

268 ex] de C, puris add. A 1

271 qui] quod C V 4

254 vcniens]

255 tamen om. A X V 4

immort. 1 ] igitur Deus est persona

264-65 divinae om. A X C

Deus] sit immortalis add. A, om. B

275 solum] tamen K ,, non om. K

illo] praedicari add. D

253 praed.] esse add. I

265 nisi] per

267 concedi] ctiam add. D

273 debet] potest A

aliquis] coinmunis V 4

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

375

280 ratum est a 1 i b i 7 . Cum igitur inter creaturas hoc non possit reperiri quod una res sit plures res, numquam in creaturis tahs modus arguendi debet negari, nisi forte aliquando ahquis terminus includat ahquod syncategorema, quo expresso pateret tahs discursus non valere. Unde si a significet idem quod hoc totum 'tantum animar, iste syllogismus non 285 valebit 'omnis homo est substantia; a est homo; igitur a est substanria', quia expresso syncategoremate incluso aequivalenter in li a et etiam expresso aho termino illo modo incluso, manifestum est discursum non valere. Sicut non sequitur 'omnis homo est substantia; tantum animal est homo; igitur tantum animal est substantia'. 290 E t s i d i c a t u r quod tahs syllogismus regulatur per dici de omni, nam per istam maiorem 4omnis homo est substantia' denotatur quod de quocumque dicitur 'homo' de eodem dicitur 'substantia', et per istam minorem 'tantum animal est homo' denotatur quod 'homo' dicitur de hoc toto 'tantum animaT; igitur sequitur conclusio in qua 'substantia' 295 praedicatur de hoc toto 'tantum animal,; igitur praedictus discursus regulatur per dici de omni: Dicendum est quod non regulatur per dici de omni, et hoc quia quamvis per minorem denotetur quod 'homo' praedicetur de hoc toto 'tantum animaT, tamen non tantum hoc denotatur, sed etiam deno300 tatur quod hoc subiectum 'homo' removetur a quohbet non-animah. Et propter hoc non sequitur conclusio praedicta, quia tunc argueretur per istam regulam 'a quocumque removetur subiectum universahs, ab eodem removetur praedicatum', quae falsa est; et propter hoc non regulatur praedictus discursus per dici de omni. 305 Simihter, si a significet idem quod 'non omnis homo', tunc non regulabitur iste discursus per dici de omni 'omne album est substantia; a est album; igitur a est substantia'. Et ratio patet. Et sicut est de istis, ita est de consimihbus. Et forte propter talem causam negantur ahqui syllogismi ab ahqui310 bus a u c t o r i b u s , qui tamen aliter essent de se evidentes. Unde si 282 aliquod] aliud ACI 290 Et om. A^I

quod] ly add. I, hoc totum add. K hoc add. AXI syllogismus A 1

286 li om. AE

292 homo] quod add. BI

287 alio] aliquo A 1 , om. A

codem] illo A A X C V 4

295 disc.] syllogismus A 1

302 quocumque] quo B C D V 4

288 Sicut] sed A 1

293 minorem] maiorem A 297 cst om. CIV 4

univ.] universaliter I

299 etiam]

304 praed.] iste A

disc.]

307 patet] quia minor aequipollet uni particulari negativae add. K ; Et*] quia A 1

308 cons.] omnibus talibus A

309 talem] istam A

Guillclmus dc Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, qq. 1 ct 11 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 17-36, 364-76). 7

376

PARS III-L CAP. 4

abstxacta concretorum substantialium includant aliqua determinata syncategoremata, sicut forte secundum modum loquendi aliquorum includunt, multi discursus apparebunt evidentes, qui tamen fallunt, sicut multae propositiones tunc essent falsae, quae tamen aliter essent verae. Si enim talia abstracta 'humanitas', 'equinitas', 'animalitas' et huiusmodi 3is includant aequivalenter talia syncategoremata 'per se primo modo' vel 'necessario' vel aliquod huiusmodi, tunc erunt istae propositiones falsae 'humanitas est homo', 'humanitas est animal', 'humanitas est animahtas\ 'humanitas est alba\ 'humanitas currit' et huiusmodi. Et hoc, quia expresso syncategoremate aequivalenter incluso cum alio termino, patet 320 falsitas earum. Haec enim est falsa 'homo necessario currit' et ista similiter 'homo necessario est homo' vel 'homo necessario est animaT. Et sic auctoritates, quae negant tales propositiones de tahbus abstractis, sunt glossandae. Eodem modo, hoc supposito, tales discursus non valebunt 'omnis homo currit; humanitas est homo; igitur humanitas currit', nam 325 iste discursus non valet 'omnis homo currit; homo necessario est homo; igitur homo necessario currit\ Instantia enim patet in istis terminis 'omnis persona divina est creans; Pater est necessario persona divina; igitur Pater necessario est creans', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Et per istum modum multae auctoritates, sonantes quod hu- 330 manitas non sit homo et quod humanitas non sit alba, debent solvi. Sic igitur, breviter, omnis syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo est simpliciter bonus et de se evidens, nec indigens aliqua probatione. Et non refert quale sit illud quod sumitur sub in minore, sive sit terminus substantialis sive accidentalis, sive dicat quale sive quan- 335 tum sive ad aliquid sive ubi, sive quodcumque aliud. Ex quo patet quod non semper quando commutatur quid in quale vel in quantum vel in ad ahquid vel in quale quid vel in ahquid aliud est faliacia figurae dictionis. Tunc enim hic esset fallacia figurae dictionis 'omnis homo currit; album est homo; igitur album currit'. Simihter 340 hic 'omnis homo est animal; aliquod bicubitum est homo; igitur aliquod 311 concr.] illarum A 1 add. A 1

316 incl.] etiam add. A 1

322 vel] ita I

323 auct.] auctoritas A, auctores C

324 gloss.] glossanda A, glossandi C sona 1 ] Pater A

DI

335 sive 1 ] terminus add. B

fall. fig.1] figura D

329 nam om. A A 1

333 simpl. bonus] simplex I

quid] quale quid in hoc aliquid A 1

quae] qui C

Eodem modo] sicut I

divina 1 om. A A ^ C V 4

et consimiles add. D om. CV*

3 1 7 erunt] essent I patet] statim add. A

320 cum alio] in aliquo A 1 , cum aliquo I

negant] negat A

327 homo] animal I

et] similiter add. A 1

338 vel 1 ] sivc C

sunt] est A 328 per-

331 alba] et huiusmodi add. BI

dicat] dicatur AA^CV 4

340 currit 1 ] et add. BI

319 hoc] ideo 321 falsa] ista I

334 sub om. AI

336 ad] hoc A 1

in 4 ] ad add. IV 4

solvi] in

337-38 quid...

339 fall. fig.1] figura

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

377

bicubitum est animar, et in multis aliis evidentibus syllogismis; quod est manifeste falsum.

[ C A P . 5 . A D VIDENDUM QUANDO SYLLOGISMUS REGULATUR PER DICI DE OMNI ET DE NULLO ET QUANDO NON]

5

10

15

20

25

Quando autem syllogismus non regulatur per dici de omni vel de nullo, tunc non oportet quod valeat, sed est fallacia accidentis vel aliqua alia fallacia. Ad videndum autem quando discursus non regulatur per dici de omni nec de nullo intelligendae sunt ad praesens regulae infra scriptae. Prima est quod quandocumque minor habet ahquam exponentem negativam tahs discursus non potest regulari per dici de omni vel de nullo. Et ratio est quia, sicut dictum et p r i u s l9 per maiorem non denotatur nisi quod de quocumque dicitur subiectum quod de eodem dicitur praedicatum, vel ab eo removetur. Igitur si in minori denotetur subiectum removeri ab ahquo, vel aliquid aliud removeri ab ahquo, nullo modo poterit regulari per dici de omni vel de nullo, quia in minori non debet denotari nisi quod subiectum primae propositionis dicitur de aliquo. Et ita patet manifeste quod quando minor habet aliquam exponentem negativam, non poterit syllogismus regulari per dici de omni vel de nullo. Per istam regulam excluduntur propositiones exclusivae et exceptivae et habentes aliquod istorum verborum 'incipit' vel 'desinit', et quaecumque ahae quae habent exponentes negativas, ne possint esse minores in tali syllogismo. Et ideo talis discursus non valet 'omnis homo est animal; tantum risibile est homo; igitur tantum risibile est animaT; nec talis omne album est corpus; omne animal praeter corvum est album; igitur omne animal praeter corvum est corpus'; nec iste 342 et] ita add. I

343 falsum] quare add. C, ideo etc. add. V 4

CAP. 5 . - 3 Quando] Cum A ; vel] per dici add. A 1 , dici add. D 6 omni] vel add. I

5 disc.] syllogismus A 1 exp.] falsam vel add. A 1

12 eo] eodem AI . minori] maiori A^BDKV 4 , minore (irt corr.) C

et A 1 , etiam add. DI

14 nullo 1 ] et illo A ; omni... de 1 om. A 1

de nullo] in minori B V 4 tam] autem add. BDI 25 animal] album A 1

CAP. 5. -

1

4 accid.] figurae dictionis A 1

8 Prima] autem add. B, regula add. D

nec] vel A 1

16 aliquam] unam A propos.] omnes A C V 4

;!

vel... nullo 1 om. C

17 poterit] debet A 1 et om. CI

iste] talis BD

Supra, cap. 4, lin. 110-33.

reg.] vel add. D

20 vel] et B

13 vel]

de 1 ... quia om. A , 19 is-

21 expon. om. A A 1

378

PARS III-L CAP.

4

omnc ridens est homo; Sortes incipit esse ridens; igitur Sortes incipit esse homo'; nec talis omne sentiens est animal; asinus desinit esse sentiens; igitur asinus desinit esse animaT; et omnes alh habentes consimilem defectum non valent. Aha regula est quod quandocumque in minori propositione denotatur praedicatum dici de subiecto cum aliquo modo, nato determinare compositionem, non expresso in maiore, qui modus positus et non positus mutat propositionem quantum ad veritatem vel falsitatem, tahs discursus non regulatur per dici de omni vel de nullo. Tales autem modi sunt huiusmodi 'necessario', 'contingenter', Velociter', 'bene', 'male' et cetera adverbia. Nam haec est vera 'homo est albus' et haec est falsa 'homo necessario est albus'. Simihter haec est vera 'homo est albus' et haec est falsa 'homo per se est albus'. Et ita est de multis ahis. Et ratio istius regulae est, quia per propositionem universalem maiorem non denotatur nisi quod de quocumque dicitur subiectum de eodem dicitur praedicatum vel removetur; et non denotatur quod de quocumque dicitur subiectum cum ahquo adverbio determinante compositionem quod de eodem dicitur praedicatum cum eodem adverbio. Et ideo accipere in minore aliquod tale adverbium non est regulare talem syllogismum per dici de omni vel de nullo. Et ideo tales syhogismi non valent 'omnis homo est albus; Sortes necessario est homo; igitur Sortes necessario est albus\ Instantia dicta est p r i u s 2 . Nec tales syllogismi valent 'omnis creans est Deus; quaelibet persona divina contingenter est creans; igitur quaelibet persona divina contingenter est Deus'; 'omne currens est homo; Sortes est velociter currens; ergo Sortes est velociter homo\ Et est dihgenter advertendum an in minore accipiatur aliquis terminus includens aequivalenter talem determinationem adverbialem vel aequivalentem, quamvis non exprimatur. Quia si sic, non erit syhogismus regulatus per dici de omni vel de nuho. Aha regula est quod quando in propositione minori ponitur aliquis 26 ridens1] videns (ita et infra) C 36 Nam] sicut A 1

est« om. A X DI

CI '! per] talcm add. I minore] maiori I

30 est om. BI

37 albus 1 ] et add. B

40 subi.] quod add. BDI 45 vel] dici add. A 1

libet... Deus] etc. et add. similiter nec tales D 53 vel] aliquid add. D

48 omnis] omne I

52 minore] maiore C K

54 aequiv.] aequivalens D

AXK

33 vel] et I 39 quia] quod

44 in ... adv.] minorem cum tali adverbio A ' !

17 Nec] etiam add. D

Quia] quoniam A

56 minori] maiori A X DI 2

32 et] vel

38 est1 om. A D

Hic supra, in paragrapho praecedenti.

49-50 quae-

accip.] aliquid vel add. D 55 vel] per dici add. A V 4

30

35

40

45

50

55

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

60

65

70

75

80

379

modus qui potest competere toti propositioni, si in maiore hoc denotetur, non semper talis discursus regulabitur per dici de omni vel de nullo. Sed quia hoc tangit syllogismos ex modahbus8, ideo de hoc dimittatur ad praesens. Alia regula est quod quando per maiorem non denotatur praedicatum vere affirmari vel vere negari de pronomine demonstrante quodcumque quod est realiter idem cum significato per subiectum, tunc accipiendo sub ahquid tale, non erit syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo. Et ideo talis discursus non regulatur per dici de omni 'omnis essentia divina est communis tribus personis; Pater est essentia divina; igitur Pater est communis tribus personis', et hoc quia per istam 'omnis essentia divina est communis tribus personis' non denotatur quod quilibet, qui est essentia divina realiter, sit communis tribus personis, sed praecise denotatur quod quidquid est essentia realiter et formaliter, est commune tribus personis. Et ideo accipiendo sub 'Pater est essentia', nisi acciperetur sic sub 'Pater est essentia realiter et formahter' non arguitur per dici de omni. Secus autem est hic 'omnis homo currit; album est homo; igitur album currit', nam per istam 'omnis homo currit' denotatur quod quicumque est homo realiter quod ipse currit, et ideo accipiendo sub 'Sortes est homo' sequitur quod Sortes currit. Non sic autem per istam 'omnis essentia divina est communis tribus personis', quia non denotatur quod quicumque est essentia divina quod est communis tribus personis; hoc enim falsum est. Et ita patet satis evidenter, supposito quod essentia divina unica et singularissima sit tres personae et tamen quod una non sit alia, quomodo iste syllogismus non regulatur per dici de omni 'omnis essentia divina est communis tribus personis; Pater est essentia divina; igitur Pater est communis tribus personis', 57 qui] primo add. D

58 semper] propter hoc B, om. A 1

et ideo talis discursus non regulatur per dici de omni add. A 61 maiorem] minorem C

62 vere* om. A E V 4

C V 4 . signif.] assignato A 1 nullo add. A

64 sub] subiectum A

67 divina om. BD

sed] quia C V 4

75 quic.] quidquid A A 1 homo I, quod homo K

69 sit] est D

omni 2 ] vel de

personis om. IV 4

71 sub mg. C, aliquis V 4 , aliquis add. C 76 sub] quod add. BDI

80 suppos.] supponendo C V 4

72 cst

73 Sccus] sic A, sicut

78 quicumque] quidquid CI, corr. in quidquid V 4

79-80 saiis... supp.] supra A

63 cum om.

65 disc.] syllogismus A 1

72-73 arguitur] regulatur AKDV 4

ipse] ipsum A 1 , om. A

59 nullo]

pronom.] propositione A V 4

68 divina om. A C D V 4

71-72 sub... sub] secus A

essentia] in minori quam A

disc.] syllogismus A 1

59-60 dimitt.] praetermittatur BDI

A1

quod Sortes*] igitur 79 ita] illa A 1

81 una] persona add. D

:

syllog.]

regulatur per dici de omni 'omnis homo currit; album est homo; igitur album currit'; et tamen iste add. D 3

82 personis om. C D

De quibus agetur infra, inde a cap. 20 huius tractatus.

380

PARS III-L CAP. 15

et tamen iste syllogismus regulatur per dici de omni 'omnis homo currit; album est homo; igitur album currit\ ss Est autem sciendum quod quamvis propter rationem dictam nullus discursus, ubi persona accipitur sub essentia vel e converso, reguletur per dici de omni vel de nullo, tamen multi tales valent et tenent et multi non valent. Quando autem tahs discursus tenet et quando non, non potest sciri nisi quando in Scriptura Sacra vel ex determinatione Ec- 90 clesiae vel ex eis, mediante evidenti syllogismo, habetur quod praemissae sunt verae et conclusio falsa: sicut oportet credere quod omnis essentia divina est Pater, et quod Filius est essentia divina, et tamen quod haec est falsa 'Filius est Pater\ et ideo iste discursus non valet 'omnis essentia divina est Pater; Fihus est essentia divina; igitur Fihus est Pater'. Sed 95 non sic est de isto discursu 'omnis essentia divina fuit scita a philosophis esse immortahs; Pater est essentia divina; igitur Pater fuit scitus a philosophis esse immortalis\ Non enim habentur praemissae in Sacra Scriptura vel ex determinatione Ecclesiae cum opposito conclusionis, nec illa tria evidenter sequuntur ex ilhs, ideo tahs discursus est concedendus. 100 Et universahter omnis tahs discursus est concedendus nisi possit inveniri in Sacra Scriptura vel ex determinatione Ecclesiae vel evidenter sequatur ex tahbus quod praemissae sunt verae cum opposito conclusionis. Et ideo tahs discursus in creaturis numquam debet negari, quia inter creaturas impossibile est quod una res numero, simplex et singularis, sit 105 reahter plures res distinctae realiter. Aha regula est quod nullus terminus in praemissis vel conclusione sumatur aequivoce. Si enim aliquis terminus, sive in praemissis sive in conclusione, sumatur aequivoce, non poterit regulari per dici de omni vel de nullo. Et ideo talis syllogismus 'omnis canis currit; cae- 110 leste sidus est canis; igitur caeleste sidus currit' non regulatur per dici de omni vel de nullo si 'canis' sumatur aequivoce. Nam per istam proposi84-85 et... currit 1 om. seu trp. (vide lectionem paenult.) D dici add. A \ dici add. D

89 tenet] valet A A J E

A C V 4 „ fuit scita] scitur A 1

93 quod 1 om. AA^CEV 4

97 fuit scitus] scitur A 1 100 tria] videntur C, om. AXI

tione B C D V 4 ,, cum] ex A

101 F.t... conced. om. (hom.) AA^CV 4

tunc I

add. BE

107-08 concl.] si add. B

CV4

iste add. A

107 nullus] si A 109 sive] vel

1

CV4

, syllog.] discursus A

98 in] ex A

99 determ.] declara-

103 sunt] sint AE

108-09 Si... aequiv. om. A B 110 vcl] per dici add.

112 vel] per dici add. A 1

ideo]

possit] posset BI, possint C

107-08 nullus... aequivoce om. C V 4

non om. B

91 me96 fuit] est

sequ.] consequi A, sequi C

ulis om. BE

vel] quod add. A

102 determ.] declaratione B C V 4 simpliciter A 1

88 vel] per

90 determ.] declaratione C V 4

diante] manifeste AXI , habetur] haberetur A A X C V 4

om.

86 quod om. BD ,! propter] secun-

87 persona] divina add. A 1 n sub] vel add. A 1 ,, regul.] regularetur A A X C

dum A 1

105 simplex] 107 vel] sive B, in

108 enim om. C V 4 i! sive ACV4

ideo om. A 1 i talis] est

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

381

tionem 'omnis canis currit' non denotatur quod de quocumque dicitur subiectum quod de eodem dicitur praedicatum, sed denotatur quod de 115 quocumque dicitur hoc subiectum , quando supponit pro animah latrabih, quod de eodem dicitur praedicatum, et non plus. Et ideo accipere postea quod 'caeleste sidus est canis', accipiendo 'canis' pro caelesti sidere et non pro animah latrabih, non est arguere per dici de omni, sicut clare patet. Et sicut est de istis, ita est de aliis. 120 Alia regula est quod nullum syncategorema, nisi forte signum universale vel particulare additum super subiecto, addatur vel auferatur in minore vel conclusione praeter illa quae sunt in maiore. Et si ahquod tale syncategorema ponatur in maiore, si in illa sit determinatio praedicati, oportet quod in alia propositione, in qua debet poni, sit deter125 minatio praedicati. Si autem sit in illa determinatio compositionis, debet etiam in alia esse determinatio compositionis, quia aliter non regulabitur per dici de omni vel de nullo. Et ideo tales syllogismi non valent 'omnis homo est tantum animal; Sortes est homo; igitur Sortes est tantum animaT. Et multi tales deficiunt propter aliquem defectum 130 tactorum.

[ C A P . 6 . D E SUFFICIENTIA MODORUM PRIMAE FIGURAE]

Sciendum est etiam circa syllogismos regulatos per dici de omni vel de nullo quod, cum quatuor sint modi, quorum primus est ex duabus universalibus affirmativis inferentibus universalem affirmativam per dici 5 de omni, secundus est ex maiori universah negativa et minori universali affirmativa inferentibus universalem negativam per dici de nullo, tertius est ex maiori universali affirmativa et minori particulari affirmativa inferentibus particularem affirmativam, quartus est ex maiori universah negativa et minori particulari affirmativa inferentibus particularem nega10 tivam, istae conclusiones praenominatae sunt primo sequentes ex praemissis, mediate tamen et secundario sequuntur aliae conclusiones. 1 1 4 - 1 6 scd... praedic. om. (hom.) A X I

1 1 3 - 1 4 dicitur... dicitur] est... cst I add. D

1 1 9 de*] multis add. A 1

affirmatur A, om. A 1 124 alia] illa B K mal add. C V 4

120 forte] fuerit I

1 1 7 accip.] autem

121 super] scmper BC, om. A X V 4 • auf.]

122 minore] minori DIV 4 :. vel] in add. C

123 maiore] maiori A X C V 4

128-29 Sortes*... animal] tantum Sortes est animal DI, vel tantum Sortes est ani129 multi] in ultima A V 4

130 tactorum] categoricorum A B C V 4 , tactum A 1 ,

prius tactum D, tactarum K CAP. 6 . - 3 cum] tantum C, tamen V 4 omni A 1

8 inf.] concludcntibus A

sint] sunt A C D V 4 j modi] principales add. D 9 - 1 0 negativam] et add. D

6 nullo]

10 praen.] praenotatae C

382

PARS III-L CAP.

Nam in primo modo, praeter universalem conclusionem sequentem, sequitur conclusio particularis et etiam conversa primae conclusionis universalis. Et ita tres conclusiones sequuntur in primo modo; et ultima conclusio potest sequi in illo modo qui dicitur B a r a l i p t o n . Ex praemissis autem dispositis in secundo modo sequuntur quatuor conclusiones: prima, universalis negativa, in qua negatur maior extremitas de minori; secunda, conversa illius universalis, et timc habetur ihe modus qui dicitur C e l a n t e s ; tertia est particularis subalterna primae universalis; quarta est particularis negativa de terminis transpositis, quae est subalterna secundae conclusionis universahs. Ex praemissis dispositis in tertio modo sequuntur duae conclusiones, scilicet particularis directa et secundario conversa ihius; et tunc habetur ihe modus qui dicitur D a b i t i s. Ex praemissis dispositis in quarto modo non sequitur nisi una conclusio, et hoc quia conclusio particularis negativa non convertitur. Sed iha eadem conclusio particularis negativa sequitur ex universali affirmativa de terminis transpositis ipsius minoris et universah negativa conversa maioris, ipsis propositionibus transpositis, concludentibus conclusionem indirectam; et similiter ex conversa minoris et conversa maioris, transpositis praemissis et indirecte concludentibus. Et tunc habentur ihi duo modi F a p e s m o et F r i s e s o m o r u m . Omnia autem praedicta probantur per istas duas regulas quae semper verae sunt 'quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens'; 'quidquid sequitur ad consequens cum addita propositione, sequitur ad antecedens cum eadem propositione\ Tales autem modi non possunt accipi penes ahos tres modos per transpositionem propositionum. Nam modi affirmativi non possunt reduci per conversionem in modos affirmativos, propter hoc quod nec universahs affirmativa nec universalis negativa potest converti in universalem affirmativam. Et eadem ratio est quare penes modum universalem non potest sumi talis modus concludens indirecte per transpositionem propositionum de terminis transpositis. 12 univ.] talem A 1 13 primae om. C V 4 15 potest] ponitur ADEIK ' potest sequi] sequitur A 1 illo] primo B 17 prima] est add. A 1 18 secunda] secundo sequitur D || habetur] dicitur C V 4 , sequitur I 19 tertia] conclusio add. D , partic.] et add. A 1 , negativa add. D 23 secund.] secunda A 26 hoc quia] haec est B jj conclusio om. A X EV 4 29 maioris] maiore AAHDV 4 ipsis] ipsius AA X E 30 et 1 om. A A 1 simil.] sequitur add. I 32 modi] scilicet add. A 1 et om. C V 4 33 istas] illas A, has C V 4 ; duas om. AA X I 34 antec.] et add. D 35 cum] sive C addita] addito in I 37 per] talem add. I 38 Nam] quia A i| modi mg. V 4 , om. A 1 affirm. ... possunt] afiirmativa quae potest A 1 40 negativa] non add. C V 4 41 affirm.] negativam A 1 ; quare] quia A 42 modus] et add. A C V 4 43 propos.] praemissarum A

15

15

20

25

30

35

40

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

[ C A P . 7 . QUOMODO SOLVUNTUR MULTA ARGUMENTA

383

QUAE VIDENTUR

FACERE CONTRA PRAEDICTA]

5

10

15

20

25

Per praedicta possunt solvi multa argumenta quae videntur contra praedicta. Et sunt talia: non videtur quod iste syllogismus sit bonus omne animal, si est sensibile, est corpus animatum; lapis est animal, si est sensibile; igitur lapis est corpus animatum'. Nec iste 'omnis homo vel asinus est rationahs; iste asinus est homo vel asinus; igitur iste asinus est rationalis'; et alii tales non videntur valere. Et est dicendum, breviter, quod maior utriusque syllogismi est distinguenda secundum compositionem et divisionem vel secundum amphiboham, sicut in t r a c t a t u p r a e c e d e n t i 1 est declaratum. Unde maior primi syllogismi est distinguenda, eo quod potest esse condicionahs, et tunc est vera, sed tunc discursus non valet, quia maior non est categorica. Si sit de condicionato subiecto, tunc est maior falsa, et syllogismus bonus et regulatus per dici de omni. Consimihter est dicendum de secundo discursu: quia si maior sit disiunctiva, tunc est maior vera, sed discursus non valet, eo quod maior non est categorica. Si sit de disiuncto subiecto, tunc est maior falsa; denotatur enim quod omne illud de quo dicitur hoc totum disiunctum 'homo vel asinus' quod sit rationale; quod est simphciter falsum. Et sicut dictum est de tahbus, ita, proportionahter, dicendum est de propositionibus quae possunt esse de copulato extremo vel copulativae, vel de temporali extremo vel temporales, vel de causali extremo vel causales. Consimihter est dicendum quando subiectum est compositum ex duobus terminis mediante hoc toto 'qui est' vel 'quod est\ Sicut si arguatur sic 'omnis homo, qui est albus, potest disgregare visum; Sortes est homo; igitur Sortes, qui est albus, potest disgregare visum'. Sit Sortes niger. Nam si hoc totum sit distributum 'homo, qui est albus', tunc CAP. 7 . - 3 praed.] autem add. A

videntur] esse add. K

4 Et] non add. B ! non] enim add. A 1 lin. C, om.

AV4

quenti A 1

8 alii] aliquando 14 categ.] sed add. D

om. A C D V 4

16 maior 1 om. AXI

22 vel mg. V 4 , et B, om. I

ACV4,

iste] syllogismus add. A C V 4

multi add. D i tales] syllogismi add. D

Si] autem maior add. A 1 ; tunc] sic A 18 denot. enim] quia denot. D

copulativae mg. V 4 , om. I

24 caus.] et add. DI !' Cons.] similiter DI 26 arg.] argumcntetur I

3-4 contra praed.] contraria praedictis A 1

6 est'] animal add. I

27 Sit] sic BI

15 bonus om. D ,, et

21 de"] omnibus add. C V 4

23 vel 1 ] et BI • vel 8 ] et D

est compos.] componitur BDI

omnis s.

11 praec.] se-

vel 4 ] et BI

25 quod] quid CIV 4

27-28 Sortes] secundum veritatem add. D

28 ni-

ger] tunc sunt praemissae verae et conclusio falsa: dicendum quod add. (et om. Nam) D ,j sit distr.] distribuitur D homo] Sortes A 1 jj albus] potest disgregare visum add. (et om. tunc) A 1

CAP. 7. -

1

Supra, Parte II, cap. 9 et 27.

384

PARS III-L CAP.

15

syllogismus non valet, cum non reguletur per dici de omni, sicut manifeste patet. Si autem 'homo' tantum sit distributus, tunc aequivalet 30 copulativae tali 'omnis homo est albus et ille potest disgregare visum'; et tunc iste discursus est bonus, quamvis non sit syllogismus categoricus, sed potest reduci in syUogismos categoricos.

[CAP.

8.

QUOD

MAIOR

IN P R I M A

FIGURA

POSSIT

ESSE S I N G U L A R I S ET S E Q U E T U R

EADEM

CONCLUSIO

SEQUERETUR

SI ESSET

CONVENIENTER QUAE

UNIVERSALIS]

Sciendum est etiam quod sicut arguitur evidenter ponendo talem universalem affirmativam vel negativam pro maiori in prima figura, ita etiam sequitur evidenter si maior sit singularis affirmativa vel negativa. Bene enim sequitur 'Sortes est albus; omnis homo est Sortes; igitur omnis homo est albus\ Similiter bene sequitur 'Sortes non currit; omnis homo est Sortes; igitur nullus homo currit\ Et ita sequitur 'Sortes non currit; aliquod album est Sortes; igitur ahquod album non currit\ Et ratio istorum est, quia quando propositio singularis est vera, si sit affirmativa, subiectum non potest dici de ahquo nisi de eo dicatur praedicatum; si sit negativa, non potest removeri ab ahquo nisi ab eo removeatur praedicatum. Et ideo talis syllogismus est bonus sicut ille qui regulatur per dici de omni vel de nullo, et hoc quia sicut subiectum universalis supponit actualiter pro omni suo significato, ita etiam subiectum singularis supponit actuahter pro omni suo significato, cum non habeat nisi unum. Et regulae, quae dictae sunt p r i u s \ quando maior est universahs, sunt etiam servandae quando maior est singularis. Et propter hoc tahs discursus non valet 'Sortes est animal; tantum homo est Sortes; 29 sicut] aliud B, vcl I

30 homo tantum] hoc totum B ;| sit] scilicet add. A

add. A

31 tali] taliter B i| ille] homo add. B

sit A A 1

33 potest] possit A X D, posset BI

CAP. 8 . - 4 etiam] autem C, om. A V 4 9 - 1 0 Sortes 1 ... currit 1 trp. p. Sortes (lin. 10) A 1 1 - 1 2 si... affirm. om. D

32 et] haec est falsa et add. D, om. V 4 8 omnis 1 ... est] Sortes est homo B 10 Sortes] animal B

gnificat A

19 Et om. CI !i reg.] illae add. A 1

homo I

CAP. 8. -

1

Supra, cap. 5.

10

15

20

aequiv.] uni iste om. D || est]

9 ita] ista A B E

11 sing.] affirmativa add. D

13 si... remov.] et si »it negativa, subiectum non potest dici D

accidentaliter B ;; signif.] supposito A || etiam] et A C V 4

5

16 actual.]

17 signif.] et tamen add. V 4 || habeat] si21 talis... valet] tales... valent DI || Sortes 1 ]

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

385

igitur tantum homo est animaT; 'Pater distinguitur a Fiho; essentia est Pater; igitur essentia distinguitur a Filio'. Et hoc quia per istam 'Pater distinguitur a Fiho' non denotatur quod omne illud quod est Pater 25 distinguitur a Fiho. Et sicut est de istis, ita est de aliis, proportionaliter, sicut declaratum est i b i d e m. Ultimo notandum est quod ea quae dicta sunt in istis capituhs de uniformi ex propositionibus de inesse et de praesenti, sunt intelligenda quando omnes propositiones sunt in recto, non in obhquo, nam iliae 30 quae sunt in obliquo specialem habent difficultatem, de quibus dicendum est in sequenti capitulo.

[CAP. 9 . D E SYLLOGISMO EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE SUMPTIS IN OBLIQUO]

Circa syllogismum de obliquis est sciendum quod quando maior est de obhquo et minor de recto semper sequitur conclusio de obliquo s et regulatur per dici de omni vel de nullo, dummodo obhquitas cadat a parte eiusdem extremi in conclusione a parte cuius cadit in maiore, ita quod si subiectum maioris sit terminus obhquus, oportet quod subiectum conclusionis sit terminus obhquus. Unde omnes tales syllogismi regulantur per dici de omni vel de nullo omnem hominem videt asiio nus; Sortes est homo; igitur Sortem videt asinus'; 'cuiushbet hominis est asinus; Sortes est homo; igitur Sortis est asinus'; comnis homo videt asinum; Sortes est homo; igitur Sortes videt asinum'; nullum asinum videt homo; Brunellus est asinus; igitur Brunellum non videt homo'; cnullus homo est asini; Sortes est homo; igitur Sortes non est asini'. 15 Sciendum est etiam quod variis modis potest esse terminus obhquus in syllogismo: quia ahquando utraque praemissarum est de obhquo, ahquando altera tantum. Similiter, ahquando utriusque subiectum est 22 animal] similiter add. B tantum Pater A

22-23 essentia... essentia] tantum essentia divina est Pater, igitur

24 quod 1 ] quia B

recto] et add. A 1 j| illae] propositiones D praecedenti B, sequentibus

25 de 1 ] multis add. A 1 j, ibidem] prius D

28 unif.] syllogismo add. A 1 ;i ex] de C V 4

dum A 1 i; ea] omnia BDI ACV4

30 diffic.] diflferentiam A 1 , definitionem I

CAF. 9. - 5 et reg.] per syllogismum regulatum DI i| vel] per dici add. B D

8 concl.] in conclusione I Gcm. \ obl.] et si praedicatum maioris sit terminus

13 homo 1 ] Sortes est asinus add. I

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

6 maiorc] minore K

7-8 subiectum EIK, praedicatum AA^BCD,

obliquus, oportet quod praedicatum conclusionis sit terminus obliquus add. I est 3 ] hic add. A

31 sequenti]

ii cap.] capitulis A C V 4

7 subi.] praedicatum Gem. || quod*] etiam terminus add. I quod. corr. V 4 , om. Gem.

27 not.] dicen-

29 propos.] tales A 1|

11 est 1 ] hic add. A ||

16 in] propositione vel add. A

25

386

PARS

ni-I

CAP.

10

terminus obliquus, aliquando praedicatum utriusque; aliquando subiectum unius est terminus obliquus, aliquando praedicatum alterius. Et aliis modis possunt fieri combinationes, quas longum foret enarrare. Hoc tamen sciendum est quod praeter praedictos modos regulatos per dici de omni vel de nullo, in quatuor casibus est bonus discursus, ubi aliqua praemissarum est de obliquo, et non in aliis. Primus est, quando maior est universalis negativa cuius subiectum est terminus obliquus et minor est affirmativa, habens terminum praedicatum obliquum; et timc sequitur conclusio de recto et non de obliquo. Bene enim sequitur 'nullum hominem videt asinus; omne risibile videt hominem; igitur nullum risibile est asinus'; similiter bene sequitur 'nullius hominis est asinus; omne risibile est hominis; igitur nullum risibile est asinus'; quia impossibile est quod conclusio sit falsa si praemissae sint verae. Sed tahs modus arguendi ex affirmativis non valet. Non enim sequitur omnem hominem videt asinus; omnis equus videt hominem; igitur omnis equus est asinus'. Secundus casus est quando maior est universalis negativa, habens praedicatum obliquum, et minor est affirmativa, habens subiectum obhquum; et timc sequitur conclusio de recto. Bene enim sequitur 'nullus asinus videt hominem; omne rudibile videt asinus; igitur nullum rudibile est homo'. Sed si praemissae sint affirmativae, non sequitur conclusio; non enim sequitur 'omnis homo videt asinum; omnem equum videt homo; igitur omnis equus est asinus'. Tertius casus est quando maior est universahs affirmativa de recto et minor est affirmativa habens subiectum obhquum; et tunc sequitur conclusio habens subiectum obhquum. Sicut bene sequitur 'omnis asinus currit; Sortis est asinus; igitur Sortis est currens'. Bene etiam sequitur 'omnis homo est animal; Sortem videt homo; igitur Sortem videt animaT. Sed si maior sit negativa, non sequitur; non enim sequitur 'nullus equus est asinus; cuiuslibet hominis est equus; igitur nuhius hominis est asinus'. Quartus casus est quando maior est affirmativa de recto et minor habens praedicatum obhquum; et timc sequitur conclusio habens prae18 obl.] et add. BI

19 aliqu.] et B D |; alterius] aliquando e converso add. B

obligationes A \\ foret] esset D

21 Hoc] hic I

aliis] ubi aliqua praemissa est de obliquo add. A C V 4 bile... risibile] rudibile... rudibile D

bile... rudibile] risibile... risibile AA^BCIV 4 , om. K add. A 1 , om. BDI hom.] nullus asinus A 1

26 et om. B D

30

35

20 comb.]

28 est 1 ] vidct C 36 et om. A J C V 4

38 sint] sunt A^BE

40 equum... homo] hominem... equus I

25

23 non om. A 1 j|

22 vel] aut 11| in] tantum A 1

31-32 sequitur] valet A 1

20

29 risi37-38 rudi-

39 concl.] de recto

44 Bene] Unde C

49 est] universalis add. A [| minor] particularis add. A

47 nullius

40

45

50

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

387

dicatum obliquum. Nam sequitur 'omnis homo est animal; asinus est hominis; igitur asinus est animahs'. Similiter bene sequitur 'omnis homo currit; Sortes videt hominem; igitur Sortes videt currentem'. Sed si maior sit negativa, non sequitur; non enim sequitur 'nullum ri55 sibile est asinus; omnis homo videt risibile; igitur nullus homo videt asinum'. In aliis casibus non tenet processus quando ahqua praemissa est de obliquo, sed semper servandae sunt regulae positae in prioribus capituhs. Propter quod tales discursus non valent 'omnis homo videt asinum; 60 tantum risibile est homo; igitur tantum risibile videt asinum'; 'omnis hominis est asinus; omne album praeter Sortem est homo; igitur omnis albi praeter Sortem est asinus', et huiusmodi, sive arguatur ex terminis praecise importantibus res creatas sive increatas.

[CAP. 1 0 . D E SYLLOGISMIS FACIENDIS IN SECUNDA FIGURA EX PROPOSITIONIBUS DE RECTO]

Post praedicta videndum est quomodo fit tahs syllogismus in secunda figura ex propositionibus de recto K 5 Et est primo sciendum quod semper in secunda figura altera praemissarum debet esse negativa nisi in duobus casibus, de quibus dicetur i n f e r i u s 2 . Cuius ratio est, nam secunda figura est quando medius terminus praedicatur in utraque. Sed nunc est ita quod superius praedicatur universahter de quohbet inferiori, ubi tamen unum inferius io universahter negatur a reliquo; igitur per tale medium, quod praedicatur de utroque, numquam potest concludi unum extremum affirmari de reliquo. Igitur per talem discursum praecise potest concludi imum extremum negari de rehquo, et per consequens oportet quod altera prae51 Nam] Sicut A, bcnc add. A D E

55 igitur] omnis vcl add. A

autem add. I | process.] nam add. I :; praem.] praemissarum DK talis... valet A A 1

60 asinum] nec etiam sequitur add. D

albi] omnis homo albus A, album B, omne album I CAP. 1 0 . - 3 quomodo] quando B inferius I

9 quolibet] suo add. A

affirmari] aflRrmare BV 4 , affirmative C

61 hominis] homo A X B

62 ex] in D

7 nam] quia A 10 a] de A A X V 4

nullus] omnis A 1

58 sed] et BI

57 aliis]

59 tales... valent] 61-62 omnis

63 incr.] in creatas K

8 nimc] modo A V 4 , non I j; superius] 11 potest concludi] dcbet cxcludi A 1 ,j

13 dc] a BDI

CAP. 10. - 1 De secunda figura videsis Aristot., Anal. Priora, I, c. 5 (26b 34 2 Infra, cap. 13; sed vide etiam lectionem variantem infra in hoc capitulo, 28a 9). ad lin. 82.

388

PARS n i - I CAP.

10

missarum sit negativa, cum ex affirmativis numquam sequatur syllogistice conclusio negativa. Secundo sciendum quod in secunda figura semper oportet quod maior sit universalis. Nam si maior esset particularis, sive affirmativa sive negativa, posset medium primo affirmari particulariter vel negari de superiori, et postea universaliter negari vel affirmari de inferiori ad illud superius; et tamen non sequeretur illud superius universaliter nec particulariter negari ab inferiori. Verbi gratia, cum hoc quod 'animaT particulariter affirmatur de 'substanda' et universahter negatur a 'lapide', non sequitur quod 'substantia' universahter vel particulariter negetur a 'lapide'. Non enim sequitur 'aliqua substantia est animal; nullus lapis est animal; igitur ahquis lapis non est substantia'. Simihter, ex hoc quod 'animaT particulariter negatur a 'substantia' et universahter affirmatur de 'homine', non sequitur quod 'substantia' particulariter negatur ab 'homine'. Non enim sequitur 'aliqua substantia non est animal; omnis homo est animal; igitur ahquis homo non est substantia'. Et ratio quare maior in secunda figura non potest esse particularis, est quia unum inferius, puta a, potest particulariter negari a suo superiori, puta a b, et iliud praedicatum inferius, scihcet a, potest universaliter negari a c, quod est inferius ad b, et universahter affirmari de d, quod est etiam inferius ad b; et tamen illud superius, scihcet b, a nullo suo inferiori vere negatur, nec universaliter nec particulariter. Sicut 'animaT particulariter negatur a 'substantia' et universahter negatur a 'lapide' et universahter praedicatur de 'homine', et tamen 'substantia' praedicatur de omnibus istis universahter. Ex istis duobus sequitur quod in secunda figura non sunt nisi quatuor modi coniugationum utihum, directe concludentium. Nam si utraque praemissa sit negativa, possunt fieri quatuor combinationes per universale et particulare, sed quaehbet erit inutihs, quia semper oportet alteram praemissarum esse affirmativam. Si etiam utraque sit affirmativa, possunt fieri quatuor combinationes per universale et particulare, sed quaelibet erit inutilis, quia d i c t u m e s t 8 quod in secunda figura 16 semper om. A C E V 4 om. C V 4

16-17 oportet... sit] maior semper debet esse A 1

20 superius*] nec add. I .; nec] vel A 1

25 animal... subst. trp. K j; non om. A 1 32 praed.] primum DI ;i scil.] puta C D universaliter A rum A J EI 8

37 praed.] affirmatur A

30 Et] ideo add. B, ita add. DI 33 negari] scilicet add. I 39 duobus] eriam A 1

43 utraque] praemissarum add. C D

Supra, lin. 5-7.

22 subst.] isto A 1 „ a] de A 1

45 erit] est I

18 primo 24 a] de I

31 est] ideo A 1

33 d] b A 1

35 vere]

41 praemissa] praemissa-

15

20

25

30

35

40

45

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

389

oportet alteram praemissanim esse negativam. Et ita habemus quatuor coniugationes inutiles. Si autem una sit affirmativa et alia negativa, aut igitur maior est affirmativa et minor negativa, vel e converso. Si primo modo, possunt fieri quatuor combinationes per particulare et universale, 50 quia aut utraque est universalis, et tunc habetur secundus modus utihs, scilicet C a m e s t r e s , in quo maior est universahs affirmativa et minor universahs negativa. Aut utraque est particularis, et tunc est coniugatio inutihs, quia d i c t u m e s t 4 quod semper maior debet esse universahs. Aut maior est universahs affirmativa et minor particularis negativa, 55 et tunc est quartus modus, scihcet B a r o c o. Aut maior est particularis et minor universahs, et tunc est coniugatio inutilis, quia d i c t u m e s t quod maior debet esse universahs. Si autem sit e converso, scilicet quod maior est negativa et minor affirmativa, adhuc possunt fieri quatuor combinationes per particulare et universale. Quia aut utraque est 60 universahs, et sic habetur primus modus secundae figurae, in quo maior est universahs negativa et minor universahs affirmativa, scihcet C es a r e. Aut utraque est particularis, et tunc est coniugatio inutihs, propter c a u s a m saepius d i c t a m. Aut maior est universahs et minor particularis, et habetur tertius modus, scilicet F e s t i n o. Aut maior 65 est particularis et minor universahs, et sic est coniugatio inutilis, propter causam s u p e r i u s dictam. Sic igitur patet quod cum non possint fieri nisi sexdecim combinationes per istas quatuor differentias | dem.]

21 quando] quod A

16 ring.] singulare 20 ita una] in uno 26 Soites et Plato 1 ]

29 quia] quod B C

1

De syllogismo expositorio iam sermo erat supra, Parte II, c. 27,

404

PARS III-L CAP. 15

nitas est Sortes' verificaretur quia Sortes est Sortes, et propter hoc haec humanitas est tam Sortes quam Plato. Ex isto patet quare iste syllogismus non est expositorius 'haec essentia est Pater; haec essentia est Filius; igitur Fihus est Pater', quia scilicet haec essentia est plures personae distinctae. Simihter iste syllogismus non est expositorius 'hic Pater est essentia; hic Pater non est Filius; igitur Fihus non est essentia'; et hoc quia Pater est realiter divina essentia, quae est tres personae distinctae realiter. Est tamen sciendum quod aliquando talis modus arguendi tenet de ilhs terminis, quamvis non per virtutem syllogismi expositorii sed per aham rationem, de qua tactum est p r i u s 2 . Est igitur dicendum quod syllogismus expositorius est quando arguitur ex duabus singularibus in tertia figura, quarum singularium subiectum supponit pro ahquo uno numero quod non est plures res, nec est idem reahter cum ahquo quod est plures res. Et quia in creaturis nulla una res numero est plures res reahter quaecumque, ideo generahter quando arguitur ex propositionibus singularibus praedicto modo, fit syllogismus expositorius, hoc addito quod minor sit affirmativa. Quia si minor sit negativa, non valet syllogismus; sicut non sequitur 'Sortes est animal; Sortes non est Plato; igitur Plato non est animaT; et propter eandem rationem propter quam dictum est quod minor in tertia figura non potest esse negativa. Sed si minor sit affirmativa, sive maior sit affirmativa sive negativa, semper est bonus syllogismus. Unde omnes tales syllogismi sunt boni 'Sortes non est aggregatum per accidens; Sortes est homo albus; igitur homo albus non est aggregatum per accidens', si termini supponant semper personahter et significative. Simihter sequitur 'Sortes non distinguitur a Sorte; Sortes est Sortes albus; igitur Sortes albus non distinguitur a Sorte'; 'Coriscus cognoscitur a te; Coriscus est veniens; igitur veniens cognoscitur a te'; 'Sortes est alter a veniente; Sortes est veniens; igitur veniens est alter a veniente'; 'hoc est Sortes; - demonstrando quoddam singulare, ita tamen quod sit unum 30 quia] quod B C V 4 sentia om. B

ct om. BD

34 pcrs.] rcs A

32 quarc] quia A, quod I !; non om. I

36 est 1 ] hacc add. A

tatem A^I, om. A C V 4 ; syll. expos.] syllogismum cxpositorium A C A 1 || tactum] dictum C

41 dic.] sciendum I

non B ;i gener.] in crcaturis add. D 50 propter quam] qua B homo I

43 non om. A

55 sempcr om. A X B

60 quoddam] aliquod I jj sing.] universale A^DFIKO Gem.

Cf. supra, cap. 5, lin. 86-106.

45 numero]

48 scquitur] cst bonus A , valet A 1

57 Sortes] homo I, est add. V 4 ii Coriscus] Petrus (etiam infra) I

BK, Petrus add. I 2

53 syllog. om. C I V 4

39 virt.] vcri-

40 aliam rat.] istam rcgulam

41-42 arg.] aliqua I

46 ex] duabus add. A 1

est] prius add. A 1

33^36 quia... cs-

38 Est tamen] Et est D

56 Sortcs 1 ]

58 igitur] Coriscus add.

30

35

40

45

50

55

60

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

405

et non plura hoc est asinus; igitur ahquis asinus est Sortes'. Et universahter in tahbus non potest assignari fallacia accidentis, sicut a 1 iq u i 8 assignant, non plus quam hic 'Sortes est homo; Sortes est animal; igitur animal est homo'. Et ideo multum errant qui in talibus assignant 65 fallaciam accidentis et destruunt omnem modum arguendi et omnem disputationem. Notandum est hic quod, quamvis syllogismus expositorius sit in tertia figura tantum, tamen arguendo in secunda figura ex duabus praemissis affirmativis in quibus ponitur terminus singularis, est bonus syl70 logismus, secundum quod d i c t u m e s t 4 . Sicut bene sequitur 'homo est Sortes; animal est Sortes; igitur animal est homo\ Et probatur iste syllogismus per conversionem maioris, sic: ista 'homo est Sortes' convertitur in istam 'Sortes est homo'; nunc autem sequitur in prima figura 'Sortes est homo; animal est Sortes; igitur animal est homo', quia dic75 tum est p r i u s 5 , quod in prima figura non refert an maior sit universahs an singularis. Sed si altera praemissarum tahum in secunda figura sit negativa, discursus non valet, quia non sequitur 'aliquod animal non est Sortes; homo est Sortes; igitur ahquis homo non est animaT. Nec valet 'aliquod animal est Sortes; aliquis homo non est Sortes; igitur ah8o quis homo non est animal\ Nec potest ahquis istorum discursuum probari, sicut probatur primus. Non primus istorum: quia maior, cum sit particularis negativa, non convertitur; nec secundus potest probari, quia minor in prima figura non potest esse negativa. Sic igitur patet quod aliquis discursus in secunda figura valet ex 85 omnibus affirmativis, sed iste discursus non disponitur in ahquo praedictorum modorum. Patet etiam quod ahquis discursus ex omnibus particularibus tenet, sed de tahbus non loquitur P h i l o s o p h u s in libro Priorum.

63 assignant] significant A A 1 , crrantes et modum disputationis destruentes add. A C V 4 disp. om. (v. lin. 63) A C V 4 quamvis] licet A C V 4 quod om. C D V 4 76 an] vel A

67 Not.] sciendum A 1

69 ponitur] praedicatur A A J D 71 prob.] patet A 1

78 homo 1 ] non add. C

primus 1 ] prius A l " Non] nam B

est om. C V 4 sing.] simplcx A

72 sic] sicut CI

70 sec.] sicut D, ut C V 4 ]

75 prius] octavo capitulo add. A C V 4

79 animal] non add. A C V 4

83 potest esse] est I

64-66 Et...

hic] etiam A 1 , om. A C V 4

81 prob.] probatum est I |l

85 omnibus] tribus I

disp.] exponitur A

87 tenet] valet D 1! in om. A X B

Ut Magistcr Abstractionum, de quo supra, cap. 4, lin. 38. 5 Supra, cap. 8. cap. 13. 8

4

Supra,

406

PARS III-L CAP. 15

[CAP.

1 7 . D E SYLLOGISMIS EX PROPOSITIONLBUS DE PRAETERITO ET DE FUTURO IN PRIMA FIGURA]

Iam visum est qualiter syllogizandum est ex propositionibus de praesenti et de inesse; nunc videndum est quomodo est syllogizandum ex propositionibus de praeterito et de futuro. Unde sciendum est quod quando medius terminus est terminus communis, si subiectum maioris supponit pro his quae sunt, minor debet esse de praesenti et non de fiituro nec de praeterito. Nam si minor propositio esset de praeterito et non de praesenti, non regularetur talis syllogismus per dici de omni vel de nullo, quia in maiore universali de praeterito subiecto, supponente pro his quae sunt, non denotatur quod de quocumque dicitur subiectum per verbum de praeterito quod de eodem dicatur vel removeatur praedicatum per verbum de praeterito, sed denotatur quod de quocumque dicitur subiectum per verbum de praesenti quod de eodem dicatur praedicatum vel removeatur per verbum de praeterito. Et ideo sumendo sub minorem de praeterito, non arguitur per dici de omni vel de nullo, sed sumendo sub minorem de praesenti, arguitur per dici de omni vel de nullo. Unde sic arguendo omne album fiiit Sortes; - si album supponat praecise pro his quae simt alba - ; Plato fuit albus; ergo Piato fiiit Sortes' non valet, sed est fallacia accidentis et etiam fallacia figurae dictionis. Sed sic arguendo omne album fiiit Sortes; Plato est albus; ergo Plato fiiit Sortes' est bonus syllogismus, regulatus per dici de omni. Si autem subiectum maioris supponat pro his quae fuerunt, tunc non debet accipi sub minor de praesenti, quia sicut manifeste patet, non arguitur per dici de omni vel de nullo; sed debet sumi sub minor de praeterito, et non refert sive subiectum minoris supponat pro his quae sunt sive pro his quae fiierunt. Unde iste syllogismus non valet omne album fiiit homo; asinus est albus; igitur asinus fiiit homo'. Ponatur enim quod nihil fiierit album ante nunc nisi homo et quod multi asini sint modo albi, tunc haec est vera omne album fiiit homo' sub hoc

CAP. 17. - 3 Iam] Quia A [| qual.] quomodo A, quando B 5 de om. B C D V 4

6 est 1 om. A C I V 4 j; terminus , om. A X I

8 futuro... de 1 mg. B, om. D univ.]veraC

10 syll.] discursus A

vel] dici add. D ||

13 dicatur] praedicatum add. A^CIV 4 : praed. om. C

15 di-

non om. A 1

17 sub. min. trp. BCIV 4

20 va-

25 accipi] argui I ; ; sub minor] in minore A 1

quia] quod B, tunc add. BD

27 mi-

catur] dicitur A C V 4 let] sequitur D

9 reg.] regulabitur A C V 4

11 supp.] sumpto B

4 quom.] quando B !i ex] de A

7-8 minor debet] minorem oportet A l

16 minorem] minore B V 4

noris] maioris A 1 , om. B

28 sive] vel C V 4

30 fuerit] sit D i, ante] hoc add. D

s

io

is

20

25

30

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

407

sensu omne quod fuit album, fuit homo'; et haec etiam est vera 'asinus est albus' et haec est falsa 'asinus fiiit homo'. Sed iste syllogismus est bonus omne album fuit homo; asinus fuit albus; igitur asinus fiiit 35 homo\ et regulatur per dici de omni. Ex istis potest patere solutio ahquorum sophismatum quae peccant per fallaciam figurae dictionis, puta tahum 'quidquid fuit homo, hodie est animal; ahquod album fuit homo; igitur ahquod album hodie est animaT; 'quidquid vidisti, hodie tetigisti; album vidisti; igitur album 40 hodie tetigisti'. Unde ad videndum an sit fallacia figurae dictionis et faliacia accidentis in tahbus, videndum est an subiectum minoris supponat pro his quae simt, et tunc est fallacia accidentis; vel pro his quae fuerunt, et tunc non est fallacia, sed regulatur per dici de omni, vel potest reduci in talem syllogismum per expositionem propositionum. 45 Ista quae dicta sunt de propositionibus de praeterito, proportionahter sunt servanda circa propositiones de futuro. Nam si subiectum maioris accipiatur pro his quae erunt, minor debet esse de futuro; si accipiatur pro his quae sunt, minor debet esse de praesenti. Est etiam intelhgendum quod quando maior est de praesenti, num50 quam minor debet esse de praeterito vel de futuro, nisi a parte subiecti maioris exprimatur verbum de praeterito vel de futuro; et tunc minor debet esse singularis, vel subiectum debet accipi pro eo quod est, et hoc sive subiectum sit terminus communis sive sit pronomen demonstrativum cum termino communi sumptum. Si enim subiectum accipiatur pro 55 eo quod fuit, non valet discursus; sicut non sequitur omne, quod fuit album, est homo; nigrum fuit album; ergo nigrum est homo', et est fallacia accidentis in tahbus. Quando tamen in tahbus est fallacia figurae dictionis, patebit i n f e r i u s 1 . Propter p r o t e r v o s vero est intelhgendum quod quamvis tahs 60 propositio sit vera 'Sortes fiiit albus', quamvis Sortes non sit, tamen tali discursus est bonus 'quidquid fuit album est animal; Sortes fiiit albus; 32 et om. BI ;j etiam om. AXI D |j est 1 om. A J C j! fuit] albus add. A

vera] per casum add. D 34 fuit 1 ] est A 1

38 hodie] fuit animal vel add. A C V 4

37 pcr] in A X I minoris] maioris IV 4 positionibus A 1

47 debet] habet I !! futuro 49 etiam] autem A 1

55 fxiit»] cst A 1

57 fall. fig.] figura B

1

40 hodie om. A C I V 4

43 fallacia] figurae dictionis add. I, accidentis add. K

autem add. A^C om. C V 4

33 et... est*] haec tamen sempcr manct 36 soph.] sophisticorum B |j quae] qui ABI

IOTT.

in praesenti I

51 minor] maior A 1

41 et] vel A l j|

46 circa prop.] dc pro-

47-48 si... pracs. om. I

47 si]

52 vel] et A '| hoc] tunc A 1

59 Proptcr] tamen add. C V 4 j| vero om. C V 4 !! talis

60 quamvis] licet A C V 4 .; sit 1 ] albus add. A 1

Infra, in tractatu De fallaciis, cap. 10.

61 disc.] non add. C |! bonus] non add. B

408

PARS III-L CAP. 15

igitur Sortes est animaT. Tamen sic arguendo 'quilibet homo, qui fiiit albus, est animal; Sortes fuit albus; igitur Sortes est animal' non tenet, et hoc quia in ista 'quilibet homo, qui fuit albus, est animar li homo non supponit pro his quae sunt homines. Haec dicta sunt de tahbus syllo- 65 gismis in prima figura.

[CAP.

18.

DE

SYLLOGISMIS

IN S E C U N D A

FIGURA EX

DE PRAETERITO ET DE

PROPOSITIONIBUS

FUTURO]

Circa syllogismos in secunda figura ex ilhs de praeterito et de futuro est sciendum quod quamvis in prima figura si maior sit de praeterito, sive subiectum supponat pro his quae sunt sive pro his quae fuerunt, non sequatur conclusio de praesenti sed tantum de praeterito, tamen ahquando ex ambabus praemissis de praeterito in secunda figura sequitur conclusio de praesenti. Unde sciendum quod quando ambae praemissae sunt de praeterito in secunda figura et utriusque subiectum supponit pro his quae sunt, semper sequitur conclusio de praesenti et non de praeterito. Sicut sequitur 'nullum album fuit homo; omne nigrum fiiit homo; igitur nullum nigrum est album', si subiectum utriusque accipiatur pro his quae sunt, quia ex opposito conclusionis et maiore sequitur oppositum minoris in prima figura, sicut ostensum est p r i u s S e d illa de praeterito non sequitur, quia si sequeretur, tunc ex opposito conclusionis et maiore sequeretur oppositum minoris in prima figura, et per consequens in prima figura sub maiore, in qua subiectum supponit pro his quae sunt, contingeret accipere sub unam minorem de praeterito; quod o s t e ns u m e s t esse falsum 2. Quod etiam tahs discursus non valeat, patet per instantiam in terminis. Nam ponatur quod nihil currat nisi homo et quod nihil sit album nisi asinus et quod multi asini prius currebant, timc haec est vera 'omne currens fiiit homo', quia omne, quod currit, 64 non om. I

65 supp.] nisi add. C

CAP. 18. - 3 illis] propositionibus D sequitur DIV 4

u

tamen] vel C

praemissarum add. D in ista A 1 , isu B

quae] qui A J D

et] vel A 1

5 sive*] vel A X C V 4

9 sciend.] est add. AE

14 et] cum B 16 maiore] maioris A 1

6 sequ.] sequetur A 1 ,

11 praeterito] futuro D

17 minoris] maioris B

1

Cf. supra, cap. 11, lin. 34-37.

20 Quod] Et A, Etpraem. A 1

2

illa]

19 cont. accip.] con-

23 fuit] est A 1

CAP. 18. -

13 utriusque]

15 figura] in quarto modo add. (ut notam mg.) V 4

tingenter accipitur A 1 lt unam] una A 1 ,, minorem om. A^DEIK ni] qui I

Haec] Ista A 1

Supra, cap. 17.

22 asi-

5

io

is

20

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

409

fiiit homo, per casum; simihter haec est vera 'nullum album fuit homo\ 25 sumpto albo pro his quae sunt, quia quaehbet singularis est vera; et tamen haec est falsa 'nullum album fiiit currens', sive album supponat pro his quae sunt sive pro his quae fuerunt. Si autem subiectum utriusque supponat pro his quae fuerunt, tunc sequitur conclusio de praeterito, quia ex opposito conclusionis et maiore ao sequitur oppositum minoris. Per idem patet quod si subiectum maioris supponat pro his quae fuenmt, sequitur conclusio de praeterito. Sciendum est hic quod non quihbet syhogismus tahs in secunda figura est reducibihs in syhogismum primae figurae per conversionem, sine omni variatione vocis praeter solam transpositionem terminorum, 35 sed si debet reduci per conversionem, debent propositiones converti iho modo quo dictum est p r i u s 8 de conversione tahum propositionum.

[CAP.

19.

DE

SYLLOGISMIS

IN TERTIA F I G U R A E X

DE PRAETERITO ET DE

PROPOSITIONIBUS

FUTURO]

In tertia figura, si subiectum utriusque praemissae accipiatur uniformiter, semper sequitur conclusio de praeterito, subiecto conclusionis 5 accepto pro eo quod fuit; quia ex opposito conclusionis, quae erit de praeterito et cuius subiectum supponit pro his quae fuerunt, et minore de praeterito sequitur conclusio de praeterito, in qua subiectum eodem modo supponet sicut supponit in minore, quia - per casum - subiectum praemissarum supponit uniformiter in utraque praemissa primi syhogismi. 10 Propter quod sciendum quod quando arguitur ex omnibus de praeterito in prima figura, subiectum conclusionis debet habere eandem acceptionem in conclusione et in minore. Si autem subiectum in una supponat pro his quae sunt et in aha pro his quae fuerunt, timc si supponat pro his quae sunt in maiore et pro his quae fuerunt in minore, 15 tunc nuha conclusio sequitur. Sicut non sequitur 'omne album fuit currens; omne album fuit nigrum; igitur nigrum fuit currens'. Nam po29 c t ] in C praet.] futuro A 1

30 min.] Et add. A 1 32 talis om. A X B

CAP. 19. - 4 subiecto] opposito A 1 12 minore] maiore I

5 erit] erat C

13 si] subiectum add. B

16 igitur] omne add. B 8

31 quae] sunt vel add. A

33 syllog.] secundum modum C

Supra, Parte II, c. 22.

fuerunt] erunt A 1 , sunt C || 35 si] non A

illo] eo A 1

11 prima] tertia EF (et 4 alii, contra 24)

14 et] in conclusione add. A

fuerunt] vel add. A

410

PARS III-L CAP. 15

natur quod omne, quod unquam fuit nigrum, fiiit lignum, et quod tantum lignum fuit nigrum, et quod homo modo primo sit albus, et quod quihbet homo, qui est modo albus, currebat, tunc haec est vera omne album fuit currens', quia omne, quod est album, fiiit currens; et haec 20 est vera omne album fuit nigrum', quia omne, quod fuit album, fuit nigrum; et tamen haec est falsa 'aliquod nigrum fuit currens', sive 'nigrum' accipiatur pro his quae sunt sive pro his quae fuenmt. Et ita non sequitur conclusio de praeterito, nec sequitur conclusio de praesenti, sicut manifeste patet. 25 Si autem supponat pro his quae fuerunt in maiore et in minore pro his quae sunt, sic nulla conclusio sequitur. Nam ponatur quod homo tantum fuerit albus et quod modo nihil sit album nisi hgnum, tunc sunt istae praemissae verae omne album fuit homo; omne album fiiit hgnum', et tamen haec est falsa 'aliquod lignum fuit homo\ 30 Ex quo sequitur quod ex maiore de praeterito et minore de praeterito, subiecto supponente pro his quae sunt, non sequitur conclusio de praeterito, subiecto supponente pro his quae fuerunt. Si autem maior sit de praeterito et minor de praesenti, si subiectum maioris supponat pro his quae sunt, sequitur conclusio de praeterito, 35 subiecto conclusionis supponente pro his quae sunt; quia ex opposito conclusionis et minore sequitur in prima figura oppositum maioris, sicut patet i b i d e m Si autem subiectum maioris supponat pro his quae fuerunt, nulla sequitur conclusio. Nam ponatur quod nihil fuerit nigrum nisi homo, et quod nihil sit nigrum nisi corvus, tunc non se- 40 quitur omne nigrum fuit homo; omne nigrum est corvus; igitur corvus est homo'. Si autem maior sit de praesenti et minor de praeterito, tunc nulla conclusio sequitur, quia ex opposito conclusionis et minore non sequitur oppositum maioris in prima figura. 45 Sciendum est etiam quod si maior sit de praeterito et minor de praesenti, sive subiectum maioris supponat pro his quae sunt sive pro his 18 nigrum corr. irt album

17 omnc... unquam] unaquacquc res A 1 I umquam] numquam A C V 4 || homo] hoc A 1 a l b u s ] album A 1 quod add. A 1 album A 1

quod 1 om. C V 4

21 est] sit A 1 i! quia] quod C, om. A 1 22-23 nignim] maior A1!

I i| ponatur] posito A 1

om. A^I 1

album 1 fuit om. A

22 aliquod nigrum]

24 de... concl. 1 om. (hom.) C V 4

27 Nam] si autem

30 et tamen] igitur CEV 4 ;; et ... falsa DF Gfw., non sequitur (p. homo)

A, et hoc est falsum (p. homo) CV 4 , om. A^BEI solutio B :: ibid.] ibi BD

20 quia... currens 1 om. (hom.) AA^CIV 4 |i et]

31 ex] in A 1 , cum I

38-43 Si... autem om. (hom.) Al

45 maioris] minoris A

47 sive*] vel A A X C V 4

Cf. supra, cap. 11, lin. 34-37.

37 et] cum B

42 cst] fuit C D V 4

38 sicut] 43 maior

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

DE

INESSE

411

quae fuerunt, nulla sequitur conclusio; quia ex opposito conclusionis et maiore non sequitur oppositum minoris in prima figura, quia quando 50 maior est de praeterito in prima figura, non sequitur conclusio de praesenti. Si autem in hac tertia figura maior sit de praesenti et minor de praeterito, nulla sequitur conclusio, quia ex opposito non sequitur2, cum maior in prima figura non debeat esse de praesenti respectu conclusionis 55 de praeterito 8.

[CAP. EX

20.

DE

UNIFORMI

PROPOSITIONIBUS

GENERATIONE

DE NECESSARIO

IN

SYLLOGISMORUM PRIMA

NGURA]

Tractatum est prius de uniformi generatione syllogismorum de inesse, et specialiter quando nulla adverbialis determinatio ponitur in 5 praemissa, ideo nunc restaret dicere de syllogismis recipientibus aliquam talem adverbialem determinationem; sed quia eaedem regulae observandae sunt circa tales adverbiales determinationes et alias eis aequivalentes et circa determinationes modales in propositionibus acceptis in sensu divisionis vel eis aequivalentibus, ideo non oportet de eis separaio tim tractare. Sed dicendum est post praedicta de uniformi generatione syllogismorum modalium. Et primo dicendum est de uniformi ex illis de necessario Et est primo sciendum quod, sicut d i c t u m e s t frequenter2, 15 quando dictum propositionis ponitur cum modo, illa propositio est distinguenda penes compositionem et divisionem vel secundum amphiboham. In sensu compositionis denotatur quod ille modus praedicetur de iha propositione tota; in sensu divisionis denotatur quod praedicatum praedicetur de subiecto mediante verbo determinato per talem 4 9 - 5 0 quia... figura orn. A B

50 non] nec A

CAP. 2 0 . - 5 praem.] praemissis C D

:

quiv.] oppositas A 1 , aequipollentcs C D V 4 add. A 1

53 nulla] non I

restaret] restat

AAJDEI

6 eaedem] ceterae I

11 Sed d. e.] d. e. igitur D

14 scicndum] dicendum D, quod add. B

frequ.] quod add. A X EI

7-8 ae-

12 unif.] generatione 1 6 penes] secundum

A X DE, per B

Forsitan pro: quia ex opposito conclusionis et maiore non sequitur oppositum minoris in prima figura. 8 Ut dictum est supra, cap. 17, lin. 49-58. 2

CAP. 20. - 1 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 8 (29b 29 - 30a 14). Parte II, cap. 9 et 24.

2

Supra,

412

PARS III-L CAP.

15

modum vel mediante verbo tali modali. Sicut per istam 'album esse nigrum est possibile' in sensu compositionis dcnotatur quod iste modus 'possibile' verificatur de ista tota propositione 'album est nigrum'; in sensu divisionis denotatur quod hoc praedicatum verificatur de hoc subiecto 'album' mediante hoc verbo 'est', determinato uno adverbio vel ahqua alia determinatione aequivalente, correspondente tah modo, vel mediante verbo correspondente, adiecto hoc infinitivo 'esse', sic 'album potest esse nigrum'. Et manifestum est quod isti sensus multum differunt, quia unus est verus et ahus falsus. Et sicut est de praedicta propositione, ita, proportionaliter, dicendum est de aliis. Quamvis ista distinctio communis possit sustineri, nec velim eam improbare, tamen potest aliter distingui, et forte magis artificiahter, eo quod dictum propositionis potest sumi materiahter, et tunc non supponit pro se sed pro propositione cuius est dictum. Et iste sensus est idem cum illo qui ponitur sensus compositionis. Vel potest sumi significative, et timc est idem sensus cum sensu divisionis. Sed quia sive distinguatur uno modo sive aho, non est variatio quantum ad veritatem et falsitatem propositionum nec quantum ad modum arguendi, ideo volo uti communi distinctione in processu. Unde circa primam figuram est sciendum quod quando praemissae de necessario sunt acceptae in sensu compositionis, vel accipiuntur ahquae aequivalentes tahbus propositionibus in sensu compositionis, semper est bonus syllogismus, inferens conclusionem consimilem quantum ad sensum compositionis vel aequivalentem. Unde iste syllogismus est bonus omnem hominem esse animal est necessarium; Sortem esse hominem est necessarium; igitur Sortem esse animal est necessarium'. Simihter iste syllogismus est bonus 'haec est necessaria: omnis homo est animal; haec est necessaria: Sortes est homo; igitur haec est necessaria: Sortes est animaT. Et tenet tahs discursus per istam regulam 'praemissae

24 hoc] toto add. C K V 4 , add. mg. B !j

20 med.] mediate V 4 • tali modali] talis modi A 1 subi.] toto A 1 , subiectum K advcrbio determinante D valenter A E V 4

album] esse nigrum add. A 1 25-26 vel... modo om. D

26 modo] verbo K ,j verbo... adiecto] hoc verbo 'potest' cum D jj vcrbo] potest add.

C '! adiecto] addito A 1 j; hoc] huic A^I, om. A C A C V 4 , add. mg. B

30 Quamvi.*] Et praem. D

positiones C V 4

40 accip.] acceptae I, om. A 1 43 vel] ei add. A 1

28 alius] alter A 1 , est add. D V 4 , sicut] dictum

31 fortc] melius et add. A 1

vel A '! alio] modo add. D \\ variatio] utile I prop.] illis D

esse] vel aliqua alia detcrminatione aequivalenter add.

27 nigrum] vel album possibiliter cst nigrum add. BD, vel nigrum potest esse

album add. I, vel album potuit essc nigrum add. K add. I

24-25 dct. ... adverbio] cum uno

25 aliqua alia] mediante A 1 , aequiv.] aequi-

35 sive] si A B C V 4

36 sive]

39 sciendum quod] distinguenda A 1 '' praemissae] pro40-41 aliquac] propositiones add. D

48 talis] iste A

41 talibus

20

25

30

35

40

45

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

DE

INESSE

413

in syllogismo regulato per dici de omni vel de nullo sunt necessariae, 50 igitur conclusio est necessaria'. Utrum autem debeat dici quod talis syllogismus omnem hominem esse animal est necessarium; Sortem esse hominem est necessarium; igitur Sortem esse animal est necessarium' sit syllogismus ex universahbus vel non, non est magna cura, quia haec est magis difficultas vocahs 55 quam reahs. Vocando enim syllogismum ex universahbus omnem syllogismum habentem propositionem universalem, quae ideo dicatur universalis propositio quia subiectum propositionis materiahs sumitur cum signo universali, sic manifestum est quod praedictus syllogismus est ex universahbus; et sic vocat P h i l o s o p h u s propositionem univer60 salem et syllogismum ex universalibus in hbro Priorum 8. Sic igitur circa tales syllogismos non est difficultas quando propositiones sunt acceptae in sensu compositionis vel eis aequivalentes, quin sequatur conclusio tam directa quam indirecta, sicut in ilhs de inesse. Sed quando omnes propositiones sumuntur in sensu divisionis vel etiam 65 eis aequivalentes, tunc semper sequitur conclusio directa, sed non semper sequitur conclusio indirecta. Prirnum patet, quia omnis syllogismus tahs regulatur per dici de omni vel de nullo. Nam per propositionem talem universalem denotatur quod de quocumque dicitur subiectum quod de eodem dicitur praedicatum. Sicut pcr istam 'omnis homo de 70 necessitate est animar denotatur quod de quocumque dicitur hoc subiectum 'homo' quod de eodem dicitur de necessitate hoc praedicatum 'animal'. Et ita est, proportionaliter, de universah negativa. Igitur accipiendo sub minorem affirmativam, in qua subiectum dicatur de ahquo cum modo necessitatis, arguitur per dici de omni vel de nullo. Unde 75 bene sequitur 'omnis homo de necessitate est animal; Sortes de necessitate est homo; igitur Sortes de necessitate est animaT. Sed conclusio indirecta, scihcet conversa conclusionis sine omni variacione praeter transpositionem terminorum, non sequitur; et hoc quia non semper illa de 49 in syll. om. A 1 |j reg.] regulatae A 1 \\ vel] dici add. D 60 ex univ.] expositorum C, lectio dubia V 4 illis] syllogismi I

71 hoc praed. om. BCDIV 4

A 1 || negat.] necessaria K debet C

61 igitur] etiam A

64 Sed] Similiter A 1 ! etiam om. A X DI

70-71 hoc subi. om. CIV 4

j| aliquo] aliquibus A

76 homo] animal A

Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 24 (41b 7-32).

59 sic] similiter D

62 quia] quamvis I

67 per 1 ] propter A 1

63 in

69 quod om. AI

72 est propor.] propor. dicendum est

73 minorem aff.] minore affirmativa A C V 4

solam add. A 1 8

53 necess.] sive add. A || sit] debeat

57 materialis] materialiter AA X IV 4 , maioris O, om. CFK Gem.

dici B

dicatur] dicitur BD,

77 concl.] conclusione B jj praeter]

414

PARS III-L CAP.

15

necessario in sensu divisionis, nec aequivalens ei, est convertibilis in talem, sicut ostensum est p r i u s 4 . Et ideo quamvis sequatur 'quaelibet ao persona divina de necessitate est Deus; creans de necessitate est persona divina; igitur creans de necessitate est Deus', tamen ista conclusio 'Deus de necessitate est creans' non sequitur, quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Sed sequitur ista conclusio indirecta, conversa prioris conclusionis, 'aliquid, quod de necessitate est Deus, est creans'. 85 Ex isto sequitur quod illi quinque modi primae figurae, concludentes indirecte 5, non concludunt in uniformi de necessario conclusionem de necessario, praemissis sumptis in illo sensu. Si autem praemissae sumantur in sensu divisionis vel aequivalentes eis et conclusio in sensu compositionis vel aequivalens ei, non valet 90 discursus. Sicut non sequitur 'quaelibet persona divina de necessitate est Deus; creans de necessitate est persona divina; igitur haec est necessaria: creans est Deus', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Et si d i c a t u r quod minor propositio est falsa, ista scilicet 'creans de necessitate est persona divina', nam possibile est quod creans 95 non sit Deus, d i c e n d u m est quod haec est simphciter vera 'creans de necessitate est persona divina', quamvis sit contingens et possit esse falsa. Nam per istam propositionem 'creans de necessitate est persona divina' non plus denotatur nisi quod ahquis est creans et ipse de necessitate est Deus, ut ista 'creans de necessitate est Deus' aequivaleat isti 100 copulativae 'aliquis est creans et ipse de necessitate est Deus', sicut ista 'album potest esse nigrum' aequivalet isti copulativae 'aliquid est album et ihud potest esse nigrum'. Sed manifestum est quod ista copulativa potest esse vera 'aliquis est creans et ipse de necessitate est Deus', quia Pater est creans et ipse de necessitate est Deus; igitur ista est modo vera 105 'creans de necessitate est Deus\ Sicut tamen copulativa potest esse falsa, eo quod prima pars potest esse falsa, ita ista 'creans de necessitate est 80 sequ.] quod add. A 1

79-80 talem] terminis C 88 illo sensu] sensu divisionis D quodlibet add, A C V 4 98 Nam] tamen I

84 ista om. A X B |j ind.] quae est add. D

89 pxaemissae] possibile C

94 propos. om. CIV*

99 aliquis] aliquod D jj ipse] illud D

AA^E, unde I jj isti] uni A

92 Deus]

97 divina] nam add. CIV 4

100 Deus 1 ] persona divina AA X E || ut] et

101 copul.] scilicet isti add. A

album et illud potest esse nigrum' add. A C V 4

90 ei] eis A 1 , om. DI

96 est 1 om. A^BI

103 nigrum] vel isti 'aliquid potest esse

104 quia] sequitur add. D

105 creans] Deus A 1 j|

Deus] creans A 1 |l igitur] aliquis est creans etc., et per consequens add. D |j ista] de necessitate add. C V 4 106 Sicut] sed D || tamen] tam C j| falsa] vera C

Supra, Parte II, c. 24, lin. 49-79. II (PL 64, 815s). 4

107 £dsa] vera B, et add. C || ita] et eodem modo D 5

Cf. Boethius, De syllogismo categorico,

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

DE

INESSE

415

Deus' potest esse falsa, tamen modo de facto est vera. Nec est inconveniens propositionem veram de necessario esse contingentem, quamvis 110 propositio necessaria non sit contingens. Si autem maior sumatur in sensu compositionis vel aequivalens et minor in sensu divisionis, sequitur conclusio in sensu divisionis et non in sensu compositionis. Primum patet, quia bene sequitur 'haec est necessaria: quaelibet persona divina est Deus; creans de necessitate est pernssona divina; igitur creans de necessitate est Deus', sed non sequitur ista 'igitur haec est necessaria: creans est Deus'. Si autem maior sumatur in sensu divisionis vel aequivalens et minor in sensu compositionis, sequitur conclusio in sensu divisionis et in sensu compositionis. Et ratio est ista: quia impossibile est ahquid per se inferius 120 vel per accidens inferius necessario praedicari de ahquo, ita quod propositio sit necessaria nisi etiam propositio sit necessaria in qua superius ad illud inferius praedicatur de eodem.

[ C A P . 2 1 . D E UNIFORMI DE NECESSARIO IN SECUNDA FIGURA]

Quando omnes propositiones de necessario in secunda figura sumuntur in sensu compositionis vel aequivalentes eis, semper sequitur conclusio de necessario sumpta in sensu compositionis vel aequivalens ei; s quando scilicet syllogismus ex illis de inesse tenet, quia talis syllogismus tenet per istam regulam 'si praemissae sint necessariae, conclusio erit necessaria', quae semper vera est. Et ideo bene sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; omne rudibile esse asinum est necessarium; igitur nullum rudibile esse hominem est necessarium\ io Probatur etiam tahs syllogismus ahter, scihcet per reductionem tahs syllogismi in syllogismum primae figurae per conversionem, quia dic-

108 tamra... est] licet... sit D om. A X BI

112 et] sed A*D || bene] non A 1

115 ista] conclusio add. D

1 1 6 igitur... quod est A 1

compositionis et maior in sensu add. D ;i aequiv.] ei add. A 1 ... sensu1 om. A L

113-14 haec... necess.

1 1 7 maior] minor D || sensu]

117-18 et... compos. om. D

120 inf. om. A C V 4 i! ahquo] alio C V 4

1 1 8 divis.

121 etiam] et A C V * !| etiam (et V 4 ).. #

necess. mg. V 4 , om. I CAP. 21. - 4 composit.] divisionis C add. A 1

5 ex illis] est A 1

7-8 hominem... asinum corr. in asinum... hominem V 4

risibile A^CV 4

8 asinum 1 ] hominem A J C

asinum A^BCV 4 , sed corr. C V 4

10 red.] remotionem A 1

6 sint] sunt DIF om. A 1 || ncc.] et 8-9 rudibile... rudibile] risibile...

9 rudibile] risibile A^BCV 4 || hominem]

416

PARS III-L CAP.

15

tum est p r i u s 1 quod illa de necessario in sensu compositionis vel aequivalens ei convertitur sicut sua de inesse. Si autem omnes praemissae sumantur in sensu divisionis vel aequivalentes eis, non semper valet syllogismus. Unde P h i l o s o p h u s negaret istum syllogismum esse bonum omne lucidum de necessitate est corpus caeleste vel elementum; corpus mixtum de necessitate non est corpus caeleste nec elementum; igitur corpus mixtum de necessitate non est luddum\ Nam si nihil esset lucidum nisi corpus caeleste vel elementum, praemissae essent verae, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , et conclusio falsa, sicut manifeste patet. Quod enim maior esset vera, patet, quia quaehbet singularis est vera, per casum, igitur universahs est vera. Simihter, ponatur quod Deus suspendat actionem cuiuscumque agentis creati, ita quod nullum activum creatum ahquid producat, tunc sunt istae praemissae verae 'omnis producens de necessitate est Deus; omnis natura creata de necessitate non est Deus' et tamen haec est falsa 'omnis natura creata de necessitate non est producens'. Quod enim maior sit vera, patet, quia quaehbet singularis est vera, per casum; et ita patet quod talis conclusio de necessario non sequitur. Tamen sequitur aha conclusio de inesse, tahs 'igitur ahquid, quod de necessitate non est Deus, non est producens'. Simihter, si maior sit universahs negativa, non valet syllogismus; nam ante incarnationem fuerunt istae praemissae verae 'omnis homo de necessitate non est Deus; omnis persona divina de necessitate est Deus' et tamen ista conclusio est falsa 'omnis persona divina de necessitate non est homo', et ita tahs syllogismus non valet. Nec potest tahs syllogismus perfici et reduci in primam figuram per conversionem, quia dictum est p r i u s 2 , quod illa de necessario non convertitur in illam de necessario quando sumitur in sensu divisionis vel aequivalens ei. Sicut non sequi12 quod] scmpcr add. BD

13 ei] quando syllogismus add. I

17 elem.] omne add. I

A C I V 4 l| aliquid] nihil A 1

19-20 vel elementum om. A C V 4

15-16 Philos.

23 suspcndat]

27 omnis] nulla D jj non om. D |j

28 casum] et quod conclusio sit &Isa patet, quia multae singulares sunt faltac add. D

ct haec condusio cst vcra add. D

1

35

25 vcrae] et conclusio falsa add. A 1 , om. C D j| omnis] omnc A X K

29 necess.] necessitate C !| Tamen] sed D " alia] aliqua A C V 4 in homo A 1

30

24 crcati] causati C V 4 , om. I'! nullum om. A 1 1| activum] actum

26 omnis] nulla D, om. I j| non om. D j| haec] conclusio add. A cnim] autem I

25

18 corpus 1 cacl.] lucidum B || cael. om. C \\ ncc] vcl A C V 4

19 lucidum] sicut patct add. D || Nam] quia D omncm add. BIjj cuiusc.] cuiuslibct A 1

20

16 luridum] esse hic add. mg. B jj necess.] essc

negaret] pcr hoc negarctur I " essc bonum om. A C V 4 hic add. C

15 eis] ei ATV 4

is

30 inesse] scilicet AA X E

33 incarn.] Christi add. I

36 homo] pcrsona divina A 1

Supra Parte II, c. 24, lin. 12-26.

37 ct] vel A 1 2

31 prod.]

35 est] fuit D || pcrsona div. corr.

Vide supra, cap. 20, notam 4.

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

DE

INESSE

417

40 tur 'aliquis creans de necessitate est Deus, igitur Deus de necessitate est creans', sed sic 'igitur aliquid, quod de necessitate est Deus, est creans'. Et ideo quamvis iste syllogismus sit bonus in prima figura 'omnis Deus de necessitate non est homo; quaehbet persona divina de necessitate est Deus; igitur quaelibet persona divina de necessitate non est homo', ta45 men iste discursus non valet 'omnis homo de necessitate non est Deus; quaelibet persona divina de necessitate est Deus; igitur quaehbet persona divina de necessitate non est homo', et hoc quia ista maior in secunda figura 'omnis homo de necessitate non est Deus', non convertitur in istam 'omnis Deus de necessitate non est homo\ 50 Sic igitur patet, quod quamvis omnes propositiones sumantur in sensu divisionis vel sint aequivalentes eis, quod discursus non valet in secunda figura. Si autem maior sumatur in sensu compositionis et minor in sensu divisionis, valet discursus respectu conclusionis sumptae in sensu divisionis, et hoc quia conversa maiore tenet in prima figura, si55 cut dictum est p r i u s 3 . Si autem maior sumatur in sensu divisionis et minor in sensu compositionis4, non sequitur conclusio in sensu compositionis. Nam non sequitur 'nullam creaturam esse Deum est necessarium; omne producens de necessitate est Deus; igitur nullum producens esse creaturam est necessarium', quia praemissae sunt possibiles et con60 clusio impossibilis. Sed conclusio in sensu divisionis bene sequitur, quia conversa maiore sequitur in prima figura.

[ C A P . 2 2 . D E UNIFORMI DE NECESSARIO IN TERTIA FIGURA]

In tertia figura quando omnes praemissae sumuntur in sensu compositionis tenet syllogismus sicut ex suis de inesse, quia arguitur per istam regulam 4si praemissae fuerint necessariae, conclusio erit necessaria'. Si 5 autem omnes sumantur in sensu divisionis, omnis discursus valet. Unde in primis duobus modis valet tahs syllogismus, quia quamvis ista de 41 sed] convertitur add. D.. sic] in unam de inesse add. D 42 Deus] homo A 1 45 valet] tenet A 1 omnis] nullus A 1 48 Deus] homo A 1 52 sumatur] sit I, mg. V 4 , om. C 54 maiore] maioris A A J C I 55 divisionis corr. in compositionis V 4 56 compositionis corr. in divisionis V 4 56-57 non... compos. om. (hom.) A J B 59 creat.] Deum B quia] quae I 60 Sed om. A C V 4 i divis.] compositionis A 1 61 sequitur] conclusio add. A CAP. 2 2 . - 3 syllog. om. C V 4 2-3 comp.] divisionis K 4 fuerint] fuerunt A, sunt A^BEK I nec.] ct add. A A 1 5 omnis om. A A J C V 4 disc.] non add. A 1 , omnis] syllogismus et add. F li Unde om. A 5-6 Unde... syllog. om. A 1 5-6 Unde... talis] et DIKO Gem.t om. B 6 modis] quod add. A C V 4 8

Cf. supra, cap. 11, lin. 34-37.

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

4

Rectius e contrario.

27

418

PARS III-L CAP.

15

necessario non convertatur in illam de necessario, semper tamen convertitur in illam de inesse. Nunc autem in prima figura, maiore exsistente de necessario in sensu divisionis et minore de inesse, sequitur conclusio de necessario in sensu divisionis, sicut p o s t e r i u s 1 ostendetur. 10 Et quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens; igitur ex eadem maiore et minore de necessario, quae convertitur in illam de inesse, sequitur conclusio eadem in tertia figura. Per idem patet quod quartus et sextus modus valent ex talibus propositionibus; sicut bene sequitur 'quaelibet persona divina de necessitate is est Deus; aliqua persona divina de necessitate est Pater; igitur Pater de necessitate est Deus\ Et sic potest probari tertius modus. Vel potest probari per expositionem, sic 'si aliquod creans de necessitate est Deus et omne creans de necessitate est persona divina, igitur aliqua persona divina de necessitate est Deus\ Quia si aliquod creans de necessitate est 20 Deus, sit illud a: tunc a de necessitate est Deus et similiter a de necessitate est persona divina, ex quibus sequitur quod persona divina de necessitate est Deus. Et per istum modum probatur quintus modus. Nam iste syllogismus est bonus 'aliquis homo de necessitate non est Deus; omnis homo de 25 necessitate est natura intellectuahs; igitur ahqua natura intellectuahs de necessitate non est Deus. Quia si haec sit vera 'aliquis homo de necessitate non est Deus', sit ille a: tunc a de necessitate non est Deus et a de necessitate est natura intehectualis, quia omnis homo de necessitate est natura intehectualis, per minorem; nunc autem sequitur la de necessitate 30 non est Deus; a de necessitate est natura intellectualis; igitur ahqua natura intehectualis de necessitate non est Deus\ Si autem maior sumatur in sensu compositionis et minor in sensu divisionis, non sequitur conclusio in sensu divisionis nec in sensu compositionis. Non enim sequitur omne falsum esse falsum est necessarium; 35 aliquod falsum de necessitate est ista propositio: tu sedes; igitur ista propositio de necessitate est falsa'; nec etiam sequitur 'igitur istam propositionem esse falsam est necessarium'. 9 in... div. om. A a B D 11 ex om. A^BI

10 posterius] inferius B D 1

14 modus om. A !

17-18 Vel... prob. om. A

ens DIK

15 divina om. A V 4 18 si om. A A ^ B C V 4

quod C V 4

20-21 Quia... Deus 1 om. (hom.) A1!

om. 0hom.) B

27-32 Quia... Deus om. (hom.)

add. B 1

natura] non I

31 «] et I

Infra, cap. 31, lin. 8-10.

10-11 poster.... Et] postpositis terminis, quia A 1

CV4

16 Deus] ens DIK

17 Deus]

19 et om. A A X C V 4

20 Quia]

22 quibus] quo BDI 28 sit...

Deus 1

34 nec] etiam add. A J B D

27-28 Quia... Deus 1

om. (hom.) I

29 necess.] non

36-37 propos.] tu sedes add. DK

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

DE

INESSE

419

Si autem maior sumatur in sensu divisionis et minor in sensu com40 positionis, semper sequitur conclusio in sensu divisionis, non in sensu compositionis. Quod enim illa in sensu divisionis sequatur, patet, quia minor convertitur in illam de inesse, ex qua et maiore sequitur conclusio de necessario in sensu divisionis, non in sensu compositionis, sicut i nf e r i u s ostendetur 2. 45 Haec dicta sunt quantum ad illos modos qui reducuntur per conversionem, et ex istis potest faciliter sciri quid dicendum est de aliis modis qui non reducuntur sic.

[ C A P . 2 3 . D E UNIFORMI DE POSSIBILI IN PRIMA FIGURA]

Post uniformem modum generationis syllogismorum de necessario dicendum est de uniformi generatione syllogismorum de possibili. Et accipio hic 'possibile' pro possibili quod est commune omni propositioni 5 quae non est impossibilis. Et est sciendum quod in omni figura, si accipiantur omnes propositiones de possibili in sensu compositionis vel accipiantur eis aequivalentes, non valet syllogismus, quia tunc argueretur per istam regulam 'praemissae sunt possibiles, ergo conclusio est possibilis', quae regula est io falsa. Unde non sequitur 'omne coloratum esse album est possibile; omne nigrum esse coloratum est possibile; igitur omne nigrum esse album est possibile'. Nec sequitur 'omne animal esse hominem est possibile; omnem asinum esse animal est possibile; igitur omnem asinum esse hominem est possibile'. Et ita ista regula est falsa 'praemissae sunt 15 possibiles, ergo conclusio est possibihs'; sed ista regula vera est 'si praemissae sunt possibiles et compossibiles, conclusio est possibihs'. Nunc autem ahquando praemissae sunt possibiles et sunt incompossibiles, et ideo numquam forma syllogistica uniformis ex ilhs possibihbus tenet in sensu compositionis. 39 et] vel C V 4 A1

41 illa om. E

42 qua] tali add. I ' et] cum AH

47 red.] convertuntur

sic] per conversionem add. D, om. BCIV 4 CAP. 2 3 . - 2 modum gen.] generationem A 1

gulam] quando add. A 1

9 ergo] et A 1

7 compos.] divisionis C ; eis om. A C V 4

est 1 ] erit A 1 , om. C il regula om. A C I V 4

sensu compositionis sumendo propositiones add. D ;; coloratum... album trp. I 14 possibile] vel e converso add. mg. B

15-16 sed... possib. om. D

8 re-

10 sequitur] in

12 Nec] Sic B, non I

16 et] etiam add. C ,I est] erit A 1 {,

possib.] compossibilis C, sic corr. V 4

17 autem] quia D ji sunt 1 om. BDEI j| et om. BDEI ;| sunt 1 ] et

add. B, om. A ;i inc.] impossibiles A 1

18 possib.] de possibili D, om. A

2

Infra, cap. 33, lin. 35-45.

420

PARS III-L CAP.

15

Sed si illa de possibili sumatur in sensu divisionis vel accipiatur aliqua aequivalens, cuiusmodi sunt tales propositiones 'omnis homo potest esse albus', 'album potest esse nigrum' et huiusmodi, tunc est ista propositio distinguenda penes tertium modum aequivocationis, eo quod subiectum potest supponere pro his quae sunt vel pro his quae possunt esse, hoc est, eo quod subiectum potest supponere pro his de quibus verificatur per verbum de praesenti vel pro his de quibus verificatur per verbum de possibili; sive denotatur posse supponere pro talibus, quod dico ad excludendum unam c a v i l l a t i o n e m . Sicut si dicam sic omne album potest esse homo': unus sensus est iste 'omne quod est album, potest esse homo', et iste sensus est verus si nihil sit album nisi homo. Alius sensus est iste omne quod potest esse album, potest esse homo'; et hoc est falsum, sive tantum homo sit albus sive aliud ab homine. Ista distinctione visa videndum est quomodo ex tahbus potest syllogizari et quomodo non. Et primo in prima figura. Et est sciendum quod si subiectum maioris sumatur pro his quae possunt esse, vel denotetur sumi pro his quae possunt esse, qualitercumque sumatur subiectum minoris, semper est syllogismus unifcrmis bonus et regulatus per dici de omni vel de nullo, et hoc servatis principiis communibus syllogismo de inesse. Unde sic arguendo 'omne album potest esse homo; - hoc est omne quod potest esse album, potest esse homo - ; omnis asinus potest esse albus; igitur omnis asinus potest esse homo', quahtercumque sumatur subiectum minoris vel conclusionis, est syllogismus regulatus per dici de omni, quia per maiorem denotatur quod de omni illo de quo potest verificari subiectum quod de omni illo potest verificari praedicatum. Et eodem modo patet quod iste syllogismus regulatur per dici de nullo 'nullum album potest esse homo; omnis asinus potest esse albus; igitur nullus asinus potest esse homo'; vel sic omne album potest non esse homo; omnis asinus potest esse albus; igitur omnis asinus potest non esse homo'. 25 eo om. AXI !! de] pro A l

20 possib.] impossibili B IV 4 , hoc add. A C

verbum 1 ] est add. A C V 4

verificatur add. seu rep. B, hoc add. ACI, del. V 4 sibili] potest add. V 4 , add. mg. B 29 iste] quod add. I, om. A^B 33 ex] in A 1 in add. A C V 4

30 sensus om. B D

48 non om. A

28 cavill.] cautelam A 1 , conversionem I

31 iste] quod add. A 1

32 albus] album C V 4

37 minoris] maioris I !i unif. om. BD

38-39 comm.]

40 hoc... homo] sumpto subiecto pro eo quod potest esse D, partem om. partem del. A 1

41 omnis asinus] aliquis homo A 1 et add. D

26 per 1 ] hoc

27 de] praeterito vel per verbum de add. A 1 i, pos-

talibus] sive non add. D

35 sumatur] accipiatur A 1

verif.] praeter add. I

per*] hoc verbum de praesenti *est', vel pro his de quibus

!

omnis 1 ] aliquis A 1

43 omni] vel de nullo add. A 49 igitur] non add. s. lin. A

42 vel] sive A 1

47 nullus] omnis A 1

42-43 syllog.] bonus 47-49 vel... homo om. AXI

20

25

30

35

40

45

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

421

50

Si autem subiectum maioris supponat pro his quae sunt, tunc talis uniformis non valet. Non enim sequitur omne quod est album potest esse homo; omnis asinus potest esse albus; igitur omnis asinus potest esse homo\ quia si nihil sit album nisi homo, praemissae sunt verae et conclusio falsa. Eodem modo non sequitur omne producens potest 55 est Deus; omnis ignis potest esse producens; igitur omnis ignis potest esse Deus', quia si nihil produceret ahquid nisi Deus, quod est possibile, praemissae essent verae et conclusio falsa.

60

65

70

75

80

Si autem maior sit de possibili in sensu compositionis et minor de possibili in sensu divisionis, nulla sequitur conclusio; sicut non sequitur omnem hominem esse Deum est possibile; aliqua humanitas potest esse homo; igitur aliqua humanitas potest esse Deus' vel 'aliquam humanitatem esse Deum est possibile\ Si autem maior accipiatur in sensu divisionis et minor in sensu compositionis, non sequitur conclusio nec in sensu compositionis nec in sensu divisionis, nisi minor sit singularis. Sed si minor sit singularis, semper sequitur conclusio si subiectum maioris supponat pro his quae possunt esse; si autem supponat pro his quae simt, non valet. Primum patet. Quod enim non sequatur conclusio in sensu compositionis patet, nam istae praemissae sunt verae omne quod potest esse verum contingens ad utrumlibet potest esse falsum; omne verum contingens ad utrumlibet esse verum contingens ad utrumlibet est possibile', et tamen haec conclusio est falsa omne verum contingens ad utrumlibet esse falsum est possibile', ipsa accepta in sensu compositionis. Quod etiam non sequatur conclusio in sensu divisionis patet manifeste. Nam istae praemissae sunt vcrae omne quod potest esse album, potest esse coloratum; omnem substantiam creatam esse albam est possibile', et tamen haec conclusio est falsa omne quod potest esse substantia [creata], potest esse coloratum\ nam angelus potest esse substantia [creata] et tamen non potest esse coloratus. Secundum, scilicet quod si minor sit singularis sequatur conclusio, patet, nam bene sequitur omne verum contingens ad 50 talis] syllogismus add. I angclus B

tantum Deuni esse hominem A 63 accip.] sumatur I om. A 1

autem BE minor] maior CI (hom.) AXI positionis K

1-2

om. D

igitur] sicut B i, asinus] 60 omnem... Deum]

62 possibile] quia praemissae sunt verae et conclusio falsa add. D Sed... sing. om. A 1

sit 2 ] fuerit C V 4

70-72 potest... falsa om. B 72 haec] talis ABE, om. C manif. om. BD

esse*] homo add. I

58-59 de possib.] impossibilis B

64 nec... nec] neque... neque B

sit 1 ] manifestc add. A 1

rum om. B

52 omnis

58 minor] sit add. A J I

65 nisi] maior et add. A

minor 1 ] maior I,

65-67 Sed... esse om. A

65 Sed si] si

67 si autem] sed si CDIV 4 , maior add. B 70 falsum] et add. C V 4 73 Quod] et A

Nam istae mg. V 4 , quia D

69 ve-

71 esse... ut^umlibet , om.

etiam] autem B

74 divis.] com-

79 Secundum... si] si enim A 1

422

PARS III-1 CAP.

48-49

utrumlibet potest esse falsum; hoc verum esse verum contingens ad utrumhbet est possibile; igitur hoc verum potest esse falsum\ Sed non sequitur ista de possibih in sensu compositionis 'hoc verum esse falsum est possibile\ Ratio autem quare plus sequitur conclusio talis de possibih quando minor est singularis quam quando minor est universahs, est 85 quia semper singularis de possibih in sensu compositionis infert singularem de possibih in sensu divisionis, quamvis non e converso, nisi subiectum singularis sit praecise pronomen demonstrativum vel nomen proprium. Tunc enim sensus compositionis et divisionis convertuntur. Per idem patet quod si minor fiierit particularis, sequitur conclusio 90 particularis in sensu divisionis, nam particularis in sensu compositionis semper infert particularem in sensu divisionis. Sequitur enim 'haec est possibihs: homo est Deus; igitur quod potest esse homo, potest esse Deus\ quamvis non sequatur semper e converso. Non enim sequitur 'quod potest esse album, potest esse nigrum, igitur haec est possibihs: 95 album est nigrum , ; nec sequitur 'quod potest esse suppositum humanum, potest assumi a persona divina; igitur haec est possibihs: suppositum humanum est assumptum a persona divina'. Circa istam generationem in prima figura sunt duo intehigenda. Primum, quod quamvis aliquando teneat uniformis de possibili, sicut in 100 talibus casibus de quibus d i c t u m e s t 1 , non tamen semper in ilhs sequitur conclusio indirecta, quae scihcet praecise difFerat a conclusione directa per transpositionem terminorum. Quia non sequitur 'omne quod potest esse falsum non-possibile, potest esse impossibile; ahquid, quod est verum, potest esse falsum non-possibile; igitur ahquid, quod 105 est impossibile, potest esse verum\ Et tamen ista conclusio directa 'aliquid, quod est verum, potest esse impossibile' bene sequitur. Unde quando conclusio prima est directe convertibihs, timc bene sequitur. Semper tamen sequitur illa in quam conclusio est convertibihs. Quahter autem conclusio debeat converti, dictum est p r i u s 2 . 110 81 esse*] est B, om. A 1 |i verum* om. A^B 83 ista] conclusio add. B : verum] contingens add. mg. B 84 autem] etiam I |! plus] magis D 85 minor] maior BV 4 , om. C 88 sing.] propositionis add. D 89 Tunc enim] quia tunc D !: sensus] est sensus add. (/) C i et] sensus add. A W 4 , om. C " divis. om. C 91 nam] semper add. B 93 igitur] Deus potest esse homo add. B 94 Non enim] quia non D % est] potest esse B nec] similiter add. D 99 gener.] regulam generalem B, uniformis de possibili add. D, syllogismorum add. K 101 talibus om. B D 102 concl.] praedicta add. A 103-04 omne quod trp. C V 4 104 potest om. A C V 4 l: esse1 om. C 106 directa] indirecta A 1 107 esse] falsum non possibile esse add. seu rep. K imposs.] possibile A X D 107-08 Unde... sequitur om. (hom.) A 1 107-09 Unde... sequitur om. (hom.) A C V 4 109 tamen] enim D i; illa] propositio add. DF Gem. ;| quam] qua I conclusio om. A A J E I 1 Supra, lin. 35-49. propositionum de possibili.

2

Cf. supra, Pars II, c. 25, ubi agit de conversione

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

423

Aliud notandum est: quod sicut in illis de inesse non refert an maior sit universalis vel singularis, sic in illis de possibili non refert. Unde iste syllogismus est bonus 'Sortes potest esse albus; omnis substantia potest esse Sortes; igitur omnis substantia potest esse alba\ Sed oportet quod 115 subiectum minoris et conclusionis uniformiter accipiantur, quia si in minore accipiatur pro his quae sunt et in conclusione pro his quae possunt esse, non valet. Sicut non sequitur 'Sortes potest esse pater Platonis; omnis homo, qui est, potest esse Sortes; igitur omnis homo, qui est, potest esse pater Platonis'.

[CAP. 2 4 . DE UNIFORMI EX PROPOSITIONIBUS DE POSSIBHI IN SECUNDA FIGURA]

5

10

15

20

In secunda figura si subiectum utriusque praemissae supponat pro his quae sunt, syllogismus non valet. Non enim sequitur 'omnis persona divina potest non esse creans; Pater potest esse creans; igitur Pater potest non esse persona divina'. Nec sequitur 'omnis persona divina potest non esse creans; omnis homo, qui est, potest esse creans; ponatur quod nullus homo sit nisi Christus - ; igitur omnis homo potest non esse persona divina', nam illo casu posito praemissae sunt verae et conclusio falsa. Si autem subiectum utriusque accipiatur pro his quae possunt esse, sic non tenet syllogismus. Nam non sequitur 'omnis homo potest non esse albus; omne risibile potest esse album; igitur omne risibile potest non esse homo'; sicut non sequitur 'omnis persona divina potest non esse creans; omnis persona producta potest esse creans; igitur omnis persona producta potest non esse persona divina\ Et ratio est quia negativa de possibili non convertitur in negativam de possibih. Non enim sequitur 'quaelibet persona divina potest non esse creans, igitur omne quod est creans, vel potest esse creans, potest non esse persona divina'. Et ita talis syllogismus de possibili non potest reduci in primam figuram per conversionem, quia nullus syllogismus secundae figurae reducibihs 111 AliudJ Et A 1 add. A C V 4

112 vcl] an ACIV 4

114 Sed] tamen add. BD

117 valet] valeret A^DI, variaret B, discursus add. C V 4

potest esse V 4 , om. A

5 Pater 1 ... creans om. (hom.) BI

8 omnis] aliquis D, om. A J BIK

15 persona] divina add. B producta] divina D divina] Deus A^BDIK

118 est«]

119 esse] Sortes potest esse add. A 1

CAP. 24. - 3 praemissae] praecise I, om. A 1 creans1 om. (hom.) A X D

116 accip.] subiectum

non] enim B

5-7 Pater 1 ...

9 nam] quia D ; casu D Gem., om. alii

19 quod] non add. I esse] Deus vel add. C V 4

21 secundae figurae om. C V 4

persona

424

PARS III-1 CAP.

48-49

per conversionem potest reduci nisi per conversionem universalis negativae. Quare autem non teneat talis syllogismus in quarto modo secundae figurae, ratio est quia non potest reduci nisi per impossibile. Sed hoc patebit i n f e r i u s 1 . Et si d i c a t u r quod quamvis negativa de possibih non convertatur in illam de possibili, convertitur tamen in illam de inesse, sic 'omnis persona divina potest non esse creans, igitur aliquid, quod potest non esse creans, est persona divina'; immo, in istam de possibili potest converti 'aliquid, quod potest non esse creans, potest esse persona divina'; dicendum est igitur quod per talem conversionem potest reduci in primam figuram: D i c e n d u m est quod illud argumentum concludit oppositum, nam universahs negativa de possibili quamvis praedicto modo possit converti in illam de inesse vel de possibili, secundum quod subiectum aliter et aliter accipitur in antecedente, tamen numquam convertitur nisi in particularem, quia bene sequitur 'aliquid, quod est persona divina, potest non esse creans, igitur ahquid, quod potest non esse creans, est persona divina'. Simihter bene sequitur 'quodlibet, quod potest esse persona divina, potest non esse creans, igitur aliquid, quod potest non esse creans, potest esse persona divina'; sed non sequitur 'quodlibet, quod potest non esse creans, potest esse persona divina'. Et ita patet quod universahs negativa de possibili non convertitur nisi in particularem. Sed quando syllogismus secundae figurae reducitur per conversionem in primam figuram, semper conversa universalis negativae debet esse maior in prima figura, et per consequens si tahs syllogismus reduceretur in primam figuram per conversionem, conversa negativae, quae est particularis, esset maior in prima figura; quod est impossibile, quia timc non regularetur per dici de omni vel de nullo. Similiter, si altera praemissarum sumatur in sensu compositionis et 24 autem] tunc B h quarto] secimdo A, om. A 1 > ; modo om. A^CDIV 4 , 24-25 sec. fig.] secimda 25 nisi om. D

figura A 1

Sed] sicut A V 4 , de add. A 1 , om. C

primam A 1

31 conv.] sic add. A 1 . non esse] esse non K

non add. B

33 fig.] tamen add. A

istam add. B

28 illam... illam] primam... 32 dicendum] videtur BD

35 possit] concludi vel add. A 1

38 in part.] particulariter A 1

40 est] potest esse A B C K V 4

quodlibet] quidlibet A 1

41 esse1] creans vel quodlibet quod potest csse add. AC, vel quod potest esse add. V 4 42-43 sed... divina om. (hom.) AA^CIKV 4

est B tiva BI

47 si om. C V 4

nullo om. C V 4 1

49 est 1 ] esset A 1

44 de possibili om. AI 50 quia] et A^CIV 4 , quod B

51 Similiter si] si autem A 1

Immo, iam patuit supra, cap. 11, lin. 14-37.

conv.]

36 vel] et illam C, in 42 potest esse] 46 negativae] negavel] nec B

vel de

25

30

35

40

45

50

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

425

altera in sensu divisionis, qualitercumque, non tenet syllogismus. Et ita patet quod qualitercumque propositiones de possibili combinentur, numquam valet uniformis de possibili in secunda figura. Et ratio est, quia 55 idem potest ab eodem removeri et affirmari cum nota possibilitatis affirmativa, et ita ex tali affirmativa et negativa non sequitur negativa eiusdem a se, sicut patet in exemplis supra positis.

[CAP. 2 5 . DE UNIFORMI DE POSSIBILI IN TERTLA FIGURA]

In tertia figura si utraque sumatur in sensu divisionis et subiectum utriusque supponat pro his quae sunt, sequitur conclusio de possibili, sumpto subiecto pro eo quod potest esse. Sequitur enim 'omnis homo 5 potest esse albus; ahquis homo potest esse niger; igitur quod potest esse nigrum potest esse album'. Similiter sequitur 'omnis homo potest non esse albus; aliquis homo potest esse niger; igitur ahquod nigrum potest non esse album'. Hoc probatur: quia d i c t u m e s t 1 quod tahs minor convertitur in illam de inesse, sic 'aliquis homo potest esse niger, igitur io ahquid, quod potest esse nigrum, est homo\ Nunc autem sequitur per syllogismum regulatum per dici de omni 'omnis homo potest esse albus; ahquid, quod potest esse nigrum, est homo; igitur ahquid, quod potest esse nigrum, potest esse album'. Sic igitur talis syllogismus probatur per conversionem. 15 Simihter, si subiectum utriusque supponat pro his quae possunt esse, sequitur conclusio de possibih, sumpto subiecto pro eo quod potest esse, quia illa de possibili, sumpto subiecto pro eo quod est, semper sequitur ad illam de possibih, sumpto subiecto pro eo quod potest esse. Sed uniformis ex illis in quibus subiectum supponit pro his quae sunt, 52 qualit.] accipiantur tcrmini add. A C V 4 A, om. A 1

54 secunda] prima K

55 idem] illud BI

possib.] positis C, possit I, et add. V 4 add. A |i negativa 57 a] ad K

tenet] valet B

se] ipso add. A

55-56 affirm.] affirmata BD, affirmari I

nota] negativa (?) I 56 seq.] conclusio

sicut... positis mg. V 4 , om. AA^BDEI

CAP. 2 5 . - 2 utraque] praemissarum add. AC, add. mg. V 4 converti vel add. B

19 Sed] si B 1

3 supponat om. AA X BDE

6-8 Similiter... album om. (hom.) BD

9 aliquis] aliquid et add. puta B

13 probatur] regulatur B

CAP. 25. -

53-54 numquam] non A

cum ... possib.] quia non ponatur K

CFIKV 4 , affirmativa BD Gem., et affirmativa add. CV 4 , negatio AE, om. A 1

aliquid add. C, add. mg. V 4

potest esse I

53 de possib.] in secunda figura add.

comb.] convertantur C, corr. in converti V 4 , om. A

niger] nigrum B

14 conv.] et per dici de omni add. mg. B subi.] sumptum add. B

Cf. Pars II, c. 25.

8 non om. IK

5 igitur]

minor] potest

12 est] potest esse A 1 17 sumpto] accepto A

est]

426

PABS m - l

CAP. 25

tenet; igitur ex aliis tenet, quia quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens. Potest etiam probari per conversionem, sicut prior uniformis. Si autem subiectum in maiore sumatur pro eo quod est et in minore pro eo quod potest esse, tenet syllogismus; et similiter e converso. Et uterque probatur per hoc quod ad illam de possibih, sumpto subiecto pro eo quod potest esse, sequitur iha de possibih, sumpto subiecto pro eo quod est. Sed conclusio de possibih, sumpto subiecto pro eo quod est, non sequitur; sicut non sequitur 'omnis homo potest esse albus; omnis homo potest esse intehigens; igitur quod est intelhgens, potest esse album\ quia si nuhus homo esset intehigens sed angelus, praemissae essent verae et conclusio falsa. Si autem maior sumatur in sensu divisionis et subiectum supponat pro eo quod potest esse, et minor sit de possibih in sensu compositionis, sequitur conclusio de possibili in sensu divisionis, non in sensu compositionis. Quod enim sequatur in sensu divisionis, patet, nam sequitur omne quod potest esse homo, potest esse album; haec est possibihs: omnis homo est niger; igitur aliquid, quod potest esse nigrum, potest esse album\ Et ratio istius est, quia semper illa de possibih singularis in sensu compositionis et in sensu divisionis convertuntur si in praemissis supponat pronomen demonstrativum vel nomen proprium. Et quia quidquid sequitur ad quamhbet singularem ahcuius particularis cum ahquo, sequitur ad illam particularem cum eodem, per istam regulam 'quidquid sequitur ad quodhbet antecedens ahcuius consequentis, sequitur ad ihud consequens'. Et virtute istius regulae tenet probatio syhogismorum quando probanttlr per syllogismum expositorium, de quo dictum est p r i u s 2 . Et ita in ista probatione non arguitur per illud medium 'quidquid sequitur ad singularem, sequitur ad particularem\ quia hoc est falsum, sed per ihud medium 'quidquid sequitur ad quodhbet antecedens ahcuius consequentis, sequitur ad ihud conse20 igitur] sicut D

23 in maiore] maioris A 1 ! minorc] sumatur add. D

que A 1

27 concl.] e converso C

add. A 1

30 sed] nisi A 1

om. A X DI om. BD

quod 1 ] non add. K

esscnt] possent esse I

35 enim] autem et add. non A 1 praem.] praecise BD

33 compos.] divisionis K 37 omnis om. A C V

41 quaml. sing.] quodlibet singulare A 1

libet B, ad aliquod D \\ alic. cons. om. A 1 , cons.] consequens BD antecedens et add. A \\ Et] de A 1 add. A C V 4 • sed] arguitur add. D 2

Supra, cap. 16.

25 utcrquc] utra-

28 sequitur 1 ] conclusio add. A 1 ; potest] non

46 prius om. A C V 4 medium om. A C V 4

34 de possibili

est] potest esse A 1

39 in 1

43 alicuius] et ad quod-

44 illud] quodlibet A 1 , idem BD,

prob.] propositione AXI 49 illud] idem D, om. A 1

48 quia] sequitur

20

25

30

35

40

45

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

427

50 quens'. Probatur igitur talis syllogismus omne quod potest esse homo, potest esse album; haec est possibihs: ahquis homo est niger; igitur ahquid, quod potest esse nigrum, potest esse album'. Quia si haec sit possibihs 'aliquis homo est niger', ahqua singularis erit possibilis: sit illa a; tunc haec est possibihs 'a est nigrum et a est homo, igitur a po55 test esse album', per universalem primam. Modo sequitur 'haec est possibihs: a est nigrum; igitur a potest esse nigrum', sicut dictum est prius. Nunc autem iste syllogismus est bonus 'a potest esse album; a potest esse nigrum; igitur nigrum potest esse album'. Igitur primus syllogismus fuit bonus. 60 Simihter, si maior sumatur in sensu compositionis et minor in sensu divisionis, bene sequitur per eundem modum respectu conclusionis de possibih in sensu divisionis.

[ C A P . 2 6 . DE UNIFORMI EX PROPOSITIONIBUS DE CONTINGENTI NON-NECESSARIO IN PRIMA FIGURA]

Circa uniformem generationem syllogismorum de contingenti nonnecessario 1 est primo sciendum quod in nulla figura est talis uniformis 5 conveniens si omnes propositiones sumantur in sensu compositionis vel si omnes sint talibus aequivalentes; et hoc, quia tunc argueretur per istam regulam 'praemissae sunt contingentes, igitur conclusio est contingens', quae regula falsa est, quia ex contingentibus potest sequi tam necessarium quam impossibile. Sequitur enim 'nullum album est asinus; 10 omnis homo est albus; igitur nullus homo est asinus', ubi praemissae sunt contingentes et conclusio necessaria. Simihter etiam sequitur omne animal est homo; omnis asinus est animal; igitur omnis asinus est homo', ubi praemissae sunt contingentes et conclusio impossibihs. Sciendum est tamen quod numquam possunt praemissae esse con15 tingentes et conclusio impossibilis nisi praemissae repugnent, sicut patet in praedicto exemplo. Sic igitur patet quod uniformis de contingenti 50 igitur] sic I ista scilicet A 1 potest esse A

52 potest esse1] est AXI

55 per... primam om. D

53-54 sit illa] 59 fuit]

60-61 minor... div.] in s. div. sumatur minor D

CAP. 2 6 . - 4 talis] syllog. add. A 1 erit A 1

53 est niger] potest esse A 1 58-59 syllog.] modus syllogismi A C V 4

6 et hoc] non sequitur conclusio (mg.) B, om. A 1

11 concl.] impossibilis add. I ' necess.] est add. ADIV 4

CAP. 26. -

1

etiam om. AA X E

Cf. Aristot., Anal. Priora, cap. 13-14 (32b 25 - 33b 24).

7 est]

428

PARS III-1 CAP.

48-49

in nulla figura tenet si omnes propositiones sumantur in sensu compositionis. Et ideo dicendum est de aliis. Et primo de prima figura. Ubi primo sciendum quod sicut illa de possibili habet duphcem acceptionem, ita illa de contingenti. Potest enim subiectum accipi pro eo quod est vel pro eo quod contingit, sicut in ista 'contingit album esse hominem'. Si enim nullus homo sit albus, tunc haec est falsa 'contingit album esse hominem,, sumpto subiecto pro eo quod est. Haec enim est falsa 'aliquid, quod est album, contingit esse hominem', quia quaehbet singularis est falsa. Si autem subiectum sumatur pro his quae contingunt, vera est. Haec enim est vera 'quod contingit esse album, contingit esse hominem; Sortem contingit esse album; igitur Sortem contingit esse hominem'. Posita ista distinctione sciendum est quod si subiectum maioris sumatur pro his quae contingunt, uniformis est bonus respectu conclusionis de contingenti, subiecto sumpto eodem modo sicut sumitur in minore, quia est syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo. Unde bene sequitur omne quod contingit esse hominem, contingit esse album; omne quod contingit esse nigrum, contingit esse hominem; igitur omne quod contingit esse nigrum contingit esse album\ Nec iste syllogismus indiget aliqua probatione, sed est de se evidens. Simihter etiam patet quod syllogismus valet si subiectum tam in minore quam in conclusione sumatur pro his quae sunt. Et eodem modo patet quod valet syllogismus quando maior est universahs negativa de contingenti. Sed si subiectum minoris supponat pro his quae sunt et subiectum conclusionis pro his quae contingunt, uniformis non valet. Non enim sequitur omnem hominem contingit esse album; omnem substantiam creatam intellectualem contingit esse hominem; igitur omnem substantiam creatam intellectualem contingit esse albam', quia posito quod homo sit intelligens et quod nullus angelus sit, conclusio est falsa et praemissae verae. Et est advertendum quod quando uniformis tahs de contingenti 19 ideo] primo add. A, om. A 1

17 propos.] praemissae B 20 ita] sic B, in I, de add. C V 4

22 cont. 1 ] essc add. D

24 est 1 ] vel pro eo quod contingit add. mg. B casu posito add. D

sing.] eius add. D

quia add. BD Gem.

de] in BD .. figura om. A C V 4

Si enim] quia si D

Haec enim] quia haec D

26-27 vera est... quod] venim esse... quia B 31 sumpto] in conclusione add. O , sicut] alio A

quando maior est universalis negativa de contingente (v. lin. 39) add. I 40 min.] maioris A 1

mortalem contingit esse substantiam crcatam A 1

27 hom.] 36 patet]

37 in 1 ... cond.] minoris

42-43 substantiam... hominem] omnem

42-43 intell.] intclligentem ACE, intelligibilcm V 4

43-44 intell.] intelligentem AE, intelligibilem CV 4 , om. A 1 pracm.] sunt add. DI

25 hom.] illo

28 album] hominem ABE ; igitur] et BD Gem. ,; hominem] album ABE

30 bonus] syllogismus add. A1! quam etiam conclusionis A 1

23 tunc] tamen I

enim om. AXI

44 quod om. ADE

angelus] asinus A 1

20

25

30

35

40

45

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

50

55

60

65

70

75

De

IneSse

429

tenet et omnes propositiones sumuntnr in sensu divisionis, contingit arguere ex omnibus negativis et ex una negativa et alia affirmativa, sive minor fuerit negativa sive affirmativa. Et ratio est, quia tales propositiones convertuntur per oppositas qualitates, et ideo quidquid sequitur ad affirmativam, sequitur ad negativam et e converso. Et ideo hic est bonus syllogismus 'contingit nullum hominem esse album, contingit nullum nigrum esse hominem; igitur contingit nullum nigrum esse album'. Si autem maior sumatur in sensu compositionis et minor in sensu divisionis, syllogismus non valet. Nam non sequitur omnem hominem esse Deum est contingens; quamhbet personam divinam contingit esse hominem; igitur quamlibet personam divinam contingit esse Deum', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Si enim nullus homo esset nisi Christus, haec esset vera 'omnis homo est Deus', et tamen modo est falsa, et per consequens est contingens. Simihter si maior accipiatur in sensu divisionis et minor in sensu compositionis, consequentia non valet. Non enim sequitur omnem humanitatem contingit assumi a persona divina; haec est contingens: omnis homo est humanitas; igitur contingit omnem hominem assumi a persona divina', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Quod enim maior sit vera, patet, quia omne quod potest esse vel est humanitas, potest assumi a persona divina. Quod etiam minor sit vera, patet, quia haec est modo falsa 'omnis homo est humanitas' et potest esse vera, quia fuit vera ante incarnationem Verbi, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , sicut a 1 i a s 2 est ostensum, et eadem ratione posset adhuc esse vera; igitur est contingens. Quod autem conclusio sit falsa, patet, quia si in ista 'contingit omnem hominem assumi a persona divina', li homo supponit pro his quae sunt, sic habet ahquam singularem falsam, istam scilicet 'istum hominem' - demonstrando Verbum - 'contingit assumi>; iste enim homo, cum sit Filius Dei, non potest assumi nec assumitur a Verbo, sed ab ipso assumpta esthumanitas sua.

48 omnibus] universalibus add. A 1

affirm.] et add. C V 4

affirm. ... ad neg.] ex affirmativa... ex negativa A X BDE hominem... nignun 1 ] aegrum... album... 57 hominem] Deum A om. BDE

;

68-69 sec. ... Arist. om. C V 4 assumptum A

2

aegrum A

Deum] hominem A

66 etiam] autem A A 1 72 his] aliis C

Supra, Parte I, c. 7.

50 per] in C

51 sequ.] etiam add. D 54 sumatur] fuerit C

60 est om.

A X BD

50-51 ad 53 nigrum 1 ... 55 non 1 om. I

61 consequentia] conclusio I,

67 vera] scilicet in sensu compositionis add. mg. A

69 alias] alibi B

70 adhuc om. A^BDEI

74 iste enim] quia iste D

71 assumi] esse

75 ipso] Verbo add. D

430

PARS III-1 CAP.

48-49

[CAP. 2 7 . DE UNIFORMI DE CONTINGENTI IN SECUNDA FIGURA]

In secunda figura uniformis de contingenti non valet \ et hoc qualitercumque combinentur propositiones. Et potest hoc consimihter probari sicut probatum est p r i u s 2 quod uniformis de possibih non valet in secunda figura, quia universalis negativa de contingenti non est convertibihs in ahquam universalem sed tantum in particularem, iho modo quo potest converti; quae tamen deberet esse maior in prima figura, quod est impossibile. Quod autem tahs universalis negativa de contingenti non convertatur, patet manifeste: nam non sequitur 'contingit omnem hominem non esse album, igitur contingit omne album non esse hominem', nam antecedens est verum et consequens falsum. Quod autem antecedens sit verum, est manifestum, nam omnis homo potest esse albus et potest non esse albus. Falsitas consequentis patet, nam ahquod album de necessitate non est homo, puta cygnus. Quod etiam tahs uniformis de contingenti non valeat, patet per instantiam in terminis: nam non sequitur 'contingit omnem hominem esse album; contingit nuhum equum esse album; igitur contingit nuhum equum esse hominem'. Et per eosdem terminos potest probari quod talis uniformis non valet in aliquo modo. Nec etiam valet 'contingit omnem hominem esse album; contingit nullum risibile esse album; igitur contingit nuhum risibile esse hominem'. Nec etiam sequitur 'contingit quamlibet personam divinam esse creantem; contingit Patrem non esse creantem; igitur contingit Patrem non esse personam divinam', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Et per istos terminos patet quod nulla conclusio sequitur ex tahbus praemissis, scihcet nec illa de contingenti nec illa de possibih nec iha de inesse. Patet etiam quod quahtercumque praemissae accipiantur, sive in sensu compositionis sive in sensu divisionis, sive una in sensu compositionis et aha in sensu divisionis, quahtercumque etiam subiecta supponant, tahs uniformis non valet, quia in praedicto exemplo praemissae sunt verae et conclusio falsa. CAP. 2 7 . - 5 cont.] in secunda figura add. A 1 deb. esse om. A 1 f i g u r a ] universalis add. A 1 om. A C I V 4 AJB

sit] est A C E I V 4

6-7 illo... conv. om. A 1

9 univ. om. B D

13 omnis om. A X I

7 quae] quia A 1 ,;

9 - 1 0 conv.] valet I

15 cygnus] agnus A V 4

12 autem

16 etiam] autem

26 talibus] duabus A 1

CAP. 27. - 1 Cf. Aristot., AnaL Priora, I, c. 17 (36b 26 - 37b 18). cap. 24, lin. 3-26.

2

Supra,

5

io

is

20

25

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

431

[ C A P . 2 8 . DE UNIFORMI EX PROPOSITIONIBUS DE CONTINGENTI IN TERTIA FIGURA]

5

10

15

20

25

30

In tertia figura \ si ambae praemissae sumantur in sensu divisionis et subiectum utriusque supponat pro his quae sunt, sequitur conclusio de contingenti, sumpto subiecto conclusionis pro eo quod contingit non pro eo quod est. Nam sequitur omnem hominem contingit essc album; omnem hominem contingit esse scientem; igitur quod contingit esse scientem, contingit esse album\ Sed non sequitur ista conclusio 'quod est sciens, contingit esse album', nam posito quod nullus homo aliquid sciat sed tantum angelus, praemissae sunt verae et conclusio falsa. Similiter, posito quod tantum equus sit albus, tunc sunt istae praemissae verae omne risibile contingit esse hominem; omne risibile contingit esse album', et haec conclusio est falsa 'quod est album, contingit esse hominem', cum quaehbet singularis sit falsa. Similiter, si subiectum utriusque praemissae supponat pro his quae contingunt, sequitur conclusio de contingenti, sumpto subiecto pro his quae contingunt, non pro his quae sunt. Quod patet per praecedens exemplum. Similiter, si subiectum in una supponat pro his quae sunt et in alia pro his quae contingunt, sequitur consimihs conclusio. Sed si una praemissarum sumatur in sensu compositionis et aha in sensu divisionis, non sequitur conclusio. Non enim sequitur omnem hominem esse Deum est contingens; omnem hominem contingit esse humanitatem; igitur ahquam humanitatem contingit esse Deum\ et hoc si subiectum minoris sumatur pro his quae sunt; nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Quod enim maior sit vera, patet: nam ista 'omnis homo est Deus' est modo falsa, et tamen potest esse vera, nam si nullus homo esset nisi Christus, tunc haec esset vera; igitur haec est contingens 'omnis homo est Deus'; igitur maior est vera. Etiam posito quod natura assumpta a CAP. 2 8 . - 9 est] omne A 1

10 tantum] tamen A 1

12 tunc] non I

13 verae] hoc est I

14 et] igitur A x I f igitur add. A, tamen add. D . est om. A B V 4

15 sit] est A C V 4

om. BCE

24 est cont.] contingit (p. hominem)

18 praec.] praedicatum A 1 26 hoc] quia add. A

AXD

nam] quia D, om. C

30

haec 1

22 alia] altera A 1

minoris] maioris C ; sumatur] accipiatur A 1 om. BD

29 tamen om. B D n

esset] est A X CIV 4 , igitur] et per consequens D

et C D

CAP. 28. -

1

16 praemissae

Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 20 (39a 4 - 39b 5).

31 Etiam]

432

PARS III-1 CAP. 48-49

Verbo esset deposita, tunc esset minor vera, quia tunc omnis humanitas esset homo. Quia suppono ad praesens, quod a 1 i a s 2 est probatum, quod haec est vera de virtute sermonis 'omnis homo est humanitas', nisi 'humanitas' includat aliquod syncategorema vel aequivalenter ahquod complexum propter quod falsificetur. Sed hoc non impedit propositum, quia volo quod hoc nomen et huiusmodi, raro vel numquam, si maior sumatur in sensu compositionis et minor de inesse, sequitur conclusio de tah modo in sensu compositionis, sive minor sit de inesse simphciter sive ut nunc. 15 Ad sciendum autem quando sequitur et quando non, videndum est an talis modus possit competere propositioni universah, et si competat 39 poss.] impossibilitatis A 1 42 non» om. B

45 cons. om. C V 4

tet] contingit B || scire] aliud add. D contingentem add. B

40 debcnt] habent C V 4

47-48 inter prop.] inter propositiones BI, propositionum A C V 4 ,

48 et] propositionem add. A l || imp.] possibili AXIP de qua patebit inferius add. D

CAP. 41. - 4 ex] de A C I V 4 li et] alias add. I positione AA X E I; et] ex add. D inesse add. A C 1

41 concl.] communis C I K V 4 , om. A

47 necess.] negativa V 4 |j et] de add. C || Nec] et non D || opor-

5 esse] propositiones add. D

7 istae] illarum D || mixt.] propositiones B

15 autem] tamen D

6 propos. 1 ] pro13 sive 1 ] de

16 si] non add. A C D V 4

Supra, cap. 31-33.

CAP. 41. cap. 30.

1

De huiusmodi propositionibus vide supra, Parte II, c. 29; et hic,

464

PARS n i - I CAP. 41

cuilibet consequenti ad illam universalem vel non. Si non, tunc numquam talis discursus valet. Huiusmodi autem sunt tales modi 'sdtum', 'primo verum', 'per se notum', 'creditum', 'opinatum\ 'concessum', 'af^i^matum, et huiusmodi. Et ideo tales syllogismi non valent omnem txiangulum habere tres est scitum a me; iste triangulus est txiangulus; igitur istum triangulum habere tres est scitum a m e ; omnem Deum esse immortalem est scitum a me; Pater est Deus; igitur Patrem esse immortalem est scitum a me'; omnem hominem esse risibilem est primo verum; Sortes est homo; igitur Sortem esse risibilem est primo verum'. Et sicut est de istis, ita est de aliis. Si autem talis modus non possit competere propositioni universah nisi competat cuihbet consequenti, tunc tenet syllogismus. Tahs autem modus est Verum\ Et ideo iste syllogismus est bonus omnem hominem esse animal est verum; album est homo; igitur album esse animal est verum'; et hoc, quia universahs non potest esse vera nisi quodhbet consequens ad ipsam sit verum. Et si sit ahquis modus ahus qui non possit competere universah propositioni nisi competat cuihbet propositioni quae sequitur ad eam, mixtio ex tah propositione et propositione de inesse valet. Si autem modus non sit tahs, mixtio non valet generahter, quamvis in ahquibus terminis et cum ahqua determinata minore valeat. Sed quando valeat et quando non, propter brevitatem relinquo aliis discutiendum. Si autem tahs modus sit negativus, sicut Talsum', tunc non valet mixtio tahs. Sed si illa de modo sumatur in sensu divisionis vel aequivalens ei, semper tahs mixtio valet respectu conclusionis de consimih modo in sensu divisionis vel aequivalentis. Unde quando talis propositio sumitur in sensu divisionis, ille modus non est determinatio totius propositionis, sed si sumatur adverbiahter vel aequivalenter est determinatio compositionis. Et si non sit determinatio adverbiahs, semper aequivalet uni propositioni habenti adverbium correspondens, determinans compositioncm. Sicut ista in sensu divisionis 'contingit omnem hominem auTere' aequivalet isti 'omnis homo contingenter currit, et ista 'omnis homo potest curitie aequivalet isti 'omnis homo possibihter currit'. Sed timc 17 non 1 ] sic A |j non 2 ] sic A C B D V * 27 comp.] uni add. CIV 4 tes... Sortem B nescio add. B

compositionis add. C V 4 Scd om. D

tenet] talis add. K

32 ad om. A C I V 4 j; ipsam] ipsum A A ^ C V 4 37-38 aliis disc.] studiosis A 1

24 esse] primo add. AAKZTV4

2 0 syll.] tennini I

28 cons.] contento A C I V 4

30 album... album] Sor-

36 aliqua] alitcr D

41 concl.] propositionis A L D

45-46 proposirioni om. A^BDEEK

48 ista] ita A A 1

37 valeat] 43 propos.] vcl 48-49 ista...

20

25

30

35

40

*s

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

465

50 in ista 'omnis homo contingenter currit' non denotatur quod omnis homo currit, sed quod omnis homo potest currere et omnis homo potest non currere. Et sic est de istis duabus 'omnis homo possibiliter currit' et 'omnis homo potest currere'. Et tunc subiectum in istis 'omnis homo possibihter currit', 'omnis homo contingenter currit' potest habere con55 similes acceptiones quas habet in aliis; alias non aequivaleret. Utrum autcm de virtute sermonis aequipolleant vel non, ad praesens non curo, tamen ad minus posset sic institui. Et tunc propositio talis sine tah adverbio et cum tah adverbio aequivalent. Hoc autem semper est verum, quia illa propositio de modo quocumque, sumpta in sensu 60 divisionis, vel aequivalet uni propositioni habenti adverbialem determinationem, determinantem compositionem, vel aequivalet uni proposirioni habenti verbum modale indicativi modi cum verbo infinitivi modi sequente. Sicut ista omnem hominem esse animal est scitum a me' aequivalet isti 'omnis homo scitur a me esse animaT; et ista omnem hominem 65 vivere est scitum a me' aequivalet isti 'omnis homo scitur a me vivere'. Et ita est de aliis. Ex isto potest patere quod idem modus arguendi debet servari ex tahbus propositionibus et ex quibuscumque aliis habentibus alia verba indicativi modi sine omni verbo sequente et ex propositionibus haben70 tibus alias determinationes adverbiales, vel aequivalentes eis, determinantes compositionem; et ideo ex tali de quocumque modo et minore de inesse sequitur conclusio de consimih modo in sensu divisionis vel aequivalens, et hoc in prima figura. Et ideo omnes tales syllogismi sunt boni 'omnis homo scitur a me esse animal; homo albus est homo; 75 igitur homo albus scitur a me esse animaT; omne animal scitur a me esse sensibile; homo caecus est animal; igitur homo caecus scitur a me esse sensibilis'. Et si d i c a t u r quod praemissae possunt esse verae conclusione exsistente falsa, puta si sciam omne animal esse sensibile et tamen nesciam 50 in ista] per istam I 51 currit] currat BDI 52 sic] idem add. A 1 , idem iudicium add. K I! est] iudicium (?) add. A 1 J possib.] confingenter A 53 h o m o i ] potest currere vel add. A 1 , potest currere, omnis homo add. K 54 possib. ... cont. trp. D , possib. ... currit*] currit contingenter et possibiliter B .i omnis... currit* om. A 1 55 quas] quales D 55 aequiv.] aequivalent A 56 autem] tamen B i, vel] sive A 1 57 minus] non add. B .. inst.] dici A 1 , inferri I i; talis] universalis A 1 58 sine] cum I;; ct] vel A 1 1; aequiv.] aequivalcnter B aequivaleret C, vel non add. I;; autem] tamen B 59 quia] quod D 60 divis.] compositionis K 60-62 adv. ... habenti mg. B, om. C 61 determ.] habentem V 4 62 cum] sine A 1 63 me] te (sic et infra) A 1 68 aliis] propositionibus A 1 \\ alia] aliqua C, talibus I 69 et om. CI 72 modo] non non C, non add. sed del. V 4 74 boni] et hoc in prima figura add. I 75-76 omne animaJ... sensibile... animal... homo] omnis homo... sensibilis... homo... omnis B 77 sensibilis] sensibilc A A J D I 78 possunt esse] sunt C V 4 79 si] quod A j sciam] sciatur I omnc animal] aliquem vel omnem hominem B nesciam] nescio A C I V 4

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

30

466

PARS n i - I CAP. 41

aliquod animal esse caecum, quamvis multi homines sint caeci, sed hoc so nesciam: D i c e n d u m quod omnes tales syhogismi sunt boni, regulati per dici de omni vel de nullo. Unde per istam omne animal scitur a me esse sensibile' denotatur quod hoc totum 'scitur a me esse sensibile' convenit cuihbet animali, et ideo si homo caecus sit animal, oportet quod homini 85 caeco conveniat quod denotatur per conclusionem. Et ita talis syhogismus est regulatus per dici de omni. Nec obstat quod adducitur quod si haec sit vera omne animal scitur a me esse sensibile' et haec simihter 'homo caecus est animaT oportet quod haec simihter sit vera 'homo caecus scitur a me esse sensibihs'; sed simul cum hoc stat quod nesciam 90 ahquem hominem esse caecum et quod nesciam istam 'homo caecus est animal\ Sicut enim cum ista 'album potest esse nigrum' stat quod haec sit impossibihs 'album est nigrum', ita cum ista 'homo caecus scitur a me esse sensibihs' stat quod haec non sit scita a me 'homo caecus est sensibihs'. 95 Et si d i c a t u r : sequitur 'homo caecus scitur a me esse sensibihs, igitur ahquod sensibile scitur a me esse homo caecus', d i c e n d u m est quod ista consequentia non valet, sed debet inferri ista 'aliquid, quod scitur a me esse sensibile, est homo caecus'. Hoc patet per dicta in t r a ct a t u s e c u n d o 2 , in parte de conversione propositionum. Sic igitur 100 dico quod tales syhogismi sunt boni; et simihter tales 'omnis aedificator per se aedificat; homo albus est aedificator; igitur homo albus per se aedificat'; 'omne album per accidens aedificat; aedificator est albus; igitur aedificator per accidens aedificat'; 'omnis anima intehectiva scitur a me esse substantia; intellectus est anima intehectiva; igitur intehectus 105 scitur a me esse substantia'; 'omnis natura specifica scitur a me esse communicabihs; differentia individuahs est natura specifica; igitur differentia individualis scitur a me esse communicabilis\ Simihter, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , qui non ponit ahquam unam rem sim82 Dic.] est add. AA X E i| boni] et add. B D

80 sinr] sunt A X BC !| sed] tamen A, quamvis B, et D 85 si] ut I

87 quod] quia D

ita add. B

92 ista] istis et add. stat I

91 hominem om. AA X E [| et]

88 haec... vera] hoc... verum I 93 cum ista om. A*B

94 sensibilis] animal A, et simul

cum hoc stat quod nesciam aliquem esse caecum add. A 1 s t a t ] cum hoc add. I, om. A 1 || scita] vera et add. hoc scitur 11! homo] hic A 1 bet] oportet I || ista] igitur me 1 mg. V 4 , om. A^BCI

96 sequitur om. A X BI add. A 1

Pars n, c. 29.

99 dicta] praedicta CEI

108 a me mg. V 4 , om. A X BCI

qui... ponit] quando contingit B 2

98 est om. C D I V 4

ista] regula add. (!) I

101 simil.] omnes add. A 1 109 Arist.] puta add. A

106 a

qui] quae C |;

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

467

110 plicem esse plures res distinctas realiter, tales syllogismi sunt boni comnis Deus scitur a me esse immortalis; Pater est Deus; igitur Pater scitur a me esse immortalis'; 'omnis Deus creditur a philosophis esse aeternus; Fihus productus est Deus; igitur Filius productus creditur a philosophis esse aeternus'. Sed quahter secimdum t h e o l o g o s possit impediri 115 tahs processus et qualiter non, dictum est p r i u s 8. Sic igitur dicendum est quod omnes tales syllogismi sunt boni ac si omnes propositiones essent de inesse, nec est aliter arguendum ex talibus in prima figura quam ex illis de inesse. Sed propter c a v i l l a t i o n e s est scicndum quod non quaehbet 120 propositio in qua ponitur tahs modus est propositio modahs, sed ad hoc quod propositio sit modahs, duo requiruntur. Unum, quod ille modus non sit praecise pars alterius extremi. Et propter hoc tales non sunt modales 4illud, quod scitur a me esse animal, est album'; 'illud, quod per se aedificat, est cahdum'; 'illud, quod potest currere, est homo sedens'; 125 'aliquid, quod potest esse impossibile, est verum'. Ahud requiritur: quod ex forma propositionis denotetur ille modus ahcui propositioni de inesse competere, quamvis non semper denotetur competere suae de inesse. Sicut per istam 'album potest esse nigrum' denotatur quod aliqua propositio sit possibihs in qua praedicatur nigrum de aliquo 130 quod est album, quamvis non denotetur quod ista sit possibihs 'album est nigrum'. Similiter per istam 'homo albus scitur a me esse animaT denotatur quod ahqua propositio sit scita a me, non tamen denotatur quod ista sit scita a me 'homo albus est animar. Et propter illud secundum tales propositiones non sunt modales 'omnis homo cognosci135 tur a me', 'omnis homo intelhgitur a me', et sic de aliis. Tamen quantum ad modum arguendi non refert accipere tales propositiones vel modales vel illas de inesse.

1 1 0 boni] secundum eum add. A 1 creditur] creator scitur A 1 scilicet add. A

122 non 1 ] sic add. A 1

126 denot.] quod add. C

8

125 aliquid] illud I

Supra, cap. 4, lin. 309-43.

1 1 2 Deus 121 Unum]

Aliud] secimdum B, quod add. A 1

129 qua 1 ] hoc praedicatum add. C |j praed.]

130 ista] illa A C I V 4

132 me] homo albus est animal add. I

134 sec.] Philosophum add. A

1 1 1 - 1 2 a me om. BDI

119 cavill.] cavillatores DIKJ

127 comp.] competat C

129-130 de... album om. A X BDI

ponitur B istam om. C V 4 hoc A 1

111 a me om. B D

1 1 7 aliter] contra C

136 vel] et B

131 Sim.] sed A 1 n per

133 ista] propositio add. A 1 || illud] 137 illas] alias DI

468

PARS III-1 CAP. 48-49

[CAP. 4 2 . DE MIXTIONE TALIUM MODALIUM ET DE INESSE IN SECUNDA FIGURA]

In secunda figura, si talis de modo accipiatur in sensu compositionis, raro vel n u m q u a m valet syllogismus quando modus addit aliquid ultra istum m o d u m Verum , , cuiusmodi sunt tales modi 'scitum', 'demonstra- 5 tum', 'per se notum , J 4per se', 'primo verum' et huiusmodi. Quod autem mixtio tahs non valeat, patet per instantiam in terminis. Non enim sequitur, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , o m n e m hominem esse animal est per se; nullum album est animal; igitur nullum album esse hominem est per se\ Nec sequitur o m n e m personam divinam esse 10 D e u m est per se; nullus homo est Deus; igitur nullum hominem esse personam divinam est per se\ Simihter non sequitur 'nullum hominem esse asinum est per se; omne album est asinus; igitur nullum album esse hominem est per se\ Nec sequitur 'nullam humanitatem esse Deum est per se; ahquis homo est Deus; igitur ahquem hominem non esse huma- is nitatem est per se\ Et sicut est de isto modo per se\ ita est de m u l tis ahis. Si autem illa de modo accipiatur in sensu divisionis, vel ahqua aequivalens ei, sic etiam raro vel n u m q u a m valet mixtio, sive negativa sive affirmativa fuerit de modo, respectu conclusionis de consimili modo 20 affirmato. Sicut non sequitur omne album scitur a Sorte esse homo; nullus asinus est h o m o ; igitur omnis asinus scitur a Sorte non esse albus\ n a m posito quod nihil sit album nisi Plato, et quod Sortes hoc nesciat, nec etiam sciat an ahquis asinus sit albus vel non, et tamen quod sciat quod Plato est homo, tunc praemissae sunt verae et conclusio falsa. 25 Haec enim est vera omne album scitur a Sorte esse homo\ quia nihil est album nisi Plato et Plato scitur a Sorte esse homo, igitur omne alb u m scitur a Sorte esse h o m o ; et certum est quod haec est vera nullus asinus est homo', et tamen haec est falsa - per positum - 'omnis asinus scitur a Sorte non esse albus\ 30 Et s i d i c a t u r quod haec non est vera, illo casu posito, omne album scitur a Sorte esse homo', quia Sortes nescit an ahquod album sit CAP. 42. - 6 primo] modo add. I , verum] modo K asinum A C V 4 , sed del. V 4

15-16 human.] Deum A ^ C K V 4

add. B D i aliqua om. AI

19 sive*] vel A

homo add. A alius B

22-23 albus] homo C V 4

!' albus] album

E

26-28 quia... homo om. (hom.) A 1 om. A J D I

12 divinam om. A X V 4 16 sicut] ita A 1

21 Sorte] non add. K 24-25 sciat... quod om. A 1

26 enim] tamen A^B, om. I 29 oimr.s] aliquis K

32 nescit] nesciat A A X C E V 4

26-27

14 hominem] 18 vel] accipitur

22 omnis] nullus B ;; essc] 24 sciat om. A ;| asinus] quia... homo om. (hom.) I

30 albus] animal D

31 casu] modo B,

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

35

40

45

50

55

De

IneSse

469

homo, hoc n o n v a 1 e t, quia quamvis Sortes nesciat istam omne album est homo\ tamen haec est vera omne album scitur a Sorte esse homo', quia per istam non plus denotatur nisi quod praedicatum competit omni illi pro quo subiectum supponit. Et hoc est verum, quia subiectum non supponit nisi pro Platone, et manifestum est quod Platoni competit praedicatum. Haec enim est vera 'Plato scitur a Sorte esse homo\ c u m hoc tamen stat quod nesciat istam 'aliquod album est homo\ Sic igitur patet quod tahs mixtio non valet. Simihter non sequitur omne album per se non est h o m o ; omne risibile est h o m o ; igitur omne risibile per se non est album\ n a m si nihil sit album nisi asinus, praemi&sae sunt verae et conclusio falsa. Haec enim est vera omne album per se non est homo\ quia quaehbet singularis est vera; et minor est vera, certum est, et conclusio est falsa, quia omne risibile per accidens non est album. Simihter non sequitur 'nullus homo est Deus; quaelibet persona divina per se est Deus; igitur quaehbet persona divina per se non est homo', n a m ante incarnationem fuerunt praemissae verae et conclusio falsa. Et sicut est de istis modis, ita est de multis alhs. Et s i d i c a t u r quod tales conclusiones 'omnis homo scitur non esse albus\ 'omnis homo creditur non esse asinus' et huiusmodi, sunt affirmativae, ideo non debent sequi, d i c e n d u m quod quamvis tales sint affirmativae quantum ad compositionem modalem, hoc est quamvis verbum modale affirmetur in eis, tamen verbum aliud negatur. Et hoc sufficit ad intentum meum. Unde ista ponitur negativa 'omnis homo potest non esse albus', quamvis verbum modale affirmetur.

Patet igitur, quod dictum est p r i u s, quod non sequitur conclusio de modo affirmato in tah mixtione, sive modus ihe fuerit verbum, cuiusmodi sunt talia verba 'scitur', 'creditur', 'demonst^atur , et huius60 modi, sive ihe modus sit adverbium vel aequivalens adverbio, cuiusmodi sunt tales 'per se\ 'primo verum', 'per accidens' et huiusmodi. Si autem in conclusione fiierit modus negatus, frequenter sequitur conclusio tahs. Iste enim discursus est bonus 'omne album scitur esse h o m o ; nuhus asinus est homo; igitur nullus asinus scitur esse albus\ 65 Simihter sequitur 'omne album per se non est h o m o ; omne risibile est h o m o ; igitur nullum risibile est per se album\ Forte tamen cum quibusdam aliis modis non valet. 31 haec] ista I 36 omni illi] cuilibet A 1 39 tamen om. AI 45 non om. A 1 47 per se 1 om. A X C 48 incarn.] Filii Dei non add. K u Et om. A^B 51 asinus] albus D 52 non om. A 1 i! debent sequi] dicuntur sequi A, concludunt C li dic.] Rcsponsio D 58 affirm.] affirmativo A 1 , quando add. I 61 primo] modo add. K . accid.] verum add. B 62 neg.] negativus A A 1 64 est] scitur esse A^CV 4 66 album] homo I 67 valet] valeret A 1

470

PARS III-1 CAP. 48-49

Ex praedictis patet quod quamvis ex talibus propositionibus de modo, sumptis in sensu divisionis vel eis aequivalentibus, sit omnino idem modus arguendi in prima figura sicut si omnes propositiones essent TO de inesse, non tamen sic arguendum est ex eis in secunda figura. Et ratio est quia tales propositiones non eodem modo convertuntur sicut illae de inesse. Unde iste syllogismus 'omnis homo non est asinus; omne rudibile est asinus; igitur omne rudibile non est homo' potest probari per hoc quod ista 'omnis homo non est asinus' convertitur in istam 'omnis asi- 75 nus non est homo\ ex qua et minore sequitur praedicta conclusio in prima figura per syllogismum regulatum per dici de nullo, sic arguendo 'omnis asinus non est homo; omne rudibile est asinus; igitur omne rudibile non est homo'. Non sic est de isto syllogismo omne album per se non est asinus; omne rudibile est asinus; igitur omne rudibile per se so non est album', quamvis iste syllogismus in prima figura 'omnis asinus per se non est albus; omne rudibile est asinus; igitur omne rudibile per se non est album* sit bonus et regulatus per dici de nullo; et hoc, quia ista omne album per se non est asinus' non convertitur in istam 'omnis asinus per se non est albus', quia posito quod nullus asinus sit albus, 85 antecedens est verum, eo quod quaelibet singularis est vera, et tamen consequens falsum. Sed ista omne album per se non est asinus' convertitur in istam 'aliquid, quod per se non est asinus, est alburn. Nunc autem manifestum est quod iste syllogismus non valet in prima figura 'aliquid, quod per se non est asinus, est album; omne rudibile est asinus; 90 igitur omne rudibile per se non est album', eo quod maior est particularis in prima figura et simihter affirmativa et conclusio negativa, quae repugnant primae figurae. Per idem patet quod si universalis negativa sit de inesse et affirmativa de modo, quod non valet talis mixtio, quia tunc in prima figura 95 ex maiore de inesse et minore de tali modo sequitur conclusio de tali modo, quod falsum est.

69 div.] compositionis C, quod corr. V 4 bile... albus

81 quamvis] «it add. C V 4 add. B

71 non om. E

(etiam infia per totum cap.) A 1 86 est] sit C V 4

sequeretur CD, talis add. A

iste om. A A X B C E K V 4 89 manif.] evidens I

77 arg. om. A X C

73-74

rudibile... asinus]

risi-

79 Non] nec A C I V 4

83 sit] syllogismus add. ABEI 92 affirm.] de modo add. I

hoc] per istam 96 sequ.]

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

[CAP.

43.

DE

MIXTIONE TALIUM M O D A L I U M DE INESSE IN TERTLA

5

io

15

20

De

ET

IneSse

471

PROPOSITIONUM

NGURA]

In tertia figura, si illa de modo sumatur in sensu compositionis, non valet mixtio respectu conclusionis de modo consimili, addente aliquid super hunc m o d u m Verum', sumptum in sensu compositionis. Et ideo sciendum est primo quod n u m q u a m loquar postea de hoc modo Verum', et hoc quia propositio de inesse et propositio de hoc modo Ve^um , correspondens convertuntur, si propositio sit. Sciendum est etiam quod mixtio ex illa de inesse et illa de modo in sensu compositionis non valet. Non enim sequitur o m n e m hominem esse animal est scitum a te; omnis homo est albus; igitur aliquod album esse animal est scitum a te\ n a m posito quod ahquod animal sit album et hoc nescias, praemissae sunt verae et conclusio falsa, sicut manifeste patet. Simihter non sequitur 'omnis homo est albus; omnem hominem esse animal est scitum a te; igitur ahquod animal esse album est scitum a te\ Patet per idem. Nec sequitur 'nullus homo est albus; omnem hom i n e m esse animal est scitum a te; igitur ahquod animal non esse album est scitum a te\ Nec sequitur 'nullum hominem esse asinum est scitum a te; omnis homo est albus; igitur ahquod album non esse asinum est scitum a te\ Similiter non sequitur o m n e m hominem esse animal est per se; omnis homo est albus; igitur ahquod album esse animal est per se\

Si autem illa de modo sumatur in sensu divisionis vel aequivalens ei, si maior sit de inesse et minor de modo, non valet mixtio. Non enim 25 sequitur 'omnis homo est albus; omnis homo scitur esse animal; igitur ahquod animal scitur esse album\ Nec sequitur 'omnis homo est quantitas; omnis homo per se est animal; igitur aliquod animal per se est quantitas\ Nec sequitur nullus homo est albus; omnis homo scitur esse animal; igitur ahquod animal scitur non esse album\ sicut non sequitur 30 'nullus homo est albus; omnis homo per se est animal; igitur ahquod CAP. 4 3 . - 5 sumptum] sumptac BD Gem. proposirio 1 trp. p. verum (lin. 8) CV 4 , om. AI

1 hoc 1 ] quod C, est add. I ;: incsse... hoc 1 om. A 1 || 8 verum] propositio A 1 , proprie add. A j| sit] vera add. B

9 etiam] igitur A X D ;, ex om. CIV 4 ; ex illa] illius A infia) I

me I, tunc add. A 1 om. A 1 nem A 1

15-18 igitur... te om. A

16 Nec] Similiter non D 25 scitur] a te add. A C V 4

28 albus] asinus A 1 asinus A 1

10 Non enim] Unde A 1 15 animal 1 ] non add. A 1

17 animal 1 ] album B

16-18 Patet... sequitur

21 albus] asinus B ! animal] homi-

26 scitur] a te add. A C V 4 , non add. A 1

scitur] a te add. (etiam infia) A

11 tc] me (etiam

13 nescias] nesdam B, nesciatur et add. a

12 aliquod... album] omnis homo sit albus I

27 se 1 ] non add. A

29 animal 2 ] per se add. A 1 , esse album] est

30 omnis] aliquis I . per se] non add. B, om. A 1

472

PARS III-1 CAP. 48-49

animal per se non est album\ Tamen si modus sit negatus, bene sequitur, nisi sit modus negativus vel privativus formaliter vel aequivalenter, sicut est iste modus nclusio de inesse nec de necessario, sicut non sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; omne 20 album esse hominem est possibile; igitur nullum album est asinus'. Et ita est de aliis. Secundo videndum est de ista mixtione quando illa de necessario sumitur in sensu compositionis et illa de possibih in sensu divisionis. Circa quod sciendum est quod si maior sit de necessario et minor de 25 possibih, sequitur conclusio de possibih, sumpta in sensu divisionis, ita tamen quod subiectum conclusionis habeat eandem acceptionem quam habet in minore. Unde iste syllogismus est bonus omnem hominem esse animal est necessarium; omne album potest esse h o m o ; igitur omne alb u m potest esse animaT. Simihter iste syllogismus est bonus 'nullum 30 hominem esse asinum est necessarium; omne album potest esse h o m o ; igitur omne album potest non esse asinus'. Sed conclusio de inesse et de necessario non sequitur. Simihter, si illa de necessario sit minor et maior de possibih, sequitur conclusio de possibih non de inesse nec de necessario, subiecto conclu35 sionis habente eandem suppositionem quam habet subiectum maioris. Sicut sequitur omne animal potest esse album; omnem hominem esse animal est necessarium; igitur omnis homo potest esse albus'. Sed si subiectum maioris accipiatur pro his quae sunt praecise et subiectum conclusionis pro his quae possunt esse, non valet. Non enim sequitur 40 omne coloratum potest esse musicum; omne album esse coloratum est necessarium; igitur omne, quod potest esse album, potest esse musicum'. Nec sequitur omne producens potest esse Deus; omne generans esse producens est necessarium; igitur omne, quod potest esse generans, potest esse Deus', quia posito quod nihil producat ahquid nisi Deus, 45 praemissae sunt verae, si subiectum maioris accipiatur pro eo quod est, et conclusio falsa. Tertio videndum est de ista mixtione quando illa de necessario sumitur in sensu divisionis et illa de possibih in sensu compositionis. Et est sciendum quod si maior sit de possibih et minor de necessario, non se50 quitur conclusio nec de necessario nec de inesse, sed de possibili, sumpta 19 asinum] album A 1 22 Secundo] Primo I

20 est asinusj esse asinum est necessarium K

24 est om. A C D

32 de om. A C E V 4

36 Sicut] sed D || animal] album A 1 ; album] animal A^B, vel e convcrso add. A 1 om. C

38 accip.] sumatur C " praecise] praemissae A 1 , om. I

Non enim] Unde non A 1 (lin. 45) D

45 maioris accip.] minoris sumatur I

21 est om. BI

35 suppos.] acceptionem BD 37 Sed] similiter BI,

39 valet] talis mixtio add. D " 46 et... falsa trp. p. verae

476

PARS III-1 CAP. 48-49

conclusione in sensu compositionis. Sequitur enim omnem hominem esse album est possibile; Sortes de necessitate est homo; igitur Sortem esse album est possibile'. Et consimihter est in aliis modis. Sed si maior sit de necessario et minor de possibih, non valet. Non enim sequitur 'omnis producens de necessitate est Deus; ignem esse producentem est possibile; igitur ignem esse Deum est possibile'. Nec sequitur 'omnis homo de necessitate non est Deus; personam divinam esse hominem est possibile; igitur personam divinam non esse Deum est possibile', nam ante incarnationem fuerunt praemissae verae et conclusio falsa. Quarto videndum est de ista mixtione utraque praemissa sumpta in sensu divisionis. Circa quod sciendum quod si maior sit de necessario et minor de possibih, non valet, sicut non sequitur 'omne sciens de necessitate est Deus; omnis homo potest esse sciens; igitur omnis homo potest esse Deus'. Nec sequitur 'omnis homo de necessitate non est Deus; Filius Dei potest esse homo; igitur Fihus Dei potest non esse Deus\ Sed si maior fuerit de possibih et minor de necessario, semper valet et regulatur per dici de omni vel de nullo. Quod patet, quia semper illa de necessario infert illam de inesse. Sed dictum est p r i u s 1 quod maiore exsistente de possibih et minore de inesse, sequitur conclusio de possibih, quamcumque acceptionem habeat subiectum maioris. Oportet tamen quod subiectum conclusionis non accipiatur pro his quae possunt esse, si subiectum maioris accipiatur praecise pro his quae sunt.

55

60

65

70

[CAP. 4 5 . DE MIXTIONE NECESSARH ET POSSIBOJS IN SECUNDA FIGURA]

In secunda figura, si illa de necessario sumatur in sensu compositionis et illa de possibih in sensu divisionis, si negativa fuerit de necessario sequitur conclusio de possibih. Sicut sequitur 'nullum hominem 5 esse asinum est necessarium; omne rudibile potest esse asinus; igitur 51 Scqu. enim] nam bcnc scquitur D omnem add. A

53 in] dc A

55 omnis] omnc B

57 Deus]

63 valet] Et hoc si subiectum conclusionis sumatur pro illo quod est; si autem pro

illo quod potest, tunc optime valet, quia istae duae maiores etiam falsae (?) sunt add. mg. (alia manu) A 72 non om.

BK

CAP. 45. - 4 negativa] maior A C V 4 1

Supra, cap. 34, lin. 26-38.

6 rud.] risibile (etiam infra) A 1

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

477

omne rudibile potest non esse homo\ Simihter, si utraque sit in sensu compositionis, sequitur conclusio de possibih. Et utxumque patet, quia conversa negativa de necessario, sequitur conversa conclusionis in prima 10 figura. Simihter, si affirmativa fiierit de necessario, sequitur conclusio de possibih. Sequitur enim 'omne corpus triangulare esse substantiam est necessarium; omne corpus potest non esse substantia; igitur omne corpus potest non esse corpus triangulare\ Simihter sequitur si iha de pos15 sibih sumatur in sensu compositionis. Et utrumque probatur, quia a quocumque potest negari superius vel convertibile, ab eodem potest negari inferius vel convertibile. Nunc autem quando universalis affirmativa est necessaria, necessario praedicatum est superius vel convertibile c u m subiecto, et ideo si praedicatum potest removeri ab aliquo, subiec20 t u m poterit removeri ab eodem. Secundo videndum est quando iha de necessario sumitur in sensu divisionis et illa de possibili in sensu compositionis. Et tunc simihter sequitur conclusio de possibili, sic 'omnis homo de necessitate non est Deus; quamhbet personam divinam esse D e u m est possibile; igitur 25 quamlibet personam divinam non esse hominem est possibile\ Similiter sequitur si affirmativa fuerit de necessario. Simihter, si utraque sumatur in sensu compositionis, sequitur conclusio de possibih.

[CAP. 4 6 . DE MIXTIONE NECESSAIUI ET POSSIBILIS IN TERTLA FIGURA]

In tertia figura, si illa de necessario sumatur in sensu compositionis et iha de possibih similiter, sequitur conclusio de possibih. Sicut sequitur nullum hominem esse asinmn est necessarium; omnem hominem esse 5 album est possibile; igitur aliquod album non esse asinum est possibile\ Simihter sequitur 'omnem hominem esse album est possibile; omnem hominem esse animal est necessarium; igitur ahquod animal esse album est possibile'. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, si maior fiierit de 7 sit] sumatur D

8 patet] probatur A 1

9 conversa 1 ] illa add. DI

triangulare potest non esse corpus A C V 4 , et add. I . Simil. ... sij si autem B sequitur conclusio de possibili add. B

utrumque prob.] utraquc probatum est ti add. superius K

17 inf.] in eodem add. A 1 || quando] aliqua add. D ab om. E

14 potest... triang.] 15 compos.] etiam

21 est] de ista mixtione add. D

17-18 affirm.] negativa B 23 non om. C 'i non est] est non A 1

divisionis I possib.] supple, reducendo ad primam per impossibile add. I

19-20 aliquo... 27 compos.]

478

PARS III-1 CAP. 48-49

necessario et minor de possibili, non sequitur conclusio de possibili, nisi subiectum conclusionis sumatur pro eo quod potest esse. Sicut non sequitur 'quaelibet persona divina de necessitate est Deus; quaelibet persona divina potest esse h o m o ; igitur aliquis, qui est homo, potest esse Deus'; sed sequitur 'ergo ahquid, quod potest esse homo, potest esse Deus'. Si autem maior fiierit de possibih, semper sequitur conclusio de possibih, sumpto subiecto conclusionis pro eo quod est. Sicut sequitur 'quaelibet persona divina potesc esse h o m o ; quaehbet persona divina de necessitate est Deus; igitur ahquis Deus potest esse homo'. Simihter, si illa de necessario sumatur in sensu composidonis et simihter minor, sequitur conclusio de possibiJi, sicut in priori. Si autem illa de necessario fuerit maior et illa de possibili minor, sequitur conclusio de possibih in sensu divisionis, sumpto subiecto pro eo quod potest esse. Si autem illa de possibili sumatur in sensu divisionis et illa de necessario in sensu compositionis: si illa de necessario fiierit maior, sequitur conclusio de possibih, sumpto subiecto pro eo quod potest esse; si autem illa de necessario fuerit minor, sequitur conclusio de possibih.

10

is

20

25

[ C A P . 4 7 . D E MDOTONE NECESSARH ET CONTINGENTIS IN PRIMA FIGURA]

Post praecedentem mixtionem dicendum est de mixtione necessarii et contingentis \ et primo in prima figura; et primo quando utraque sumitur in sensu compositionis vel aequivalens. Et est primo sciendum quod si maior fuerit de necessario affirmativa 5 et minor de contingenti, non sequitur conclusio de contingenti. Sicut non sequitur, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , 'omne album esse coloratum est necessarium; o m n e m hominem esse album est contingens; igitur o m n e m hominem esse coloratum est contingens', quia secundum e u m praemissae sunt verae et conclusio falsa. Sed secundum 10 rei veritatem difficile est invenire instantiam ubi praemissae tales sunt CAP. 46. - 13 aliquis, qui] aliquid, quod A 1 militer, si] etiam add. A 1 , si autem D nisi I !i illa] autem A 1

14 crgo om. AA^BC | aliquid] aliquod E

20-21 illa... nec. om. A X C V 4

21 possib.] fuerit add. D

19 Si24 si]

26 necess.] possibili A 1 !! possib.] Et sic patet quomodo tenet et cum quibus

mixtio de necessario et compossibili et quomodo non add. mg. B CAP. 47. - 6 non] negativa B et tamen A 1 , tamrn I

CAP. 47. -

1

7 album] coloratum K

9 cont.] necessarium K

11 sunt] sint BDI

Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 16 (35b 23 - 36b 25).

10 Sed]

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

479

verae et conclusio falsa. Simiiiter, si maior fuerit negativa de necessario, non sequitur conclusio de contingenti, quia non sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; omne ridens esse hominem est con15 tingens; igitur nullum ridens esse asinum est contingens', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Tamen ex praemissis tahter dispositis sequitur conclusio de possibih. Et simihter si maior fuerit de necessario affirmativa, sequitur conclusio de possibih. Pro quo intelhgendum est quod quandocumque mixtio necessarii 20 et possibihs est bona in quacumque figura, semper mixtio necessarii et contingentis est bona respectu conclusionis de possibili, per istas duas regulas 'quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens', 'illa de contingenti semper infert illam de possibih*. Et est sciendum quod quandocumque maior est de necessario nega25 tiva et minor de contingenti, si in minore sumatur sub inferius ad subiectum maioris, semper sequitur conclusio non solum de possibih sed etiam de inesse. Et per istam regulam debent glossari multa dicta A r i st o t e 1 i s 2, quae videntur esse contra ahqua dicta et ahqua dicenda. Sed si maior fuerit af&rmativa, non sequitur conclusio de inesse, quamvis 30 sumatur sub inferius. Si autem maior fuerit de contingenti et minor de necessario, non sequitur conclusio de contingenti, sicut non sequitur omne album esse dulce est contingens; omne lac esse album est necessarium; igitur omne lac esse dulce est contingens\ Similiter non sequitur omne producens 35 esse Deum est contingens; Patrem esse producentem est necessarium; igitur Patrem esse Dcum est contingens\ Simihter non sequitur 'nullum ens in actu esse humanitatem est contingens; omnem Deum esse ens in actu est necessarium; igitur nullum Deum esse humanitatem est contingens\ nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Tamen conclusio de 40 possibih bene sequitur; sed non sequitur conclusio de inesse, quamvis inferius sumatur sub medio termino in minore. Secundo videndum est de praedicta mixtione quando illa de neces14 ridem] videns AE, risibile B do A*C

20 possib.] contingentis I

24 Et est] Et tamen A, Est etiam DI quamvis] licet

A^CV 4 ,

in minore add. A*IK

31 Si autem] Sed si C V 4 in 1 om. A X BD

15 ridens] videns AE, risibile B 27 debent] possunt C V 4

29 fuerit] de necessario add. D ||

30 inf.] ad subiectum add. A X DIK, maioris add. (ultra) D

32 sequ.] conclusio de contingenti add. ttu rtp. C V 4

42 Secundo] Tertio I

* Cf. Aristot., loco cit.

19 quandoc.] quan-

22 reg.] quia add. I , antec.] et add. D, quia add. K

37 in 1 om. BD li

480

PARS III-1 CAP. 48-49

sario sumitur in sensu compositionis et illa de contingenti in sensu divisionis. Et est primo sciendum quod si illa de necessario sit maior et illa de contingenti minor, in syllogismo affirmativo non sequitur conclusio de contingenti. Sicut non sequitur omnem materiam informatam forma ignis esse informatam forma est necessarium; hanc materiam contingit esse informatam forma ignis; igitur hanc materiam contingit esse informatam forma', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa, secundum opinionem A r i s t o t e l i s . Simihter non sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; contingit ridentem esse hominem; igitur contingit ridentem non esse asinum'. Et ita non valet tahs mixtio in syllogismo negativo. Secundo sciendum quod si maior fuerit de contingenti et minor de necessario, si subiectum maioris sumatur praecise pro his quae sunt, vel tam pro his quae sunt quam pro his quae contingunt, semper valet mixtio et est syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo respectu conclusionis de contingenti, quia dictum est p r i u s 8 quod talis mixtio de inesse et contingentis valet; sed illa de inesse est consequens ad illam de necessario; igitur etc. Sed si subiectum maioris sumatur praecisepro his quae contingunt, non valet mixtio, sicut non sequitur omne quod contingit esse ens actu contingit creari; omnem Deum esse ens actu est necessarium; igitur omnem Deum contingit creari\ Ideo etiam non sequitur ibi conclusio de possibih, quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Tertio videndum est de ista mixtione quando illa de contingenti sumitur in sensu compositionis et illa de necessario in sensu divisionis. Et est primo sciendum quod si illa de necessario fiierit maior et illa de contingenti minor, non sequitur conclusio de contingenti. Sicut non sequitur 'omnis homo de necessitate est Deus; omnem personam divinam esse hominem est contingens; igitur omnem personam divinam esse Deum est contingens', quia praemissae possunt esse verae conclu43 compos. ... scnsu om. (hom.) C V 4 51 opin.] principia D illis DI

46 cont.] sit add. A X B

52 rid.] rudcntem (etiam infra) A

«

so

55

60

65

70

50 quia] quac C I! sec.] pcr B

55 Secundo] Tcrtio A X I

57 his 1 ]

60 de 1 om. BCEIV 4 |[ conr.] contingcnti AA^CV 4 || scd] si CIV 4 |j cons.] communis B

61 igitur etc. om. I || sumatur] accipiatur A, supponat A l , om. I

62 sicut non] non cnim A 1

63 esse1 om. E || ens 1 ] in add. (etiam infra) EK || Deum] contingit add. A 1

64 Ideo ctiam] ct idco A 1 , immo

ctiam BK, immo DI, om. C 8

73 possunt esse] sunt A 1

Supra, cap. 37, lin. 24-35.

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

481

sione exsistente falsa. Per eosdem terminos patet quod non valet syllo75 gismus negativus, tamen conclusio de possibili sequitur. Sccundo sciendum quod si maior fuerit de contingenti et minor dc necessario, non valet mixtio, quia non sequitur omne suppositum esse Deum est contingens; quaelibet persona divina de necessitate est suppositum; igitur quamlibet personam divinam esse Deum est con80 ringens'. Nec sequitur 'nullum ens actu esse humanitatem est contingens; quaelibet persona divina de necessitate est ens actu; igitur nuham personam divinam esse humanitatem est contingens'. Quarto videndum est de ista mixtione quando utraque sumitur in sensu divisionis. 85 Et est primo sciendum quod si maior fucrit de necessario et minor de contingenri, non valet mixtio. Non enim sequitur 'omnis homo de necessitate est Deus; omnem humanitatem contingit esse hominem; igitur omnem humanitatem contingit esse Deum', nam supposito quod nullus homo esset nisi Christus, praemissae essent verae et conclusio 90 falsa. Simihter, secundum principia A r i s t o t e l i s , non sequitur omne corpus caeleste luminosum de necessitate est substantia; contingit lunam esse corpus caeleste luminosum; igitur contingit lunam esse substantiam'. Per eosdem terminos patet quod syhogismus negativus non valet, tamen conclusio de possibili sequitur. 95 Si autem maior fuerit de contingenti ct minor de necessario, semper sequitur conclusio de contingenti, sumpto subiecto conclusionis praecise pro his quae sunt, vel tam pro his quae sunt quam pro his quae contingunt, quia semper talis syllogismus regulatur per dici de omni vel de nuho. Si autem subiectum maioris sumatur praecise pro his quae continloogunt, non valet; sicut non sequitur 'conringit omne ens creari, hoc est: omne, quod contingit esse ens, contingit creari; Deus de necessitate est ens; igitur conringit Deum creari\

74 quod] quia C V 4 ,i valet] talis add. A C V 4

76 fuerit] sit A 1

77 mixtio om. B D

78-79 quaelibet... suppos.] quamlibet personam divinam esse suppositum est necessarium A in add. (etiam infia) A X IK

93 Per] Et praem. C D V 4

tingit... est om. AA^CV 4

100-01 hoc... creari om. DF Gem.

98 regul.] est regulatus A 1

80 ens] 100 con-

102 creari] quia praemissae sunt

verae et conclusio falsa add. FO Gem.

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

31

482

PARS III-1 CAP. 48-49 [CAP. 4 8 .

D E MIXTIONE NECESSARN ET IN SECUNDA

CONTINGENTIS

FIGURA]

In secunda figura \ si utxaque praemissa sumatur in sensu compositionis, non valet mixtio. Unde non sequitur 'nullum hominem esse asinum est nccessarium; omne animal irrationale esse asinum est contingens; igitur nullum animal irrationale esse hominem est contingens\ Simihter non sequitur omnem personam divinam esse in actu est necessarium; nullam humanitatem esse in actu est contingens; igitur nullam humanitatem esse personam divinam est contingens'. Secundo videndum est quando illa de necessario sumitur in sensu compositionis et illa de contingenti in sensu divisionis. Et est sciendum quod simihter tahs mixtio non valet, sive illa de necessario fuerit affirmativa sive negativa. Tertio videndum est quando illa de contingenti sumitur in sensu compositionis et illa de necessario in sensu divisionis. Et est sciendum quod simihter tahs mixtio non valet. Quarto videndum est quando utraque sumitur in sensu divisionis. Et est sciendum primo quod si negativa fuerit de necessario, non sequitur conclusio de contingcnti ad utrumhbet, sed sequitur conclusio negativa de possibih et de inesse. Sicut iste syllogismus non valet 'omnis chimaera de necessitate non est in actu; contingit omnem hominem esse in actu; igitur contingit omnem hominem non esse chimaeram'; sed sequitur ista 'igitur omnis homo potest non esse chimaera' et similiter ista 'nullus homo est chimaera'. Si autem affirmativa fuerit de necessario, sequitur conclusio de inesse et de possibili, non de contingenti.

[ C A P . 4 9 . D E MIXTIONE NECESSARH ET

CONTINGENTTS

IN TERTLA H G U R A ]

Circa mixtionem contingentis et necessarii in tertia figura \ quando utraque sumitur in sensu compositionis, est primo sciendum quod Caf. 4 8 . - 3 pracm.] propositio D 5 et 6 irrationalc] rationale A 1 , rudibile I 10 Secundo] Prinio I 12-13 fuerit... neg.] sumatur affirmativc sive negative I 19 utruml.] utrumquc AB 19-20 concl. neg. om. A 1 19-20 negativa de possib.] de possibili negativa AE 23 igitur] conclusio DI 25 sequ.] similiter add. A X BD

CAP. 48. -

1

Cf. Aristot., AnaL Priora, I, c. 19 (38a 13 - 39a 3).

CAP. 49. -

1

Aristot., Anal. Priora, I, c. 22 (40a 4 - 40b 16).

5

10

15

20

25

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

483

5 semper sequitur conclusio de possibili, sed non sequitur conclusio de contingenti. Sicut non sequitur omne producens esse Deum est contingens; omne producens esse ens actu est necessarium; igitur aliquod ens actu esse Deum est contingens'; nec sequitur omne producens esse ens actu est contingens; omne producens esse Deum est necessarium; igitur 10 Deum esse ens actu est contingens'. Similiter non sequitur 'nullam humanitatem esse Deum est necessarium; omnem humanitatem esse animalitatem est contingens; igitur aliquam animahtatem non esse Deum est contingens'. Secundo videndum est quando illa de necessario sumitur in sensu 15 compositionis et illa de contingenti in sensu divisionis. Et est sciendum quod si illa de necessario fuerit maior et minor de contingenti, si subiectum minoris supponat pro eo quod est, non sequitur conclusio de contingenti sed de possibili, sumpto subiecto conclusionis pro eo quod potest esse. Si autem subiectum minoris sumatur pro eo quod contingit 20 solum, non sequitur conclusio de contingenti sed de possibili. Si autem maior fuerit de contingenti et minor de necessario, si subiectum maioris sumatur pro eo quod est, vel tam pro eo quod est quam pro eo quod contingit, sequitur conclusio de contingenti, subiecto habente consimilem acceptionem. Si autem subiectum maioris sumatur praecise pro eo quod 25 contingit, non sequitur. Tertio videndum est de ista mixtione quando illa de contingenti sumitur in sensu compositionis et illa de necessario in sensu divisionis. Et est sciendum quod talis mixtio non valet respectu conclusionis de contingenti, quamvis valeat respectu conclusionis de possibih. 30 Quarto videndum est de ista mixtione quando utraque sumitur in sensu divisionis. Et est sciendum quod si maior fiierit de necessario et minor de contingenti, non sequitur conclusio de contingenti. Sicut non sequitur omne producens de necessitate est Deus; contingit omne producens esse creans; igitur contingit creans esse Deum'; sed sequitur con35 clusio de possibih, sumpto subiecto conclusionis pro eo quod potest esse. Si autem maior fuerit de contingenti et minor de necessario, si subiectum maioris sumatur pro eo quod est, vel tam pro eo quod est 8 cont.] similitcr cst in aliis add. mg. B 8-9 nec... cont. om. (hom.) D 8 omne om. AE 9 necess.] contingens A 11-12 anim.] humanitatem A 1 12 cont.] necessarium A ii aliquam] omnem A 1 ; anim. 1 ] humanitatem A X BK 14 est] de huiusmodi mixtione add. D 19 m i noris] supponat add. (!) A 1 19-20 eo... solum] his quae contingunt A 1 20 cont. ... possib. trp. IK 23 subiecto] conclusionis add. A C V 4 24 sumatur] accipiatur C 26 Tertio] Quarto A 31 fuerit] sit A C , om. V 4 34 creans... Deus] Deum... creantem I 37 subi. maioris] autem B

484

PARS III-1 CAP. 48-49

quam pro eo quod contingit, sequitur conclusio de contingenti. Sed si subiectum maioris sumatur praecise pro his quae contingunt, non sequitur conclusio de contingenti. Non enim sequitur omnc quod con- 40 tingit esse producens contingit esse in actu; omne producens de necessitate est Deus; igitur contingit Deum esse in actu\

[CAP.

50.

D E MIXTIONE NECESSAMI ET IMPOSSIBILIS]

De mixtione necessarii et impossibilis dicendum est post haec. Et est sciendum quod cum, sicut dictum est p r i u s \ quaelibet propositio de impossibili aequivaleat alicui propositioni de necessario, ad sciendum quando mixtio necessarii et impossibihs valet et quando non, 5 oportet scire aequipollentiam propositionis de impossibih et propositionis de necessario, et quando uniformis de necessario valet et quando non. De uniformi dictum est p r i u s 2 , de aequipollentia autem inter propositionem de necessario et impossibili dictum est a 1 i b i 8 , ideo ad praesens haec de ista mixtione sufficiant. 10

[CAP.

51.

D E MIXTIONE

PROPOSITIONUM

DE

NECESSARIO

ET DE ALIIS MODIS A B ISTIS Q U A T U O R IN PRIMA

FIGURA]

Ultimo circa istam partem videndum est de mixtione propositionum de necessario et de aliis modis ab istis quatuor. Et est primo sciendum in prima figura, quod quando ambae praemissae sumuntur in sensu 5 compositionis, raro vel numquam valet mixtio respectu conclusionis de aho modo quam de necessario. Sicut non sequitur, secundum principia A r i s t o t e l i s , omne animal esse coloratum est necessarium; omnem 37-39 pro l ... sumatur om. (hom.) CV 4

41 prod.] dc necessitate add. K

Cap. 50. - 2 De] Postquam visum cst dc praem. B „ imposs.] possibili B \\ post haec] post hoc A^EIK, primo hic CV 4 , om. B 5 mixtio nccessarii] talis mixtio talis necessarii A 1 ;; valet] valeat A X C ; non om. A 1 6-7 de... necess. 1 ] necessarii et impossibilis A 1 7 dc necess. om. AAXEIK 8 autem om. BI 8-9 inter... imposs.] propositionis necessariae et impossibilis A 1 9 dictum] diccndum A 1 |i alibi] in Topicis I, ct add. CV 4 , et infra dicetur add. DF Gem. Cap. 5 1 . - 6 compos.] divisionis A 1

7 alio] aliquo A C V 4

2 Supra, cap. 20-22. 8 Cf. Guillelmus CAP. 50. - 1 Supra, cap. 40, lin. 4-5. de Ockham, Expositio in Periherm. Aristot., II, ad textum: Causa autem est (ed. Bononiae 1496); vide etiam infra, Parte III-2, c. 16.

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

485

hominem esse animal est per se; igitur omnem hominem esse colo10 ratum est per se\ Verumtamen quando unus modus est inferior ad necessarium, tunc semper sequitur conclusio de necessario, sicut sequitur omnem hominem esse coloratum est necessarium; Sortem esse hominem est per se; igitur Sortem esse coloratum est necessarium\ Sed quando modus ille non est inferior ad necessarium, tunc non valet 15 mixtio nec respectu conclusionis de necessario nec respectu conclusionis de illo modo. Sicut non sequitur omne album esse coloratum est necessarium; omnem hominem esse album est scitum a me; ergo omnem hominem esse coloratum est scitum a me\ nec sequitur ista conclusio 'omnern hominem esse coloratum est necessarium'. Tamen 20 aliquando sequitur conclusio de tali modo, sicut sequitur omnem triangulum habere tres est necessarium; isoscelem esse triangulum est scibile; ergo isoscelem habere tres est scibile'. Unde quando ahquis modus non potest competere antecedenti nisi competat consequenti, tunc in tah mixtione sequitur conclusio de tah modo. Huiusmodi autem sunt tales 25 modi 'scibile', large accipiendo scibile, 'credibile', 'apprehensibile\ 'cognoscibile', 'proferibile' et huiusmodi. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, semper valet syllogismus quando illa de modo infert suam de inesse, sicut in illis de inesse respectu conclusionis eiusdem modi de quo est maior, ita quod si maior 30 sit de necessario, conclusio erit de necessario, si maior sit de alio modo, conclusio erit de alio modo. Et ideo tales syllogismi valent 'omnis homo per se est animal; Sortes de necessitate est homo; igitur Sortes per se est animaT; 'omne ens scitur a te esse in actu; persona divina de necessitate est ens; igitur persona divina scitur a te esse in actu'; 'omnis homo de 35 necessitate est animal; Sortes scitur a te esse homo; igitur Sortes de necessitate est animal\ Et ratio est, quia quandoque in talibus minor infert suam de inesse; nunc autem dictum est p r i u s quod semper ex tah maiori de modo et minori de inesse sequitur conclusio de consimih 9 animal] album C 11 sicut] scmper add. A 1 13 cst 1 ] pcr sc add. A 14-18 valet... m e ] sequitur conclusio de neccssario. Sicut non sequitur 'omnem hominem esse coloratum cst necessarium; omne album esse hominem cst scitum; igitur omne album esse coloratum est scitum a me' A 15 mixtio] talis add. A X C nec 1 om. CIV 4 nec resp. om. A 1 nec 2 om. A 1 16 color.] corporeum B, corr. (mg.) in Coriscum D 17 a me om. A^CI 18 color.] album A 1 , corporeum B, Coriscum D nec] etiam add. D 19 concl.] igitur add. A 1 color.] corporeum B, Coriscum D 20 aliqu.] alia A 25 credibile om. A C V 4 26 proferibile EO, perfectibile AA^BCDFV 4 , perficibile Gem., profi-le I, preferibilc (?) K (forsitan pro ponibile ut lin. 49) 30 necess. 1 ] sed add. C 35 h o m o ] animal D 35-36 Sortes 1 ... est 1 ] Sortes scitur... esse C, quod corr. V 4 38 maiori... minori] maiore... minore BCI ^ de modo om. A 1 !

486

PARS III-l CAP. 52

modo. Et quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens, igitur talis mixtio est bona. 40 Si autem illa de modo non inferat suam de inesse, tunc non valet mixtio; sicut non sequitur omne immortale de necessitate est Deus; intelligentia inferior Deo creditur esse immortalis; igitur intelligentia illa de necessitate est Deus\ nec etiam sequitur 'igitur creditur esse Deus'. Sicut non sequitur 'omnis Deus de necessitate est persona relativa; ali- 45 quod immortale creditur esse Deus; igitur aliquod immortale creditur esse persona relariva'. Et ita patet quod talis mixtio ex propositione de modo, quae non infert suam de inesse, non valet. Tales autem modi sunt huiusmodi 'credibile', 'opinabile', 'ponibile', 'apprehensibile', 'intelligibile' et huiusmodi. 50

[CAP.

52.

D B MIXTIONE EX PROPOSITIONIBUS DE ET ALHS MODALIBUS IN SECUNDA

NECESSARIO

FIGURA]

In secunda figura, quando utraque propositio sumitur in sensu compositionis, raro vel numquam valet mixtio, nisi modus sit inferior ad necessarium. Unde non sequitur 'nullum hominem esse asinum est ne- 5 cessarium; omne album esse asinum est scitum a me; igitur nullum album esse hominem est scitum a me, vel nullum album esse hominem est necessarium'. Sicut non sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; Brunellum esse asinum est primo verum; igitur Brunellum non esse hominem est primo verum , ; nec etiam sequitur 'igitur Bru- 10 nellum non esse hominem est necessarium\ Sicut non sequitur nullum lapidem esse corpus animatum est necessarium; omne animal esse corpus animatum est primo verum; igitur nullum animal esse lapidem est primo verum\ quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Nec sequitur omnem Deum esse tres personas est necessarium; nullum immortale 15 esse tres personas est creditum a te; igitur nullum immortale esse Deum est creditum a te, vel nullum immortale esse Deum est necessarium\ Similiter si illa de necessario sumatur in sensu divisionis, non valet, 43 illa] inferiora B, inferior Deo D 44 de necess.] creditur B ; Deus* BEF Gem., immortalis AA^CDIKV 4 50 huiusm.] et per consequens non tenet in eis mixtio bona add. mg. (alia rtumu) B Cap. 5 2 . - 3 Secunda] tertia A 7 album] asinum AE 9 necess. ... est om. AB 10 primo verum] nccessarium C V 4 10-11 primo... est om. B 10 etiam om. C V 4 igitur] conclusio ACEV 4 11 non 1 om. C V 4 j| necess.] primo verum CV 4 13 animal] lapidem B, corpus CV 4 , hominem K 14 Nec] etiam add. I 16 et 17 te] me A 1

De

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

IneSse

487

sicut per terminos eosdem patet. Similiter si utraque sumatur in sensu 20 divisionis, non valet generaliter, sicut non sequitur 'omnis Deus de necessitate est tres; nullum immortale scimr esse tres; igitur nullum immortale scitur esse Deus, vel nullum immortale de necessitate est Deus\ An valeat cum aliquo alio modo, discutiant studiosi.

[CAP.

5 3 . D E MIXTIONE EX PROPOSITIONIBUS ET A I H S MODALIBUS IN TERTIA

5

io

15

20

DE NECESSARIO

NGURA]

In tertia figura, si utraque sumatur in sensu compositionis, raro vel numquam valet mixtio, sicut non sequitur omnem Deum esse personam relativam est necessarium; omnem Deum esse immortalem est scitum a te; igitur aliquod immortale esse personam relativam est scitum a te\ Si autem illa de necessario sumatur in sensu divisionis, non valet. Patet per eosdem terminos. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, si maior sit de necessario et minor de alio modo, semper sequitur conclusio de necessario si minor inferat suam de inesse. Et hoc, quia ex maiore de necessario in sensu divisionis et minore de inesse sequitur conclusio de necessario, et per consequens sequitur eadem conclusio ex antecedente ad illam de inesse et eadem maiore. Unde iste syllogismus est bonus 'omnis homo de necessitate est animal; omnis homo scitur esse albus; igitur aliquod album de necessitate est animaT. Si autem maior fuerit de alio modo et minor de necessario, sequitur conclusio de eodem modo de quo est maior, non de necessario. Unde sequitur 'omnis homo scitur esse albus; omnis homo de necessitate est creabilis; igitur aliquod creabile scitur esse album', sed non sequitur 'igitur ahquod creabile de necessitate est album\ Si autem illa de modo non inferat suam de inesse, mixtio non valet.

19 tcrminos eosdcm] tales eosdem modos A 1 21 tres 1 ] personae add. (etiam infia) D trcs add. A 1 23 A n ] Si autem B valeat] autem add. B (!) DI

22 esse]

Cap. 53. - 4 mixtio] syllogismus IK, om. A J BD ; sicut non] non enim IK 5 relat.] divinam A x il 1 1 necess.] relativam add. A 6 et 1 te] me B 8 Si] Et praem. D autem] etiam BD i; valet] ut add. D 9 Patct om. BCI 11 minor] maior A 14 et] ex add. A 16 aliquod om. AA^CEIKV 4 ;; album] albus A C V 4 17 alio] aliquo A X CV 4 18 eodcm] alio IK, om. AA^CEV 4 modo] scilicet add. CV 4 , scilicet add. CV 4 , scilicet de eo (eodem K) add. IK 20 sequitur] valet A 1 21 aliquod] album add. B !' creabilc] album D 22 non 1 om. B

488

PARS III-l CAP. 52 [CAP.

54.

D E MIXTIONE POSSIBILIS ET IN PRIMA

CONTINGENTIS

FIGURA]

Viso quomodo valet mixtio ex propositionibus de necessario et ceteris modalibus, videndum est quomodo valet mixtio ex propositione de possibili et ceteris modalibus. Et primo de mixtione possibilis et contingentis, et primo in prima figura. Et est primo sciendum quod si utraque sumatur in sensu compositionis, nulla sequitur conclusio. Non enim sequitur omnem hominem esse album est possibile; omne nigrum esse hominem est contingens; igitur omne nigrum esse album est possibile'. Nec sequitur omnem hominem esse album est contingens; omne nigrum esse hominem est possibile; igitur omne nigrum esse album est contingens vel etiam possibile'. Nec etiam valet si altera sumatur in sensu compositionis et altera in sensu divisionis. Sicut non sequitur omne album esse hominem est contingens; omnis asinus potest esse albus; igitur omnis asinus potest esse homo'. Nec sequitur omne album potest esse homo; omnem asinum esse album est contingens; igitur omnis asinus potest esse homo\ Sicut nec sequitur 'omnis homo potest ridere; omne animal esse hominem est contingens; igitur omne animal potest ridere', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa, quahtercumque supponat subiectum. Nec etiam sequitur 'omnis homo potest esse albus; omne nigrum esse hominem est contingens; igitur omne nigrum esse album est contmgens'. Nec sequitur omne album esse hominem est possibile; contingit omnem asinum esse album; igitur contingit omnem asinum esse hominem'. Secundo videndum est quando utraque sumitur in sensu divisionis vel aequivalens ei. Et est primo sciendum quod si maior sit de possibili et minor de contingenti, si subiectum maioris supponat pro his quae possunt esse et subiectum minoris pro his quae sunt, vel tam pro his quae sunt quam pro his quae contingunt, sequitur conclusio de possibih. Sicut sequitur omne quod potest esse homo, potest esse album; omne Cap. 5 4 . - 3 quom.] quando B !; ex] de BCV 4 3-* et ceteris] cum aliis propositionibus B 4 est] etiam add. A 1 !' quom.] quando A 1 propos.] propositionibus ACE 5 possibilis] de possibili A X CEV 4 7 sumatur] fuerit C, om. I compos.] divisionis A 1 9 ct 10 possib.] contingens K 10 album] hominem B |! possib.] vel contingens add. A C V 4 11-12 omne... cont. om. (hom.) A 1 12 cont. vel etiam om. ACDV 4 12-13 etiam possib.] impossibile K 19 ncc] non AXB 19-20 hominem] animal est album A 1 20 ridere] esse homo add. A 1 21 supp. subiectum] sumatur subiectum sive supponat I 24 Nec] etiam add. I 25 omnem om. ACV 4 26 Secundo] Tertio BCDIV 4 |! sumitur] cst A 1 27 ei om. A 1 ! primo] etiam A

s

io

15

20

25

30

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

489

quod est risibile, vel contingit esse risibile, contingit esse hominem; igitur omne risibile potest esse album'. Si autem subiectimi maioris supponat pro his quae sunt praecise, non valet mixtio; sicut non sequitur 35 omne album potest esse homo; contingit omnem asinum esse album; igitur omnis asinus potest esse homo\ Si autem maior sit de contingenti et minor de possibih, si subiectum maioris supponat tam pro his quae sunt quam pro his quae contingunt, valet syhogismus respectu conclusionis de contingenti; si autem supponat 40 pro his quae sunt, non valet. Hoc patet per eosdem terminos.

[CAP.

55.

D E MTXTIONE POSSIBHJS ET IN SECUNDA

CONTINGENTIS

FIGURA]

In secunda figura, si utraque sumatur in sensu compositionis, non valet mixtio. Sicut non sequitur omnem Deum esse hominem est pos5 sibile; nuham personam divinam esse hominem est contingens; igitur nuham personam divinam esse Deum est possibile'. Nec sequitur 'nullum Deum esse hominem est possibile; omnem personam divinam esse hominem est contingens; igitur nuham personam divinam esse Deum est possibile'. Per eosdem terminos patet quod non valet mixtio si altera io praemissarum vel utraque sumatur in sensu divisionis.

[CAP.

56.

D E MIXTIONE POSSIBHIS ET

CONTINGENTIS

IN TERTLA FIGURA]

In tertia figura, si utraque propositionum sumatur in sensu compositionis, non valet mixtio. Sicut non sequitur omnem hominem esse 5 Deum est possibile; omnem hominem esse humanitatem est contingens; igitur ahquam humanitatem esse Deum est possibile'. Nec etiam valet si maior sit de contingenti et minor de possibih. Patet per eosdem ter32 cst... vcl om. B !': v d om. A 1 i contingit] potest B 33 maioris] inferioris B 37 Si autem] Sed si D 38 maioris] minoris C 39 syllog.] mixtio syllogismi I supp.] praecise add. B D 40 Hoc patct] hoc probatur C, haec patent D term.] prius positos add. mg. (alia manu) B Cap. 55. - 6-8 Nec... Deum om. A 1

9 possibile] contingens A x IK t et add. D

Cap. 56. - 5 hominem] humaniutem A 1 , om. A valet] mixtio add. B

non om. I

6 possibile] contingens A C V 4 . , Nec] tunc B \\

490

PARS m - l CAP. 57-58

minos. Et per eosdem patet quod non valet mixtio si altera sumatur in sensu compositionis et altera in sensu divisionis. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, si subiectum illius de 10 possibili supponat pro his quae possunt esse et sit maior, sequitur conclusio de possibili. Sicut sequitur 'omnis homo potest esse humanitas; omnem hominem contingit esse Deum; igitur Deus potest esse humanitas\ Si minor est de possibih simihter sequitur omnem hominem contingit esse humanitatem; omnis homo potest esse Deus; igitur Deus 15 potest esse humanitas', subiecto utriusque sumpto praecise pro his quae possunt esse et pro his quae sunt, aliter non valet.

[CAP.

5 7 . D E MIXTIONE POSSIBELIS ET IN OMNI

IMPOSSIBILIS

FIGURA]

Sequitur videre de mixtione possibihs et impossibihs. Sed de ea potest patere ex illis quae dicta sunt circa mixtionem necessarii et possibilis \ pro eo quod semper illa de impossibih aequivalet ahcui de ne- 5 cessario, et ideo de ea non plus ad praesens.

[CAP.

5 8 . D E MIXTIONE PROPOSITIONUM ET ALIARUM M O D A L I U M IN PRIMA

DE POSSIBILI FIGURA]

De mixtione propositionis de possibili et aliarum modahum a quatuor famosis dicendum est post haec. Et primo in prima figura. Et est sciendum quod tahs mixtio non valet si ambae praemissae 5 sumantur in sensu compositionis. Sicut non sequitur omne animal esse hominem est scitum a te; omnem asinum esse animal est possibile; igitur omnem asinum esse hominem est possibile vel scitum a te\ Tamen quandocumque ahquis modus sumptus est inferior ad necessarium, cuiusmodi 8 eosdem] terminos add. A 1 9 altera] sumatur add. I 10 Si... div.] Sed A 1 11 sit] similiter I 13-14 Deus... human.] Deum contingit esse humanitatem A 1 14-16 Si... humanitas om. A 1 14 Si... possibili] sed minor est impossibilis BDIK 16 utriusque] propositionis add. BD '! praec. om. B D 17 et... sunt om. B ,i valet] oportet C, valeret D Cap. 57. - 4 ex illis] per ea C 4-5 possibilis] impossibilis AA^CEKV 4 alicui] uni AA^BE 6 et om. AXB C a f . 58. - 5 sciend.] primo add. D

CAP. 57. -

1

Supra, cap. 44-46.

8-9 quand.] quando A

5 imp.] possibili IK \\

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

491

10 sunt tales modi 'per se demonstrabile', 'per se notum' et huiusmodi, semper ex tali maiore de tah modo et minore de possibih sequitur conclusio de possibih; et etiam si maior fuerit de possibili et minor de tah modo. Et ratio est quia illa propositio de tah modo infert illam de necessario in eodem sensu; sed dictum est p r i u s 1 quod ex tah de neces15 sario et tah de possibih mixtio valet respectu conclusionis de possibih. Proportionahter dicendum est de ista mixtione quando altera sumitur in sensu divisionis et altera in sensu compositionis. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, si maior fuerit de possibih et minor de aho modo, valet quandocumque illa de alio modo infert suam de inesse; 20 quia ex tah de possibih et illa de inesse sequitur conclusio de possibih in eodem sensu, sicut dictum est p r i u s 2 . Si autem minor non inferat suam de inesse, non valet. Non enim sequitur 'omnis homo potest esse Deus; Sortes creditur esse homo; igitur Sortes potest esse Deus\ Si autem illa de possibili fuerit minor, raro vel numquam valet mixtio. 25 Sicut non sequitur 'omnis homo scitur esse Deus; humanitas potest esse homo; igitur humanitas potest esse Deus, vel scitur esse Deus\

[CAP.

59.

D E MIXTIONE PROPOSITIONUM

DE POSSIBHI

ET A L I A R U M M O D A L I U M IN SECUNDA

FIGURA]

Si utraque istarum propositionum sumatur in sensu compositionis, si ille modus non sit inferior ad necessarium vel aequivalens ei, non valet 5 mixtio in secunda figura. Sicut non sequitur nullum Deum esse hominem est scitum a te; quamhbet personam divinam esse hominem est possibile; igitur nullam personam divinam esse Deum est possibile'. Nec sequitur omnem Deum esse hominem est scitum a te; nullam personam divinam esse hominem est possibile; igitur nullam personam io divinam esse Deum est possibile'. Si autem illa de modo inferat illam de necessario, sequitur conclusio de possibili. 11 tali] mixtionc add. I 12 et 1 om. IK etiam om. AA X EV* 14 eodem] tali A | tali] sensu add. A 1 15 et] de add. C ; mixtio] non add. K 18 divis.] compositionis AXIK si] et A 1 21 minor] maior AXDI 22 valet] mixtio add. B 25 scitur] potest A potest esse] est B 26 vel... Deus om. B Cap. 59. - 4-5 non 1 ... figura trp. p. compos. (lin. 3) BD non add. IK

CAP. 58. -

1

Supra, cap. 44.

2

7 nullam] omnem I

Supra, cap. 34, lin. 26-38.

10 modo]

492

PAHS m - l CAP. 60

Consimiliter, si altera sumatnr in sensu compositionis et altera in sensu divisionis, si illa de modo non inferat illam de necessario, mixtio non valet; si inferat eam, valet respectu conclusionis de possibili. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, et illa de alio modo 15 non inferat illam de necessario, non valet mixtio. Sicut non sequitur 'omnis Deus scitur esse homo; quaelibet persona divina potest non esse homo; igitur quaehbet persona divina potest non esseDeus'. Nec sequitur 'omnis persona divina potest non esse homo; omnis Deus scitur esse homo; igitur quihbet Deus potest non esse persona divina'. Si autem 20 illa de modo inferat illam de necessario, tenet mixtio talis quando ex illa de necessario et illa de possibih valet mixtio.

[CAP.

60.

D E MIXTIONE PROPOSITIONUM DE POSSIBILI ET ALLARUM IN TERTIA FIGURA]

Quando autem praemissae tales disponuntur in tertia figura, si utraque sumatur in sensu compositionis, si illa de modo aho non inferat illam de necessario, non valet mixtio. Sicut non sequitur omnem ho- 5 minem esse Deum est scitum a te; omnem hominem esse humanitatem est possibile; igitur aliquam humanitatem esse Deum est possibile'. Sed si illa de modo inferat illam de necessario, est bona mixtio, tenens virtute istius regulae 'si praemissae sunt possibiles et compossibiles, conclusio est possibilis' et virtute istius omne necessarium est compossi- 10 bile possibili'. Si autem illa de possibih sumatur in sensu compositionis et alia in sensu divisionis, si illa de possibih non fuerit maior, non sequitur conclusio de possibih si illa de aho modo non inferat illam de necessario. Sicut non sequitur omnem hominem esse Deum est possibile; omnis 15 homo scitur esse humanitas; igitur aliquam humanitatem esse Deum est 12 Cons.] Similitcr CIV 4 13 si] autcm add. A 1 13-14 mixtio... valet 1 ] non sequitur 1 conclusio sed B 14 valet ] mixtio add. B 15 illa] alia add. A J CIKV 4 alio om. AA^CEIKV 4 16 non 1 om. A 1 17 Deus... homo trp. A 1 18 homo] Deus B, quod corr. A 1 , om. I 19 scitur] non add. AA X CDV 4 20 quilibet] omnis D 21 modo] non add. AA X CV 4 22 possib.] non add. A Cap. 60. - 3 tales] universale I 4 alio om. I . alio non om. A 1 5 illam] suam C 8 modo... necess.] necessario... illo et add. e converso debet esse A 1 9 composs.] impossibilis et add. et A 1 10 possib.] compossibili A 1 10-11 comp.] possibile CV 4 11 possib.] compossibili A 1 13 non om. DK 14 «i] nisi I, autem add. B ;| de... modo om. A 1 m alio om. BDEIK

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

493

possibile'. Similiter non valet si minor fuerit de possibili. Per eosdem terminos patet. Si autem illa de possibili sumatur in sensu divisionis et illa de modo 20 alio in sensu compositionis, si illa de possibili fuerit maior, sequitur conclusio de possibili si minor inferat suam de inesse. Et hoc est verum quando maior est universahs. E converso est quando maior est particularis. Cuius ratio est, quia iha de modo, sicut d i c t u m e s t , infert suam de inesse; sed ex tali de possibih et illa de inesse est tahs mixtio 25 conveniens, sicut dictum est p r i u s \ Si autem iha de possibih fuerit minor, valet mixtio; sicut sequitur omnem hominem esse Deum est scitum a te; omnis homo potest esse humanitas; igitur aliqua humanitas potest esse Deus', sumpto subiecto conclusionis pro eo quod potest esse. 30 Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, valet mixtio respectu conclusionis de possibili quando illa de modo infert suam de inesse.

[CAP.

61.

D E MIXTIONE PROPOSITIONUM DE

ET A L I A R U M M O D A L I U M IN PRIMA

CONTINGENTI

FIGURA]

Ultimo videndum est de mixtione propositionis de contingenti et ceterarum propositionum modalium. Et primo esset dicendum de mix5 tione ex propositionibus de contingenti et impossibili, sed illa patet ex mixtione contingentis et necessarii propter causam frequenter d i ct a m 1 ; ideo dicendum est de mixtione contingentis et aharum modalium, et primo in prima figura. Et est primo sciendum quod si utraque sumatur in sensu composiio tionis, si illa de modo non inferat illam de necessario, non valet mixtio. Sicut non sequitur omne animal esse hominem est scitum a te; omnem asinum esse animal est contingens; igitur omnem asinum esse hominem 17 minor] maior K 20 alio om. A 1 1 i l l a ] altera A 1 non add. A 1 24 illa] tali C 31 infert] infcrat ACV*

21 minor] non add. K

Cap. 61. - 4 ceter.] aliarum A 1 5 ex 1 ] de A C \\ et] de add. B tione] propositionis add. D 12 hominem] animal A \ om. B 1

6 ct necess. om. AH

23 cst] 1 mix-

Supra, cap. 34, lin. 26-38 et cap. 58, lin. 20-21.

CAP. 61. - 1 Quia scilicet propositio de impossibili aequivalet propositioni de necessario, ut dictum est supra, cap. 40, lin. 4-5 et cap. 50, lin. 3-4.

PARS m - i

494

CAP. 61

est contingens vel possibile'. Nec sequitur omne animal esse hominem est contingens; omnem asinum esse animal est scitum a te; igitur omnem asinum esse hominem est possibile vel contingens'. Si autem illa de modo inferat illam de necessario, est bona mixtio, quia ex tali de necessario et illa de possibih sequitur conclusio de possibili, sicut dictum est p r i u s 2 ; sed illa de possibili sequitur ad illam de contingenti, igitur etc. Si autem illa de contingenti sumatur in sensu compositionis et alia in sensu divisionis, si ilJa de contingenti fuerit maior, non valet mixtio. Sicut non sequitur omne album esse hominem est contingens; omnis asinus scitur esse albus; igitur omnem asinum esse hominem est possibile'. Si autem illa de alio modo inferat illam de necessario, mixtio est bona. Simihter dicendum est si illa de contingenti sit minor. Si autem illa de contingenti sumatur in sensu divisionis, si sit maior, semper sequitur conclusio de possibili quando minor infert suam de inesse et aliter non, quia dictum est p r i u s 8 quod ex tali de contingenti et illa de inesse sequitur conclusio de possibili. Si autem minor non inferat suam de inesse, non valet mixtio. Quando autem illa de contingenti est minor, non valet mixtio; sicut non sequitur omne album esse hominem est scitum a te; omnis asinus contingenter potest esse albus; igitur omnis asinus potest esse homo\ Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, si maior fuerit de contingenti, sequitur conclusio de possibili quando minor infert suam de inesse; quando non infert suam de inesse, non valet. Si autem illa de contingenti fuerit minor, non valet; sicut non sequitur omne album scitur a te esse homo; omnis asinus contingenter est albus; igitur omnis asinus potest esse homo\

15

20

25

30

35

13 vel] o m n e m asinum esse hominem est add. A 1 ;; possib.] impossibile A 16 d e ] alio add. D 20 cont.] possibili A^DC 21 si] autem add. A 1 22 omne a l b u m ] omnem asinnm B || est] possibile vel add. B 23 possib.] vel contingens add. B 25 bona] vel add. B || S i m . ] Consimiliter B D 29 minor om. A C V 4 30-31 Quando... mixtio om. (hom.) A X BIK 31 est] erit C V 4 32 albus] asinus A 34-05 cont.] possibili A C V 4 36 inesse] sed add. D 37 cont.] compossibili A, possibili C V 4 39 h o m o ] quod tamen manifeste est falsum add. mg. (alia manu) B 2

Supra, cap. 44.

8

Supra, cap. 54, lin. 26-33.

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS [CAP.

62.

D E MIXTIONE PROPOSITIONUM ET A L I A R U M IN SECUNDA

5

io

i5

20

De

IneSse

495

DE CONTINGENTI

FIGURA]

In secunda figura, si utraque propositionum sumatur in sensu compositionis, non valet mixtio respectu conclusionis de contingenti nec respectu conclusionis de possibili, nisi illa de alio modo inferat illam de necessario. Unde non sequitur omnem Deum esse hominem est scitum a te; quamlibet personam divinam non esse hominem est contingens; igitur quamlibet personam divinam non esse Deum est possibile'. Nec sequitur 'nullum Deum esse hominem est scitum a te; quamhbet personam divinam esse hominem est contingens; igitur quamhbet personam divinam non esse Deum est possibile'. Si autem illa de modo inferat illam de necessario, est mixtio bona. Si autem illa de contingenti sumatur in sensu compositionis et illa de aho modo in sensu divisionis, si illa de contingenti fuerit negativa, non valet mixtio. Sicut non sequitur 'nullum Deum esse hominem est contingens; quaehbet persona divina scitur esse homo; igitur quaehbet persona divina potest non esse Dcus\ Simihter, si affirmativa fuerit de contingenti, non valet. Non enim sequitur omnem Deum esse hominem est contingens; quaelibet persona divina scitur non esse homo; igitur quaelibet persona divina potest non esse Deus\ Si autem illa de contingenti sumatur in sensu divisionis et aha in sensu compositionis, non valet mixtio. Patet per eosdem terminos. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, non valet mixtio, sicut per eosdem terminos patet.

[CAP.

63.

D E MIXTTONE PROPOSITIONUM DE

CONTINGENTI

ET ALLARUM M O D A L I U M IN TERTLA FIGURA]

In tertia figura, si utraque sumatur in sensu compositionis, non valet mixtio respectu conclusionis de contingenti nec respectu conclu5 sionis de possibih, nisi illa de alio modo inferat illam de necessario. Sicut Cap. 62. - 3-4 compos.] divisionis K 4 concl.] propositionis D 6 Deum... hom.] hominem esse Deum A C I K V 4 9 Deum... hominem] hominem esse Deum A J CIKV 4 10 hominem] Denm C 11 non om. A n non... possibile] esse hominem est contingens vcl possibile A 1 || D e u m ] hominem D 13 cont.] possibili A 1 17-20 Similiter... Deus rep. CV 4 , om. A 1 18 valet] miztio add. AB 19 scitur mg. D, potest A non om. K 23 divis.] etiam add. D Cap. 63. - 4 nec] vel A 1

5 nisi] si C V 4

PARS ni-2 CAP.

496

20

non sequitur omnem hominem esse Deum est scitum a te; omnem hominem esse humanitatem est contingens; igitur ahquam humanitatem esse Deum est possibile\ Consimiliter est dicendum quando illa de contingenti sumitur in sensu compositionis et aha in sensu divisionis. Si autem illa de contingenti sumatur in sensu divisionis et subiectum 10 supponat pro his quae sunt et fuerit universalis et aha de modo inferat suam de inesse, sequitur conclusio de contingenti. Et simihter est quando est e converso. Consimiliter, si utraque sumatur in sensu divisionis, valet mixtio quando illa de aho modo inferat sua de inesse.

[CAP.

64.

D E MIXTIONE PROPOSITIONUM ALLARUM A PRAEDICTIS

MODALIUM

QUATUOR]

Si fiat mixtio ex propositionibus modahbus aliorum modorum ab ilhs quatuor, aut utraque propositio sumitur in sensu compositionis sive in tah sensu per quem denotatur modus verificari de sua de inesse, aut 5 sub aho sensu. Si primo modo, raro valet mixtio, quia numquam valet nisi quando tales modi non possunt verificari de praemissis nisi ahquis eorum verificetur de conclusione sequente ex praemissis. Quod non semper tenet, quia quamvis una praemissa sit scita et alia credita, non oportet conclusionem sciri. Et ita est de aliis. io Si autem praemissae sumantur in alio sensu, tunc si minor inferat suam de inesse in prima figura, semper conclusio sequitur in eadem figura de eodem modo de quo est maior. Sicut sequitur 'omuis homo per se est animal; ahquod album scitur esse homo; igitur ahquod album per se est animaT, quia ex eadem maiore et illa de inesse sequitur eadem is conclusio; et per consequens eadem conclusio sequitur ex maiore et antecedente ad illam de inesse. Per ista et praedicta potest studiosus cognoscere quando mixtio ex tahbus valet vel non valet in aliis figuris. 6 est scitum] non scitur A 1 i; a tc om. BCIV 4 9 compos. ... divis. trp. K |] alia] altera 11 et 1 ] vel B ii de] alio add. B D 12 contingenti] sicut ex illa de contingenti tali et illa de inesse quitur conclusio de contingenti add. C V 4 ,j simil.] aliter A 1 12-13 quando est] quandocumque 13 Cons.] Similiter A, considera B, est add. A 1 divis.] non C V 4 14 inesse] Et... exponere (iut cap. litu 20-25) add. DFI Gem.

E seA 64,

Cap. 6 4 . - 3 Si] Post praedicta dicendum est de mixtione ex propositionibus aliorum modalium ab illis quatuor. Unde sciendum quod praem. I 3-19 Si... figuris in imo /., (sed lin. 15-19 legi non possunt) D 6 quia] vel K 7 verif.] praedicari B 8 e x ] illis add. D 10 sciri] vcl credi add. A !! de] multis add. BDI 12 eadem] prima B 15 illa] alia C V 4 16 et 1 ] ex add. B 17 inesse] cuius est illa de modo CV 4 18 ista et] per add. B, om. A A 1 H cogr Dscere] elicere A 1 |; quando] quomodo B |[ e x ] in AA X DE 19 vel] et quomodo B

SYLLOGISMI EX PROPOS. EXPONENTES HABENTIBUS

497

30

Et ista de mixtionibus ad praesens sufficiant, quamvis multa causa brevitatis sint omissa, quae tamen ex praedictis a studiosis elici possunt. Illa autem quae dicit A r i s t o t e l e s in mixtionibus suis, quae aliquibus de praedictis videntur contradicere, solvi possunt per aliquas regulas s u p e r i u s datas, quorum solutio expressius patebit super li25 brum Priorum, si contingat me illum librum exponere.

[CAP.

65.

DE

SYLLOGISMO FACTO EX PROPOSITIONIBUS PLURES

5

io

i5

20

HABENTIBUS

EXPONENTES]

Postquam visum est quomodo syllogismus fit ex propositionibus cam de inesse quam de modo quae exponentes plures non habent, videndum est quomodo syllogismus fit ex propositionibus plures exponentes habentibus, cuiusmodi sunt exclusivae, exceptivae, reduplicativae et huiusmodi, de quibus dictum est p r i u s Pro quibus utendum est ista regula generah, quod quandocumque quaehbet exponens conclusionis vel ipsa conclusio sequimr ex ahquibus exponentibus praemissarum vel ex ahqua exponente unius praemissae et aha praemissa, semper est syllogismus bonus, et aliter non. Et ideo ad videndum an talis discursus sit bonus vel non, oportet dihgenter videre quae sunt exponentes tahum praemissarum et conclusionis et quomodo se habent secundum consequentiam ad invicem. Sicut ad videndum an iste discursus sit bonus 'omnis homo, in quantum homo, est risibihs; animal est homo; igitur animal, in quantum homo, est risibile', oportet videre exponentes maioris et conclusionis. Unde exponentes maioris sunt istae 'omnis homo est homo', 'omnis homo est risibihs', 'si ahquid est homo, ipsum est risibile'. Exponentes conclusionis sunt istae 'animal est homo', 'animal est risibile', 'omnis homo est risibilis', 'si ahquid est homo, ipsum est risibile'. Nunc autem sequitur 'omnis homo est homo, igitur animal est homo'. Similiter sequitur 'omnis homo est risibihs, 20-25 Et... cxponcre habummt in fine cap. 63 DFI Gem.f habent hic B (E inter tmcos), O, om. AA*CKV 4 23 aliquas] alias B 24 supcrius] infcrius I quorum] quae B, ctiam add. D |i cxpr.] cxpressc BI 25 m c ] forsan add. D ,, exp.] et ideo ad praescns transeo add. B Cap. 65. 3 fit] tam add. CV 4 • e x ] de A C V 4 6 e x d . ] et add. A^CV 4 exc.]et add. A 1 8 quibus] quo ABD 10 aliqua] alia B .: unius] alicuius A 1 11 alia] aliqua A X B 12 disc.] syllogismus A X D 13 sunt] sint CV 4 , om. I talium] propositionum add. A ;; praem.] propositionum A 1 16 risib.] risibilis A C V 4 17 mai. 1 ] praemissarum CV 4 21 homo 1 ] omnis homo est risibilis add. I 22 sequitur om. AXBI

CAP. 65. -

1

In parte II, cap. 16-18.

ockham, summa logicab

32

498

PARS III-L CAP. 52

igitur animal est risibile'. Aliae duae exponentes conclusionis sunt exponentes maioris. Ex quo patet quod omnes exponentes conclusionis sequuntur ex antecedente, et ita discursus est bonus. Et ideo quilibet talis discursus est bonus 'quilibet logicus, in quantum logicus, differt a grammatico; grammaticus est logicus; igitur grammaticus, in quantum logicus, differt a grammatico,; sed maior est falsa. Ex isto patet quod semper in prima figura ex maiore reduplicativa et minore reduplicativa vel non reduplicativa sequitur conclusio reduplicativa. Sicut sequitur 'omnis homo, in quantum rationahs, est susceptibihs disciplinae; animal est homo; igitur animal, in quantum rationale, est susceptibile disciplinae'; 'omne agens, in quantum agens, differt a passo; ahquod passum est agens; igitur ahquod passum, in quantum agens, differt a passo'. Et non solum sequitur conclusio reduphcativa, sed etiam sequitur conclusio sine reduphcatione, quae est praeiacens illius reduplicativae. Quod autem omnes tales syllogismi sunt boni, patet, quia, sicut inductive patet, quaelibet exponens consequentis sequitur ex ahqua exponente antecedentis vel ex aliqua exponente et minore, vel est eadem cum aliqua exponente maioris. Sed si minor fuerit reduphcativa et maior non, quamvis sequatur conclusio sine reduphcatione, non tamen sequitur conclusio cum reduphcatione. Unde non sequitur 'omne susceptibile disciplinae est album; omnis homo, in quantum rationalis, est susceptibihs disciplinae; igitur omnis homo, in quantum rationahs, est albus', quia ista exponens consequentis 'si ahquid est rationale, ipsum est album/ non sequitur ex ahqua exponente minoris nec etiam cum maiore, sicut inductive patet. Quae dicta sunt, intelligenda sunt quando reduplicatio proprie sumitur et manet non negata. Si enim reduphcatio fuerit negata in maiore et affirmata in conclusione, non valet discursus. Unde quamvis iste discursus sit bonus 'omnis homo, in quantum albus, non est musicus; Sortes est homo; igitur Sortes, in quantum albus, non est musicus', tamen iste discursus non valet 'nullus homo, in quantinn albus, estmusicus; Sortes est homo; igitur Sortes, in quantum albus, non est musicus'; sed

25

30

35

40

45

50

25 ita] ille B, ille add. A 1 |; Et ideo] sed non A 1 26-27 g r a m m . ] sed add. C V 4 3(K31 r e d u p l . . . . redupl.] de inesse valet discursus B 32 rationale] homo I 34 aliquod] aliquid E 37 autem om. BI i| sunt] sint D 38 sicut... potest om. D 39 ex om. A C V 4 I! vel 1 ] quae C V 4 , om. A 41 Sed si] Si autem A 1 !j non om. C V 4 45 in qu.] est add. 11> ista] est add. A C V 4 46 aliquid] aliquod AXE 47 etiam] est eadem A ;, sicut] sit B, ut D i| ind.] reductive V 4 47-56 Quae... albus in imo /"., sed ut addendum p. album (lin. 86) D 49 negata] negativa IK 53 in qu.] homo add. B jj musicus] unicus (etiam infra) B

SYLLOGISMI EX PROPOS. EXPONENTES HABENTIBUS

499

55 sequitur ista conclusio 'igitur Sortes non est musicus in quantum est albus\ In secunda autem figura, quaecumque praemissa sumatur cum reduplicatione et alia sine reduplicatione, non sequitiu: conclusio reduplicativa. Sicut non sequitur 'omnis homo, in quantum animal, est sen60 sibilis; nullum album est sensibile; igitur omne album, in quantum animal, non est homo\ Nec potest syllogismus reduci in primam figuram per conversionem, quia reduphcativa non convertitur in reduphcativam. Non enim sequitur 'omnis homo, in quantum animal, est sensibihs, igitur ahquod 65 sensibile, in quantum animal, est homo\ quia condicionahs exponens consequentis non sequitur ad condicionalem exponentem antecedentis, nec ad aliquam aharum, sicut manifeste patet. Quamvis autem in secunda figura ex talibus propositionibus non sequatur conclusio reduphcativa, sequitur tamen conclusio in qua ne70 gatur reduplicatio, et per consequens non est reduplicativa. Unde bene sequitur 'omnis homo, in quantum animal, est sensibihs; nullum album est sensibile; igitur nullum album, in quantum animal, est homo\ quia ex praedictis praemissis sequitur ista conclusio 'nullum album est homo\ et sequitur 'nullum album est homo, igitur nullum album, in quantum 75 animal, est homo\ Si autem omnes praemissae sunt reduphcativae, ita quod in utraque reduplicatio cadens super idem sit affirmativa, sequitur conclusio reduplicativa. In tertia autem figura, si maior universahs fuerit reduphcativa et aha 80 non reduphcativa, sequitur conclusio reduphcativa. Sequitur enim 'omnis homo, in quantum animal, est sensibihs; omnis homo est albus; igitur ahquod album, in quantum animal, est sensibile', quia conversa minore 56 Novum cap. incipiunt AXF Gem. 57 secunda] tertia I - quaec.] quandocumque et add. s. lin. aliqua B 57-58 cum red.] reduplicative B 58 reduplicatione om. A C V 4 58-59 reduplicativa] cum reduplicationc C 59 animal] albus B 59-60 sensib.] sensibilc A B C K V 4 60 album 1 ] animal BI „ omne om. AI ; album 1 ] animal ACIV 4 61 h o m o ] Nec sequitur 'omnis homo, inquantum animal, non est inanimatum (animatum Gem.); omne album est inanimatum (animatum Gem.); igitur omne album, in quantum animal, non est homo* add. D Gem. 62 syllog.] talis add. D J

_

A

r>_~ - . . . 1 _ _ _

4-5 ct... quia om. A n T

P

DE DEMONSTRATIONE

5!

15 Exemplum primi est, si demonstretur quod terra interponitur inter s< lem et lunam per hoc quod luna eclipsatur: praemissae non sunt prior conclusione sed posteriores. Exemplum secundi est, si arguatur sic 4nu lum non-animal respirat; planta est non-animal; igitur planta non resp rat\ Iste syllogismus ex prioribus est, adhuc tamen contingit quaere; 20 quare planta non respirat. Et propter hoc iste syllogismus non est di monstratio propter quid sed quia; et hoc quia per talem syllogismui sufficienter scitur quod planta non respirat, sed non sufficienter sciti quare non respirat.

[CAP. 2 0 .

Q U O T MODIS DIFFERT DEMONSTRATIO

QUIA A DEMONSTRATIONE PROPTER QUID ? ]

Ista demonstratio quia sive scientia quia, secundum A r i s t o t < 1 e m, duobus modis specialiter differt a demonstratione propter qui( 5 uno modo in eadem scientia \ alio modo in diversis scientiis. Pro quo est primo sciendum quod hoc nomen 'scientia' dupliciti ad praesens accipitur. Uno modo significat collectionem multorui habituum, principiorum scilicet et conclusionum, ordinem determin tum habentium. Et sic accipit P h i l o s o p h u s hic scientiam. Alit io accipitur pro ahquo uno habitu et non pro aliqua collectione pluriu: habituum. Et sic loquitur P h i l o s o p h u s in diversis locis de scientia Accipiendo igitur scientiam primo modo: uno modo differt d monstratio quia a demonstratione propter quid in eadem scientia sv scientia quia a scientia propter quid. Et hoc dupliciter, secundum quc 15 tactum est in praecedenti capitulo: uno modo, quia demonstratio qui licet sit per prius, non tamen per causam immediatam; hoc est, non c per medium convertibile. Aliquando autem demonstratio quia est p 15 est] quia E, om. A l (syllogismis I) add. DI

23 respirat] et sic est de aliis add. B, et sic est de multis aliis excnij

Cap. 2 0 . - 3 Ista] Scd praem. A l 4 specialiter om. A*D || quid] Bona distinctio quain etiam po in scripto Physicorum add. mg. (alia manu) V 4 6 Pro] propter E || quo] primo BCV 4 , quod 8-9 determ.] determinantcm E 10 accipitur] hic scientia add. I || plurium] talium D 13 qu s» C\Tt It «itral M N F F 13 11_11 fiirs nni^ /IMI n 1A /l.ml 1 UAI /i//yf A1 ^ K - T T I M 1 trtf

538

PARS n i - 2 CAP. 20

posterius, ita quod in praemissis non accipitur aliquid importans causam quare sic est sicut denotatur per conclusionem sed magis e converso. Verbi gratia, causa quare planetae non scintillant, est quia sunt prope. Tunc si arguatur sic 'planetae sunt prope, ergo non scintillant', est demonstratio propter quid; si arguatur e converso, erit demonstratio quia. Et ita, universaliter, quando propositio prior scitur evidenter per hoc quod praemissae posteriores sciuntur evidenter, est demonstratio quia; immo etiam sufficit quod una praemissarum sit posterior conclusione. Simihter, quando demonstratur efFectus non per causam immediatam sed remotam, tunc est demonstratio quia. Sed sciendum est quod tahs demonstratio semper est negativa et in secunda figura, ita quod affirmative non contingit sic demonstrare. Et vocatur hic causa remota non ahqua res quae est causa causae vel causa plurium, sed vocatur hic causa negatio ahcuius ex qua sequitur negatio alterius et non e converso. Sicut sequitur 'hoc non est animal, ergo hoc non respirat', sed e converso non sequitur. Et tale medium non potest esse medium nisi in secunda figura. Et eodem modo, sicut potest negative syllogizari per talem causam non convertibilem cum effectu, ita potest syllogizari negative in secunda figura per effectum non convertibilem; et utraque erit demonstratio quia, non propter quid. Oportet etiam scire quod sicut in eadem scientia unus demonstrat effectum per causam et habet demonstrationem propter quid et alius e converso demonstrat eandem causam per eundem effectum et habet demonstrationem quia, ita idem potest primo demonstrare idem per effectum et postea per causam, eo quod non est inconveniens quod idem sit effectus unius et causa alterius. Tamen pro modo loquendi oportet scire quod nullus demonstrat causam per effectum vel e converso, quasi causa extra vel effectus intret demonstrationem, cum demonstratio non componatur nisi ex conceptibus seu intentionibus animae vel ex vocibus vel scriptis, sed ideo dici18 accip.] ponitur A ,, i m p . ] quod importat B \\ causam] quia I 19 sic... sicut] sic vcl sic importatur vel D ;; denot.] esse add. A*D 21 prope] ut add. E est] erit AXD 22 quid] sed add. B „ erit] est E 23 Et om. A B C V 4 , ita] ista B C V 4 , est add. A C V 4 . per] propter B 27 sed] per add. A*E 27 tunc] tantum E 28 est 1 om. A^BD 30 causa 1 ] huius add. I 31 causa 1 ] remota add. I 32 hoc] homo A B C V 4 33 hoc] homo V 4 , om. A B C 35 syllog.] in secunda figura X add. E 35-36 per... negative om. A B 3S-36 cum efFectu] effectus ADIV 4 36 figura] causa add. C V 4 ij non om. K 37 conv.] cum causa add. A 1 „ quia] et add. AE 38 etiam] autem AA X E 40 eundem om. A X B 41 quia] et add. E ;; i d e m ] eundem E, om. A 1 45 quasi mg. C, quare B, i u quod E, quod IV 4 , aliqua res extra add. mg. C . causa extra] quae sit causa C 47 seu] vel A D ;. vel] et C V 4 •; ex om. AXE |; vocibus] vocabulis A A 1 ,, scriptis] (ex D) scripturis BDI

20

25

30

35

40

45

DE DEMONSTRATIONE

539

mus demonstrari causam per effectum vel e converso quia quandoque praemissae exprimimt causam quare sic est sicut denotatur per conclu50 sionem, et quandoque e converso. Unde pro p r o t e r v i s oportet prompte scire aequivocationem huius nominis 'causa', de qua breviter tactum est p r i u s 8 et amphus dicetur i n f e r i u s 4 .

[CAP.

21.

D E ALIA DIFFERENTIA INTER DEMONSTRATIONEM

QUIA

ET PROPTER QUTD]

5

10

15

20

Aho modo differt demonstratio quia a demonstratione propter quid sicut scientia quia differt a scientia propter quid 1 : per hoc quod scientia quia habetur in una scientia et scientia propter quid habetur per aham scientiam, quo modo se habent ad invicem scientia subalternans et scientia subalternata. Ad cuius evidentiam sciendum est quod non ideo dicuntur ahquae scientiae 'subalternans' et 'subalternata' quia eandem conclusionem una scientia scit quia vera est et alia eandem scit propter quid. Numquam enim, nisi forte per accidens, eadem conclusio est scita in scientia subalternante et subalternata, non plus quam eadem conclusio est scita in distinctis scientiis. Et ideo sicut eadem conclusio potest esse scita in scientiis disparatis, ita eadem conclusio potest sciri in scientia subalternante et subalternata, hcet hoc non sit quia una est subalternans et alia subalternata. Non igitur propter hoc dicitur una scientia subalternans et aha subalternata quia una scit unam conclusionem quia et aha propter quid, sed ideo dicitur una scientia subalternans et alia subalternata quia scientia subalternata cognoscit conclusionem, scientia subalternans scit principium universale illius conclusionis. Unde, universaliter, quando per ahquam scientiam evidenter cognoscitur ahqua conclusio et non princi49 dcnotatur] dcmonstratur CEV 4 , essc add. A 1

52 tactum] tractatum AEI

et... inf. om. D

Cap. 2 1 . - 4 quod] quia ABCI 5 habetur*] in alia sive A X D 6 quo modo] quando B, quac E !i inv.] sicut add. BE 6-7 scientia om. ACIV 4 9 una] eadem D 10 vera om. CE 1 quid] cst add. mg. C 12 et] scientia add. A 1 || eadem] una A 13 dist.] diversis E !! scientiis] vel diverns add. A 1 14 disparatis] distinctis CV 4 , diversis E, et disparatis add. mg. C, distinctis demonstrationibus add. CIV 4 15 subalt.] scicntia add. A 1 licet] sed A^BD, vel I ; sit] est A X BD .. una] scientia add. A 1 17 unam] eandcm A X BD 18 sed] et A X B 18-19 subalternans... subalternata] subalternata... subaltcrnans I 19 concl.] sed add. A 1 j scientia'] autem add. AB 20 illius] ipsius A, istius CV 4 21 aliquam] aliam I ; evid. om. A A 1 ,, aliqua] alia I 8

Hic supra, lin. 30-37.

CAP. 21. -

1

4

Cf. infra, cap. 39.

Aristot., Anal. Poster., I, c. 13 (78b 35 - 79a 16).

PARS III-L CAP. 52

540

pium et per aliam scientiam evidenter scitur principium et non conclusio, tunc est una subalternans et alia subalternata. Sicut nauta multas conclusiones scit et nescit principia, e converso astrologus novit principia et nescit conclusiones, quia ad eum non pertinent. 25 Et si q u a e r a t u r , quomodo unum est principium et reliquum conclusio, ex quo idem non potest cognoscere utrumque, cum omnis conclusio possit per sua principia demonstrari, d i c e n d u m est quod talis conclusio potest per tale principium demonstrari, sed nec per illum qui solum habet scientiam subalternantem nec per illum qui solum ha- 30 bet scientiam subalternatam, sed per illum qui habet utramque scientiam. Oportet autem scire quod cum scientia subalternans et etiam scientia subalternata sit quaedam cohectio multorum habituum, ordinem determinatum habentium, non est impossibile quin ahqua scientia secundum unam partem subalternetur uni scientiae et non secundum aham 35 partem, sicut perspectiva secundum aliquam sui partem subalternatur geometriae et non secundum omnem. Simihter etiam possibile est quod una scientia secundum eandem partem diversis scientiis subalternetur, quando scihcet una scientia scit unum principium respectu unius conclusionis et aha scientia scit ahud principium respectu eiusdem con- 40 clusionis. Et est advertendum quod semper vel frequenter principium cognitum in scientia subalternante est ex terminis universahoribus. Et si ex iho debeat quis demonstrare conclusionem scitam in scientia subalternata, si veht propriissimam demonstrationem facere, non accipiet illud 45 principium in sua communitate, sed addet ahcui termino alium terminum, ut compositum ex ilhs duobus sit in minus quam prius. Et hoc est quod vult A r i s t o t e l e s 2 et L i n c o l n i e n s i s 8 quod principia taha debent appropriari quando ex eis demonstratur tahs conclusio. 22 aliam] aliquam C V 4 ;i scitur] cognoscitur A X D 23 est] crit A X D 24 scit] cognoscit E ! et] tamcn add. A 1 ; astrol.] astronomus A , novit] scit E 27 ex quo] cum A 28 est om. A X D 29 nec] non AA^DE, neque I 30 subalt.] vel natam add. s. lin. A ; nec] sed AI 32 etiam om. AXEI 3 2 0 3 scientia om. BI 33 sit] sint ABE habituum om. A X C 34 scientia] subalterna add. A 36 aliq u a m ] unam AI „ sui om. AI 37 omnem] sui partem add. A X DE etiam om. AA X E 42 Et est] Est autem (etiam I) CEI i vel] ut add. AXD 43 univ.] magis universalibus A 44 illo] eo A, illis C , quis] aliquis C V 4 45 accip.] accipiat AEI 46 alium] primum (?) C, illum I, secundum V 4 47 prius] primus D, terminis A^B, terminus add. D 49 talia om. A X D debent appr.] dicuntur appellari C V 4 eis] terminis sed corr. in talibus A dem.] debet demonstrari A X D, aliqua add. V 4 2

Aristot., Anal. Poster., I, c. 13 (79a 2-13), sed implicite tantum.

bertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., I, c. 12, t. 67 (ed. cit., f. 17v).

8

Ro-

DE DEMONSTRATIONE

541

50

Sciendum est etiam quod una pars unius scientiae potest subalternari uni scientiae et altera alteri, sicut una pars scientiae naturalis potest subalternari geometriae et alia arithmeticae. Verumtamen una talis scientia non dicitur subalternata respectu alterius propter unam conclusionem vel paucas, nisi tota scientia vel pro maiori parte sit sibi sub55 alternata. Propter quod una et eadem scientia non est subalternans et subalternata respectu eiusdem, quamvis non sit impossibile quod una pars unius totalis scientiae sit subalternans sibi aliquam partem alterius scientiae totalis et alia pars eiusdem scientiae totalis sit subalternata alteri parti alterius scientiae. 6o Et est sciendum quod hoc nomen 'scientia subalternans' et simihter hoc nomen 'scientia subalternata' duphciter accipi potest, scihcet large et stricte. Large potest dici scientia subalternans vel secundum se vel secundum ahquam partem sui quandocumque ahqua scientia totahs cognoscit principium universale ahcuius conclusionis vel proprium et aha 65 scientia totahs cognoscit conclusionem, ita tamen quod istae scientiae non constituunt unam totalem scientiam. Per quod excluduntur scientiae de per se superiori et per se inferiori. Et sic locutus sum p r i u s 4 de scientia subalternante et scientia subalternata. Et sic vult P h i 1 o s op h u s 5 quod medicina quantum ad aliquam sui partem subalternatur 70 geometriae, quia medicina cognoscit hanc conclusionem 'vulnera circularia tardius sanantur' et geometer cognoscit principium universale respectu istius conclusionis, scihcet quod 'circulus est figura cuius latera secundum omnem dimensionem maxime distant'. Et isto modo non est inconveniens quod logica et metaphysica secundum ahquas partes 75 subalternent sibi ahquas partes particularium scientiarum. 50 unius om. A A 1 51 altera] alia A „ alteri] scientiae add. A^DE 52 alia] altera A^DE ;; arithm.] astronomiae AXD 53 respectu alt.] uni scientiae A X D 54 scientia om. A X BD ij sibi] sic add. A 55 una et om. A X BD 56 eiusdem] conclusionis add. A 1 , add. mg. A 57 totalis] naturalis E ,; sibi] secundum E : aliquam] aliam AAXI 58 totalis 1 ] naturalis E alia] una AXD ciusdcm] alicuius D 59 scientiae] totali add. DE, add. mg. A 60 Et est] est etiam A 1 , est autem B ct om. AE simil. om. CV* 61 accipi potest] accipiuntur E, accipi possunt AI j; scilicet... et] uno modo... alio modo A 63 quand.] quantumcumquc A X BD 64 alia] aliqua BCIV 4 66 const.] constituant BDI 67 et] a I, de add. C V 4 68 et] sive de A || scientia om. EI [ sic] ita I 70 concl.] universalem add. I 70-71 circul.] circa latera I 71 tardius] curantur et add. I ,j sanantur] curantur A D ,j gcom.] geometria CEV 4 72 resp. om. ADE 73 maxime] a se add. A 1 74 metaph.] medicina A 75 subalt.] subalteracntur BDI, subalternant CEV 4 ij sibi] per add. D aliquas] alias I 5 Aristot., AnaL Poster., I, c. 13 Scilicet in paragraphis praecedentibus. (79a 13-16); cf. etiam Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., I, c. 12, t. 67 (ed. cit., f. 17vb), ubi legitur definitio circuli. 4

542

PARS n i - 2 CAP. 20

Scientia subalternans stricte accipitur quando principium scitur per unam scientiam et conclusio per aliam et simul cum hoc subiectum unius est per accidens inferius ad subiectum alterius vel ahquod subiectum unius importat partem significati per subiectum alterius. Et sic accipit L i n c o l n i e n s i s 8 scientiam subalternantem et scientiam sub- so alternatam, et sic forte logica nullam scientiam aliam sibi subalternat nec forte etiam metaphysica.

[CAP.

22.

QUAE

CONCLUSIONES A D Q U A M SCIENTIAM

PERTINEANT]

Iuxta praedicta poterit ahquahter apparere quid dicendum est de conclusionibus habentibus tam intentiones primas quam secundas pro terminis: ad quam scientiam debeant pertinere? Cuiusmodi sunt tales 'animal est genus', 'homo est species', 'rationale est differentia hominis\ 5 'album est accidens corporis' et huiusmodi. Videtur enim quod tales non ad logicam pertineant, quia si tales ad logicam pertinerent, cum sciri non possunt nisi perfecte sciatur natura significati per subiectaImpossibile est enim quod sciatur ista propositio 'rationale est differentia hominis' nisi sciatur quod anima intellec- io tiva est pars hominis, et per consequens nisi sciatur quod homo componitur ex anima intellectiva et aho. Simihter impossibile est quod ista sciatur 'sensibile est differentia essentiahs hominis' nisi sciatur quod anima sensitiva est pars hominis. Et sic de aliis. Et per consequens tales sciri non possunt nisi sciatur perfecte natura hominis. Et sic est de con- 15 simihbus. Sequeretur etiam, si tales propositiones per se pertinerent ad logicam, 76 scitur] scquitur V 4 78 vel] et CEI sophus et add. A*DE 81 nec] nisi D

79 signif.] significatam E

80 accipit] P h i l o

Cap. 2 2 . - 2 aliqu.] alicui A j! appar.] patcre B 4 debeant pert.] pertineant A 1 [' Cuiusm.] et I 5 hominis] risibile est passio hominis add. A^BD 7 non om. B 7-8 quia... pertinerent om. BE ' tales... pertinerent] sic AXDF Gem. 8 cum] tales add. A 1 9 signif.] significata A 1 |! subiecta] subiectum E, substantiam I enim om. A^DF Gem..; quod] ut A X BD 12 alio] corpore E 13 sciatur 1 ] quod add. A C V 4 || hominis] animalis AA^C 14 anima sensitiva] sensibilitas ACEV 4 , sensitiva BD pars] essentialis add. E jj hominis] animalis AA X C i, tales] perfecte add. E 15-16 sic... cons.] inimalis A 1 cst om. BEI 17 etiam] quod add. A^E, om. B C V 4 8

Robertus Grossatesta, loco cit.

CAP. 22. - 1 Sic abrupte terminatur sententia, quam auctor sine dubio continuare intendebat verbis 'sequeretur' etc., ut lin. 16-23.

DE DEMONSTRATIONE

543

quod logicus non posset perfecte scire logicam nisi cognosceret naturas omnium rerum; immo etiam nisi cognosceret omnes conclusiones et 20 omnia principia omnium scientiarum, quia impossibile est aliquam conclusionem vel principium in aliqua scientia reperiri quin ex ea dependeat notitia alicuius propositionis compositae ex illa intentione prima et secunda. Propter quod dicendum est quod de talibus propositionibus non habet 25 se logicus intromittere nisi forte gratia exemph. Bene enim potest logicus de talibus exemplificare in tradendo notitiam logicae, sed non pertinent ad logicum scire eas. Sicut autem non per se pertinent ad logicam, ita non per se pertinent ad aham scientiam particularem, quia ahter scientiae particulares non solum dependerent a logica sicut ab 30 instrumento tantum usitato in aliis scientiis particularibus, sed etiam ahae scientiae particulares procederent tamquam ex principiis ex propositionibus determinatis in logica. Quod negat C o m m e n t a t o r VII Metaphysicae et I Physicorum 2.

Ideo dicendum est quod tales propositiones vel pertinent ad meta35 physicam, sub cuius consideratione cadunt tam intentiones primae quam secundae, et quae utitur logica dupliciter: secundum quod logica est modus sciendi et etiam accipiendo propositiones consideratas in logica; vel tales pertinent ad ahquam scientiam specialem, ita quod ahquae pertinent ad unam scientiam specialem et ahae ad aliam, quae quodam40 modo subalternantur tam logicae quam aliis scientiis particularibus, quae tamen scientiae in distinctis tractatibus non sunt traditae a philosophis, sed sine omni difficultate, nota logica et notis aliis scientiis, tales propositiones sunt notae. Scita enim logica et cognita perfecte natura hominis statim, sine difficultate, supposita significatione vocabulorum scitur an 45 'rationale' sit differentia hominis vel non. Et sic de omnibus propositionibus consimihbus; propter quod non est multum necesse de tahbus fieri distinctos tractatus. 18 cogn.] pcrfecte add. D ,i naturas] naturam A^DE, ista B 21-22 dep.] pcndet CV 4 23 et] illa intentione add. E 24 Propter quod] Propterea E h habet] debet A 25 logicus] logica B 25-26 logicus om. ACIV 4 27 logicum] logicam BI ,; autem] enim AD 28 non] nec AXD ;! aliam] aliquam B D 29 aliter] aut I, aliae add. A A 1 31 proc.] dependerent ADE 32 det.] demonstratis A J DE 33 Phys.] Posteriorum E 34-35 metaph.] mctaphysicum E 36 quae] quibus CI, etiam add. A dupl.] alitcr A l , scilicet add. BI, om. E 37 sciendi] considerandi B 40 subalt.] subaltcrnatur A^CIV 4 quam] etiam add. AXD 41 dist. tract.] diversis tractatibus ct distinctis AXD ;i et notis] in D 43 sunt] fiunt A X B 44 sine] omni add. B ;| signif.] notitia E 45 vel] an D 46 cons.] contingcntibus I , multum om. A J D 2

Averroes, In Aristot. Metaph., VII, t. 42 (ed. Iuntina, V m , f. 91v); In Ari-

stot. Physicam, I, t. 35 (ed. Iuntina, IV, f. l l v ) .

544

PARS

ni-2

C A P . 20

[ C A P . 2 3 . D E SCIENTIA ET DEMONSTRATIONE PROPTER QUID ET QUOT SUNT QUAESTIONES]

Post scientiam et demonstrationem quia sequitur videre de scientia et demonstratione propter quid. Ad cuius habendam notitiam oportet primo scire quod, sicut tac- 5 tum est p r i u s \ omne demonstrabile est dubitabile et per consequens quaeribile. Non tamen e converso omne dubitabile est demonstrabile nec per consequens omne quaeribile est demonstrabile. Unde ut sciatur quid est demonstrabile demonstratione propter quid et quid non, oportet primo scire quot sunt dubitabiha et quaeribiha ad demonstrationem io pertinentia. Et est sciendum, secundum A r i s t o t e l e m 2 , quod quatuor sunt genera quaeribihum sicut quatuor sunt genera vere scitorum, hoc est, evidenter cognitorum. Omnis enim demonstrator, si dubitet ahquid quod debet scire, aut dubitat de ahqua propositione in qua praedica- is tum importat aham rem - vel eandem rem aho modo - ab iho quod importatur per subiectum. Sicut potest dubitare de tah propositione 'luna est echpsabihs', et tunc potest triphciter quaerere circa talem propositionem. Primo enim potest quaerere an tahs propositio sit vera. Secundo potest quaerere, supposito quod sit certum apud eum quod est 20 propositio vera, quid est medium per quod potest fieri notum quod iha propositio est vera. Et istos duos modos quaerendi comprehendit A r i st o t e 1 e s 8 sub quaestione 4quia est', ita quod haec coniunctio 'quia' non est ibi nota quaerendi, quasi per hanc coniunctionem 'quia' fiat quaestio, sed magis est nota terminandi et respondendi. Scito autem 25 quod haec propositio est vera, sive scito quod luna echpsatur, et scito quod est ahquod medium per quod certificari potest quod luna echpsatur, et scito quid est ihud medium, puta scitur ahquis effectus vel aliquid CAP. 2 3 . - 5 oportet... scire] sciendum A 1 5-6 sicut... prius om. AXE 7 quacribile] convertibile (etiam infia) I., Non tamen] et non E 7-8 Non... quaeribile om. (hom.) BD 8 Unde ut] Ut autem E 12 est] primo add. A 1 14 dubitet] dubitaret A, dubitat A J DE 16 imp.] aliquam add. A^D ;; aliam] aliquam BV 4 18 tripl.] tria A 20-21 potest... vera] supposito quod sit vera et hoc sit certum circa (!) eum, potest quaerere A 1 , potest quaerere, supposito quod sit vera, et hoc sit certum apud eum D 21 quid] quod ABCEIV 4 „ per] propter A 1 22 est] sit AA L 23 ita quod] et ACV 4 24 quasi] quare B, ita quod E, quod I ;i coni.] orationem AA 1 || fiat] fit A, sit CV 4 25 sed] quia add. A11| term.] quaerendi D ;[ et] vel A autem] enim I 26 sive] sicut E 27-28 per... medium om. (ihom.) V 4 28-29 et... ecl. om. (hom.) D 28 quid] quod AAXBCE ij puta scitur] utpote scito quod est E 2 Aristot., Anal. Poster., H, cap. 1 et 2 (89b 23 CAP. 23. - 1 Supra, cap. 9. 8 Aristot., loco cit., cap. 2 (89b 37 - 90a 1). - 90a 34).

DE DEMONSTRATIONE

30

35

40

45

50

545

aliud per quod certificari potest quod luna eclipsatur, contingit ulterius quaerere quare vel propter quid luna eclipsatur. Unde potest aliquis scire evidenter quod luna eclipsatur, et per consequens habet aliquod medium, hoc est, habet aliquid per quod scitur quod luna echpsatur et tamen potest ignorare causam quare luna echpsatur, et ita potest quaerere quare luna echpsatur. Et tunc quaeritur medium propriissimum per quod sciri potest quod luna echpsatur. Et ista est aha quaestio, scihcet 'propter quid\ Et istae sunt duae quaestiones ponentes in numerum, quia videhcet quaerunt de rebus diversis, quia praedicatum et subiectum important diversas res, vel saltem eandem rem aho modo. Ahter potest demonstrator dubitare de ahquo an sit, puta potest dubitare an Deus sit vel esse possit, et tunc quaerit an sit medium deveniendi in notitiam huius et quid est medium deveniendi in notitiam. Hoc autem scito, quaerit ulterius: quid est? Sicut scito quod Deus est, quaerit: quid est Deus? Et tunc quaeritur medium propriissimum per quod sciri potest quod res est. Et istae duae quaestiones non ponunt in numerum, quia praedicatum et subiectum non significant distinctas res distinctis modis. Ex praedictis patet quod omnis quaestio vel quaerit si est medium deveniendi in notitiam primi quaesiti, sicut quaestio quia est et quaestio si est, vel quaerit quid est illud medium, sicut quaestio quid est et quaestio propter quid est. Ex quo patet quod omnis quaestio est quodammodo quaestio medii. Sed sciendum est quod medium hic non accipitur pro medio syllogistico, sicut dicit L i n c o l n i e n s i s 4 , sed vocatur hic medium omne illud per quod devenit ratio in notitiam prius ignoti. Et ita experientia 29 certif. potest] scitur A 1 29-30 contingit... ecl. om. A 1 30 velj et E 30-32 Unde... eclipsatur canc. A 32 hoc... aliquid om. E , aliquid] medium add. D j| scitur] scit B D 32-33 et tamen] quoniam A 32-34 et... eclipsatur om. (hom.) BI 33-34 et... eclipsatur om. (hom.) A^D 33 quare] propter quid E 34 eclipsatur] vel propter quid add. C V 4 34-35 Et... eclipsatur trp. p. quid (litt. 36) A X BDE 34 propr.] propinquissimum K, propinquissimum add. mg. A 35 ista] tunc E 37 videl. om. A A 1 39-40 puta... dub.] utputa dubitat E 41 quid] quod A^BD notitiam*] huius add. A^E 42 Deus est] est demonstratio A 1 43 quaerit] ulterius AXE j| Deus] demonstratio A 1 quaeritur] quaerit AA X V 4 propr.] propinquissimum ACIKV 4 44 quod 1 ] quid CF 45 res] vel eandcm rem add. A 1 , et add. B 47 praed.] modis B || m e d i u m ] demonstrandi et add. B 48 primi] veri D, prius E l| quaesiti] sciti I, principii V 4 49 quid 1 ] quod A X BD 49 quaestio 1 ] quomodo (cst add. C) et CI 51 quaestio om. A V 4 \\ mcdii] medium V 4 , sicut dicit Lincolniensis add. AV 4 , vel de medio add. C 54 per] sicut I, super V 4 || devcnit] devenitur B, decurrit EV 4 || prius ignoti] prius cogniti A 1 , praecogniti D 4

Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., II, c. 1, t. 3 (ed. cit., ff.

33vb-34ra).

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

35

546

PARS III-2 CAP. 24

potest hic vocari medium, quia quandoque aliquis per experientiam cognoscit illud quod prius ignoravit. Oportet etiam scire quod quandoque omnes istae quatuor quaestiones eriguntur super aliquam conclusionem vel terminos illius conclusionis demonstrabilis, de quibus non est necesse praecognoscere quia est. Et in isto casu verum est quod dicit L i n c o l n i e n s i s 5 , scilicet quod "quaerentes duo ut fines, scilicet si est et quia est, non quaerimus ut illud super quod fit discursus sive decursus in fines, nisi medium syllogisticum ordinatum in esse debito ad extrema". In isto enim casu omnes quaestiones quaerunt medium syllogisticum per quod demonstrari potest conclusio. Verbi gratia si haec conclusio sit demonstrabihs 'luna echpsatur' et de luna non potest esse quaestio, cum debeat praecognosci quia est, non potest fieri quaestio nisi utrum luna echpsetur vel propter quid luna echpsatur vel si est echpsis vel quid est echpsis. Et omnes istae quaestiones quaerunt ahquo modo medium per quod demonstrari potest quod luna echpsatur. Et in isto casu quaestio quid est et propter quid est idem sunt. Et simihter medium et causa idem; hoc est, definitio passionis exphcat causam per quam respondetur ad quaestionem factam per quid. Et ita tunc medium et causa idem 6 ; hoc est, medium syllogisticum exphcat causam propter quam ita est sicut denotatur per conclusionem. Verbi gratia sit haec conclusio demonstrabihs 'luna echpsatur\ Isti conclusioni et demonstrationi per quam debet demonstrari praesupponendum est quia est et quid est de luna, et de echpsi praesupponendum est quid est quod dicitur per nomen. Unde praesupponitur ista definitio exprimens quid nominis 'echpsis est carentia luminis in ahquo receptivo ex interpositione corporis impedientis luminosum causare lumen in corpore receptivo luminis'.

55

60

65

70

75

80

55 quandoque] aliquando A A 1 56 illud] aliquid A X D 57 quandoque] quando A X B 57-58 quaest.] conclusiones B 58 super] ad E !' vel] super A X D illius] alicuius A 58-59 concl.] quaestionis I 59 necess.] aliquem add. I 61 u t 1 ] aliud quam E, nisi I, om. D 62 illud om. D ; super] per E ;! sive dec. A X DK Linc., om. alii |j in... nisi] inseren. scilicet E 70-71 Et... sunt] quia in isto casu propter quem et quaestio (quod D) quid idem (sunt add. A 1 ) A X D 70 quaestio] scilicet add. C i; et] vel I 71 est 1 om. BEI!; sunt] est 11| Et... idem om. A X B \\ idem] vel sic: quia in aliquo casu quod quid est et propter quid idem simt add. D, sunt add. E 72 per] propter BE 72-73 factam] per add. E 73 per] propter BCEI, om. A 1 || i d e m ] sunt add. B C E || est] tunc add. B 74 explicat] multis add. D |; q u a m ] quid A 1 || denot.] demonstratur D 75 gratia] si add. B || concl.] quaestio C 76 concl.] quaestioni C 77 praes.] praesupponitur (etiam infia) B || eclipsi] eclipsabili K, etiam add. s. lin. C 80 aliquo] subiecto B || i m p . ] corpus add. BE, inter ipsum corpus add. mg. C 80-81 causare l u m e n ] carere lumine D 81 rec.] susceptivo DE

Idem, ibidem (f. 34ra), ubi tamen verba "discursus sive" non leguntur. Ut dicit Aristot., Anal. Poster., II, c. 2 (90a 7). 5

6

DE DEMONSTRATIONE

547

Omnibus istis praesuppositis potest demonstrator dubitare an eclipsis sit in rerum natura vel esse possit. Et certificato quod sit, per experientiam, quia videmus defectum luminis in aliquo ex hoc quod hgnum 85 vel paries interponitur inter candelam et ahquid illuminabile; vel hoc facto noto, per ahquam aliam viam potest dubitari quid est carentia luminis etc. Quod non est ahud quam dubitare cuiusmodi est ihud corpus quod debet impedire influentiam lucis. Et notificato quod est corpus opacum vel ahquid tale, potest ulterius quaeri utrum luna sit echp90 sabilis. Et ostenso per experientiam vel per aham viam quod sic, et ita dato ahquo medio per quod evidenter cognoscitur quod luna est echpsabihs, potest quaeri ulterius quare luna est echpsabihs. Et cum constiterit quod luna est echpsabihs propter hoc quod terra potest poni inter lunam et solem, cessat omnis quaestio circa istam conclusionem 'luna echpsatur'. 95 Patet autem in isto processu quod definitio exprimens quid nominis passionis praesupponitur omni quaestioni et quod prima quaestio est quaestio si est de passione, quae quaerit medium, id est viam deveniendi in notitiam passionis, quod est possibihs, hoc est, quod esse de ea possibiliter praedicatur. Secunda autem quaestio est quaestio quid est de 100 passione, quia ihud quod definitio sua exprimens quid nominis exphcat in generah iha quaestio quaerit magis in speciah. Quod quidem quaesitum est generale ad ihud propter quod luna echpsatur, quia corpus opacum est commune ad terram. Scito autem si est et quid est de passione in speciah, quaeritur ulterius an passio sit praedicabihs de isto subiecto et 105 quid est medium deveniendi in notitiam ihius. Quo scito quaeritur in speciah causa propter quam passio competit isti subiecto, et ita quid et propter quid quaerunt idem; sed quaestio quid est de passione quaerit magis in generah et quaestio propter quid quaerit magis in speciah, quamvis forte quandoque sit possibile quod utraque quaerat idem aeque 82 Omnibus] et tunc praem. mg. B 83 possit] hoc est an carentia luminis in aliquo (corpore add. B) receptivo etc. sit vel esse possit add. A^BE i| per] r e n i m add. D 85 aliquid] aliquod AXE, aliud D 85-86 vel... facto] hoc autem facto vel E 86 est] illa add. A 1 , ista add. B 87 etc.] et CV 4 , om. DE 88 debet impedire] potest impedire vel impedit A 1 , impedit E || lucis] luminis BI 90 per 1 om. A A 1 91 quod] quia A 1 92 ulterius om. CDEIV 4 jj luna om. AA X D ;| const.] sciverit E 93 luna om. A X D !i propter] per A 1 || potest poni] potest interponi A 1 , interponitur B D 95 Patet autem] Et patet AXD n i n ] ex E I! quod] quia D, om. B 97 id est*] aut A, vel E 98 quod 1 ] quae D 98-99 Hoc... praed. om. D 98 ea] eadem A 1 98-99 possib.] passione A 99 praed.] probatur V 4 100 quia] sicut add. E j| illud] idem D \\ expl.] quid nominis add. I 102 quod] quid ADE 104 in speciali mg. A, om. CEIV 4 105 quid] quod I i| illius] quaesiti add. AXD 106 quid] est add. B add. I || e t ] ita quid add. B || quaest.] et add. B li quid] est add. A 1 ciali om. E

108 in 1 ] speciali quam 109-10 quamvis... spe-

548

PARS III-2 CAP.

24

in speciali. Et propter ista vult P h i l o s o p h u s 7 quod in tah processu 110 quaestio quid est et propter quid est idem sunt et quod medium et causa idem, quia medium syllogisticum exphcat causam frequenter in tah processu propter quam ita est a parte rei sicut denotatur esse per conclusionem demonstrationis. In multis autem aliis casibus non sunt ista vera nec multa aha quae 115 dicit A r i s t o t e l e s circa istam materiam, nec in aliis vult ea intelligi generahter.

[ C A P . 2 4 . D E OBIECTIONIBUS CONTRA

PRAEDICTA]

Contra praedicta possunt fieri multae pueriles obiectiones \ quas expedit solvere tam propter iuvenes quam propter protervos. Videtur enim primo quod non sunt tantum quatuor genera quaestionum: nam quaeritur quantus est Sortes et quahs est homo, et tamen tales 5 quaestiones ad nullam illarum quatuor sunt pertinentes: Item, videtur quod non sunt eadem quaeribiha et vere scita, quia nihil vere scitur nisi quod per demonstrationem cognoscitur. Sed non omne quaeribile est demonstrabile, nam quaeritur propter quid luna echpsatur, et tamen hoc demonstrari non potest: 10 4 Item, utrum omnis triangulus habeat tres' etc. est quaeribile, et tamen 'utrum omnis triangulus habet tres' etc. non est scibile, quia non est verum: Ad primum istorum dicendum quod vel tales quaestiones non per111 quaestio] quod B ; est1] quaestio add. A 1 ;; est 1 ] quasi E, om. AXD i' sunt] est A^I ; quod om. AI 112 idem] sunt add. A^DE ,j syllog.] et propter quid est add. B 113 denot.] dignoscitur B i| esse om. CI 115 aliis om. ACEV 4 CAP. 2 4 . - 3 quam] et E, tam I, etiam add. DE 5 quaeritur] communiter add. A 1 , convenientcr X add. D ii Sortcs] Aristoteles B homo] Sortes A D 5-6 talcs... nullam] nulla illarum ad aliquam D 6 ad nullam] non ad notitiam B 7 Item] Et ideo D 8 dem.] intelligitur vel add. A, vere add. D 11 Item] quacritur add. D " utrum mg. V 4 , om. ABI i omnis om. AA X I;; habeat] habet AE i; tres] angulos add. BCEV 4 , ctc.] ct add. AA^CE, hoc enim add. D 12 tamcn om. CFV4 ;; tres] angulos add. EIV4 || etc.] tamen illud add. C, om. A1! 14 dic.] dico A 1 , cst add. ABEI 7

Aristot., Anal. Poster., II, c. 2 (90a 14-15).

CAP. 24. - 1 Gualterus Burlaeus, In Aristot. Anal. Poster., II, c. 1 movet quatuor dubia, quorum primum est de numero quaestionum et vere scitorum, quartum vero est tale: "Item 'utrum homo est risibilis' est quaeribile et tamen non est vere scibile..." (cod. Vat. lat. 2146, f. 104vb). Haec in editione Veneta a. 1521 huius operis non leguntur.

DE DEMONSTRATIONE

549

15 tinent ad demonstrationem, vel si pertinent, habent reduci ad quaestionem quia est. Verbi gratia, si quaeratur quahs est luna, ista quaestio imphcat multas quaestiones, videhcet utrum luna sit illuminata, utrum echpsata, utrum sit perspicua, et sic de multis aliis, quae sunt quaestiones quia est, si pertineant ad demonstrationem; et ita illa quaestio quae 20 imphcat istas, ad quaestionem quia est reduci debet. Ad secundum dicendum est quod omne quaeribile est vere scibile; non accipiendo 'vere scibile' pro illo quod demonstrari potest, sed magis generahter pro evidenter cognoscibih. Ad tertium dicendum est quod utraque istarum 'utrum omnis trian25 gulus habet tres etc. est quaeribile' et 'utrum omnis triangulus habet tres etc. est scibile' distingui potest secundum amphiboham. Unus sensus est iste 'hoc totum est quaeribilc et scibile: utrum omnis triangulus habet tres etc.'; et hic sensus falsus est, et hic sensus infert istam 'utrum omnis triangulus habet tres angulos etc., est verum\ Ahus sensus est iste 30 'aliquis potest quaerere et scire utrum omnis triangulus etc., et quaerere isto modo: utrum omnis triangulus etc.'; et sic non infert aliam. S i d i c a t u r quod arguitur ab inferiori ad superius, igitur est consequentia bona, d i c e n d u m est quod quamvis sit bona consequentia ab inferiori ad superius quando non est aequivocatio vel 35 amphiboha vel compositio vel divisio vel accentus, tamen quando aliqua dictarum fallaciarum potest assignari ibi, non oportet quod sit bona consequentia nisi in uno sensu non in aho. Et ita est in proposito, sicut est hic 4homo est species, igitur ahquod animal est species', nam hic semper arguitur ab inferiori ad superius; et tamen si 'homo' stet in ante40 cedente simphciter, consequentia non valet, quamvis si stet personahter est bona consequentia, sed antecedens est falsum. Ita est in proposito, 15 dem.] demonstratorem DV 4 vel] aut A , habent] possunt B 17 multas] alias add. I i; videlicet] scilicet A X CV 4 ; utrum 1 ] sit add. A»D 18 sic] ita A*D 19 dem.] demonstratorem B D K V 4 ,| ita] sic A ;; quaestio om. BI 20 impl.] coimplicat AXD , quacst.] quaestiones C V 4 debet] habet A X D 21 est 1 om. B D 22 illo] eo C 23 evid. cogn.] eo quod evidenter cognosci potcst B cvid.] evidenti A C V 4 24 est om. A X D 25 tres] angulos add. B C V 4 quaeribile] vere scibile C J! et om. C V 4 triang. om. B 25-26 habet tres] angulos add. V 4 , om. A B C 26 est scibile] non cst quaeribile ctc. C " sec.] penes AXD 28 tres] angulos add. B : et 1 om. A . hic 1 ] iste DE i; sensus 1 om. E hic*] istc A^E ;; istam] aliam A 1 30 scire] istam add. C V 4 :, utrum om. C triang.] habet add. E , etc.] habet tres A 1 30-31 et 1 ... modo] vel aliquis potest scire istam C, Hoc est, potest scire istam 'omnis triangulus habet etc.\ et quaerere illo modo (istam E) BE 31 triang.] habet tres add. I ;, infert] istam add. I ; aliam] illamV 4 32 Si] et praem. AXDI 34 non om. A 1 ;i vel] etiam add. I 35 vel 1 ] aut A, fallacia add. E ;. vel* om. A V 4 . vel* acc.] etc. E „ tamen quando] vel C 36 dict.] praedictarum E 37 bona cons.] bonum argumcntum A 1 sensu] et add. E ; Et i u ] ita autcm A 1 X 38 aliquod om. A D,; nam hic] hic enim A 1 , hic non D 39 semper om. BE 40 cons.] etiam I q u a m v i s ] quod C V 4 , sed E, quia I si] li homo add. D 41 est 1 ] sit BD ; sed... falsum om. BD , antec.] consequens I

550

PARS III—2 CAP.

39-40

quia consequens non potest habere tales diversos sensus ex usu loquentium sicut potest antecedens, ideo consequentia est bona in uno sensu et non in aho.

[CAP. 2 5 .

Q U O M O D O DIVERSAE QUAESTIONES DIVERSIMODE POSSUNT TERMINARI?]

Viso numero quaestionum videndum est quomodo diversae quaestiones diversimode terminari possunt et quomodo illa quae per diversas quaestiones quaeruntur diversimode possunt fieri nota. 5 Et quia, sicut patet ex praecedentibus, quaestio si est est prima quaestio, ideo videndum est prius de quaestione si est. Est autem primo sciendum quod quaestio si est terminatur per hoc quod evidenter cognoscitur quod res est. Quod fit si sciatur propositio in qua esse exsistere per propositionem de inesse vel de possibih praedicatur de subiecto, io ideo videndum est quomodo talis propositio evidenter cognosci potest. Et oportet scire quod talis propositio dubitabihs vel habet pro subiecto nomen mere absolutum affirmativum vel habet ahud nomen pro subiecto, puta nomen negativum vel connotativum vel respectivum. Et propositio mentalis, vel vocahs tah mentah correspondens, in 15 qua subicitur nomen mere absolutum affirmativum, nullo modo cognosci potest evidenter nisi res importata per subiectum intuitive et in se cognoscatur, puta nisi aliquo sensu particulari sentiatur, vel nisi sit intelhgibile et non sensibile et ab intellectu videatur illo modo, proportionahter, quo potentia visiva exterior videt visibile. Unde nullus po- 20 test evidenter cognoscere quod albedo est vel esse potest nisi viderit ahquam albedinem, et sic de aliis. Et propter hoc, quamvis credere possim narrantibus quod leo est vel quod struthio est, et sic de aliis, tamen talia evidenter non cognosco. 42 quia] quod B, quando I ;i cons.] conscquentia AE, conclusio CV 4 43 potcst om. CEIV 4 ;| cst] crit DI 44 in alio] cst bona in alio scnsu E

non om. E ' talcs om. E

CAP. 2 5 . - 4 tcrm.] non add. I.; ct] ctiam A 6 Et om. AEI 7 prius] primo A^BI, om. D 1 Est autem] Et cst D 9 quod] quia A, si E est] sit B, om. A , Quod] et B fit] sic A, sit C, tunc B 9-10 exsist.] exsistcntiac E 10 inesse] neccssario D ;; possib.] impossibili B 11 propos.] quaestio (etiam infra) A 12 scire] quacrere A 13 habet] aliquod E jj aliud] aliquod I 14 puta] scilicet AXBD ;; vcl om. DI 15 Et prop.] propositio autcm AXD ;; mentalis vel] et mentalis et I 17 subi.] scnsum B 18 nisi] in add. D \\ scnsu] subiecto A '; partic. om. ACIV 4 nisi] ctiamsi C 19 intell.] mentalc I !j ct 1 om. BE !! et 1 ] quod C 20 visibile] visive A, visione IV 4 ;; nullus] non ACEIV 4 20-21 potest] quis add. E 22 ct... aliis om. A*E • Et om. CV 4 j; hoc] quod add. A 1 23 possim] X possit A E :j vcl] ct A^BE, om. D 23 quod* om. CIV 4 • struthio] pardus E, structio CKV 4

DE DEMONSTRATIONE

25

30

35

4o

45

50

551

Verumtamen ad sciendum evidenter tales propositiones, non oportet sic apprehendere omnia significata per subiectum, sed quandoque sufficit unum solum apprehendere et quandoque plura; et ita tahs quaestio si est non poterit terminari nisi per experientiam, hoc est nisi per notitiam visivam, quae est principium experientiae. Et de tah loquitur P h i 1 os o p h u s quando dicit"Quemadmodum habemus quia est, sic habemus et quid est". Unde quantum ahquis scit de ahquo tah quid est, tantum scit si est et e converso. Verbi gratia si sit ahquod compositum ex pluribus partibus et per notitiam intuitivam seu visivam in particulari sciatur quod una pars est et non aha, tantum scitur quod illa pars est pars quidditatis et essentiae rei et non aha; quando autem sentiuntur omnes partes rei, tunc scitur perfecte quod res illa est et quid est res illa. Et si d i c a t u r quod de Deo scimus quod est et tamen nescimus quid est, d i c e n d u m est quod nullam propositionem mentalem in qua subicitur terminus omnino simplex et mere absolutus conveniens Deo vel supponens pro Deo possumus pro statu isto habere; quod si possemus, sciremus de Deo quid est si sciremus si est2. Possumus tamen habere propositionem mentalem in qua subicitur terminus communis Deo et aliis, et ideo de ahquo contento possumus scire si est et quid est, et quantum scimus si est tantum scimus quid est et e converso. Ex quibus patet quod tahs propositio nullo modo demonstrari potest, nec a priori nec a posteriori; nisi forte dicatur quod propositio particularis, large sumendo demonstrationem, dicatur posse demonstrari. Sicut si haec sit nota praedicto modo 'omnis albedo est vel esse potest' et arguatur sic 'omnis albedo est vel esse potest; ahquis color est albedo; igitur ahquis color est vel esse potest'. 27 solum] suppositum I, om. A |; et 1 om. A X D ;; ita] ideo A 1 28 nisi 1 om. A !| nisi 1 om. AA^BEI j| notitiam] novam D 29 visivam] intuitivam C, visionem D, sensitivam E, praecedentem add. s. lin. B Et] sic add. C V 4 30 dicit] qui ignorat quid est, nescit si est add. A^BE, i m m o add. (ultra) A X B ; quia] quod K !! sic] sicut AI, et add. A 1 31 et] illud idem A X D, ad illud add. B, om. EI ;| quantum... quid] quando... quod I 32 scit] de eo add. A 1 sit om. AA X EV 4 34 est om. BCIV 4 35 pars om. A X B •! sentiuntur] sciuntur B, om. A 1 36 quod] quia A 1 illa] talis I 37 quod] quia A 1 39 terminus] communis add. A X BCV 4 ;; omnino simplex] simpliciter B ;, abs.] et add. C V 4 40 isto] nostro A 1 40-41 quod si possemus] possemus enim ACETV 4 41 sciremus 1 ] scire ACEIV 4 !| Deo] eo AE 43 aliis] alii ADIV 4 aliquo] alio AV 4 . contento] quantumcumque B 44 quid 1 ] quia A 1 45 quibus] quo A J D ;i nullo modo om. A 1 47 dem.] propositionem I 49 et... potest om. (hom.) DI ;j aliquis] omnis D 49-50 albedo] vel esse potest add. A X BI

Aristot., Anal. Poster., II, c. 8 (93a 28-29); in translatione Iacobi legitur: "Quare quemadmodum habemus quia est, sic habemus et ad id quod quid 2 De hac re multo fusius egit est" (Aristoteles Latinus, ed. cit., IV, 1-4, p. 81). Ockham in Scripto in I Sent., d. 3, q. 2 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 393-417). 1

552

PARS III—2 CAP. [CAP. 2 6 .

39-40

Q U O D PROPOSITIONES DUBITABILES DE INESSE, HABENTES

PRO SUBEECTO NOMEN CONNOTATIVUM VEL RESPECTIVUM VEL HUIUSMODI, QUANDOQUE POSSUNT DEMONSTRARI QUANDOQUE

NON]

Si autem propositio dubitalibis in qua praedicatur esse exsistere per propositionem de inesse vel de possibili habeat pro subiecto nomen connotativum vel respectivum vel negativum vel unum compositum ex multis nominibus, quandoque potest demonstrari, quandoque non. Tahs enim propositio semper aequivalet uni propositioni in qua praedicatur passio de subiecto, saltem large sumendo passionem. Sicut ista proposito 'eclipsis est' aequivalet isti 'aliquid eclipsatur'; et ista 'calefactivum est' aequivalet isti 'ahquid est calefactivum'; et ista 'habens tres angulos aequales duobus rectis' aequivalet isti 'aliquid est habens tres angulos aequales duobus rectis'. Et ideo sicut dicendum est de propositionibus quibus aequivalent, quod sunt demonstrabiles vel non sunt demonstrabiles, ita dicendum est de istis. Et s i, large accipiendo demonstrationem, d i c a t u r quod quaehbet tahs habens pro subiecto aliquid communius quam sit subiectum primum tahs passionis est syhogizabilis per primum subiectum tamquam per medium, et per consequens demonstrabihs, p o t e s t d i c i quod quaehbet tahs est demonstrabihs, saltem large accipiendo demonstrationem. Si tamen d i c a t u r quod nulla est demonstratio nisi quando maior potest prius tempore cognosci quam conclusio, ita quod maior potest esse nota et conclusio potest ignorari et tamen apprehendi, p o t e s t d i c i quod ahquae tales propositiones sunt demonstrabiles et ahquae non. Puta, quando passiones sunt demonstrabiles de suis primis subiectis, tunc sunt tales propositiones demonstrabiles, quando autem passiones non sunt demonstrabiles de suis subiectis primis, timc non sunt demonstrabiles. Unde ista 'calefactivum est vel esse potest' demonstrari non potest, sed tantum scitur per experientiam, sine syllogismo in quo potest maior esse nota et conclusio apprehendi et ignorari.

5

io

«

20

25

30

CAP. 2 6 . - 4 autern] illa add. CV 4 . dubit.] demonstrabilis A praed.] ponitur A exsist.] exsistentiae E 5 propos.] demonstrationem A 6 unum] nomen add. AXD 7 multis] talibus D nom.] talibus add. E l| dem.] et add. AXDE 9 de] suo add. AXE sum.] accipiendo D pass.] demonstrationcm A 10 aliquid] luna A 1 11 calef.] calefactum C 12 aequiv. isti] valet isum A 1 1 13 aequales... rectis] etc. DE duobus rectis] etc. B ;. ideo om. A A d i c c n d u m ] dictum E 14 quod] quae I ;! sunt 1 om. A J BE 15 dem. om. A J E 16 accip.] sumendo C 19 cons.] est add. CEV 4 20 accip.] sumendo B 22 nulla] non I nisi] neque I: nisi quando] numquam A 25 aliquae 1 om. 4 4 CV 25-26 et... non om. BCV 26 non] sunt demonstrabiles add. AI pass.] non add. A primis] propriis E 27 tunc] sic D 29 Unde] ut ACEIV 4

DE DEMONSTRATIONE

[CAP. 2 7 .

553

U T R U M ESSE REI ET ESSENTIA REI SINT DUO EXTRA ANIMAM DISTINCTA INTER SE]

5

io

15

20

Et quia tactum est de esse exsistere \ aliquantulum disgrediendo considerandum est qualiter esse exsistere se habet ad rem: utrum scihcet essentia rei et esse rei sint duo extra animam, distincta inter se. Et mihi videtur quod non sunt talia duo, nec esse exsistere significat ahquid distinctum a re: quia si sic, aut esset substantia aut accidens2. Non accidens, quia timc esse exsistere hominis esset quahtas vel quantitas; quod est manifeste falsum, sicut inductive patet. Nec potest dici quod est substantia, quia omnis substantia vel est materia vel forma vel compositum vel substantia abstracta. Sed manifestum est quod nullum istorum potest dici 'esse, si 'esse' sit alia res ab entitate rei. Item, si essent duae res, aut facerent per se unum aut non. Si sic, oporteret quod unum esset actus et rehquum potentia; et per consequens unum esset materia et ahud forma, quod est absurdum 8. Si non facerent unum per se, igitur essent unum aggregatione tantum vel facerent unum tantum per accidens, ex quo sequeretur quod unum esset accidens alterius. Item, si essent duae res, non esset contradictio quin Deus conservaret entitatem rei in rerum natura sine exsistentia vel e converso exsistentiam sine entitate, quorum utrumque est impossibile 4. CAF. 2 7 . - 3 tactum] tractatum A exsistere] exsistentiae (per totum cap.) E 4 qualiter] quo modo BD ;; scil.] etiam EV4, om. A A J C 5 essentia] exsistentia E rei om. AA^EI 6 nec] quod add. D 7 aut 1 ] aliqua B aut 1 ] vel B, esset add. A 8 tunc om. ACIV 4 8-9 quant.] etc. add. E 9 manif.] maxime C 10 est 1 ] sit AC, om. E vel 1 _ a ] aut 1 - 8 D 11 Sed] et D 12 esse sit] esset sic D, aliqua add. A 13 facerent] fierent B 14 rel.] aliud D 15 aliud] reliquum A^D Si] vero add. E 16 facerent] fierent B ; essent] esset BI, facerent AXCD, faciunt E aggreg.] aggregatum BI 19 quin] quod E 20 rei om. AXE 21 quorum utr.] quod A 1

CAP. 27. - 1 In duobus capitulis praecedentibus. Distinctionem realem inter esse et essentiam, velut inter duas res, defendit Aegidius Romanus, praesertim in 2 Cf. Olivi, Theorematibus de esse et essentia (ed. E. Hocedez, Louvain 1930). Quaestiones in II Sent., q. 8: "Isti autem [lege: ipsemet Olivi et sequaces eius] suum dictum astruunt ostendendo p r i m o quod esse non est accidens essentiae cuius estet s e c u n d o quod non est substantiale, aliquid realiter addens ad eam" (ed. 8 Cf. Olivi, loco cit.: "Absurdum etiam est id quod alii dixerunt, cit., I, 147s.). scilicet quod essentia se habet ad esse sicut potentia ad actum... Secundum hoc etiam essentia esset quasi materia et esse esset eius forma substantialis" (loco cit., 4 Cf. Olivi, loco cit.: "Item, videtur quod naturaliter prius possit a p. 152). Deo fieri sine posteriori; ergo essentia posset a Deo fieri sine suo esse" (ibidem, p. 149).

554

PARS III—2 CAP.

39-40

Ideo dicendum est quod entitas et exsistentia non sunt duae res, sed ista duo vocabula 'res' et 'esse' idem et eadem significant sed unum nominaliter et aliud verbaliter; propter quod unum non potest convenienter poni loco alterius, quia non habent eadem officia. Unde 'esse' potest poni inter duos terminos, sic dicendo 'homo est animaT, non sic est de hoc nomine 'res' vel 'entitas'. Unde 4esse' significat ipsam rem, sed significat causam primam simphcem quando dicitur de ea, non significando ipsam ab aho dependere; quando autem praedicatur de aliis, significat ipsas res dependentes et ordinatas ad causam primam. Et hoc, quia illae res non sunt res nisi sint sic dependentes et ordinatae ad causam primam, sicut non sunt aliter. Unde quando homo non dependet ad Deum, sicut tunc non est, ita tunc non est homo. Et ideo non est plus imaginandum quod essentia est indifferens ad esse et non esse quam quod est indifferens ad essentiam et non essentiam, quia sicut essentia potest esse et non esse, ita essentia potest esse essentia et potest non esse essentia. Et ideo taha argumenta 'essentia potest esse et non esse, igitur esse distinguitur ab essentia', 'essentia potest esse sub opposito esse, igitur essentia differt ab esse' non valent; sicut nec taha valent 'essentia potest non esse essentia et potest esse essentia, igitur essentia differt ab essentia', 'essentia potest esse sub opposito essentiae, igitur essentia differt ab essentia'. Et ideo non plus sunt essentia et esse duae res quam essentia et essentia sunt duae res, et ita esse non est aha res ab entitate rei.

25

30

35

40

Et haec est sententia L i n c o l n i e n s i s , quando dicit II Posteriorum 5 : "Esse dictum de causa prima non praedicat nisi ipsam essentiam 45 causae primae omnino simphcem; esse dictum vero de aliis non praedicat nisi ordinem et dependentiam eorum ab ente primo quod est 22 duae] diversae D, diversae vel duae A 1 23 res] essentia A 1 et eadem] et eandem rem A, et eodem modo B, om. AXD 25 poni 1 ] in add. AA11| eadem officia] eundem effectum et officium B 26 sic 1 ] sicut A || homo] hoc D j| homo est] hominem esse E ,, animal] ct add. CEV 4 ,j non sic est] sic autcm non est AXDI ]\ sic] autcm add. K 27 cntitas] vel essc add. I ; sed] entitas add. E 28 non om. A 1 ;! sign.] consignificando AXDIK \\ ipsam] ipsum C, non add. A 1 29 res] quae sunt add. A 30 ordin.] ut ordinantur C 31 sint] quia C ! sic om. A X BDI 32 aliter] aliquando E ] ad Deum om. E :| sicut] si add. A, om. A 1 34 ct] vel et add. ad C, ad add. K ' quod] essc add. A 1 35 non 1 ] ad add. K 36 essentia 1 ] esse AAHD j; potest om. AXDE 37 essentia] essc D ,i essc ct om. D || ct om. A 1 ;; non] exsistente add. A 1 38 differt] distinguitur A^BDE 39 non valent trp. p. arg. (lin. 37) V 4 , om. A C 39-41 sicut... cssentia 1 om.D 40 ct... cssentia 1 om. AXBI '; differt] distinguitur BE ;; essentia 1 ] essc B V 4 41 cssentiae] essc B I d i f f e r t ] distinguitur BE 42-43 sunt... rei om. E 43 est] aliqua add. A 1 ;; entit.] ct essentia add. A 1 45 Esse] Omne E ;| praed.] probat A^CEV 4 , ponit I 46 omnino] singularem ct add. A 1 i csse] primo add. V 4 , om. BD 46-47 praedicat] probat A X EV 4 , ponit I 47 ordinem] ordinationem FV 4 l| eorum] a causa prima add. A 1 5

Robertus Grossatesta, In Aristot. AnaL Poster., II, c. 1, t. 2 (ed. cit., f. 33va).

DE DEMONSTRATIONE

555

per se. Et haec ordinatio vel dependentia nihil multiphcat in essentia dependente. Propter hoc sive quaeratur de ente primo sive de re depen50 dente ab ente primo an sit, haec quaestio non ponit in numerum". Causa autem quare S a n c t i et a l i i 8 dicunt Deum esse ipsum esse et non creaturam, est quia Deus sic est esse quod non potest non esse, immo necesse est esse, nec ab ahquo aho est; creatura autem sic est esse quod non est necessario esse, sicut nec necessario est res, et ab aho 55 est, sicut ab aho est res effective. Et ideo non differunt in Deo 'quod est' et 4quo est', quia non est ahquid aliud a Deo quo Deus est; sed in creatura differunt, quia ihud quod est creatura et quo est creatura sunt distincta simphciter, sicut Deus et creatura differunt.

[CAP. 2 8 .

Q U O M O D O TERMINATUR QUAESTIO QUID EST; ET PRIMO DE DEFINITIONE]

Viso quomodo terminatur quaestio si est, videndum est quomodo terminatur quaestio quid est. Et hoc est in sciendo quomodo potest evis denter cognosci propositio in qua praedicatur definitio de defuiito. Est autem primo sciendum quod definitionum quaedam est definitio exprimens quid nominis et quaedam est definitio exprimens quid rei1. Definitio exprimens quid rei est iha definitio quae non est necessaria disputanti scienti significatum vocabuh; sicut ad hoc quod ahquis sciat io quid significat hoc nomen 'homo', non est necessarium scire quod homo componitur ex tot partibus vel ex tahbus partibus. Unde quihbet potest disputare cum alio, quamvis ignoret definitionem exprimentem quid rei, sed ignorata definitione exprimente quid nominis non potest 48 haec] hic A l l ordinatio] ordo A^BI , vel] et BCI 48-49 dependente] ab ente primo add. E 49 Propter hoc om. E ! sive] autem A 1 50 non om. A 1 51 Deum esse] de non ente et I 52 esse1] quod add. A, etsi non esse add. I et... creat.] causa add. B, om. ACV 4 j; potest] ex se add. C, esse add. D, esse et add. I 53 necess.] necessario ACKV 4 :; nec... est] et ab alio non est E alio om. CIV 4 54 necess.1] necesse AXE 55 diff.] demonstratur I : quod] quid AXEI 56 est 1 ] Deus add. AXBD 57 et] illud add. A 1 57-58 sunt dist.] differunt A 1 CAP. 2 8 . - 6 primo om. AXE 6-7 def. om. A^BI 8 def. om. AXBE 9 disputanti om. ABKV 4 10 quod] hoc nomen add. IK 12 def.] non add. I 13 ignorata] ignota A^CV4 6

Cf. August., De Trinit., V, c. 2, n. 3 (PL 42, 912; CCSL, 50, 207s.); Boethius,

Quomodo substantiae... bonae sint (PL 64, 1 3 1 1 C ) .

CAP. 28. - 1 Cf. Aristot., Anal. Poster., n, c. 10 (93b 29 - 94a 19); de definitione agitur etiam Parte I, c. 26.

556

PARS III—2 CAP.

39-40

quis cum alio disputare. Et ideo quando quis addiscit significata vocabulorum, tunc addiscit definitiones exprimentes quid nominis, quamvis 15 non addiscat definitiones exprimentes quid rei. Non est igitur definitio exprimens quid rei necessaria disputanti, quia talis non tantum exprimit quid nomen significat, sed etiam exprimit quid res est. Talis autem definitio duplex est. Quaedam enim definitio talis est quae nihil importat extrinsecum rei alio modo quam importat rem vel 20 partem rei. Et talis definitio vocatur definitio propriissime dicta, quae non potest esse nisi substantiarum vel nominum substantiarum, quia talis definitio non potest esse nisi compositorum, tamquam illorum quorum essentia exprimitur per orationem, cuiusmodi composita per se una non sunt nisi substantiae. Talis definitio est ista 'animal rationale'; sit 'animaT 25 genus et 'rationale' differentia, quia 'animaT importat totum hominem et 'rationale' importat partem hominis sicut suum abstractum. Alia est definitio importans quid rei, quae simul cum hoc quod importat rem, importat vel exprimit ahquid quod non est de essentia rei; sicut definitio animae, quae est ista 'actus corporis physici organici' etc.2 30 importat animam et corpus, quod non est pars animae nec anima. Et ista vocatur definitio per additamentum. Et tales definitiones importantes quid rei convertuntur cum nominibus mere absolutis affirmativis. Aliae sunt definitiones importantes quid nominis, quae non sunt nisi orationes exprimentes quid significant nomina. Et tales definitiones pro- 35 priissime sunt nominum negativorum et connotativorum et respectivorum, sicut ista definitio 'habens albedinem' sive 'informatum albedine' non exprimit nisi quid significat hoc nomen 'album'. Unde ista definitio est necessaria cuihbet cum aho disputanti.

14 alio] aliquo C V 4 quis] aliquis A^E, om. B 14-15 vocab.] terminorum E 15 add.] discit AXD 17 talis] definitio add. DE ; tantum] solum A X D 18 etiam om. A B D I, exprimit om. A C V 4 20 quae] quod AXI .. extr.] intrinsecum K 22-23 subst. ... nisi om. (hom.) A J D 24 essentia] esse A^CDIV 4 27 hominis om. A*DI 28 A l i a ] autem add. I, quae add. C ;; i m p . ] exprimens A ,; quae] est definitio quae add. D 29 exprimit] explicat B .; aliquid] aliud add. A J DE 30 sicut] est add. E ista] anima est add. E etc.] et tamen B, quae add. DEI, ut habetur in II De anima add. (ultra) E 31 quod... pars] quae non sunt partes A*D . nec anima] (puta D) corpus enim (quod D) non est anima nec pars animac A X D 33-34 imp.] exprimentes A 35 def.] propositiones B 37 sive] vel A 1 38 U n d e ] et A, et ideo E 2

Definitio est Aristotelis, De ammay II, c. 1, t. 6 (412a 27-28).

DE DEMONSTRATIONE

557

[ C A P . 2 9 . D E DEFINITIONE EXPRIMENTE QUID REI, NON DATA PER ADDITAMENTUM]

Definitio exprimens quid rei, non data per additamentum, semper continet pro prima parte aliquod genus definiti et pro alia parte vel pro 5 aliis partibus continet differentiam vel differentias essentiales vel aliquos obliquos significantes per se et primo partes rei. Et istae partes sunt diversae; nam genus importat totum, aliae partes significant partes distinctas rei. Prima pars definitionis, puta genus, nec a priori nec a posteriori potest demonstrari de definito; sicut quod homo io sit animal demonstrari non potest, sed propositio tahs sine syllogismo accipitur, mediante notitia intuitiva. Unde istis conceptibus 'homo' et 'animaT exsistentibus in intellectu et ahquo homine viso statim scitur quod homo est animal. Non quod isti conceptus praecedant notitiam intuitivam hominis, sed iste est processus quod primo homo cognosci15 tur ahquo sensu particulari, deinde ille idem homo cognoscitur ab inintellectu, quo cognito habetur una notitia generahs et communis omni homini. Et ista cognitio vocatur conceptus, intentio, passio, qui conceptus communis est omni homini; quo exsistente in intellectu statim intellectus scit quod homo est ahquid, sine discursu. Deinde apprehenso 20 aho animah ab homine vel aliis animahbus, ehcitur una notitia generahs omni animah, et illa notitia generahs omni animah vocatur passio seu intentio animae sive conceptus communis omni animah. Quo exsistente in anima potest intellectus componere istum conceptum cum conceptu priori, quibus compositis ad invicem mediante hoc verbo 'est', statim 25 intellectus assentit ilh complexo, sine omni syllogismo. Et ita quaehbet tahs propositio in qua praedicatur genus de definito propriissime dicto habetur sine syllogismo. Et hoc est universahter verum de omni genere CAP. 29. - 4 prima om. BC aliquod om. CV 4 ,i pro 1 om. A^BDE 5 aliquos] alios CV 4 6 partes] partem AXDI 7 totum] nam add. AC, add. sed del. et scr. s. lin. et V 4 , partes 1 ] important sive (seu B) add. AXB 8 signif.] seu important add. E !' dist.] determinatas AXBDE i! rei] sive partes distinctas add. E 9 de] a E 10 sine] cum D, omni add. A 1 11 accip.] adquiritur E, causatur I.! mediante] mediatc sed corr. in immediate C „ Unde istis] univocis D homo] hominis D, et add. A^DI, om. E 12 animal] animalis D, om. E 13 not.] cognitionem A 1 14-15 cogn.] cognoscit AXD, vidctur B, hominem add. AXD, vel add. B 15 part.] cognoscitur add. B ille om. BE ij ab] illo add. ACV 4 16 et] scilicet I 17 ista] illa AXDE i; cogn.] notitia B, om. I intentio] intellectus AV 4 || passio] prima B, passiva D 18 omni hom.] omnibus I 19 aliquid] animal ACV 4 || sine] omni add. A 1 20 alio] aliquo EI \\ anim.] alio add. E j. notitia] cognitio A 21 omni] cum CI, communis cum K 1 notitia... animali om. A A 1 j| gener.] ct (cst E) communis add. CEIV4 ;, passio corr. in prima B 23 cum conc.] omni conceptui B 26 dicto] sumpto A 1 26-27 in... syllog. om. I 27 syllog.] et ita quaelibet talis propositio est pcr se nota add. A^D, add. mg. C, est per se nota (ante omiss., ut lin. 26-27) add. I

558

PARS III—2 CAP. 39-40

respectu speciei quae est mere absoluta, quia talis propositio statim scitur cognitis terminis perfecte. S e d forte d i c e s quod hic est syllogismus ex prioribus omne 30 animal est substantia; omnis homo est animal; igitur omnis homo est substantia', igitur hic est demonstratio a priori: Praeterea, secundum dicta, quaehbet tahs propositio esset per se nota, quia quaehbet tahs propositio cognosceretur cognitis terminis, secundum istum processum. Et ita ista esset per se nota 'homo est animal' et ista 35 'albedo est qualitas', et sic de aliis. Quod videtur manifeste falsum, cum multae tales sint dubiae multis: Praeterea, viso ahquo a remotis, potest ignorari an sit animal, et possum ulteriori experientia certificari quod est animal; igitur quod homo sit animal, potest demonstrari: 40 Ad p r i m u m istorum d i c e n d u m est quod non omnis syllogismus ex prioribus est demonstratio, quia non quihbet tahs syhogismus facit scire. Et hoc, quia conclusio non potest esse primo ignota et postea per illum syhogismum, tamquam per causam efficientem et sufficientem, fieri nota, quod tamen requiritur ad demonstrationem, ideo 45 ihe syhogismus non est demonstratio. Ad s e c u n d u m 1 d i c e n d u m quod quaehbet tahs propositio mentahs in qua subiciuntur et praedicantur tales conceptus mere absoluti est per se nota, quia statim sciuntur cognitis terminis. Tamen non quaehbet propositio talis vocahs est per se nota, nam ex quo voces sunt ad 50 placitum, voces mere absolutae possunt imponi eisdem de quibus habemus, vel ahi habent, tales conceptus. Et tunc ahquis, qui talem conceptum mentalem non habet, potest scire significata vocabulorum et simul cum hoc potest nescire eam, eo quod ahquos conceptus mentales non habet; sed habet conceptus mentales plures, quorum ahqui, si compo- 55 nantur ad invicem, totum resultans ex eis erit convertibile cum iha voce. 30 diccs] dicet A, diceres B ex prior.] expositorius I 31-32 omnis 1 ... subst.] etc. D, om. E 32 hic] haec CEI 33 dicta] praedicta et add. sequitur B 34 propos. om. A X DI 35 istum] illum A C I h o m o ] hoc A ij ista 1 ] esset per se nota add. K 36 et... aliis] et huiusmodi E, om. A 1 j; sic] ita B j; m a nifeste] esse A 1 , om. DE 39 possum] potest BE jj exp.] potest add. AXEI 40 h o m o ] hoc B j| sit] est BDE ji d e m . ] quod sit animal add. A 1 41 est om. CI 42 quiL] quaelibet A^CEV 4 , sed corr. V 4 43 primo om. E 44 effic. om. A B j; et« om. AA^CV 4 44-45 suff. om. E 45 quod] et A X BD j| tamen] sicut A 1 , sic BD, om. E ;; requ. ... dem.] est in proposito A X BD, et add. A X DC, et sic est in proposito add. E j; ideo] ita A X BD, igitur E 47 dic.] est add. AA X DE 48 et] vel A 1 50 sunt] significant E 52-53 talem conc.] tales conceptus E 53 mentalem om. E 54 e a m ] ea A C I K V 4 || aliquos] alios ABDEK |j mentales om. C V 4 1

Supra, lin. 33.

DE DEMONSTRATIONE

559

Et ita talis propositio vocalis non est per se nota, quia non quaelibet notitia qua scitur quid significant termini sufficit ad sciendum talem propositionem. Et sicut illa propositio vocalis non est per se nota, ita illa 60 mentalis quae componitur ex conccptibus compositis non est per se nota, quia potest haberi, quamvis nesciatur. Unde ego modo de facto scio quid significat hoc nomen 'leo' et scio quid significat hoc nomen 'animaT et tamen ignoro istam propositionem 'leo potest esse animaT, quamvis credam eam esse veram. Et habeo unam propositionem men65 talem cuius subiectum est compositum ex multis notitiis incomplexis quarum nulla est simplex et propria leoni; sed propositionem mentalem cuius subiectum sit aliquod simplex mere absolutum proprium leonibus non habeo, quia si talem propositionem mentalem haberem, statim, sine syllogismo, scirem eam. 70 Sed n u m q u i d propositio mentahs in qua subicitur tale compositum et etiam propositio vocalis sunt demonstrabiles, ex quo sunt dubitabiles? P o t e s t d i c i quod large accipiendo demonstrationem, tales sunt demonstrabiles. Et hoc, quia conclusio potest esse ignota et dubia et postea, scita propositione maiore in qua praedicatur idem prae75 dicatum de conceptu mentali adquisito per notitiam intuitivam rei et scita minore in qua praedicatur idem conceptus de subiecto conclusionis, potest conclusio fieri nota. Et ita propositio talis, saltem large accipiendo demonstrationem, potest fieri nota per demonstrationem, ex quo potest concludi syllogismo faciente ipsam conclusionem esse evidenter notam 80 quae prius erat dubia vel apparuit esse falsa. Ad t e r t i u m 2 c o n c e d o quod viso ahquo a remotis potest dubitari an sit animal et potest per ahquos effectus fieri notum quod est animal. Et tamen non erit demonstratio, quia demonstratio non est de singularibus, una autem tantum propositio singularis fit ibi nota. Et 85 posito quod demonstratio esset de singularibus, adhuc non esset ibi demonstratio propositionis mentahs, habentis conceptum simphcem et 57 itt] tunc add. CV 4 , quaelibet I [i non 1 om. I \ est] erit AXE 58 talem] illam I 60 conc.] conclusionibus AV 4 63 et tamen] cum hoc B potest esse] est AXDE 64 unam om. E 65 est] imum add. BEIK 66 nulla] una A1! 67 sit] est DE 68 sine] cum A 1 , om. B 70 numquid] numquam A^B, om. I 71 etiam om. AXD 71-72 ex... dubit. om. AXB 73 ignota] demonstrata B 74 maiore] maiori AXI i; praed. om. ABCV 4 74-75 praed.] subiectum D 76 minore] maiore B, minori AD |j idem om. ACV 4 77 saltem om. AXE 78 per dem. om. DI 79 concl.] in add. B i! fac.] scire add. A 1 80 dubia] dubitabilis I 81 potest om. CV 4 82 potest] post A 1 , om. B ii eff.] potest add. AXB 84 de] in ACV 4 86 simplicem] singularem A 1

Supra, lin. 38.

560

PARS III-2 CAP.

24

mere absolutum et proprium pro subiecto, sed esset demonstratio propositionis habentis unum conceptum compositum pro subiecto. Unde de tahbus dico, proportionahter, sicut dixi a 1 i a s 8 de illa propositione cDeus est', quam format beatus videns essentiam divinam et de ista pro- 90 positione quam nos habemus modo de facto, quia sicut sunt distinctae propositiones, ita illae propositiones quarum unam posset habere de leone ille qui videt vel vidit intuitive substantiam leonis et illa propositio quam modo de facto habeo de leone sunt distinctae propositiones, et una est demonstrabilis, large accipiendo demonstrationem, et aha nullo modo 95 est demonstrabilis. Simihter illa propositio quam format caecus a nativitate de coloribus, dicendo quod albedo est color, est distincta propositio ab illa quam ego formo in mente, dicendo quod albedo est color; et una est simphciter indemonstxabihs et aha forte est demonstrabihs, large accipiendo demonstrationem. 100

[CAP. 3 0 .

QUALITER PROPOSITIO IN QUA PRAEDICATUR DIFFERENTIA DE SPECIE ABSOLUTA DEMONSTRARI POTEST]

Quamvis propositio in qua praedicatur genus absolutum de specie mere absoluta composita ex conceptibus simphcibus demonstrari non possit nec a priori nec a posteriori, tamen propositio in qua praedicatur 5 differentia de specie tah a posteriori demonstrari potest. Nam differentia, sicut dictum est p r i u s \ importat unam partem in obhquo et ideo quia per effectus demonstrari potest talem rem habere talem partem, ideo per effectus demonstrari potest differentia tahs de specie tah. Verbi gratia si ahquis habeat notitiam propriam animae sensitivae et per con- 10 87 pro] dc E '! sed] si A 87-88 dem. prop.] propositio demonstrationis CV 4 90 beatus] 4 intellectus C, Deus DV 91 sicut om. AA X BD sunt] illa add. E 92 ita... propos.] et una est demonstrabilis, large accipiendo demonstrationem A 93 videt om. B ,, vel om. AXBD j! vidit om. AXD i! intuit. ... leonis] leonem vel subst. leonis intuitive B ;, illa propos.] ilJam propositionem ACIV 4 quam] cgo add. AXBD 95 nullo modo] non I 96 Simil.] sicut A*D, sit I 97 cst1 om. AA 1 j propos. om. AXE 98 ego] non A, modo CI, eo modo E •! formo] formatio et add. vel mentalis E 99 ct... forte] alia vero C CAP. 3 0 . - 4 mere om. AD ;; conc.] talibus B 7 partcm] rci add. A 1 igitur E 8 pcr om. AI 10 habcat] praehabeat A*BD

7-$ ct... quia] cum

Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent.y d. 3, q. 4 (ed. St. Bonaventure, N.Y., n, 440). 8

CAP. 30. -

1

Supra, initio capituli praecedentis.

DE DEMONSTRATIONE

15

20

25

30

35

561

sequens sciat quid significat hoc vocabulum <sensitivum, et videat ahquod corpus cuius habeat notitiam simphcem et propriam tahbus corporibus, et tamen ignoret an habeat animam sensitivam, iste per ahquos effectus competentes cuihbet tah corpori potest demonstrative probare quod omne tale corpus habet animam sensitivam et per consequens quod est sensitivum. Et per talem modum probavit A r i s t o t e l e s 2 per transmutationem et motum quod in istis generabihbus et corruptibihbus est materia distincta a forma et per consequens quod sunt materiaha, cum tamen 'materiale' sit differentia essentiahs eorum. Per talem etiam modum potest demonstrative probari quod in homine sunt plures formae, si in eo sint plures formae; quamvis forte hoc non sit facile multis, immo forte quamvis de multis nulh sit hoc possibile pro statu isto. Oportet tamen scire quod propositio in qua praedicatur differentia de notitia distincta et perfecta, quando scihcet nihil cogniti latet cognoscentem, nullo modo est demonstrabihs, quia forte tahs notitia est notitia definitiva. Sed quidquid sit de hoc, dico quod de tahbus conceptibus specificis substantiarum, quales nos de facto habemus, potest differentia demonstrari a posteriori, licet non a priori. Quod saltem verum est quod differentia non potest demonstrari a priori de specie cui primo competit, sive possit demonstrari per medium sumptum a causa extrinseca de ahquo contento sub specie prima sive non. Et illud quod dictum est de differentia quae praedicatur in recto de specie intelhgendum est de ilhs quae praedicantur in obhquo de specie et significant partes essentiales rei. Unde sicut a posteriori demonstrari potest quod animal est materiale, ita a posteriori demonstrari potest quod animal componitur ex materia. Et ita de aliis, proportionahter, est dicendum.

12 habeat] aliquam add. A corp.] coloribus I 13 animam sens.] aliquam sensibilitatem CV 4 4 4 15 quod est om. ACIV 16 sens.] sensum CV 18 quod] est om. ACIV 4 19 cum tamen] et cum A tamen materiale] tale transmutabile K 20 sunt] sint AXE 21 si... formac AXBDF Gem., om. ACEIKV 4 21 quamvis] quod I ;; forte] autem A 1 , om. I, hoc non om. A 1 jj sit] potcst I |j facile] videri add. I, add. mg. C \\ multis om. I 22 immo... multis om. A 1 24 de] cum C, del. V 4 J| cogniti] cognoscenti C, quod potest cognosci E 25 notitia om. CV 4 26 def.] distinctiva DI ;j dc] in A 1 !: conc.] notitiis K 27 spec.] specierum I |! subst.] difFerentiarum D 28 licet] sed EI 29 quod] quia si A 1 , om. B quod... priori om. AE ., a priori om. I " primo om. A 32 illud] istud CIV 4 ,; quae] quod B, scilicet add. E, om. A 36 animal] homo A l " mat.] et forma add. AXK propor.] propositionibus I 2

Cf. Aristot., Metaph., Vffl, cap. 4-6, tt. 11-16 (1044a 15 - 1045b 33).

OCKHAM, SUMMA LOGICAS

36

562

PARS III—2 CAP. 39-40 [CAP. 3 1 .

Q U O D DEHNITIO NON POTEST A PRIORI DEMONSTRARI DE DEHNITO]

Ex praedictis patere potest quod definitio non potest a priori demonstrari de specie definita. Definitio enim de nullo potest prius et notius praedicari quam de definito, et per consequens per nullum medium potest demonstrari de definito a priori. Nec etiam potest talis definitio demonstrari a posteriori de specie qui sit conceptus mentis simplex et proprius praecise significatus per speciem, quia quamvis una pars talis definitionis esset demonstrabilis a posteriori de subiecto, tamen alia pars non est demonstrabilis de tali subiecto, nec a priori nec a posteriori. Verumtamen de subiecto, quale nos habemus de facto, non est forte inconveniens definitionem posse demonstrari, saltem large accipiendo demonstrationem. Et per istum varium modum probandi definitionem de definito et varium modum demonstrandi possunt exponi multae auctoritates A r i s t o t e l i s 1 , quae videntur tam inter se quam praedictis repugnare. Quandoque enim loquitur de uno modo demonstrandi, quandoque de alio; et similiter, quandoque loquitur de praedicatione definitionis de definito simplici et proprio, quandoque de praedicatione definitionis de definito composito, proprio tamen. Est igitur duplex modus deveniendi in talem definitionem. Unus est per notitiam intuitivam partium rei. Qui enim intuitive cognosceret partes rei, statim posset formare conceptus demonstrabiles, importantes illas partes in obliquo et importantes totum in recto. Sed adhuc non est necesse quod habeat definitionem, quia deficeret sibi genus, quod non potest haberi vel saltem non semper potest haberi nisi per notitiam intuitivam ahcuius singularis alterius speciei vel ahquorum singularium

5

io

is

20

25

CAP. 31. - 3 praed.] patebunt vel add. D 4 de 1 ] subiecto suo, scilicet add. B Dcf. enim] quia definitio AXD || et] vel BCV 4 , om. E 4-5 notius] posterius CV 4 , om. E 6 Nec] Et non D U talis def.] de dcfinito I 7 qui] cum A, quae A^BE, quod K mentis] mcntalis A 8 signif.] significativus A, significati A 1 , significatis V 4 Gem. 9 alia] aliqua E 10 est] esset A 1 || nec... nec] ncque... nequc CEV 4 11 habcmus] modo add. A 1 13-14 dcf. ... dem. om. E 14 varium] alium K 16 dem.] et add. AXDE 17 et om. ACV 4 !| sim.] sic I, om. E 18 proprio] rtiam B, et add. D i; quand.] loquitur add. ACEV 4 18-19 praed. ... dc om. ACV 4 19 comp.] et add. E || proprio] proprie AA^CKV 4 , om. B tamen] tantum ABCEV 4 20 igitur] enim A 1 21 partium] particularem I, illius add. ADE 22 formare] cognoscere D || dem.] distinguibiles B 23 illas] aliquas C 24 quod 1 ] non add. K 25 vel... haberi om. (hom.) AE 25-26 nisi... intuit.] tine notitia intuitiva A 1 26 alterius] aut eius E |j aliqu.] aliorum BCIV 4

CAP. 31. -

(153a 6-24).

1

Aristot., Anal. Poster., II, c. 3 (90b 19 - 91a 11); Topica, VH, c. 3

DE DEMONSTRATIONE

30

35

40

45

50

55

563

diversarum specierum, quo habito potest intehectus istum conceptum praeponere aliis conceptibus demonstrabihbus, et sic habetur definitio. Et si praedicetur de definito, erit illa propositio evidens sine omni syllogismo, et ita indemonstrabilis erit. Si autem partes rei non omnes intuitive videantur, sed totum videatur intuitive, non tamen tahs videns possit discernere inter omnes partes totius, - si tamen hoc sit possibile timc illa pars quae est genus accipitur per notitiam illam et per notitiam alterius vel ahorum singularium. Ahi autem conceptus demonstrabiles a posteriori concluduntur de definito. Et ita accipitur definitio sic quod una pars per notitiam intuitivam et aliae per effectus; et tunc, istis habitis, est tahs propositio nota in qua praedicatur definitio de definito. Nec istud negat A r i s t o t o l e s ; sed intendit A r i s t o t e l e s principahter probare quod per nuhum syhogismum a priori potest fieri evidenter notum quod tahs definitio praedicatur de definito et quod sufficienter exprimit essentiam definiti. Hoc idem intendit L i n c o 1n i e n s i s 2 , quando dicit: "Demonstratio, quae concludit definitionem de definito, non facit nos cognoscere orationem definitivam secundum quod ipsa est definitiva, exphcans quid est res, sed facit nos cognoscere solum ipsam orationem definitivam in quantum ipsa est praedicativa, dicens quoniam hoc est hoc"; quamvis L i n c o l n i e n s i s de tah definitione non intehigat, sed de aha, de qua dicetur i n f e r i u s 8 . Sic igitur apparet per quem modum pars definitionis scitur de definito et per quem modum definitio scitur de definito. Et ad istum processum multum faciunt regulae datae in VII Topicorum 4. Per istud tamen non habetur ars definiendi, sed ars definiendi accipitur per divisionem. Unde quamvis ahquis sciat evidenter omnes propositiones in quibus praedicantur partes definitionis de definito, si tamen nesciat ihas partes in una oratione recto ordine ordinare, nescit definire nec habebit definitionem. Unde qui sic ordinaret partes definitionis hominis 'rationale animal mortale', non haberet definitionem. 28 praep.] proponere CI 29 Et] quod A C E V 4 30 indcm.] demonstrabilii CI, sed corr. C 31 talis om. BE 34 vel] et A 36 et« om. C V 4 37 talis] causalis C V 4 38 Arist. 1 om. A X B 39 princ.] hoc add. E || probare] negare C V 4 40 def. 1 ] tali add. A*BD 41 def.] et add. A*BDE 42 quando om. A X D !; dicit] dicens A 1 , quod add. A C V 4 , om. D 43-44 sec. quod] in q u a a tum A C V 4 45 orationem] rationem A C V 4 |; ipsa om. ACTV 4 46 quoniam] quod E, om. A A 1 47 intelligat] intendit BE, interrogat I ,; alia] ea ADE 49 et... definito om. AXD 50 m u l t u m ] multae A X BD || VH] VHI K 53 definitionis] definitae I 54 una] illa I

Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal Poster., II, c. 2, t. 22 (ed. cit., f. 36ra). 4 Aristot., Topica, VII, per totum (151b 28 - 155a 38). Vide infra, notam 10. 2

8

564

PARS III—2 CAP. 39-40

Est igitur ars definiendi illa per quam partes definitionis debite ordinantur. Et hoc est per divisionem: ut primo ponatur genus, deinde dividatur illud genus et accipiatur illa difFerentia quae scitur competere definito, quamvis hoc non sciatur per divisionem sed ahquo praedictorum modorum, de quibus dictum est p r i u s 5. Deinde adhuc subdividatur; et sic procedendo et addendo, quousque perveniatur ad orationem convertibilem. Duobus autem modis contingit sic procedere divisive fl: uno modo, ut primo dividatur genus; secundo, accepta differentia quae competit definito, dividatur illa differentia vel genus convertibile cum illa differentia. Deinde dividatur alia differentia vel ahud genus, ita quod semper sicut divisiones sunt diversae ita divisa sunt diversa. Sicut supposito quod homo sit substantia et homo debeat definiri, dividatur substantia per corporeum et incorporeum et addatur 'corporeum' substantiae et dicatur sic 'substantia corporea'. Deinde dividatur hoc totum 'substantia corporea' vel 'corporeum' vel hoc genus 'corpus', sic 'corpus ahud animatum, ahud inanimatum' et addatur ista differentia 'animatum' substantiae, sic dicendo 'substantia corporea animata'. Deinde dividatur corpus animatum, sic 'aliud sensibile, ahud insensibile' et addatur 'sensibile' toti orationi praecedenti. Deinde dividatur 'animaT, quod est genus convertibile cum sensibih, sic 'aliud rationale, ahud i^^ationale, et addatur haec differentia 'rationale', et tunc habetur ista definitio hominis 'substantia corporea animata sensibihs rationalis'.

60

65

70

75

Ahter contingit per divisionem procedere, ut semper idem dividatur so et non diversum. Sicut si debeat definiri ternarius et accipiatur primo 58 p r i m o ] prius E, om. B jj ponatur] sumatur A 1 59 illud om. A C E V 4 60 non sciatur] nesciat A X D, nesciatur E .. div.] definitionem ACIKV 4 61 de... prius om. AXE 64 divis.] per divisionem A 1 65 secundo] modo add. A accepta] accipiatur B 66 vel] aliquod add. B 67 div.] subdividitur (etiam infra) A 1 68 divisa] difFerentia A V 4 lj suppos.] posito A^E, sumpto V 4 71 hoc totum] haec C 72 sic] scilicet E 73 difF.] sic add. I 73-74 subst. om. BDI 73-75 subst. ... animatum om. A 1 74 dicendo om. BDE 75 addatur] hacc differentia add. AXD ; sensibile 1 om. EI 76 praec.] ista differentia sensibile add. E ,; div.] subdividatur D, totum vel addm A X D H animal... est om. D 77 sic] dicendo animal (animalium E) add. A X DE jj addatur] priori (praedictae E) orationi add. A^E, priori add. D 78 hab.] habebitur BIK jj ista] haec A X DE [\ definitio] differentia A 1 i, h o m . ] homo I 79 rat.] et haec est completa definitio hominis add. A X DE 80 divis.] dcfinitionem C V 4 j; proc.] sic add. AXD 81 div.] diversa E ii et 1 om. A X BDI 8 De arte definiendi secundum divisionem cf. AriSupra, lin. 20-37. stot., Metaph., VII, c. 12, tt. 42-43 (1037b 8 - 1038a 35); Boethius, Liber de divisione (PL 64, 886s.); Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., II, c. 4, t. 60 (ed. cit., f. 44va); Gualterus Burlaeus, De diffinitione (ed. H. Shapiro et F. Scott, Mediaeval Studies, XXVII [1965], 337-40). 5

DE DEMONSTRATIONE

565

genus ternarii, puta numerus, et dividatur numerus primo sic 'numerus alius par, alius impar' et addatur ista differentia 'impar' isti generi 'numerus', sic 'numerus impar'. Deinde dividatur idem genus, scilicet nuss merus et non hoc totum 'numerus impar', nec ahquod convertibile, sic 'numerus ahus utrobique primus, ahus non utrobique primus' et addatur ista differentia 'utrobique primus' isti toti 'numerus impar', et habetur ista oratio 'numerus impar utrobique primus', quae est convertibilis cum ternario 7. 90 Sic igitur patet quod duobus modis contingit definitionem per divisionem accipere. In primo processu non solum tota oratio est convertibihs cum definito sed etiam ultima differentia est convertibihs cum definito, et de tah modo accipiendi definitionem loquitur A r i s t ot e 1 e s VII Metaphysicae 8. In secundo processu nulla pars definitionis 95 est convertibihs cum definito, sed quaehbet erit in plus et tota oratio crit convertibihs. Hoc tamen generale est quod nihil scitur de definito per divisionem, nisi dicas quod tota oratio nunc scitur de definito per divisionem propter hoc quod primus intellectus non componit talem propositionem, sed quidquid scitur de definito, scitur per aliam viam. ioo Hoc tamen habetur in fine quod scitur quod haec oratio est definito tahs definiti, non tamen per hoc scitur quod haec definitio significative sumpta praedicatur de definito significative sumpto. Et hoc vult A r i st o t e l e s 9 quando probat quod per divisionem non syllogizatur nec demonstratur definitio de definito in quantum exphcans quid est defini82 primo] prius E numcrus 2 ] et numcrorum E 84 idem] istud A 1 , illud BD " scilicet om. AXD 85 aliquod] aliud E, aliquid I 86 primus] etc. add. E j| et] deinde D 87 ista... toti] isti toti 'numerus utrobique primus' D hab.] habebitur BEI 88 oratio] non I quae] qui B, quod D 89 c u m ] definito, scilicet cum add. A, definito (et add. C) quae est convertibilis cum add. CV* 91 solum] tantum AlB 92 ultima] una AIE ; est] sit B, erit C 93 accip.] accipiendo A^BD 95 est] erit BI erit] est AlD 96 Hoc tamen] Sed hoc E 98 propter] per B comp.] competit A, primo add. A 1 100 quod] et B, om. A J I 101 per] propter I 102 praed. om. C V 4 103 divisionem ita (pro definitionem ?) codd.

Cf. Aristot., Anal. Poster., II, c. 13 (96a 24 - 96b 14). Robertus Grossatcsta, In Aristot. Anal. Poster., c. 4, t. 61 sic explicat definitionem ternarii ab Aristotele assignatam: "Dicitur enim 'primus' quia non numeratur ab aliquo numero praeterquam ab unitate [non tamen unitas est numerus, sed principium numeri nota marg.]... Et dicitur etiam ternarius 'primus' eo quod non componitur ex aliis numeris; et 8 Aristot., loco supra, in in hoc communicat cum binario" (ed. cit., f. 44vb). 9 Aristot., Anal. Poster., II, c. 6 (92a 6-9); super quo textu dinota 6 citato. cit Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster.t II, c. 2, t. 28: "Haec igitur intendit Aristoteles consequenter demonstrare quod methodus definitiva non demonstrat orationem defmitivam per modum quo est oratio definitiva explicans 7

566

PARS III—2 CAP. 39-40

tum, secundum quod eum exponit L i n c o l n i e n s i s . Unde per 105 artem definiendi non cognoscitur definitio de definito significative sumpto, in quantum scilicet explicat quid est res, sed hoc potest praecedere artem definiendi. Sed per artem definiendi partes definitionis debite ordinantur, et per hoc scitur quod tahs oratio est definitio tahs definiti. Et hoc intendit L i n c o l n i e n s i s 1 0 quando dicit: " Me- uo thodus definitiva concludit orationes tales 'animal rationale mortale est definitio hominis'. Et haec est oratio composita ex secundis intentionibus. Et non est haec oratio omnino definitiva, solum exphcans quid est homo, sed est oratio praedicativa huius secundae intentionis 'definitio' de hac definitione 'animal rationale mortale' Propter quod A r i s t o- 115 t e l e s et L i n c o l n i e n s i s volunt quod numquam potest definitio demonstrari de definito per definitionem definitionis, quia per tale medium non potest demonstrari definitio de definito significative sumpto, sed semper praecise de ipsa definitione supponente pro se et non pro suo significato. 120

[ C A P . 3 2 . D E DEFINITIONE DATA PER ADDITAMENTUM:

QUOMODO

SCITUR DE DEFINITO?]

Definitio data per additamentum non solum exphcat essentiam rei, sed etiam simul cum hoc exphcat ahquid ahud a re, et hoc vel affirmative vel negative Et ideo tahs definitio non solum componitur ex ah- 5 quo praedicabih per se primo modo, sed etiam componitur ex ahquibus praedicabihbus secundo modo, quae sunt passiones definiti. Et ideo ad sciendum quomodo tahs definitio scitur de definito, vi106 definiendi] dividendi I j! definitio] significative sumpta add. A 1 107-08 praecedere artem] patere arte I 108 Sed... definiendi 1 mg. C, om. V 4 111 orationes] conclusiones CV 4 112 oratio] definitio A, conclusio Linc. secundis] duabus I 113 omnino C Linc., oratio EIKV4, om. AA X B 114 scd] haec add. E i; cst] haec add. A || praed.] probativa DI huius] illius B 115 Propter quod] per hoc A 1 117-18 pcr 1 ... dcfinito om. (hom.) V 4 117 definitionis] divisionis B, om. A 118 sumpto] sumpta AEIK 119 sempcr om. BDIK !' praecise] praecipue I ;; ipsa] propria E ;; supponente] sumpta A, supposito B ! pro 1 ] per B CAP. 32. - 4 etiam om. CV 4 ; etiam... expl.] est... explicans A 1 7 praed.] pcr sc add. AXB j! dcf.] distinctac I

6 aliquibus] pluribus D

substantiam definiti" (ed. cit., f. 37va). Linea 103 verbum lclivisionem, probabiliter 1 0 Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. est lapsus calami pro 'definitionem'. Poster., II, c. 2, t. 28 (ed.cit., f. 37va). Editio scribit i m o d o ] siunpto add. E 51-52 Istis po&itis] compositis E 53 ipsius] cius AXE j- et] pcr add. B D 54 corpus] aliquid B, aliquod add. A 1 55 hoc] enim add. C

DE DEMONSTRATIONE

575

ignis vel solis habet talem colorem et ad praesentiam aliorum corporum habentium ahas quahtates habet ahum colorem, et sic de aliis, accipimus per experientiam quod tales quahtates sunt causae tahum colorum, et ita possunt esse principia rectificantia ahquas demonstrationes, quas ta6o men non intrant. Unde arguitur sic omne corpus approximabile in tah distantia igni est colorabile ab iho; lapis est huiusmodi; ergo lapis est colorabihs ab igne\ Et per talem modum contingit demonstrare per omne genus causae. Cum hoc tamen stat quod tahs passio, quae praecise importat idem in recto quod importat subiectum et formam inhaerentem 65 sibi in obhquo, non sit demonstrabihs de subiecto suo primo sine omni addito.

[CAP. 3 6 .

Q U O M O D O PASSIO EST DEMONSTRABILIS DE SUBIECTO

SUO PRIMO MEDIANTE A I I Q U A DETERMINATIONE ? ]

Quamvis autem passio tahs non possit demonstrari de subiecto suo primo sine omni additione, specificatione, modificatione vel determina5 tione, poterit tamen demonstrari de subiecto suo primo mediante ahqua determinatione. Sicut si 'ihuminabile' sit prima passio lunae, quamvis haec non possit demonstrari 'luna est illuminabilis\ haec tamen poterit demonstrari 'si luna sit in tah situ, luna erit actu ihuminata a sole'; et arguitur sic 4quando inter lunam et solem nuhum est medium opacum, io luna erit ihuminata a sole; sed quando luna est in tah situ, nullum erit medium inter lunam et solem; igitur tunc luna erit illuminata\ Et talis demonstratio rectificabitur per ihud principium 'luna est ihuminabilis a sole\ quae per solam experientiam sciri potest si

«

Sexta regula est: quando species assignata praedicatur de ahquo, 100 sive sicut de suo contento sive non, de quo non praedicatur genus assignatum, tunc illud non est genus ilhus; sicut 'opinabile' praedicatur de non-ente et nec ens nec scibile praedicatur de non-ente, ideo nec ens nec scibile est genus opinabihs, quia de quocumque praedicatur species de eodem praedicatur genus. Quod est intelhgendum quando 105 in praedicatione exercita omnes termini supponunt personahter et significative. Septima regula est: si species assignata non participat ahquam spe81 generis 1 om. AE 82-83 et... praed.] per se add. C V C V 4 , om. A X BDI 85 Alia] Quinta A X BDIK |j aliud] aliquid C V 4 85-86 illud part. om. BCEIV 4 86 quod part. om. A^BDEI 88 aliud* om. AE 89 aliud] illud B C 91 animal] si formatur add. A 1 , si formaretur add. E || ita part.] ista particularis C 92 capere partem] parte extra capere C, esscntiae add. E j| illud] aliud A, om. B 93 csscntiac] vcre add. K, suae add. V 4 94 praeexp.] expositum AI, prius exp. C V 4 95 ista] haec C V 4 97 est»] et add. C, homo add. E 98 rationem] hominis add. A 1 || hoc] id CEV 4 100 Sexta] Alia C V 4 |, est om. A^CV 4 101 sicut] sit E, om. I i! de 1 ] (suo A) subiecto sive (sicut add. C V 4 ) dc add. A C V 4 102 assign.] ist add. C |j tunc] nunc C, om. A || illud] idem C V 4 103 et] ideo quia add. A, entc et add. E jj nec 1 om. CIV 4 105-106 quando in] dc C V 4 106 exerc.] ubi add. C V 4 jj pcrs.] simpliciter K 108 Septima] Alia A C V 4 (codd. C V 4 sempcr scribunt 'Alia' loco numeri, alii quandoque sic quandoque aliter, quod de cetero non notabimus). j, est] quod add. AE, om. BI || sp. a ssign.] genus assignatum E

DE GENERE

655

tierum assignatarum contentarum sub genere assignato, illud non est 110 genus ipsius; sicut si voluptas nec est generatio nec corruptio, et sic de aliis speciebus motus, motus non est genus voluptatis. Notandum quod ista regula habet intelligi quando species assignata non immediate continetur sub genere. Unde homo non participat ahquam speciem animahs, et tamen animal est genus hominis; et hoc, 115 quia homo immediate continetur sub animah. Notandum quod 'partitipare' accipitur hic, sicut p r i u s 5, pro subiti cum signo universali respectu ilhus et non e converso, secundum modum i b i dictum. Octava regula est: si ahquid praedicetur de pluribus quam ahud, 120 ihud ahud non est genus ihius; sicut quia opinabile praedicatur de pluribus quam ens, ideo ens non est genus opinabihs, quia semper genus praedicatur de pluribus quam sua speties. Stiendum est quod non semper actuahter genus praedicatur de pluribus quam sua speties, quia si nuhum animal esset nisi homo, animal 125 non praedicaretur actuahter de pluribus quam homo pro tunc. Et ideo debet acutoritas A r i s t o t e l i s 6 intehigi, quod semper genus praedicatur de pluribus quam sua speties, nisi omnia individua ahcuius spetiei vel spetierum sint destructa vel non-exsistentia. Nona regula est: si genus et speties praedicantur de aequalibus, non 130 se habent sicut genus et speties. Ista regula debet intehigi sicut prior; nam semper quando cuiushbet spetiei ahcuius generis est ahquod individuum, genus praedicatur de pluribus quam quaecumque sua speties. Et ideo quia semper ens et unum praedicantur de pluribus, ita quod ens non potest praedicari de pluribus quam unum nec e converso, ideo 135 neutrum est genus respectu alterius. Simihter est de printipio et primo: nam printipium non potest praedicari de pluribus quam primum nec e converso, et ideo nec printipium est genus primi nec e converso. Decima regula est: quod non est genus ahcuius individui, non est

109 assignatarum om. A X BDEI 116 Not.] Intelligcndum B, (cst AE) ctiam add. ACEV 4 117 illius] alterius A 118 ibi dictum] qui dictus cst C 119 plur.] magis add. E 120 aliud mg. B, om. ACE |; quia om. A X B 123 est om. A*CV 4 124 quia] nam BCIV 4 ;| nullum... esset] nihil sit E 125 actual. om. BI 126 Arist.] sic add. A, om. A^BDEI 127 omnia] aliqua A 128 vel 1 ] aliquarum add. K 129 est] quod CV 4 , om. B „ aequ.] essentialibus C 133 et] vel B u n u m ] non add. A || de] aeque add. E j| pluribus] omnibus C V 4 135 respectu om. C V 4 136-37 nec... et om. C V 4 137 primi] respectu principii K 8

Supra, lin. 88-99.

• Cf. Aristot., Topica, IV, c. 1 (121b 1-4).

656

PABS m - 3 CAP. 18

genus aliquorum individuorum indifFerentium specie; et quod est genus unius individui, est genus omnium individuorum eiusdem speciei 140 cum illo, et ita idem est genus omnium quae non differunt specie vel nullius. Undecima regula est: nihil continetur sub diversis generibus nisi unum illorum contineatur sub altero; sicut homo non posset esse per se species animalis et corporis nisi animal contineretur sub corpore vel 145 e converso. Sed contra istam regulam instat P h i l o s o p h u s , IV Topicorum 7, quia prudentia continetur tam sub scientia quam sub virtute. Ideo istam regulam corrigit P h i l o s o p h u s , ibidem, per hoc quod oportet quod illa genera, sub quibus idem continetur, sint subalterna vel quod 150 contineantur sub eodem genere; sicut scientia et virtus, quamvis non sint subalterna, tamen ambo ista genera continentur sub eodem genere, puta sub habitu. Unde dicit P h i l o s o p h u s , ibidem 8 , sic: "Si neque subalterna genera sint neque sub eodem ambo, non erit quod assignatum est genus". 155 Sed c o n t r a hoc videtur esse P h i l o s o p h u s in libro Praedicamentorum 9, ubi dicit quod "diversorum generum et non subalternatim positorum diversae sunt species et differentiae,\ Et si hoc, igitur idem non potest esse species talium generum diversorum et non subalternatim positorum: 160 Praeterea, omne genus dividitur per differentias oppositas, quarum una removetur universaliter ab alia, igitur idem non potest contineri sub diversis generibus non subalternatis: Praeterea, ista segula videtur esse contra praedicta, quia dictum est p r i u s 10 quod diversa praedicamenta praedicantur de eodem, et ta- i65 men ista praedicamenta non continentur sub eodem genere nec sunt subalterna: Ad p r i m u m 1 1 istorum dicendum est quod semper diversorum 139 aliqu.] aliorum BI „ indiflf.] differentium CE ;i specie mg. A, om. CDIV 4 ,, et] ideo add. A 140 o m n i u m om. AE 144 altero] reliquo C V 4 144-45 per se om. C V 4 145 vel] et C V 4 147 I V ] VIII K 148 scientia] iustitia E virt.] et add. CIV 4 h Ideo] N a m E 150 quod 1 om. CDEV 4 idem om. EI ;j sint] esse C V 4 i; vel quod 1 ] et I 151 quamvis] licet C V 4 153 neque] non C V 4 154 sint] sunt ABDEI 157 quod om. ABEI 158 species] secundum speciem Arist. 159-60 et... posit. om. B C I K V 4 163 sub] in C V 4 ii non om. C V 4 8 Aristot., ibidem (122a 1-2). Aristot., Topica, IV, c. 2 (121b 30-32). Aristot., Praedicamenta, cap. 3 (lb 16-17); loco 'species' versio habet 'secundum 1 0 Vide hic supra, notam 3. 1 1 Supra, lin. 156-60. speciem\ 7

9

DE GENERE

657

generum non subalternarim positorum diversae sunt speries et differen170 tiae, si sint genera habentia difFerentias; non tamen oportet quod omnes species talium generum sint diversae, et ita stat quod aliqua sit eadem species eorum. E t s i d i c a t u r quod aliquae sunt species sic diversae diversorum generum subalternatorum, sicut multae sunt species corporis quae non 175 sunt species animalis, igitur in hoc non differunt genera subalterna et non subalterna, d i c e n d u m quod quamvis unum genus subalternum habeat ahquam speciem quae non sit species alterius, tamen e converso est impossibile. Sed quando sunt gencra non subalterna, utrumque illorum habet ahquam speciem quae non est species alterius. Et hoc sufi8ofirit ad intentionem A r i s t o t e l i s . Ad s e c u n d u m 1 2 dicendum quod non omne genus dividitur per differentias oppositas. Quando tamen genus habet differentias, potest dividi per differentias oppositas, et tamen una illarum removetur universahter ab aha, sed non oportet quod removeatur universaliter ab 185 omni aha differentia. Verbi gratia animal dividitur per rationale et irrationale, et una illarum removetur universahter ab aha; postea est ahquod genus quod est praecise commune equo et asino. Sit ita quod forte habent ahquam convenientiam inter se, qualem neutrum illorum habet cum quocumque aho animah, et ideo ab eis potest abstrahi unum genus 190 praecise commune illis, et vocetur illud genus a. Simihter, forte bos et equus habent aliquam specialem convenientiam, qualem neutrum illorum habet cum quocumque aho animah; et tunc poterit ab eis abstrahi unum genus praecise commune illis, et vocetur b. Tunc, quamvis differentiae a removeantur a se invicem et simihter b, tamen una differentia 195 a est eadem cum differentia b, et ita eadem poterit esse species diversorum generum tahum non subalternorum. 169 gener.] et A J C K 171 generum] priorum add. I ita] cum ista I 173 sic om. AE 174 subalt.] subalternatim positorum CV 1 , subalternorum DIK sunt om. ABDE non om. K 176 quamvis] licet CV 4 177 species alterius] alterius generis C V 4 179 non om. K 182 habet] aliquas add. A 1 diff.] oppositas add. C V 4 183 tamen] tunc E . una] nulla A 184 remov.] una add. B \\ univ. mg. B, om. EI 185 omni] una CV 4 , om. B 186 postea] vero add. E j; aliquod] aliud E 187 Sit] sic CI, om. AE quod] quia DV 4 , om. C 188 conv.] aequivalentiam V 4 || neutram] quilibet A illorum] eorum B, horum E, eorum vel e a r u m ^ y 4 189 quoc.] quolibct CV 4 • alio om. ADI 190 et 1 ] erit genus illorum et add. A 1 , illud genus add. CV 4 : illud om. CE 1 genus om. A^CEV 4 191 habent] ctiam add. BDK 192 alio om. DI 193 illis] eis C V 4 b ] et add. A 1 , Tunc] modo C V 4 194 a] et b add. E, om. D et... b om. E 195 est] dicitur C " cum] aliqua add. E 196 subalt.] absolutorum B, subalternatorum AE

» Supra, lin. 161-163.

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

42

658

PARS III—3 CAP. 10

Ad t e r t i u m 1 3 dictum est p r i u s quod nulla species per se continetur sub diversis praedicamentis, quia numquam diversa praedicamenta praedicantur in quid de eadem specie. Et ideo numquam est idem per se species diversorum generum nisi illa genera sint subalterna 200 vel ambo contineantur sub eodem, sicut dicit P h i l o s o p h u s hic 14 . Non tamen huic obstat quin de eadem specie possint praedicari diversa praedicamenta non in quid sed ahter. Duodecima regula est quod quando non omnia genera ad genus assignatum praedicantur in quid de assignata specie, non est genus ipsius; 205 sicut si corpus non praedicatur in quid de albo, animal non est genus albi. Aha regula est: si assignatum genus, vel genus ahquod ipsius, participat speciem, non est genus ipsius. S c i e n d u m quod 'pa^ticipa^e, accipitur hic, sicut p r i u s 1 5 , non quia capiat partem realem ipsius, nec quia est pars ipsius, nec quia importat partem ipsius, sed quia ipsum 210 participans subicitur universahter respectu alterius et ahud universahter sumptum non subicitur respectu ilhus sed tantum particulariter sumptum. Sicut homo participat animal, quia homo universahter sumptus subicitur respectu animahs, sic dicendo 'omnis homo est animal' et animal universahter sumptum non subicitur respectu hominis, sic dicendo 215 'omne animal est homo', sed particulariter tantum, sic dicendo 'ahquod animal est homo'; quamvis ahquando haec possit esse vera 'omne animal est homo', non tamen oportet quod sit vera, quamvis animal sit. Et sub ista significatione accipit P h i l o s o p h u s semper 'participare' in logica. 220 Decima quarta regula est: quando ahquid vere praedicatur de ahqua specie, si ahquid superius ad ipsum praedicatur in quid de illa specie, ipsum praedicabitur in quid de eadem specie et erit genus eius; quia omnia quae ordinantur secundum superius et inferius quorum unum praedicatur de altero in quid, vel omnia praedicantur de illo, de quo 225 199 eadem specie] eodem A, eodem ipso D 200 subalt.] subalternata A A 1 201 eodem] tertio C V 4 ji hic om. AE 202 Non om. K 203 non] tamen add. C V 4 204 quod om. A A 1 r non trp. p. assignatum (lin. 205) A C V 4 j genera] sunt add. A, om. I 205 assignatum] significatum C, signatum V 4 , et tamen add. A j assignata specie] assignato (signato B) pro specic A X BDI 206 si] quia CV 4 , om. A 1 ,; albo] idco add. A C V 4 207 gcnus 1 om. A^BDI jj ipsius] non add. A 208 partic.] aliquid add. C V 4 209 accip.] dicitur A 1 , capitiir E, om. D jj realem om. AXE 213 part.] ly add. E 216 sic] sicut A, om. E 217 quamvis] cnim add. E 218 quod] haec add. A 1 | quamvis... sit om. AJE 219 semper om. CV 4 222 superius] inferius A 1 223 praed.] etiam add. E 1 8 Supra, lin. 164-67. et 116-18.

14

Seu ubi supra, nota 7.

15

Supra, lin. 88-99

DE GENERE

659

praedicantur, in quid vel nullum. Sed si dubitetur illud assignatum praedicari de specie, non sufficit ostendere quod aliquod genus eius praedicatur in quid de illa specie, sed simul cum hoc oportet probare quod nuhum ahud contentum sub iho praedicatur in quid de iha specie. 230 Aha regula est: si species praedicatur de ahquo in quid, de quo genus non praedicatur in quid, ihud non est genus ihius speciei; sicut si corpus animatum praedicatur in quid de ahquo de quo non praedicatur in quid animal, manifestum est quod animal non est genus corporis. Si autem corpus praedicatur in quid de omnibus de quibus praedicatur animal, 235 et de pluribus, corpus erit genus animahs. Decima sexta regula est: ihud non est genus ahcuius, de quo definitio generis non vere praedicatur; sicut quia haec est falsa 'planta est substantia animata sensibihs', ideo animal non est genus plantae. Decima septima regula est: quod est differentia ahcuius, non est 240 genus ipsius nec e converso; sicut quia 'congregativum' est differentia coloris, ideo non est genus ipsius nec e converso. Decima octava regula est: differentia nuhius est genus; sicut 'immortale', quia est differentia animahs, ideo nuhius est genus. Sciendum quod ista exempla non ponuntur ut ita sint, sed ut sen245 tiant qui addiscunt. Decima nona regula est: quod est species ahcuius, non est genus ipsius; sicut quia continuitas est species contiguitatis, ideo non est genus contiguitatis. Vigesima regula est quod differentia convertibihs cum specie, non 250 est genus ipsius; sicut 'rationale', quia est differentia hominis, non est genus hominis. Notandum quod differentia ahcuius non est ahquid intrinsecum speciei, sed est unum praedicabile in quale de specie. Praedicatur autem in quale, quia semper differentia essentiahs connotat ahquid vel significat 255 quod non connotatur nec significatur per speciem, nec species ahquid iho modo significat, differentia autem accidentahs semper connotat ahquid extrinsecum. 226 dubit.] disputetur B, quod add. C 233 corporis] nec e^converso add. C V 4 236 est 1 ] quod add. BDI, om. A X CV 4 237 sicut quia] quia enim CV 4 / 238 plantae] illius AE, nec e converso add. A 239 diff.] omnino add. A 240 nec] et C V 4 sicut] ideo CEV 4 242 est] quod add. A ^ nullius] nulla alicuius CEV 4 , generis add. E 242-43 immortale] mortale A C V 4 243 animalis] hominis I . nullius] non BE ; genus] alicuius add. E 244 exempla] exsistentia E jj ita] vera E 246 est 1 ] subiectum add. AXB ;. species] speciei A 1 247 quia om. A C ! continuitas] continguitas BE (!) j| contiguitatis] continuitatis AB, et add. C V 4 248 contig.] continuitatis B, ipsius et add. scilicet continuitatis A, om. E 250 hominis] convertibilis cum homine CV 4 , ideo add. A X C 253 autem] etiam I 255 nec 1 ] vel AI 256 accicL] actualis B •;; semper om. A X BDI

PARS III—3 CAP. 10

660

Vigesima prima regula est quod genus non continetur sub difFe^rentia nec e converso. Et hoc est verum de differentia constitutiva. Aliquando autem genus continetur sub differentia, sic quod de pauciori- 260 bus praedicatur; non tamen per se continetur sub ea, nec e converso. Vigesima secunda regula est quod cuius generis nulla differentia praedicatur de specie, illud non est genus illius speciei; sicut si nulla differentia animalis praedicatur de lapide, animal non est genus lapidis. Ista regula habet veritatem quando genus habet differentias, et ideo quia 265 aliquod genus non habet differentias essentiales, sicut a 1 i b i probatum est 16 , ideo poterit aliquid esse genus alicuius speciei, quamvis nulla differentia essentialis praedicetur de illa specie; et hoc, quia illud genus nullam differentiam essentialem habet. Vigesima tertia regula est quod species, quae est prior natura ali- 270 quo et ad cuius interemptionem sequitur interemptio illius, non est species illius generis; sicut quia animal est prius natura homine et interempto animali interimitur homo, ideo animal non est species hominis. Notandum est quod 'prius natura' non vocatur hic illud quod potest esse sine alio et non e converso, quia isto modo genus non est prius na- 2 7 5 tura quam species. Ita enim potest species esse sine genere sicut e converso. Nec plus dependet species a genere quam e converso, quia species et genus non sunt nisi quaedam intentiones in anima, distinctae totaliter, quarum utraque potest esse in mente sine altera. Sed 'prius natura' vocatur hic quando esse exsistere potest vere praedicari de aliquo suppo- 280 nente pro re, quamvis non praedicetur vere, immo falso, de altero supponente pro re, sed non e converso. Et isto modo genus est prius natura quam species, nam esse exsistere potest vere praedicari de genere supponente pro re, quamvis falso praedicetur de specie supponente pro re; sicut haec poterit esse vera 'animal est\ quamvis haec esset falsa 'homo 285 259 diff.] affirmativa add. C const.] subiecti add. E 260 autem] tamcn A X BI, om. C V 4 261 ea] differentia E 262 est om. A X B . quod om. A J C V 4 264 lapide] tunc add C V 4 [| animal om. AI 265 Ista] autem add. C V 4 266-67 prob.] declaratum C V 4 269 essentialem om. C V 4 271 et del. V 4 , om. A C 272 illius] assignati sibi C V 4 274 est] hic add. BDIK, om. A*CEV 4 hic om. A C E 275 et non] nec A 276 Ita enim] quia ita bene C V 4 277 Nec] non AXE 278 in anima] animae E 280 aliquo] uno C V 4 280-81 supp.] sumpto AE, supposito I 281-82 quamvis... re om. (hom.) A X B 281 i m m o ] sed C V 4 j, falso] fklse AA X BE altero] specie E 282 sed non] nec I : Et] ideo add. V 4 28S-84 supp.] sumpto AI 284 falso] non A 1 , false AA X BCE praed.] vere, i m m o false add. A 1 . pro re om. AE 285 esset] sit C V 4

Guillelmus de Ockham, Expositio libri Porphyrii De praedicabilibus, cap. 4, § 9 (ed. cit., pp. 75s.). 18

DB GENERE

661

est', sed e converso est impossibile. Impossibile enim est quod haec sit vera 'homo est', hac exsistente falsa 'animal est'. Et propter hoc genus dicitur esse prius natura quam species. Simihter notandum quod interemptio speciei non interimit reahter 290 genus nec e converso, quia posset genus exsistere modo convenienti, specie non exsistente. Hoc enim est verum, nam ista intentio animae quae est genus, posset esse in anima etsi nulla intentio quae est species esset ibi. Sed sic interemptio speciei non interimit genus sed e converso, quia ad negationem generis supponentis pro re sequitur negatio speciei 295 supponentis pro re; sicut ista consequentia est bona 'a non est animal, igitur a non est homo', sed e converso non valet. Et sic debent intelligi omnes auctoritates P h i l o s o p h i 1 7 et a l i o r u m , qui dicunt quod genus est prius natura quam species et quod interempto genere interimitur species et non e converso et huiusmodi. 300 Vigesima quarta regula est quod illud quod potest amitti a specie non est genus vel differentia ilhus; sicut quia 'moveri' potest amitti ab anima, ideo 'moveri' non est genus animae nec differentia. Simihter, quia veritas et falsitas possunt amitti ab opinione, ideo neutrum est genus vel differentia opinionis. 305 Intelhgendum est quod non vocatur hic ^amitti, pro illo quod realiter perditur a re, sed vocatur hic ^amitri' quando ahquid non vere praedicatur de ahquo, sicut p r i u s. Sicut materia, quando de nonformata fit formata dicitur amittere potentiam, non quia ahquam rem amittat reahter, - nam nullam rem amittit, sed ahquid adquirit - , sed 310 dicitur amittere potentiam, quia non amphus est haec vera 'materia est in potentia ad formam', quae tamen prius fuit vera. Et hoc non est propter amissionem realem ahcuius rei, sed propter realem adquisitio286 est 3 ] esset C V 4 sit] esset C V 4 287 homo est om. V 4 propter hoc] ideo C V 4 288 esse om. A A J D 289 notand.] sciendum CV 4 , est add. BDEI interimit] includit DI 290 quia] quasi BDIK, non add. A^BDK modo] sibi add. CEV 4 291 Hoc... verum om. AE enim] non add. BIK 293-94 speciei... supponentis] generis interimit speciem, non e converso, quod ad neg. gen. supponente personaliter et pro re sequ. neg. speciei supponente C V 4 295 re] et non e converso add. E ; ista... bona] bene sequitur E • cons.] nunc add. C V 4 297 omnes auct.] illa auctoritas C V 4 Phil. et al. om. C V 4 qui dicunt] quae dicit C V 4 299 et... conv. om. BDI 300 quod om. AA 1 301 vel] et B, nec C 302 moveri om. CEV 4 animae] eius V 4 , om. C diff.] animae add. CEV 4 303 quia om. AA^BDEI 304 vel] nec C V 4 305 Int. est] Illud est intelligendum C : pro illo] illud C 306 hic om. CE , aliquid om. C V 4 307 aliquo] reliquo C, aliquid fdd. C V 4 : prius] ipso manente add. C V 4 Sicut] de add. BE 308 potentiam] privationem EV 4 , quod corr. V 4 309 aliquid] aliquam ACDIK 17

Cf. Aristot., Topica, VI, c. 4 (141b 28-29); Praedicamenta, cap. 13 (15a4-7).

662

PARS III—3 CAP. 10

nem alicuius rei, puta formae. Similiter intelligenda est regula 4re importata per subiectom non destructa'. Vigesima quinta regula est: si aliquid participat vel participare potest 315 contrarium generis, non est species illius; sicut quia homo potest parcipare album, ideo nigrum non est genus hominis. Notandum quod <participa^e, accipitur hic pro 'recipere praedicationem alterius', quo modo dicitur quod semper subiectum participat praedicatum, quod non est ahud quam subiectum vere subici respectu 320 praedicati. Vigesima sexta regula est: quando ahquid potest competere speciei quod non potest competere ahcui contento sub genere, non est species ipsius; sicut quia anima potest vivere et nullus numerus potest vivere, ideo numerus non est genus animae. 325 Vigesima septima regula est quod si assignatum sit aequivocum, non est genus, quia tam species quam genus debet esse univocum. Notandum quod ahquando accipit P h i l o s o p h u s genus et speciem non tatum pro intentione animae sed etiam pro ipsa voce. Unde haec vox 'animaT vocatur genus. Sed hoc non est nisi ex voluntaria 330 institutione, quia scihcet sponte instituitur ad significandum omnia illa quae intentio animae, quae est genus, ahquando significat. Aha regula est: si assignatum non potest habere plures species, non est genus, quia semper omne genus vel praedicatur vel praedicari potest in quid de pluribus speciebus. 335 Aha regula est: illud quod non praedicatur de ahquo proprie sed translative, non est genus ipsius; sicut quia consonantia non praedicatur proprie sed translative de temperantia, ideo non est genus temperantiae. Notandum quod nulla potest esse translativa praedicatio nisi ex actu voluntatis et per institutionem, et ideo tahs praedicatio translativa non 340 potest esse nisi in vocibus vel scriptis vel aliis signis ad placitum insti-

313 alic.] altcrius AA*DE ; puta formae om. A^BCIV 4 ; Simil.] etiam A 1 regula] de add. ABE, add. s. lin. C 316 generis] illud add. C ' species illius] genus eius C 317 album] nigrum BFIK Gem., nigredinem C V 4 , albedinem E , n i g r u m ] album BCFIKV 4 genus] species E 318 Notand.] est hic add. A D 319 quo m o d o ] quando B, sicut E quod om. C V 4 scmper] a add. A partic.] b add. A 320 q u a m ] nisi C V 4 322 regula om. C V 4 est] quod add. A : quando] si C V 4 326 quod om. A*CV 4 aequ.] Ulud add. C V 4 327 debet] dicitur I, om. C V 4 esse] dici A, sunt C V 4 univ.] univoca C V 4 328 Not.] est add. ADI 330 animal] aliquando add. A*CEK 331 scil. om. A A 1 332 aliquando] animalium A^BDIK, naturaliter E 333 est] quod add. AI 336 regula om. A J B est] quod add. E | illud om. A J BDI 337 transl.] transumptive (etiam infia) E ; sicut] unde C V 4 338 temp. ... temp.] campana... campanae C V 4 339 Not.] est add. ADEI transl.] transumptivc (etiam infia) BE 341 vel 1 ] in add. A X B ij vcl 1 ] et C V 4

DE GENERE

663

tutis. Et propter hoc vox aliquando genus vocatur, quando scihcet non translative sed proprie et in quid praedicatur de specie. Trigesima regula est: quando species habet contrarium et genus non habet contrarium, si contrarium speciei non sit in iho genere, nec ipsa species erit species ihius generis. Sicut quia albedo habet contrarium, scihcet nigredinem, et sonus non habet contrarium, ideo si nigredo non sit species soni, nec albedo est species soni. Trigesima prima regula est: quando tam genus quam species habent 350 contrarium, si contrarium speciei sit sub contrario generis, ipsa species erit species ilhus generis. Intehigendum est quod ista regula habet veritatem quando alterum contrariorum immediate continetur sub genere contrario et quando neutra contrarietas habet medium. Unde si una contrarietas habet me355 dium et altera non, regula non habet locum; et ideo non sequitur 'prodigahtas est species vitii, igitur ihiberahtas est species virtutis', et hoc, quia virtus et vitium non habent medium; vel si habeant, saltem prodigahtas et ilhberahtas [non] habent medium. Notandum etiarn quod nuhae species tales habent contrarietatem, 360 stricte accipiendo contrarietatem, quando scihcet alterum contrariorum expehit rehquum et non compatitur ipsum, nam tales species non sunt nisi quaedam intentiones animae, quae ita compatiuntur se in anima sicut quaecumque ahae intentiones. Sed tales species et similiter genera dicuntur contraria, quia sunt genera et species contrariorum. Unde in365 tentio quae est species omnium albedinum et intentio quae est species omnium nigredinum non dicuntur contrariae nisi quia sunt signa et intentiones importantes quahtates singulares contrarias. Et ita istud vocabulum ! perm. 1 ] et add. K 46 pcr] sua add. A 1 47 nox>-homo] definitur add. BEI CAP. 2 7 . - 3 per quas] quibus A 1 || probari] demonstrari (etiam infra) E 4 per quas] quibus AXEI 5 alictiius] vel non esse add. BI 7 illius] alicuius C 8 hominis] eius A C V 4 , Sortis K, vel Sortis add. B 9 est om. A^EFI 11 dem.] denotantibus BIV 4 12 praed.] secundum principia Aristotelis add. EI 12 quibusc.... de 1 om. A X BI || n o m . ] propriis add. E 12-13 pron. dem.] pronominibus denotantibus C

CAP. 2 7 .

-

1

Cf. supra, Pars

I,

cap.

21-22.

PARS iii—3 CAP.

692

10

demonstrante quamcumque rem. Unde quacumque re demonstrata haec non est in quid 'haec est quantitas'. Et ita est de multis, quia de omnibus speciebus connotativis et relativis. 15 Aha regula est: quod praedicatur de omnibus, non est species ahcuius. Et ideo ens et unum et huiusmodi non sunt species ahcuius. Aha regula est: illud de quo non praedicatur in quid ahquod praedicamentum, non est species alicuius. Intelligendum est quod sicut genus multiphciter dicitur, ita et 20 species multipliciter accipitur. Et ideo ista regula non est intelligenda de omni specie, sed de illa quae non est per se communis partibus essentiahbus aliarum rerum; sicut unum commune omnibus formis ignis non recipit praedicationem in quid ahcuius praedicamenti, et tamen potest vocari species, eo quod est praedicabile in quid respectu omnium for- 25 marum particularium. Species igitur, ad praesens, accipitur dupliciter: uno modo pro omni praedicabili in quid de pluribus differentibus numero, et hoc sive significata per ista differentia numero sint nata esse partes essentiales ahcuius sive non. Et isto modo materia est species et similiter anima intellectiva, 30 et ita de multis aliis. Aho modo accipitur pro illo quod est praedicabile de pluribus tahbus in quid, et importata non sunt nata esse partes esseritiales ahcuius. Et ita anima intellectivn non est species. [CAP.

28.

D E REGULIS PER Q U A S PROBARI POTEST ALIQUID ESSB DIFFERENTLA

ALICUIUS]

Circa differentiam dantur ahquae r e g u l a e U n a est talis: quod praedicatur in quid de ahquo, non est differentia illius. Et ideo sequitur 13 dem. 1 ] denotante AIV 4 rem] secundum principia Aristotelis add. B, in quid add. seu rep. ACFV 4 13-14 Unde... haec 1 ] Haec enim ACFV 4 14 haec 2 ] hoc ABEGem., homo F quant.] quantum FGem., et haec est quantitas add. C V 4 ita] hoc A multis] aliis add. A 1 16 quod] illud quod add. BI 16-17 alic. om. A^BI 18 est] quod add. BEIV 4 18-19 de... praed.] quod praedicare de omnibus de quibus non praedicatur aliquod E 18-19 praed.] praedicatum A X B, in quid add. E 20 est] tamen add. E, om. A^BI et] etiam CV 4 , om. BF 21 accip.] dicitur E 22 sed] est intelligenda (intelligendum B) add. BEFI de om. AXI illa] specie BE, om. AXFI 23 sicut] undc A 1 24 praedicamenti] praedicati A X B 25 est praedicabilc] potest praedicari A^E, est praedicabilis BFI 28 diff.] demonstrantibus E {. sive] ista add. B 29 per] pro A 1 : ista] illa BEI ;l n u m . ] sic add. A 1 30-31 et«... aliis om. E 30 et 1 om. BI • simil. om. ACFV 4 • intell.] est species add. BFIK 31 ita] est add. A X B , aliis] et add. CFV 4 :; accip.] species add. AXE 32 pluribus om. A X BEI i! et] quae F 32-33 essent.] matcriales I CAP. 28. - 3 est om. BI i! talis om. ACFV 4

CAP. 28. -

1

Cf. supra, Pars I, c. 23.

4 est] dicitur E

DE DIFFERENTIA

693

5 'anima intellectiva praedicatur in quid de animabus intellectivis, ergo anima intellectiva non est differentia\ Intelligendum est quod ista regula est intelligenda de illo quod praedicatur in quid de aliquo pronomine denotante rem unam; sicut haec est in quid 'haec est anima intellectiva,; et haec simihter 'haec est 10 forma,> denotando formam. Sed non est intelhgenda regula de illo quod praedicatur in quid de pronomine sumpto cum eodem communi; unde haec est praedicatio in quid 'hoc rationale est rationale\ sicut haec est in quid 'hoc quantum est quantum'. Alia regula est: illud quod non importat partem rei essentialem, 15 videhcet materiam vel formam, non est differenria ahcuius. Et ideo sequitur 'disgregativum visus non importat partem rei talem, igitur non est differenria\ Intelhgendum quod ista regula est intelhgenda de differentia essentiali et non de differentia accidentah, nam ahquid poterit esse differentia 20 accidentalis, quamvis non importet partem essentialem rei, sed sufficit quod importet accidens vel causam vel effectum vel ahquid huiusmodi. Alia regula est quod illud quod non dividit ahquod genus, non est differentia ahcuius, nam omnis differentia est ahcuius generis divisiva. Et hoc est verum tam de differentia essentiah quam de differentia acci25 dentah. Et ideo sequitur 'creativum non dividit aliquod genus, ergo creativum non est differentia Dei\ Ex isto sequitur quod aliquae passiones sunt differentiae accidentales suorum subiectorum et ahquae non. Illae enim passiones quae sunt propriae ahquibus speciebus contentis sub genere, sunt differentiae acciden30 tales earum, sicut 'disgregativum visus' est tam passio quam differentia accidentahs albedinis. Aliae auten^, cuiusmodi sunt passiones Dei et entis et huiusmodi, non sunt differentiae sed passiones tantum; et si ahquando in a u c t o r i b u s vocentur passiones differentiae, multum extensive loquuntur de differentia. 7 Intell. ... intell.] Ista regula intelligenda est AXE est 1 om. BIV 4 intelligenda] vera B, om. I 8 aliquo] de add. C V 4 den.] demonstrante EF 9 haec 1 ] praedicatio add. AXE , haec'] ista E 10 den.] demonstrando EFIV 4 , om. A formam mg. V 4 , om. A 11 pron.] demonstrante add. C 11-12 unde haec 1 ] haec enim C 12 praed.] species I 12-13 haec«... quid om. ACFV 4 12 haec 1 ] praedicatio add. E 13 est] hoc add. mg. B 14 est] quod C, quod add. BE, om. A 1 ;! non om. K ;; partem rci] rem B 15 videl.] vel A C V 4 , sicut A 1 , scilicet F, aliam add. C V 4 diff.] essentialis add. B 16 talem] essentialem A J EF 18 Intelligendum] Sciendum C 19 de om. CEV 4 differentia 1 om. CEFV 4 21 vel 1 ] sive C 23 alicuius] illius A, generis add. E, om. F n a m ] quia A^BI, om. A 24 hoc... v e r u m ] haec est vera E tam om. B C 24-25 essentiali... accidentali] accidentali quam de substantiali vel essentiali F 24 differentia* om. ACEIV 4 25 ideo] non K 26 creativum om. CFV 4 27 aliquae] quaedam (etiam infra) A 1 31 Aliae autem] Sed ahquae E, passiones add. AXE 33 auct.] auctoriutibus BE 1 pass. om. A^BEI 34 diff.] et non proprie add. AXE

694

PARS HI-3 CAP.

20

Alia regula est quod illud quod non habet differentiam condividen- 35 tem, non est differentia, et ideo sequitur 'unum non habet differentiam condividentem, ergo unum non est difFerentda entis'. Notandum quod ista regula non est intehigenda de differentia essentiah. Ahquando enim contingit quod differentia essentialis non habet differentiam essentialem condividentem; sicut 'materiale' est differentia . Similiter hic 'quidquid fiiit, est; ignis produxit vel calefecit; ergo ignis producit vel calefacit'. In omnibus enim talibus est fallacia figurae dictionis. Et tamen accipiendo sub nomina mere absoluta non est ahqua fallacia. Sicut hic est bonum argumentum 'quidquid fuit, est; homo fiiit;495 igitur homo est\ Et simihter hic 'quidquid fuit est; albedo fiiit; ergo albedo est\ Et simihter hic 'quidquid fiiit, est; Sortes fiiit homo; igitur Sortes est homo\ Et simihter hic 'quidquid fiiit, est; haec albedo fiiit color; igitur haec albedo est color'. Et tamen secundum illam opinionem quae ponit quantitatem non esse aliam rem a substantia et qua- 500 htate hic est fallacia figurae dictionis 'quidquid fiiit, adhuc est; haec substantia fiiit quantitas; ergo haec substantia adhuc est quantitas\ Sed hic est bonum argumentum 'quandocumque aliquid fiiit substantia, tunc fiiit quantitas; haec substantia fiiit substantia; ergo haec substantia fiiit quantitas'. Simihter hic est fallacia figurae dictionis 'quidquid est,505 fiiit prius; a est simul cum b\ igitur a fiiit prius simul cum V. Simihter est hic fallacia figurae dictionis 'quidquid fiiit, adhuc est; hoc corpus fiiit coniunctum ilh corpori; igitur hoc corpus est adhuc coniunctum ilh corpori'. Et tamen hic est bonum argumentum 'quidquid fuit, est; albedo fiiit; igitur albedo est\ Et sicut dictum est de propositionibus de sio praeterito, ita, proportionahter, dicendum est de propositionibus de fiituro. 482 Undc... dic. 1 om. (hom.) ACKV« om. A X B 484 fcll. fig.] figura A C V 4

483 comcdisti 1 ] hodie add. A 1 , illud add. BDI i tu 486 quod] hoc A 487 et] a add. A J D 489 fiiit]

trungularis figurae add. B 490 Sortcs*] adhuc add. CKV* 491-92 Similitcr... calefacit om. A C E K V 4 491 fiiit] adhuc add. mg. B 492 prod. vel cal.] adhuc cst B 494 sub nomina] subiecta E || mere] non connotativa sed K abs.] non connotativa AV 4 , connotativa CDI, absoluta add. mg. V 4 495-96 Sicut... est 1 om. A B C K V 4 502 subst. ... subst.] herba... herba E ,. subst. 1 ] nunc vel add. A 5024)3 Sed hic] Similitcr hoc B 502-05 Sed... quantitas trp. p. est 1 (lin. 496) K, om. A C V 4 505-06 quidquid... b 1 ] quidquid est fuit post a. est post cum b. ergo a. post fuit simul cum b. E 506 c u m 1 ] quam C 508 fuit om. C V 4 511 prop. om. BI

DE FALLACIIS IN DICTIONE

809

Aliter contingit fallacia figurae dictionis ex diversitate praedicamentorum in propositionibus modalibus, sicut sic arguendo 'quidquid potest 515 Deus facere mediante causa secunda, potest facere se solo; sed Deus potest facere actum meritorium mediante causa secunda; igitur potest se solo facere actum meritorium'. Responsio: hic est fallacia figurae dictionis, quia si acciperetur sub nomen mere absolutum, esset bonum argumentum; sicut hic est bonum argumentum 'quidquid potest Deus facere mediante 52ocausa secunda, potest facere se solo; sed Deus potest facere ignem mediante causa secunda; igitur etc.\ Et ideo si propter simihtudinem dictionum credat quis quod unum argumentum est bonum sicut ahud, decipietur per fallaciam figurae dictionis. Verumtamen sciendum est quod si 'actum meritorium' poneretur 525 a parte subiecti, non esset fallacia figurae dictionis. Unde hic non est fallacia figurae dictionis 'quidquid Deus potest facere mediante causa secimda etc.; sed omnem actum meritorium potest Deus facere mediante causa secunda; igitur omnem actum meritorium potest Deus facere se solo\ quia conclusio est vera si praemissae sunt verae, sive subiectum ac530 cipiatur pro his quae sunt sive pro his quae possimt esse. Simihter hic est fallacia figurae dictionis omnem rem potest Deus fecere sine alia re distincta totahter; album est res aha ab albedine; ergo Deus potest facere album sine albedine'. Et tamen ista conclusio bene sequitur 'album Deus potest facere sine albedine', quia illam rem quae 535 est alba potest Deus facere sine albedine; et tamen haec est impossibihs 'album facit Deus sine albedine'. Simihter hic est fallacia figurae dictionis 'Deus potest causare omnem rem possibilem quae non est Deus; veritas istius propositionis "Deus nihil causat" potest esse; igitur Deus potest causare veritatem huius 540 proposirionis', propter hoc quod iste terminus 'veritas istius propositionis' non est incomplexum mere absolutum. Oportet autem scire quod non solum iste modus fallaciae figurae dictionis est in tahbus discursibus compositis ex pluribus praemissis, sed etiam accidit in consequentiis et enthymematibus; quia iste modus non 515 sec.] efficiente add. A*BI;; potest] creare vel add. A 1 , causare et add. I 516 facere] vel causare add. B '; sec.] cfficiente add. A J BEI 517 facere] causare A X BI , Resp. om. A J BEI 520 causa sec.] igne A X BI 521 etc.] potcst Dcus se solo facere ignem A X BI 524 actum merit.] actus meritorius K 526 facere om. A X BDI 527 etc.] potest facere a se solo E 527-29 med. ... soloom. (hom.) A*B 530 possunt esse] fuerunt A^BI 532 dist.] realiter et add. C V 4 tot.] realiter A 533-35 ista... tamen om. (hom.) A X C 536 facit] potest facere B 539 huius] istius AA X I 540 prop. 1 ] Dcus nihil causat add. D , ist. prop. om. A C K V 4 541 inc.] et add. E 542 fall. om. AA X CDI 543plur.] talibus E 544 ct] in add. AE , cnt.] particularibus A

PABS m - 4 CAP. 10

810

est tantum ex hoc quod unum praedicamentum commutatur in aliud, 545 hoc est ex hoc quod primo in maiore accipitur signum distributivum correspondens uni praedicamento et postea accipitur sub incomplexum alterius praedicamenti. Quia numquam dicit P h i l o s o p h u s quod figura dictionis est ex commutatione unius praedicamenti in ahud 18, sed dicit quod est ex hoc quod diversa sunt praedicamenta et easdem res 550 diversimode significant, ideo frequenter non valent consequentiae ex incomplexis ahquorum praedicamentorum. Et tamen si loco illorum ponerentur incomplexa alterius praedicamenti, essent consequentiae bonae; sicut hic est consequentia bona 'homo fiiit animal, igitur animal fuit homo\ Similiter 'albedo fuit nigredo, ergo nigredo fiiit albedo'. Simihter 555 'albedo potest esse color, ergo color potest esse albedo'. Simihter tales consequentiae sunt bonae 'albedo cessat esse albedo, igitur albedo cessat esse'; 'homo desinit esse homo, igitur homo desinit esse' et huiusmodi. Quae ideo bonae consequentiae sunt quia termini ex quibus componuntur non significant ahquid in recto et ahquid in obhquo, nec signi- 56o ficant ahquid primo et principahter et ahquid secundario, nec significaut ahquid affirmative et ahquid negative, sed eodem modo significant omnia sua significata. Quod secundum principia A r i s t o t e l i s 1 4 non est verum nisi de incomplexis in genere substantiae et de abstractis in genere quahtatis quibus correspondent concreta supponentia pro distinctis rebus 565 ab illis pro quibus supponunt abstracta, et ideo tales consequentiae ex tahbus terminis bonae sunt et non ahae. Propter quod si ahquis credat quod consequentiae consimiles valent ex aliis terminis sicut ex tahbus, decipietur per fallaciam figurae dictionis. Unde hic est fallacia figurae dictionis penes istum modum 'album 570 desinet cras esse album, ergo album desinet cras esse'; 'motus cessabit esse motus quando quiescet mobile, igitur motus cessabit esse quando quiescet mobile', sicut hic est fallacia figurae dictionis 'forma partibiliter adquisita cessabit esse partibihter adquisita quando quiescet mobile, ergo forma partibihter adquisita cessabit esse quando quiescet mobile'. 575 546 hoc 1 cst] sed cst A C V 4 549 fig.] fallacia figurac I 550 pracd.] unde quia diversa sunt praedicamcnta add. DIGem., add. mg. B 551 valent] sunt... bonae E 555 Simil. 1 ] hic add. A X B !j Simil. 1 ] hic add. AXE 556 albedo 1 ... Simil. om. {hom.) A B 559 cons. om. A^BEI 560 aliquid 1 ] aliud A B 561 aliquid 1 ] aliud A C 565 qual.] quantitatis AV 4 , quod corr. in quodditatis (!) V 4 quibus] cui A C D I 566 abstracta EG*m., concreta AA^BCDIKV 4 , sed corr. V 4 568 aliis] illis E 574 part. adq.] forma K, om. A C V 4 574-75 partib. ... partib] particulariter... particulariter BIGem.

Cf. Aristot., De sophist. elenchis, cap. 4 (166b 10-19). Pars I, cap. 42-62. 18

14

Cf. supra,

DE FALLACIIS IN DICTIONE

811

Similiter hic 'actum meritorium potest Deus facere sine voluntate efficiente, igitur Deus potest facere actum meritorium sine voluntate efficiente'. Similiter hic 'istam veritatem potest Deus facere, - demonstrando veritatem istius: Deus nihil facit -, ergo Deus potest facere hanc 580 veritatem,. Simihter hic 'homo ab aeterno fiiit Deus, igitur Deus ab aeterno firit homo\ Et pro isto exemplo et pro aliis praecedentibus est sciendum quod quamvis hoc nomen 'homo' secundum usum p h i l o s o p h o r u m sit nomen mere absolutum, non plus significans unum significatum in 585 recto quam ahud, tamen secundum usum t h e o l o g o r u m 1 5 non est ita mere absolutum, quia si sic, esset convertibile cum hoc nomine 'humanitas\ Et tunc sicut haec est neganda 'Filius Dei est humanitas,, ita esset haec neganda 'Filius Dei est homo\ quod falsum est. Et ideo secundum usum t h e o l o g o r u m hoc nomen 'homo' connotat vel 590 consignificat, potentiahter saltem, suppositum divinum, quod quamvis non esset homo, posset tamen esse homo. Et propter hoc quando posui multa exempla de hoc nomine 'homo\ locutus sum secundum usum philosophorum. Similiter hic est fallacia figurae dictionis 'Filius Dei potest non esse 595 homo, igitur homo potest non esse Fihus Dei\ propter eandem rationem. Scire autem quare in praedictis est fallaciafiguraedictionis non spectat ad logicum, sed spectat ad illum qui perfecte novit tam logicam quam ahas artes sive scientias speciales, et ideo qui in omnibus argumentis novit artificiahter assignare fallaciam figurae dicrionis est prope videre verum 6oo in omnibus scientiis16. Est etiam sciendum quod quamvis tales consequentiae habeant talem defectum generalem, tamen quandoque ahquae gratia materiae possunt tenere. Et tunc ad ostendendum quod ahquae tales consequentiae tenent gratia materiae et ahquae non, oportet recurrere ad secundum modum 605 principalem istius fallaciae et ad artem traditam ibi17. Nec est incon579 Deus 1 om. BCIV 4 580 verit.] Deus nihil fcrit add. A 582 pro om. BD j| aliis] sequentibus et add. A 1 : praec.] sequentibus A 584 non om. E 585 aliud] in obliquo add. ACEKV 4 586 est] nomen add. A , esset] esset add. D 588 haec] i s u ADV 4 Et om. B C V 4 590 cons.] significat B 591 propter hoc] ideo AXI 592 locutus sum] usus fui A J BI 596 praed. est] ibi sit K !; spectat] pcrtinet A C 597 logicum] logicam ABDEV 4 spectat] pertinet CE quam] omnes add. B 598 artes sive om. A X BDI ; arg. om. A^BDIK 599 artif. om. ACEKV 4 601 etiam] autem A, u m e n A*BI 603 tales om. AAXE 604 aliquae] quaedam C 605 Nec] hoc add. B 15

Cf. supra, Pars I, c. 7.

18

Vide supra, notam 10.

17

Supra, lin. 50-187.

812

PARS III—4 CAP. 11

veniens quod in eodem argumento concurrant aliquando duo modi eiusdem fallaciae. Ad istum etiam modum habent reduci omnes paralogismi in quibus arguitur a praemissis habentibus ahquam determinationem ad conclusionem sine illa determinatione, quamvis nonnulli tales possent reduci 610 ad secundum modum principalem. Unde hic est fallacia figurae dictionis ctu non habes denarium cum tristitia; et tu das denarium cum tristitia; ergo das quod non habes'. Simihter hic 'tu non habes unum solum denarium; et das unum solum denarium; ergo das quod non habes'. Et causa quare in tahbus 6is est fallacia figurae dictionis est ista, quia si in tahbus praemissis loco istorum terminorum 'denarium cum trisriria', 'unum solum denarium' ponerentur termini mere absoluti non esset ahqua fallacia respectu eiusdem conclusionis. Sicut hic nulla est fallacia 4tu non habes animal rationale; tu das animal rationale; igitur tu das quod non habes'; nec hic 620 ctu das bovem et non habes bovem, igitur das quod non habes'. Sed n u m q u i d est hic fallacia figurae dictionis 'tu das bovem album; et non habes bovem album; igitur das quod non habes' ? D ic e n d u m est quod hic est bonum argumentum, quia non semper dimissio determinationis in conclusione facit fallaciam figurae dictionis, 625 sed quando determinatio illa est in uno praedicamento tunc causat et quando est in aho tunc non causat fallaciam figurae dictionis. Unde bene sequitur 'tu das unum denarium; et non habes unum denarium; igitur das quod non habes'; et tamen non sequitur 'tu das bovem in isto loco; et non habes bovem in isto loco; igitur das quod non habes'. 630 Nec potest dari regula generahs quando tahs consequentia valet et quando non valet. Simihter potest accidere fallacia figurae dictionis propter hoc quod ahqui termini significant ahquid negative et ahquid affirmative, sicut in isto exemplo 'tu das unum solum denarium; et non habes unum solum 635 denarium; ergo das quod non habes'. Unde propter hoc quod 'unum solum' significat plura negative, ideo tahs consequentia non valet. 606 aliq. om. A^BI 608 etiam] autem A 614 non habes] das AEKV 4 |; et] tu add. DI i[ das] non habes AEKV 4 616 fall. fig.] figura AXBD 617 term. om. BI 618 pon. ... abs.] poneretur nomen mere absolutum et add. vel termini mere absoluti A 1 619 Sicut... fall. om. AI 620 tu om. AD !' habes] similiter add. A " hic] est aliqua fallacia add. A 621 et] tu add. A*C 622 numq.] numquam AK 625 fall. fig.] figuram B 627 alio] praedicamento add. CKV 4 631 valet] tenet E 632 valet om. CE 633 Sim.] autcm add. A . accid.] contingcre AXBI " propter] ex C 634 tcrmini om. DI , aliquid 1 om. ACKV 4 ,; aliquid 1 ] aliqui ACDIV 4 ;; sicut] patet add. A 1 636 ergo... Undc om. A J BI;, hoc] enim add. BI 637 solum] denarium add. E

DE FALLACIIS IN DICTIONE

813

Non solum autem accidit fcllacia figurae dictionis propter hoc quod incomplexa categorematica et syncategorematica diversimode significant 640 et propter hoc quod diversa praedicamenta significant diversimode et propter hoc quod ahqui termini significant ahquid negative et aliquid affirmative et ahquid affirmative et negative, sed etiam ex hoc quod ahqui sunt termini communes pluribus et ahqui sunt proprii, inter quos computanda sunt nomina propria et pronomina demonstrativa et relativa. 645 Et est iste modus quando ahquod argumentum teneret si loco termini communis, vel loco termini habentis terminum communem pro parte, poneretur nomen proprium vel pronomen demonstrativum vel relativum; et tamen quia ponitur ahus terminus quam pronomen demonstrativum vel relativum vel nomen proprium non valet argumen650 tum, vel quando accidit e converso. Verbi gratia si arguatur sic 'Marcus potcst esse alter a Tulho; Marcus est Tulhus; igitur Marcus potest esse alter a se', hic est bonum argumentum si 'Marcus' sit nomen proprium istius hominis et simihter 'Tullius'. Si tamen loco istius nominis 'Tullius' poneretur hoc commune 'musicum' vel sibi adderetur idem commune, 655 argumentum non valeret; sicut non sequitur 'Marcus potest esse alter a musico, vel a Tulho musico; Marcus est musicus, vel Tullius musicus; igitur Marcus potest esse alter a se\ Simihter hic est bonum argumentum 'Marcus est tertius a Sorte et a Tullio, ergo Marcus est tertius a se'; et tamen hoc argumentum non 660 valet 'Marcus est tertius a Sorte et ab homine, ergo Marcus est tertius a se\ Et tamen non est difFerentia ahqua nisi in hoc quod in uno accipitur nomen commune et in aho loco termini communis accipitur nomen proprium. Propter hoc si ahquis credat quod illud argumentum valet ubi ponitur nomen commune sicut valet illud in quo ponitur nomen 665 proprium, decipitur per fallaciam figurae dictionis, dum credit propter simihtudinem dictionum unum valere sicut rehquum. Simihter hic est bonum argumentum 'Marcus non est tertius a se et a Sorte; Marcus est Tulhus; ergo Marcus non est tertius a Sorte et a Tullio'. Et tamen si loco istius nominis proprii 'Tulhus' poneretur hoc 638 Nouum cap. indicant A X BIKV 4 639 et] hypothetica add. B 641-42 et... negative] et aliqui negative et aliqui affirmative A 1 , et aliquid negative et affirmative et aliqui affirmative B, et affirmative et aliqui affirmative I 641 aliquid 1 ] D 642 aliquid] aliqui DGem. 646 termini om. A^BDIK 648 quia] quando E 652 hic] hoc AA X BE 653 et... istius" om. (hom.) I .: et sim.] sim. et CEV 4 , om. A 654 idem] nomen ACEKV 4 , illud B 655 arg. om. A X BI 656 m u sicus 1 vel om. A X BE 659 a om. A J B D I ; Tullio] Platone K 661 aliqua] alia A !; in hoc] haec ACV4 662 termini om. A X BI nomen] non E 663 quod] hoc A 1 i| illud] idem A 1 j arg.] non add. I 664 sicut] videlicet add. A 1 , videt quod add. I in quo] ubi AK 669 a om. BDI |j Tullius 1 ] Tullii CEV 4

PARS III—4 CAP. 11

814

nomen commune 'homo', argumentum non valeret, quia non sequitur STO 'Marcus non est tertius a se et a Sorte; Marcus est homo; ergo Marcus non est tertius a Sorte et ab homine\ Et ita patet quod ahquando ponendo nomen proprium est argumentum bonum et ponendo loco illius nomen commune non valet. Et iste est unus modus tertii modi principalis. 675 Nec tamen est dicendum quod semper accipiendo nomen proprium loco nominis communis vel e converso est fallacia figurae dictionis. Unde e r r a n t d i c e n t e s 1 8 quod hic est fallacia figurae dictionis 'Coriscus est alter a Corisco musico; Coriscus est Coriscus musicus; ergo Coriscus est alter a se\ si Coriscus sit nomen proprium et non aequi- 6so vocum; quia si esset nomen aequivocum, esset ibi fallacia figurae dictionis. Quod autem non sit ibi fallacia figurae dictionis, patet; nam sequitur 'Coriscus est alter a Corisco musico, ergo Coriscus non est Coriscus musicus', et sequitur 'Coriscus non est Coriscus musicus, ergo Coriscus musicus non est Coriscus'. Simihter sequitur 'Coriscus est Coriscus 685 musicus, ergo Coriscus musicus est Coriscus'. Ex istis duobus sequitur conclusio principahs, sic 'Coriscus musicus non est Coriscus; Coriscus musicus est Coriscus; ergo Coriscus non est Coriscus', et ultra 'ergo Coriscus est alter a se\ Nec valet dicere quod non sequitur 'Coriscus est alter a Corisco 690 musico, igitur Coriscus non est Coriscus musicus', quia sequitur 'Coriscus est alter a Corisco musico, ergo Coriscus musicus est alter a Corisco'; et ultra 'ergo Coriscus est alter a Corisco'; et ultra 'ergo Coriscus non est Coriscus musicus'; igitur a primo ad ultimum. Dicendum est ergo quod tahs discursus est bonus ex propositionibus 695 mere de inesse et mere de praesenti. Sed iste discursus non valet 'Coriscus potest esse alter a Corisco musico; Coriscus est Coriscus musicus; igitur 672 Sorte] se A C V 4 i ab om. BI h o m . ] huiusmodi I 673 illius] nominis proprii add. E 679 Coriscus* om. C K V 4 681 aeq.] non add. E !; ibi om. BE 682 autem] enim A X BI -i non om. ACIK ! ibi om. BE 685 Coriscus 1 ] non add. B 686 ergo... Coriscus 1 om. K l| istis] autem add. A X BI || duobus] tunc C 687 sic] scilicet et add. quod E 691-92 non... Coriscus om. B 692 musicus om. A C E K V 4 692-93 Corisco] et musicus est alter a musico Corisco add. A, ergo C o riscus musicus est alter a Corisco musico add. C V 4 692-94 totum conjundit K 693 est... C o risco] non cst Coriscus E, musico add. Gem. 694 Coriscus] et ultra: igitur Coriscus non est Coriscus musicus add. DI 695 est om. A C V 4 ;; ergo om. A C E V 4 696 mere 1 om. AA X E

Aegidius Romanus, Expositio supra libros Elenchorum, II, c. 5: "Dicendum quod in illo paralogismo est tam accidens quam figura dictionis. Extraneum enim est a Corisco quod sit musicus in quantum est diversus a musicoM (ed. Venetiis 1496, f. 54vb). Cf. etiam Aristot., De sophist. elenchis, cap. 22 (178b 41 - 179a 4). 18

DE FALLACIIS IN DICTIONE

815

Coriscus potest esse alter a se'; et tamen si loco istius termini 'Coriscus musicus' poneretur aliquod pronomen demonstrativum vel relativum 700 vel nomen proprium esset discursus bonus. Et si quaeratur causa istius, dicendum est quod causa est quia affirmativae multae, in quibus ponuntur termini communes vel pronomina sive nomina propria cum terminis communibus, possunt habere plures causas veritatis quam si loco illorum poneretur nomen proprium vel 705 pronomen. Ista enim 'Coriscus potest esse alter a Corisco musico' potest habere omnes istas causas veritatis 'Coriscus potest esse alter a Corisco,; 'Coriscus potest esse alter a musico'; 'Coriscus potest non esse Coriscus musicus'. Et non omnes istas causas veritatis potest habere ista 'Coriscus potest esse alter a se', nec ista 'Coriscus potest esse alter a Corisco'. 710 Et s i d i c a t u r quod tunc est ibi fallacia consequentis, d i c e nd u m est quod non est inconveniens ibi accidere fallaciam consequentis. Si tamen quis decipiatur propter hoc quod videt quod tahs modus arguendi tenet in consimihbus dictionibus, decipietur per fallaciam figurae dictionis. 715 Penes istum modum peccant taha sophismata 'quandocumque ahqua sunt idem reahter, ubicumque ahquid est unum illorum, ibi illud est rehquum illorum; sed substantia corporis Christi et substantia corporis Christi habens partem distantem a parte sunt idem reahter, et corpus Christi est in sacramento Altaris substantia corporis Christi; igitur cor720 pus Christi est in sacramento Altaris habens partem distantem a parte', quia si loco istius termini 'substantia corporis Christi habens partem distantem a parte' poneretur nomen proprium vel pronomen demonstrans illam rem quae est substantia corporis Christi habens partem distantem a parte, esset bonum argumentum. 725 Simihter hic est fallacia figurae dictionis 'haec substantia est substantia habens partem distantem a parte; haec res est substantia in sacramento Altaris; ergo haec res est substantia habens partem distantem 700 proprium] non add. E 701 quia] quod A C V 4 704 q u a m ] quia A A 1 705 Ista enim] unde ista D 706 Corisco] musico AEK, musico add. A 1 707 Coriscus 1 ] non add. A || alter... non om. A i a ] Corisco add. C !; potest 1 non] non potest A^CKV 4 708 Et] sed A || causas verit. om. A X BI 710 tunc... ibi] hic est E ,! cst] esset B C I 711 quod] hoc add. E 712 videt] putet I 715 soph.] argumenta I i! quand.] quando A X BEI 716 idem] unum K , ahquid est om. A C E V 4 !i illorum] est add. ACEV 4 , om. A n ibi om. A C E V 4 ii illud om. A B C E V 4 • est] erit B, et add. C 717 illorum om. A C E V 4 717-18 et... Christi om. ACEIKV 4 718 parte] ct corpus Christi add. C, add. mg. V 4 71^-20 subst. ... Alt. om. (hom.) K 720 Altaris] substantia corporis Christi add. DIGem. 721-22 quia... parte mg. V 4 , om. B 721 quia] nam AXI 722 pon.] tamen si praem. B 726 res] enim K

PARS III—4 CAP. 11

816

a parte in sacramento Altaris'. Et tamen si in conclusione poneretur loco istius termini 'substantia habens partem distantem a parte' nomen proprium vel pronomen demonstrativum, esset bonum argumentum. 730 Et propter hoc est ibi fallacia figurae dictionis penes modum ahum prius positum. Simihter hic est fallacia figurae dictionis 'quando aliqua sunt idem reahter, unum non potest esse sine rehquo; sed Sortes et simile sunt idem reahter; ergo Sortes non potest esse nisi simile sit', quia si loco istius735 termini 'simile' poneretur nomen proprium ilhus simihs vel pronomen demonstrans ipsum simile, esset bonum argumentum. Simihter in talibus est fallacia figurae dictionis 'mobile quando exsistet, potest non esse motus, igitur motus reahter distinguitur a mobili'. Simihter hic 'ipsa substantia exsistente potest non esse quanta, 740 igitur substantia distinguitur reahter a quanritate'. Simihter hic, secundum principia A r i s t o t e l i s 1 9 , 'substantia, quamvis non desinat esse, potest non esse quantitas, ergo substantia non est eadem reahter quantitati'; 'albedo, quamvis non desinat esse, potest non esse simihtudo, igitur albedo non est eadem res cum similitudine\ Et tamen in omnibus 745 istis si loco termini communis poneretur nomen proprium vel pronomen demonstrativum, esset bonum argumentum. Sciendum est tamen quod quamvis praedictae consequentiae non teneant ponendo terminos communes a parte praedicati in propositione categorica, tamen si ponerentur a parte subiecti in copulativa, essent75^ consequentiae bonae. Sicut sequitur 'mobile potest esse in a\ et tunc motus potest non esse, quamvis mobile sit tunc; ergo motus non est idem reahter cum mobih\ Simihter sequitur 'substantia potest esse in ahquo tempore; et tunc quantum potest non esse, quamvis substantia tunc exsistat; ergo quantum non est idem reahter cum substanria'. Sed755 altera praemissarum tunc erit falsa. Et causa quare imus modus arguendi tenet et non ahus, est quia 729 termini om. A X BI 730 dem. om. A X BI 731 dictionis] quando aliqua sunt eadem realiter etc. add. A C K V 4 , quamvis sit ibi fallacia figurae dictionis add. A}*DGan., quando aliqua sunt idcm realitcr etc. add. (iultra) Gem. 736 simile om. A^BI 738 quando] non add. K 739 exs.] exsistit AA X CE 740 Simil. hic om. A X BI,, subst.] non add. A 1 741 quant.] quanto BI 742 dcsinat] cessct C 743CSSC1] quantitas add. E !• quant.] quanta A C K V 4 , sine quantitate add. A, sive quantitas add. C V 4 743 eadem] aliud B 744 desinat esse] destruatur A X BI 745 res] realiter K, om. AA*BE 746 loco] istius add. A l 747 dcm. om. A1! 748 cst om. A C E V 4 749 pon.] talcs add. A 1 |J prop. om. A^BI 750 i n ] propositione add. E j. cop.] csset bonum argumentum ct add. E 754 timc om. A X B 754-55 quamvis... exsistat om. AE 757 arg. om. A C E V 4 19

Cf. supra, Pars I, c. 44.

DE FALLACIIS IN DICTIONE

817

; 841; c. 30; 843s. — Ethica Nicom., Hb. VI, c. 3 ; 537. — Metaphysica, lib. I, c. 1; 511, 522. — Lib. m, t. 4: 163; t. 11: 140. — Lib. I V : 65; /. 29: 627. — Lib. V : 54*; t. 7: 109; tt. 7-12; 109; t. 12: 109s.; t. 13: 107-08; tt. 13-14 : 782; t. 14: 108, 164; c. 9: 55; c. 10: 125; t. 18: 139s., 147s.; t. 20: 158, 170, 173s.; t. 30: 99; t. 31: 99; t. 33: 68. — Lib. VI, t. 8: 113, 168. — Lib. VII: 76; t. 1: 168; U. 2 - 3 ; 133; tt. 12-14 : 684; t. 16: 91; tt. 17-19 : 688; tt. 42-43: 564; t. 44: 51; t. 53: 91. — L i b . VIII, 3 ; 133, 829; tt. 11-16: 561; L 15: 170, 680. — Lib. X, t. 3: 58; t. 6: 52; t. 12: 55. — Lib. X I : 776. — Lib. XII, t. 12 : 776; t. 13: 776; t. 29 : 776. — Perihermenias, c. 1: 8, 41; c. 2 ; 14; c. 7: 627; c. 9: 189, 349, 710; c. 12; 340; cc. 12-13; 273ss.

— De doctrina dirist. (PL 34, 15ss.), lib. II, c. 1: 9 ; c. 31: 3. — De Trinitate (PL 42, 819ss.), lib. V, c. 2 ; 555. — Lib. VII, c. 1: 778. — Lib. X V , c. 10: 7. — Sermones super Psalterium: 25*. Averroes (Commentator), Commentaria in opera ^m/of. (ed. Iuntina, Venetiis 1550-1553): 44*, 49*, 23. — f* Metaphysicam, lib. VI, t. 2: 167; f. 8: 113; t. 14: 116; /. 16: 91; L 21: 680; t. 42 : 543; t. 44: 52; L 45: 52, 59; t. 53: 91. — I i b . VHI, t. 2: 52. — Lib. X, 6: 52. — In Physicam, lib. I. t. 35: 3, 543. Avicenna (ed. Venetiis 1508), Logica, lib. I, cc. 5-6: 38; cc. 5-7: 41. — Metaphysica: 44*. — Lib. I, c. 2 . 41. — Lib. m c. 1: 136. — Lib. V, c. 1; 31, 48, 53; c. 2 ; 48. — Sufficientia, lib. II, c. 2 ; 167.

— Physica, lib. I, cc. 2 ct 3 ; 48*; tt. 13-15: 140; 56: 776. — Lib. II, t. 31: 531. — Lib. m - I V : 702. — Lib. III, t. 6: 776; t. 18: 771s.; tt. 35-36: 158; t. 68: 144. — Lib. IV: 54*; L 1: 776; t. 33: 139; L 84: 132; tt. 121-22: 311. — Lib. V, t. 10: 158, 178. — Lib. Vm, t. 69: 325, 711. — Praedicamenta: 54*. — C. 1 ; 16, 19, 23, 44ss.; c. 3 : 656; c. 4: 115, 117, 162, 187, 188, 191; c. 5: 69, 118, 120ss., 126, 128ss., 320; c. 6:

Bascour, H . : 7*. Baudry, L . : 47*. — "Gauthicr dc Chatton": 53*. — Guillaume d'Occam: 7*, 50*, 62*. — " L e T e x t e " : 20*. — Le Tractatus (ed.): 32*. Beda, Vencrabilis, Historia gentis anglorum: 30*. Bendiek, J., "Die Aussagenlogik": 589. Benedictus Hector Bononicnsis: 34*.

139ss., 149ss., 163, 282; c. 7; 153, 156s., 162s., 172ss., 177, 191, 596; c. 8: 163, 170, 179, 181s., 653; c. 9: 183, 187, 188, 191, 192; cc. 10 et 11; 99, 125; c. 13; 661; c. 15: 192. — Topica: 587ss. — Lib. I, c. 1; 359ss.; c. 2 ; 3; c. 5: 67, 84, 680, 685; cc. 5-6: 93; c. 7; 110, 696ss.; c. 12; 707; c. 15; 721ss., 726. — Lib. II, c. 9: 610. — Lib. III, c. 5 ; 682, 688. — Lib. IV: 651 ss.; c. 1; 95, 655; c. 2 ; 656; c. 4 ; 653, 661, 667; c. 5 ; 669. — Lib. V, c. 1; 671, 672, 673,

Bcrtrandos de Provincia: 21*. Bettoni, E., Le dottrine: 45*. Birch, B., v. G. dc Ockham. Birkenmajer, A., "Marco da Benevento": 35*. Bochenski, I. M . , v. Petrus Hispanus, Summulae Logicales. Boehner, Ph.: 22*, 47*. 67*, 70*s., 73*, 367. — Collected Articles (ed. E. M . Buytaert): 7*. 33*, 38*, 348, 589. — M Der S t a n d " : 33*.

Bandini, A. M . , Catalogus: 12*, 21*. Barth, T., "Die S u m m a Logicae": 31*. — "rranriskanerhandschriften": 16*. Bartholomaeus de Castro Montis: 19*. Bartholomaeus Pisanus: 53*.

856

INDICES

— v. Gualterus Burlaeus. — v. Guillelmus dc Ockham. — Medieval Logic: 348. — "Three Sums of L o g i c " : 62*ss. — " Z u r Echtheit": 38*. Boethius: 41* f 84. — De differentiis topicis (PL 64, 1173ss.): 587ss., 614. — De divisione (PL 64, 875ss.): 44», 64*, 3, 97, 99, 564 f 766 f 768. 770. — De syllogismo categorico (PL 64, 794ss.): 44^, 359ss. — Lib. I: 5 f 92, 318ss. — Lib. II: 414. — De syllogismo hypothetico (PL 64, 831ss.): 44», 241ss. — Lib. I: 345ss. f 349s., 352. — In Categorias Aristot. (PL 64, 159ss.), lib. I: 16, 38, 45, 120. — Lib. II: 99, 156. — In librum De interpretatione (PL 64, 293ss.): 7, 8, 14, 16, 38. 42, 273ss., 287, 628, 798. — In Topica Ciceronis (PL 64, 1039ss.): 347, 522, 587ss. — Introductio ad syllogismos categoricos (PL 64, 761ss.): 15, 100.

da Fanna, F.: 22*. Dahm, I.: 7*. 6 7 7 3 * . Daniel de Placentia: 30*. dc Porter, A. f Catalogue: 25*. 29•. del Punta, F., v. G. de Ockham. De Morgan, A . : 348. Denifle, H., v. Chartularium Universitatis Parisiensis. De R i j k , L. M. f v. Petrus Hispanus. Didot, F., v. Aristoteles. Donatus, Ars Grammatica (ed. H. Keil), lib. m , c. 6: 237. Doucet, V . : 7®, 62», 67•. — "Commentaires sur les Sentences": 37*. — "L'oeuvre scolastique": 3 7 5 6 ^ . Du Cange, Glossarium: 85. Durandus de S. Porciano: 45*. — De relatione (ed. T . Takada): 168.

— Quomodo substantiae... bonae sint (PL 64, 1311ss.): 555. — Quomodo Trinitas unus Deus (PL 64, 1247ss.): 155. Bonagratia de Pergamo: 39*. Bond, W . H., Supplement: 17*, 22*. Borgnet, A., v. Albertus Magnus. Brampton, C . K . : 47*. B r o w n S. F., v. Gualterus Burlaeus. — v. Guillelmus de Ockham. — "Sources of Ockham's Prologue": 53*. — " W a l t e r Burleigh's Treatise": 46*. 193. Buytaert, E. M. f v. Boehner, Ph. f Collected Articles. — v. Guillelmus de Ockham. — v. Ioannes Damascenus, De fide orthodoxa.

Eubel, C., Bullarium: 39*-40*. Expositores (libri Praedicamentorum): 168.

Echard, J., Scriptores Ordinis Praedicatorum: 61*. Emden, A. B., A Biographical Register: 38*, 52*. 53*, 57», 60*. Erhardus de Maturan: 24*. Etzkorn, G., v. G. de Ockham.

Faye, C . U . , Supplement to the Census: 17*, 22*. Felix Angelus: 19*. Felix Bertolomeus de Pissia: 15*. Felix de Ogento: 12*. Forshall, J., Catalogus: 12*. Fortuny B., F. J., "E1 codice R i p o l l e s " : 16*. Franchi dc* Cavalieri, P., Codices Vaticani: 32*. Franciscus dc Mayronis: 50*-53*, 367. Franciscus de Padua: 31*. Franciscus de Signorellis de Bononia: 19*. Frati, L., Indice: 29*.

Camillus Palaeotti: 34^. Carlini, A., Constitutiones Generales O.F.M.: 50*. Carpine, E . : 73*. Cenci, C . : 22*, 73*. — Manoscritti fiancescani: 22*, 26*. Chartularium Universitatis Parisiensis (ed. H. Denifle - Ac. Chatelain): 69*, 213. Chatrlain, Ae., v. Chartularium Universitatis Pa-

Gal, G., "Commentarius in Mctaphysicam": 45* — "Commentarius Pctri de Trabibus": 137, 138. — "Gualteri dc Chatton": 55*. 23, 42, 207. — v. Guillelmus de Militona. — v. Guillelmus de Ockham. — "Henricus de H a r c l a y " : 42, 50, 252. — v. Matthaeus ab Aquasparta. — "Quaestio Ioannis de R e a d i n g " : 53*. Garcia, M . F., Lexicon Scholasticum: 798.

risiensis. Colligan, O . A. f v. Ioannes Damascenus. Conradus Eystet de Ingolstadt: 13*. Conradus de Nipeth: 20*, 68*. Constantius Cancellarius Pistoriensis: 34*. Copingcr, W . A., Supplementum: 33•, 34*. Crostey, I.: 34*.

Garoni, G.: 14*. Gerardus Odo, De syllogismo, De suppositionibus, De principiis scientiarum: 18*. Geyer, B., Peter Abaelard: 44*. Giacon, C . , " U n a nota magistri": 32*. Gibson, S., Statuta Antiqua U. Oxon.: 47*, 56*. Glorieux, P., RJpertoire des mattres: 6.

INDEX n : AUCTORES Godefridus de Fontibus: 46*. Gonsalvus Hispanus, Conclusiones Metaphysicae: 11*. Gottlieb, Th., Mittelalterliche Bibliothekskataloge: 33*. Grabmann, M . , v. G. de Ockham (pseudo). — v. G. de Shyreswode. Gratianus, Decretum (ed. Lugduni 1609), III, De consecrationibus, d. 2, c. 1: 135. Green, R . , " A n Introduction": 731ss., 736. — v. G. Burlaeus. — v. G. de Shyreswode. Grothe, I.: 73*. Gualterus Burlaeus: 15*, 24*, 45*-46*, 201. — Consequentiae: 21*. — De activitate qualitatum sensibilium: 18*. — De causa intrinseca susceptionis magis et minus: 18*. — De consequentiis (cod. Paris., Nat. lat. 6441): 587-90, 727-30. — De dejinitione (ed. H . Shapiro et F. Scott): 84, 564. — De exclusivis (cod. London., Mus. Britan. R o y a l 12.F.XEX): 296. — De insolubilibus (ed. M . L. R o u r e ) : 744ss. — De obligationibus (ed. R . Green): 21*, 731ss., 736, 743. — De regulis consequentiarum: 18*. — De signis distributivis (cod. Paris., Nat. lat. 6441): 258. — De suppositionibus (ed. S. F. B r o w n ) : 193ss., 196, 199, 205, 208, 210, 212, 215, 222, 226, 228, 233, 237. — De puritaU artis logicae tractatus longior (ed. Ph. Boehncr): 18*, 19*, 21*. 46*, 50*, 65*, 69*, 194, 196, 200, 233, 289, 296, 307, 310, 325, 348, 587ss., 730. — De puritate artis logicae tractatus brevior (ed. Ph. Boehner): 18*, 258, 289, 2%, 307, 587ss., 727ss. — De relativis (ed. H. Shapiro et M . J. Kiteley): 168, 176. — In Anal. Poster. Aristot. (cod. Vat. lat. 2146), lib. n, c. 1: 548ss. — In Artem Veterem (ed. Venetiis, 1541): 65*. — In Perihermenias Aristot. (ed. Venetiis, 1541): 66*. — In Physicam Aristot. (ed. Venetiis, 1589), lib. I, t. 5 : 46*. — Lib. IV, t. 42 : 46*. — In Praedicamenta Aristot. (ed. Venctiis 1541): 145, 182. — Regulae supra totum librum Priorum: 21*. — Tractatus de universalibus: 50. — Utrum contradictio sit maxima oppositio: 18*. Gualterus de Chatton, Lectura et Reportatio in I Sent. (codd. Paris., Nat. lat. 15, 886 et 15, 887): 38*, 49*, 53*, 54*, 42, 592.

857

— Lectwa: 37*. — d. 4, a. 1: 203. —Reportatio: 56*, 5 8 * - 5 9 * . — d. 3, q. 1: 60*; d. 3, q. 2 (ed. G. Gal): 23, 207; d. 30, q. 1: 55*, 61*; d. 30, q. 1, a. 1: 163; d. 2: 154; a. 4: 160; q. 2: 53*; q. 3: 188, 190ss. Guillelmus de A l n w i c k : 46*s. — Sophismatum elenchi: 53*. Guillelmus dc C u m l o : 16*. Guillelmus Hentisberius: 13*, 18*. — Sophismata: 11*. Guillelmus de Militona, Quaestiones de sacramentis (ed. G. Gal), tract. IV, pars VI, q. 21: \27, 152. Guillelmus de Moerbeke: 510. Guillelmus dc O c k h a m : 7*-72*, 3, 5, 6, 7, 9, 23, 53, 54, 104, 132, 135, 201, 262, 304. — De corpore Christi (primus tractatus De quantitate; ed. T. B. Birch): 16*, 18*, 29*, 49*, 54*, 62*. — De Juturis contingentibus (ed. Ph. Boehner): 710. — De sacramento Altaris (secundus tractatus De quantitate; cd. T. B. Birch): 9*, 49*, 62*, 67*. — Elementarium Logicae (ed. E. M . Buytaert): 32*, 62ss. — Epistola ad Fratres Minores (ed. H. S. Offler): 50*. — Expositio aurea: 27*, 67*. — Expositio in librum De elenchis sophisticis (ed. F. del Punta, in praepar.; cod. Londin., L a m beth 70): 47*-48*, 56*. 58*, 42, 820s.; c. 4: 193ss., 218. — Expositio in librum Porphyrii (ed. E. A. M o o d y ) : 47*, 56*, 62, 84. — Prooem.: 42, 47; c. 1: 252; c. 3: 107; c. 4: 660; c. 5: 651s.; c. 9: 73. — Expositio in Perihermenias Aristot. (ed. A. Gambatese, in praepar.; ed. Bononiae 1496): 13*. 47*, 48*, 56*, 241ss. — Prooem. (ed. Ph. Boehner): 196. — c. 6 : 42, 349, 353, 710, 754. — Lib. II: 273, 484s. — Expositio in Praedicamenta (ed. G. Gal, in praepar.; ed. Bononiae 1496): 47*, 48*, 56*, 11. — Cc. 1-2 : 42, 44; c. 3: 16; c. 7; 165; c. 8: 252; c. 9: 125, 722; c. 10: 136, 300; c. 12: 162, 165; c. 13: 596; c. 14: 104, 182; c. 17: 99; c. 21: 192. — Expositio Physicorum (ed. V. Richtcr, in praepar.; cod. Oxon., Merton 293): 18*, 47*, 48*. — Lib. III: 50*. 56*. 65*; t. 68: 144. — Lib. IV, t. 33: 139; t. 118 : 354. — Lib. V, 3: 49*. — In IV libros Sent. (In I Sent., Prol. et dd. 1-3, ed. G. Gal ct S. Brown, St. Bonaventurc, N. Y . ; dd. 4-17, ed. G. Etzkorn, in praepar.; reliqua: ed. Lugduni 1495): 15*, 28*, 47*, 48*, 53*, 54*, 65*, 67*. — Lib. I, Prol., q. 4: 525ss., 573; q. 5: 525ss., 581ss.; d. 2, q. 1: 254, 373, 375; q. 2 : 373; q. 4: 46*, 45ss., 203, 207; q. 6:

858

INDICES

32*, 54, 252, 254, 370, 606; q. 8: 42, 47, 754; q. 9: 45s., 106; q. 11: 375; d. 3, q. 2: 551; q. 4: 560, 579; d. 4, q. 1: 193; d. 9, q. 3: 23*, 607; d. 21, q. un.: 296; d. 24, qq. 1-2: 57; d. 26, q. 2: 778; q. 3: 155; d. 30: 162; q. 1:

Hirch, R . , Catalogue: 22*. Hocedez, E., v. Aegidius Romanus. H u g o Kuenemani: 64*.

155; q. 4: 51*, 155; d. 31: 162; d. 47, q. un.: 773. — Lib. II, q. 10: 354; q. 24: 823. — Lib. III,

Iacobus dc Viterbio, Quodlibet (ed. E. Ypma), I, q. 1: 42. — III, q. 4: 127.

q. 9: 316. — Opera Politka (cd. H. S. Offler), III: 50*. — Opus Nonaginta Dierum: 56*. — Quodlibeta (ed. J . W e y , in praepar.; Argentinac 1491): 49*, 55*. — IV, qq. 20-39: 62*. — V, q. 22: 114; q. 24: 57*, 131. — VI: 162. — VII: 162; q. 24: 50*. — Summa Logicae (edd. variae): 7*-72*; ed. Ph. Boehner: 3-502. — Summa Physicorum (ed. R o m a e 1637): 23*. — Pars. I, c. 10: 22. — Pars IV, c. 1: 33. — Tractatus de praedestinatione (ed. Ph. Bochner): 710. — Tractatus Logicae Minor (ed. E. M . Buytaert): 29*, 32*, 62*-64*. Guillelmus de Ockham (pscudo, sec. viam etc.): Defensorium (cod. R o m a e , Bibl. Angelica 1017): 32*. — De principiis theologiae (ed. L. B a u d r y ) : 32*. — Notabilia (cod. Vat. Burghes. 151): 28*. — Quaestio de relatione (ed. G. Mohan): 33*, 153. — Quaestio de universali (ed. M . Grabmann): 32*. — Tractatus de successivis (ed. Ph. Boehner): 18*, 139, 702. Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), De insolubilibus (ed. M . L. R o u r e ) : 744ss. — De obligationibus (ed. R . Green): 731ss., 736. — Introductiones in logicam (cd. M . Grabmann): 44*, 64s., 195s., 260s., 271, 587ss., 642, 649, 752. — Syncategoremata (ed. R . 0 ' D o n n e l l ) : 44*, 15, 32, 260, 264, 296, 307, 310.

Iacobus Provostin: 30*. Ioannes II Bentivolus: 34*. Ioannes XXII: 50*. Ioannes a S. Antonio: 33*. Ioannes Antonius de Albcrgatis Bononicnsis: 34*s. Ioannes Balaeus, Ittustrium... summarium: 53*. Ioannes Buridanus: 31*, 42*. Ioannes Damascenus: 44*. — De fide orthodoxa (PG 94, 781ss.; versio B u r gundionis, ed. E. M . Buytaert), lib. I, c. 2: 779. — Dialectica (PG 94, 521ss.; versio Roberti Grossatesta, ed. O. A. Colligan), c. 6: 97; c. 8: 84, 89; c. 10: 195; c. 15: 85; c. 16: 92, 121; c. 36: 187; c. 46: 120; c. 48: 115; c. 50: 176; c. 52: 183, 187; c. 65: 96. Ioannes de Boino: 70*. loannes de R e a d i n g : 46*. — In I Sent. (cod. Florentiae, Bibl. Nat., Conv. soppr. D.4.95), Prol., q. 8: 51*ss. Ioannes de R o d i n g t o n : 37*, 59*. — In I Sent. (cod. Vat. lat. 5306), d. 30, q. un.: 60*. Ioannes de Sassoferrato: 17*. Ioannes Duns Scotus (Opera Omnia, ed. L. W a d ding, Lugduni 1639): 46*, 57*, 60*, 23. — De anima, q. 7: 186. — In IV libros Sent., lib. I (Ordinatio, ed. Vaticana), d. 3, p. 2, q. un.: 105; d. 27, qq. 1-3: 19; d. 35, q. un.: 780. — Lib. II, d. 3, q. 1: 48, 110; qq. 1-6: 54. — Lib. III, d. 7, q. 2: 317. — Quaestiones in Metaph. Aristot., lib. V, q. 11: 154, 177. — Quodlibet, q. 3: 289. Ioannes Duns Scotus (pseudo), Quaestiones in Anal. Priora Aristot., lib. I, q. 3 : 348. Ioannes F. Tarvisinus de Marlengo: 31*. Ioannes H i g m a n : 33*. Ioannes Iustus de Florentia: 21*. loannes Maior, Vita Adae: 39*. Ioannes Nicholai: 46*. Ioannes Quidort, Quodlibet (ed. A. J . Herman), q. 6: 310. Iserloh, E.: 47*.

Hain, L., Repertorium Bibliogr.: 33*s. Henquinet, F r . - M . : 7*. Henricus de Harclay: 46*, 50. — Quaestio de ideis (ed. A. Maurer): 780. — Quaestio de significato cotuxptus universalis (ed. G. Gal): 252. — Quaestiones disputatae (cod. Vat. Burgh. 171), q. 2: 154; q. 3: 42. Henricus Gandavensis: 46*. Henricus Gcyst: 12*. Hcrman, A. J., v. Ioannes Quidort. Hervacus Natalis, De relatione contra Durandum (ed. T. Takada): 168. Heynck, V . : 47*.

Iacobus de Venetiis: 510, 528, 551, 688.

James, M . R . , A descriptive Catalogue... Peterhouse: 11*. — A descriptive Catalogue... Gonville and Caius: 11*, 20*.

INDEX N: AUCTORES Jansen, B . : 45*. — v. Petrus Ioannis Olivi. Josa, A. M . , Codici: 22*, 27*. Kaeppeh, Th., "Antiche Bibhotechc": 31*, 33*. Kalbfleisch, C . , v. Simphcius. Keil, H., v. Donatus. Kiteley, M . J., v. G. Burlaeus. Koch, J . : 45*. — " N e u e Aktenstiicke": 16*. Krehl, A., v. Priscianus. Kristdler, P. O., Iter Italicum: 14*. Labande, L.-H., Catalogue gtnerale: 28*. Laberge, D . : 45*. Lampen, W . : 7*. Laurent, M . H., Fabio Vigili: 33*. Lazarus de Soardis: 34*. Leonardus Jacopus: 21*. Leoni, L., biventari: 24*. Liber sexprincipiorum (ed. L. Minio-Paluello, Aristoteles Latinus, I, 6-7): 44; c. 2: 183; c. 4: 188, 713; c. 5: 191; c. 6: 191; c. 7 : 192. Little, A. G., " T h e Franciscan School": 55*. — v. Thomas de Eccleston. Longpre, E., "Jean R e a d i n g " : 53*. Ludovicus Imperator: 7*. Magister Abstractionum: 45*s., 50*ss., 57*, 60*, 366s., 405. Maicr, A., Codices Burghesiani: 27*s. — "Das P r o b l e m " : 137. — "Handschriftliches": 15*, 24*. — Metaphysische Hintergrunde: 45*. Maier, L., "Aufzeichnungen": 64. Marcus de Benevento: 34*ss., 38*, 48*. 71*. Marius Victorinus, Liber de definitione (PL 64, 891 ss.): 84. Matthaeus ab Aquasparta, Quaestiones disputatae de productione rerum (ed. G. Gal), q. 2 : 292. Matthaeus de Faventia: 22*. Maurer, A., v. Henricus de Harclay. Mauritius de Portu Hibernkus: 51*. Mazzatinti, G., Inventari: 14*, 17*, 19*, 28*. McElrath, D . : 73*. Melissus: 48*. Michael de Caesena: 39*. Michael de Marbasio, Summa modorum significandi (cod. Paris, Nat. Iat. 15,136): 12. Minio-Paluello, L., v. Aristoteles Latinus. — v. Liber sex principiorum. — v. Porphyrius. Mohan, G.: 4. — v. G. de Ockham (pseudo).

859

— "Incipits": 7*. M o o d y , E. A., v. G. de Ockham. — " O c k h a m and Aegidius": 132, 15Z Murdoch, J., " T w o Questions": 55*. Nicholaus de Orbelhs, Logica (ed. Venetiis 1516): 63*. Octavianus Scotus: 34*. 0 ' D o n n c l l , J . R . , v. G. de Shyreswode. — Nine Mediaeval Thinkers: 37*. Offler, H . S. f v. G. de Ockham. Otto de M o r a v i a : 14*. Otto dc Pataria: 16*. Paque, R . , Das Pariser Nominalistenstatut: 69*. Pelkgrin, E., La bibliotheque: 27*. Pelzer r A., Codices Vaticani: 7*, 14*s., 24*, 28*, 31*. — "Les 51 aiticles": 16*. Petrus Abaelardus: 44*. Petrus Aureoli: 55*. — Scriptum in I Sent. (ed. R o m a e 1596), d. 27, a. 1: 186. Petrus de Bevanio: 30*. Petrus de Neapoh: 22*. Petrus de Trabibus: 136«. — In IV Sent. (ed. G. Gal), d. 10, a. 1, q. 3: 138. Petrus Hispanus: 63*, 193, 214. — Tractatus seu Summulae Logicales (edd. I. M . Bochenski; L. M . De R i j k ) : 44*. 64*s. — Tract. 1: 241ss., 318ss. — Tract. IV: 359ss., 362s. — Tract. V : 587ss.f 617. — Tnict. V B : 749ss., 764, 770. — Tract. VIII: 233, 288. — Tract. XII: 32, 258, 261. — Tractatus Syncategorematum (ed. Coloniae 1489): 727ss., 731. Petrus Ioannis Olivi: 45*. — Quaestiones in II Sent. (ed. B. Jansen), q. 8: 553; q. 14: 138; q. 18: 19; q. 25: 185; q.. 28: 161, 171, 180; q. 54: 154, 170; q. 58: 136, 167, 188, 192. — Quodlibeta (cd. Venctiis 1509): 136. — III, q. 2: 154; q. 4: 138. — Tractatus de quantitate (ed. Venetiis 1509): 136, 138, 147. Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctae (ed. Grottaferrata 1971): 780. — I, d. 36: 291. — IV, d. 12, c. 1: 135. Piana, C., Ricerche: 35*. Plezia, M . , v. Ps.-Aristotelcs. Porphyrius, Isagoge (versio Boethii; ed. L. MinioPaluello, Aristoteles Latinus, I, 6-7): 44*, 66s., 69, 71, 74, 77s., 81, 204, 320. Prantl, C., Geschichte der Logik: 38*, 44*, 35.

INDICES

860 Priscianus, Institut. grammat. (ed. A. Cm 6: 34. — Lib. II, c. 4: 4, 11, 103, 158; c. 6: 34. — Lib. XI, Lib. XVII, c. 9: 233, 272; c. 23:

Krehl), lib. I, 167; c. 5: 19, c. 5: 794. — 88.

Qu£tif, J . , Scriptores Ordinis Praedicatorum: 61*. Radulphus Pigaz: 52*. R a i m u n d u s Lullus: 6. Reichling, D., v. Alexandcr de Villa Dei. Richardus Billingham: 18*. Richardus dc Campsall: 46*, 55*, 60*, 154. — Contra ponentes naturam generis... (cod. Florentiae, Bibl. Nat., conv. soppr. B.4.1618): 58*, 42, 48, 50. — Quaestiones super lib. Priorum Arist. (Ed. E. A. Synan, The Works of Richard Campsall, I), q. 1: 59*, 41. Richardus de Campsall (pseudo): 40*, 42*s., 46*, 62*, 55, 713. — Logica contra Ockham (cod. Bononiae, Univ. 2635): 37*, 56*ss., 54, 85s.; c. 4: 124; c. 18: 59*; c. 40: 57*; c. 41: 61*; cc. 41-42: 145; c. 43 : 60*; c. 44: 182; c. 46: 190; c. 47: 191; c. 48: 192; c. 49: 193; c. 51: 51*. 59*s.; c. 53: 201; c. 57: 262; totum opus passim 3-238. Richardus dc Conington: 46*. Richardus de Kilvington: 18*, 30*. — Sophismata: 13*. Richardus Feribrigge: 18*. Richardus R u f u s : 45*. Richardus Swyneshead, De obligationibus et insolubilibus: 24*. Richtcr, V . : 32*. Rissc, L., Bibliographia Logica: 34*. Robertus Anglicus, In Summulas Petri Hispani (cod. Vat. lat. 3049): 193. Robertus de C o w t o n : 46*. Robertus Flund: 30*. Robertus Grossatesta: 44*s., 84s., 176. — In Aristot. Anal. Poster. (ed. Venetiis 1521), lib. I, c. 1: 521; c. 2 : 506, 534s., 571; c. 4: 515, 517; c. 12: 540, 541s.; t. 86: 66. — Lib. II, c. 1: 545s., 554; c. 2: 563, 565s., 568, 571; c. 4: 564, 565. — v. Ioannes Damascenus, Dialectica. Robcrtus K i l w a r d b y : 213. R o g e r u s Bacon: 60*. — Summulae Dialectices (ed. R . Steele): 242, 749ss. — Summa de sophismatibus et distributionibus (ed. R . Steele): 264. R o g e r u s Daco: 193. R o t h , B., Franz von Mayronis: 51*. R o u r e , M . L., "La probl6matique": 744ss.

— v. G. Burlaeus. — v. G. de Shyreswodc. — v. Thomas Bradwardine. Salamucha, J . , , , L o g i k a , , : 17*. 589. Sbaralca, H., Supplementum et castigatio: 33*. Schmitt, F. S., v. Anselmus. Schum, W . , Beschreibendes Verzeichnis: 17*, 20*, 25*, 32*. Scott, F., v. G. Burlaeus. Scriptura Sacra: I T i m . 6, 16: 28. — Col. 2, 3: 28. — Ioan. 1, 3: 130; 8, 58: 317. Secretum secretorum: 11*. Shapiro, H., v. G. Burlaeus. Simplicius: 44*. — In Aristot. Categorias (ed. C . Kalbfleisch), c. 7 : 154. Soli, F. de P., " D e sacramento Altaris": 16*. Statuta Universitatis Oxoniensis (ed. S. Gibson): 47*, 56*. Steele, R . , v. R o g e r u s Bacon. Stegmliller, F.: 37*. Synan, E. A., " R i c h a r d of Campsall": 37*. 56*. — v. Richardus de Campsall. — " T h e Universal": 54, 262. — " T w o Qucstions": 55*. Takada, T., v. Hervaeus Natalis. Themistius: 44*. Thomas Aquinas: 46*. — Expositio Anal. Poster. Aristot. (ed. Leonina), lib. I, c. 2: 510; c. 4: 514; c. 8: 534; c. 9 : 568. — In I Sent., lib. I, d. 25, q. 1: 118. — Lib. II, d. 12, q. 1: 153. — Lib. IV, d. 3, q. 1: 568. — Summa theol. I, q. 13: 172; q. 28: 154, 173, 177; q. 41: 35; q. 45: 223; q. 54: 127; q. 76: 76; q. 79: 127. — III, q. 16: 194, 317; q. 77: 127, 152. Thomas Aquinas ?: De fallaciis: 749ss. — De propositionibus modalibus: 242. Thomas Bradwardine, De insolubilibus (ed. M . L. R o u r e ) : 13*, 744. Thomas de B a i l l y : 50*s. Thomas de Eccleston, De adventu Fratrum Minorum (ed. A. G. Littlc): 8*. Thomas de Erfordia, Grammatica speculativa (ed. M . F. Garcia, Lexicon Scholasticum): 798. Thomas dc W y l t o n , Quodlibet (cod. Vat. Burgh. 36), q. 15: 154, 177. Thomas Putquoet: 20*. Valentinelli, J., Bibliotheca: 15*. Van Leuwen, A., "L'Eglise": 62*. Vatasso, M., Codices Vaticani: 32*. Vercellino de Vercellis: 61*.

INDEX m : DOCTRINA W a d d i n g , L., v. Ioannes Duns Scotus. — Scriptores: 34*. W a l k c r , O . : 34», 36*. Wcbering, D., Theory of Demonstration: 505. Weishcipl, J . A . : 45*. Wlodarczyk, T., Suma Logiczna: 36*.

861

Ypma, E., v. Iacobus dc Viterbio. Zacour, P., Catalogue: 22*. Zazzeri, R . , Sui codici: 11®.

III. — Doctrina *. A : significet 'tantum animal* vel € non omnis homo* 375; significct fiilsum 733. Ablativus casus 764. Absoluta, connotativa, relativa, v. Nomina. Abstracta: sunt in gcnere qualit. 117; stant pro rebus vel pro nominibus 222; sunt nomina secundae int. 225; a. accidentis 237; ponuntur pro concretis 773; quaedam includunt syncat. 376; a. ficta cx adverbiis etc. 23, 782. — et concreta 16-35, 686; praed. de invicem 27; synonyma sec. Arist. 222-25; sec. theologos 224; in consequentiis 597, 599, 610ss. Cf Concreta, Nomina, Syncategoremata. Accentus: facit fallaciam 790. Accidens: omne in subiecto cst (Arist.) 127s., 133, 756; intelligiturne sine subierto ? 168; nullum universale est a. 49; non suscipit contraria 132;

A d a m : omni tempore post A. fuit homo 227; A. fuit ct Noc fuit 353. Adiacens 609. Cf. Est. Ad idcm, sec. idem., simil., eodem tcmpore 837. Cf. Fallaciac. Adiectivum et subst. 10. Aditas 773. Adnihilatio 252. Adulator: vcndit oleum 845. Advenire, recedere: id est pracdicari 94. Adverbialis detcrminatio 29-34, 321, 323, 345, 368s., 411. Adverbium: non est terminus stricte 9s.; quomodo significat ? 16; facit propos. modalem 243; positum intcr duos tcrminos 355s.; determinat compositionem 464s., 603s.; fingere ex eis abstracta, cst occasio erroris 23, 782.

respectivum vcl absolutum 138; divisibile vel indiv. 133, 160; cst unum quinque universalium 81-84, 818; est contingenter praedicabile 675; definitur 81, 650, 675, 684. — grammaticalc l l s s . , 763, 792s., 807. — in fallacia accid.: distinctum praedicabile 816-26. Cf Fallaciae. — problema dc accidcnte 649s.p ct de eodem 696. Achilles 789. Actio: quintum praedicamcntum (Arist., Dam.)

— et propos. hypothetica 345s. — in syllogismo 378. — locale 353, 769s. — temporalc 352, 769. Aedificator: per accidens aedificat ? 606. Aegritudo: amittere est bonum 604. Aequalc: ct inaeq. proprium quantitotis (Arist.) 151ss.; si ab aequalibus aequalia demas 510. Aequipollcntia propos. modalium 234, 276, 484, 642^49. Cf. Propositio.

183-86; an res extra animam ? (suppositio) 215, 222s. — et passio: sunt unus motus (Arist.) 776. Actus: ct potcntia 553. Cf. Potcntia. — exercitus ct signatus 123, 202s., 222, 668s., 681, 775. — humanus (resp. falsum, verum) 744.

Aequivoca: sunt univoca 46; fcre omnia nomina 237, 536; contrariantur diversis 721; esse et sumi aequivoce differunt 727. — a casu ct a consilio (Bocth.) 45, 753, 759. — regulae ad probandum aliqua esse aequivoca 721-27. Aequivocatio: multorum vocatio 752; v i x aliquod

— mcritorius (an possit ficri a solo Deo) 277s., 809, 811, 823, 830. Acutum ct grave 72ls., 725. A d aliquid 153-59; aliorum dicuntur (Arist.) 156, 162, 629; subintell. ad quod (Prisc.) 158; tcrminus dicitur ad a. 165; gcnera et specics ad a. dicuntur 667s. Cf. Relatio, Relativa.

vocabulum non aequivoce sumitur 237; i m pedit syllogismum 367, 380s.; potcst esse in terminis substantialibus 399s. — fallaria aequivocationis 198, 299, 302, 321s., 420, 751-63, 844s. Cf. Fallaciae. Agr: condcnsatur sine mut. qualit. (Arist.) 132s.; nunc bicubitus 795, 797.

* Index iste et Tabula Capitulorum invicem complent.

862

INDICES

— et ignis 125. Aes: materia statuae (Arist.) 776. Aeternitas: improprie dicitur tempus 354; non potest probari de Deo 579. Aethiops: albus sec. dentes 603, 836. Affirmatio: complexione fit (Arist.) 115; de quolibet a. vel negatio (Arist.) 284, 510. Affirmatum: modus propositionis 464. Agens: est in praed. relationis 184; differtne a passo ? 498, 604. Agere: est in praed. actionis 184; et facere multipl. dicitur 186. Albedo: color disgr. visus (Arist.) 567, 597, 682, 688; qualitas dist. a substantia 180s.; est species sperialissima 63; manet sine similitudine 178; cognoscitur solum a vidente 550; non est colorata 63, nec alba 280. — et nigredo (non album et nigrum) sunt contraria 128. A l b u m : corpus informatum albedine 36, 280, 556, 691, 726; signif. in obliquo (sed non supponit pro ea) albedinem 85, 95, 184, 280, 652, 797, 817; est in genere substantiae 367; accidens corporis ? 542; nomen relativum ? 690; per accidens 604, 776 (Arist.); per se est in genere 592; per se aedificat 344, 369, 466, 606, 636, 715, 789; per se est animal 369; necessario est coloratum (Arist.) 478, 718; improprie diritur color 724; multum a. est per accidcns quantum (Arist.) 139, 141s.; aequivocum ad vocem et colorem 722-26; an in quantum a. differat a dulci ? 293; Deus potest facere a. sine albedine 809; potest esse nigrum 278, 414. — albe, albescens, albescere 167. — et n i g r u m : de eodcm successive 101; non sunt contraria 128. — in exemplis: iste bis fuit albus 215; a. fuit nig r u m 216s.; a. fuit Sortes 270s., 322, 406s., 762; a. non potest esse homo si nihil sit a. 339; a. scitur csse homo 343, 637; a. fuit currens 409; omnc a. dc necess. non est asinus 448s.; a. est musicum 610; a. secundum dentes 602, 835; a. desinet cras esse 810; a. erit quando Sortcs non erit albus 817. — Et in plurimis aliis exemplis. Algorismus et cifra 15. Aliquis: a. istorum currit propos. partic. 246; g a. non', an idem ac 'non omnis' ? 309. Aliquod album currit: propos. hypoth. 279. Aliud, et suppositio 229. Allegoria: septem species 776. Alter istorum currit: propos. indef. 244s. Alterabilc: subiectum alterationis (Arist.) 776. Alteratum currit veloriter 321.

Alterum: nomen infinitnm aut relativum 737; a. istorum est verum 236. Amare et delectatio 723. Ambulare post cenam 580. Amicitia et voluptas 669. Amitti, id est non vere praedicari 661. Amphibolia 737, 763-86, 845; potest concurrerc cum compos. et divis. 766s., 787-90, et cum aequivocatione 785; secimdus modus ex usu loquentium pendet 783. — propositiones distinguendae per a. 288, 311, 355 (planior), 549. Cf. Fallaciae. Analytica Priora: si contingat me... exponere 497. Angelus: nomen officii 36; subst. incorruptibilis 567; simplex 683; an plures in eadem specie ? 73. — posito quod nullus sit 428, 447; quod tantum a. sciat 431. Anglia: subiectum Romae, praed. in A. 53; pugnat (suppositio) 215, 226. Anglicus 18. Anima: actus corporis physici (Arist.) 556, 682; pars hominis 17; supponit pro parte 613; non est differentia corporis 78; in quantum activa non patitur ? 294; an idem ac vita ? 841. — intellectiva: an indivisibilis ? 144; non est humanitas 251; non est species 692, nec differentia 693; est intellectus 472; causa disciplinae 291, et susceptibilis disc. 577; cst beatificabilis et peccabilis 577; estne peccatum ? 34. — sensitiva 542, 666; an eadem cum intellectiva ? 373s.; quomodo probatur essc 560s. Animal: genus hominis 367s., 542, 590, 655, etiam nullo homine exsistente 653; importat totum hominem 556; aliquod est species ? 549; est quantitas 699; necessario coloratum sec. Arist. 442. — est omnis homo (soph.) 799. — et animalitas: an synonyma ? 20, 22-29. — omne a. si est sensibile (soph.) 383; si est rationale (soph.) 769. — rationale: dcf. hominis 198, 590; vel irrationale 657. — si nullum a. esset nisi homo 72, 655. — Occurrit in exemplis fere infinitis. Cf. Homo. Animatum: diritur ab anima 47; signif. hominem in recto, animam in obliquo 578; supponit pro composito 613. Anselmus attribuit accidens Deo 82; modus eius loquendi (importare negative) 148. Antecedens: totum quod praecedit conclusionem 727; affirmativum vel negativum 590; in propositione causali 351; est tale, ergo consequens tale ? 343; nomen eius ponitur pro nomine con-

INDEX m : DOCTRINA scqucnris 758; oppositum cius non infcrt oppos. consequentis 826. Cf. Consequentiae. Anthropopathos 759. Antichristus: cns in potentia 108, 780; erit (est nihil) 190; non est, igitur non est possibilis ? 831 s. Antiqui: opinio de synonymis 20; de praedicamentis 114s., 120. Antonomasia 237, 759. Apostolus dicit hoc (suppos.) 215, 226, 237. Appellatio: sub suppositione large sumpta 193, 473. Appositio, ablatio, identitas 702. A priori et a posteriori 532ss. Cf. Demonstratio. Aqua: species specialissima 688; calefactibilis (per exper.) 574; tantum a. est in vase (soph.) 755; habet pedes (soph.) 757. Aquoeitas 773. Arbor: incipit florere 311. Arctare terminos 754. Arguere affirmative et negative 834s. Argumenta: ex propositionibus 7; in mente et vocc 750; una species a. est inductio 707-16. — sophistica: mentem nectunt 4; peccant in forma 749s. Argumentatio numquam neganda in creat. (syllog. expos.) 56. Aristotelcs: praecipuus auctor logicae 3, quam artificiose composuit 4; verborum turbator 4, nota 7; difFormiter accipit terminos 123; aequivoce acripit 'per se', 'per acridens* 140s, et 'idem' 696, et contraria 722; posuit concreta et abstracta synonyma 23, 202; non distinguit inter quantum et quantitatem 142; de futuris contingentibus 349, 710ss.; non posuit unam rem esse plures 370, 466s.; poneret hominem necessario esse animal 87, et animal coloratum 484; aha est intentio Arist., alia veritas 442, 516; solum substantia et quahtas habent quid rei sec. eum 689; contrarietates apparentes in dictis suis 443, 460, 562, 582s.; videtur contradicere Inceptori 497; multa dicta eius glossanda 479; loquitur scc. op. aliorum 521; ponit exempla ut sentiant discentes 669; brevitati studuit 243; multa falsa dixit 614. Cf. Aristoteles in indice II. Arithmetica, naturalis sricntia ct geom. 541. Armatum esse (habitus) 192. Ars: docet distinguere qualitates a substantia 180. — definiendi 563-66. Cf Definitio. Articuh fidei: non demonstrabiles 360. Artifices speciales 510. Artificialia: dist. a naturalibus (Arist.) 776; eorum nomina sunt connotativa 571. Ascendere, et suppositio 231, 235.

863

Asini sunt episcopi (soph.) 763. Asinus: an in Deo sit vita ? 780; eo moto corpora caelestia non mutantur 159; cuiuslibet hominis a. currit 213, 227s.; aliquis a. est Sortes 405; te esse a., si est necessarium (soph.) 359. — O o currit in exemphs innumerabilibus. Aspiratio dictionum 791. Astrologus et nauta 540; et eclipsis 583. Attributa Dci: praedicabilia 780s. Cf. Deus. Auctores: mens eorum investiganda 33, 265; usus loquendi 35; frequenter loquuntur non de virtute sermonis 292, 758; per temporalcm intelligunt condicionalem 353; quidam negant syllogismos evidentes 375s. Auctoritates glossandae 376, 399; convincunt respondentcm 840. Audio Graecos vicisse (Boeth.) 764, 768, 770. Auditus: an sonus primum obiectum eius ? 203s. Aureola dicitur ab auro 784. Baculo vidisti (soph.) 789. Baralipton 382. Baroco 389. Beatus: et Deum esse 560, vel esse creativum 579. Bibere est bonum 614. Bicubitum 795, 797. Bipes: an proprium hominis ? 78. Bis: includit negationem 225. B o n u m : convertitur cum ente 38; sec. rectam rationem eligibile 38; naturale et morale 610; aequivoce sumitur 725. Bos: iste dat b. coloratum 795ss., 812. — et equus: genus commune ? 657. Bovinitas 20. Brunellus 385, 486. Bu-ba: vox non significativa 782. Caecitas: non visus (Ans.) 103; defin. per visum 691. Caecus; significat negative 96, lOlss.; carens visu 283; sritur esse sensibilis 465s.; c. a nativitate et colores 560. Caesar opinabilis 834. Calefacere: importat (non signif.) calorem 184; est agere 782s, 793. Calefactio est in agente 172. Calefactivum: quid importat ? 79s.; ad calefactibile diritur (Arist.) 158, 174; passio caloris 578; c. est: idem ac 'aliquid est calefactivum* 552. — et calor 520. Calidum: concretum caloris 578; omne c. est calefactivum 510, 528, 573. Calor: est igneus 17; calefarit (sritur per exper.) 510s., 523, 525, 528, 577s.

864

INDICES

— et frigiditas, species qualit. (Arist.) 181. Camestres 389. Canescere in senect. 79. Canis labrabilis ct sidus 52, 380s., 754s., 845; iste est tuus (soph.) 824s. — Et aliis locis. Cf. Sidus. Carnes crudas emisti 807. Cf. Sophismata. Carpentarius 97. Casus: nominum 13, 39, 667s.; accusativus cum inf. 273; quandoque unus pro alio 759; facit aequivocationem 764. — et adverbia 610. — et coniugatum et principale 697, 724s. — et relativa 156. — in obligationibus 735s. — recti et obliqui 10, 85, 155, 171-76, 206, 272, 283, 616. Catachresis 759. Categorema et suppos. pcrson. 206. Catcgorematici et syncat., v. Nomina, Termini. Caumata 571. Causa: ad cuius esse sequitur aliud 36, 691; nomen aequivocum 539; ponitur pro causato 758. — apparentiae et non-cxsistentiac in fallaciis 752s., 786, 792s., 818, 826, 831, 840-43. — in demonstrationc 538s., 554, 576, 580. — materialis: pars integralis 572. — per se, per accidens 351, 515. — prima, et dependentia ab ea 554. Cavillationes (possibiles, pueriles etc.) 23, 80, 104, 420, 467, 473, 706, 770. Celantcs 382. Cesare 389. Chimaera 88, 284, 482, 507, 709. — et hircocervus, tragclaphus, vacuum etc. 286ss., 568. Christus: penona divina sustentans nat. hum. 28; aequivalet duobus abstractis et duobus concretis 611; potest non esse homo 788; antequam Abraham fieret 317. — corpus Christi in sacram. 782, 804ss., 815s. — in triduo mortis 251. — natura communis salvatur in Chr. et damnatur in Iuda ? 51, 252. — si nullus homo esset nisi Chr. 429, 431, 447, 481. Cifni in algorismo 15. Circulus: cuius latera etc. (Linc.) 541; signif. vinum in taberna 9. — in demonstrationibus 583. Circumscriptivitas: vox non-significativa 782. Cognita evidenter: quatuor genera 544-48. Cognitio (notitia): actualis vel habitualis 9. — definitiva 561. — intellectiva: processus 557; conceptus, intentio, passio 557.

— — — — —

intuitiva 550, 557, 559s., 562s., 567, 577, 583. per demonstrationem 505-84 passim. per experientiam 522, 524s., 549, 583. perfecta: quando nihil latct 561. sensitiva et intell. 557,574s., 577. Cf. Experientia, Intellectus, Sensus. Collectiva, v. Nomina, Tcrmini. Collective et divisive sumi 266. Color: non componitur ex materia et forma 68; prima intentio 111; primum obiectum visus ? 776; est nomcn aequivocum 726. — albus, et vox alba 722. — et albedo (genus et sp.) 62s. — et caecus a nativitate 560. Colorabile 226, 574s. Coloratum: pro quo supponit ? 261; signif. vel connot. omnes colores 652; homo, an per se c. ? 484s.; omne c. est, omne album est etc., est bonum argumentum 367. Combinationes propositionum 364, 389. Cf. Propositiones, Syllogismi. C o m m u n e : repugnat rationi personae 204; nomen secundae impos. 762. Commutarc quid in quale 376. Comparatio, et nomina ad placitum 12. C o m p l e x u m : conceptus compositi 557. — triplex modus oppositionis 100. Componi proprie et impr. 757. Compositio: et divisio 168, 273, 327, 714, 717s. C/. Sensus compos. — a parte praedicati (dcterm. compos.) 297. — principalis 275, 441. Cf Propositio. Compossibilis 733; et £dl. fig. dict. 829. Conceptiones communes animi 528. Conceptus (intentio, passio) 42, 557; naturaliter significat 8, 46; quid est: fictum, qualitas, actus intelligendi ? 42s.; qualitas subiective in anima ? l l l s . ; nec univocus nec aequiv. 44; quando cadit a significato ? 95. — entis: unus omnibus 106s. — scriptura, voces: signa rerum 100. — universalis 47, 84. Cf. Universale. Concessum: modus propos. 464. Concludere directe vel ind. 392, 400, 422. Conclusio demonstrationis 512, 521ss., 525ss.; an praesciatur ? 524s.; a principiis causatur 530s.; an eadem per diversa media ? 524 (Arist.), 580, 583; non potest esse principium 527; quandoque causa principii 531; universalis, et consequentiae 591-95; affirmativa ex affirm. 591-97; negativa ex negat. 598; negat. ex affirm. 623-30; ex opposito c. et maiore etc. 408s.; ex oppos. c. et minore etc. 410; qualiter convertenda ? 422; an eadem in distinctis scientiis ?

INDEX M :

539s; quae ad quam scienriam pertinet ? 542s.; per c. unus demonstrat principium, alius econtra 584; c. non potest esse vera si praemissae sunt falsac 361, nec falsa si illae verae 386. Concreta 16-35; directe in genere qualitatis 117; signif. totum in recto, formam in obliquo 578; pro quibus supponunt ? 194, 222; c. qualitatis 182; sumuntur ab Arist. pro abstractis 202; faciunt propos. aequivalenter hypotheticas 243; primi subiecti 520. — et abstracta 16-35, 520, 686, 762; synonyma sec. Arist. 222-25; in consequentiis 597, 599, 610ss. Cf. Abstracta, Nomina. Condensatio aeris 132s. Condicionalis, v. Propositio. Confundere: negative et distributive. Cf. Suppositio. Congregativum: differentia caloris 659. Coniugatio et figura: accidentia verbi 14. Coniugatum 610, et principale et casus 697. Coniunctiones: non sunt termini stricte 9s.; in nullo praedicamcnto sunt 117; non proprie significant 798; in propos. hypotheticis 345; positae inter duos terminos 355. Connotare 223. Connotativa nomina 35-38, 279s., 442, 690s.; quomodo definiuntur ? 568ss. — et absoluta 35-38. — et relativa 705ss. Cf Nomina. Conscquentiae 585-746 passim; sunt entia rationis 113. — divisioncs: formales 589, 611, 731, 795s.; gratia matcriae (terminorum) 349, 589, 637, 811; materiales 589, 731, 740; naturales 531; simplices vcl ut nunc 446, 450, 453, 587s., 591-95, 600, 608, 618s., 623, 631, 715s., 730, 740, 807. — et inductio 707-16. — et suppositio 590. — in exclusivis 305s.; in exceptivis 309. — inter: propos. ordinatas 208s.; propos. cum exponentibus 315, 497; terminos et propositiones 529s. — negando 'esse' 122, 594. — peccant pcr fallarias 751. Cf Regulae et Index Generalis Partis m - 3 . Consideratio diversa non mutat rem 86, 603. Consonantia dicitur de temperantia 662. Constantia subiecti 627. Constituere speciem (definire) 695. Continens pro contento 237, 758. Continere 72. Contingens 113 (Arist.), 334. Cf. Propositio. Contingentia: possunt sciri 506, 513. Contingit tacentem loqui (soph.) 766.

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

DOCTRINA

865

Continuitas: species contiguitatis 659. Continuum: permancns 143; sec. omne signum potest dividi (soph.) 719; omni pazte c. etc. (soph.) 800. Contradictoria: altcrum de quolibet 284 (Arist.), 627, 844. — copulative 348; et disiunctive 350. — ct futura contingentia 710. — incomplexa 103s., 838s. — in eodem passu dicta 264. — non concedenda 741. — verificantur de essentia divina et Patre 822. Cf Propositio. Contradictoric opposita 100. Contraria: accipiuntur acquivoce 128s., 149s., 663, 722; non praedicantur de per se supposito 67; se expellunt 125; non omnes habent subcontr. 309; unum non definitur per reliquum 689; unum pro alio ponitur 758. — et aequivocatio 121-27. — genera c. 663s. — in terminis 165. — mediata, immed. 623s. — positiva 689. — relativa 175, 839. Contrarie opposita 100. Contrarietas: in terminis vel in rebus 125; stricte 663; habet gradus 100; in relatione 165; in actione 186. — et consequentiae 609. Convenientia: realis 57s.; specifica 58; aliqua inquantum conv. diffcrunt ? 292. Conversio propositionum 318-45; de inesse 318-21; de praet. et fut. 321-25; redupl., exclus.,except. etc. 305, 325ss.; modalium 327-41. — per oppositas qualitates 334, 339s. — per se vel per accidens 318ss., 333s., 341s. — reductio per conv. in syllogismis 363, 382, 393, 499. Cf. Propositio. Convertens ct conversa 318, 345. Convertibile 593, 595. Cf. Propositio. — proprium 672-75. Coordinario praedicamcntorum 653. Cf. Praedicamenta. Copula 9, 94, 321. Copulativa, v. Propositio. Coriscus: et musicus (per se, per accid.) 109; veniens cogn. 344, 369, 404, 820; est alter a se 814s. Corpus: pars hominis 16s.; nomen connotativum ? 37; definitur 37, 76; non est alia res a subst. et qualit. 133, 139; est quantitas 142; mixtum 416; omne c. est alterabile 576. — caeleste 83, 148, 184, 481.

55

866

INDICES

— infinitum (connot. impossibile) 568. Corruptibilia 526, 581. Corvus 83, 410.

— exprimens quid nominis vel rei 35s.p 84s., 101, 109, 286s., 505s., 525, 529s., 534, 547, 555-60, 570, 689^-91, 8 3 3 ^ 6 , 840.

Creabile et creari: proprium creaturac 481, 674, 676. Crcans: consignificat creaturam 280; accidens Dci ? 650; omnis pcrsona divina cst c. 376, 440ss., et necessario est et fuit Deus 270, 276s., 321, 324, 329s., 332, 338, 369, 414s., 417, 440ss., 608, 632, 636, 703, 715, 788s. C/. Deus. Creatio: est in Deo 172; estne vera res ? 215, 223; supponit pro Deo 223; est relatio rationis sec. quosdam 223; estne creata ? 823. Cf. Deus. Crcativum: proprium Dci 198, 526, 674, 693; importat rcm natam produci 80; non potcst probari dc Deo pro statu isto 579. Creatura: non necessario est 555; an de sc sit nonens ? 603; una non est plures res 375, 380; non cst in eis distinctio formalis 254. — rationalis: peccabilis etc. 676. — ut in Dco 291, 780. Credere: esse leonem vel struthionem 550. Credibile, opinabile etc.: modi propositionum 464, 486; competit propos. falsae 639. Currcre: conceptus, vox etc. non potest 198. C u r r o : subintelligitur prima pcrsona 32s. Cygnus 430, 448, 459. Cyphus (Cyfus, Scyphus): bibc c., et suppos. 215, 226.

— formalis (a causa finali) 534, 568s., 571. — in mentc, voce, scripto 681. — materialis (a causa mat. vel effic.) 534, 569, 571; dcmonstrari potcst pcr formalem (Linc.) 535, 571. — mathematicorum 582, 687. — metaphysicalis, naturalis, logicalis 85ss. — non est idcm cum dcfinito sed signif. idem 69, 87s., 141, 555s., 680, 761, 775. — per dcf. non syllogizatur 565s. — propriissima: nominum substantiarum 556. — quia cst, praccognoscendum 509. — ultima 834. Deitas: an intelligatur sine personis ? 168; non est humanitas 611. — ct Deus: synonyma 19, 761s. Delectatio ct amare 723. Delicati ct medici 725. Demonstrabile 463, 468, 544. Demonstratio seu syllog. dcmonstrativus 505-84 passim; cst syllogismus faciens scire 505s., 512, 521, 524, 531s., 534ss., 571; est nomen aequivocum 535s.; exigit tres terminos 506s.; est ex primis et vcris etc. 571; mentalis vel vocalis 507s.; ex conceptibus componitur 538s.; sumitur largc ct strictc 535, 552, 559s., 562; non est in eis processus in infinitum 528, nec circulus 583; non est dc singularibus 559; non facit cognoscere orationem dcfinitivam (Linc.) 563; contingit pcr omnes causas 576, 580. — a priori (proptcr quid) ct a postcriori (quia) 527, 532-48, 560s. — mathematica 527. — ncgativa (secunda figura) 507, 538. — potissima 507, 510, 521s., 581s., 799. — principia rcctificantia 575. Dcmonstrator: quae debet praecognoscere ? 508. Dcnarium: das cum tristitia 603, 812; das et non habes 812. Denominans (album) 599. Denominativa (a fortutudine fortis) 47. Cf Termini. Denotari (accipi, supponere, de omni) 218s., 339, 363, 752. Dc omni vel de nullo, v. Dici de. Deponcntia verba 13. Depositio: species oblig. 742. Dcrivatio verborum 665s. Descendere (disiunctive etc.) 210s., 219, 221. Descriptio ct descriptum 89s. (Dam.), 90ss., 169, 171, 582, 592, 678.

Dabitis 382. Damascus 116. Damnatus 356. Decem praeter quinque (soph.) 307, 310. Declarare: exprimcre, importare, signif. 60. Definitio: quid est et quot modis dicitur ? 84-89, 679-83, 686; oratio indicans quidditatcm (Arist.) 680s.; cst ratio 654; conceptus mcntis 680s.; quorum est ? 88s., 91; est cx pluribus praedicabilibus 90, 92, ct ex secundis intcntionibus 566; fit per divisioncm 563s.; differt a subiecto 507; non est propositio 681; datur causa innotescendi 688s.; potest vocari proprium 672; eiusdem plures 687; plus explicat quam dofinitum 530. — a definitione distributa... 592, 595. — cadcrc in definitione 515-19. — connotarivorum 568-72. — data pcr additamentum 76, 556, 566s., 682, 688s. — et consequmtiac 679-88. — descriptiva 90s. — equi non indiget universalitate (Avic.) 31s. — et demonstratio 527 (Arist.), 562-66, 572. — et problema de eodcm ct div. 697-707.

INDEX M : DOCTRINA Desinit et incipit 310-16, 327; et suppositio praedicati 231ss. Destructio logicalis 122. Determinatio: diminuens vel distrahens 56; in consequentiis 593, 601s., 618; in fallaciis 804, 812, 831-37. Deus: una essentia, tres personac 254, 337, 370, 374, 379s., 404, 486s., 637, 741, 806, 821ss., 834; a quo omnia 354; solus pcr se 515; ens 576, in actu 592; non contingens 483s. — agendo nihil recipit 184s. — an generet Deum ? 256. — aeternus et incorrupt. 354, 512. — attributa (passiones): est iustitia (Ans.) 28, 777; an intelhgat per voluntatem ? 31; estne accidens in Deo ? 82 (Ans.); attributa sunt conceptus, nomina et praedicabilia 30s., 105, 164, 780s.; iustitia est intelligentia 703; intellectus cst essentia 373, et voluntas 370; essentia est sapientia 603, et iustitia 760s. — cognitio nostra de Deo: pro statu isto 372ss., 545, 551, 560, 576, 579; a beatis 560; estne subiectum theologiae sub ratione deitatis ? 776. — cognitio quam Deus habet: ab aeterno intellcxit creaturam 338; scit alteram partem contradictionis 712; intelhgit malum 775; nescit futura contingentia sec. Arist. 710ss. — contingenter ct in tempore creat, sed creans necessario est Deus etc. 169, 247, 264, 277, 323, 331, 334s., 338s., 344, 349, 353, 378, 414, 440s., 450, 518, 608, 632, 634, 636s., 676, 706. — cssentia: non est posterior in Filio 601; est persona producta 606; non est formalitcr patcrnitas 621. — et creaturae: relatio ad c. 179; intellectio in Verbo 607; velle divinum et c. 779. — et deitas: idem (synon.) 19, 761s. — et homo assumptus 277, 460, 478, 489s. Cf. Fihus, Verbum. — facit frondes in vite 791. — facit malum, non male 34, 669, 773ss. — immortahs necessario 638. — incipit beatificare, punire 312. — infallibilis solus 614. — 'non est Deus' propos. recipienda in positione impossibih 739. — non est per accidens idem Deo 6211. — potentia (quid potest, quid non): potest esse Deus 330; potest facere plures soles 73, rem priorem sine posteriori 80, 134, auferre accidens a subiecto 81ss., partes substantiae distare sine nova re addita 137, immediate, quod per causam secundam 161, 185, omnia solus producere 416, 421, 845, accideni sine substantia

867

599, ignem sine calore 624, amovere contraria a subiecto 624, acceptare sine gratia 779s., actum mcritorium se solo 277s., 809, 811, 823, 830; an possit creare filiarionem in homine creato ? 161s.; an veritatem vel falsit. propositionis ? 130s.; an lineam sine puncto ? 136; non potcst facere: hominem non risibilem 79, quod facta non fuerint 189i., entitatem sine exsistentia 553; non potest non esse Deus 555. — si esset fatuus, male regeret mundum 59; si non est, propos. 'Deus est* non est vera 275; si nihil essct nisi Deus etc. 434; si homo currit, Deus est 589; si Deus non est, homo est asinus 589; si nihil esset productivus nisi Deus... 475; si nullum totum esset... 676; si quaelibet persona assumpsisset nat. hum. . . . 7 1 7 ; si non est tres personac, non est Dcus 739. — syllogismi (paralog.) quidam de divinis 343s., 369-72, 374, 380, 404, 464, 473, 806s., 809, 811, 821ss. C/. Pcrsona, Verbum. Diaeta est sana 757. Dialectica: utilis et necess. 3s. Cf Logica. Dialectici 620. Dicere assertive vel recitative 614. Dici de omni vcl de nullo 359-502 passim; 263, 363s, 369ss., 377-81, 385s., 396s., 406s., 413, 500; in I Postcr. ct in I Priorum 514. Dictio: est nomen 61, praedicabile de omnibus dictionibus 84; stat pro omni signo 749s.; una aequivalet multis 33, 35; potest aequivalenter includi 21; una ponitur pro aha 30, 88s. (Prisc.), 759; vix est aliqua non improprie accepta 757; divcrsa acceptio facit aequivocationem 763s. — exceptiva, exclusiva, redupl., v. Propositio. Dictum propositionis modalis 273, 411, et exclusivae 306, 765s. Diffcrentia: unum quinque universahum 74-78; communiter, proprie, magis proprie (Porph.) 74; signum partis cssmtiar 18, 64, 560; intentio animae 75; assimilatur formae 76; praedicatur in quale 78, 659, et univoce 123; an sit realiter in ahquo ? 57s.; dividit genus 76s., 693; eadem non potest csse diversorum generum 726; de» monstrari potest de specie 560s. — a d. superioris distributa... 595. — constitutiva 660. — cs*»nha1ii et accidentalis 75, 659, 684, 693, 695, 726. — individualis (si sit aliqua talis) et natura communis 24, 54-58, 370, 391, 466, 606s., 612. — numeralis et specifica 58, 75. — regulae (quod ahquid sit d.) 692-95. Differre 55 (Arist.), 293s.; non esse idem aut esse non idem ? 619s.; ratione 784ss.

868

INDICES

— aliqua inq. conven. differunt (soph.) 292. Cf Distinctio. Differt: includit negationem 214; et suppositio 229. Difficultas vocalis 413, 432. Dignitates non ingrediuntur demonstr. 509. Dii non sunt entia 616. Dimensiones sustentant qualit. (op.) 152. Disciplina: esse suscept. d. et demonstr. 578. Discursus, v. Syllogismus. Disgregativum visus 693. Disiunctive vel per dis. praed. descendere 210s. Cf. Propositio. Dispositio: qualitas de facili mobilis 181. Disputatio: praesupponit significata terminorum (quid nominis) 505, 555s., 840. Dissimilia: an similia ? 292. Distincta: si unum est sine alio 781; ratione, una res 775. Distinctio: quaelibet res per se ipsum disringuitur 55; in creaturis omnis d. est realis 55, ut inter rem et rem 54. — formalis: in creaturis non est ponenda 54-57, 253s., 620s. — rationis: ubi ponenda ? 399, 603, 761, 784ss. 'Distinguitur' et suppositio 229. Distributio pro singulis generum 264s. Distributiva substantiae et quantit. 802ss. Diversum et idem: regulae de eis 695-707. Dividi: octo modi (Dam.) 97s. Divisio: ars definiendi per d. 563-66; sensus div. et compos., v. Sensus compos. — per d. non syllogizatur 565s. Docendus in demonstrativa scientia 510. Doctrina: per d. scitur quid nominis 570. Domus: cooperimentum etc. 571s. Dormire est bonum 614. Dubitabilia: conclusio et principia per exper. nota (Linc.) 521s.; simt demonstrabilia 544; an plus quam quatuor ? 548s. Dubitas aliquod verum (soph.) 800. Dubitatio: species oblig. 742. Dum, quando etc.: adverbia temporis 352. Duo formantes etmdem syllog. 533s. Dupleitas non est alia res a duplo 159s. Duplum: pedalis quant. 596; hoc est d. respectu a... 838. Ebriosus 615. Ecclesia: determinatio E. est regula fidei 380. Eclipsis et luna 530, 544-49, 552, 583. Effectus: naturaliter signif. causam 9; diversi aliter ordinati 166; e. unius, causa alterius 538; idem a diversis causis 524s.; demonstratur per causam 574.

Efficiens: pro nomine effectus 758. E g o : non fui R o m a e 329; posui te servum entem libenim (Arist.) 789. Egredi a quidditate (Linc.) 517. Elementum 416. Emphasis 759. Ens: est terminus 106ss.; nomen aequivocum 107; in actu vel in pot. (Arist.) 108; dicitur sec. se vel sec. accid. (Arist.) 107s., 618; significat positive 109; praedicatur dc omnibus 65; habet passiones non inhaerentes 105, 776; omnc e. est in actu 442; ct unum 576; non est genus nec differentia nec species 65, 670, 684, 692; non est gcnus nec 'unius' nec 'opinabilis' 665; an subiectum metaph. ? 295. — commune: non est substantia (Averr.) 52. — creatum vel incr. 606, 676. — diminutum 598, 601. — divisio in absolutum, relat., reale et rationis, in vel extra animam, cst divisio vocis vel terminorum 113, 167s. — non-ens: an definiatur ? 88; ct consequentiae 594. — p r i m u m : ens per se (Linc.) 554s. — quod contingit essc, cont. non esse 460. — rationis: vera res (op.) 112s. Enthymemata: non habent formam syllog. 587, sed ad eam reduci possunt 605; accidit in eis fallacia fig. dict. 809s., et consequentis 827s. Cf. Consequentiae. Entia multiplicare sec. multit. tcrminorum abusio est 171. Entitas et unitas 622. Episcopi: casus nomin. vcl genit. 763. Equinitas 19s., 31s. (Avic.). Equitare sine equo 845. Equus: nomina dicta de e. 164. — non vendo tibi e. 836. — tibi promittitur (et suppositio) 214, 219ss. Errantes in logica 124, 202, 204, 336, 366, 392, 405. Esse: nihil est 'in se1 28; enti non repugnat 508s.; dicitur de omni 514. — dictum de causa prima (Linc.) 554. — et exsistentia: non differunt 553ss. — exsistere: potest praed. de genere et negari de specie 72s.; et demonstratio 550ss. — habitudinis et operatio entis, nihil est 263s. — in: per praedicationem 666. — intelligjbile creaturae 237s. — omne quod est quando est etc. 783. Essentia divina et personae etc. 254, 284, 337s., 390ss., 399, et alibi saepe. Cf. Deus, Filius, Persona, Verbum. Est: ponitur pro significare 89.

INDEX m : DOCTRINA

869

— in consequentiis 596, 608s. — secundum vel tertium adiacens 609, 639, 831. Et: copulat. 241; in propos. copulativa vel de copulato extremo 355, et in fall amphib. 769. Exceptivae propos. 230, 307-10. Cf. Propositio. Exclusivae: dictiones et suppositio 228, 230, 232; propositiones 296-307. Cf Propositio.

accidentis 827, 849; concurrit cum fig. dict. 799s., et cum fall. sec. quid et simpl. 831. — figurae dictionis 336s., 406s., 705s., 791-818; concurrit cum faJI. accid. 807; accidit in enthymematibus 809s.; non est in syllog. bene disposito 817; non semper est ex commutatione unius praedicamenti in aliud 314, 376, 390; qui

— et univ. de terminis transpos. convertuntur 588. Exempla: philosophica ct theologica declarant regulas logicas 6; logicus utitur eis 543; possunt peccare per fallacias 751; non adducuntur ut res ita sint 434, 448, 533, 569, 580, 659, 664, 723, 762; de eis non est curandum 295. Exercitus sinc equo 609. Experientia: de modo sciendi per eam 360, 522ss.; primorum principiorum 511; passiones notae per eam 567; de calore et calef. 510, 525, 552, 574s., et de eclipsi 547; potcst vocari medium 527; nulla requiritur in mathematica 527. — et notitia intuitiva 577, 583, et visiva 551. Exponentes propositionum 279-304, 310-16, 377, 497-500, 647. Cf. Propositio. Expositio: probatio syllogismi per eam 418. E x t r e m u m : et pars extremi propos. et suppositio 199, 208, 220s., 226, 234s. — copulatum 205. — disiunctum 617. Cf Propositio. Evidentia: per experientiam 522s.; non omnes propos. verae sunt evidcntes 740s. Cf. Cognitio.

scit eam assignare, est prope videre verum (Arist.) 811. — petirionis principii: peccatum opponentis 839s. — secundum ignoranfiam elenchi 336s., 837ss. — secundum non-causam 839-43. — secundum plures interrog. 843s. — secundum quid ct simpliciter 336s., 368, 604, 823, 831-37; concurrit cum fall. cons. 831, et ignorantia elcnchi 839. Falsitas: propositio falsa 131; potestne creari a Deo ? 130s. Falsum: modus negativus propos. 437, 464, 472. — esse f. est verum 274. — ex f. potest sequi verum 728. — impossibile potest concedi 734. — in insolubilibus 744ss. Fapesmo 382. Fcstino 389. Fictiones utiles 782. Fictum: an conceptus sit f. ? 42. Fides: articuli f. non probantur 360; et Aristot. 710ss.

Facere: ut secare (Arist.) 115; praedicamentum actionis 183-86; substantia taliter operans (Dam.) 187. Cf Actio. Fallaciae 749-849 passim; vide Tabulam Capitulorum Partis III—4; tredecim species 749ss.; scx in dictione, septem extra 749s.; omnes peccant contra syllogismum 844-49; in dictione 751818; extra dict. 818-44; plures concurrere possunt 812, 849. — accentus 336, 368, 391, 549, 790, 823. — accidentis 315, 336ss., 377, 390, 392, 406s., 818-26; numquam est in syllog. bene disposito 337, 822, nec in syllog. expositorio 405; male assignatur a Magistro Abstractionum 367; concurrit cum figura dictionis 824s. — aequivocationis 263, 336, 367s., 391, 549, 683, 751-62, 823; occurrit etiam in terminis substan-

Figmenta: termini ficti (connot.) 286ss., et relativi 157. Figura: nomen connot. 37, secundae impos. 39; non est alia res a quantitate 21, 180; aliqua habet tres angulos 573; an sit forma aeris ? 757. — et genus: accidentia nominum 12s. — et tropi grammat. 776s. — syllogismi 357-502 passim. Figura dictionis, v. Fallaciae. Filium dicendo, patrem intelligo (Prisc.) 159. Filius Dei: suppositum div., sustentans naturam humanam 26; filiatione est 163; generatur a Patre (voluntate) 321, 370; necessario est Deus 636; incipit essc homo 315; factus est homo 316s.; est homo, sed non humanitas 25, 27, 811. — creditur a philosophis aeternus 467. — si dimitteret naturam humanam etc. 788. Cf. Deus, Verbum.

tialibus 399. — amphiboliae 336, 368, 391, 411, 549, 763-86, 823. — compositionis ct divis. 336, 391, 411s., 549, 786-90, 823. — consequentis 293, 337s., 348, 350, 815, 826-31; est pars accidentis (Arist.) 826s.; ubi est, ibi et

Fit (propos. cum f.) 316s. Forma: an in instanti generetur ? 33; praesupponit materiam et unitur ei 76, 163; an sint plures in homine ? 561, 685; proprie et improprie 757. — communis: composita ex simpl. 694. — et figura: quartum genus qualit. 181, 183. — gratia formae 397. Cf. Syllogismus.

870

INDICES

— partibilitcr adquisita... 810. — pcccatum in f., v. Argumentum, Fallariac. — substantialis: subiectum 92; contrarietas inter formas 125. Formaliter: quid est esse f. aliquid ? 374s. — distingui 253s., 621. Cf. Distinctio. Fortis: a fortitudine 47. Fortitudo 618. Frisesomorum 382. Frivolc dicta 263. Frustra fit pcr plura... 43. Fumus significat i g n e m 49. Fundamcntum relationis: v o x non-philosophica 177s. Futura contingcntia 189, 710-14.

Grammatica: omnibus scicntiis subministrat 759; ncccssaria cst ad dctegendum falL fig. dictionis 794. — accidentia grammat. l l s s . , 763, 792s., 807. — rcgulae grammat. 272. Grammatici 10, 39, 158, 758s., 794. Grammaticum csse: soli homini convenit 78. Gratia: Deus potest acceptare hominem sine g. 779s. Gravc: in vocc vcl in magnit. 721s. Guillelmus de O c k h a m : pucrulus didicit supposita alicuius tcrmini communis csse duplicia 67; non fuit R o m a c 329; non vidit leonem 559s.; libros Posteriorum 584, et Metaphysicam Arist. exponere intendcbat 108, 685; alias ('in moralibus') intcndit agere de bono ct dc malo 610, 615; memorat 'diversa opuscula* 771; acquivocc accepit V e r u m ' ct 'fidsum* in divcrsis locis 754; frequcnter distinxit propositiones sec. compos. et divis. et non sec. amphiboliam 766; locutus cst dc tcrmino 'homo' sec. usum philosophorum 811; de magno errore accusatur 304, nota 4. Cf. Guillelmus de Ockham in Indicc II.

Gcmitus: signum doloris 49, 53. Gcneratio activa constituit Patrem 373. Gcncrationcs ct corrupt.: sunt perpetuae (Arist.) 516. — regulae de eis 698. Genus: multipliciter accipitur 64s., 67ss., 666s.; pracdicatur in quid dc diffcrentibus specie 67s. (Porph.), 651, 666; importat totum 68, 557; dividitur in species 97; praedicatur de signis rerum 68; intentio in anima (non res extra), 68, 660s; an qualitas in mente ? l l l s . ; nomen sccundac intentionis 40, 43s.; decem genera sunt decem tcrmini 167; accipitur quandoque pro voce 662; cst univocum 662; strictissimc, solum est in praedic. substantiae et qualit. 666; idem potest csse in diversis gencribus 630, 653; diversorum divcrsae sunt differentiae (Arist.) 656s.; aliquod g. non habet differcntias cssentiales 660; idem aliquando est g., aliquando non 651; u n u m non cst (sed dicitur) melius alio 670; an dividatur per differcntias oppositas ? 656s.; cst cormptibile 513. — a ncgatione g. ad neg. speciei est bona cons. 73. — distribucre pro singulis generum etc. 265. — ct dcfinitio 68s., 557, 683-88. — ct species 40, 43s., 59, 62ss., 70-74, 96, 99, 202, 215, 222, 519, 604, 655, 660s., 669. Cf. Species. — gencralissimum et subalternum 70s., 656s., 725s.

Habere: ut calceatus (Arist.) 115; multis modis did t u r 192; nihil habet se 28. Habitus: decimum pracd. 192; est qualitas diflf. mobilis 181, 183; an respectus circa aliud ? 193; opponitur privationi 101, ct definitur per eam 689. Cf. Intellectus. Haecceitas 172. Haeresis in theol. 130; haeretici (propter h.) 256. Hcrba sanat: scitur pcr exper. 522, 524; haec h. crescit in horto 209. Hircocervus 88, 287, 568. Hirundo (non cst qualitas) 794. 'Hoc* ct 'hoc album' non convertuntur 314; hoc animal est canis etc. 336. H o m o : passim, pracsertim in exemplis ferc innumcrabilibus. — Est risibile, erecte ambulativum (Dam.) 89s.; bipes 90, 592; non est sinc anima rat. et corporc 99; substantia animata sensibilis etc. 564; animal rationalc 682; intelligibile 683;

— idem genere 697. — in omni g. cst u n u m p r i m u m (Arist.) 58. — m e d i u m (si sit inter calorcm ct qualit.) 520. — problcma (regulae) de gencrc 651-71. Cf.Spedn. Gcnus grammaticalc 12s., 224, 319. Gcometria, geometer, perspectiva et naturalis scientia 540s. Gcnmdivum ct amphib. 765. Gladius, ensis: synon. 372. Graeca lingua 4s., 170s., 787.

substantia materialis etc. 685; componitur cx corpore et anima 682s., 686; natura humana per se subsistens vel ab alio sustentata 25s.; an plures formae in eo ? 561, 685; intuitivc scitur esse animal 557; estne relatio ? 155; cst patcrnitas 222; est quantitas 653; an eum esse animal sit propos. primo vera ? 520; an sit primo risibilis ? 776; an sit non-ens in quantmn creatura ? 292. — albus: per se est homo (animal, aedificator ctc.)

INDEX m : DOCTRINA

— —

—

— —

—

—

— — —

199, 214, 217, 344, 367, 399, 404, 466, 592, 598, 601, 606, 715, 834. ante usum rationis 624. contingenter (non per se vel necess.) est homo vel animal 276, 330, 376, 442, 446, 513, 516, 592, 608. est nomen (abstractum) 17, 206, 752, 760; significat omnes homines (unus conceptus) 60, 96, 124, 199; primarie signif. compositum, secundario imaginem 45, 297, 756; non signif. primo naturam communem 124; sec. theologos connotat suppositum divinum 811; idem significat ac 'homines', sed non est 139. est species 246s., 257, 542, 549, 752s., 763 etc. et Dcus (Vcrbum, Filius Dei): homo est capax Dei 356; est (per se) Deus 195, 447, 715; homo (non humanitas) supponit pro Filio Dei 25; an factus sit Filius Dei ? 316; potest assumi a Verbo 716; ahquis homo de necessitate est Deus 418, 606, 636, 716s., 789, ab aeterno 811, 823; contingit naturam humanam esse Deum 457; si homo currit Deus est 589; homo est asinus, igitur Deus non est 589. et humanitas (synonyma sec. philos., non sec. theol.) 19, 22-29, 376, 391, 432, 468, 604, 612, 622; contingit omnem hominem esse humanitatem 458, 481, 489s., 496; contingit humanitatem esse animahtatem 483; nunc non omnis homo est humanitas 429, 432, 811; contingit nullam humanitatem esse in actu 459, 482; humanitas est assumpta a Verbo 612; humanitas Christi, si deponeretur a Verbo, esset homo 447; an humanitas possit esse Deus ? 447, 491s. in quibusdam exemplis: videns omnem h. est animal 213, 228; tota die fuit aliquis h. hic intus 227; h. qui est albus currit 288; iste h. est ahus ab omni h. 298; h. contingenter currit, id est contingit hominem currere 340; h. currere est verum 342; omnis h. peccat, quia cst liberi arbitrii ? 351; o.h. salvabitur vel damnabitur 355; o.h. currebat ubi disputabat 356; o.h. qui est albus currit 356, 383; o.h. vcl asinus est rationalis 383; o.h. est asinus (est dc omni ct univ.) 514; h. non est (specifice) asinus 662, 625; h. albus non fuit (denotatur stare pro h.) 752; nullo h. exsistente h. non est animal 72, 87, 764s.; o.h. sanus vel aeger 768; h. est musicus, quod dicitur a musica 785; si nullus h. esset (nisi unus) 446, 513, 616, 627, 708. intellectus: non est ens diminutum 598; an fuerit ab aeterno ? 601. mortuus: fuit homo 602, 832s. naturahs, metaphysicalis, logicalis ? 86.

871

— sinc manu, est homo 597. Homogcnea 597. Homozeuxis: tres species 776s. Humanitas, v. Homo. Hypallagium 777. Hyperbole 777. Hypothetica propositio, v. Propositio. Iacob fuit et Esau 353. Idem: est nomen aequivocum 696; numero 697s.; specie 110 (Arist.), 697; quorum definitio est eadem 695; an eadem realiter, differant ratione ? 761, 775, 784ss.; non potest affirmari et negari de eodem 163 (Arist.), 304; ubi unum, et reliquum 815s.; non est causa convenientiae et differentiae 58; non est superius ad se 61, nec prius vel postcrius 603. — esse idem, non esse idem, esse non idem 619s., 680s. — regulae de eodem et divcrso 695-707. Idioma: propos. mentalis, nulhus est 42; idiomata diversa et aequivocatio 45s., 753. Ignis: contingenter est calidus 80; est calefactivus 573; est calefactio etc. 184s., 222, 291, 295, 300. — et igneus: abstractum et concretum 17. Ignorantes logicam etc. 31, 194, 264, 345, 392, 823. Ignorantia elenchi, v. Fallaciae. Ignoro quod credo 559. Ignotum: non facit scire ignotum 531s.; assumere i. facit petitionem 840. IHiberalitas 609, 663. Illuminabile: passio lunae 575. Imaginatio: virtus phantastica 552. — falsa 300. Imago hominis 297, 757. Immateriale: significat materiam negative 96, 283. Immobilis: suppositio confusa distributiva i. 228s. Cf Suppositio. Immortale: passio negativa 80; an sit differentia animalis ? 659; de necessitate est Deus 486; non potest probari de Deo 579. Impertinens, et obligatio 737s. Cf. Obhgatio. Implicatio 323. Importare seu significare 68. Impositio nominum prima vel secunda 38-41, 60, 753, 761. Cf Nomen, Termini. Impossibile: idem ac non possibile 648; posito possibili in esse non accidit 733; ex i. sequitur quodlibet 730; concedendum est in arte obhg. 730; non est unus mundus ex eis 287. — rcductio syllog. pcr i. 263, 393. — syllog. ducens ad. i. 841ss. Impossibilitas et incompossibilitas propos. 315s., 353, 842.

872

INDICES

In: aequivoc* accipitur 755s. Incaraatio Verbi: ante incarnationem etc. 416, 429, 449, 452, 454, 469, 476, 716. C/ Christus, Deus, Homo. Incipit et desinit (propos. cum) 225, 231ss., 310-16, 327, 377. Incomplexa: sunt termini 9s., sine affirmatione (Arist.) 115; substantiam vel qualit. signif. (Arist.) 115, 164. — mentalia sunt principaliora 116. Cf Tcrmini. Incorruptibile: non dcsinit esse 567. Indefinita et partic. convertuntur 255, 257. C/. Conversio, Propositio. Individuum: idcm ac singulare seu suppositum 66; signum unius 66s.; nihil eius praeexsistit 51; estne mensura omnium ? 58s.; componitur ex materia et forma (Averr.) 52; continetur sub universali (specic) 65ss., 110; potest esse sine anima 73; unum realiter 110s.; an sit primo persona ? 204; quod convenit uni et alteri 523; non potest esse subiectum propos. scitac 94. Indivisibile: an aliquid sit sec. Arist. ? 144. Inductio: species argumenti seu consequentiae 707-21; propos. hypotheticarum 765; potest peccare per fallacias 751, 847. Inductive patet 204, 207, 219, 227, 274, 498, 527, 553, 574, 581, et alibi saepe. Inesse, id est praedicari 653. Infcrius et superius in tcrminis 62, 201, 445, 535, 611; inferius non praedicatur de sup. (Arist.) 320. — ab inf. ad sup. est bona consequentia 255; ab inf. distributo etc., est fallacia consequentis 828. Infideles negant Trinitatem 741. Infinita non sunt in rerum natura 158. Infinitivus modus 273, 782. Infinitum nomen 283-86, 624. Cf. Nomina. Ingeneratio, generatio et processio 779. Inhabilis ad percipiendam veritatem... 263. Innascibilitas 198. In quantum: reduplicat 289-96, 603. Insolubilia 368, 744ss. Instans: non datur ultimum rei permancntis 324s., 711 (Arist.), 830; in actu vel in potentia 188s. Instantia in terminis 365s., 408, 454, etc. Institutio terminorum et vocab. 275, 297, 732ss. Intellectio: signum naturale 53; necessario elicitur 782. — creaturarum a Deo 601, 607, 835. Intcllectus: est anima potens intelligere 38; non est accidens animae 127, 369; cst (et scitur csse) anima intellectiva et substantia 344, 436ss., 466, 641, 823; cst voluntas 223s., 294, 604; specu-

lativus et practicus 399, 607; apprehendit idem quod sensus 522s. — consideratio i. nihil mutat in re 52s. — divinus: producit Filium 390s. — ut conceptus (Boeth.) 42. Intelligcntiae 184, 486, 515. Intentio, v. Nomina, Termini. Intelligibilc: apprehensibile ab intellectu 38. Intentio auctorum investiganda 201, 264. Intentiones animae (conceptus, tcrminus, nomen, passio): primae et secundae (praedicatio, suppositio etc.), 7, 11, 39-44, 47, 83, l l l s . , 155s., 195ss., 200, 205, 222, 251, 542s., 566, 668, 760. Interemptio logicalis 73, 661, 702. Intericctio 10. Interpretatio nominum 593. Interrogadones plures, v. Fallaciae. Interrogativa 117, 145s., 148, 801s. Intuitio, v. Cognitio: intuitiva. Inventor pro invento 758. Invitc vel in vite 791. Ioannes est episcopus 737. Irrationabiliter dictum 263. Isosceles 291, 485, 573. Cf. Triangulus. Iste est angelus: praed. et subiectum diffcrunt 249s. Iste, ille, idem: relativa substantiae 233, 783s. Iste vellet se accipere pugnantes (soph.) 336. Iste vult pendere (soph.) 336. Isti currunt: propos. singularis 244s. Isti sunt Sortes et Plato 769. Iudas et Christus: natura communis ? 51, 252. Iustitia: stat pro qualitate 17. Iustum et iuste: aequivoca 724s. Iustus: supponit pro homine 17; dicitur a iustitia 47; est virtuosus 610; an magis i. magis ? 615. Iuvenes 548. Lapis: si nullus esset, genus 1. esset 122; colorabilis ab igne 575; intellectus a Deo 601s., 780. Latomus 97. Latro 833. Legere: est nomcn 208; est bonum 782s. Legit: indic. modus 206. Leo: credo quod (et quid) sit 550, 559s.; omnis est alterabilis 576. Lex christiana 164. Libcrum arbitrium: causa peccati ? 351. Librac viginti tibi dcbentur 219. Lignum: significatio 95s.; calefactibile 580. Linea: est quantitas, superficies, corpus 133s., 136, 139, 142, 147s., 699, 701. Locus: non est distinctus a quantitate et superf. 132, 139, 146, 147s., 153. — et locatum (ubi) 18, 132, 191, 756.

INDEX M : DOCTRINA Locurio: vulgaris ct philos. 31; ornatus et synonyma 20; de Deo 164; multa loquimur improprie (Aug.) 779. Logica: sermocinalis scientia, ars, instrumentum 3, 6, 543; vocabula in 1. usitata 84-111; quae conclusiones pertinent ad eam ? 542s.; propos. in 1. distinguendae776; docet vitare aequivocationem 793. — eruditi (scientes, ignorantes) in 1. 32, 751. — et metaphysica 541 s. Logicus: agit de signis, non de rebus 86, 204 (Porph.), 543, 832; an in quantum 1. differat a grammatico ? 293s., 498; ipse debet cognoscere fallacias, non sophista 750. — et theologus (de individuo et supposito) 66. Londinium 743. Longitudo, latitudo etc. non differunt a re 701. Lucidum: an omne corpus caeleste ? 416. Luna: corpus cael. luminosum 481. — et eclipsis 522, 533, 536s., 544-49, 573, 575, 583. Lupus in fabula 771. Lutum: esse in 1. cum centum marchis 604. L u x : qualitas sine contrario 182; sine 1. actus humani essent errabundi 4. M a g i et pythones 164. Magis: adv. respectivum 614s. — et minus suscipere 125s., 699. Cf Suscipere. Magister Abstractionum errat 367. Magni (qui se reputant) 776. Magnitudo est mensurabilis (Arist.) 148s. Maior, v. Propositio, Syllogismus. M a l u m : perimendo signif. (Ans.) 102; naturale et morale 610; agens m. non est malus 669. Marcha: esse in luto cum centum 604. Marcus: alter a se ? 813s.; currit, igitur Tullius ? 840. Mare est congregatio aquarum 688. Materia: proprie et mctaphorice 757; estne privatio ? 34; subiectum formarum 92, et genenerationis (Arist.) 776; primum in composito 69; necessario informatur (Arist.) 480; est in generabilibus et corrup. (Arist.) 561; nihil est in mundo nisi m. forma et compos. sec. Arist. 23»., 75; an intelligatur sine forma ? 168; non patitur recipiendo formam 187; potentia eius non est alia res 159; m. et forma, ut potentia et actus (Arist.) 170, sunt partes essentiales 269, et componunt homincm naturalem 86; an m. sit prior forma ? 592, et an de se careat ea ? 603; quid est amittere potentiam ? 661; m. non potcst privari omni forma 830; estne spccies ? 6 9 2 ; anuniatur formae sine relatione rcali ? 169. C/. Forma.

873

— syllogismi tenentcs gratia materiae (terminorum) 397, 602, 637, 826. Cf. Syllogismus. Materiale: differentia corporis 694. — personale, simplex: aequivoca in logica 197. Materiatum: ponitur pro materia 758. Mathematica: demonstrantur a priori 527. — definitio in m. 687. Maximae: non ingrediuntur demonstrationem 509. — quodlibet est vel non est; si ab aequalibus; aliquid cst mobile etc. 510. M e : et Latinum et Anglicum 753. Mechanicus usu artis perficitur 6. Medici et delicati 725. Medicina subaltern. geometriae (Arist.) 541. Medicinale instrumentum (Dam.) 98. Medium: per quod scitur ignotum 545s.; quod ponitur in utraque praemissa 362; intrinsecum vel cxtrinsecum 588s., 591-95, 600, 610-17; propriissimum 545; ordinatum (Linc.) 546; positivum, aut per abneg. 664. — concludendi ncgativam 75, 77. — contrarietatis 609. — et causa idem (Arist.) 546, 548. — habere, et aequivocatio 723s. — variatio medii non facit fall. accid. 819. Melissus 140. Memoriter sunt retinendae regulae logicales 330, 474. Metalempsis 759. Metaphora 757ss., 798. Metaphysica et logica 541, 543, 776. Metaphysicus: quomodo considerat hominem ? 86s. Methodus definitiva (Linc.) 566. Metonymia 237, 759. Minor propositio vel extremitas, v. Syllogismus. Missa: iste incipit missam 311. Mobile: aliquid est m. 510; potest essc in a, vel quando exsistet 816. Mobilis suppositio 228ss. Cf. Suppositio. Moderni (nesciunt logicam etc.) 76, 114, 127, 345, 367, 369, 592, 604. M o d i : propositionum 242s., 273s., 345, 463s., 485s., 490s., 594s., 636s., 639, 641-45, 766. Cf. Propositio. — dicendi, causandi, essendi per se 515. — essendi et operandi (non distincti a re) 781s. — figurarum syllogismi, v. Syllogismus. — infinitivi: sunt etiam nomina 208. — praedicandi 108. — significandi: non sunt res additae etc. 87, 223s. ( 792s., 798; et fall. fig. dictionis 801, 803, 817. — verborum (accid. grammat.) 13. Monachus albus 603, 789, 824s., 834.

874

INDICES

Moralcs philosophi, ct bonitas 725. Mortuus non potcst responderc 736. Motus: actus entis in potentia (Arist.) 776; est in genere quantit. (Arist.) 147; localis, ct qualitates 180; non differt a permanentibus 147; per motum non adquiritur nova res 184, 702; est in mobili (idcm ac 'mobilc movetur') 772; estnc ad relationem ? 198; probat materiam esse 561; definiri potest 682; differtne a tempore ? 702, 776 (Arist.); subiectum motus non est simul sub contrariis 623; non est genus voluptatis 655; non convenit omni animali 78; non est proprium hominis 673; cessabit quando quiescet mobile ? 810; ab albedine in nigredinem 842. Mulier damnavit et illa salvavit 784. Multa sunt si subst. et quantum sunt (Arist.) 140, 144. Multitudo est mensurabilis (Arist.) 148s. Mundus: usque ad finem m . animal crit ? 227. Musca: si volat, propos. non alteratur 130. Musica: delectat per proport. 167. Musicus: iustus sec. accidens (Arist.) 108; ab auditu appellat album 723. — omne musicum est omnis homo 396s. Mutatio localis: suscipit contrarietatem 127; et conservatio prioris sine post. 134. Natura: assumpta a Verbo 178. Cf Filius, Homo, Verbum. — communis (specifica) ct diff. indiv. 24, 26, 51, 54-57, 124, 251s., 370, 466, 604, 606s., 622. Naturalis: philosophus et homo 86s., et musicus 723, 726. — scientia et arithm. et geom. 541. Nauta et astrol. 540. Necessarium: non potest esse falsum 506; et i m possibilc (mixtio) 484; perpetuum, incorruptibile duphciter 512; ex n. sequitur contingens 595; n. sequitur ad quodlibet 731; in arte obhgatoria 730. Necessitas propositionis 511, 773. Negare universaliter (Arist.) 118. Negatio: non est differentia essentiahs 694; estne in re ? 773. — et consequentiae 617-23, 626, 644ss. — et suppositio 213, 228ss., 234. — postposita 600. — praecedens 246, 332. — propositio immediata 521. — termini negativi 283ss. Neuter - uterque 266. Neutrum oculum habcndo... 765. Nigrum, in voce 722-26. Nihil: non ahquid (Ans.) 102.

— est tibi positum 737. Nisi (si non): facit propos. exceptivas 307-10, 347. N o m i n a : definiuntur per vocem (Arist.) 14; omne n. est dictio 61, 732; sunt qualitates 112; significant ad placitum 38s., in recto vcl in obliquo 10, 37. — absoluta, connotativa, respectiva 35-38, 63, 103, 155, 171-75, 279ss., 535, 550, 552, 556, 568-72, 690s., 798, 802; praeter subs. et qualit. omnia sunt connotativa 37s.; solum n. sunt in genere relationis 171, 174. — abstracta et concreta (et suppositio) 16-35, 37, 171s.; sunt synonyma sec. Arist. 221ss.; concreta ponuntur pro abstractis 759. Cf. Termini. — aequivoca, univoca, denominativa 44-47; diversa diversimode significant 154s.; fere omnia sunt aequivoca 536. — a nominis interpretatione... 593. — categorematica finitam habent signif. (Boeth.) 798. — collectiva, et propos. hypoth. 282. — communia 121; significant res singulares 60; appropriantur uni 759. — corruptiva et gener. 665s. — et suppositio materialis 205ss. — infinita 283-86, 624. — mentaha et vocaha 11, 14 (Boeth.). — passionis humanac Deo attributa 759. — penuria nominum 18, 116, 176, 802. — primae et secundae impositionis 38-41, 668, 761s. — primae et secundae intentionis 41-44, 155s., 224s., 668, 760. — privativa 624. — propria 121, 632-07, 798, 813. — substantiarum ab Arist. vocantur substantiac 121. — totius et partis 597, 758. — verbalia 771. N o n : syncat. 613. Non-aliquid: dcstruendo signif. (Ans.) 102. Non-ahquis homo currit: propos. univ. ? 246. Non-ens est ens: propos. vera 104. Non-homo: est ens 103s., 283, 500, 691; non omnis homo currit: propos. partic. 246. Non-idem 619-22, 703. Cf Idem. Non-omnis: non cst idem ac 'aliquis non* 309. Non-vox est vox 104. Notificatio et demonstratio 534. Notitia, v. Cognitio. N o t u m : modus propos. 463. Nugatio et definitio 572. Nullo currente crescunt etc. 764s. Nullus vidcns fuit caecus 324.

INDEX M : DOCTRINA Numenis: est in genere quantit. 69, 146, 282; non est alia res a numeratis 34, 138s.; terminus numeralis et 'praeter' 310. — nomimmi et verborum 13, 804, 806. Nunc: adverb. 311 (Arist.), 789. Obiectiones pueriles 548. Obiectum intclligibilc: an cns diminutum ? 292. Obligatio et sex spccies eius 730-44. Oculis vidisti pcrcussum 789. Odire pcccatum 774. Officium nominum, vcrborum, etc., 15, 297, 307, 554. Oleum vcndcre 771, 845. Omnis (omnc): tcrminus syncat. 15s., 593, 799; requirit terminum consimilis casus 259; exigitne tria appellata ? 260-63; in plurali numero 266; distribuit pro singulis generum vel pro g. s. 264s.; addi potest termino habcnti unum suppositum 267. — dici dc omni, v. Dici dc omni. — essc dc omni 514. — in quibusdam exemplis: omnes isti currunt 245; o. istorum currit 260; o. phoenix est 261 s., 266, 281; o. coloratum est 261; o. album est (si sit unum tantum) 263; o. animal fuit in arca Noc 264; o. apostoli sunt duodecim 266; o. verum contingcns etc. 274, 276; o. homincm videt asinus 320; o. homo praeter Sortem 326; o. album fuit Sortes 326; o. animal practer hominem 591; 'o. animal' compositum 593; o. homo cst unus solus homo 790. Onomatopoeia 759. Opcratio realis 163. Opinabile: praedicatur dc non-ente 654. Opinatum: modus propos. 464. Opinio, ct veritas et falsitas 661. Opinionum contrarietas venit cx ignorantia logicac 751, 770. Opponcns et rcspondens 732, 734, 749, 754, 839^44, 847ss. Cf. Respondcns. Opposita (complexa, inc.; contrarie, contrad.; privativa, relativa) 99-104, 689; non convcniunt eidem in creaturis 55; non definiuntur per o. 689; o. contradictorie copulativae 348. Oppositum et propositum 666, 668, 698. Opus tuum non est tuum 826, 835. Oratio: mentalis, vocalis, scripta 7 (Boeth.), 10, 14; partes (octo) 9, 39, 167; o. est voces prolatae 139; quando est congrua ? 13; vcra vel falsa (Arist.) 129s.; o. et opinio manent rebus m u tantibus (Arist.) 128s.; susripitne contraria ? 129; cst convertibilis cum definito 564. — ambigua 737, 763, 766s. (Boeth.), 777-86.

875

— non significativa 734. Cf. Propositio. Ordinata sec. superius et inf. 705. Ordo propositionum 528; in definitione 563s. Paralange 759. Paralogismi: omncs deficiunt a vero syllog. 844-49. Cf. Fallaciae. Parmenides 140. Pars: tot modis dicitur ac totum 99; non praedicatur de toto (Arist.) 669; supponitne pro toto ? 732; ponitur pro toto 237, vcl proprietas unius p. pro propr. alterius 759. — et totum, in consequentiis 596s., 599. Cf Totum. — extrcmi (propos.) an supponat ? 220s. Partes: similes et dissimiles 97; ligni, an sint actu vel in potentia ? 160. Participarc: idcm ac subici, praedicari 95, 654s., 658, 662. Participium 11, 605, 782. Passio: tcrminus, conceptus, intentio 7, 677; affirmativa vel negat. 79, 106; tertia species qualit. 181, 183; non est res extra 104s.; praedicatur etc. de subiecto per se secundo modo 81, 104ss., 166, 573-76; differt a subiecto 163, 507; potcst esse sine subiecto ct viceversa 105, 677; est respectus in passo 188; habct dcfin. quid nominis 508s., 690; est demonstrabilis de subiecto 525ss., 527 (Arist.), 547, 552, 577-83, ctiam per expericntiam 567; estne differentia ? 693; estne proprium ? 672, 675s. — Dei, entis, hominis 693s., 760s. — generis praedicatur de specie 79. — mathematica et demonstratio 581. — sextum praedicamcntum (Arist., Dam.) 187s. Cf Praedicamenta. Passivum: an careat actu ? 603. Pater: qui genuit filium 690; nomen relativum et species specialissima 629; idem respectu divcrsorum p. ct filius 46; aliquis p. non est filius 337. — et paternitas: sunt synonyma 21, 163, 169, 198, 629, 778. — tuus: non cst tuus 643, 835. Pater, paternitas, Filius, filiatio etc. in divinis (cxempla syllog.) 198, 254, 291 s., 372s., 380, 385, 467, 607, 621, 637, 778s., 823. Pati: ut uri (Arist.) 115; multiplicitcr accipitur 187. Patriarcha (soph.) 792. Peccatum: an Deus faciat ? 773s. — in forma vel in materia 843. Cf. Syllogismus. Pendere: bonum est iustos viros p. 791. Per accidens: aequivocc accipitur 140. — dici 108. — modus propos. 469, 637s. Cf Accidens.

876

INDICES

Permanens: non habet ultimum instans 324s.; non definitur per successivum 689. Per se: multiplicitcr accipitur 140s., 515. — album p. s. est animal 472, 715. — dici (pracdic.) 108, 282, 638; primo modo 342; secundo modo (passio) 105; in quid 65ls., 667; in quale 659. — et consequentiae 603, 636. — propositiones (principia) 360, 463s., 468s., 491, 511, 515-19, 583; cum illis qui cas negant non est disputandum 336. Pcrscitas 773. Pcrsona: substantia intellectualis etc. 204. — divina, sustentans naturam hum. 27s.; unitas essentiae, dist. pcrsonarum; necessitas, i m m o r talitas (scitur esse immortale etc.) 254, 369-74, 414, 418, 606, 608, 778. C/. Deus. — verbi: accidens grammat. 14. Perspectiva 540. Petitio: principii 525, 530, 534, 839s.

Potentia naturalis (species qualit.) 181, 183; corrumpitur adventu formae 776. Potentiae animae: non sunt accidentia 127; distinguuntur (Arist.) 776. Cf Anima. Praeconcessum et praeassumptum 842. Praedestinatio et reprobatio 712s. Praedicabilia: conceptus, voces etc. 90, distincta sunt (sed non res) 139; sunt nomina secundac impos. 762. Cf. Universale. Praedicamcnta 111-193 passim; decem termini, genera, voces, nomina 60s., l l l s s . , 115 (Dam.), 120 (Boeth.); distinguuntur sec. interrogativa 116s., 163, 167, 178, 801s.; numerus eorum 114-17; alia quid, alia quale signif. (Arist.) 164s.; esse in p. dupliciter 112s., 119s.; de se mutuo praedicantur 182, 725; esse in diversis p. 164, 653 (Arist.), 699, 725; diversa de eodem (non in quid) 653s., 656 (Arist.); solum in p. substantiae et qualit. est genus 666, 689s. — et fallaciac: commutatio unius p. in aliud 390;

— species oblig. 248, 734s., 743. Petra erat Christus 757. Phantasia 522, 759. Pharmacum sanat. (Dam.) 98. Philosophi: ignoravenmt Trinitatem sed sciverunt Patrem etc. esse immortalem 343s., 371ss. Philosophia naturalis: multae propositiones distinguendae in ea 776. Philosophus: omms studiosus 593. Phoenix 261s., 807. Pictura 167. Pipcr venditur 205. Placitum utentium verbis 246s. C/ Verba. Planta: non respirat nec scintillat 537s.; non est species animalis 659. Pluralitas: superflua cst in terminis mentalibus 11; sine necessitate non est ponenda 185. — rerum (Pannen. et Meliss.) 140. Ponderositas (sed nihil ponderosum) manet in Eucharistia 135.

non omnia praedicantur univoce, et divcrsa easdem res diversimode signif. 802, 810, 813; an arguere ex diversis p. faciat fall. fig. dict. ? 801-06. — in quo p. est genus, est ctiam species 653. Praedicari (-care): idem ac inesse, subici, verificari etc. 94, 202, 651; dicitur de verbis, adv. etc. 1 1 4 ; significat (non exercet) actum 202, 654; idem de diversis 61; contingenter 694. Cf Actus: cxercitus, Per se, Praedicatio. Praedicatio: concreti de abstracto 17, 21, 29-34; d i r e c t a 9 3 j 5 1 6 ; cxercita 202, 654; in quale 78; p e r accidens 616; per se 515s. f 519, 597, 692s.; superioris de inf. 610ss.; translativa (voluntaria) 662S. Qf Dici, Pcr se, Praedicari. Praedicatum: ut genus, definitio, proprium, accidens (Arist.) 93s.; non est idem subiecto nec i n e s t s . 94s., 249s.; definit subiectum 515ss., concluditur de subiecto 590; praedicandum est , . c sub propna forma 269s., 276. c a-ri — appellat suam formam 216, 271, 330, 473. — supponit in propositione 193s.; non pro tota

Populus: abusive dicitur universale 48; si est, homo yry^ popularis plebs plebeius 34 Positio: nonum praedicamcntum 191s., cst ad aliquid (Arist.) 174. — species oblig. 702s., 714, 730, 733, 735-41; et sit verum 743. •n ., ... .... ... Possibile: non lmposs., opinabile, ponibile 330, 641, 733 — cx p. potest sequi imposs. 595. — praedestinatum damnari ctc. 788s. — si est necessarium (soph.) 355s. Posteriorum libros Ockham cxponerc intendebat 584. Potentia absoluta 779s. Cf Deus.

propos. 745s. ™ l e 519' P r a c i a c c n s : m P r o P o s - modalibus, exceptivis etc. 291, 293s., 297, 304s., 309, 498, 636, 643, 765. Praemissae: materia syllog. 572, sive verae sive 3 D falsae 361; disponcndae sunt in modo et ngura

~

u n i v

82°»

•

— demonstrationis: sunt necessariae 509-12. — e t conclusio: p. sunt causae materiales concl. ( A r i s t 0 531 > c t notiores ea 531s.; si p. verae, etiam concl. 361. Cf Conclusio, Dcmonstratio, Syllogismus.

INDHX m : DOCTRINA Praepositio et suum casuale 9s., 191, 603s., 798. Praescitum non fit scitum 524. Praeter, nisi (exceptivi etc.) 212, 307-10. Primo (Arist.) 202ss.; includit 'non* 613. — notum vel verum 486, 519ss., 863s. — praedicari 618. P r i m u m : omne p. est prius alio 529. Principale et coniugatum 610, 665, 697. Principia: per se vel per experientiam nota 511, 522s., 583; prima, immediata, indemonstrabilia 529s. — demonstrationis 511, 527ss.; dubitabiHa 522; priora et causae concl. 529s.; debent appropriari (Arist., Linc.) 540. Cf Demonstratio. — producendi, est prius producto 607. — rerum naturalium tria (Arist.) 776. Principium non est genus primi 655. Prior-posterior, logice 291, 259s., 599. Prius natura 660. Privatio: nihil est in re 22, 102s. — et habitus 101, 666, 689. — et negatio 224, 283ss., 690s. Privativum: large dicitur genus 667. Probabilia: quae videntur omnibus etc. 359s. Problema de accidente, genere etc. 649-71. C/ Consequentiae. Processus in inf. et demonstr. 528. Prodigalitas 609, 663. Proferibile: modus propos. 485s. Promitto tibi equum 220s. Pronomina: an distinctae intentioncs eis correspondeant ? 11. — demonstrativa (significatio, suppositio etc.) 47, 63, 95, 194, 303s., 632-37, 693, 708, 714s., 717s., 798. — primae personae 32s. — relativa 783ss. Propheta: non est femin. gen. 795. Propositio: in toto opere passim, praesertim in Parte II (pp. 241^356). — Componitur ex conceptibus, terminis, vocibus, scriptis 7, 14, 41s., 53s., 105, 206, 505, 550, non ex substantiis 53s., nec ex non-entibus 104, nec ex rebus 120; est ens rationis 113; potest esse textninus et pars propos. 9; condiciones eius generales 589. — aequipollentia propos. modal. 462s., 642-49. — affirmativa vel negativa 244, 469, 718; primo vera 520s., 590s.; affirm. dicitur de omni 363, et est prior negativa (Arist.) 528; ex affirm. non sequitur negativa 388; negativa dicitur de nullo 363, et pro nullo supponit 255, et destruit 122; negativa habet duas causas veritatis 218; aliqua negativa est immediata 164, 521, 630, et per

— — —

— —

—

— —

—

— —

—

— — —

877

se 518, et prima (Arist.) 528; ex omnibus negativis non arguitur 436. categorica 9, 241; aequivalens hypoth. etc. 243; secundum vocem 279-82. causalis (quia) et de causali extremo 242, 350s., 356, 383, 769. condicionalis 89, 242, 263s., 347, 355, 383, 499, 501s., 508s., 513, 604, 676, 769, 826. C / — hypothctica. contradictoria 393. conversio (quae cum qua ?) 100, 305, 318-45, 393, 400, 402, 416, 422ss., 426, 430, 433s., 447, 449, 455, 458, 461, 466, 471, 499, 840; conv. propos. memoriter est retinenda 474. copulativa et de copulato extremo 205, 232, 241, 288, 347ss., 355, 383, 769; cum incipit et desinit 232, 311; quando vera vel falsa ? 348, 414. credita vel scita 275. c u m : 'uterque', 'neuter' 266s.; 'totus' 267s.; cum obliquo extremo 276; cum figmcntis 286ss.; cum 'qui' 288s.; cum incipit et desinit 310-16; cum 'fit' 316s.; cum adverbiis inter duos terminos 355. de contingenti 274s., 334-41, 427-35, 478-84, 512s., 640, 643, 647s.; non necessaria 427ss., 456-60; importans res corruptibiles 512; potest cvidenter cognosci 523; et inductio 720s. de inesse 108, 149, 338, 385, 441, 444, 471, 480, 590, 594, 637ss., 708-16. de necessario 80, 277, 327-30, 415, 439-52, 444-49, 474-77, 491, 637, 639s., 643, 676. C/ — nccessaria. de possibili et imposs. 419-27, 434s., 454, 461ss., 484, 490s., 516, 628, 637s., 640s., 648, 718ss., 763; de possibili et incomposs. 719. de praeterito et futuro 95,190, 214, 248s., 269ss., 314, 349, 474, 625ss., 710-14, 762s., 807s. de recto vel obliquo 318, 320, 385-93, 627. disiunctiva vel de disi. extremo 241, 347, 349,

355, 383, 647s., 738, 768. — distinguendae sunt ad vitandas fallacias 752-849 passim. — divisio multiplex 241-48. — duae dubiae et una certa 107. — eadem vera et falsa etc. ? 248, 309, 754s. — et demonstratio 509-12. — exceptiva 279, 305-10, 326, 377, 497, 501, 591. — exclusiva 279, 296-307, 326, 377, 497, 500, 765s. — exponentes habcns 171, 497-500. — falsa de virtute sermonis 201, 218s., 250-54, 835. Cj. Sermo. — hypothetica 87, 241, 258, 263s., 345ss., 509,

878

INDICES

765, 783, 790; acquivalentcr h. 260, 279-85, Cf. — condicionalis. — immediata 529s., 630. — importans res corruptibiles 516. — impropria 309. — indefinita et particularis 72, 255-58, 648. — localis 353s., 356, 770. — mentalis, et acquivocatio 763. — modalis 214, 216, 242, 273-79, 341-45, 361, 439-86, 496s., 590, 594, 631-49, 714-18, 766s., 809. Cf. — de contingenti etc. — necessaria 87, 416, 449, 512ss., 516, 644ss. C/ — de necessario. — non alteratur ad volatum muscae 130. — non falsificatur propter genus et figuram 13. — nulla verior... idem de se (Boeth.) 287, 628. — particularis ct indcfinita 72, 100, 244, 255-58, 364, 402, 422, 551, 590, 600-10, 648; part. negativa non convertitur 382. — per se, per accidens 109, 140s., 515-19, 573; nota, vera 141, 558s. Cf. Per se. — praedicans proprium 80. — primo vera 519ss. — quantitas propos. 244-48. — reduphcativa 279, 289-%, 325s., 497-500. — repugnans 646. — resolvenda 175. — si non est, non est vera nec falsa 194, 270s., 275, 588, 707. — singularis 244, 248-54, 401, 600, 709, 719; indefinita ponitur s. 257. — subalterna et subcontraria sunt simul vera 101. — sumenda est in sensu in quo fit 778. — temporalis vel de temp. extremo 242, 352s., 356, 383, 769. — una ponitur pro alia 759. — universahs 100, 244, 258-66, 413 (Arist.), 590s. 708-14, 718ss.; an cadem sit singularis et univ. ? 248. — vera, si est necessaria (soph.) 845. Cf. Oratio. Proprietas sermonis, v. Sermo. Proprium: quadruplex acceptio 78-81; aequivoce accip. 671 s., 675; intentio praedicabihs in quale 80, 593s., 672, 676; necessario praedicabile 64, et secundo modo pcr se 672, 675; est distinctiv u m (Arist.) 672s., ct convertibile 673ss.; convenit omni, soli et semper 673; p. incomplexum 676; estne sine subiecto ? 677; est ex genere et differentiis accidentalibus 678s. — et accidens 74, 83, 678s. — regulae de p. 673-79. Propter quid 532ss. Cf. Demonstratio. Protervi (protervire) 8, 15, 104, 262, 340, 407, 539, 548, 783.

Prudcntia: cst tam sub scientia quam sub virtute 656. Puer erit (fuit) senex 270, 762. Punctuatio et fallacia compos. 766s., 770, 786. Punctus: non est alia res a linea etc. 133s., 136, 139; cst indivisibilis 133s., 140 (Arist.), 144; est in genere quantit. per reductionem 153. — linea, numerus etc. sunt distincta praedicabilia 139. Quadraginta virorum centum... 789. Quaeribilia 544-49. C/. Quacstio. Quaestio: propositio dubitabilis 522; quid, quale etc. dividit praedicamenta 116s.; omnis q. est q. medii 545; quatuor sunt quaeribiles 548s.; diversae qq. diversimode terminantur 550s. — quia est 544, 573ss. — quid est: per pronomen dcmonstrativum 63; quomodo terminatur ? 555s., 583s.; quandoque eadem ac q. 'propter quid' 545s., 548. — si est: quomodo terminatur ? 550s. Cf Dcmonstratio. Quale et simile 700s. Qualecumque 802s. Qualehbet 258s., 269. Qualis: an quaestio demonstrabihs ? 548s. Qualitas: quartum praedicamentum 179-83; ut album (Arist.) 117; respondet ad 'quale* 180; conceptus vel signum 180; est qualitas 61; an sit quantitas ? 151; quatuor species 181; suscipit contraria (magis et minus) 182; non est nomen aequiv. 722s. — conceptus in anima estne q. ? 42. — conversio per oppositas q. 339s. — et substantia: solae sunt genera sec. Arist. 666. — in Eucharistia 135. — nominum 13. — spirituahs 61. Qualiter: adv. interrog. 805. Quandahtas 190. Quando: septimum praedicamentum 188ss.; ut in tempore (Arist.) 115; adverbium temporis 89, 242; non inhaeret rei tempor. 188ss. Quandocumque 802ss. Quanta: sec. se vel sec. accid. 140, 142. Quantitas: secundum praedicamentum 132-39; per quod respondetur ad quaest. 'quantum* vel 'quot* cst in genere q. 145-49; sec. Arist. non est alia res a subst. et qualit. 20, 22, 30, 32s., 37, 61, 64s., 70s., 82, 126ss., 132, 518, 521, 699, 702$., 704, 706s., 788, 795, 808, 816; quomodo impediri potest propositio 'quantitas est substantia* ? 30, 32; est intentio animae 132, et terminus connot. 280 (Arist.), 707; est acridens,

INDEX M : DOCTRINA quia contingenter praedicatur 64s., 82, 94; est res habens partem distantem a parte 137, 691; dicitur aequalis vel inaeq. 151, 153; nihil est ei contrarium 149s., 153; non suscipit magis ct minus 150s., 153; non praedicatur in quid 691s. — abstracta cst in generc quant. 20. — continua ct discreta 138, 140 (Arist.), 142-44, 146, 148. — ct rclatio, sunt in gcnerc strictc 667. — opinio modernorum de q. 139-45. — pcdalis 596. — potcst csse substantia quando subs. non erit quantitas 817. — proprietates q. 149-53; sec. opinionem modern. 152s. Quantum: omne pcr illud est q. cui inest (Arist.) 140, 142; connotat partcm distarc a partc (Arist.) 141; est divisibile (Arist.) 148; quaelibet pars eius est quanta 280; an tantum q. sit in loco ? 300. — et quantitas: sunt synonyma (op.) 20, 224; in sacramento Altaris 805s., 817. Quantumcumque, quotc.: distrib. quantitatis 802s. Quantus: an quaestio demonstrabilis ? 548s. Qui: propos. cum 'qui' 288s.; inter duos terminos 356; relativum 784s. Quia: coniungit propos. causales 242, 350; nota respondendi 544. — et amphibolia 769. — quaestio et dcmonstr. 'quia cst' 508s., 532ss., 573ss.; sicut habemus q. est, sic et quid est (Arist.) 551. Cf. Demonstratio. Quicumque dicit te esse animal (soph.) 767. Quid est: quomodo tcrminatur quaestio ? 583s.; quomodo respondetur ad quaestionem per q. e. ? 804s. Quid rei et quid nominis 171. Cf. Definitio. Quidditas: quid est egredi a q. ? (Linc.) 517. Quidlibet: includit distribuibilc 32; q. cst vcl non est 510, 528. Quidquid: respondet substantiae 802. — vivit, scmper est (soph.) 368, 786. Quilibet: respondet substantiae 802. — qualelibet currit 269. Quinque sunt duo et tria 790. 'Quo est* creatura, est Dcus 555. Quod: est, ct quo est, in creat. diflerunt 555. — ct amphibol. 767. — potest unum ferre etc. (soph.) 790.

R a r u m ct densum dicuntur dc codem 180. Rasorium Ockham: frustra fit per plura 43; pluralitas non est ponenda 185.

879

R a t i o : dicitur intcntio animae (Arist.) 46; id cst consideratio 603s., vel definitio 654. Rationale: est diffcrentia hominis 542, 659, 760; significat hominem 95; importat partem hominis 199, 556; significat in obliquo animam intell. 652; mcdium concludendi negativam 75, 77; contingenter pracd. de hominc 694. — animal mortalc: non cst dcfinitio 563. Realiter: est dcterminatio 56, 805. — idem, est simpliciter idem 604. Rectum et obliquum 36s., 829. Cf. Praedicari. Reductio in modos primac figurae 393ss., Cf. Syllogismus. Reduplicatio 290-94, 497-500, 603s., 819. Cf Propositio. R e g u l a fidei: Scriptura sacra et determinatio Eoclesiae 380. Regulae: consequentiarum etc., pp. 587-746 passim; vide tabulam capitulorum Partis III—3; regulae dc suppositionibus, convcrsionibus, syllogismis etc. quaerantur in capitulis quae de his cx professo agunt. Sufficiat hic indicare initia quarumdam regularum extra Partem II1-3. — a causali ad alteram partem (ct ad copul.) 351; a copulativa ad utramque partem 348; a determinabili cum dct. ad pcr se 56; a superiori ad inf. negative 445; a superiori distributo ad inf. (non semper) 308, 446, 828; a temporali ad alteram partem 353; a termino stante detcrminate (vcl confuse tantum) 828. — ab altera partc disiunctivac 350; ab exclusiva ad universalcm 345s.; ab indcfinita (seu partic.) ad exclusivam 304; ab individuo ad speciem 74; ab inferiori ad supcrius 24, 255, 292, 304, 315, 549s.; ab universali ad singularc 308; ab univ. ad exclusivam 796; ab uno convcrtibilium ad reliquum 314. — dc contingenti infert dc possibili 479; dc necessario infert dc incsse 476. — ex particularibus nihil sequitur ? 397. — falsae: si antecedens est impossibile, etiam consequens 332; si pracmissae sunt possibiles, contingentes, imposs., scitae, etiam conclusio 419, 427, 434, 436s.; ab inferiori ad superius cum 'inapit* 315; quod scquitur ad singulare seq. ad partic. 426. — infallibilis: quod scquitur ad consequens, seq. ad antecedens 434, 479, 486. — omncs sunt sciendae ad vitandam fall. consequentis 830s. — oppositum conscquentis non stat cum antec., igitur 338, 394, 408. — quod sequitur ad antecedens consequentis 426s.; quod negatur necessario particulariter 450.

880

INDICES

— si antecedens est necessarium (verum, possibile), efiam consequens 327s., 331, 342; si consequens est falsum, etiam antecedens 342; si praemissae sunt necessariae, etiam concl. 412s., 415, 417; si praemissae sunt verae (cognoscibiles, etc.), etiam conclusio 436s.; si praemissae sunt possibiles et compossibiles 419, 474, 492; si una praemissa est necessaria et alia possibilis 474; si universalis negativa est necessaria 445; si unum convertibilium est necess. (possib. etc.), ctiam reliquum 327, 33ls., 334, 342. Relatio (ad aliquid): tertium praedicamcntum 153-79; non habet defin. quid rei 689s. ; est res extra sec. theologos 155; Ockham non negat relationem esse extra animam 103; est solum nomen (mentale, vocale, scriptum) sec. Arist.

— absolutae et relativae 99s. — et esse: idem significant 554. — non causata: cst Dcus 185. — permanens, et ultimum instans 711. — una, quac cst plures: Deus 391s., 605s., 616. Respondens et opponens 248, 732, 734, 749, 839-44. R e x sedet (depositio) 742. Ridens: est accidens homini 79, 650. R i d e r e : solum res singularis potest 203; contingenter praedicatur 694. Risibile: quod potest ridere 593; in definitione eius ponitur'homo* 674; est passio vel proprium hominis 79, 582, 590, 760s.; est differentia honiinis large 75; an homo sit 'primo' r. ? 198, 202, 204; pracd. de homine, nullo h. cxsistente 593.

155s., 171; non est distincta a substantia sec. Arist. 127, 159-62; est accidens (praedicabile) 82 (Ans.), 163, 169; advenit rei ipsa re non mutata 94s. (Ans.), 158 (Arist.); estne distincta res ab absolutis ? 21, 154, 159-62, 166, 177ss., 706s.; duplex radix opinionis quae ponit r. rem abs. 170s.; multa falsa dicuntur dc r. 168s.; estne substantia ? 22; quac sunt in genere r. sec. Arist. ? 171-75; suscipit magis et minus 163, 165; inest ei contrarictas 163; supponit pro veris rebus 629. — ad rem vel ad signa 784. — Dei ad creat. (creatio): an vcra res ? 179, 215, 223. — 'fundamentum' relationis: est vox non-philosophica 177s. — matcriae ad formam 169s. — personalis et simplex 289, 784. Relativa: dicuntur tam res quam nomina 103; an sola nomina ? 37, 158, 279s., 442; perempta se perimunt 176s.; mutuo se definiunt 690; licet ea fingere (Arist.) 157; casu differunt (Arist.) 157; dicuntur ad convertentiam 157, 175s., 179; sunt simul natura 163, 165, 176, 179, 596; qui scit unum, ctiam reliquum (Arist.) 172; an suscipiant magis et minus ? 175, 179. — aequiparantiae et disquip. 176. — et connotativa 705s. — in grammatica: ante latae rei record. (Prisc.) 233; et suppositio 233-38. — secundum dici et esse 172s. — similium et dissim. nominum 176. — substantiae et accidentis 233-36. Cf Nomina. R e s : sunt substantia vel accidens 108; omnis r. est vel non est 189; quaedam sunt signa, quaedam non 40s.; res extra non praedicantur 66, sed

Risus: signum laetitiae 49; motus labiorum 582. R o m a : subiectum Romae, praed. in Anglia 53; quando Sortes est R o m a e etc. 743. Sacramentum Altaris: et quantitas 135, 137$.; corpus Christi ibi non est circumscriptive 782. Cf. Christus. Sancti: concedunt 'homo incipit esse Filius Dei* 315, vel 'factus est* 317; negant 'Deus non gcncrat Deum' 256; dicunt Dcum esse ipsum esse 555; tropice vel improprie loquebantur 776-81. Sanitas et voluptas 725. Sanus: ambulans post cenam 580. Sapiens: non mentitur (Arist.) 3; innititur rationi naturali 360; estne malum quod non vult ? 604; solus Deus est infallib. s. 614. Sapientia: estne attributum Dei ? 198, 760s.; Dcus est s. (Aug.) 778. Scholastici 35. Scibilc etc.: modi propos. 485. Sciens: est ens actu 108; qui habet scientiam creatam 459. Scientia: collectio habituum ordinatorum 537, 540; estne unus habitus ? 537 (Arist.); proprie dicta 93s., 513; dupliciter accipitur 537; tot sunt subiecta quot conclusiones 93. — et scibile: non convertuntur 179. — et virtus: sunt habitus 656. — practica ct speculativa: dependent a logica 543; practica de Deo melior quam specul. 670. — propter quid et quia 536-48. Cf Demonstratio. — subalternans et subaltcrnata 539-42. Scire: evidens comprehensio veritatis 506, 532ss.; tribus modis dicitur 505s. Scit saeculum (soph.) 783. Scita: quatuor sunt genera eorum 544-48.

significantur 195; cssent infinitae res si relatio esset alia res a substantia 158.

Scitum etc.: modus propos. 463-68; an idem ac quaeribile ? 548s.

INDEX M :

Scriptores veteres metaphorice loquebantur 758. Scriptura: est signum secundarium 41; improprie dicitur passio 105; s. et vox 8. Scriptura sacra 751, 759; rcgula fidci 374, 380; multi tropi sunt in ea 776. Se, suus etc., et suppositio 234s. Secundum quid 831. Secundum quod 294s. Sensibilc: est diffcrentia hominis 542; s., insensibile: simt aequivoca 724. Scnsus: apprehendit sensibile 552s., non rem communem 203; et cognitio intuitiva 550, et sensitiva coloris 574s. Sensus compos. et divis. distinguendi sunt 273, 288, 327ss., 333ss., 339-43, 355, 415-19, 464s.; multum diffenmt 411-14; si subiectum est pronomen, convertuntur 422. Cf. Propositio. Sensus in quo sermones fiunt et quem faciunt 264. Separabilia et separari 780s. Sermo: de virtute (vi, proprietate) sermonis vel vocis 28, 32, 59, 69, 76, 121, 201ss., 209s., 218-22, 227, 234, 237, 245, 248, 250, 255s., 264s., 274, 279, 284, 287, 312, 315ss., 353, 432, 465, 601, 603, 620, 651, 677, 681, 683, 706, 754, 778s., 783, 829, 839, et alibi saepe; multae propos. in philos. et theol. sunt simpliciter falsac de v. s. 264, 291ss. Sermocinalis scientia (logica) 3. Serra 534, 569. Si: coniungit condic. et hypoth. 242, 347, 355; et amphib. 769. Si est (quaestio) 550s. Siccum: per se calefacit 369. Sidus cacleste: canis 755. Signa: duplex acceptio 8s.; naturalia vel ad placitum 38-41, 44; rerum (conceptus, voces scripta) vel signorum 43, 83, 100. — distincta, significatum unum 786. — distributiva substantiae et accid. 258s., 269, 802ss. — particularia 213, 255, 257. — sumpta 61. — universalia (omnis etc.) 212s., 226ss., 244, 258-67, 593, 645. Cf Syncategoremata. Significare: multipliciter accipitur 95s., 215s.; idem ac connotare, importare, dare intelligere 16s.; solis signis competit 224; conceptus natualiter significat 7; competit actui intelligendi 43. — affirmative, negative 16, 101 (Ans.), 106, 148 ; primario, secundario 35-38, 756; in recto vel in obliquo 35-38, 102, 106; construendo vel destr. (Ans.) 286; hoc aliquid vel quale quid 124; communiter 674; an pars signif. totum ? 732; tam veram quam falsum 733.

OGCHAM, SUMMA LOGICAB

DOCTRINA

881

Significata: tcrminorum praesupponenda 33, 505; primaria ct secundaria 35-38, 756s.; dictionum, largissime 792ss. Significatio propositionum 11-14; et suppositio personalis 193ss., 208s.; mutare a veritate ad falsit. 732s.; finita et recta 798s. Significative sumi 10, 61; et denotari significare 218s. Cf Suppositio. Simile: quid est ? 700; praedicatur de quali 690, 700s.; an sit dissimile ? 292; estne album ? 706s. — et dissimile: sec. qualitatem dicuntur 97, 182. Similitudo: est albedo 704, 706s. — dictionum, et fallaciae 792. Simplices fcciliter decipiuntur 782, 793. Simplicia: non sunt proprie definibilia 76, 684; dicimtur respective 615s.; sunt incorruptibilia 567. Simpliciter: terminus sine addito 831. Singillatim supponere 235. Singulare: idem ac suppositum vel individuum 66s.; unum et non plura 47; estne primo unum ? 204; nihil aliud est a parte rei nisi s. 204; non convertitur cum definitione 91; ponitur pro plurali 759. — et universale 47ss.; cognitio unius s. potest ducere in cogn. univ. 523. Sit verum: species oblig. 743s. Situm esse: ut sedet (Arist.) 115. Sol 49, 73, 158, 519, 807. Soloecismus 792. Solus: vel idem ac solitarius vel syncat. 296ss. Sonus: cstne primum obiectum auditus ? 201, 203s.; non habet contrarium 663. Sophismata quaedam (initia): Aethiops est albus sec. dentes 846; alterum istorum est verum 737; ante omne instans futurum 830; audio Graecos vicisse 764, 768, 770; caeleste sidus est canis 847; Coriscus musicus 109, veniens 344, 369, 404, 820, alter a se 814s.; equitare hominem sine equo 845; haec statua est homo 845; homo est species 845; in omni instanti futuro 830; inter omne instans futurum 828; iste canis cst tuus 845s.; iste dicit hoc, falsum est hoc 848; nullus iustus debet pendere 845; nullus prudens vult ditare 846; omnem hominem videns est asinus 829; omni forma potest materia privari 829; omni quantitate potest fieri maior 828; omni parte continui 828; omnis canis currit 844; omnis Sortes est animal 848; omnis substantia est subiecta acridenti 845; possibile est praedestinatum damnari 842s.; post omnem diem 828; propositio vera, si necessaria 845; quadraginta virorum centum 789; quicumque

56

882

INDICES

dicit te csse animal 767; quicumque vcndit oleum 845; quidquid est alterum istorum 845; quidquid hcri emisti 845; quidquid vivit semper est 368, 786, 845; quinque sunt duo et tria 790; quod quis scit nunc didicit 789; scit saeculum 783; sec. omne signum potest continuum dividi 829; Sortes ab omni homine differt 800; Sortes dicit falsum 744ss.; Sortes videt nonhominem 829; tu dubitas aliquam propositioncm 829; utrumque istorum potest esse verum 829. Cf Animal, Homo, Sortes. Sophismata tractantcs 620. Sophistae 242, 732, 744, 750. Sortes (in quibusdam exemplis): albedo est in S. 354; albus non distinguitur a S. 404; S. albus est prior Platone 607s.; sustentetne naturam ? 26; S. bis fuit albus 215, 225; S. currit vel Plato 346; S. currit vel Deus est 349; S. currit et Plato disputat 347; S. currit dum Plato disputat 352; S. desinit esse albus 231ss.; S. diflert ab omni homine 230, 619; S. erit cras 711s.; S. est albus et est asinus 348; S. est albus et Plato niger 348; S. est albus sec. dentes 337; S. est ahus ab omni homine 230, 620; S. est alter a veniente 404; S. est animal albus 336; S. est bicubitalis 236, 808; S. est caecus 285s.; S. est dum est 353; S. est humanitas 28; S. est homo mortuus 832s.; S. est homo-asinus 844; S. est iste homo 257; S. est omne risibile 3 % ; S. est omnis homo 229; S. est relatio 155; S. et Plato an conveniant et differant ? 57ss.; S. et simile idem 816; S. et sorteitas idem significant 23s.; S. fit albus 316s.; S. fuit homo 214, 217; S. fuit albus 217; S. incipit esse albus 311, 313ss., vel grammaticus 231ss.; S. in quantum albus disgregat 295; S. in quantum habet lib. arb. peccat 295; S. est non idem omni homini 619s.; S. non est h g n u m non-album 626; S. non legit nisi sit magister 347; omnis homo praeter S. currit 230; quaehbet pars S. est alia a S. 299; S., quia est homo, est animal 350; S. sedet et non sedet 348; S., si est asinus, est rudibihs 347; S. est similis (filius) Platoni 838s.; S. vellct esse in luto 836; S. videtur a solo homine 304s. Cf. Sophismata. Species 69ss., 692; praedicatur de differentibus numcro 69 (Porph.), 692; cst intentio animae 70, 198, 660s., 663; signum individui 70; dividitur in individua 97; convertitur cum definitione 91; est totum respectu indiv. 99; est univoca 662; non est nobilior singulari 201; componitur ex genere et differentia 776; large accipitur pro per se superiori 655; nulla est per se sub diversis praedicamentis 658; ali-

quando accipitur pro voce 662; non est necessario ad aliquid 653s.; nomcn unius s. ponitur pro nomine alterius 758. — connotativa et relativa 630, 691s. — et genus 63s., 71-74; s. significat pauciora quam g. 70; praedicaturne s. de genere ? 71 s., 320 (Arist., Porph.); estne s. magis substantia quam g. ? 121 (Arist.); an s. sit genus ? 202, 607; de quo praedicatur s., etiam g. 654; s. potest esse sine g. 660s., 676; si s. est ad ahquid, etiam g. 667. — idem specie 697. — in consequentiis 653-71. — optima 670. — regulac de s. 691s. — simplicium: non habct differentiam esscnt. 76. — specialissima 62ss., 70s., 523, 628s.; et subalterna 70s. C/. Genus. Spiratio activa: ct fihatio 254; et paternitas 821. Spiritus uniuntur corporibus 169s. Spiritus Sanctus 739ss., 807. Cf. Deus, Fihus, Pater. Stare et sedere: sunt positiones 192. Stare (terminum) pro diversis 752. Statua ex aere et figura 757, 776 (Arist.). — hominis, dicitur h. 756. Status viae (pro s. isto): quid possumus probare de Deo ? 579; difficile est probare in homine esse plures formas 561; nescimus utrum syllog. topicus sit topicus 360. Struthio: credo quod sit 550. Studiosus: accipitur pro virtuoso 18; amator sapientiae 593; discutiant studiosi 487. Sub ratione: idem ac 'in quantum* 295. Subici: sumitur pro participare 95. Subidbile: est nomen secundae impos. 762. Subiectum: quod praecedit copulam 92; est terminus 92s.; subicitur accidentibus (Dam.) 92; ad exsistentiam vel ad praed. (Dam.) 92, 121; eo corrupto corr. accidens 133; praecognoscendum est quid significat 508s. — compositum cum f qui est* vel 'quid est' 383. — constantia subiecti 627. — et passio: s. potest esse sine p. 105, 676s.; et demonstratio 507, 525ss. — et praedicatum: sunt termini 517; s. definit p. 515s., 518; supponunt pro eodem 260; quid est subiectum participare praedicatum ? 662. — et suppositio 193s., 216. — primum 519s., 623. — quale nos habemus 562. — reale et propositionis 121. — R o m a e , praedicatum in Anglia 53. — scientiarum 93; cstne materia scientiarum ? 757. Subsistere per se et sustentari 25s.

INDEX m : DOCTRINA Substantia: est primum praedicamentum 118, 232; genus generalissimum 71, 118; non est in subiecto 123, 515; sola materia, forma ct compositum sunt in gcnere s. 56s.p 133, vel abstracta 555; est nomen aequivocum 221; estne qualitas ? 61; dividitur in accidentia (Dam.) 97s.; praedicatur de substantia 775; suscipit contraria 126 (Arist.), 131s., 614, sed non magis et minus 125s. — albedinis 118. — cst quanta et quantitas sec. Arist. 22, 30, 94, 148, 151, 630, 653, 699, 788, sed contingenter 80, 816. — et qualitas: solae sunt genera sec. Arist. 154, 666, 689. — extra: nulla est universalis 49-57, 112; non significat sed significatur 120. — immaterialis abstracta 57. — intellectualis 201. — prima et secunda 118, 224; vocantur nomina ab Arist. 156; destructis primis s. nihil remanet (Arist.) 122; s. secundae dicuntur dc primis (Arist.) 122. Successiva et permancntia 310, 689. Summa Logicae: de omni modo arguendi generalem tradit notitiam 731. Superabundantia (dicta per s.) 698. Superficies: non est alia rcs a corpore sec. Arist. 133s., 136, 139, 300; est quanta 142. Superius et inferius: sec. praedicationem vel consequentiam 114, 256, 611, 665; s. estne de essentia i. ? 58; sunt disparata 62. Supponerc: competit actui intelligendi 43; s. pro nullo ? 218; et significare 9, 95s. C/. Suppositio. Supposita per se, per accid. 63. Suppositio terminorum: ex professo pp. 193-238; videantur tituli cap. 63-77 Partis I. Extra haec capitula: 9, 16ss., 28, 30, 43, 61s., 83, 89, 95s., 104ss., 112, 150, 248, 255, 269ss., 285, 289, 303ss., 308, 313ss., 320, 322, 367s., 384, 400, 402, 408ss., 412, 456, 469, 489, 509, 590-95, 601, 606, 608s., 612, 617-20, 630, 636, 642, 649s., 654, 660s., 673-77, 680s., 683, 696s., 703, 716, 732s., 745s., 752, 759-63, 799, 800, 828s., et alibi saepc, per tangentcm. — ct appellatio 193, 473. Suppositum: est res completa, una etc. 29: Sortes non est s. sustentans nat. hum. 25s.; et singularc et individuum 66s. — et natura assumpta a Verbo 277s., 422, 481, 592, 716, 788. Cf. Deus, Verbum. Susripere: dupliritcr acripitur 128s. — contraria 186. — magis ct minus 150s., 153, 163, 165, 175, 179, 182, 671, 699s.

883

Sustentari ab alio 25s. Sutor bonus (soph.) 789, 833s. Syllogismus: videantur tituli capitulorum Partis III—1 (pp. 359-502). Syllog. tcnet in omnibus terminis 263; s. perfectus de virtute sermonis, potest esse sophisticus sec. intellectum alicuius 248, 265; in primo modo primac fig. non cst iallacia accid. 337; maior in prima fig. potcst esse singularis 384, 405; termini possunt essc substantiales vel accid. 376, 390ss., 399; in duobus casibus sccunda fig. concludit cx omnibus affirmativis 387ss., 396s.; quidam s. tenent gratia matcriae vcl tcrminorum 397p 602, 637. — dcmonstrativus 505-84; idcm s. uni cst demonstratio, alteri non 533, 536. — cxpositorius 335ss., 343s., 396, 403ss., 426, 439, 451, 456, 461, 472, 634; non tcnet in divinis 337s., 370s., 403s. — memoriter rctinendum quomodo fiat s. ex propos. modalibus 474. — sophisticus (fallaciae) 749-849; s. sophis. non cst s. 602, 833. C/ Fallaciac. Syncategoremata: non sunt stricte termini pcr se significativi 9s., 15s., 43, 259, 798; non sunt in praedicamento 117; suntne nomina primae impos. ? 40; non supponunt pcrsonaliter 208; addita in consequente 314; in syllog. uniformiter ponenda 381; sunt aequivoca 753; quidam formant ab cis abstracta 771s.; totus 267ss.; praeter, nisi 307-10. Cf Nomina, Termini. — aequivalenter inclusa impediunt quasdam praedicationes 24, 27, 29-34, 131, 137, 142, 284, 375s., 391, 432, 606, 613, 823. Synecdoche 237, 759. Synonyma: unus conceptus respondct eis 11; ornant scrmonem 11, 19s.; s. de synonymis: propos. per se 141; sec. Arist. 222ss. C/ N o mina, Tennini. Syrupus sanavit (experientia) 524. Talis, tantus, tot: relativa accidentis 233, 236. Tantum: facit propos. cxclusivam 296s.; potcst profcrri continuc et disc. 306. — in sophismatibus: t. alterum istorum est 302; t. animal est homo 215, 225s., 228, 232, 297, 375; t. homo est: risibilis 400, asinus 588, Sortes 766; t. ignis calefarit 300; t. omnis homo currit 299; t. substantia non cst acridens 304; t. quatuor homines sunt hic intus 301; t. unum est 301s., 790. Tcmporale: non est tale pcr aliquid inhaercns 190. Tcmpus: non cst res distincta a rc temporali 132, 139, vcl a motu (op.) 146s.; cst in generc quantit. 146; non est strictc 'quantum' 148s.;

884

INDICES

large sumitur pro aeternitate 354; sumitur pro effectu temporis 758, vel verbum unius t. pro verbo alterius 759. — verborum 13s. Termini (conceptus, intentiones, passiones, voces): passim, praesertim in Parte I (pp. 7-238). Definitio, divisio ctc. 7-47; in logica usitati 84-111; t. est ad quem resolvitur propos. (Arist.) 7; conceptus naturaliter, t. prolatus vel scriptus ad placitum significat 7-14, 38s.; t. est subiectum vel praed. propositionis 9; sunt entia rationis 113; soli t. distinguuntur ratione 786; significatio terminorum praesupponenda est 33, 508s., et cognoscenda ad vitandam fall. fig. dict. 817; omnes ingredi possunt demonstrationem 507; resolvendi sunt in definitionem quid nominis 34. — accidentales et subst. 376, 390ss., 399. — aequivoci, et suppos. 197. — affirmativi vel negativi 283-86, 812s. — a partc praedicati et a p. subiecti 473. — categorematici et syncat. 15s. Cf. Syncategoremata. — communes et proprii 67, 632-37, 813; c o m m u niores dicimtur priores 529. — complexi et incomplexi 199. — consequentiae tenentes gratia terminonim 826. — connotativi 279-83, 286. — discreti 396. — ficti 286. — importantes tinam rem quae est plures 391s. — infiniti 283, 319. — in syllogismo: medius t. non intrat conclusionem 825; obliqui 385ss., 395s.; instantia in terminis 408, 430, 439, 468; conclusio patet per terminos 487, 489»., 493, 495 etc. Cf S y l logismus. — mentales, et suppos. 197. — non sunt colorati 63. — officiales (syncat.) 15. — ordinati sec. inferius et sup. 387, 397, 445, 450. — positivi 613. — privativi 285s. — relativi (dicuntur, non sunt) 165, 280, 283. Cf. Nomina. — suppositio terminorum 193-238; t. supponunt solum pro quibus verificantur 214, 217, 261; idem t. in eadem propos. potest habere triplicem suppos. 248; t. aequivoci et mentales 197; t. aut stant aut denotantur stare pro diversis 752; t. semper possunt stare pro primariis significatis 757. Cf. Suppositio. Ternarius: numerus impar etc. 564s., 688. Theologi: de homine et humanitate 25-29; de supposito 66; de quantitate 136s.; de rrlatione

154s.; de concretis et abstractis 224; quomodo possunt impedire quosdam processus ? 467; quidam negant syllog. expos. 336; ponunt unam rem esse plures 370s.; multis tropis utuntur 776-81. Theologia: vcritas theologica 73; rationes theologicae 134; de relatione 161; de potentia Dei 185; de 'quando* 189; exempla theologica 6, 204; contrarietas opinionum in t. venit ex ignorantia logicae 570; logica servit theologiae 679. Timere: est passivum (Ans.) 103. Totalitas Sortis 172. Totum 74, 97-99, 596s., 599, 602, 676. Totus: includit suum distribuibile 32s.; categ. vel syncat. 267s.; pro partibus integr. 267ss.; totus Deus vel t. Sortes 268; an maneat divisis partibus ? 178. Tragelaphus 286. Transcendens: praedicatio in quid 106. Translatio: Graeci serm. in Lat. 4s. — nominum et dictionum 662s., 756-59. Transpositio propos. (reductio per tr.) 363. Tria et duo 355. Triangulus: figura, habens tres etc. 526, 530, 532, 548s., 552, 573, 676, 682, 687. Tricubitum 803. Trinitas: una essentia etc. 778s. Cf. Deus. Triplum: nihil ei contrariatur 179. Tropi grammaticalcs: allegoria etc. 776. Truffaticum dictum 85. T u es asinus: propos. vera si necess. 336. Tullius musicus 813. Tunica et vestis 696. Tuus pater non est tuus 603, 824s. Tyrus 116. U b i : ut in loco (Arist.) 115; octavum praed. 191. — adverb. loci interrog. 89. Ubicumque 802, 804. Ubitas 191. U l t i m u m instans rei perm. 324s., 711 (Arist.), 830. Unitas: nihil addit rei 138; indivisibilis (Arist.) 140, 144. — minor unitate numerali 110. Universale: quinque praedicabilia 47-84; ut homo vel equus (Avic.) 31; tripliciter dicitur (Avic.) 53; significat plura 48, 96 (Dam.); est genus ad alia universalia 65s., 83s.; una forma relata ad multit. (Avic.) 48s.; non est substantia neque pars subst. 50$., 52 (Averr.), 118, sed declarat substantias (Averr.) 52, 59; non est res extra 50-54, 83; signum naturale vel voluntarium 49, 53, 77; intentio animar (an eadem cum actu

INDEX M : DOCTRINA intelligendi T) 53, 59, 77; estne qualitas mcntii (singulare et unum numero) ? 48s., 60s. 112; quomodo assignatur u. ? 519; cognosci potest per unum singulare 523s.; est nomen secundae impos. 762. — iuxta Scotum 54-57. — sufficientia quinque univ. 62-65, 675. C f . Conceptus, Termini. Univoca: quorum nomen commune etc. (Arist.) 46; large, stricte 46s.; voces uni conceptui subord. 46; significant multa 123, ut 'homo' omnes homines 60, vel ens (conceptus entis) omnia entia 106s.; errant qui omnia vocabula univoce acripunt 237; in univocis potest esse aequivocatio 752. U n u m : est nomen connot. 38; sub quo plura 98; cst passio entis 106, 109ss., 760s.; significat positive vel negative 109, 812; est accidens vel proprium 65; diritur sec. se vel sec. accidens 109 (Arist.); non est difFerentia entis 694. — numero 109s. (Arist.), 253, 698. — realiter 106, 110. — specic (Arist.) 109s.; diritur de individuis 253. Urina: diritur sana 757. Usus loquentium (voluntas utentium) 208, 225ss., 237, 260, 506, 515, 757, 768, 771, 773, 783, 825. U t : sumitur pro 'in quantum' 294s. — oportet proferre 4ut* (Arist.) 819s. Uterque-neuter 259, 266s., 281. — uterquc istorum currit: propos. univ. 245s. Utrumquc istorum est verum (soph.) 278s. Vacuum 88, 286, 568, 682, 690. Vadcns et exsistens 209. Vel (coni. disiunct.) 241, 349, 355, 768. Veniens (cognoscitur, est alter etc.) 344, 369, 374, 391, 404, 420. Verba (grammat.): non sunt stricte termini 9s.; habent accidentia grammat. 13; definiri possunt 89; non possunt esse extrema propos. 208; aequivalent participio cum 'cst' 11. — activa et passiva (relativa) et praedicamenta 174, 184, 187s. — deponentia 13. — infinitivi modi (nomina) 771. — mcntalia: nullius linguae (Aug.) 7. — non sunt ad litteram sumenda 264. — unius temporis, ponitur loco alterius t. 759. Cf Nomina, Termini, Voces. Verbum Dei (secunda persona Trinit.) et natura assumpta etc. 27, 178, 251, 278, 429, 431s., 447, 457, 607, 611, 616, 788. Verccundia et timor 669.

885

Veritas: in eo quod res est vel non est etc. (Arist.) 129; est propositio vera 131; quae propos. est primo vera ? 519ss.; propos. est vera si subiectum et praed. supponunt pro eodem 249-54; v. propositionis potestnc causari a Deo ? 130s., 809; opiniones Arist. non sempcr sunt verae 516. — et falsitas: non inhaerent propositionibus 130; sunt nomina connotativa 131; possunt amitti ab opinione 661. Verum: est nomen connot. 38; aequivoce accipitur ab Ockham 754; modus propositionis 243, 439, 464, 468, 471; quae propos. est primo vera ? 486, vel per se ? 515-19; a n v . d e necessitate sit v. ? 274, 276; v. potest esse (erit) impossibile 217, 332, 789; v. esse falsum est impossibile 462; v. et falsa potest esse eadem oratio s u o cessivc 129; v. contingens potest csse falsum 421; ex v. non sequitur falsum 727; omne v. si est necessarium etc. 769; aliquod v. est utrumque istorum 845. — qui est prope viderc v. ? (Arist.) 803. — sit verum: species oblig. 743s. Viator: potest esse damnatus 331. Videre: est aequivocum 724. Videri: non est pati 793. Virgo beata: est salvanda 710. Virtus et vitium 179, 624, 663. Virtus (vis, proprietas) sermonis, v. Sermo. Visibile et potentia visiva 550. Visio (notitia visiva): est principium expericntiae 551. Visum a remotis 558s. Visus et caecitas: quomodo significant ? 101; iste privatur visu (suppos.) 215, 221. Vita: cstne contraria corruptioni ? 841. Vocabula: eorum significata sunt praesupponenda 505, 535; sriuntur per definitionem quid nominis 530, 556, et pcr doctrinam 570; multa improprie acripiuntur 758. — in logica usitata 81-111. Vocalis difficultas 413, 432. Vocatio: sumitur pro suppositione 752. Volitio libere elicitur 782. Voluntas: an intelligat ? 31; est intellectus 823; scitur esse substantia 472. V o x : est signum subordinatum conceptui (Boeth.) 7s.; nota passionis (Arist.) 8, 41; an naturaliter significet ? 9; prolata vel scripta 8, 196s.; est nomen, verbum vel participium 11; est nomen primae impos. 39; omnes voces sunt sub decem praedicamentis (Dam.) 116, 120; est accidens praedicabilc 81; potest dici universale 49; i m proprie dicitur passio 105; praedicatur de voce pro re 68, 200, 205; aliqua est multarum sub-

886

INDICES

stantianim 60; eadem v. potest de quolibet praedicari 107; v. significat omnem vocem 732; eadem v. supponit pro diversis 760; voces sub diversis accentibus pronuntiantur 790; v. aliquando genus vcl species vocatur 662s.; voces sunt ad placitum 41, 432, 558, 680, et alibi saepe. — aequivoca et univoca 46; sola vox est aequivoca

44, 722; v. aequivoca diversis conceptibus subordinatur 44, et dividitur in significata 97. — alba 722s., 726. — communis: est singularis 48. — ut significatum 195; quando cadit vox a significato ? 95. Vulnera circularia (Arist.) 541.

INDEX

GENERALIS

INTRODUCTIO

1. De codicibus manuscriptis atque de editionibus Summae Logicae 2. De authenticitate Summae Logicae eiusque partium . . 3. De fontibus Summae Logicae 4. De tempore et loco compositionis Summae Logicae . 5. De Logica reali contra Ockham Richardo de Campsall adscripta 6. De Tractatu minori et de Elementario Logicae . . . 7. De ratione editionis et de codicibus collatis . . . .

7* 36* 44* 47* 56* 62* 67*

T A B U L A CAPITULORUM SUMMAE LOGICAE

PARS I : D E TERMINIS

Prologus Fratris et Magistri Adam de Anglia Epistola Prooemialis Guillelmi de Ockham 1. De definitione termini et eius divisione in generali . . 2. De divisione termini, et quod diversimode potest accipi hoc nomen 'terminus' in speciali 3. De divisione termini incomplexi 4. De divisione terminorum in terminos categorematicos et syncategorematicos, quae est communis tam terminis mentalibus quam vocalibus 5. De divisione nominis per concretum et abstractum . . 6. Quod nomen concretum et abstractum aliquando idem significant

3 5 7 9 11

15 16 19

888

INDICES

7. Inquirit per rationem utrum huiusmodi nomina concreta et abstracta 'homo' et 'humanitas', 'animaT et 'animalitas' et huiusmodi sint nomina synonyma 8. De nominibus abstractis quae aequivalenter aliqua syncategoremata vel aliquas determinationes adverbiales coincludunt 9. De nominibus concretis et abstractis quorum abstracta non supponunt nisi pro multis simul sumptis et concreta pro uno solo verificari possunt 10. De divisione nominum in mere absoluta et connotativa . 11. De divisione nominum significantium ad placitum, puta in nomina primae impositionis et in nomina secundae impositionis 12. Quid est intentio prima et quid secunda et quomodo distinguuntur ab invicem 13. De divisione nominum et terminorum in aequivoca, univoca et denominativa, et quid est aequivocum et quot modis dicitur 14. De hoc communi 'universale' et de 'singulari', opposito sibi 15. Quod universale non sit aliqua res extra animam . . . 16. De opinione circa esse universalis: quomodo habet esse extra animam ? Contra Scotum 17. De solutione dubiorum quae moveri possunt contra praedicta 18. De quinque universalibus et eorum sufficientia . . . . 19. De individuo quod continetur sub quolibet universali . 20. De genere: quid est genus ? . . . 21. De specie 22. De comparatione generis et speciei ad invicem . . . 23. De differentia 24. De proprio 25. De accidente 26. De definitione: quot modis dicitur definitio ? . . . . 27. De hoc nomine 'descriptio' 28. De descriptiva definitione 29. De istis terminis < definitum , et 'descriptum' . . . 30. De isto termino 'subiectum'

23

29

34 35

38 41

44 47 50 54 57 62 65 67 69 71 74 78 81 84 89 90 9 1 92

INDHX GENERALIS

31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48.

49. 50. 51. 52. 53. 54.

55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63.

De isto termino 'praedicatum' Quomodo praedicatum dicitur inesse subiecto ? . . . De isto termino 'significare' De isto termino