EDITION ES INSTITUT I FRANCIS CANI UNIVERSITATIS S. BONAVE NTURAE ST. BONA VENTUR E, N. Y.
GUILLELMI DE OCKHA M Opera P...
24 downloads
1363 Views
42MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
EDITION ES INSTITUT I FRANCIS CANI UNIVERSITATIS S. BONAVE NTURAE ST. BONA VENTUR E, N. Y.
GUILLELMI DE OCKHA M Opera Philosophica et Theologica
OPERA THEOLO GICA
GUILLELMI DE OCKHAM OPER A PHILO SOPH ICA ET THEO LOGI CA AD FIDEM COOI CUM MAN USCR IPTO RUM EDIT A
CURA
INST ITUT I FRA NCIS CAN I UNIVE RSITA TIS S. BONA VENT URAE
MODERA TOR
P. IUV ENALIS LALOR , O.F.M., Ph. D.
SO CII
P. Stephanus Brown, O.F.M., l'h. D.- P. Gedeon Gal, O.F.M., Ph. D. P. Angelus Gamba tese, O.F.M. Ph. D.- P. Michael Meilach, O. F.M., M.A.
St. Bonaventure, N. Y. 1967
VENERABILIS INCEPTORIS
GUILLELMI DE OCKHAM SCRIPTUM IN LIBRUM PRIMUM SENTENTIARUM ORDINATIO
PROLOGUS ET DISTINCTIO PRIMA
EDIDIT
GEDEON GAL, O.F.M. ADLABORANTE
STEPHANO BROWN, O.F.M.
St. Bonaventure, N. Y. 1967
PROPR IETAS LITTERARIA
Ex officina typ. Collegii S. Bonaventurae -
Ad Claras Aquas
PRAEFA TIO
Institutum Franciscanu m, Universitar i S. Bonavcntur ac ,l!Jnexum ( Thc FrallciSCa/1 l11stitutc, St. Bonavcnturc, N. Y), a h<m.w memoriac Thoma Plassmann constitutum , indc ab initio sibi proposuit copiosam Ordinis Franciscani hcrcditatcm philosophic otheologicam dctcgcrc, cxplorarc atquc colere; opera antitjUOrtllll doctorum Ordinis publici iuris faccrc; vitam actuositatcm quc Fratrum Minorum, in Evangclio pracscrtim propagando , illustrare. Instittttum Franciscanu m maximum impctum atquc incrcmcntum accepit a felicis mcmoriac Philothco Boehncr, qui ab anno l 940 ad annum 1955 cidcm praccrat. Dc summa industria in rroposito cxscqucndo posita testantur 50 volumina l}tJaC in primis 25 annis Instituti prodicrunt. Ex his 15 pcrtinwt ad scricm philosophicam (Philosophy Scrics); 5 ad thcologicam ( Thcology Scrics); 3 ad historicam (History Serie~'); 2 dc sacris missioni bus agunt (Mi~·siology
Scrics); 111 I3 tcxtus auctorum antiquorum cduntur (Te x t Scrics); W vitam pictatcmqu c franciscan:un ili ustrant (Spirit and Lifc Serie.-:); 2 tandcm versioncm anglio.m duorum S. l3om.vcnturac opusculoru m pr.lcbcnt (Works of St. Bonal'clltllrc). His acccdunt duo commentar i i: Fra11cisc@ St11dics (trimcstris ab anno 1941, annuus ab anno 1963), in quo problcmata philosol)hic otheologio tractantur; Thc Cord, qui ab anno 19.50 singulis mcmisibus prodit et scnsum franciscanu m pictatis cxcolit. lnter tamen tot studiorum genera iam laudato Philothco Boehner unum maximc cordi crat: cditionem scilicct criticam opcrum philosophic o-thclogico rum V encrabilis Inceptoris, Guil-
8"'
PRAEFATIO
lelmi de Ockham parare. Hac in re multa quidem inchoavit, quae tamen - morte praeventus - ad finem perducere non potuit. Dignum sane est immo et debitum, ut Institutum Franciscanum opus tam laudabiliter inceptum prosequatur. Neminem enim latet quem locum prominentem Guillelmus de Ockham saeculo decimo quarto inter philosophos theologosque obtinuerit quantamque auctoritatem etiam apud doctores saeculorum subsequentium habuerit. Quam ob rem nostris etiam temporibus non pauci rerum mediaevalium periti eius operibus student. Ne autem eiusmodi studia labili nitantur fundamento, editio critica operum Guillelmi prorsus necessaria est. Praeterea, cum opera auctorum qui saeculum decimum tertium illustraverwlt quique viam antiquam secuti sunt critica ratione partem iam in lucem prodierunt partem vero nunc prodeunt, iustum est ut etiam opera eius qui eorum scriptis acri ingenio perpensis viam modernam ingressus est in simili editione critica lucem videant. Res utique ardua, quae sine magno animi labore et patientia absolvi non p o test, cum opera theologica V enerabilis Inceptoris decem volumina huic primo similia requirant et totidem sint necessaria etiam ad opera philosophica continenda. Non dubitamus tamen lnstituti Franciscani socios ad tantum munus perficiendum esse paratos atque idoneos. Vota igitur faciamus ut opus feliciter inceptum ad fmem optatum perducere valeant.
St. Bonaventure, N. Y., die 4 Octobris 1966
P. IUVENALIS LALOR, o. F. M. Moderator Instituti Franciscani
INTR ODUC TIO
Editionem cnticam Scripti Guillelmi de Ockham in quatuor libros Selltottiartttll Petri Lombardi rerum mediaevalium cultores iam a multis abhinc annis flagitaverunt eamque parare etiam atque etiam tentaverunt. Id enim est Guillelmi opus princeps, rnaximi prorsus momenti pro eius doctrina cum philosophica tum theologica cognoscenda. Antiquae quippe editiones, nempe Argentoratensis (a. 1483) quoad primum librum et Lugdunensis (a. 1495) quoad omnes quatu:)r libros, ut fere omnes editiones illius aetatis, imperfectae sunt, qua de causa variis et contradictorii~ interpretationibus ansam praebent. Unus ex gravioribus defectibus earum - qui factus est occasio fallendi non paucis studiosis - est quod non ostendunt distinctionem inter redactionem primitiva m et ea quae auctor rebus diligentius perpensis eidem addidit. Hinc est quod Venerabilis Inceptor videatur sibimetipsi non solum in uno eodemqu e opere immo et in una eademque quaestione contradicere. Propositu m hoc opus critica ratione edendi Paulus Doncoeur, S. ]. iam ante primum universarum gentium bellum concepit, sed vicissitudinibus eiusdem belli coactus, exsecutionem propositi primo in aliud tempus distulit postea vero penitus dimisit I. Ante secundum bellum universale idem consilium susceperunt Dominus Hildebrandus Bascour, O. S. B. et Philotheus
I
P. Doncoeur, • La théorie de la matière et de la forme chez Guillaume d'Occam •,
Revue des scimces philosophiques et théologiques, X (1921), p. 27, nota l: • Nous avions entrepris également une réédition du Commentaire des Smtmces, livre capitai, mais inabordable d;ms la
seule édition incunab!e de 1495, devenue très rare. - Fuyam devant l'invas.ion allemande, mon jeune ami et collaborateur le Dr. Mangen, de Louvain, fit, à pieds, chargé de son incunablc et de sa longue copie déjà fort avancée, un exode lamentable de Bruxelles à Ostende, Dunkerque et Paris où il mourut, à peine arrivé, épuisé de fatigues. L'heure n'est pas venue de reprendre ce projet •. - De primis temaminibus editionis criticae huius operis certiores nos fecit Dominus H. Bascour, epistola die 12 Aprilis 1966 ad S. Brown humaniter data.
10 *
I );T RO D l: C T! C:
Boehner, O. F. M. Hic, sub ampicii; Pontifìcii Instituti Studiofllm Mediae Aetati; (Pontifica/ Jnstitutc phorographicis imprc'>sas cidcm 11l'manitcr transmisit. Ita factllm est ut o nus et honor Scriptrnn V enerabilis Inccptoris critica rationc cdendi totalitcr rclinqucretur Instituto Franciscano virisque studiosis, ut Philotheo Bochncr, Eligio l3uytacrt et lnnoccntio Dahm, qui cidem Instituto successive praccrant. Ipse Philothcus Boehner indc ab anno 1939 usque ad annum 195.\ cum morte pracmatura c vivis raperetur, partcm mcliorcm vitac ingeniiqt'C sui haud communis swdio scriptorum Guillclmi dc Ockham dcdicavit et alios quoque ut eidcm auctori studerent adhortabatur. Practer variorum texruum cditiones, solum articuli collccti 2 in quibus scripta Guillclmi cum sub aspectu historico-litterario tum sub aspcctll doctrinali illustrantur, volumm 4H2 paginanun (tcxtibus illustrativis omissis) cfticiunt. Huiusmodi serio articulorum scopum ad qucm mirant 'rationcs rriricae editionis' quae operibm maioribus momenti cdendis praemitti solet, satis superque obtinuit, in quantum cmincntiores renun mediacvalium sttldiosm incitavit ut CO!lscnsus disscnsusvc suos manifcstarent et ut suggcstiones consiliaquc sua offèrrent. Rebus itaque sic stanribm suffìcit nobis ut fructlls labonnn Philothci Boehner paucis hic colligamus, nova quaedam cis addendo, quaestioncs vero disceptatas, quae ad cditioncm textus strictc non spcctant, alibi discepta!lllas relinqucndo.
l
Textuum Guillclrni Ockharn L,;ciculus Ju; - Guilldnn O·
Manuscrit.
11011 Cllati: 9. - Bmxellis, Bib!. Regia, 1284 (1680). - Est codex chartaceus, scrip111111. 29-t x 21S, binis columnis, 4n lineis per columnan_l, manu unica l. P t ovenit e Ribliothcc a l'\ationali Parisiensi et videtur esse exemplar meLii:ltum codicis F, tcxtus tamen deterior est et hic atque illic mutatus. C o l o p h o n, f. 405rb: • J:xpliciu11t quaestiMzt's su per prima SentcntiaTd/11 dc ordi11atio11c _(ratris Guil/c/111i Orka111 de ordi11c Fratmm A1illrrttlll Oxrniae tac et co111plctrzc Lova11ii prr vencrahili vir,, Dolllino et 111ar_;istrr lohanne Gcymhcrt!J(?), sarrae par_;i11ac hacralario _{<mllato, per llJalliiS lohmmis Pistrris de Hert·nt.1f.,-. AmJ(l Domi11i millesillJ(l qlladrinr~uztcsimo scptuagesimr prima, dic qllid,·lll Afariis, XXIII septem/Jris •. rus anno 1-+71, ff. 407,
10. - FIMentiac, Bih/. Sat., Conv. sopjlr. F. 6. 800. - Membran aceus, XIV, ff. 171, mm. 250 x 180, binis columnis, 58 lineis per columnam , unica m:mu scripws. fn prinu pagina protectric e Iegitur: « Librr colll'Cilflls S. Cmcis de Flrrentia, Ordinis Millorum •. C o I o p h o n, f. 170ra: • Explicit scripttllll fratris Wi!lelmi de Hrcham ,·upa prillllllll Sentelltianmz ». o;:~ec.
11. - Gatingae, Bih!. Ulli!'crsitatis, Theal. 118. - Chartaceu s, anno 1467 illuminatu s, binis columnis, GS lineis per columnam , unica manu exaratus. folia non numerant ur. Continet omnes quatuor libros simul cum Q11rdlibetis, licet ex his ultimi' plmeo; quaestion cs desint. Amanuen sis quaestion cs 3-6 Prologi nominar quaestiones incidenta le, ve! acces,;orias circa quaestion cm secundam principale m Prologi. C o l o p h o n libri I: Explicit scriptllm fratris Wilhelmi dc Okham su per pri11111111 Sentc11tiamm. 1467. i!lllminahatllr •.
12. - Oxo11ii, Bihl. Coli. Mertrn 106. - Membran aceus, sacc. XIV, ff. 141, mm. 303 x 223, binis columnis, 72 lineis per columnam , umca mam1 scriptus 2. Codex iste, ut videtur, olim contineba t omnes quatuor libros et etiam Quodli/Jeta. Nunc post librum primum lcguntur tituli quaestion um quatuor librorum et quaestion es 19-22 tertii Q11rdlibet. l Cf. J Van Den Gheyn, CaJa/ogue des Manu;crils de la Bihliothèque Royal de Belgique, III, Bruxelles 1903, p. 73.
2
Cf. H. O. Coxe, Catalogus cic., I, p. 51.
INTRODUCTIO
In verso primi folii protegentis legitur: « Scriptum Venerabilis Inceptoris Occham super quatuor libros sententiarnm. - Item, Quodlibeta eiusdem Occham, quondam socii aulae de Merton in Oxonio. - Liber domus scolarium de Mertonhall Oxoniae, ex dono Magistri Willelmi Duffild, Archidiaconi Clevelandiat, ad inchatenandum infra librariam eiusdem domus, cuius quondam erat socius. Oretis igitur pro eo » l. C o l o p h o n libri I, f. 134rb: • Explicit scriptum Jratris Willelmi de Hocham super primum Sententiarnm ». 13. - Patavii, Bibl. Antoniana 184. - Membranaceus, saec. XIV, f[ 230, mm. 330 x 245, binis columnis, cc. 50 lineis per columnam, manu unica scriptus 2. In summo f. 1r legitur: • Primus liber Oquam super Sententias, cum Determinationibus Ioannis de Rippa ». Foliis 1ra-9va delineantur singulae quaestiones, quaedam fusius aliae vero parcius. C o l o p h o n, f. 181rb: « Explicit primus Sententiarnm Ocham Ang/ici ». 14. - Patavii, Bibl. Universitatis 927. - Membranaceus, saec. XIV, f[ 110, foliis non numeratis, mm. 325 x 255, binis columnis, 65 lineis per columnam, unica manu exaratus. Nec notae nec correctiones rnarginales occurrunt. C o l o p h o n: « Explicit primus Ocham ». 15. - Parisiis, Bibl. Mazarine 962. - Membranaceus, saec. XV, ff. 373, mm. 290 x 210, binis columnis, 46lineis per columnam, manu unica scriptus 3, Cum littera initialis et prirnae lineae primae columnae excisae sint, textus incipit verbis « notiti a deitatis sub propria ratione deitatis ... »: explicit etiam mutilus, in distinctione 30, quaestione 3, his verbis: « posuernnt tales respectus esse res alias». Iste codex directe, ut videtur, descriptus fuit e codice F, sed sme ems notis marginali bus; quaedam tamen ornissiones codicis F hic in margine suppletae sunt. 16. - Parisiis, Bibl. Nat. lat. 15, 904. - Membranaceus, saec. XV, ff. 214, binis columnis, 60-65 lineis per columnam.
l
De Guillelmo Duffeld (Duffield) videsis A. B. Emden, A Biographical RLgiJtn... of
Oxford ci t., I, pp. 601s. 2 Cf. A. M. !osa, I codici cklla bibliotua Antoniana di PIU!ova ducritti td illustrati, 1886, p. 156. 3 Cf. A. Molinier, Catalogut cit., l, p. 465.
~dova
17*
INTRODUCTIO
Prima rnanus scripsit librum primum, alia vero partem secundi. Folia 90-100, 161-170, 179-180 desunt. Textus huìus codicis simillimus est textui editionis Lugdunensis. C o l o p h o n libri I, f. 178vb: « Et sic patent quaestiones primi libri Sententiarum. Amen», cui litteris minusculis eadem, ut videtur, manus supra scripsit: « Explicit primus liber Sententiarum secundum Ocham ~. 17. - Vaticana Civitas, Bibl. Apost., cod. Ottob. lat. 2088. - Membranaceus, saec. XIV, ff. 156, mm. 315 x 235, binis columnis, cc. 68 lineis per columnam, rnanu unica exaratus. Prima quaestio Prologi satis accurate correcta est et nonnullae omissiones suppletae sunt ; postea pauciores notae marginales vel correctiones occurrunt. C o l o p h o n, f. 154va: « Explicit scriptum Jratris Guillelmi de Oclzam de Ordine Fratmm Minorum super primum Sententiarum •.
Abbreviationes: 18. - Erfordiae, Bibl. Civit., cod. Amplon. 4°, 109. - Chartaceus, saec. XV. ff. 120, plenis paginis, cc. 45 lineis per paginam l. Folio 2v legitur inscriptio: « Super primum et partem secundi Guilhemi Occam, sed abbreviatum •. - Liber primus habetur ff. 3r-93v. Distinctiones 28-29 primi libri etiam hic desunt, ut in codicibus A et B. C o l o p h o n libri I, f. 91r: « Explicit prinzus Rymba11di de Cade ha m (correctum in Guillelmi Okam) Ordinis Minorum, et est ad 11511111 ... • (nomen utentis deletum est). 19. - Vaticana Civitas, Bibl. Apost., cod. B11rghes. 68. - Membranaceus, liaec. XIV, ff. 165, mm. 260 x 200, binis columnis, cc. 48 lineis per columnam. Prima rnanus scripsit ff. lra-126rb, alia vero ff. 126va-165ra 2. De hoc codice infra fusius erit sermo. C o l o p h o n, f. 165ra: « Explicit script11m Jratris Willelmi hockham, pro parte excerptum et pro parte ut iacet in originali, puta a distinctione trigesima usque
in secundum •.
Cf. W. Schum, Beschrribendes Verzrichnis der Amplonianischen Handschriften-Samm/ung zur Erfurt, Berlin 1887, p. %8. 2 Cf. A. Maier, Codices Burghesiani Bibliothecae Vaticance (Studi e Testi 170), Città del Vaticano 1952, p. 88; eadem, c Handschriftliches zu Wilhelm Ockham und W alter Burley •. Archivum Franciscanum Histoticum, XLVIIl (1955), pp. 225-251; V. Richter, • Zu Ockhams Handschrift Vat. Borghese 68 •, Grrgorianum, XLVI (1%5), pp. 766 816. l
OCKHAM, 0PE1lA Tm!oL. I
2*
18*
INTRODUCTIO
Fragmenta: a) Assisii, Bibl. Commu11., cod. 199. - Imer quaestiones ex libris variorum auctorum excerptas habcntm ff. 1r-5v, 86v-1 06r, 150r-179r, 231 v-232v quacdam quacstioncs vd partes quaestionum ex opere Guillclmi dc Ockham dcscriptac I. h) Basileae, Bihl. L'nivmitatis, cod. A. VI. 22. - Foliis 23vb-33ra habentur primae quatuor quacstioncs distinctionis primac. c) Camahr(~iac, Bihl. Coli. Gonville et Caius, cod. 285. - Folia 151r1(>8v continent scx pnmas quacstioncs Prologi eu m parte scptimae 2. d) Parisiis, Bihl. Nat., cod. lat. 15, 561. - Folia 246r-248v continent rabubm quacstionum libri I. Alia fragmcnta et cxccrpta, quorum quacdam cditionibus posteriora sunt, mcntioncm non mcrentur. T:ditiones: a)
Ar~cllt,Jrrtti 1483. -
Ncc editor ncc officina typographica nec locus indicantur 3. Continct solum librum primum, foliis 468 non numeratis, binis columnis, 42 lincis per columnam. Littcrae marginalcs non adhibcntur, scd columnac s inf!ularum quacstionum per littcras capita Ics in su m mis columnis positis numcrantur. Pracccdit indcx doctrinalis. C o l o p h o n: • Explicit Script11111 supa prim11111 libmm Sententiamm V,.,,cral!i/is i11ccptoris, nwgistri Will!Cimi de Ocham Anglici. An11o 1483 •. editioni~
h) Lugduni 1495. - Editionem curavit Ioannes Trcchsel, impressit Iodocus Badius Ascemius 4. Eadem editio anno 1962 reproducta est per T!tc Gr~.~,~ Press. I--Iacc cditio continct omncs quatuor libros, simul cum Ce liti logio. Summa foliorum, quae non numerantur, est 454, binis columnis, 55 lineis per colmnnam. Partes quaestionum per litteras capitales in marginibus positas indicalltur. Cf. G. Mazzatinti, l11ventari dei Manoscritti delle biblioteche d'Italia, IV, Forlì 1894. p. 55. Cf. M. R. James, A desrriptive Catalogr~t cit., I, p. 332s. J Cf. L. Hain, Repmorium Biblingraplricrmr, II, n. 11945 (Milano 1948, p. 518b); W. A. Copinger, Supplemmt to Hain's Repertorium Bibliograplrimm, II, Milano 1950, p. 355. 4 Cf. L. Hain, loco cit., n. 11942 (pp. 517s.); W. A. Copinger, loco cit., p. 355. I
2
DE CODIOBUS MANUSCRIPTIS
19
Editor quoad primum librum absque dubio usu adhibuit editionem Argentoratensem, cuius etiam indicem doctrinalem indici quatuor librorum inseruit. Huius editionis, utpote rnagis notae, diffusae ac usitatae, lectiones notabiliores in apparatu indicavimus, signando eas cum littera Z. C o l o p h o n libri I: • Finis quaestiomtm srtper primrtm Sententiamm •.
II
De codicibrts collatis in speciali Codices rnanuscripros integre collatos maluimus per litteras ordine alphabetico ordinatas designare potius quam per litteras primas civitatum ubi asservantur, eo fine ut eorum momentum atque praestantia iam ex ordine quem in alphabeto occupant prima facie appareat I. Unus ex octo codicibus collatis exhibet r e d a c t i o n e m i n c o mp! e t a m, ceteri vero c o m p l e t a m. Haec autem nihil aliud est nisi redactio incompleta et additiones. Textum quatuor priornm codicum, nempe ABCD bonum aestimamus, textum vero aliorum, scilicet EFGH, nonnisi mediocrem.
a) Redactio incompleta: Inter codices bonos p r i m u s l o c u s competit codici A (Florentiae, Bibl. Nat, Conv. soppr. A. 3. 801), non tam ratione bonitatis textus, sed pntius quia in eo asservatur redactio quam nos i n c o m p l e t a m potim quam prima m vocandam esse proponimus. Nostro enim iudicio Guillelmus non scripsit duas ve! plures 'redactiones', sed unam tantum. In qua quidem redactione hic atque illic spatia vacua reliquerat ulterius implenda, cuiusmodi spatia quandoque etiam amanuenses reliquerunt, ut ex. gr. f. 17vb pro fine quaestionis undecimae Prologi et f. 27va pro fine guaestionis quintae distinctionis primae, etiamsi huiusmodi spatia haud sufficerent ad capiendum ea quae auctor postea revera addidit. Alii amanuenses (plures enim fuerunt, ut supra diximus) nullum quidem spatium reliquerunt, sed notaverunt in
l Aestimationem Ph. Boehner de fidelitate codicum manuscriprorum videsis in Collectrd Articles cit., pp. 110-127.
20*
INTRODUCTIO
margine ci m modi spatia ab auctorc relicta fuissc, ut f. 38ra: « hic dimisi t
spatiltllt pro il/is viis •, v el f. 44ra:
« hic
dimisit spati11111 pro residuo».
Postca tamcn Vencrabilis Inceptor non soium iacunas implevit, sed tcxtum relegcndo et corrigendo pcrmultas alias additiones eidem inseruit: quandoquc brcvissimas, ut duo ve! tria verba; quandoque breves, ut paucas lincas; rarius vero longiorcs. Huiusmodi additiones in hoc primo voluminc plus quam 100 numcrantur, quae insimul sumptae fere 25 paginas cxplcrcnt. Supplcmenta quacstionum mancarum, ut ex. gr. finis quaestionis undccimac Prologi (2 paginac) et finis quacstionis quintae distinctionis primae (7 paginac), cum iam ab initio in intcntionc auctoris cxstitcrint, non prorsus code m scnsu su n t 'additioncs' ac alia c; idem vale t de pau cis sententiis quae tcxtui cuidam cancellato substitutac fuerunt. Quod autcm Guillelmus non inte;~derit 'novam' redactionem scriberc, ex co quoquc manifestum est quod additioncs, paucissimis exccptis, primitivo textui ita inseruit ut ordo argumentoru m vel ipsa constructio verborum in nullo conturbarctu r. Hinc est quod textus, saltem huius primi voluminis, cum additionibus ita continum appareat ac sine eis. Alia ratio cur tcxtum codicis A 'incomplcn:m ' potius quam 'primum' vocarc malumus, est quod (ut ex notis criticis infra apparebit) iam huic tcxtui quacdam additioncs imcrtac fucnmt, quae tamen mmc nullo criterio cxtcrno discerni possunt. Si igitur novae additiones novam redactionem cffìccrcnt, A non prima scd sccunda rcdactio vocanda esset. Porro, ut ex modo citandi Gualtcri dc Chatton infra apparebit, nec omnes additiones, quac modo discerni possunt, primitivo tcxtui eodcm tempore insertae fuissc vidcntur: et si c tenia et quarta rcdactio distinguenda esse t, cum non parvo co!lfusionis pcriculo. Ut autcm diffcrcntia inter incompletam et complctam rcdactionem lcctoribus primo obtutu appareat, additiones (vel quae nobis additiones visae sunt) initio et fine scqucntibus signis distinximus .§ ..... §. Hoc utique non fcl'imm ctm1 singulis vcrbis ab A omissis, nec cum pluribus verbis si illa amanucnsis (nostro saltem iudicio) per negligentiam omisit. Huiusmodi omissioncs tantum in apparatu lectionum variantium notantur. Quisque tamen proprio martc diiudicare poterit, sicut sibi placuerit, utrum in singulis ca-,ibus dc omissione codicis A vcl de additionc aliorum agatur. Dc abbreviatione in codice Bih!. Vat. B11rglzcs. 68 conten~a, quae, saltem magnam partcm, abbrcviatio rcdactionis incompletae (sed non codicis A) considcrari potcst, infra dicemus '· l
In paragrapho III.
DE CODICIBUS MANUSCRIPTIS
b) Redactio completa: Se c un d u m l o c u m inter codices bonos pieno iure obtinet B (Trecis, Bibl. Cìvìt. 718) cum ratione antiquitatis tum ratione fidelitatis, praesertim vero eo quod additiones hic quasi 'in fieri' appareant. Etenim in hoc codice plurirnae additiones in margini bus ve! in i mis foliis habentur; immo, a quaestione occava Prologi ad quaestionem secundam distinctionis prirnae feré ornnes. Aman.uensis, ut videtur, non semper noverat ubinam additiones inserendae essent, ita ut quasdam scriberet in imis foliis quin indicaret locum ubi pertinebant, quasdam vero penitus omisit. Omissa est etiam circa quinta pars quaestionis tertiae distinctionis vigesirnae septimae; distinctiones vero vigesima octava et nona ornnino desiderantur. Sed de his agemus locis suis. Iste codex, additionibus demptis, ad eandem familiam pertinere videtur ac A, cuius errores quandoque repetit quandoque vero inter lineas vel in marginibus corrigit. Porro, adsunt indicia (quae tamen ad textum voluminum sequentium pertinent) quae suadent scriptorem etiam huius codicis hic atque illic spatia vacua pro additionibus ulterioribus reliquisse, quae quidem spatia aliquando sufficiebant ad additiones recipiendas aliquando vero non. Haec videtur esse ratio cur quaedam additio in columna quidem incipiat sed in margine vel in imo folio terminetur. Num exemplar codicis B idem fuerit ac exemplar (immediatum vcl mediatum) codicis A, sed iam additionibus quibusdam auctum quibusdam vero amplius augendum, cum certitudine determinari nequit. T erti o l o c o posuimus codicem C (Oxonìì, Bìbl. Coli. Balliol 299), qui licet ab A et B nec directe nec indirecte derivet, ad eandem farniliam ac istae pertinere videtur, quia notas criticas cum eis communes habet. Hic additiones, paucis exceptis, iam in locis ubi pertinent habentur. Multae quidem omissiones per homoeoteleuton occurrunt, sed ceterum textus sat bonus et fidelis est. Qua r tu s et ultimus inter codices bonos est D (Oxonìì, Bìbl. CoJ/. Merton 100), qui quidem tribus praecedentibus posterior esse videtur, sed eis inferior non est, nec ab eis immediate vel mediate pendet. Hic omnia ordinate et in locis suis habentur. Occurrit etiam nota critica huic codici propria, cum expressa mentione libri Guillelmi. In toto Prologo (370 paginae) non plus quam octo omissiones per homoeoteleuton deteximus. Quatuor sequentes codices, nempe EFGH, praecedentibus comparati mediocres aestimari possunt. Ex his E (Monachìì, Bìbl. Unìversìtatìs F. 52) in textu critice restituendo negligi non debet, cum et ipse quodammodo textum criticum praebeat,
22*
INTROD CCTIO
Scriptor enim, ut ex multis cxemplis apparet, duo exemplaria prae manibus habebat; ex his unum, quod ut plurim um secutus est, ad familiam per ABCD repraescntatam videtur pertinerc, aliud vero familiae a qua F derivat proximius est. Lectiones huius ultimi saepe pracmissis verbis 'vel', 'seu', 'alia littera' indicat. Habet practerea notas criticas sibi proprias, quibus edoccmur quid Slllllll exemplar 'ante correct ionem' habuerit. Ultimo , recolendum est quod Landshut, ubi iste codex olim asservabatur, non multum distat a Monachio ubi nunc asservatur et ubi Guillelmus viginti fere annis commo rabatur . Etiam collatio codicis F (Parisiis, Bibl. Mazarine 894) necessaria nobis visa est, eo quod iste codex familiam a praecedentibus differentem repraescntat et ab co duo alii codices directe vel indirecte derivant. Praeterea, amanuensis etiam istius codicis duo cxemplaria ante oculos habuiss e videtur : habet enim et ipsc non paucas lcctiones duplices cum 'vel' connexa s, et quando quc reproducit tum textum ab Ockham cancellatum tum textum ab eodem correctum, cancellato substitutum. Nonnu nquam tamen suspicati sumus anne scriptor auctore m in quibusdam corrigere voluerit. In imis foliis frequentes occurru nt notulae, quae quidem doctrin am in columnis tractatam spectant quin textui inserendae indicentur. Huiusm odi notulas in notis reproduximus, non putamus tamen cas esse authenticas, cum in eis quandoque ipse Ockham nomine tur, immo et impugn etur. Sex codices praecedentes, nostro iudicio, sufficerent ad textum cnuce restituendum, nihilominus contulimus etiam duos aJios codices mediocres, nempe G (Cm1tabrigiae, Bibl. Coli. Caius et Gonvilie 325) et H (Cantab rigiae, Bibl. Coi!. Caius et Gonvilie 101), qui inter alios codices mediocres visi sunt nobis quibusdam quidem meliores quibusdam vero antiquiores. Locus quoque, ubi asservantur, suasit ut isti potius quam aJii conferr entur tum propter vicinitatem loci originis tum eo quod praesumi liceat hos codices permultis Universitatis Cantabrigiensis scholaribus praesto fuisse. Isti duo codiccs fere aequalis valoris sunt, H tamen inde a quaestio ne nona Prologi deterior fit, in quantu m multa verba, quae quidem subintelligi possunt, arbitrarie omittit. Habet tamen notam criticam quae express e indicat quid Ockham uno loco cancellaverit 'in libro suo'. Ad codices praecedentes compar ati G codici F magis affinis esse videtur, H vero potius codici E. Differentia inter quatuor codices primae classis et quatuo r codices secundae classis iam ex. eo manifesta est quod signa horum ultimor um duplo pluribus vicibus in apparatu lection um variant ium apparen t quam signa priorum . Nihilom inus lectiones variantes, sive omissiones sive add.i.tiones
23*
DE CODICIBt:S MANT:SCRIPTIS
s1ve verborum mutationes, ir: nonaginta circa ex centum casibus in uno solo codice occurrunt. Inde est etiam quod familiae codicum non facile discerni possint. Lectiones variantes maioris momenti editionis Lugdunensis (1495) per :! signifìcantur. lsta editio quoad primum librum textum satis fìdelcm praebct, occurrunt tamen errores non pauci qui rectam interprctationcm doctrinac Guillelmi quandoque difficilem quandoque impossibilcm rcddunt, ut ex. gr. quando legitur 'quia non habet' loco 'quia modo habct'; 'nisi notioncm' loco 'mihi notiorem'; 'ab eo' loco 'a Deo'; 'ex natura rei' loco 'exsistentia rei'; 'certamen' loco 'certum dictamcn', et multa similia. Habet lectiones variantes communes quandoque cum uno quandoque cum alio ex codicibus collatis, frequentius cum E et F, inter codices vero non collatos codici Paris., Bibl. Nat. lat. 15,904 magis affinis est. Ne autem sigla multiplicentur eorumque recordatio difficilis rcddatur codices non integre collatos, occasione tamen data in tcstimonium citatos, non per sigla distinximus, sed per abbreviationem, per quam facile recognosci possunt, signavimus, ut ex. Borgh., Pad. Univ., Vat. etc.
III
Code x Vat. Burghe s. 68: abbreviati o redactio11is i1lco111pletae
1•
Textus exemplaris ex quo ista abbreviatio facta est fcre idem fuit ac textus redactionis incompletae in codice A asservatac. Quod enim ad Prologum spectat, nulla ex additionibus quas inter signa specialia ( § ..... §) inclusimus in hoc codice occurrit. In prima tamcn distinctionc in vcniuntur duo loci qui in A non leguntur: primus est in quaestione prima (p. 382, lin. 15 ss.), ubi A duo argumenta per 'va-ca t' cancellavit, scd textum ci> in aliis codici bus substitutum non ha be t; ab breviario autem ha be t tu m argumenta cancellata (nec indicar ca esse delcnda) tum textum qui loco eorum in aliis codicibus legitur. Alius locus est in quacstionc quinta (pp. 479, lin. 4 - 485, !in. 19). Hoc loco A spatium circa octo lincarum reliquie pro complemento quaestionis. Simile quid fecisse vidctur ctiam abbrcviator, nam solummodo dimidiam partcm textus ab A omi;si scripsit in colunma, reliquam vero in imis foliis 34v-35r. Lacuna igitur fuerat, ut vidctur, tum m exemplari codicis A tum in exemplari abbrcviawris ·et ambo lacuna m l
Videsis auctores ;upra,-p. 17*, nota 2
citato;.
24*
INTROD t;CTIO
reliqucrant; scd abbrevi ator postea comple mentum quaestionis invenit, pro quo tamen spatium in column a relictum non suffecit ideoque partem eius in imis foliis scribere coactus est. In posterioribus distinctionibus appareb unt aliae differentiae inter abbreviationem et codicem A, sed de cis alias erit sermo. Prologus et distinctio prima, quae hic eduntur , in codice A folia 28 implent, in abbreviatione vero folia 36. Abbrev iatio quidem minoris est memurae, nihilominus nomen 'excerp tum', quod in eius subscrip tione legitur, minus proprie ei applicatur, cum abbrevi ator maxim am partem exemplaris sui exscripserit. Omisit tamen vel truncav it auctoritates Aristotelis, Averrois et Augustini. Neglex it tramcribere opiniones Thoma e Aquinatis, Henrici Gandavensis et Scoti, quorum scilicet opera originalia facili negotio inspicer e poterat. His in casibus rernittit lectorem (vel semetipsum) ad 'origina le' horum auctoru m, accurate indicans locum ubi textus a se omissi inveniu ntur, ut ex. gr. f. 19ra: • Vide in originali, ultima quaestione prologi », qui bus verbis indicatur Ordinatio Scoti. Opiniones tamen quorun dam, ut Robert i Cowton et Petri Aureoli integre transcripsit, aliorum vero, ut Richard i de Coning tou et Ioannis de Readin g nec scripsit nec ubinam quaerendac essent indicavit, improb ationem tamen earunde m opinion um servavit . Nonnul lae quaestiones, ut sexta et undecim a Prologi et prima distinctionis primae integre vel fere integre habentu r. Alii loci, nunc breviores mmc longiores saepe simpliciter omittun tur, quando que vero loco eorum habetur indicatio fontium vel aliquod consilium. En quaeda m portiones omissae, cum verbis quibus abbrevi ator partes servatas connec tit: Pp. 99, lin. 4 - 102, lin. 24: «Et istam opinion em invenies et declaratione m eius in Reportatio11ibus, libro I, in prologo , q. l. Vide eam ibi et in Qt~odlibet, q. 7, quomo do probatu r ibi quod talis proposi tio ' Deus est omnipo tens', 'Deus est creativus' et huiusm odi sunt demonstrabiles ». Pp. 159, lin. 13 - 165, lin. 10: • Omissa igitur opinion e et rationib us eius et improb atione eius, tcnet iste [se. Ockham J in quaestio ne ista ... ». Pp. 189, lin. 17 - 192, lin. 20: • Contra opiniones in speciali quaere argume nta alibi, sicut scis ». Pp. 198, lin. 5 - 205, ]in. 23: • Ad rationes quae adducu ntur pro aliis opinionibus quaere responsionem ». Pp. 208, lin. 2 - 217, lin. 8: « Ad quaestionem dicitur uno modo quod theologia est una etc. Et est opinio Thoma e, et vide in Scripto et in Summa eam et rationes eius. Alia est opinio Henrici, Quodlibet IX, q. 4, qui tenet
DE CODICIBUS MANUSCRIPTIS
25*
eandem condusione m et propter alias rationes. Et vide eam m originali et rationes eius. Sed quod condusio in se sit falsa quam tenent istae opiniones, videtur unica ratione. Quia notitia ... ». Pp. 233, Jin. 3 - 239, lin. 21: « Aliter multipliciter arguitur contra istam condusione m, et tu excogita haec ex te ipso ». Pp. 336, lin. 22 - 337, lin. 15: « Alias rationes contra istum modum dicendi poteris sufficienter cogitare ex te ipso, et ideo dinùtto alias contra istam opinionem adductas, quia omnes aliae ex ista dependcnt ». Pp. 443, lin. 23 - 445, lin. 20: « Ad rationes alterius opinionis responde sicut scis ». Pp. 460, lin. 10 - 461, Jin. 8: «Si eu t patet in multis exemplis, quae excogites ex te ipso ». Pp. 498, lin. 21 - 500, Jin. 17: «Et per iam dieta vide per te ipsum quomodo potest dici ad alias rationes ». Abbreviator auctorem in usu primae personae plerumque secutus est, aliquando tamen, ut fere ubique in secunda quaestione Prologi, primam in tertiam mutavit. Ex. gr. p. 76, lin. 9-13: «Circa istam quaestionem sic procedi t: primo inquirit ... et tertio respondet ad quaestionem. De primo dicit ... ». Ocurrunt etiam tentamina auctorem corrigendi, ut p. 406, lin. 16, ubi Ockham, referens opinionem Petri Aureoli, scribit: «Quinto, si sic, hoc esset ut uniretur obiecto », abbreviator habet: « Quinto sic: si aliquis amet aliquid, hoc est ut uniretur obiecto ». Attamen verbum 'sic' apud Guillelmum non stat pro verbis 'si aliquis amet aliquid', sed pro sententia Petri Aureoli: «si oportet poni actum amoris tertium a desiderio et delectatione •. - Similiter, p. 433, lin. 3-4 Ockham, conformiter fonti suo seribit·: « Praeterea, obiectum voluntatis est ens, ergo non quietatur nisi in perfectissimo contento sub ente». In hac sententia abbreviator errorem suspicatur, quem corrigere conatur, scribens: « Tum quia obiectum voluntatis est bonum, igitur non quietatur nisi in perfectissimo contento sub ilio ». Et iterum, p. 434, lin. 9-11, ubi Guillelmus habet: « quia scilicet obiectum suum est ens in communi, et per consequens quodlibet contentum, et per consequens ... », abbreviator seri bit: « quia scilicet obie_çtum voluntatis est ens bonum, igitur potest in quodlibet contentum sub( !), et per consequens ... ». Variationes minoris momenti, ut ex. gr. scribere 'ltem' vel 'Sinùliter' pro 'Praeterea', mutare 'Ad secundum' in 'Ad aliud' et sirnilia, frequenter occurrunt, sed ceteroquin textus abbreviationis maxima ex parte verbotenus concordat cum textu aliorum codicum, praesertim vero cum textu codicis F. Verba ab AF vel ab ABF omissa plerumque etiam in abbreviatione omittuntur.
26*
INTRODUCTIO
Notamus adhuc, ut rem curiosam: codex A uno loco (p. 373, lin. 21) post vcrbum 'Augustinum' dimisit spatium pro titulo opcris et abbreviator eodcm loco simile spatium in suo codice (f. 27va) reliquit. Hanc abbrcviationcm, in casibus praesertim dubiis, frequcntcr aspeximus eiusque lectiones in apparatu per Bo~~th. notavimus.
IV
De qttilmsdalll additionibus Gualtcro dc Chatto1z 1wtis. Auxilio duorum commentariorum super Scntentins, quos Gualtcrus de Chatton l reliquit, sufficienter persuaderi potest non omnes additiones quae rcdactioni incompletac in A asservatae accesserunt eodem tempore factas fuisse, sed quasdam (ut complementum quaestionum incompletarum) prius, alias vero (ut illas quae naturam conceptus respiciunt) posterius. Gualterus de Chatton, ut L. Baudry demonstravit 2, duabus vicibus Sentwtias legit. Prima vice Oxonii, annis 1322-1323. Hunc priorem et breviorem commentarium vocabimus Reportatiouem, et citabimus ex codice Paris. Bibl. Nat. lat. 15,887 3. Alterum, longiorem et posteriorem, cuius nec locm nec tempm redactionis hucusque stabiliri potuit, nominabimm Lccturalll, (non excludendo quin et ipsa reportatio sit), et allegabimus iuxta codicem Pnris. Bibl. Nat. lat. 15,886. luvat hic imprimis quoddam factum notatu dignum pracrnittere: Gualterus, dum lectiones suas pararet, q u a t c r n o s ipsius Guillelmi prae l Notitias de vita et scriptis huius auctoris optime collectas invenies apud A. B. Emden, A Biographical Register... of Oxford cit., I, pp. 395s. 2 L. Baudry, • Gauthier de Chatton et son Commentaire des Sentence~ •, Archi ves d'Hist,>ire Doctrillale et Lilléraire d11 Moyen Age, XVIII (1943), pp. 337-369. 3 Huic Reportatio11i praemis5a est ff. 2ra-5vb tabula quaestionum et articulorum omnitim quaruor librorum, scd primitivo Prologo substitutus est ff. 6vo-37rb Prologus LecturJe, et numeratio foliorum inde a distinctione prima iterum ab uno incipit. - Utile arbitramur hic referre tres parvas notitias, quas non vidimus ab aliis relatas. Una indicat locum ubi Gualterus philosophiae studuit (f. 73ra): • Tertia opinio, quae currebat i n v i Il a tempore quo audivimus in v i Il a philosophica tyronorum, iam dominus •. - Ex altera elici potest numerus annorum qui bus studiis philosophico-theolo!2"icis incumbebat (f. 14rb): • Studere 15 annis ad concordaodum dieta Aristotelis non videtur nuhi quod expediat, quia forte adhuc in 16° deficiet qws; licet bene in principio expediat exercitari in dictis suis •. - Tertia suadet codicem huius Reportationis non in ipsis scholis, Gualtero legente, fuisse scriptum, sed esse exemplar post lectiones pure rescriptum (f. 32vb): • Ve! aliter secundum quaternum C, quia in scholis, praevenrus campana, curta vi t ninJ..is et dinJ..isit •.
DE ADDITIONIB GS
27*
mani bus habebat; reportator vero eodem tempore quo lectiones Gualteri reportaret etiam textum integ:-um Scripti Ockham sibi parabat. Gualterus cnim in Reportatior1e, I, d. l, a. l (f. 2ra), opinionem Guillelmi allegans, dici t: « ltem, videntur dicere, sal te m in q n a t e r n i s aliquibus ... •; reportator autem in margine eiusdem Reportationis, I, d. 9, q. l (f. 41 va) ipsemet annuntiat: • Ab isto loco et post dimittam recitare opiniones Ockham et Petri Aureoli, quia habeo eas in integro, et ideo minus totaliter [eas reportabo J ». Unus locus in quo 'additio' respicitur, occurrit nobis in Reportatione, l, d. l, q. 3 (f. Sra), ubi Gualterus dicit: • Omisi supra respondere ad exemplum de volitione potionis amarae. Dico quod illa necessitas volendi potionem amaram, stante cognitione, non provenir ex illa cognitione. Probo: quia illa stante, et circumscripta volitione efficaci praecedente qua efficaciter vu!t sanitatem, non necessario vellet potionem amaram ... •. Ex hac responsione satis patet Gualterum prae ocnlis habuisse 'additionem ' quae orcurrit in quaestione sexta distinctionis primae (p. 496, !in. 9-13). Adhuc magis significativa sunt verba quibus Gualterus citat atque impugnar ultimam particulam quaestionis quintae distinctionis primae (pp. 479, !in. 4 - 485, !in. 19), quae, ut diximus, in A deest, in codi(e Burghes. 68 vero partem in columna partem vero in imis foliis srripta est. Etenim in Reportatione, I, d. l, q. 4 (ff. Sva-6vb), recitatis atque reiectis opinionibus Guillelmi de Ockham et Richardi de Campsale, solvit quaestionem eamque concludit respondendo, more solito, ad argumenta prinripalia, sed deinde (forsitan initio lectionis sequentis dici) sic prosequitur (f. 7ra): « O m i s i unum verbum de prima opinione. Nam illi in fine eiusdem quaestionis videntur directe tenere oppositum prius dicti in ea et recitati. Ibi in fine dicunt quod non potest vitari quin intellectus saltem habeat istum complexum conceptum essentiae et non personae, videlicet 'ens non producens nec productum '. lste enim est conceptus essentiae ita quod non personae. Prius autem dicebatur quod essentia non potest videri nec cognosci nisi cognoscatur persona. Tamen in fme adhuc tenent quod prius de fruìtione, quod impossibile est frui essentia non fruendo persona ... •. Et prosequitur, arguendo per duas columnas. Ratio omissionis Gualteri assignatur a reportatore, qui postquam in tabula quaestionum delineavi t han c quaestionem (f. 2va), si c prosequitur: « Post redit ad opinionem Ok., quia non viderat verbum quod excludit multa prius obiecta. Quia dicit in fine quaestionis ... •. Ratio autem cur Chatton 'non viderat verbum' nobis satis obvia est: ipse scilicet dum lectiones suas pararet non habebat nisi redactionem incomp!etam, in A asserva-
28*
INTRODUCTIO
tam, tempore vero quo de facto lcgeret, quaedam additiones ei innotuerunt, forsitan ip so. reportatore (qui, ut diximus, Scriptum integrum Guillelmi habuit) eum de his monente. Nihilominus per totam Reportatiollelll, quotiescumque de natura conceptus sit sermo, non cessat impugnare et deridere opinionem (quam firrniter credi t esse Guillelmi) iuxta quam conceptus est quoddam fictum, habens tantum esse obiectivum in anima. Si nunc ad Lecturam veniamus, rem novam animadvertim us: Gualterus iam noverat redactionem completam. Vidit enim additiones in quibus opinioni quae tenet conceptum esse quoddam fictum, habens tantum esse obiectivum in anima, iuxtaponitur, ut alia opinio probabilis, ea quac tenet conceptum esse qualitatem, esse subiectivum in anima habentem l. Legimus enim in Lectura, I, d. 1, a. 3 (f. 61ra): « Secundum eos, per cognitiones generales intelliguntur entia ficta, ideo solum cognoscitur Deus per hoc quod cognoscitur ens fictum, supponens pro Deo. Licet enim illam conclusionem aliquando dicat s u b d i s i u n ct i o n e, tamen processus quaestionum suarum in Primo suo magis videtur ad illam conclusionem declinare ». Brevia igitur illa inserta, alteram opinionem de natura conceptus respicientia, Gualterum non multum turbant. Sed cum detegit longam illam additionem in qua illa opinio non solum diffuse proponitur immo et defenditur, perplexus sistit, nesciens quamnam ex duabus opinionibus Guillelmus fmaliter amplectere velit. In Lectura, I, d. 3, a. 2 (ff. 134ra-137va), qui articulus totus est de natura conceptus, recitatis argumentis Ockham (Sent., I, d. 2, q. 8) pro opinione de ficto, prosequitur dicens (f. 134rb): « In fine autem quaestionis a d d u n t 2 quod cui non placet haec opinio, potest dicere quod conceptus universalis sit quaedam qualitas subiective . exsistens in ipsa anima, scilicet ipsa intellectio vel quaedam qualitas l Minusculae quoque additiones, frequenter recurn:uu:s, ut ex. gr. 'si res possit praedicari', citantur a Gualtero de Chatton, Lectura, Pro!., q. 2, a. 6 (f. 18va): • Tertio dicit quod veritas necessaria de Deo, in qua res ipsa praedicatur, si res possil praedicari, ve! conceptus absolucus ... •. Cf.]. O'Callaghan, • The Second Question of the Prologue co W alter Catton's Commentary on che Sentences •, in Nine Mediaeval Thinkers, ed. ]. R. O'Donnell (Pontificai Institute of Mediaeval Studies, Studies and Texts l, Toronto 1955), pp. 233-269. 2 Paragraphus iste additicius qui animum Gualteri de gradu demo vi t deest in A; legitur in imis foliis (52v-53r) in abbrevia tione cod. Burghes. 68; incipit in columna (f. 49va) et terminatur in imo folio (SOr) in B. - Plus quam sexcentos pose Gualterum annos eadem additio non cessavit turbare expositores doctrinae Guillelmi de Ockham, ut apparet ex E. Hochstetter, Studien zur Metaphysik und Erkenntnislehre Wilhelms von Ockham (Berlin-Leipzig 1927), p. 95. • Wenn er [id est Ockham] dann gleich als Gegenargument e anftihrt, dass dann bei jeder solchen intellectio unendlich viele Dinge erkannt werden, ausserdem ein Konzept doch O b j e k
DE ADDITIONIBUS
29*
producta per intellectionem ... (f. 134va) Quae tamen opmto praedicta sit verior, dicunt se relinquere iudicio aliorum. - Contra istam secundam opinionem arguo primo. Licet enim isti de secunda opinione in fine aliquorum dictorum suorum de ente ficto addunt(!) u!timam particulam, tamen processus quaestionum suarum de conceptu totaliter est exaratus in Primo suo su per Sententias ad declarandum quod conceptus communis sit tale ens fictum, obiectivum, nec penes aliam est aliqua quaestio de conceptn communi discussa ve! pertractata. Hoc etiam patct vidcnti Prologum Primi sui, et distinctioncm primam et distinctionem secundam et tertiam, et videnti modum quo poni t productionem V erbi et Spiritus Sancti, et ubicumquc pertractat dc cognitione Dci ve! creaturae in conceptibus communibus . Tamen sive sit opinio sive non, probo quod tale ens fìctum non est ponendum», Utrum necnc Guillclmus opinionem suam de natura conceptns impugnationibus Gualteri de Chatton motus mutaverit et an in disputationibus quodlibetalibus Guillelmi Gualtcrus partem opponentis egerit, non est hic Ìocus inquirendi l. Ccrtum tamen est ei impugnatione s confratris sui notas fuissc. Gualterus cnim inter auditores suos habebat Adamum de Woodham, amicum Guillclmi, qui lcctioncs Gua!teri rcportabat, et, ut videtur, rcport;ationem suam Guillelmo interdum monstrabat. Hic enim in margine illius rcportationis, ut ipsc Adam rcfert, propria manu adnotavit quid sibi de quodam argumcnto Gualteri vidcrctur 2. Praeterea, non dcsunt indicia quac suadent hos duos baccalaurcos, Gualtcnun nempe et Ockham, etiam tcmporc cines Erkc·nntnisakres ist, Jcmgcmass also eine solche imcllecrio ihr cigenes Objekr sein mlisse, un d darous cl a nn fo!gerr: 'ergo conceptus non esr ipsa intel!cctio', so kann m an es mi t lciscm Ersrauncn lcscn, wenn cr gcgcn Fnde clcr Qmestio (Q) ohnc nahcre Erl:iutcrungen diese Tht'rie al< probabel empfiehlt •. Huiusmodi guaestiones movenrm secl non so!vuntur a L. Baudry, Guil/aume d'Oaam, ci r., pp. 67, 71 s. 2 Gualterus de Chatton in ReportatÌi quis omnes ineptias exhiberc vcllct, apparatum lectionum variantium altero tanto augere dcbcret, cum perietdo lectiones quoque utiliores 111 silva nuganun abscondcndi. Amanucnses ;acculi decimi t}Uarti, ii pracsertim qlli ad usum proprium scripserunt, vcrba, ut spatio temporique parcercnt, magis magisque contraxenmt. lpsis, nun et linguam et doctrinam piene possiderent, hoc nullum periculum errandi attulit. Ideoque ctiam ubi contcxtus sermonis absque dubio iste, ista, ist111l, possit. J)(lSStmt, dicatur, aliqua etc. exigeret, saltem unus aliusve amanuemis tales adhibet abbreviationcs quae dc rigore il/c, il/a, illud, potcst, dicitur, alia etc lcgendae essent. In codicibus quidem conferendi, omnes huiusmodi variationes adnotavimus, sed non omnes typis mandandas iudicavimus. Ex verbonun transpositionibus illas tanttllll in apparatu notavimus quac sensmn dictorum quoquo modo variare possent. V erba in marginibus ve! inter iineas esse scriptas tunc tantum mcmoramus cum cadem vcrba ctiam in aliquo alio codice manu,cripto ve! omittuntur ve! similiter in marginibus vcl imer linc:~s scribuntur. Diflèrentias orthographicas notare penitus negleximus, conscii no' textum non ad l'>lllll philologorum seJ ad usum philosophontm et theologorum editurm. Viri ~tudiosi qui occasionem habuerum codicibth autugraplm studere cosve publici inris facerc, bene sciunt nec scripta autographa erroribm carcre. per consequens non omnes crrores ignorantiac vcl negligentiae amanuen .. sium attribui posse. Non est ratio cm Ockham hac in re vclut exccptÌI' consideretur. Licet cnim endice m autogn phum non possidcam m, concors cxemplarium testimonium sufficicnter indicat quosdam saltem errores ab auctore tpso fuisse commissos. Saepe occurrit ex. gr. superflua repetitio verbi 'quod', sicut in sententiis 'ad aliud dico tjll u d sicut dicit Philosophus ti u o d' ; quandoque legitur modus indicativus ubi etiam latinitas Medii Aevi roniunctivum exigcreL nomlunquam in longis complicatisque sententii; usurpatur numerus singularis in una parte et plurab in
INTRO DUCTI O
alia, vel fit transitus a modo absoluto ad condiciona lem. Huiusmodi errores non correximm, nec signa exclamationis post eos posuimus nec explicatione~ eis adiecimus. Editoris namq ue non est textum corrigere vel interpretare, sed restituere. Eiusmodi errores, qui nobis satis manif esti videbantur, confìdimus etiam lectoribus intelligentibus · manifestos fare. Rarissime tamen quasdam scntentias, in quibus aliquid deessè nobis visum est, verbis inter uncos angulatos positis complevimus. Admirabilis ille orda et symmetria argum entor um quae in quaestionibus aucto rum saeculi decimi tertii inveniuntur, apud Venerabilem Inceptorem in vanum q·uaererentur. Habe tur econtra tam intricata successio et comm ixtio argum entor um, opinionum, impu gnatio num, solutionum, instantiarum et dubio rum ut haud facile appareat quaen am responsio ad quam nam obiectionem spectet, praesertim cum in medio unius responsionis una vel plures obiectiones in mente m auctoris veniant, quas etiam solvit prius quam responsionem primo inceptam terminaret. Lectoribus hac in re adiu-:torio esse desiderantes, titulos subalternos inter uncos inclusos introduximus, in nous v:ero indicavimus quaenarn responsio quam nam obiectionem respiciat. Etiam verba spatiatr scripta eo spectant ut argum entor um series facilius perspici possit. Auctoritates philo sopho rum cxpresse allegatas omne s quidem exquisivimus, sed ex implicite allegatis solum modo axiom ata notiora et maioris mome nti indicavimus. Auctores enim qui per totam vitam scriptis Aristotelis et aliorum philo sopho rum studcbant, in argum cntis suis efformandis saepe eorum vcrbis et dictis utunt ur ctiam cum de eis non cogitent. Long um tempus multa mque opera m consumpsim us in inquirendis opinionibus aucto rum tacite allegatorum. Plures ex his, qu9sdam etiam inopinatos, feli~iter deprehendimus, sed adsunt nonnu lli quos nullo labore invenire potuimus. Absque dubio Guillelmus tales quoque auctores audivit et legit quoru m scripta non amplius exstant; nec esset miran dum si quandoque opiniones memo raret quas tantu mmo do in disputationibus scholasticis audierat quaeque nunqu am scriptis mandatae erant. Huiusmodi utique fontes nullo conamine nullaque · diligentia inven iri possent. Si hic atque illic referimus lectorem ad quem dam auctorem cuius opinio similis est illi quem Ockh am citat, non est intentio nostra asserere ipsum eam opini onem revera prae oculis habuisse vel scripta illius auctoris (ut ex. gr. Ioannis de Berewick, Ioannis de Basso lis etc.) novisse. Cum Venerabilis Inceptor in variis suis scriptis eande m doctrinarn frequenter repetat, innum eri loco p:U-alleli indicari posse nt. Sed referre lectores ad opera inedita vd nond wn critica catione edita parva e esset utilitatis. &li-
DE METHOD O
4P
tione tamen cnttca operum philosophico-theologicorum perfecta facilius et utilius componi poterit quaedam concordantia in qua eiusmodi loci simile~ primo obtutu apparebunt. Praeterea omnes libros et omnes articulos, qui textus à nobis editos quoquo ·modo tangunt, citare idem esset ac totam bibliographiam Guillclmi de Ockham in notis adducere. Quod nimis sane onerosum esset, et sine necessitate, eo vel rnagis quia eiusmodi bibliographia proxime lucem videbit. Indicem quoque auctorum allegatorum atque doctrinae ea ratione confecimus quae in ultimis duodecim voluminibus Bibliothecae Franciscanae Scholasticae Medii Aevi adhibetur. Attendendum tamen est quod non omnes sententiae quae in indice analytico assertive enuntiantur velut sententiae Guillelrni considerari possunt; doctrina igitur eius non i n indice sed per indicem quaerenda est.
••• Reliquu m est ut gratum animi sensum manifestemus omnibus qui nobis in hoc volumine parando edendoque quocumque modo adiutorio fuerwlt, imprimis Adm. Rev. PP. Donaldo Hoag, O. F. M., Ministro Provinciali Provinciae SS. Norninis lesu et Francisco G. Kearney, O. F. M., Rectori Universitatis S. Bonaventurae, sine quorum liberalitate hoc volumen imprimi non potuisset; R. P. luvenali Lalor, O. F. M., Moderatori Instituti Franciscani et omnibus eiusdem Instituti sociis"; praeterca Professori lacobo P. Reilly et R. P. Irenaeo Herscher, O. F. M., ad iuvandum nos consiliis librisque semper paratis. Gratias habemus etiam Domino Hildebrando Bascour, O. S. B. pro notitiis pelliculisque photographicis codicum manuscriptorum Instituto Franciscano olim humaniter transmissis et donatis; similiter et Pontificio Instituto Mediaevali Toronti no pro pelliculis photographicis liberaliter nobis commodatis. Modo tandem speciali obligatos nos esse fatemur amicis PP. Ignatio Brandy, O. F. M., Caesari Cenci, O. F. M. et Petro A. Martinez, O. F. M. Collegii S. Bonaventurae ad Claras Aquas, qui nobis cum in paranda tum in imprimenda hac editione auxilio esse non destiterunt.
SIGLA CODICUM MANUSCR!P TORUM
A B C D E F G H
Florcntiae, Bibl. Nat., Conv. soppr. A. 3. 801. Trecis, Bibl. Civit. 718. Oxonii, Bibl. Coli. Balliol 299. Oxonii, Bibl. Coli. Merton 100. Monachii, Bibl. Universitatis F. 52. Parisiis, Bibl. Mazarine 894. Cantabrigiae, Dibl. Coll. Gonville et Caius 325. Cantabrigiac, Bibl. Coll. Gonville et Caius 101. SIGLA LIBRORUM
CSEL PG PL Z
=
Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum. Patrologia Graeca, ed. J.-P. Migne. Patrologia Latina, ed. J.-P. Migne. Super 4 libros Snltentiamm Guillelmi de Ockham, ed. Lugduni 1495 (in apparatu lectionum variantium tantum).
LIBE R PRIM US PROLOGUS ET
DISTlNC TIO PRIMA
0CKHAM, OPERA THBoL.
I
[pRO L O G U S QUAESTIO I UTRUM SIT POSSIBll.E INTELLECTUM VIATORIS HABERE NOTITIAM EVIDENTEM DE VERITATIBUS THEOLOGIAE)
Circa prologum quaero primo utrum sit possibile intellectum viatoris habere notitiam evidentem de veritatibus theologiae I. Quod non: Quia evidens notitia veritatum theologiac non potest haberi sine distincta notitia deitatis sub propria ratione deitatis; sed distincta notitia deitatis est impossibilis intellectui viatoris; ergo et evidens notitia veritatum theologiae. Maior probatur: quia indistincta notitia deitatis non suflicit, quia si sic, cum illa sit nobis possibilis ~x puris naturalibus, sequeretur quod nos ex puris naturalibus possemus habere notitiam evidentem veritatum theologiae, quod est manifeste falsum; igitur ad evidentem notitiam ~~~----
----~-
---
9-10 distincta ... deitatis] 8 veritatum] veritatis FGZ 5 Circa... primo om. B 10 impossibilis... viatoris] non potest haberi a viatore H il vi.