Słownik etymologiczny języka litewskiego (Lietuvių kalbos etimologinis žodynas)

VILNIAUS UNIVERSITETAS FILOLOGIJOS FAKULTETAS

LIETUVIŲ KALBOS ETIMOLOGINIS ŽODYNAS Wojciech Smoczyński

Vilnius 2 0 0 7

UNIWERSYTET WILEŃSKI WYDZIAŁ FILOLOGICZNY

SŁOWNIK ETYMOLOGICZNY JĘZYKA LITEWSKIEGO Wojciech Smoczyński

Wilno 2 0 0 7

UDK 8 0 8 . 8 2 - 3 Sl-45

Recenzenci: Leszek Bednarczuk (Kraków) Axel Holvoet (Wilno)

SPONSOR WYDANIA

ORLEN

ISBN 9 7 8 - 9 9 5 5 - 3 3 - 1 5 2 - 0 Edytor "Printer Polyglott", Jost Gippert, Frankfurt a. Main Przygotowanie kalek: Magdalena Smoczyńska © Wojciech Smoczyński 2007 © Uniwersytet Wileński 2007

f

Kazimiero Būgos atminimui

P R Z E D M O W A

Słownik niniejszy (skrót S E J L ) stanowi rozwinięcie Małego słownika etymologicznego języka litewskiego, który powstał jako skrypt dla studentów lituanistyki w Uniwersytecie Warszawskim i był w L 2001-2003 używany na ćwiczeniach do Gramatyki historycznej języka litewskiego i do lektury tekstów starolitewskich. Dydaktyczne przeznaczenie słownika pociągnęło za sobą pewne mankamenty, mianowicie ograniczoną do jednego tomu objętość i brak odwołań do prac poszczególnych etymologów. Z tych powodów SEJL nie chce i nie może równać się z Litauisches etymologisches Worterbuch Ernsta Fraenkla (1955-1965), dziełem znacznie szerzej zakrojonym, zaopatrzonym w szczegółowy komentarz bibliograficzny i tym samym stanowiącym — mimo upływu czasu — dogodny punkt wyjścia dla nowych analiz etymologicznych. W kilku jednak punktach SEJL różni się od dzieła E. Fraenkla pod względem metodycznym: 1° Daje pierwszeństwo etymologii "wyrazowej" przed tzw. etymologią "pierwiastkową" (Wurzeletymologie). 2° Nie odwołuje się do teorii rozszerzeń pierwiastkowych (Wurzelerweiterungen), więc nie poszukuje na przykład wspólnego mianownika dla form tak różnych, jak bridutis, braukti, łot. bruzat i rcs. brusnuti (Fraenkel I, 54, s.v. braukti). 3° Gdy chodzi o analizę leksemów odziedziczonych z pie., to SEJL bazuje na przyjętym dziś modelu alternacji wokalicznej, modelu który uwzględnia teorię o trzech pie. spółgłoskach laryngalnych (zob. Smoczyński 2006). 4° Materiał leksykalny, który odznacza się zróżnicowaniem apofonicznym, jest w SEJL ujęty przeważnie zbiorczo, w hasłach czasownikowych i wyszczególniony w podziale na stopnie apofoniczne (SE, SO, SZ, WSZ itp.), a to po to, by uwidocznić zachowawcze rysy litewskiej morfonologii. 5° Częściej niż w słowniku E. Fraenkla lemmaty SEJL zamykają stwierdzenia "Niejasne", "Bez etymologii", "Bez dobrej etymologii". Ma to na celu wyraźne odgraniczenie materiału niepewnego, wymagającego dalszych badań od materiału pozytywnie (lub co najmniej jako tako) zinterpretowanego pod względem etymologicznym. Składniki hasła słownikowego w SEJL: 1. (A) Rzeczownik pod formą nom. sg.; gdy ten kończy się na ~/.s\ wskazuje sic, czy gen. sg. ma końcówkę -io czy też -ies. Formom nom. sg., które są akcentowane na końcówce (-a, -is, -ė), towarzyszy cyfra wskazująca paradygmat akcentowy. (B) Przymiotnik w formie rodzaju męskiego, z dodaniem końcówki rodzaju żeńskiego. (C) Czasownik w trzech formach: infinitivi, praesentis i praeteriti. 2. Odpowiednik łotewski i/lub staropruski. W wypadku wyrazów bałtosłowiańskich również odpowiednik słowiański. 3. Opis słowotwórczy wyrazu: osnowa, sufiks, stopień apofoniczny. W szczególnych wypadkach dodaje się paralele strukturalne. 4. Rekonstrukcja formy (plit., pb.) i znaczenia etymologicznego. 5. Przy wyrazach odziedziczonych: przydział do pierwiastka pie., z wymienieniem co najmniej dwu form pokrewnych z języków ie. 6. Derywaty od wyrazu hasłowego, z podziałem na simplicia i composita (cps.). W wypadku derywatów apofonicznych dzieli się je według stopni apofonicznych (SE, SO, SZ, WSZ itp.). — Gdy zachodzi potrzeba uwidocznienia zróżnicowanych chronologicznie nawarstwień, sięga się po takie terminy, jak "neopierwiastek", "neoosnowa" i "neosufiks"

VIII (objaśnienie na s. XXV). — Orientacją w położeniu derywatu zapewnia "Indeks wyrazów litewskich". 7. Za przykładem K. Būgi (1924) przy części rzeczowników wymieniono również ich derywaty onomastyczne. Są to z jednej strony nazwy miejscowe, głównie nazwy wsi1, z drugiej strony nazwy rzek i jezior, czasem też nazwy bagien, łąk, lasów i gór2. Jak wiadomo materiał onomastyczny odznacza się specyficznym zasobem sufiksów i godnym uwagi repertuarem wyrazów złożonych. Gdy chodzi o dobór wyrazów do etymologizowania, to nie czułem się skrępowany ramami współczesnego języka literackiego. Chętnie sięgałem po wyrazy przestarzałe, gwarowe, starolitewskie, gdy tylko było widoczne, że ich forma i/lub znaczenie wnoszą informacje cenne dla gramatyki historycznej lub historii języka. Z tego samego powodu nie stroniłem od zapożyczeń. Slawizmy, germanizmy i lettycyzmy to wymowne pamiątki zetknięcia się Litwinów z innymi narodami i ich językami. Ze względu na wiek, ilość i szerokie rozpowszechnienie najważniejsze są tu oczywiście slawizmy (por. monografie A. Brucknera 1877, P. Skardžiusa 1931 i J. Otrębskiego 1932). W porządku chronologicznym wyróżnia się tu zapożyczenia z języków staroruskiego (od XI w.), starobiałoruskiego, staropolskiego, średnio- i nowopolskiego, białoruskiego i — od końca XVII w. — rosyjskiego. Prace K. Bugi (1925) i N. Borowskiej (1957) są przykładem na to, jak można w oparciu o świadectwo zapożyczeń snuć interesujące wywody z zakresu historii kultury litewskiej. — Gdy chodzi o lettycyzmy, to wybór przykładów wraz z ich objaśnieniem zawdzięczam znawcy tego tematu, Panu Prof. V. Urbutisowi. Cytowany w S E J L materiał litewski pochodzi niemal w całości z ukończonego w 2002 r. Lietuvių kalbos žodynas (skrót LKŽ). Ten słownik akademicki obejmuje słownictwo zarówno współczesnego języka literackiego, jak i słownictwo dawne (w tym najdawniejsze, z tekstów starolitewskich) oraz gwarowe, pochodzące głównie z przeprowadzonych po II wojnie światowej na obszarze całej Litwy badań dialektologicznych. Z LKŽ zaczerpnięto też zdania obrazujące użycie rzadszych wyrazów. Natomiast zdania ilustrujące użycie wyrazów gramatycznych (przyimków, spójników, partykuł) zostały przejęte z Gramatyki języka litewskiego J. Otrębskiego t. III (1956, 308 n.). W szerokim zakresie wykorzystałem zasoby Szyrwidowego Dictionarium trium linguarum (skrót SD), po pierwsze dlatego, że jest to pionierskie opracowanie leksykograficzne dla języka litewskiego, po drugie dlatego, że ten polsko-łacińsko-litewski słownik daje studentowi moc wiadomości o XVII-wiecznej litewszczyźnie w interesującej oprawie języka średniopolskiego. Niezrozumiałe niekiedy dla współczesnego czytelnika wyrazy polskie zostały objaśnione przy pomocy Słownika polszczyzny XVI wieku (skrót S Ł O W X V i ) i słownika S. Lindego (skrót L.). Wobec wszędzie dziś zauważalnego odwrotu od badań historycznojęzykowych nie wypada tu utyskiwać nad stanem litewskiej leksykografii historycznej. Wiadomo, że 0 jakości słownika etymologicznego przesądza nie tyle kompetencja jego autora, co ilość 1 jakość prac przygotowujących tego rodzaju syntezę. Mam tu na myśli z jednej strony

1

W y b r a n e — ale bez zamiaru ich wyczerpania — ze spisu u r z ę d o w e g o Lietuvos

-teritorinio 2

suskirstymo

žinynas.

TSR

administracinio-

II dalis. Parengė Z. Noreika ir V. Stravinskas. Vilnius: Mintis, 1976.

W s z y s t k o za s ł o w n i k i e m h y d r o n i m i c z n y m A. Vanagasa (1981).

IX

monografie wyrazowe, zwłaszcza monografie zwartych działów słownikowych (por. np. nazwy części ciała, nazwy budynków gospodarskich, nazwy rzemiosł, nazwy uroczystości wiejskich, nazwy roślin i drzew, nazwy zwierząt dzikich i domowych, terminologia rolnicza, rybacka, tkacka itp.), z drugiej strony studia historyczno-porównawcze w zakresie poszczególnych działów morfologii i słowotwórstwa. Na razie są to wszystko dezyderaty pod adresem przyszłych badaczy w dziedzinie litewskiej leksykologii i etymologii.

*

* *

Virgilijus Čepaitis, Greta Lemanaitė Deprati, Dr Berndt Gliwa, Prof. Axel Holvoet, Dr Norbert Ostrowski, Dr Jurgis Pakerys i Prof. Zigmas Zinkevičius czytali początkowe wersje SEJL i podzielili się z autorem swymi uwagami. Wersję z 2006 r. poddał szczegółowej krytyce etymolog Prof. Vincas Urbutis3. Na temat wersji z końca 2007 r. wypowiedział się w dwu obszernych listach etymolog Prof. Andrzej Bańkowski. Belgijski indoeuropeistą Prof. Xavier Tremblay przedłożył krytyką moich wywodów porównawczych w odniesieniu do początkowych 100 stron SEJL. Wszystkim wymienionym Kolegom serdecznie dziękują za bezinteresowną pomoc. Jednocześnie proszą o wyrozumiałość, ponieważ w pewnych kwestiach mój upór kazał mi pozostać przy własnym zdaniu. Słowa wdzięczności kierują do Pana Doc. dr. Antanasa Smetony, który jako Dziekan Wydziału Filologicznego wystąpił z inicjatywą wydania niniejszego słownika przez Uniwersytet Wileński, a także do Pani Doc. dr Diany Šileikaitė, która opiekowała sią jego drukiem.

Kraków, grudzień 2007 r.

3

Wojciech Smoczyński

Postulat recenzenta, by usunąć ze słownika większość przestarzałych slawizmów, mimo wahań ostatecznie nie został przeze mnie uwzględniony. r

ŹRÓDŁA

DK = PALIONIS, Jonas (wyd.). Mikalojaus Daukšos 1595 metų katekizmas. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla, 1995. (Bibliotheca Baltica. Lithuania.) Mikalojaus Daukšos 1595 metų katekizmas. DP = KUDZINOWSKI, Czesław. Indeks-slownik do «Daukšos Postilė». Tomy I-II. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 1977. EV = Elbinger Vokabular. Cytowane za Vytautas MAŽIULIS (wyd.), Prūsų kalbos paminklai. Vilnius: Mintis, 1966. GERULLIS, Georg. Die altpreufiischen Ortsnamen. Berlin u. Leipzig: Vereinigung wissenschaftlicher Verleger, 1922. JUSZKIEWICZ, A[ntoni]. Litovskij slovarb A. Juškeviča sb tolkovaniemh slovh na russkomt i polbskomb jazykcuch. TOITVL I. Sanktpeterburg-b 1904. (Izdanie Otdelenija russkago jazyka i slovesnosti Imperatorskoj Akademii Naukt). — Toma Il-go, vyp. 1. Petrograde 1922, Rossijskaja gosudarstvennaja akademičeskaja tipografija. Lietuvos TSR administracinio-teritorinio suskirstymo žinynas. II dalis. Parengė Zigmuntas NOREIKA ir Vincentas STRAVINSKAS. Vilnius: Mintis, 1976. L. = LlNDE, M. Samuel Bogumił. Słownik jązyka polskiego. Wydanie drugie, poprawne i pomnożone. Lwów: W drukarni Zakładu Ossolińskich, 1854. LKŽ = Lietuvių kalbos žodynas, tomy I- XX. Vilnius 1943-2002. ME = MUHLENBACHS, Karl. Latviešu valodas vardnica. Lettisch-Deutsches Wórterbuch, I-IV. Redigiert, erganzt und fortgesetzt von J[anis] ENDZELINS. Hg. vom lettischen Bildungsministerium, Riga 1923-1932. Mž = URBAS, Dominykas, Martyno Mažvydo raštų žodynas. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla, 1996. NIEDERMANN, Max & Alfred SENN, Franz BRENDER, Anton SALYS. Wórterbuch

der

litauischen Schriftsprache. Litauisch-deutsch, I-V. Heidelberg: Winter, 19321968. PALIONIS, Jonas. XVI-XVII a. lietuviškų raštų atrankinis žodynas (apie 10.000 žodžių). Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2004. PK = 1598 metų Merkelio Petkevičiaus Katechizmas. 2-s leidimas (fotografuotinis). Kaunas 1939. (Švietimo ministerijos Knygų leidimo komisijos leidinys n 506.). Tytuł oryg.: Polski z Litewskim Katechizm Abo Krótkie w iedno mieysce zebranie, wiary y powinności Krześćiańskiey ... Nakładem Jego Mści Pana Malchera Pietkiewicźa, Pisarza ziemskiego Wileńskiego. W Wilnie ... roku 1598. SłXVI = Słownik polszczyzny XVI wieku. Komitet redakcyjny: Stanisław Bąk e.a. Instytut Badań Literackich, Polska Akademia Nauk. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1966-. SD = Dictionarium trium linguarum in usum studiosae iuventutis, auctore R.P. Constantino Szyrwid. [Wydanie III]. Vilnae, Typis Academicis Societatis lesu Anno Domini M.DC.XLII. Cytowane według wydania Kazys PAKALKA (red.), Pirmasis lietuvių kalbos žodynas. Vilnius: Mokslas, 1979.

XI

SD1 = Pierwszy słownik K. Szyrwida (bez strony tytułowej). Cytowany według wydania Kazys PAKALKA (red.), Senasis Konstantino Sirvydo žodynas. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1997. Slovnik jazyka staroslovenskeho. Lexicon linguaepalaeoslovenicae, I-IV. Red. Josef KURZ e.a. Praha: Academia, 1966-1997. SW = Słownik jązyka polskiego. Ułożony pod redakcją Jana KARŁOWICZA, Adama KRYŃSKIEGO i Władysława NIEDŹWIEDZKIEGO. T. I-VIII. Warszawa: Nakładem prenumeratorów i kasy im. Mianowskiego, 1900-1927 [tzw. Słownik warszawski]. ŠLAPELIS, Jurgis. Kirčiuotas lenkiškas lietuvių kalbos žodynas. Antroji laida. Vilnius: Spaustuvė "Raida", 1940. VANAGAS, Aleksandras. 1981. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. Vilnius: Mokslas. Lietuvių kalbos ir literatūros institutas.

SŁOWNIKI E T Y M O L O G I C Z N E BAŃKOWSKI, Andrzej. 2000. Etymologiczny słownik jązyka polskiego, I-II (do litery /;). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. BERNEKER, Erich. 1896. Die preussische Sprache. Texte, Grammatik, etymologisches Worterbuch. Strassburg: Verlag von Karl J. Trubner. BERNEKER, Erich. Slavisches etymologisches Worterbuch, I: A-L (1908-1913), II: ma morh (1914). Heidelberg: Carl Winter's Universitatsbuchhandlung. BEZLAJ, France. 1977-2005. Etimološki slovar slovenskega jezika, I-IV. Ljubljana: Slovenska akademija znanosti in umetnosti. BORYŚ, Wiesław. 2005. Słownik etymologiczny jązyka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie. BRUCKNER, Aleksander. 1927. Słownik etymologiczny jązyka polskiego. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza. BUCK, Carl Darling. 1971. A dictionary of selected synonyms in the principai huloEuropean languages. A contribution to the history of ideas. 3rd impression. Chicago-London: The University of Chicago Press. CHANTRAINE, Pierre. 1968-1980. Dictionnaire etymologiąue de la langue greąue. Histoire des mots. Paris: Editions Klincksieck. ENDZELINS, Janis. 1943. Senprūšu valoda. Ievads, gramatika un leksika. Rlga: Universitates apgads. ERNOUT, Alfred, MEILLET, Antoine. Dictionnaire etymologicjue de la langue latinc. Histoire des mots. Paris: Librairie C. Klincksieck, 1932 (4 wyd. 1959-1960). Etimološki rečnik srpskog jezika, I-. Beograd 2003-. Etymalahičny slounik belaruskaj movy, I-XI. Red. V. U. MARTYNAŪ (t. I-VIII), H. A. CYXUN (od t. IX). M i ń s k 1978-.

Etymologicky slovnik jazyka staroslovenskeho. Red. Eva HAVLOVA, (od zesz. 7) Adolf ERHART, (od zesz. 13) Ilona JANYŠKOVA. Academia, Praha: Academia, 1989-. Ėtimologičeskij slovarb slavjanskix jazykov. Red. O. N. TRUBAČEV. Moskva: Nauka, 1974-.

XII Etymologisches Wórterbuch des Deutschen. Erarbeitet im Zentralinstitut flir Sprachwissenschaft Berlin unter der Leitung von Wolfgang PFEIFER. 2. Auflage Februar 1997. Miinchen: Deutscher Taschenbuch Verlag. Etymolohyčnyj slovnyk ukrainsbkoi movy, I-IV. Kyiv 1982-. FRAENKEL, Ernst. 1955-1965. Litauisches etymologisches Wórterbuch (unter Mitarbeit von Annemarie SŁUPSKI, fortgeftihrt von Erich HOFMANN und Eberhard TANGL). I-II.

Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag und Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht. FRISK, Hjalmar. 1960-1973. Griechisches etymologisches Wórterbuch, I-III. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag (zweite, unveranderte Auflage 1973). KARULIS, Konstantlns. 1992. Latviešu etimologijas vardmca, I-II. RTga: Avots. KLUGE, Friedrich. 1989. Etymologisches Wórterbuch der deutschen Sprache. 22. Auflage. Unter Mithilfe von Max Btirgisser u. Bernd Gregor vollig neu bearbeitet von Elmar SEEBOLD. Berlin - New York: Walter de Gruyter. LEHMANN, Winfred P. 1986. A Gothic etymological dictionary. Leiden: Brill. LIV = Lexikon der indogermanischen Verben. Die Wurzeln und ihre Primarstammbildungen. Unter Leitung von Helmut Rix, unter der Mitarbeit vieler anderer bearbeitet von Martin KUMMEL, Thomas ZEHNDER, Reiner LIPP, Brigitte SCHIRMER. Wiesbaden: Reichert, 1998. LIV2 = Lexikon der indogermanischen Verben ... Zweite, erweiterte und verbesserte Auflage bearbeitet von Martin KUMMEL und Helmut Rix, Wiesbaden: Reichert, 2001. LLOYD, Albert, LUHR, Rosemarie (od t. II) & SPRINGER, Otto, Etymologisches Wórterbuch des Althochdeutschen, I (a - bejjesto), II (bi - ej jo). Góttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1988, 1998. MACHEK, Vaclav. 1968. Etymologicky slovmk jazyka českeho. Druhe, opravenė a doplnenė vydani. Praha: Academia: Nakladatelstvi Československe Akademie Ved. MAYRHOFER, Manfred. EWAia. 1986-2001. Etymologisches Wórterbuch des Altindoarischen, I-IV. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag. MAŽIULIS, Vytautas. 1988-1997. Prūsų kalbos etimologijos žodynas, I-IV. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas. POKORNY, Julius. 1959-1969. Indogermanisches etymologisches Wórterbuch, I-II. Bern: A. Francke AG. PUHVEL, Jaan. 1984-1997. Hittite etymological dictionary, I-IV. Berlin - New York Amsterdam: Mouton de Gruyter. SKOK, Petar. 1971-1974. Etimologijski rječnik hrvatskoga iii srpskoga jezika, I-IV. Uredili akademici Mirko Deanovic i Ljudevit Jonke. Suradivao u predradnjama i priredio za tisak Valentin Putanec. Zagreb: Jugoslavenska Akademija Znanosti i Umjetnosti. SŁAWSKI, Franciszek. 1952-1982. Słownik etymologiczny jązyka polskiego, I-V [przerwany po wyrazie liywy]. Kraków: Towarzystwo Miłośników Jązyka Polskiego. Słownik prasłowiański, pod red. Fr. SŁAWSKIEGO. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1974-.

XIII SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2005. Lexikon der altpreufiischen Verben. Innsbruck: Institut flir Sprachen und Literaturen der Universitat Innsbruck. (Innsbrucker Beitrage zur Sprachwissenschaft, 117.) SNOJ, Marko. 2003. Slovenski etimološki slovar. Druga, pregledana in dopolnjena izdaja. Ljubljana: Modrijan. TOPOROV, Vladimir Nikolaevič. Prusskij jazyk. Slovarb. T. I: A-D (1975), II: E-H (1979), III: I-K (1980), IV: K-L (1984), V: L (1990). Moskva: Izdatelbstvo Nauka.

TRAUTMANN, Reinhold. 1923. Baltisch-Slavisches Wórterbuch. Góttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. VASMER, Max. 1953-1958. Russisches etymologisches Wórterbuch, I-III. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag. WALDE, Alois. Lateinisches etymologisches Wórterbuch, I-II. 3., neubearbeitete Auflage von J[ohann] B[aptist] HOFMANN. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag, 1938-1954.

INNE WYKORZYSTANE PRACE Saulius. 1993. Daiktavardžių darybos raida. Lietuvių kalbos veiksmažodiniai vediniai. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla. A M B R A Z A S , Saulius. 2000. Daiktavardžių darybos raida. [T.J II: Lietuvių kalbos vardazodiniai vediniai. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas. BERNEKER, Erich. 1899, "Von der Vertretung des idg. eu im baltisch-slavischen Sprachzweig", w: Indogermanische Forschungen X, 145-167. BOROWSKA, Nina. 1957. "Wpływy słowiańskie na litewską terminologię kościelną na podstawie Dictionarium Szyrwida", w: Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 2, 320-365. BRUCKNER, Aleksander. 1877. Litu-slavische Studien, 1: Die slavischen Lehnwdrter im Litauischen. Weimar. BŪGA, Kazimieras. 1924. Lietuvių kalbos žodynas, I sąsiuvinis. Kaunas: Švietimo ministerija. Przedruk w Rinktiniai raštai, t. III, 9-490. BŪGA, Kazimieras. 1925. "Die litauisch-weiBrussischen Beziehungen und ihr Alter", w: Zeitschrift fur slavische Philologie I, 26-55. Przedruk w Rinktiniai raštai, t. III, 749-778. BŪGA, Kazimieras. Rinktiniai raštai (red. Zigmas Zinkevičius). T. I (1958), t. II (1959), t. III (1961), t. IV: Indeksy (oprac. Z. Zinkevičius, 1962). Vilnius: Valstybinė politinės ir mokslinės literatūros leidykla. BUIVYDIENĖ, Rūta. 1997. Vedybų giminystės pavadinimai. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas. DERKSEN, Riek. 1996. Metatony in Baltic. Amsterdam - Atlanta, GA: Rodopi. (Leiden Studies in Indo-European, 6.) ENDZELIN, J[an]. 1922. Lettische Grammatik. Riga: Kommissionsverlag A. Gulbis. E N D Z E L I N , JĮan]. 1944. Altpreussische Grammatik. Riga: Verlag Latvju gramata. AMBRAZAS,

XIV ENDZELINS, Janis. 1971-1982. Darbu izlase četros sėjumos. Wydał R. Grabis e.a. Tomy I, II, 111:1, 111:2, IV: 1, IV:2. Rlga: Zinatne. (A. UpTša valodas un literatūras institūts.) FRAENKEL, Ernst. 1929. Syntax der litauischen Postpositionen und Prapositionen. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag. GIRDENIS, Aleksas. 1995. Teoriniai fonologijos pagrindai. Vilnius: Vilniaus universitetas. KABAŠINSKMTĖ, Birutė. 1998. Lietuvių kalbos liaudies etimologija ir artimi reiškiniai. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas. KALĖDA, Algis, KALĖDIENĖ, Barbara, NIEDZVIECKA, Marija. 1991. Lietuvių-lenkų kalbų žodynas. Słownik litewsko-polski. Vilnius: Mokslas. KARALIŪNAS, Simas. 1966. "K voprosu ob i.-e. posle u v litovskom jazyke", w: Baltistica I, 113-126. KARALIŪNAS, Simas. 1968. "Kai kurie baltų ir slavų kalbų seniausiųjų santykių klausimai", w: Lietuvių kalbotyros klausimai X, 7-100. KARALIŪNAS, Simas. 1987. Baltų kalbų struktūrų bendrybės ir jų kilmė. Vilnius: Mokslas. KAUKIENĖ, Audronė. 1994. Lietuvių kalbos veiksmažodžio istorija. I [tomas]. Klaipėda: Klaipėdos universitetas. KAUKIENĖ, Audronė. 2002. Lietuvių kalbos veiksmažodžio istorija. U [tomas]. Klaipėda: Klaipėdos universitetas. KLINGENSCHMITT, Gert. 1982. Das altarmenische Verbum. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag. KURYŁOWICZ, Jerzy. 1956. Uapophonie en indo-europėen. Wrocław etc.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. (Polska Akademia Nauk, Prace Językoznawcze, 9.) KURYŁOWICZ, Jerzy. 1968. Indogermanische Grammatik. Bd. II: Akzent, Ablaut. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag. LESKIEN, August. 1884. Der Ablaut der Wurzelsilben im Litauischen. Leipzig: Bei S. Hirzel. LESKIEN, August. 1891. Die Bildung der Nominą im Litauischen. Leipzig: Bei S. Hirzel. LINDEMAN, Fredrik Otto. 1997. Introduction to the 'Laryngeal Theory'. Innsbruck: Institut fur Sprachen und Literaturen der Universitat Innsbruck. (Innsbrucker Beitrage zur Sprachwissenschaft, 91.) LLUKKONEN, Kari. 1999. Baltisches im Finnischen. Helsinki: Finnisch-Ugrische Gesellschaft. (Memoires de la Sociėte Finno-Ougrienne, 235.) Maty słownik jązyka polskiego. Pod red. Stanisława SKORUPKI, Haliny AUDERSKIEJ, Zofii ŁEMPICKIEJ. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968. MAŃCZAK, Witold. 1977. Słowiańska fonetyka historyczna a frekwencja. Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego. (Zeszyty Naukowe UJ, CCCCLXXVI. Prace Językoznawcze, 55.) MAYRHOFER, Manfred. 1986, Indogermanische Grammatik. Bd. I. 1. Halbband: Einleitung von Warren CowGlLLf. 2. Halbband: Lautlehre [Segmentale Phonologie des Indogermanischen] von Manfred MAYRHOFER. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag. MEIER-BRUGGER, Michael. 2002. Indogermanische Sprachwissenschaft. 8., iiberarbeitete und erganzte Auflage der friiheren Darstellung von Hans Krahe. Unter Mitarbeit

XV

von Matthias Fritz und Manfred Mayrhofer. Berlin - New York: Walter de Gruyter. (De-Gruyter-Studienbuch.) MEISER, Gerhard. 1998. Historische Laut- und Formenlehre der lateinischen Sprache. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. OSTROWSKI, Norbert. 2006. Studia z historii czasownika litewskiego. Iteratiwa. Denominatiwa. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (Seria Językoznawstwo, 25.) OTRĘBSKI, Jan. 1932. Wschodniolitewskie narzecze twereckie. Część III: Zapożycz,enia słowiańskie. W Krakowie: Nakładem Polskiej Akademji Umiejętności. OTRĘBSKI, Jan. 1934. Wschodniolitewskie narzecze twereckie. Część I: Gramatyka. Kraków: Nakładem Polskiej Akademji Umiejętności. OTRĘBSKI, Jan. 1956-1965. Gramatyka języka litewskiego. T. I (1958): Wiadomości wstępne. Nauka o głoskach. T. II (1965): Nauka o budowie wyrazów. T. III (1956): Nauka o formach. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. PETERS, Martin. 1980. Untersuchungen zur Vertretung der indogermanischen Laryngale im Griechischen. Wien: Verlag der Ósterreichischen Akademie der Wissenschaften. (Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte, 377.) PETIT, Daniel. 2004. Apophonie et categories grammaticales dans les langues balticjues. Leuven - Paris: Peeters. (Collection linguistiąue publiee par la Societe de linguistiąue de Paris, LXXXVI.) RASMUSSEN, Jens Elmegard. 1989. Studien zur Morphophonemik der indogermanischen Grundsprache. Innsbruck: Institut fur Sprachen und Literaturen der Universitat Innsbruck. (Innsbrucker Beitrage zur Sprachwissenschaft, 55.) RlX, Helmut. 1976. Historische Grammatik des Griechischen. Laut- und Formenlehre. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. ROSINAS, Albertas. 1995. Baltų kalbų įvardžiai: morfologijos raida. Vilnius: M o k s l o ir enciklopedijų leidykla. SABALIAUSKAS, Algirdas. 1968. "Baltų kalbų naminių gyvulių pavadinimai", w : Lietuvių kalbotyros klausimai X, 101-190. SABALIAUSKAS, Algirdas. 1990. Lietuvių kalbos leksika. Vilnius: Mokslas. SCHINDLER, Jochem, 1972. "L'apophonie des noms-racines indo-europeens", w: Bulletin de la Societe de Linguistiąue de Paris 67, 31-38. SCHINDLER, Jochem, 1975. "L'apophonie des thėmes indo-europeens en -r///", vv: Bulletin de la Societe de Linguistiąue de Paris 70, 1-10. SCHMALSTIEG, William R. 2000. The historical morphology ofthe Baltic verb. Washington D.C. (Journal of Indo-European Studies. Monograph no. 37.) SCHMID, Wolfgang P. 1963. Studien zum baltischen und indogermanischen Verbum. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. SCHRIJVER, Peter. 1991. The reflexes of Proto-Indo-European laryngeals i n Latin. Amsterdam - Atlanta: Rodopi. SKARDŽIUS, Pranas. 1931. Die slavischen Lehnwórter im Altlitauischen. Kaunas: Spindulio B-vės spaustuvė. (Tauta ir Žodis, Humanitarinių Moksių Fakulteto leidinys, VII knygos). — Wznowione w reprodukcji fotograficznej jako t. 4 wydawnictwa Pr. Skardžius, Rinktiniai rastai (red. Albertas Rosinas). Vilnius 1998.

XVI SKARDŽIUS, Pranas. 1943. Lietuvių kalbos žodžių daryba. Vilnius: Lietuvių mokslų akademija. Lietuvių kalbos institutas. — Wznowione w reprodukcji fotograficznej jako t. 1 wydawnictwa Pr. Skardžius, Rinktiniai raštai (red. Albertas Rosinas). Vilnius 1996. SMOCZYŃSKI, Wojciech. 1989. Studia bałto-słowiańskie. Część I. Wrocław-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. (Polska Akademia Nauk, Oddział w Krakowie, Prace Komisji Językoznawstwa, 57.) SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2000. Untersuchungen zum deutschen Lehngut im Altpreufiischen. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. (Analecta Indoeuropaea Cracoviensia, III.) SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2001. Jązyk litewski w perspektywie porównawczej. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. (Baltica Varsoviensia, III.) SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2003a. Hiat laryngalny w językach bałto-słowiańskich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. (Analecta Indoeuropaea Cracoviensia, IV.) SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2003b. Studia bałto-słowiańskie. Część II / Baltisch-slavische Studien. Teil II. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. (Baltica Varsoviensia, V.) SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2003c. "Neopierwiastki litewskie na -s-'\ w: Acta Linguistica Lithuanica 49, 103-129. SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2006. Laringalų teorija ir lietuvių kalba. Vilnius: Lietuvių kalbos institutas. (Bibliotheca Salensis, 2.) STANG, Christian S. 1942. Das slavische und baltische Verbum. Oslo: I Kommisjon Hos Jacob Dybwad. STANG, Christian S. 1966. Vergleichende Grammatik der Baltischen Sprachen. Oslo, Bergen, Troms0: Universitetsforlaget. STANG, Christian S. 1970. Opuscula linguistica. Ausgewahlte Aufsatze und Abhandlungen. Oslo, Bergen, Troms0: Universitetsforlaget. STANG, Christian S. 1972. Lexikalische Sonderūbereinstimmungen zwischen dem Slavischen, Baltischen und Germanischen. Oslo, Bergen, Troms0: Universitetsforlaget. (Skrifter utgitt av Det Norske Videnskaps-Akademi i Oslo. II. Hist.-Filos. Klasse. Ny serie, 11.) TREMBLAY, Xavier. 2003. La dėclinaison des noms de parentė indo-europėens en -ter-. Innsbruck: Institut fiir Sprachen und Literaturen der Universitat Innsbruck. (Innsbrucker Beitrage zur Sprachwissenschaft, 106.) URBUTIS, Vincas. 1978. Žodžių darybos teorija. Vilnius: Mokslas. URBUTIS, Vincas. 1981. Baltų etimologijos etiudai. Vilnius: Mokslas. URBUTIS, Vincas. 1983. "Lie. žvyras\ w: Baltistica XIX (2), 150-168. URBUTIS, Vincas. 1992. "Senosios lietuvių kalbos slavizmai", w: Baltistica XXVII (1), 4-14. URBUTIS, Vincas. 1994. "Senųjų slavizmų kilmės įvairovė", w: Baltistica XXVIII (1), 91-101. URBUTIS, Vincas. 1995. "M. Miežinio žodyno leticizmai", w: Baltistica XXX (1), 5-28. URBUTIS, Vincas. 2000. "Iš kokio žodžio kilęs slavizmas zomatas", w: Baltistica XXXV (1), 83-90.

XVII URBUTIS, Vincas. 2001. "Pastabos dėl latvių kalbos atlase aiškinamų žodžių kilmės", w: Baltistica XXXVI (1), 5-18. URBUTIS, Vincas. 2002. "Lie. varvalis / varnelis", w: Baltistica XXXVII (2), 277-282. VAILLANT, Andre. 1950-1977. Grammaire comparėe des langues slaves. T. I-V. Lyon Paris: IAC; Paris: Editions Klincksieck. VANAGAS, Aleksandras. 1996. Lietuvos miestų vardai. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla. WITCZAK, Krzysztof T. 2006. "The East Baltic name for 'spider'", w: Baltistica XLI/1, 101-102. VITKAUSKAS, Vytautas. 2006. Lietuvių kalbos žodyno taisymai. Vilnius: Lietuvių kalbos institutas. ZINKEVIČIUS, Zigmas. 1966. Lietuvių dialektologija. Lyginamoji tarmių fonetika ir morfologija (su 75 žemėlapiais). Vilnius: Mintis. ZINKEVIČIUS, Zigmas. 1980-1981. Lietuvių kalbos istorinė gramatika. T. I-II. Vilnius: Mokslas. ŽILINSKIENĖ, Vida. 1995. Atgalinis dabartinės lietuvių kalbos žodynas. Vilnius: Matematikos ir informatikos institutas. Lietuvių kalbos institutas.

i

SKRÓTY a. - albo

drw. - derywat

abstr. - abstractum, rzeczownik oderwany

du. - dualis, liczba p o d w ó j n a

acc. - accusativus, biernik

duń. - duński

adess. - adessivus

dur. - durativum

adi. - adiectivum, przymiotnik

eol. - eolski

adi. vb. - adiectivum verbale

ep. - epickie

adv. - adverbium, przysłówek

est. - estoński

ags. - anglo-saksońskie

etym. - etymologia, etymologiczne

alb. - albański

f., fem. - f e m i n i n u m , rodzaj żeński

allat. - allativus

fiń. - fiński

ang. - angielski

frq. - frequentativum

aor. - aoryst

fryz. - fryzyjski

arkad. - arkadyjskie

fut. - futurum, czas przyszły

atemat. - atematyczny

gen. - genetivus, dopełniacz

att. - attycki

germ. - germański

aukszt. - auksztajcki

głuż. - górnołużycki

a w. - awestyjski

goc. - gocki

bg. - bułgarski

gr. - grecki

bibl. - biblijne

gram. - (termin) gramatyczny

błr. - białoruski

gw. - g w a r o w e

bot. - termin botaniczny

H - nieokreślona laryngalna

bret. - bretoński

(w przeciwieństwie do h,, /z2, h3)

bsł. - bałto-słowiański

Hes. - Hesychius

b.z.a. - bez znaku a k c e n t o w e g o w L K Z

het. - hetycki

c. - (genus) c o m m u n e , rodzaj wspólny

hist. - (termin) historyczny

C - dowolna spółgłoska

homer. - homerycki

card. - cardinale, liczebnik g ł ó w n y

ie. - indoeuropejski

caus. - causativum

ill. - illativus

cerk. - cerkiewny

impers. - impersonale, n i e o s o b o w e

chorw. - chorwacki

inchoat. - inchoativum

coli. - collectivum, rzeczownik zbiorowy

indecl. - indeclinabile, nieodmienne

compar. - comparativus, stopień wyższy

inf. - infinitivus, bezokolicznik

concr. - concretum, rzeczownik konkretny

infig. - i n f i g o w a n e

condit. - conditionalis, tryb w a r u n k o w y

inskr. - inskrypcyjne

coni. - coniunctivus, tryb łączny

instr. - instrumentalis, narzędnik

cps. - compositum, wyraz złożony

intens. - intensivum

cs. - cerkiewnosłowiański

interi. - interiectio, wykrzyknik

cur. - curativum

intr. - intransitivum, nieprzechodnie

cymr. - cymryjski

ipf. - imperfectum, czas przeszły niedokonany

cypr. - cypryjski

ipv. - imperativus, tryb rozkazujący

czak. - czakawski

ir. - iryjski

czas. - czasownik

isl. - islandzki

czes. - czeski

iter. - iterativum

czyt. - czytaj

jęz. - j ę z y k

daw. - d a w n e

joń. - joński

demin. - deminutivum, zdrobnienie

kasz. - kaszubski

denom. - d e n o m i n a t i v u m

klas. - klasyczny

desid. - (praesens) desiderativum

końc. - k o ń c ó w k a

dial. - dialektalne

kret. - kreteńskie

dłuż. - dolnołużycki

kuroń. - kuroński

dn. - dolnoniemiecki

lesb. - lesbijski

dor. - dorycki

lit. - litewski

dosł. - dosłownie

liter. - literackie

XIX loc. - locativus, miejscownik

prvb. - praeverbium

lrg. - (spółgłoska) laryngalna

przen. - przenośnie

luw. - i uwij sk i

przest. - przestarzałe

łot. - łotewski

psł. - prasłowiański

łuż. - łużycki

ptc. - participium, imiesłów

m., masc. - masculinum, rodzaj męski

ptk. - partykuła

med. - medium, strona zwrotna

pwk. - pierwiastek (rdzeń wyrazu, lcksem)

myk. - mykeński

quasiprym. - (czasownik) quasiprymarny

n. - neutrum, rodzaj nijaki

R - dowolny resonant (i, u, m, n, /•, /)

n. act. - nomen actionis, nazwa czynności

rcs. - ruskocerkiewnosłowiański

n. agt. - nomen agentis, nazwa w y k o n a w c y czynności

refl. - reflexivum, f o r m a zwrotna c z a s o w n i k a

nazw. - nazwisko

ros. - rosyjski

neol. - neologizm, nowy wyraz

rus. - ruski

neoosn. - neoosnowa (werbalna, nominalna)

sampras. - (SZ typu) samprasarana

neopwk. - neopierwiastek

sb. - substantivum, rzeczownik

neosuf. - neosufiks

sch. - serbsko-chorwacki

niderl. - niderlandzki

scil. - scilicet, to jest

nicm. - niemiecki

scs. - starocerkiewnosłowiański

n. jez. - nazwa jeziora

SE - stopień e

n. m. - nazwa miejscowa

sg. - singularis, liczba pojedyncza

n. os. - nazwa osobowa

słc. - słowacki

n. rz. - nazwa rzeczna

słń. - słoweński

n. w. - nazwa wodna

słow. - słowiański

nom. - nominativus, mianownik

S O - stopień o

nord. - nordycki

SO-C - stopień o antekonsonantyczny

norw. - norweski

SO-V - stopień o antewokaliczny

nwn. - nowowysokoniemiecki

SP - stopień pełny

obi. - (casus) obliąuus, przypadek zależny

st. - stopień (apofoniczny)

ord. - ordinale, liczebnik porządkowy

stang. - staroangielski

orm. - ormiański

staw. - staroawestyjski

oset. - osetyński

sti. - staroindyjski

oskij. - oskijski

stir. - staroiryjski

p.a. - paradygmat akcentowy

stisl. - staroislandzki

patron. - patronimiczne (nazwisko)

stnord. - staronordycki

pb. - prabałtycki

stpol. - staropolski

pbsł. - prabałto-słowiański

stpr. - staropruski

pdg. - paradygmat

strus. - staroruski

peior. - peiorativum

stwn. - starowysokoniemiecki

pers. - perski

suf. - sufiks, przyrostek

pf. - perfectum

superl. - superlativus, stopień najwyższy

pie. - praindoeuropejski

syn. - synonim

pis. - pisane (w zabytku)

s.v. - sub verbo, pod hasłem

p.l. - per litteras, listownie

SW - stopień wzdłużony

pl. - pluralis, liczba mnoga

SZ - stopień zanikowy

plit. - pralitewski

SZ-C - stopień zanikowy a n t e k o n s o n a n t y c / n y

pl.t. - plurale tantum

SZ-V - stopień zanikowy antewokaliczny

płn. - północny

szw. - szwedzki

płot. - prałotewski

śrdn. - średniodolnoniemiecki

pol. - polski

średn. - średniowieczny

popr. - poprawione

śrir. - średnioiryjski

postvb. - postverbale, postwerbalny

śrwn. - średniowysokoniemiecki

pot. - potoczne

T - dowolny obstruent

praep. - praepositio, przyimek

temat. - tematyczny

prs. - praesens, czas teraźniejszy

toch. - tocharski

prt. - praeteritum, czas przeszły

tr. - transitivum, przechodnie

ts. - to samo umbr. - umbryjski V - dowolna samogłoska vb. - verbum, czasownik walij. - walijski war. - wariant wed. - wedycki węg. - węgierski właśc. - właściwie wsch. - wschodnie W S E - wzdłużony stopień e W S O - wzdłużony stopień o W S Z - wzdłużony stopień z a n i k o w y wulg. - wulgarne zach. - zachodnie zam. - zamiast zanik. - (stopień) zanikowy zapoż. - zapożyczenie, z a p o ż y c z o n e zdrob. - zdrobnienie znacz. etym. - znaczenie e t y m o l o g i c z n e zwł. - zwłaszcza żartobl. - żartobliwe żm. - żmudzki

ZNAKI SPECJALNE


- przechodzi w (regularna zmiana fonetyczna)

i: lieku :: likau (apofonia tzw. ilościowa). Apofoniczne stopnie — formy jednego i tego samego leksemų, które są zróżnicowane pod względem wokalizmu w następujący sposób: 1. st. pełny: z jednej strony st. e (lit. e, eilie), z drugiej strony st. o (lit. a, ai), por. seku :: sakaū, veikiu :: vaikaū, sniegas :: snaigė, 2. st. zanikowy — brak samogłoski e lub a (lit. iR/uR, /', w), por. mirkyti:: merkti, miltai :: ma/?/, likau :: //ć&w, dubti :: dauba, 3. wzdłużony st. ć (lit. e'), por. lėmiau :: lemiū, mėtau :: raefw, sėkmė :: vėdlys :: 4. wzdłużony st. o (lit. o), por. kóriau :: kariu, pramonė :: manyti, z AA, np. viršūs < *virsus, nėšiu < *neššiu < *neš-siu, mėšlas < *mėššlas < *mėš-slas (to z *mėž-slas, por. mėžiu). Asymilacja na odległość — upodobnienie zachodzące między głoskami, które nie stykają się ze sobą, lecz są przedzielone innym segmentem, por. AxB > BxB, np. *sesi > šeši, slūzyti > šlūzyti. Atematyczna — jest taka odmiana rzeczownika (deklinacja) lub czasownika (koniugacja), która obywa się bez sufiksu tematycznego, np. seser-s a. seser-es gen. sg. do sesud "siostra", ei-mi, duo-mi jako prs. do eiti "iść", duoti "dać". Cyrkumfleks — brak intonacji, przeciwieństwo "akutu", np. aūkštas wobec aukštas. Zob. "Intonacja". Degeminacja — uproszczenie grupy dwu identycznych spółgłosek wewnątrz wyrazu albo na końcu wyrazu, np. šakotis < *šak-kotis, žirklės < žirk-klės < *žirg-klės, gęsta < *gens-sta (por. geso, gesti), žymė < *žym-mė < *žin-mė, ras < *ras-s < *rat-s < *rad-s (por. randa, rado), lūš < *lūš-š < *lūš-s < *lūž-s (por. lūžo, lūžti). Delabializacja — zatracenie przez głoskę artykulacji dwuwargowej albo koartykulacji polegającej na zaokrągleniu warg, por. pie. *ku, *gu > lit. k, g. Denazalizacja — odnosowienie, zmiana samogłoski nosowej w samogłoskę ustną, np. šąla = [ša:la] < *šanla, ąsa = [a:sa] < *ansa, gyja = [gi ja] z *gįja < *ginja (por. išgijo), būva = [bu:va] < *bųva < *bunva (por. buvo). Denominativum — wyraz pochodny, który utworzono od nomen, czyli od rzeczownika albo przymiotnika. Przykłady: apavalas iesm-ėlė "mały ogień"). Związek wyrazu lit. ze stczes. niesteje, niestej f. "piec, clibanus" i głuż. jesće f. "otwór pieca" nie został do końca wyjaśniony, mimo to porównanie takie stale przewija się w literaturze. — Z praformy *ais-tu- wywodzi się przy udziale insercji k i zmiany ks > kš forma przymiotnikowa aikštūs "jasny, otwarty, dobrze widoczny, przejrzysty (o rzadkim lesie)"; aikšti vieta "widoczne miejsce". O wariancie aiškus zob. osobno. aim°: 1. aimus b.z.a. "pięknej postaci (o człowieku); umiarkowany, powściągliwy, dobry"; DP "celny" {Buvo aimesniais irpirmesniais tarp apaštalų)', aimesnl čėsai m. pl. "ciężkie czasy". 2. aimumas DP "okrucieństwo" (velinų aimumas). Niejasne. Może zróżnicowane w stosunku do eimūs "dobry, odpowiedni, zdolny, zręczny, wprawny" ( ai-. Por. gw. aiti < eiti, aikvoti < eikvoti. aimanuoti, aimanuoju,

aimanavau

"biadać, lamentować; utyskiwać, narzekać,

zrzędzić", SD aimanuoju «biadam» (syn. dejuoju) — vb. denominativum od sb. aimanas

2 Por. namykštis d a w . " d o m o w y , d o m o w n i k " < *namy-k-stis < *namystis, drw. singulatywny na -io- od namyst-a coli. " d o m o w n i c y " .

5

a. aimanas "bieda, nieszczęście, nędza" albo też wprost od wykrzyknika aiman, aiman, dosł. "biada mi!". Por. di, af (interi.) + mdn "mi" (dat. sg. do as). ainis, -io "potomek" — zapewne neologizm, który został wyabstrahowany ze stlit. atainis m. "przybysz" (Bretkun), o czym s.v. eiti. aistra 2 p.a. "silne pragnienie, żądza, pasja, popęd, namiętność, zapał; wścieklizna". Insercję t na granicy morfologicznej *s-r akceptuje się w takich formach litewskich, jak aštrūs (zob.), gaistras obok gaisras "pożar, łuna pożaru" i įstrigti obok {srigti "utkwić w czym, stanąć w gardle". Jeśli podobną insercję założymy dla aistra, to otrzymamy praformę *ais-ra. Na temat osnowy *ais- zob. s.v. aikštė. — Drw. aistringas "namiętny, popędliwy, gwałtowny", aistruolis m. "zapaleniec". aiškus, -i "jasny, wyraźny; zrozumiały, oczywisty" — wygląda na intralitewski drw. od aikš-C (zob. aikštė), mianowicie z zastępstwem allomorfu aikš- przez aišk- przed sufiksem samogłoskowym. Sekundarny charakter tego drw. podkreśla metatonia akutowa, por. formę gw. aiškūs. — Cps. aiškiaregys, -ė "jasnowidz". Vb. denom. paaiškėti, -ja, -jo "rozjaśnić się (o niebie), wyjaśnić się (o sprawie)", paaiškinti "objaśnić, wytłumaczyć". aitra 4 p.a. "zapał, wigor; gorycz w gardle" (war. aitra), aitrūs "cierpki, gorzkawo-kwaśny" (aitrios uogos f. pl. "cierpkie jagody"). Niejasne. Vb. denom. aitrėti "gorzknąć, stawać się cierpkim", aitrinti "czynić coś gorzkim a. cierpkim, jątrzyć, rozjątrzać". aitvaras "latawiec; duszek domowy, skrzat skrzydlaty; urwis, psotnik" — z synkopowania formy czterozgłoskowej ditivaras gw. "latawiec", SD aitivaras «latawiec, incubus» [1. "coś, co lata w powietrzu za pomocą skrzydeł", 2. "zły duch, niespokojny, niesforny duch, zwodnicza siła, diabeł", S Ł X V l ] . Inne war. dičvaras, ditvoras (> aito ras), aitivieras, aititvaras. N. m. Aitvariškiai. — Niejasne, sporne. Może *ativaras, drw. postwerbalny do ati-varyti "odpędzać, odganiać"? Początek wyrazu został przekształcony zmianą at'i w ait'P. akamonas daw. "ekonom, oficjalista dworski, dozorujący robotników w polu"1 — zapoż. z błr. gw. akamón < akanóm (to z pol. ekonom). akėčios f. pl. "brona, brony", war. ekėčios — z odnowienia sufiksem -id- osnowy *akėta-5. Odpowiednik łot. ecėšas f. pl. (gw. ecėzas, ecėkšas, też m. eceši, ecezi), stpr. aketes EV "brona, Edge". Zob. aketė, akėti. Co do formacji por. kopėčios, vežėčios. — Drw. akėčiškai adv. "nieładnie, niezgrabnie". Cps. akėčdantis, -ė "człowiek o rzadkich i krzywych zębach", akėčkuolis m. "ząb w bronie", akėčvilkos a. akėtvilkos f. pl. "sanki do przewożenia brony", akėčvirbalis m. "ząb w bronie". Vb. denom. akecióti, -///, -jau "robić coś nieporządnie". — N. m. Akėčiai.

3

D y f t o n g ai tłumaczy się a n t y c y p a c y j n y m wyodrębnieniem pałatalności spółgłoskowej. Por. n. m.

ob. Ariogala

(por. pol. Ejragola),

(jest to drw. od n. rz. Mólana)\ jak 1. di n io la s < aniolas

n. rz. Róduinia

lašleidis

błr. vjasėl'l'e 4

, 5. kuinas

Por. Akamono

arklys,

< kažiūkai

"kożuch"), 3. večeiria

Por. basnirčias

n. m. Mólainiai

Airiógala

z *Mólan-iai

"kożuch" (war. do kazitkai "wieczerza" z błr. večerja,

z błr. kožū.x (forma pl. 4. veseilia

"wesele" z

"marny koń, szkapa" z pol. gw. kuń "koń". malūninko

kiaulė

ir kunigo

młynarza i gospodyni księdza są równie tłuści". 5

(por. pol. Raduń),

"sopel lodu" z *las-ledis. Podobnie w takich wyrazach zapożyczonych,

z pol. anioł, 2. kaiiiikai

t. na wzór wyrazu rodzimego kailiniai'

ob. Róddnia

ob. basnirtas,

stačias

ob.

statas.

gaspadinė

tai lygiai

riebūs

"Koń e k o n o m a , świnia

6

akėivos f. pl. "przywidzenie, zjawa, złudzenie, omam wzrokowy" (war. akėivai m. pl.) — drw. na -eiv- od akis "oko". Por. gudreiva vb. denom. skersakiuoti "patrzeć zezem, zezować; patrzeć ukradkiem; rzucać złe spojrzenia"), vienakis, -ė "jednooki". Vb. denom. akyti, -ija, -ijo "porowacieć, stawać się gąbczastym, dziurawiec" (zob. akytas), akiūoti "oczkować (drzewa owocowe)". — Przenośne użycia wyrazu akis to m.in. 1. "sidła na zające a. lisy", 2. "komórka w plastrze miodu", 3. "niezamarzające miejsce na jeziorze, tzw. płoń; przerębel, otchłań na bagnie, oczko wodne na zarosłym bagnie" (por. akivaras, aketė). — N. jez. Akis, Akys, Akelė, Akelės. N. m. DaubakiaiT aurakiai, Varnakė, Varnakiai, Vilkakiai. aklas, -a "ślepy", DP "ślepy, niebaczny" (war. ėklas) :: łot. akis "niewidzący. ślepy; mroczny, ciemny". Formacja na -la- od czas. akti "ślepnąć" (zob.). Paralela: kušlas :: łot. kust. — Drw. aklatis a. aklatis f. "ślepota" (m.in. DP, SD), aklybė ts., aklinas "ślepy; szczelny; pełny, nalany do pełna" (=> aklinai adv. "(zamknąć) szczelnie; na głucho"), aklinis "ślepy; bez okien, bez drzwi, bez wyjścia" (aklinę żarna "ślepa kiszka", pirštinės aklinės f. pl. "rękawice bez palców"), akli s m. "owad ślepak, wysysający krew ludzi i zwierząt", aklys, -ė "ślepiec, niewidomy" (łot. aklis), aklystė "ślepota, zaślepienie", aklókas "ślepawy", aklomis adv. "na ślepo" (aklomis pataikyti "trafić na ślepo"), aklūtis, -ė "ślepy" (=$ aklutėlis "zupełnie ślepy", np. o koniu), cps. aklavietė "ślepy zaułek", przen. "sytuacja bez wyjścia". Por. jeszcze aklieji obuoliai m. pl. "gatunek twardych jabłek", aklóji žarna "ślepa kiszka". Vb. denom. aklėti, -j u, -jau "ślepnąć, tracić wzrok", aklinėti, -ju, -jau "chodzić po omacku; bawić się w ciuciubabkę", aklinti "oślepiać; iść na ślepo, po omacku", apaklinti DP "zaślepić, oślepić" (łot. aklindt "oślepiać"). — Zwracają uwagę liczne nazwy jezior z tą osnową: Aklas, Aklai, Aklasis, Aklis, Aklys itp. (znacz. etym. "jezioro zarośnięte, ukryte w zaroślach"). N. m. Akliai, Akliai, Aklasis Ežeras, Akloji, cps. Akle že ris. akmuo m., acc. sg. akmenį 3 p.a. "kamień". Warianty gw.: akmuoj (por. sesudj. Žmuoj), akmenas, akminas, akmuva (nie całkiem jasne przekształcenie -uo -uvci, może analogia do šuva šuo) oraz akmenis, akmenys, akmenis. Odpowiednik łot. akmens a. akmins ts., nom. pl. akmeųi a. akmiųi, zdrob. akmentiųš a. akmintiąs. Spodziewane w je/, litewskim refleksy to *aśmuó, *ašmen-, z przekształcenia wyrazu pie. *h2ek-mon~, *h2k-mn-es, drw. od pwk. *h2ek- "być ostrym, czynić ostrym, stawać się ostrym". Por. wtórne k również w akuotas. Zastępstwo lit. k za č może mieć przyczynę w potrzebie dyferencjacji akmuo względem wyrazu ašmuo "ostrze" (zob.). — Formacja na -men- jest z pochodzenia abstr. o znacz, "ostrość". Uległo ono konkretyzacji w znacz, "ostry kamień" (> "wszelki kamień") lub też "ostrze (kamienne)". Por. sti. aśman- m. "kamień, skała, kamień miotany jako pocisk" (z alternantem aśn- < *aś-mn-: gen. sg. dsnału instr. sg. dšna), aw. asman- m. "kamień; sklepienie niebieskie", gr. ax|icov, acc. sg. axfiova m. "kowadło" < "kowadło kamienne" (por. ax[ir| "ostrze, spiczaste, ostre zakończenie, punkt kulminacyjny, szczyt"). Jako sufiks uogólniono w jęz. litewskim -men-, zaś w jęz. greckim -mon-. Resztki atematycznych form odmiany: gen. sg. akmens < daw. gw. akmenės, dat. sg. akmenie (*-ei, por. scs. kamen-i), instr. sg. akmemi (Bretkun) < *akmen-mi, nom. pl. akmens < daw. gw. akmenes (liter, akmenys, = łot. akmenis). — Suf. -men- widać też w scs. kamy, kamene m. "kamień", jednakże upowszechnienie pwk. ka- na miejscu *sa-

8

pozostaje zagadką (kamy zam. fsamy przypomina kopyto zam. fsopyto, por. wed. śaphah). — Drw. akmenėlis m. "kamyk, kamyczek", akmenyćia SD «kamienica», akmenija "grunt, gdzie pełno kamieni", akmenynas ts., akmenijis DP "kamienny", akmeninis "kamienny, z kamienia", akmenuotas laūkas "kamieniste pole". Cps. akmenkalis m. "kamieniarz", akmenlauzis m. SD «łomikamień, saxifragus», akmenskaldys "kamieniarz" (zob. skaldyti), akmenširdis m. "człowiek o kamiennym sercu", akmentašys ts. (zob. tašyti). Vb. denom. akmenauti "zbierać kamienie (z pola)", akmenėti: širdis akmenėja "serce kamienieje", akmenintis: akmeninuosi SD «kamienieię» (syn. ing akmenį pagrįžtu), akmenytis: akmenij uos i SD «kamienieię», akmeniūoti bibl. "kamieniować, pozbawiać życia przez obrzucenie kamieniami". — Por. osnowę akmen- w n. rz. Akmena, Akmenė, w n. jez. Akmenas, Akmenis, Akmeninis oraz w n. m. Akmenė 10x, Akmeniai 9x, Akmeniai 3x, Akmenynė 6x, Akmeniškiai 4x, cps. Akmen-tiltis (por. stpr. Stabino-tilte s.v. stabas). akselis, -/o "sieczka, drobno pocięta słoma na pokarm dla koni", war. ėkselis — zapoż. z niem. gw. haksel, heksel "Hacksel" (por. łot. ekse\i m. pl. z niem. Hacksel). — Drw. akselinė "sieczkarnia". akstinas, war. akstinas "kolec, cierń; oścień, bodziec"7 (n. m. Akstinai 2x). Odpowiednik łot. akstins ts. Jest to drw. na -na- od akstis, war. akštis, -ies f. "oszczep, żerdka o ostrym końcu, drewniany rożen, szpikulec do nadziewania ryb do wędzenia", daw. też "ość u kłosa" (por. łot. aksts "bystry, rozgarnięty") — z insercją k z pbsł. *a§ti-. W podobnym stosunku derywacji pozostają wyrazy słowiańskie: scs. ostinu, -a "kolec", ros. daw. ostėn "oścień, kolec", czes. osten "cierń, kolec; bodziec do poganiania bydła", stpol. oścień, ostna a. osna "ostre widełki do łowienia ryb" obok pol. ość, ości f. "cienka kostka rybia", stpol. "kolec, cierń, ostra plewa, gruby włos sierści". Z historycznego punktu widzenia prymarną jest tu postać akšti-, nie aksti-: pbsł. *aśti-na- od abstr. *aš-ti< pie. *h2ek-ti- "ostrość, ostrze"8. Refleks lit.-łot. odchyla się z powodu insercji k przed grupę št/st (o tym zob. s.v. ankštas). Pwk. aš- < *h2ek- również w ašaka, ašmuo, ašnis, aštrūs, ašutai. akstinyčia daw. 1. "bodziec do poganiania wołów", 2. "kij zakrzywiony do zgarnywania ziemi z lemiesza a. kroju pługa", SD «kozica, styk». Formacja hybrydalna. Osnowa akstin- jak w akstinas (zob.) została rozszerzona suf. -yćia, wyabstrahowanym z zapożyczeń słowiańskich typu vynyčia "winnica" (obok vynas "wino"). Podobną hybrydą jest stlit. druskinyčia i (paralela: apjausys). W niektórych gwarach zmiana sylabacji na ap.jak pociągnęła za sobą perseweracyjną asymilację jak > jek, stąd war. apjėkti. Wreszcie metanaliza ap-jakti, ap-jekti doprowadziła do ustalenia się vb. simplex jakti, jankū, jakaū "ślepnąć, tracić wzrok", war. jėkti, jen ku, jekaū ts. — Drw. akinti "oślepiać; robić oka; uczyć, pouczać; zachęcać", atakinti "przywrócić wzrok; na nowo się otworzyć (o wrzodzie)", uzakinti "zatkać, zatykać; (o pszczołach) wypełnić komórkę plastra". Nomen: apakėlis, -ė "oślepły, kto niedowidzi". Zob. też aklas. — Od vb. cps. apjakti pochodzą caus. apjakinti DP "oślepić, zaślepić", apjakinu SD «oślepiam kogo; zaślepiam» oraz nomina apjakėlis, -ė "kto niedowidzi; ktoś nieuważny, gapowaty" i apjakybė "ślepota; ciemnota". akuotas 1. sb. "ość u kłosa", 2. adi. SD «ościsty, kolący» (syn. dygus), varpa neakuota «kłos nieościsty». Odpowiednik łot. akuots, akuóts (war. akuota) 1. "ość u kłosa", 2. "ten, co kłuje" - epitet jęczmienia w dajnie", 3. "piękny włos, np. o lisie", 4. "dowcip". Z innym suf.: stpr. ackons EV "ość kłosa, Grane". Pwk. ak- może stać zamiast aš- < pie. *h2ek- "ostry, ostrze", podobnie jak to jest w wyrazie akmuo zam. *asmuo (zob.). — N. m. Akuočiai, Akuotai. akvata, gen. sg. akvatos 2 p.a. daw. gw. "ochota, chęć na co", SD su akvatu «ochotnie» — zapoż. z błr. axvóta, daw. oxvota. War. ukvatd, ukata. — Drw. akvatūs "chętny", SD «ochotny», war. ukvatnūs, ukatnūs. Vb. denom. akvdtinti "chcieć, lubić co: zachęcać, kusić". aldija, aldija "wielka, obszerna chata", war. aldrija. Niejasne, aldyti 1. "gnać, pędzić", 2. "robić bałagan", isdldyti "wygnać, wypędzić z domu", war. išdidinti "wypędzić z hukiem, trzaskiem". Niejasne. Może caus. na -dyti do osnowy al-C z pie. *h2elh2-. Por. gr. dAdofiai "błąkać się, tułać się, zwł. jako wygnaniec lub żebrak; być niepewnym, zbitym z tropu" (aAr| "tułaczka; obłęd", dAfiirię "włóczęga, wędrowiec, tułacz"), łac. ambuló, -are "naokoło chodzić, przechadzać się, wędrować" (*amb-ala-ie). — W jęz. łotewskim znajdujemy tylko vb. denominativa: (1) aluotiės " t u ł a ć się, błądzić" anandai > andai. Wyabstrahowana z anandai neoosn. anand- tkwi w adi. anandykštis "onegdajszy" (por. suf. w dabarykštis). andardkas gw. "spódnica z sukna domowej roboty" — zapoż. z błr. andardk (tu z pol. andarak gl: anglius "handel", angliaūnas miestas "handlowe miasto". — Vb. denom. andliavoti, DP handliavotų "handlować", od andelis: andeliavoti a. atidėlioti, andeliuoti "handlować". anga 4 p.a. "otwór, wejście", stlit. "drzwi, furtka", SD unga «drzwi, weście; weście, którym wchodzą», cps. pėčangė "otwór pieca chlebowego". Pb. *anga- < *h2ong-eh2-. Jest zestawiane z psł. * Q g u l u "węgieł", scs. ąglu "ycovia, narożnik", pol. wągieł, wągla "(w budowlach) róg, narożnik, miejsce zetknięcia się dwu ścian zewnętrznych", czes. uhel "kąt", ros. ūgol, ugld ts., sch. ūgao, ūgla "róg budynku, kąt". Pokrewne łac. angulus "róg, kąt; ostrze", stwn. ancha "kark", anchal "kostka" (pgerm. *ank-). Pwk. *h2eng- "giąć, zginać" — zapewne wariant do pie. *h2enk-, zob. dnka. angis, -ies 4 p.a. f. "wąż jadowity, żmija" :: stpr. angis EV "wąż, Slange", łot. uódze "żmija, żmija zygzakowata, Vipera berus". Formalnie odpowiada łac. anguis, -is m. "wąż". Rekonstrukcja: pie. *h2enguh-i-17. Wariant apofoniczny stwn. nnc "wąż" (pie. *h2ngllh-) może ewentualnie mieć nawiązanie w lit. ung- wyrazu ungurys "węgorz" (zob.). W tym świetle dwuznaczny wydaje się stopień apofoniczny odpowiednika psł. *QŽT, *QŽA "wąż" (słń. vož, ros. už, užd, ukr. vuž, pol. wąż, wąża). Może on kontynuować tak pbsł. SE/SO *ang-, jak i SZ *ung- (por. stwn. unc). — Drw. anginas "wielka żmija, wąż", angynas "żmijowisko". — N. m. Angininkai 2x. N. rz. Anginas (b.z.a.), n. jez. Angys. anglis, -ies 4, 2 p.a. f. "węgiel", war. anglis m., anglis m. (por. stpr. anglis H v "węgiel, Kole", łot. ūogle ts.), medinė anglis "węgiel drzewny", medžių anglis ts., akmeninė anglis "węgiel kamienny", kūrenti anglimis "palić węglem". Pokrewne scs. Qglije coli. "węgle", pol. wągle m. pl., poza tym sg. wągiel, wągla, sch. ūgalj, uglja, ros. ūgolb, uglja, < pbsł. *angli-. Z innych języków ie. przytacza się sti. dńgara- m. " w ę g i e l (drzewny)". Niewykluczone, że wyraz anglis stoi w związku z nazwą " o g n i a " , p i e . *h,ng-ni-, zob. s.v. ugnis. — Drw. anglius a. auglininkas "węglarz, zajmujący się wypalaniem węgla drzewnego lub jego sprzedażą" (SD unglinykas «węglarz»), cps. angliadegys, angliadegis, gw. angladagis m. "węglarz". Vb. denom. apanglėti "pokryć się kopciem", suanglėti "zwęglić się". — N. m. Angladegiai. N. jez. Anglis, Anglinis, Anglelis. anyta "matka męża, teściowa", SD1 «świekra»18. Wyraz całkiem izolowany. Formacja na -Tt- od *anė, -ės. Pierwotnie może zdrobnienie o znacz, "staruszka". Za najbliższy odpowiednik uchodzi stpr. ane EV "babka, Altmuter". Dalej por. s t w n . ana "babka, Ahne" (ano "dziadek"), łac. anus, -ūs f. "stara kobieta; czarownica", gr. d w i ę Hes. "matka ojca", het. hannas "matka", lyk. xnna ts. — temat nominalny pie. * h ^ e n h , ~ albo *h2anh2-. Należy jednakże dopuścić, że wyraz prusko-litewski mógłby być pożyczką niemiecką, która wyparła pbsł. *suešrū- "świekra", < pie. *suekruh2 "świekra", por. wed.

17

Innym wyrazem jest gr. ó(J)ię, -eoę m. "wąż", < pie. *h,óg" h -i-.

18

Por. Jaunamarčiai

bus dairu, kol papras pas anytą "Młodej mężatce będzie nieswojo, nim przywyknie do

teściowej". Anyta — velnio pramanyta

"Teściowa — wymysł diabła". Pikta kaip anyta "Zła jak teściowa".

16

švašrū-, cs. svekry, -ūve. anka "pętla powroza, ucho" < *anka- < *h2enk-eh2- lub *h2ónk-eh2- (akut niewyjaśniony). Spokrewnione z psł. *Qkoti (< *ankati-), rcs. ukoti "hak, kotwica", jak też gr. dyxi5A.oę "krzywy", dyx(*>v "zgięcie, łokieć", ayxupa "kotwica", stwn. angul "haczyk u wędki". Pwk. pie. *h2enk- "giąć, zginać", por. het. hinga "zgina się", wed. acami "zginam (dłoń), zaczerpuję", ańcati ts. anksti adv. "wcześnie", anksti rytą "wcześnie rano", lš anksto "zawczasu, póki czas, z góry". Pokrewne stpr. angsteina a. angstainai adv. "wcześnie, z rana". Niejasne. Kwestionuje się dotychczasowe zbliżenia z wed. ańjasa adv. "słusznie, w słuszny sposób, szybko, od razu", arijas adv. "z miejsca, z kopyta", jak i z goc. anaks adv. "nagle, natychmiast". — Drw. ankstyvas a. ankstybas "wczesny" (ankstyvos maldos Bažnyčios SD «jutrznia, matutinum officium»), ankstokas laikas "dość wczesna pora", išankstinis "uprzedni, wcześniejszy, poprzedni". ankščia "pożyczka", SD unkščia «pożyczana rzecz», ąkščiomis davė DP "do czasu pożyczył". Vb. isankscióti DP "pożyczać", paankščioti "pożyczać komu", paunkščioju SD «pożyczam komu czego» (syn. unkščių duomi). Neoosn. ankščio-: paunkščiotojas SD «pożyczalnik, co pożycza komu» (syn. unt unkščios duodąs). Cps. (unkśćiaimis) SD «pożyczalnik, co u kogo pożycza», z *ankščia-imis a. *ankśćiaimys, z II członem w postaci n. agt. do imti "wziąć, jąć" (paralela: (kiBkiaimis) s.v. kiškis). Niejasne. Łączą z czas. ankscióti "z trudem coś robić, (ciężko) dyszeć", który przedstawia vb. denominativum do ankštas (zob.). ankštas, -a "nieszeroki, ciasny, ścisły, nie dość pojemny". Z insercją k kontynuuje plit. *anštas19, to z synkopy u w praformie *anžutas. Formacja z rozszerzeniem sufiksalnym -ta- przy starej osnowie na -w-, pbsł. *anžu- < *amžu- < pie. *h2emgh-u-20. Por. wed. arnhu- "ciasny, wąski", goc. aggwus "ciasny", stisl. ąngr ts., scs. ązukū "auevoę", łac. angustus "wąski, ciasny, szczupły, mały" (sb. angiportus "wąska uliczka" < *angu°). Podstawa werbalna w het. hamanki "przywiązuje, mocuje", gr. dy^co "dusić, dławić", łac. ango "ściskać, dławić, dusić", przen. "dręczyć, niepokoić, trapić". Przy odpowiedniku scs. ązuku (pol. wąski, sch. ūzak, ros. uzkij) widać paralelne rozszerzenie -ka-, < *amžu-ka-. Jeśliby opisane zmiany nie zaszły, mielibyśmy przymiotnik o postaci lit. *amžūs i scs. *QZU. — Drw. ankščia "miejsce ciasne, niewygodne", ankščioji f. "bezpieczne, ustronne miejsce", ankštokas "za ciasny", ankštuma "ciasnota, ciasne miejsce". Vb. denom. ankščioti "z trudem coś robić", ankščiotis "krępować się", paankstinti "ścieśnić, zwęzić", refl. ankštintis "krępować się". ankštis, -ies f. "strąk, podłużny owoc fasoli, grochu, bobu (który pęka wzdłuż dwu szwów)" — drw. postwerbalne od ankštyti, co ze zmiany ankstyti - dng-styti m.in. "łupać, łuskać, łuszczyć (groch, fasolę)", zob. engti. Znacz. etym. "to, co się łuska". Paralela: aižena ar w nagłosie. Starsza jest postać gw. arbota. Zdrob. arbatėlė, arbatytė. arčia 4 p.a. "otwarta, wolna przestrzeń, szczere pole". Rekonstrukcja: *artia. Przekształcenie dewerbalnego rzeczownika z suf. -ti-, *ar-ti- "oranie" "pole" (zob. arti), w temat na - i a P o r . dėčia ob. dėtis, delčia ob. deltls, varčia ardas "bardzo gniewny", ardesys "gwar, harmider", ardynė "niezgoda, swary", ardūs a. ardus "kłótliwy, swarliwy, niezgodny"), ardūs "kruchy, pulchny (o gruncie), łatwo ulegający kruszeniu". Formacja postwerbalna do ardyti "pruć, burzyć, przewracać, rozwalać; mącić, zakłócać spokój", zob. irti II. ardamas gw. "poziome ruchome drzewce przytwierdzone jednym końcem do masztu, służące do przymocowania dolnej części żagla, bom" — zleksykalizowane ptc. prs. pass. do ardyti "pruć, rozwalać" (por. kandamas). ardas, zwykle ardai m. pl. "żerdzie, na których w łaźni rozkłada się do suszenia len lub zboże; tyle, ile się mieści na dwóch takich żerdziach; warstwa przeznaczona do suszenia", przen. "warstwa społeczna" (Valstiečių yra trys ardai: ūkininkai, (namiai ir bernai "Są trzy warstwy wśród włościan: gospodarze, komornicy i parobcy"), też "piętro roślinne" (termin naukowy). Cps. ardabalkis m. "belka, na której spoczywają żerdzie, «ardai»", ardakilas ts. (war. ardkilas, ardkila, arkilas, arkila). Odpowiednik łot. ards, pl. ardi "żerdzie lub belki w suszarni zboża". Najprawdopodobniej zapożyczenie ruskie (por. ros. gw. arda "żerdzie służące do rozwieszania sieci"), tam z karelskiego ardo ts. ardvas, -a "przestronny, obszerny, szeroki", ardvas kelias DP "szeroka droga", durys ardvos "drzwi szerokie", batai ardvi "buty za duże, za obszerne". Odpowiednik łot. ardavs ob. ėrdavs (ėrdigs) 1. "zręczny, biegły, wprawny, płynny (w mowie)", 2. "przestronny, wygodny". Formacja na -va-, utworzona od neoosn. ard-, którą wyabstrahowano z czas. ardyti (łot. ardit) ėrdi, zob. irti II. Vb. denom. ardvinti "czynić przestronnym, poszerzyć (otwór)". — Nagłos e- formy literackiej erdvūs (erdvas) "przestronny, obszerny", erdvė "przestrzeń, przestworze", erdvybė SD «przestwor» jest wtórny. Paralele: erčia < arčia, eržilas < aržilas. arielka, gen. sg. arielkos 2 p.a. daw. gw. "gorzałka, wódka", SD «akwawita, gorzałka» (syn. degtinė) — zapoż. z błr. harėlka. War. orielka, ūrielka, varielka. Co do traktowania nagłosu por. takie zapożyczenia, jak adyna, aplikas, aršūs. arkyti, arkaū, arkiau "kaleczyć, psuć, zniekształcać", suarkyti "zepsuć, zmarnować", refl. arkytis "szarpać się, wyrywać się, szaleć", stlit. DP "żerować (na ucztach)". Niejasne. — Drw. arkoti "zrywać dachy - o wichurze", arksėti "warczeć, szczekać" (=> arkštūs "kłótliwy, swarliwy" < *arks-tus), arkta "kłótnia, sprzeczka, awantura". arklas "socha, radło (sporządzone z odpowiednio dobranego rozwidlonego drzewa)", łot. arkls ariaminis "orny, używany do orania (wół, koń)"; aryba "oranie, czas orania", arybė "czas orki", ariend 3 p.a. "zorane pole", arikas "oracz", arikis m. "kamień graniczny" (war. arakis b.z.a., erekvs ts.) — znacz. etym. "wskazujący granicę na zoranym polu"; arimas "oranie, orka; zorane pole", => ariminis "orny, który orze - człowiek, wół, koń" (==> ańmininkas "wół, koń

21 A. B a ń k o w s k i p.l wątpi w słuszność takiego objaśnienia: "Słowo jest prastare, a końmi zacząto orać od niedawna".

24

używany do orki", ańmnykas a. arimninkas ts., "bat używany przy oraniu"); arynė "rola, ziemia orna", arklas (zob.), armuo, acc. sg. armeni m. 3 p.a. 1. "warstwa orna gleby", 2. "oranie, orka", 3. "grzęzawisko, topiel", 4. "głębina wodna, otchłań" (=> drw. wsteczny arma "rozmokła, grząska droga"), neoosn. armen-: armenija "czas orki", drmenys m. pl. "warstwa orna gleby; pora orania; grząski grunt; głębia, otchłań, przepaść", n. rz. Armena, Armenditis, n. m. Arminai 5x, Paarmenys; artoja "czas orki", artójas a. artójis (zob.), artūvas "koń do orki; socha", artūvės f. pl. "czas orki", isara a. isara 1. "część radła, deska u spodu rozgałęziona, na którą nabija się żelazne narogi", 2. "bruzda, zagłębienie między skibami", 3. "ostatnia bruzda, idąca w poprzek pola ornego". Cps. laukarys "czas orki". — WSO or- < *ar-: óriau (prt.), drw. óras (zob.), orė lub orė "orka, oranie". Cps. atóoris m. "powtórne oranie; odrabianie zobowiązań orką" (por. atómetis, atórėtis). arti adv. "blisko", gw. artie ts. (por. namie). Bez dobrej etymologii. — Drw. artimas, -a "bliski, bliźni" (war. artimas, -a), sb. DP "bliźni, powinowaty" (por. suf. w tólimas toli), artis m. "bliskość, niewielka odległość", artus "bliski, niedaleki, nieodległy; bliski (w czasie); pokrewny", DP "bliski". Od snowy *art-ut- "bliziutki" urobiono adv. artutėliai "bliziuteńko", artutukai "bardzo blisko". Vb. denom. artintis "przybliżać się", priartinti 1. "podejść, zbliżyć się", 2. tr. "przybliżyć", stlit. artinojos "zbliżał się", prisiartinojo "przybliżył się". artójas "oracz", SD «oracz; kmieć, rolnik». Nomen agt. na -toja- do arti "orać". War. artójis m. Zdrob. artojėlis22. Por. stpr. artoys EV "oracz, Ackermann" i psł. *artaiats., sch. rataj, czes. rataj, pol. rataj. Jeden z rzadkich wypadków dołączenia suf. *-taiawprost do pierwiastka (paralele: klaustojas, patremtojas, uzjotojas). Inaczej w jęz. łotewskim, gdzie jest arajs "oracz", z suf. -aja- jak np. w vądajs "kto przewodzi, przewodnik" (do vądu), bridajs "kto brodzi" (do brist, prt. bridu). — Drw. artojinis, artojump priderąs SD «oraczy, georgicus, agricolaris». aruodas "sąsiek, zasiek, przegroda w spichlerzu" :: łot. aruóds "przegroda w spichlerzu, skrzynia na ziarno", aruodai SD «przegrody w szpiklerzach», arūoda gw. "skrzynia na ziarno". Całkiem izolowane. Niejasne. — N. m. Arūodiškiai. aržilas "ogier, stadnik", wtórny nagłos e- w eržilas ts., SD «stadnik koń», SD1 «drygant». Por. łot. erzelis "ogier". Pokrewne sb. išaria m. "samiec jednostronnie wytrzebiony, kastrowany, wnętr", w którym prefiks iš- spełnia funkcję separatywno-prywatywną, wskazuje na to, że podstawa arz(i)~ stoi w związku z pie. nazwą "jąder"23. Por. gr. 6p%i auksuotas "pozłacany"). aukšlė "ukleja, Alburnus lucidus", war. aukšlė 4 p.a.. aukšlė 1 p.a. Ta mała ryba rzeczna odznacza się piękną błyszczącą łuską. Może więc z *auks-lė kš jak w raukšlė, verksią. N. jez. Aukšlinis, Aukšlynė, n. rz. Aūkšliupis. — Łot. aukšle ja "ukleja" wygląda na lituanizm (*aukšle), którego zakończenie zostało wyrównane do ros. ukleja (uklėjka). Psł. nikleja nie jest spokrewnione z wyrazem lit. aukšlys, acc. sg. aukšlį 1. "spleciony z łyka koszyczek, króbka używana przy zbieraniu jagód" (SD «kazub z łubku, z kory drzewney»), 2. "naczynie z kory brzozowej do czerpania wody", 3. "tutka z papieru". Niejasne. Po pierwsze może być przekształcone insercją k i zmianą ks > kš z plit. *au-slys29, por. aū-las "cholewa", łot. aule ts. Po drugie aukšlys może być pozbawionym r- wariantem do raukšlys "króbka z kory brzozowej do zbierania jagód" (syn. raukštė). Łączenie z łac. ólla "garnek" < aulla < *auksla nie jest możliwe ze względów głosowych (pie. *ks daje lit. š, nie kš). aukštas "wysoki", łot. aūgsts (g na wzór vb. augt). Zawiera insercję welarną i stoi najprawdopodobniej na miejscu adi. vb. *uśtas < *h2uks-tó-, znacz. etym. "wyrosły, dorosły". Wokalizm i intonacja dostosowane do vb. augti "rosnąć" (zob.). — Drw. aukštas

20 Por. pūkštė "pęcherz, nabrzmienie" < :|: pu-k-slė obok pustė ts. Ostatecznie z *pus-lė, do pusti, punta, "nadymać się, puchnąć". Por. też gw. pirkšiys < piršlys "swat" (do piršti).

puto

34

"góra, strych, poddasze, piętro", aukštis m. "wysokość, wzrost, odległość od ziemi; strych", aukštinis m. "dziura w dachu kurnej chaty lub suszarni (łaźni), służąca do odprowadzania dymu", SD (aukBinis), błędnie zam. (aukBtinis) «komin wywiedziony dla dymu, dymnik», aukštys "dama (w kartach)", aukštūkas "nazwa jednej z kart, wyżnik a. dama". Vb. denom. paaukštinti "podwyższyć", przen. "awansować kogo". — N. m. Aukštieji 2x, Aukštėja, Aukštoji 3x, cps. Aukštadvaris 10x, Aukštagojis, Aukštakalniai 5x, Aukštakalnis 8x, Aukštašlynis, Aukštikalniai, Aukštkalviai, Aukštumalai (zob. lygmalas). aukštyn adv. "w górę, do góry". Ten przysłówek na -yn (por. aukštas, aukštis) stał się punktem wyjścia dla kilku derywatów: aukštyn-ai 1. "w górę", 2. "na wznak (leżeć)", tj. z twarzą zwróconą do góry", aukštyn-ui a. aukštyn-iui daw. "w górę, do góry", aukštyn-iekas "na wznak" => aukštyniek-ai SD «wznak, na wznak»; aukštyn-okas "na wznak". Tym ostatnim odpowiada w jęz. literackim przysłówek aukštielninkas "położywszy się na plecach, na wznak", o budowie nie do końca jasnej; iel może być w każdym razie wtórne, na miejscu el, por. gw. aukštėlnykas, -ninkas. Co jednak począć z segmentem ien wariantu aukštienykas (m.in. w SD «wznak, na wznak»)? aūlas "cholewa buta", batai ilgais aulais "buty z długimi cholewami", drw. aulinis m. "but z długą cholewą", auliniai batai m. pl. "buty z cholewami". Por. łot. aūle "cholewa", stpr. aulis EV "kość goleniowa, Schene", aulinis EV "cholewa, Schaft". Niejasne. Z jednej strony może to być drw. na -la- do auti "wkładać lub zdejmować obuwie". Z drugiej strony może to być wyraz odziedziczony, spokrewniony z gr. auźtóę m. "flet, fujarka, rurka, tuleja włóczni", drw. auAciv, -čovoę m.f. "parów, wąwóz, jar; kanał, cieśnina; rura, przewód" i łac. aluus, -T f. "brzuch, zwł. jego dolna część wraz z wnętrznościami; łono kobiety", też "ul" < *aluo-, z metatezy *aulo- (drw. alueus m. "koryto, niecka, wanna, kocioł, kosz; wgłębienie, rów, fosa"). Bliskoznaczne wyrazy żm. aulys "ul" i łot. aūlis "barć" wskazują na to, że znaczenie "cholewa" mogło zostać przeniesione z nazwy przedmiotu o wydrążonym, wyżłobionym środku. Transponat pie. *h2eu-l-. aumuo, acc. sg. aūmenį m. "rozum" < *au-men-. Pwk. bałt. au- identyfikuje się ze słow. u- w scs. umu "vouę", ros. urn, urna "rozum" (wtórny temat wokaliczny *aum-aod neoosn. *aum-)30. Forma antewokaliczna: scs. aviti są "ukazywać się, jawić się". Zdaniem X. Tremblay p.l. do pie. ^ e u - "widzieć", por. het. ūhhi "patrzy się", 3 pl. uwanzi. — Drw. aumeniais adv. "na pamięć", aūmenim adv. "bez namysłu", aūmeniškas "rozumowy". — aūmonė "świadomość" (Ligonis guli be aūmonės "Chory leży nieprzytomny") < *aumuon-ė. Jest to drw. od formy nom. *au-mon-0, por. mūomone, šarmuonis. ausi "dwoje uszu" = scs. uši ts. Forma nom. du. f. od tematu na -/-, < pbsł. *ausT < pie. *h2óusi-h,. Dziś zwykle aūsys f. pl. "uszy" (dawny gen. pl. ausiį ustępuje przed tematycznym ausiu), nowe singulativum ausis, -ies f. "ucho". Por. łot. ausis f. pl. "uszy" (gen. pl. ausu a. aušu), singulativum aus s "ucho"; stpr. ausins acc. pl. "uszy". Por. łac. auris, -is f. "ucho", aus-cultó "przysłuchiwać się", germ. *auz-an- (goc. auso, stwn. dra, ang. ear), alb. vesh < *ousos. Przekształcenie rzeczownika pierwiastkowego pie. *h2eus-0

30

Niejasny p o z o s t a j e alternant lit. o-, por. omuo,

odruch", omenis,

"mieć na myśli". Turėk omeny įsidėk

acc. sg. omenį

"rozum; pamięć", omė "instynkt, popęd,

acc. sg. omenį f. "pamięć, zdolność pamiętania; intelekt" (war. żm. ómyne).

Por. turėti

omenyje

"Zapamiętaj / Nie zapomnij". Vaikai turi gerą omenį "Dzieci mają dobrą pamięć".

į omenį tuos mano žodžius

"Zapamiętaj sobie te moje słowa".

35 lub *h2óus-0, por. gr. ouę, gen. (b-róę (z *ouhatos < *ousatos). — Drw. apausys a. dpausis m. "miejsce wokół ucha, skroń", gw. apjausys ts.31 < *api-ausys (konsonantyzacja i > j jak w apjakti, zob. akti), auselė "uszko, pierożek", ausylas "dobry słuch mający" (por. akylas), ausingas "z daleka słyszący", ausiotas a. ausiuotas SD «uszaty, auritus», ausytas "uszaty, z (dużymi) uszami; z uchami - garnek, czapka" (por. akytas). Cps. antausis m. daw. "policzek jako część ciała; raz wymierzony w policzek, tzw. nausznik" (zob. ant), auskaras "kolczyk", daw. ausikaras SD «nauszka, inauris». austi, audžiu, audžiau 1. "tkać", SD «tkę krosna», 2. "walić, smagać, prać", 3. "pędzić, lecieć", kdil\austi "łoić skórę". Odpowiednik łot. aust, aūžu, aūdu "tkać, działać". Pie. *Heu- "tkać". Pdg. lit.-łot. został zbudowany na neopwk. au-d-, która jest apofonicznie sztywna. Akut niewyjaśniony. Prs. audžiu, które pokazuje SO i suf. -io-, jest pochodzenia iteratywnego. Kiedyś należało ono do inf. *audyti *ūš-sta > ūšta (pierwotne prt. *at-ūšo, inf. *at-uśti). — Dotąd bez etymologii. Jeśli akut jest sekundarny (por. prs. na -st-), to aušyti może być refleksem pie. SO *h2ous-eie- do *h2eus- "czerpać, nabierać", por. łac. haurió, -Tre "czerpać, przelewać" (*ausió), pałaj, hussinta "czerpią". Brak SE lit. *jaus-. — Idiom aušyti burną (dantis, dykąją, nasrus) "mówić dużo i bez potrzeby, paplać" wywodzi swe znaczenie ze zwrotu "studzić gębę (zęby, jadaczkę, pysk)". Cytowana w literaturze forma auscioti "paplać" (m.in. u Kurschata) przedstawia hiperpoprawną pisownię dla duš-čioti, derywatu na -cioti do aušyti "mówić głupstwa, paplać" (por. peščioti ob. pešioti, laščioti ob. lašėti). Z tego powodu nie można ausčioti uważać za

34

X, T r e m b l a y p.l. zwraca mi jednak uwagę na formy gr. a u p i o v adv. "jutro, nazajutrz", sb. "jutrzejszy dzień"

oraz d y x a i ) p o ę adi. "przedświtowy", sb. m. "brzask, świt". 35

Por. mėnuo,

acc. sg. mėn-es-į

"księżyc, miesiąc".

37 refleks vb. denomin. *aust-ia-, opartego rzekomo o zanikły rzeczownik pb. *austa"usta"36. autas "onuca, pas tkaniny do owijania stopy" (Apvynioti kójas autais "Owijać nogi onucami"). Odpowiednik łot. auts "onuca, opaska na czoło, chusta". Substantywizacja przymiotnika dewerbalnego au-ta- do aūti (zob.). — Drw. autinykas "szmaciarz, kto skupuje szmaty". Cps. autagalys "ścierka, onuca", autakojis m. SD «nogawica», aut koj i s, -o "onuca" (por. kója), autskarys "onuca, szmata, ścierka" (por. skara). aūti, aunu, aviaū "wkładać a. zdejmować obuwie, obuwać się; wdziewać spodnie, wsuwać nogi w nogawki", nuauti "rozzuć, zdjąć obuwie", refl. apsiaunu SD «obuwam trzewiki». Odpowiednik łot. aut, prs. aunu a. auju, prt. avu a. avu "obuwać się". Nomina od au-C: aūklas "wiązadło przy łapciach, sznurowadło; onuca", auklė "powrózek, wiązadło przy łapciach; pończocha; cholewa" (por. stpr. auclo EV "ogłowie końskie, Halfter"), aūlas (zob.), aūtas (zob.), autuvas "obuwie". Nomina od av-V: apavas "obuwie" (=> apavalas ts.), apsiavimas SD «obuwanie», avalas "obuwie" (=> avalynė ts.), inavūs "łatwy do obucia (but)", liter. įcivūs, -i (Sie batai inavūs, lengva inauti. Tavo čebatai labai neinavūs). Por. łot. izava "znoszony łapeć, zdarty but". — Iter. austyti "obuwać i zzuwać". Od tego 1. neoosn. aust-: austinėtis "obuwać się powoli", austrei (zob.), 2. neoosn. austy-: apailstymas "obuwanie (dzieci)". — Pwk. pie. *h2euH- / *h2uH- (zob. niżej). Na podstawie typowej koniugacji bałtyckiej, gdzie prt.-inf. na SZ przeciwstawia się formacji prs. na SP, wolno przypuścić, że prt. *uvo wraz z inf. *ūti (por. buvo :: būti, puvo :: pūti, siuvo :: siūti) miało kiedyś obok siebie praesens z jednej strony tranzytywne *avu "obuwam" < pie. *h2euH-e-, z drugiej strony intranzytywne *unu "obuwam się" < pie. *h2u-n-H-e- (por. hipotezę prs. *munu "odziewam się" s.v. mauti). Założenie prs. *unu wymusza historycznie dana postać prs. aunu, 3 os. auna (łot. aunu ob. auju). Nie sposób odnieść jej wprost do pierwiastka, ponieważ ten jako zakończony spółgłoską Irg. wymagałby refleksu z intonacją: *aunu, *auna. Nasuwa się więc przypuszczenie, że aunu to nowotwór, będący kompromisem między dwiema starszymi formacjami praesentis. Składa się on z pierwiastka na st. pełnym au-, jak w prs. *avu, oraz z formantu -nu, którego dostarczyło prs. infigowane *unu poprzez metanalizę *u-nu (por. sinū "wiążę" do sieti). — Brak intonacji (cyrkumfleks) w auna, aūti pochodzi z form antewokalicznych, takich jak prs. *avu, dur. avė-. Jest też pośrednią wskazówką tego, że stara forma antekonsonantyczna na SP (*auC) albo została wcześnie wyeliminowana, albo też w ogóle nie zaistniała. — SZ ft- zaświadcza być może gw. ūtls, -ies 4 p.a. "wyłaz dla pszczół w ulu", analiza: ū-ti- < *haiH-ti- (por. niżej łac. indfitus). Zob. avilys, gw. auły s "ul pszczeli". — Pie. *h-,euH- > *HauH-, por. orm. agaw "odział się", aganim "wdziewam, odziewam się". Na skutek perseweracyjnej asymilacji h2eu > h2au (> au) brak jest przy tym pierwiastku odróżnienia SE i SO. Mamy z jednej strony SP au-, z drugiej strony SZ *u-V / *Q-C (z *uH-V / *uH-C), ale w czasach historycznych verbum to zachowuje się jak apofonicznie sztywne. Por. lit. avėti, prs. aviu, 3 os. avi dur. "być obutym, nosić obuwie", išavėti a. praavėti "rozluźnić, rozchodzić obuwie", nuavėti "znaszać, zdzierać obuwie". — Słowiański zna tylko formy złożone z praeverbiami: scs. obuti "obuć, wsunąć obuwie na stopy", izuti "zdjąć obuwie.

36

Stpr. austo EV "usta, Munt" — z dyftongizacji *usta jest zapożyczeniem z jeLz. polskiego, a nie w y r a z e m p r a p o k r e w n y m ze słow. usta.

38

zzuć" (w poszczególnych jęz. słowiańskich obuti (są) jest używane również w odniesieniu do odzieży i znaczy "wdziewać, ubierać (się)"). Praesens zwykle ob-u-jetu (rcs. izųju, ros. izuju, słń. izūjem), choć zdarza się i formacja z suf. tematycznym -o/e-: iz-ov-etu. Brak refleksu SZ tob-y-tu "obuty", por. łac. indūtus "odziany, ubrany" < *ind-ū-tos < pie. *-h2uH-to- (do ind-uó). avėdra "ptak drapieżny orłosęp, Gypaetus". Znacz. etym. "pożerający owce" (zob. avis). Neologizm z neoosn. -ėdra w II członie. Por. pelėdra "sowa", žuvėdra "mewa", będące derywatami z suf. -ra- od złożeń pelėda, zuvėda. N.B. Cps. *av-ėda nie zostało poświadczone. avietės f. pl. "maliny, Rubus", SD «maliny, malinowe iagody», krūmas aviečių SD «malinowy krzak» (syn. avietynas) — drw. od avis "owca", oparty o porównanie owoców maliny do owieczek. — Pochodne: aviečia "jagoda maliny", avietynas "maliniak", avietinė "nalewka na malinach, malinówka", avietinis "malinowy; malinowej barwy", avietojas "łodyga maliny, pęd malinowy". Vb. denom. aviečiauti "zbierać maliny", avietauti ts. avilys "ul pszczeli" (n. m. Aviliai 5x). Obok tego gw. żm. aulys "ul" (n. m. Auliai) i łot. aūlis "barć, dziupla z gniazdem pszczół, kłoda z wydrążonym otworem dla roju". Odpowiednik słowiański: rcs. uliji, ros. ulej, czes. ul "ul", bg. ulej "wydrążony pień drzewa". Prawdopodobnie stoi w związku z nazwą "cholewy", zob. aūlas. avinas "samiec owcy, baran", SD «baran nie czyszczony; skop». Odpowiednik łot. auns (rzadko avins) "baran", stpr. awins EV "Ster", n. m. Awynemedien (dosł. "Barani Las"). Pb. *auina- kontynuuje wraz z psł. *ovinu "samiec owcy" (cs. ovinu, ovina, sch. ovan, óvna, ros. ovėn, ovna, stpol. owien, owna) praformę bsł. *aui-na-, znacz. etym. "należący do owcy", zob. avis. — Neoosn. avin-: avinėlis m. "baranek, jagnię" (n. m. Avinėliai), aviniena SD «skopowina», avininis SD «skopowy», avininis vilkas "wilk polujący na owce", avinykas a. avininkas "owczarnia", avinikės žirklės f. pl. "nożyce do strzyżenia owiec", aviniokas "baran średniej wielkości", cps. avingalvis a. avingalvis m. "głupiec, baran". avynas "wuj, matki brat" — formacja na -Tna-, pochodna od *avas (por. łac. auus) lub od *avis (por. stpr. awis EV "brat matki, Oeme". Tymczasem scs. uji "wuj" zakłada *auio-. Pie. *h2euH-o-, por. het. huhhaš "dziadek", łac. auus, -T "dziadek, przodek", orm. haw "dziadek", stisl. ce "pradziadek", goc. awó "babka", stir. aue "wnuk". — Drw. avynienė "wujenka". avis 4 p.a. f. "owca, Ovis" :: łot. daw. avs, acc. sg. avi31 < pb. *aui-. Pie. odmiana nom. sg. *h2óui-s (gr. hom. oię, att. oię f.m. "owca, baran", łac. ouis, -is f. "owca", wed. °avi- "wełna owcza"), gen. sg. *h2eui-s (toch. B awi nom. pl., wed. avi"owca, baran"). — Drw. avidė "owczarnia", aviena "baranina", avietės (zob.), avikinė "owczarnia" (n. jez. Avikinis), avinas (zob.), avinė "owczarnia". Złożenia z avi-: avidantė "(o kobiecie) która ma drobne zęby, jak u owcy", avigalvis m. "głupiec" (dosł. "barania głowa"), aviganis m. "pasterz owiec, owczarz", stlit. avigonis ts., avikailis m. "kożuch z owczej skóry, baranica", avikirpės f. pl. "nożyce do strzyżenia owiec", avikirpis m. "czas

37

Dziś čita "owca", drw. wsteczny od aitiųa, f o r m y powstałej z avitiųa

zuitiųa

"rybka" z zuvitiąa).

przez zanik v interwokalicznego (por.

Z pochodzenia zdrobnienie na -iąa, które o d n o w i ł o j e s z c z e starszy derywat *avite.

39

strzyżenia owiee", avipjovis 1. "czas bicia owiec", 2. "rzeźnik" (obelga), avispira "łajno owcze, gnój owczy" (war. avispiris), avitaukiai m. pl. "owcze sadło". — W słowiańskim brak *ovi, -i, jest natomiast drw. ovica scs. "7ipó(3ai;ov", < *aui-ka- (bg. ovcd, ros. ovcd, głuż. wowca, dłuż. wejca). Budowa tego pochodnika przypomina z jednej strony wsch.-lit. avikė "zagroda dla owiec" (n. rz. Aukūpė z kontrakcji *avik-upė, Aūkupis 3x), z drugiej strony sti. civika- "owca", walij. ewig "łania" :: wsch.-lit. civyka "owca, owieczka" (Buvo pasamdytas piemuo avykas ganyti "Był wynajęty pastuch do pasienia owiec"), gdzie sufiks ma postać SW do -ik-. — W bałtyckim osnowę *aui-k- zakłada taki derywat, jak lit. avikfena "mięso baranie, baranina", żm. avikėna ts. Z tym porównuje się cs. ovičina "|ir|Xa)Tf|", ros. ovčfna "skóra barania". aviža "ziarnko owsa", pl. avižos 3 p.a. "owies". Odpowiednik łot. duzas f. pl. "owies" został zmieniony z *avizas przez synkopowanie i i skrócenie wygłosowe. Stpr. wyse EV "owies, Hawer" pokazuje aferezę a- (*avizs). Rekonstrukcja: pb. *auiž-a- < pie. *auigh-a- lub *h2euigh-eh2-. Odpowiednik łac. auena "owies, dziki owies" pochodzi z *auiksna- < pie. *h2euigh-sneh2- (por. Schrijver 1991, 46-47). Refleks słowiański *ovisu "owies" różni się od bałtyckiego bezdźwięczną spółgłoską -5"- w wygłosie, por. cs. ovisii, sch. dvas, ros. ovės, czes. oves, pol. owies z pbsł. *auis-a-, gdzie prajęzykowe *s kontynuowało zasymilowaną grupę *ź-s-, pie. *h2euigh-so- (por. scs. osi :: lit. ašis "oś" z pie. *h2eks-i-). — Drw. avižainis adi. "owsiany", sb. "owsiany chleb", avižiena "rżysko po owsie" (=> avižienojai gw. "słoma z owsa"), avižine košė "kasza owsiana, owsianka", avižojai m. pl. "słoma z owsa" (por. łot. duzaji), avižojas "słomka owsa". — N. m. Avižiai, Avižieniai 4x (=> Avižienis ki s), Avižinė 2x. ažyšsūnis, -io gw. wsch. "zięć przyjęty do domu teściów". Analiza: až-yšsūnis, znacz. etym. "(zięć) wzięty za przybranego syna". Por. gw. až "za", yšsūnis m. "przybrany syn" (s.v. (sūnis). Zob. też užkurys. ąžuolas "dąb, Quercus robur". War. gw. dižuolas, držuolas, dužuolas (m.in. u Donełajtisa). Odpowiednik łot. uózuols. Postać pralit.-łot. *anžolas. Odmienny sufiks w stpr. ansonis EV "dąb, Eche". Z uwagi na brak oparcia porównawczego dla *anź- dalsza etymologizacja pozostaje niepewna. — Drw. ąžuolija "las dębowy, dębina", ąžuolinis "dębowy", ąžuolynas "dębina, dąbrowa", ąžuolytė "młody lasek dębowy". Cps. ąžuola-vertis m. "bajkowy mocarz, który wyrywa dęby z korzeniami" (por. n. rz. Briedž-vertis). — N. m. Ąžuolai 2x, Ąžuolija 7x, Ąžuolyne I5x, cps. Aržuolūpiai, Aržūolupis. N. rz. Ąžuolinis, cps. Ąžuolūpė, Ąžuolūpis, Ąžuolupys, kontrahowane Ąžl-upys.

B babaušis m. "ubogi, żebrak w łachmanach, którym straszą dzieci; straszydło, zmora, upiór". War. babaūžis, babužys. Niejasne. bačka 2, 4 p.a. daw. gw. "beczka" — zapoż. z błr. bócka. Zob. też germanizm bosas. Dziś liter, statinė "beczka". — Drw. bačkininkas "kto robi beczki, bednarz", bačkinis "do beczki, beczkowy", bačkis, -ė "ktoś tęgi, gruby (jak beczka)", nazw. Bdčkis. — N. m. Bačkininkai 2x (=> Bačkininkėliai), cps. Pūsbačkiai. badas 1. "brak jedzenia, głód" (łot. bads), 2. "brak, niedostatek" (np. šieno badas "brak siana"), 3. "człowiek nienasycony, żarłok"; kąsti badu "cierpieć głód" (badu kinčiu

40

SD «mrę głod»), mirti badu "mrzeć z głodu" (ažumirštu badu SD «zamieram, inedia consumor, fame conficior»). Wyraz badas wygląda na nowotwór, który wyparł alkatis (zob.). Pochodzenie nieustalone. Może jest to formacja na SZ bad- do *bad-, jak w bodėti "cierpieć głód, przymierać głodem" < pie. *bheh2dh-38, por. SD bodziu «mrę głod» ["umieram z głodu"]. Zob. niżej bodėtis. — Drw. badaras "kłopot, zmartwienie", badija "niedostatek, brak (pieniędzy, paszy); nieurodzajna ziemia". Cps. badmaras "umieranie z głodu", badmira a. badmirys "kto wciąż jest głodny, głodomór" (=> badmir(i)auti "niedojadać, morzyć się głodem"). Vb. denom. badauti "głód cierpieć, głodować", badėnti "morzyć głodem", badinti a. badinti ts., badėti, -ju, -jau "głodnieć, łaknąć", badūoti "głodować, cierpieć głód", SD baduoju «mrę głod»; pribasti, -bandu, -badau "zabraknąć" (.Pribadaū ko "Zabrakło mi czegoś"). — Od neoosn. badav- ( badavijis, -ė "biedak, nieborak"). bagočius, -iaus daw. gw. "bogacz", f. bagočka "bogaczka" — zapoż. z błr. bogach, bo gacka. — N. m. Bagociai. bagótas daw. gw. "bogaty" — zapoż. z błr. bogdt. — Drw. bagotystė "bogactwo". N. m. Bagotėliai, Bagotiškiai. Vb. denom. prasibagótyti "wzbogacić się". — Reanaliza bagó-tas umożliwiła pojawienie się czas. bagóti, -ja, -jo gw. "bogacić się", nubagóti a. prabagóti "wzbogacić się". baigti, baigiu, baigiau "skończyć, doprowadzić do końca" (war. beigti), SD baigiu darbų «dorabiam czego [syn. dadirbu]', konam co, prowadzę bez przerwania do końca; kończę co», beigiu kalbų «domawiam czego». Refl. nusibaigiu, -baigiau, -baigti "skonać, zdechnąć". Nomina: baigtis, -iės f. "zakończenie, rezultat, wynik czego", baigtuvės f. pl. "święto na zakończenie pracy, dożynki", baigena c. "zdechlak, chudeusz", nuobaigos f. pl. "resztki, fusy; zakończyny; dożynki", nusibaigėlis m. "cherlak" (por. nudvėsėlis), pabaiga gyvenimo SD «skonanie». — Alternant baig- stanowi formę st. o do big- (zob. niżej), które wynikło z redukcji pierwiastka pb. *beg- według reguły TiT TeT, wzorującej się na modelu RiT balsiai adv. "głośno"). Vb. denom. balsuoti "głosować", prabalsėti, -jo "stać się znanym, zdobyć rozgłos", subalsėti "rozlec się, dać się słyszeć" (Girioj garsiai subalsėjo, lyg pagelbos šauktų "W lesie rozległ się głośny krzyk, jakby ktoś wzywał pomocy"). baltanėlis SD «bieluczki, candidulus» (brak w LKŽ). Zdrobnienie na -ėl- od niepoświadczonego adi. *baltanas "biały". Suf. -ana- jak w alkanas, darganas, ūkanas. Osnowa baltas "biały". baltas, -a "biały" :: łot. balts ts.42. N. jez. Baltas 3x, n. rz. Balta. Zleksykalizowane ptc. prt. pass. na -ta- do bąla a. balsta, balo (zam. *bólo), balti "bieleć, robić się białym, blednąc", prabalti "posiwieć" baldyti caus. "bielić płótno". Wymieniony czasownik przedstawia sobą denominativum od adi. *bólas (por. łot. bals "blady", pabals "białawy") z pb. *bala- "biały, blady, jasny" < pie. *bheh2-lo-. Chodzi tu o adi. vb. derywowane od pwk. *bheh2- "jaśnieć, świecić się". Por. wed. bhati "błyszczy, promienieje", aw. frauuaiti "bije blaskiem", gr. bydaliuoti "bić targając". — Morfem byd- jest wzdłużonym alternantem do bid-, tj. do st. zanikowego, który należał do vb. bed- < *bhedhh2- "bóść, kłuć, wtykać", por. besti, bedu (model TiT bitininkystė "pszczelarstwo"), bitytis m., zwykle pl. bityčiai "zarodki pszczół". Cps. bitaulis m. "ul pszczeli" (por. aulys), bitkopis m. "podbieranie miodu, miodobranie", war. bičkopis. — N. rz. Bitė, Bita, cps. Bičlaidis, Bičupis, Bičiupys, Bitlaistis, Bitupis, Bitupys, n. jez. Bitinėlis, Bitežeris. N. m. Bitelė, Bitinai 2x, Bitininkai. biza 4 p.a. gw. "warkocz" — zapoż. z łot. biza (tu z dniem. fewe). bjaurus, -i "brzydki, odrażający, nikczemny, niecny, obrzydliwy, wstrętny", SD «plugawy, sprosny», bjaurūs šuo "zły pies". War. bjaūras, bjaurus. Odpowiednik łot. bĮaūrs "bardzo zły, straszny". Niejasne. — Drw. bjauratis, -iės f. "wstrętna pogoda" (por. sausatis sausas). Vb. denom. pasibjaurėti (3 os. pasibjauri) "brzydzić się, odczuwać wstręt", subjauroti "oszpecić", bjaurinti: išbjaurinu SD «gwałcę» (syn. pasiliju), subjaurinti "oszpecić". — SZ b jur-: pabjūra (war. pabjūrsta), -bjūro, -bjūrti "pogorszyć się, zepsuć się (o pogodzie, o drodze), oszpecić się", subjurti "zacząć łajać, fukać". blaivūs, -i albo blaivas, -a 1. "blady, jasny, (o niebie) niebieskawy, pogodny, bezchmurny", 2. "trzeźwy, nie pijany", 3. przen. "rozsądny, rozważny", SD blaivas «trzeźwy, sobrius»; blaisvas b.z.a. "blady; trzeźwy" - derywacja wymienna z suf. -svas zam. -vas. — Vb. denom. blaivytis "(o niebie) rozjaśniać się, przejaśniać się, (o pijanym) trzeźwieć", blaivėti, -ja, -jo ts., prablaivėti "(o niebie) rozjaśniać się", prasiblaivėt SD «wy trzeźwieć, roztrzeźwieć», prasiblaivyti "rozpogodzić się; wytrzeźwieć". — Jak st. zanikowy do blaiv- wygląda blyv- w izolowanym czas. blyvoti, -oja, -ojo "być nieprzytomnym, być w agonii" (por. gaivūs v, która jest sprzeczna z faktami (por. erdvas, nie fervas, išdvėrti, nie fišverti, vaidvilkis, nie fvaivilkis). blakė "pluskwa, Cimex". Oboczność form łot. blakts i plakts "pluskwa" (< *plakutis, zob. plakti) nasuwa podejrzenie, że grupa bl- w nagłosie jest wtórna (por. też blusa < *plusa). Por. łot. plaks obok plakans "płaski, gładki" oraz pol. ploszczyca gw. "pluskwa" obok adi. płoski "płaski, gładki". Zob. też plaštaka < *plaśkata. — Drw. blakynė "miejsce zapluskwione", blakinis, -ė "zapluskwiony; o zapachu pluskiew". Vb. denom. blakinėti "szukać pluskiew; chodzić bez zajęcia, obijać się". blakstienos f. pl. 1. "rzęsy u powiek", 2. "powieki". War. blakštienos SD «powiek włosy». Z innym suf. łot. blakstiųi ob. plakstiųi m. pl. "rzęsy" (obok plaksts, plakste ts.). Etymologia sporna. Dotąd wskazywano na związek z adi. blakas a. blakanas "równy, gładki (o powierzchni jeziora, morza przy bezwietrznej pogodzie)", łot. blaks ts., pozostawiając bez wyjaśnienia fakt, że nie ma sufiksów -stiena-, -stina-. Lepiej jest wyjść od zwrotu blakstienas sudėti "zmrużyć oczy", który świadczy o związku nazwy "brwi" z

63 mruganiem, czyli "poruszaniem powiekami". Sb. blakstiena "rzęsa" można wtedy ująć jako drw. na -iena- od neoosn. blakst-, którą wyabstrahowano z vb. *blakstyti "mrugać". Por. blakstyti "błyskać (światłem) po nocy", co jest formacją na -sty- do pwk. blak- jak w blaksėti, blaksi, blaksėjo 1. "błyskać, migotać (o płomieniu)", 2. "mrugać, poruszać powiekami", blakcióti "migać, błyskać"55. Znacz. etym. blakst-iena- "to, czym się mruga". Wynika z tego, że pierwotnie wyraz ten musiał się odnosić do "powieki", nie zaś do jej owłosionego brzegu, zwanego "rzęsą". Co do derywacji sufiksem -n- od neoosn. na -st- por. lakstūnas od lakst- (lakstyti), lamstinis od lamst- (lamstyti), paistena od paist(paistyti). blankti, blanksta, blanko 1. "blednąc, stawać się bladym", 2. "tracić barwę, płowieć", 3. "słabnąć, gasnąć, mętnieć", nublankti a. prablahkti "przejaśnić się (o niebie)". Neopwk. blank- został wyabstrahowany z prs. infig. *bla-n-ka do *blakti, *blako. Por. pwk. blak- w czas. blaksėti, blakcióti, o czym s.v. blakstienos. Dalsze objaśnienie niepewne. Por. bluk- (blukti) jako ewentualny SZ do blak-. — Drw. blankinti "doprowadzić do bladości", blańkterti "przejaśnić się (o niebie)", blanka "zmierzch, mrok", blankas "równy, gładki, m.in. o powierzchni morza" (syn. blcikas), blankūs "blady, mętny, zamglony, szary; wyblakły; nieciekawy". blauzda 4 p.a. "goleń, podudzie; łydka", SD «łyst mięsisty, pęga», blauzdos f. pl. "łydki". Całkiem izolowane i niejasne. Obecność grupy -zd- nasuwa podejrzenie, że mogło tu dojść do udźwięcznienia konsonantyzmu praformy *plausta (por. grūzdas < *krustas, gdzie też inne paralele). Pod względem formalnym można by blauzda wstawić w związek z czas. plaustyti "pławić w wodzie, płukać, prać, myć" (intens. do pl audžiu, plausti "płukać"), ale znaczeniowa strona tego zestawienia pozostawia wiele do życzenia. — Drw. blauzdinė "nagolennik", blauzdinės veltos f. pl. SD «suleiaty» ["pilśniowe buty okrywające łydkę", por. syn. apavis sruoguotas]. Cps. blauzdikaulis m. "kość goleniowa". — N. rz. Blauzda, Blauzdelė. N. m. Vilkablaūzdė. blėka gw. "blacha; naczynie do pieczenia", war. blėkd 2, 4 p.a. — zapoż. z błr. bljaxa ( blys-, por. blysti, blysta, blyso 1. "rozwidniać się, świtać", 3. "bieleć (od słońca)", 4. "(o węglach) przestać się żarzyć, dogasać", išblysti "poblednąć, zblednąć". — Niejasne jest natomiast krótkie i w paralelnym neopwk. blis-, por. pdg. bllsti, blysta, bllso 1. "zmierz,chać", 2. "przygasać (o płomieniu świecy)", 3. "pokrywać się popiołem (o żarze)", 4. "siwieć, stawać się białoszarym", blisas "(o koniu) z białą łysiną na łbie", bllskaktis m. ts. — SO bland-: išblandyti "ocucić, wytrzeźwić; wybić ze snu". Refl. blandytis 1. "ściemniać się, zmierzchać, chmurzyć się", 2. "rozjaśniać się, wypogadzać się", apsiblandyti "zachmurzyć się (o niebie); stać się sennym", išsiblandyti "wypogodzić się; oprzytomnieć (po śnie, po upiciu się), trzeźwieć". Por. (1) łot. sabluoditiės "zbłądzić, zabłąkać się", (2) słow. blązdą, bląditi "błądzić, grzeszyć, uprawiać nierząd". Nomina: blanda "zachmurzenie, mgła", apyblanda "przedświt, półmrok, zmierzch", prieblanda "pomrok, zmrok, zmierzch", blandūs "niejasny, mętny; zmierzchający, pochmurny, ciemny", też "zawiesisty, gęsty" (łot. bluozs "gęsty, zwarty"), blandi sriuba "gęsta zupa". Vb. denom. blanduoti "wyglądać nieczysto, mętnie". blezdinga 3 p.a. "jaskółka, Hirundo", war. blezdinga, blėzdingė, blezdingė, z insercją g: blegzdinga (Bretkun). Leksem blezd- stoi w zupełnej izolacji. Jeśli założymy, że blezd- pochodzi ze zmiany plezd- (udźwięcznienie pl- > bl-, jak np. w blakė, blusa), to otworzy się możliwość nawiązania nazwy jaskółki do czas. plezdū, plezdėti "trzepotać, uderzać skrzydłami; szybować po niebie, latać"; stanowi on wariant czas. plazdu, plazdėti (zob.). Por. zdania: Kregždės plėzda padangėse "Jaskółki szybują pod niebem". Kregždės plazda, bus lietaus "Jaskółki szybują / latają, będzie deszcz". Kregždės taip aukštai plazdi "Jaskółki tak wysoko szybują". Rekonstrukcja: *plezd-inga < *plazd-inga, znacz. etym. "ptak szybujący". Suf. -inga powraca w kregzdingd "jaskółka" (zob. kregždė) i kuolinga "kulik". — Łot. bezdeltga "jaskółka" uchodzi za przekształcenie formy *blezdlga (= lit. blezdinga) pod wpływem adideacji do czas. bezdelėt "wiederholt ein wenig fisten, popierdywać". Osłabia tę hipotezę brak poświadczeń dla czas. fplezdet, fplazdet. bliaukti, bliaukiū, bliaukiaū 1. "ciec (o ślinie, krwi), lać się (o łzach, pocie), wylewać się, padać (o deszczu)", 2. "płakać", 3. "palić się mocnym ogniem", 4. "kląć, przeklinać", pribliaūkti tr. "zanieczyścić wymiocinami". Nawiązanie w łot. b\auka "płaczliwe, niespokojne dziecko". Niejasne. — Drw. bliaukóti "lać, padać (o deszczu); płakać; przeklinać". bliauti, bliauju a. bliaunu, blioviau "ryczeć, beczeć (o zwierzętach); płakać; porykiwać przy śpiewie; kląć, bluźnić; pleść bzdury, paplać". Odpowiada łot. bfaūt, bĮaūju a. bĮaunu, b\avu "ryczeć, beczeć", atbĮaūt "krzyknąć w odpowiedzi (o nawoływaniu się w lesie)", piebĮaūt "przywołać krzykiem". — SZ bliū-C / bliuv-V: bliūti, bliūvū (war. bliūju, bliūnū, bliūstu), bliuvaū "ryczeć": prabliūti 1. "zacząć ryczeć, zacząć wrzeszczeć, strofować plugawymi słowami", 2. "o ropniu: pęknąć i rozlać się", išbliūti "o piaście koła: rozklapać się, rozluźnić się", bliuvoti "ryczeć, buczeć", nomina: bliūvas "krowa, która

65

dużo ryczy; dziecko płaksa; krzykacz; papla, gaduła". N. m. Bliumu Bliuviškiai. N. rz. Blivdkas < *Bliuv-okas. Por. łot. sabĮilt "spłynąć, zlać się w jedno", b/udinat "doprowadzać do krzyku". — Pie. *bhleuH- / *bhluH-, por. gr. c|)Ai£i "jest dosyć, jest w obfitości", SZ cj)Au8i "przelewa się, tryska, wybucha; zalewa potokiem słów, paple", cĮjAuoę, -eoę n. "próżne gadanie, paplanina, głupstwa", z *phluu-V przez zanik digammy. — Pb. nagłos blrozpowszechnił się ze st. e, bUau-, na formę st. zanikowego (zob. bliūti zam. *blūti) oraz WSZ, np. pabliūvoti "poryczeć przez pewien czas", bliūva 1. "płacz, ryk", 2. "płaksa. beksa", bliūvis m. "ryk, ryczenie", jaučio bliūvis SD «beczenie, bek», bliūvokas "kto ryczy (o cielęciu)". — WSO: blioviau (prt.), drw. bliovimas "beczenie", łot. bįavindt "doprowadzać do krzyku", b\avat "paplać". — N. m. Bliovai. bliežti, bliežiu, bliežiau b.z.a. gw. "rzucić". Wraz z łot. bliezt, bliežu, bliezu "bić, uderzać, rąbać, targać; szybko i energicznie pracować; iść z trudem, ociężale" kontynuuje pbsł. *bleiž- z pie. *bhleig- "uderzać". Por. łac.fligo, -ere "bić, uderzyć, zwł. powalić na ziemię", ajfllgó "rzucić o ziemię, powalić, rozbić, uszkodzić" (praforma *bhleig-ue-, por. LIV 2 88-89, tam też o gr. (j)A,i"Pco "gnieść, ściskać"). — SZ *bliž-: łot. blizas f. pl. "ruiny", lit. żm. bliže "radło". — WSZ *bllž-: blyzoti, -o, -ojo intr. "o ciężko chorym: leżeć bezwładnie, bez ruchu, nie wydając z siebie głosu" (=> blyzótojas "kto «blyžo», kto jest ciężko chory"), gw. blyžinti b.z.a. "iść" (por. łot. bliezt "iść z trudem, ociężale"). Nomina: blyzė "skaza na płótnie lnianym, w tkaninie" (=> blyziuotas "ze skazami"; brak vb. *blyžiūoti), łot. bliznis "wiatrołom, powalone przez wichurę drzewa w lesie". — SO blaiz-: lit. blaizyti "ścierać, łuskać, usuwać skórkę, łuskę" :: łot. blaiz.it, blaizit, -u, -Iju "uderzać o co, rzucać, gnieść, zgniatać, naciskać, pocierać, masować". — W słowiańskim poświadczone są tylko nomina z osnową *bliz- (/ z pbsł. SE ei albo WSZ T). Por. z jednej strony ros. gw. blizna "skaza w tkaninie; ślad po ranie", sch. blizna ts., pol. blizna "ślad po zagojonej ranie, znamię, piętno" (znacz. etym. "ślad po uderzeniu"), z drugiej strony adi. scs. blizu "bliski", ros. bh'zkij, czes. blizky (znacz. etym. "przyległy, styczny" "zbity"?). blynas d a w . g w . "blin, r o d z a j n a l e ś n i k a z m ą k i ( g r y c z a n e j , ż y t n i e j , p s z e n n e j ) lub z t a r t y c h k a r t o f l i " , t e ż " g o t o w a n y p l a c e k " , p r z e n . "płaski p r z e d m i o t ; k r ą g na w o d z i e " , w a r .

blynas,

blynai pl. « k r ę p l e , c i a s t o s m a ż o n e » — z a p o ż . z błr. blin (por. strus. mlinu). blindė "gatunek wierzby, Salix caprea", SD «wierzba, Salix» (syn. gluosnis, žilvitis), war. blinda, blindis, -ies f. oraz blendė. Drw. blindynas SD «wierzbina, wierzbowy gaiek», blindinis, -e "wierzbowy, z wierzby, z drzewa wierzbowego zrobiony". Łączy się z czas. blįsti, blindo, zob. bląsti. Znacz. etym. "drzewo o jasnej korze" (?). N. rz. Blenda, Blendžiava, Blinda. bliudas "misa, miska", SD «misa spora głęboka» — zapoż. z błr. bij udo. — Drw. bliūdelis m. SD «miseczka». N. jez. Bliūdelis 8x, Bliūdenis, Bliūdinis, Bliūdys, n. rz. Bliūdas, Bliūdalis. blizgėti, blizga, blizgėjo "błyszczeć, połyskiwać, świecić się, lśnić", SD blizga «miga się, migoce», inchoat. bligzti, blyzga, blizgo "zacząć błyszczeć" (z prvb. pa-, pra su-), => bligznóti "błyskać, połyskiwać", caus. blizginti "pucować, polerować, glancować; świecić (w oczy)". Nomina: blizgalas "błyskotka", blizgesys "błysk, połysk", blizgūs "błyszczący, połyskujący". Niejasne. Grupa -zg- przemawia za innowacją litewską. blogas, -a "niedobry, zły, marny, chudy, słaby", łot. blags "słaby, wyczerpany chorobą; zły (o drodze, o człowieku, o niegrzecznym dziecku), kłótliwy" — zapoż. ze stbłr. SD

66

blagij "lichy, marny, zły", z okresu przed spirantyzacją g > h (błr. bldhij). — Drw. bloguma "niedogodność, trudność" (Dabar bus pati bloguma "Teraz będzie najgorsze", tj. największa trudność), blogumas "niedobry, zły stan", cps. blógmetis m. "ciężki czas, kryzys". Vb. denom. pablogti, -blogsta, -blogo "pogorszyć się, pogarszać się" (Rūdeniorai pablógsta "Jesienią pogoda się pogarsza"), też "nieco schudnąć, zmizernieć", blogėti "pogarszać się, chudnąć, słabnąć (o chorym), bldginti "wycieńczać (konia)", pabloginti "pogorszyć co", bloguoti "źle się czuć, niedomagać". blokšti, bloškiū (gw. blaškiū), bloškiaū "rzucać (na ziemię), obijać o co, trzepać", blaškiu SD «młocę», bloškiu žemėn SD «obalam kogo; uderzam kogo o ziemię», cps. apiblokšti "obijać snopy zboża dla wymłócenia ziarna", nublokšti "zrzucić, strącić (na ziemię), odrzucić, odtrącić" (nublokšti nuo arklio "zrzucić z konia"). blokš-C jest neopierwiastkiem, który wyabstrahowano z prs. *blokštu. To ostatnie było refleksem formacji *blókstu < *blśg-stu, gdzie pwk. *blag- był kontynuacją pie. *bhleh2g- "bić, uderzać", por. łac. *flago flagitare "domagać się usilnie". Antewokaliczny allomorf blošk-V stał się punktem wyjścia dla st. zanikowego blašk-, por. blaškyti "rzucać, ciskać, miotać, ganiać, pędzać (gęsi), płoszyć, wichrzyć (włosy)", blaškau SD «szamocę», refl. blaškytis "rzucać się, miotać się, tułać się, poniewierać się, pierzchać, rozbiegać się". Nomen: blaškai m. pl. "wymłócone przez obijanie snopy, których słoma przeznaczona jest na strzechę". blovieščius, -iaus daw. gw. "święto Zwiastowania Najświętszej Marii Panny (25.III.)" — ze zmiany *blavieščius < *blayavieśćius, co zostało zapożyczone z błr. daw. blagovėščie a. blagovėstb. War. bloviėščiai m. pl., ant dienos Błowieficziu DP "na d z i e ń Zwiastowania". blūdas "błądzenie, obłęd (pijacki), szaleństwo" — zapoż. z błr. blud. Vb. denom. blūsti, blūstū, blūdaū "tracić głowę, głupieć; przejawiać silne uczucia, szaleć, wariować". — blūdyti, blūdiju, blūdijau "błądzić, chodzić bez celu, błąkać się; majaczyć w gorączce, mówić od rzeczy" — zapoż. z błr. blūditb. — Drw. sublūdyti "zgłupieć, zwariować", blūdinėti "błąkać się, błądzić". blukti, blunka, bluko "płowieć, blaknąć, odbarwiać się, tracić intensywność barwy" (syn. plūkti), caus. blūkinti "czynić wypłowiałym" (Saulė ir lietus blukina drapaną "Słońce i deszcz odbarwiają odzież"). Niejasne56. Może bluk- jest obocznym do blik- st. zanikowym od pwk. *blek- / blak-? Zob. blakstienos, blańkti. Por. też wykrzykniki blūkt (o szybkim zgaśnięciu ognia), blūkt (o nagłym pojawieniu się ognia). blusa 2 p.a. "pchła" (SD1 ma war. blusia), łot. blusa ts. — formacja identyczna z psł. *bluxa, rcs. blibca, ros. bloxa, ukr. blixa, sch. būha (pl. būhe), stcz. blcha, czes. blecha, pol. pchła (z metatezy *płcha, to z *błcha). Porównanie z wed. plūsi-, stwn.flóh, orm. Iow < *plus- każe przyjąć wtórną sonoryzację *pl- > *bl- w pbsł. nagłosie (paralela: blužnis). Jeszcze inna konstelacja spółgłosek w odpowiednich wyrazach gr. iJjuAAa "pchła" < *psul- i łac. pūlex, -icis m. ts. < *pusl-. — Drw. blusinės f. pl. "pokrzywka, wysypka na skórze", blusėtas šuo "zapchlony pies", blūsius "pchlarz". Vb. denom. blusautis "iskać się, szukać pcheł", blusinėti "szukać pcheł", przen. "doszukiwać się czego, czepiać się".

56 Porównuje się z walij. blyng- "rozzłościć się" i śrwn. blūc, bliuge "nieśmiały, bojaźliwy" (stwn. 'być niepewnym, wątpić"), stang. ungeblyged "nieustraszony".

blūgison

67

blužnis, -iės f., acc. sg. blužnį 4 p.a. 1. "śledziona", 2. gw. "płuca", SD blužnė «śledziona, słodzona». Por. stpr. blusne EV "śledziona, Milczę". Nagłos sonoryzowany z *pl-, podobnie jak w wyrazie blusa (zob.). Rekonstrukcja: pb. *(s)plužnis, to z metatezy *(s)pulžnis < pie. *(s)plgh-ni-. Por. aw. spdrdzan-, sti. plThdn- m. i łac. Hen, -enis tri. "śledziona" (*llh-en) obok gr. oTrArjv, GTTATIVOC; ts. Scs. slezena z *selžena < *selgh-enpokazuje zatratę p i dwa stopnie pełne. Tych rozbieżności dotąd nie wyjaśniono. bóba "baba, stara kobieta", łot. baba ts. — odpowiada słow. baba "matka ojca lub matki; stara kobieta < pbsł. *baba. Twór oparty na reduplikacji (z języka dzieci?). — Drw. bobiškas "baba, kobieta" (por. moteriškas, mergiškas), bobyna "babina" (por. diedyna), bobšė "starucha, babsko" (por. mergšė), bobštė 1. "starucha", 2. "akuszerka". Cps. bobkalys a. bóbkalis m. "czwarty mąż wdowy" — drugi człon do vb. kalti "kuć, wbijać", znacz. etym. "przykuty do (starej) kobiety", por. užkurys, užtupys; boblaižis m. "tłuczek do kartofli" (por. laižyti), boblaužis m., boblauža c. "kobieciarz, rozpustnik" (por. laužti), bóbpone "baba udająca panią", bčbštagara "baba stara i zła", dosł. "babsko-piekło" (por. bobštė, pragaras), bóbturgis m. "targ przed zapustami", bobvyris m. "zniewieściały mężczyzna", bobžolės f. pl. "zioła lecznicze". — N. m. Bóbaraistis, Bobka Inis, Bóblaukis 3x. bočius, -iaus 1. "ojciec", 2. "ojciec ojca a. matki, dziadek", 3. "starzec", 4. "przodek" (syn. sentėvis) — przekształcenie sufiksalne wyrazu bocid m.57, oddającego zapoż. z błr. bacja. War. bočis. — Drw. bocėlius "dziadek", bočiškai adv. "jak stary człowiek, nie spiesząc się (pracuje)". bodėtis, 3 os. bodisi ob. bódisi, bodėjosi "przykrzyć się, brzydzić się, czuć niechęć do kogo lub czego, czuć obrzydzenie, wstręt". Por. też SD bodžiuosi «mierżę się czym [syn. dygiuosi]; przekwintuię», bodžiuosi iš ko «przykro mi, ciężko mi». Niezwrotne: atbodėti "obmierznąć, sprzykrzyć się", bodėti "cierpieć głód, przymierać głodem", SD bodžiu «mrę głod» (brak w LKŽ), co zostało w SD wymienione wraz z baduoju i badu kinčiu jako synonimami. Do tego może badas "głód" (zob.) jako forma na SZ a ( *a, która się wzoruje na stosunku *e *a wśród samogłosek krótkich. Jeśli założymy wyjściowe :i:buod-, to będzie można je objaśnić jako alternant na SO, *bód- < pie. ^t>hoHjcih-, i powiązać z pwk. ' ^ e h ^ ^ p r z e ć , napierać, nalegać", por. wed. badhate "prze, naciska, pili", abTbhatsata "poczuł wstręt", scs. bėda "nędza, bieda, cierpienie, niedola" (zob. też wyżej lit. bėda). — Drw. atbodus darbas "obmierzła robota, praca", bodus "przykry, nudny, dokuczliwy, uciążliwy", DP "mierziony", nuoboda c. "nudziarz", nuoboda SD «mierziączka; przykrość», nuobodūs "nudny". Neoosn. bodėjbodėjosi): bodėjimas "zniechęcenie, znużenie",

57

Por. wsch.-lit. To bernuko

bočia buvo kvarcis "Ojciec tego chłopca był chory"

68

bodėjimasis SD « m i e r z i ą c z k a » (syn. dygėjimasis). boginti, boginu, boginaū 1. "nieść, ciągnąć coś ciężkiego, niewygodnego, taszczyć, nieść a. ciągnąć w pośpiechu", 2. "pędzić, biec dokądś", też boginti ts; įboginti "wwlec, wtaszczyć do środka", išboginti m.in. "spowodować wykipienie; poronić", paboginti "zmusić do ucieczki", DP "porwać", praboginti "przewietrzyć (piec)". War. sufiksalny: bogenti, -enū, -enaū. Drw. boginėjas a. bogintojas "woźnica", bogūnas DP "zbieg, zbiegły". — Czas. boginti stoi na miejscu *bogyti "wprawić w ruch", co było causativum-iterativum do bėgti "biec". Morfem bog- jest produktem innowacyjnej apofonii *bag-