Druga wojna światowa. tom 6 Księga 2

LITERACKA

TOM VI

NAGRODA

NOBLA

KSIĘGA

2

DRUGA WOJNA ŚWIATOWA KSIĘGA

TOM VI Przełożył

Kazimierz Mosiewicz

NON STOP PRESS GDAŃSK 1996

2

OD WYDAWCY Oddajemy do rąk Państwa niniejszą księgę, zamykając w ten sposób polskie wydanie "Drugiej wojny światowej" W. S. Churchilla, oparte na edycji angielskiej "Penguin Books". Mamy nadzieję, że nawet po czterdziestu latach od jej pierwszego wydania Churchillowska interpretacja wydarzeń i opinii o drugiej wojnie światowej wciąż stanowić będzie ciekawą lekturę i przedmiot wnikliwych studiów. Jesteśmy łen że

we

dumni, że jako pierwsi udostępniliśmy petekst pracy tego wybitnego męża stanu i wierzymy, wybaczą nam Państwo niedoskonałości, jeśli takowystąpiły.

o

TYM, JAK WIELKIE DEMOKRACJE

ZATRIUMFOWAŁY, CO POZWOLIŁO IM NA POWRÓT

DO TYCH SZALEŃSTW, KTÓRE UPRZEDNIO OMAL NIE POZBAWIŁY ICH ŻYCIA

tom VI TRIUMF I TRAGEDIA

....... księga

2

ŻELAZNA KURTYNA

SPIS TREŚCI księga

2

ŻELAZNA KURTYNA

XX XXI XXII XXIII XXIV XXV XXVI XXVII XXVIII XXIX XXX XXXI XXXII XXXIII XXXIV XXXV XXXVI XXXVII XXXVIII XXXIX XL

Przygotowania do nowej konferencji.. ....... .... ....... - plany światowego pokoju............................ Rosja i Polska: radziecka obietnica......................... Jalta - finał.................................................................. Forsowanie Renu ...................................................... Dyskusje na temat Polski ......................................... Sowieckie podejrzenia.................. ........ .................... Strategiczne rozbieżności na Zachodzie...... ......... Punkt kulminacyjny: śmierć Roosevelta ............... Narastający konflikt z Rosją .................................... Ostatnia ofensywa .................................................... Zwycięstwo Alexandra we Włoszech .................... Kapitulacja Niemiec ................................................. Nieprzyjemne interludium ...................................... Otwiera się przepaść ................................................. Rozpad koalicji rządowej ........................................ Rozstrzygająca decyzja ............................................ Pokonanie Japonii ..................................................... Poczdam: bomba atomowa ..................................... Poczdam: polskie granice ........................................ Moja relacja dobiega końca ....................................

Jałta

1 18 38 61 76 93 115 130 145 158 177 195 206 226 244 260 274 289 305 323 345

ZAŁĄCZNIKI

C.

D. E.

F. G.

Dyrektywy, notatki i telegramy premiera........ ..... Miesięczne straty poniesione przez żeglugę brytyjską, sojuszniczą i neutralną .......................... Przemówienie radiowe premiera z okazji zwycięstwa ................................................................. Bitwa o Atlantyk. Statki handlowe zatopione przez U-booty na Atlantyku ................................... Skład rządu ................................................................

355 397 398 406 407

INDEKS ..................................................................... 409

WŁOCHY

X

1.

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

POKONANE

MAPY i wykresy Forsowanie Renu... ...... .................. ........................... 79 Uderzenie od północy............................................. 83 Strefy okupacyjne uzgodnione w Quebecu, wrzesień 1944 ............................................................ 183 Inwazja na Niemcy .................................................. 193 Bitwa w dolinie Padu .............................................. 199 Straty zadane flocie handlowej przez U-booty (tonaż), styczeń 1940 - kwiecień 1945 ................. 221 Wycofywanie się zachodnich aliantów, lipiec 1945 ............................................................................. 285 Środkowa Birma ....................................................... 295 Ostatnia faza wojny na Pacyfiku ........................... 303 Strefy okupacyjne w Niemczech i Austrii ustalone ostatecznie, lipiec 1945 ............................ 343 Granice w Europie Środkowej ............................... 353

Rozdział

XX

PRZYGOTOWANIA DO NOWEJ KONFERENCJI

Ofensywa Armii Czerwonej - Bitwa we Włoszech - Polityczne problemy w Europie Wschodniej - Korespondencja między Prezydentem a Stalinem dotycząca Polski - Potrzeba konferencji trzech mocarstw Wyrażam zgodę na tę propozycję - Mój telegram do Roosevelta z 1 stycznia i jego odpowiedź - Moje wysiłki, aby zaaranżować spotkanie Połączonego Komitetu Szefów Sztabów - Hafn) Hopkins przyjeżdża do Londynu, 21 stycznia - Wątpliwości na temat Jałty - Lecę na Maltę, 29 stycznia - Scena w porcie La Valletta, 2 lutego - Dyskusje między brytyjskimi i amen)kańskimi szefami sztabu - Lot do Saki w zimnie - Przejazd do Jałty.

e wcześniejszych rozdziałach śledziliśmy ofensywę annii sowieckiej do granic Polski i Węgier. Po zaję­ ciu Belgradu 20 października, Rosjanie wznowili atak w górę doliny Dunaju, ale opór wzmagał się w miarę marszu przez Nizinę Węgierską. 20 listopada sforsowali Dunaj i utworzyli przyczółek w odległości 80 mil od Budapesztu, a następnie uderzyli na północ. Do końca grudnia stolica Wę­ gier została całkowicie otoczona i przez następne sześć tygodni była sceną jednych z naj cięższych walk ulicznych w czasie tej wojny. Silny opór Niemców i ich zaciekłe kontrataki na brzegach jeziora Balaton spowodowały zatrzymanie ofensywy radzieckiej aż do wiosny. W Polsce Rosjanie przeznaczyli miesiące jesienne na odbudowę sił po nadzwyczajnych osiągnięciach letniej ofensywy. W styczniu byli gotowi. Uderzając w kierunku zachodnim z przyczółków w okolicach Sandomierza, pod koniec miesiąca przerwali front niemiecki i wdarli się głęboko w wielki okręg

W

ŻELAZNA KURTYNA

2

przemysłowy Górnego Śląska. Dalej na północ, przekraczając Wisłę, zajęli obie strony Warszawy; zdobywszy miasto 17 stycznia i omijając Poznań, ruszyli w kierunku Odry, a także ku Szczecinowi i Gdańskowi. Jednocześnie też weszli do Prus W schodnich od wschodu i z południa. Do końca stycznia zajęli je całkowicie, oprócz silnie umocnionej twierdzy w Królewcu. Tutaj, podobnie jak w Gdańsku, garnizon kontynuował upartą, choć beznadziejną obronę, aż do kwietnia. Wojska niemieckie odcięte w Kurlandii pozostały tam aż do kapitulacji, gdyż Hitler nie zezwolił na ich wycofanie. Sowieckie naczelne dowództwo, mając przewagę w siłach lą­ dowych w przybliżeniu trzy do jednego i panując w powietrzu, zastosowało strategię, która przypominała ostateczne zwycię­ stwo Focha w 1918 r. Seria bitew to tu, to tam wybijających w szerokim froncie kolejne wyłomy, zmuszała nieprzyjaciela do odwrotu na całej linii.

.......

Nasza kampania na Zachodzie, chociaż na mniejszą skalę, nas również do granic Niemiec, tak że w końcu stycznia 1945 armie hitlerowskie zostały ściśnięte na własnym terytorium, z wyjątkiem kruchych przyczółków na Węgrzech i w północnych Włoszech. Tutaj, jak już wcześniej opisywano, ofensywa zręcznie prowadzona przez Alexandra, ale pozbawiona dostatecznych sił została zatrzymana. W listopadzie lotnictwo strategiczne i taktyczne rozpoczęło powietrzną ofensywę mającą trwać sześć miesięcy. W jej rezultacie, wskutek zniszczenia stacji transformatorowych na większej części linii prowadzącej przez przełęcz Brenner, nieprzyjaciel był zmuszony do przejścia z trakcji elektrycznej na parową, a na pozostałym obszarze ruch posiłków i zaopatrzenia wroga został w dużej mierze zahamowany. Nie jest możliwe opisanie tu operacji prowadzonych przez sojusznicze lotnictwo taktyczne dzień po dniu. Było ono dowodzone przez generała Cannona, podlegając amerykańskiemu generałowi Eakerowi jako naczelnemu dowódcy sił powietrznych. Dławiąc opór przeciwnika, mimo fatalnej pogody, ogromnie pomogło w jesiennej ofensywie i w doprowadziła

PRZYGOTOWANIA DO NOWEJ KONFERENCJI

pełni zasłużyło

na słowa pochwały w jego komunikacie:

generała

Alexandra zawarte

Nie mógłbym przecenić walorów generała Cannona jako dowódcy pomocy, jakiej mi zawsze udzielał. Wielkość jego osiąg­ nięć polegała na całkowitym uwolnieniu od zagrożenia atakami sił powietrznych nieprzyjaciela oraz na stałym i bliskim wsparciu, otrzymywanym przez nasze siły lądowe, a uzmysławiały ją długie kolumny zniszczonych pojazdów nieprzyjacielskich, zwalone mosty i unieruchomione linie kolejowe, na które nasze armie stale natykały się w marszu przez terytorium przejętym po nieprzyjacielu. i

wartości

Mimo to, na całkowite wyzwolenie Włoch trzeba było czekać do wiosny. Tak przedstawiała się sytuacja militarna w wigilię konferencji Wielkiej Trójki. aż

.. -..

Natomiast sytuacja polityczna, zwłaszcza w Europie Wschodniej, była dalece niezadowalająca. W Grecji udało się, co prawda, osiągnąć bardzo jeszcze kruchy spokój i można było żywić nadzieję, że wolny, demokratyczny rząd zostanie tam utworzony w rozsądnym czasie, w oparciu o powszechne i tajne wybory. Rumunia i Bułgaria znalazły się jednak pod wojskową okupacją sowiecką, na Węgrzech i w Jugosławii nadal toczyły się walki, a Polska, chociaż wolna od Niemców, jedynie zamieniła jednego okupanta na drugiego. Nieformalne i czasowe porozumienie, jakie zawarłem ze Stalinem w trakcie mojej październikowej wizyty w Moskwie, nie mogło, i w moich intencjach nigdy nie miało, wpływać na przyszłość tego wielkiego regionu po zwycięstwie nad Niemcami. Cały kształt i struktura powojennej Europy domagały się przeglądu. Jak należy potraktować Niemcy po zniszczeniu nazizmu? Jakiej pomocy mogliśmy oczekiwać od Związku Sowieckiego w ostatecznym ataku na Japonię? Jakie środki zastosują i jaką organizację utworzy trzech wielkich sojuszników po osiągnięciu celów militarnych, aby zapewnić światu trwały pokój i dobre rządy? Dyskusje w Dumbarton Oaks zakończyły się

4

ZELAZNA KURTYNA

tylko częściowym porozumieniem. Dotyczyło to także mniejszego, ale nie mniej ważnego odcinka negocjacji między popieranymi przez Związek Sowiecki "lubelskimi Polakami" i ich rodakami z Londynu, które to negocjacje z takim trudem obaj z Edenem zapoczątkowaliśmy w czasie naszej wizyty na Kremlu w październiku 1944 1". W tej sprawie między Stalinem i Prezydentem krążyła sucha korespondencja, o której pan Roosevelt mnie informował, ale jednocześnie w Londynie nastąpił rozłam między Mikołajczykiem i jego kolegami. Tymczasem 5 stycznia, wbrew życzeniom Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, Związek Sowiecki uznał Komitet Lubelski za polski Rząd Tymczasowy.*

... - ..

Prezydent poinformował mnie o wymianie listów ze Stalinem, która przedstawiała się następująco: Marszałek

Stalin do prezydenta Roosevelta 27 grudnia 1944 [... ] Wiele faktów, które miały miejsce po ostatniej wizycie Mikołajczyka w Moskwie, a w szczególności przejęte przez nas depesze radiowe wymieniane przez rząd Mikołajczyka z terrorystami aresztowanymi w Polsce - podziemnymi agentami polskiego rządu emigracyjnego - z całą oczywistością dowodzi, że negocjacje prowadzone przez pana Mikołajczyka z Polskim Komitetem Narodowym, służyły tylko jako zasłona dla tych elementów, które prowadziły zza pleców Mikołajczyka kryminalne, tenorystyczne działania przeciwko sowieckim oficerom i żołnierzom na terytorium Polski. Nie możemy pogodzić się z sytuacją, gdy terroryści inspirowani przez polskich emigrantów zabijają w Polsce żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej. Prowadząc w ten sposób zbrodniczą walkę z sowieckimi wojskami bezpośrednio pomagają naszym wrogom, stając się w istocie ich sojusznikami. Zastąpienie Mikołajczyka Arciszewskim i generalna wymiana ministrów w polskim rządzie emigracyjnym jeszcze pogorszyły sytuację i wytworzyły przepaść między Polską i rządem emigracyjnym. Tymczasem Polski Komitet Narodowy ma poważne osiągnięcia w umocnieniu państwa polskiego i aparatu władzy na terytorium Pol-

*

Był

wa

to

Rząd

Tymczasowy Rzeczpospolitej Polskiej, dla którego dalej Tymczasowy Rząd Narodowy (RP).

się również określenia

uży­

PRZYGOTOWANIA DO NOWEJ KONFERENCJI

ski, w rozbudowie i wzmocnieniu polskiej armii i we wprowadzaniu w życie licznych ważnych ustaw rządowych, a zwłaszcza reformy rolnej przeprowadzanej na korzyść chłopów. Wszystko to prowadzi do konsolidacji sił demokratycznych w Polsce i do poważnego wzmocnienia autorytetu Komitetu Narodowego wśród szerokich mas Polaków w kraju i w kręgach polskiej emigracji. Wydaje mi się, że powinniśmy być teraz zainteresowani udzieleniem poparcia Polskiemu Komitetowi Narodowemu i tym wszystkim, którzy chcą i są zdolni z nim współpracować. Będzie to miało specjalne znaczenie dla sojuszników i dla naszego wspólnego zadania przyspieszenia klęski hitlerowskich Niemiec. Dla Związku Sowieckiego, na którym spoczywa cały ciężar wyzwolenia Polski spod niemieckiego jarzma, kwestia stosunków z Polską jest w obecnych warunkach sprawą codziennych i przyjaznych układów z władzą, która została stworzona przez Polaków na ich własnej ziemi i jest już silna. Posiada ona własną armię, walczącą wespół z Armią Czerwoną z Niemcami. Muszę powiedzieć szczerze, że jeśli Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego przekształci się w polski Rząd Tymczasowy to wzią­ wszy pod uwagę wszystko, co zostało powyżej powiedziane, rząd sowiecki nie będzie miał żadnych poważnych podstaw, aby opóźniać jego uznanie. Trzeba koniecznie powiedzieć, że w umocnieniu demokratycznej i przyjaznej sojusznikom Polski, Związek Sowiecki jest bardziej zainteresowany niż jakiekolwiek inne mocarstwo, nie tylko dlatego, że spada na niego główny ciężar walki o wyzwolenie Polski, ale i dlatego, że Polska graniczy ze Związkiem Sowieckim i problem Polski jest nierozłącznie związany z bezpieczeństwem Związku Sowieckiego. Chciałbym przy tym dodać, że sukcesy Armii Czerwonej w Polsce w walce z Niemcami w dużej mierze zależą od posiadania spokojnego i przyjaznego zaplecza. Polski Komitet Narodowy w peł­ ni rozumie te okoliczności, podczas gdy rząd emigracyjny ijego podziemni agenci przez swoje terrorystyczne akcje stwarzają niebezpieczeństwo rozpętania wojny domowej na zapleczu Armii Czerwonej i przeciwdziałają temu, aby osiągała ona sukcesy w walce. Z drugiej strony, w warunkach jakie istnieją w Polsce w chwili obecnej, nie ma powodów do kontynuowania polityki popierania rządu emigracyjnego, który utracił całe zaufanie polskiej ludności w kraju, a poza tym stwarza zagrożenie wywołania wojny domowej na tyłach Armii Czerwonej, działając ten sposób na szkodę naszych wspólnych interesów i zakłócając wysiłek wojenny w walce z Niemcami. Sądzę, że byłoby naturalne, sprawiedliwe i korzystne dla naszej wspólnej sprawy, aby rządy krajów sojuszniczych zgodziły się (jako pierwszy

6

ŻELAZNA KURTYNA

krok) na natychmiastową wymianę przedstawicieli z Polskim Komitetem Narodowym, aby po pewnym czasie, po przekształceniu w Rząd Tymczasowy, mogło dojść do uznania go za prawowitą wła­ dzę Polski. Obawiam się, że w innym wypadku zaufanie narodu polskiego do mocarstw sojuszniczych ulegnie osłabieniu. Myślę, że nie wolno nam dopuścić do tego, aby Polacy mogli powiedzieć, iż poświęcamy interesy Polski na rzecz interesów garstki polskich emigrantów w Londynie. Odpowiedź

Roosevelta

została

mi

następnie

przekazana

w depeszy: Prezydent Roosevelt do Premiera Wysłałem dzisiaj Stalinowi, co

następuje.

30 grudnia 1944 Zobaczy Pan, że jeste-

śmy jednomyślni.

"Odczuwam zaniepokojenie i głębokie rozczarowanie w związku z Pańską depeszą z 27 grudnia dotyczącą Polski, w której mówi Pan, że nie jest możliwe zawieszenie uznania Komitetu Lubelskiego jako Rządu Tymczasowego Polski do momentu naszego spotkania, kiedy to będziemy mogli przedyskutować tę kwestię. Ja osobiście nie widzę żadnej poważnej szkody dla Pańskiego rządu czy też armii, jaką mogłoby wyrządzić opóźnienie tego czysto prawnego aktu o miesiąc, tyle bowiem pozostało do naszego spotkania. W mojej prośbie o opóźnienie tego aktu nie było żadnej sugestii ograniczenia Waszych codziennych kontaktów z Komitetem Lubelskim, ani też myśli, że powinniście działać poprzez lub też zaakceptować rząd londyński w jego obecnym składzie. Nalegałem na to opóźnienie, ponieważ są­ dziłem, że Pan rozumie, jak niezwykle niefortunny i poważny będzie to miało skutek dla światowej opinii publicznej i morale nieprzyjaciela, jeśli Pański rząd formalnie uzna ów rząd polski, podczas gdy wię­ kszość innych Narodów Zjednoczonych, w tym Stany Zjednoczone i Wielka Brytania, będą podtrzymywały uznanie i stosunki dyplomatyczne z polskim rządem w Londynie. Muszę Panu powiedzieć, ze szczerością równą Pańskiej, że nie widzę możliwości, aby nasz rząd wstąpił w ślady Waszego i przeniósł swoje uznanie z rządu w Londynie na Komitet Lubelski w jego obecnym kształcie. Nie wynika to przy tym ze specjalnych związków czy uczuć dla rządu londyńskiego. Jest jednak faktem, że ani rząd, ani społeczeństwo Stanów Zjednoczonych jak dotychczas nie mają żad­ nego dowodu na to, że zarówno sposób utworzenia Komitetu, jak i jego działalność, usprawiedliwiają twierdzenie, że Komitet Lubelski reprezentuje naród polski. Nie mogę przy tym ignorować faktu, że do

PRZYGOTOWANIA DO NOWE) KONFEKhNLJl

tej pory tylko mała Część Polski, na zachód od linii Curzona, została wyzwolona spod niemieckiej tyranii; w ten sposób jest niekwestionowaną prawdą, że naród polski nie miał okazji wyrazić swej opinii o Komitecie Lubelskim. Jeśli w przyszłości, po wyzwoleniu Polski, utworzony zostanie Tymczasowy Rząd Polski, cieszący się poparciem społeczeństwa, nasz rząd będzie oczywiście kierował się decyzją narodu polskiego. W pełni podzielam Pański pogląd, że odejście Mikołajczyka z rzą­ du w Londynie pogorszyło sytuację. Zawsze czułem, że Mikołajczyk, który, o czym jestem przekonany, szczerze pragnął osiągnięcia porozumienia we wszystkich punktach spornych między Związkiem Sowieckim i Polską, jest jedynym polskim przywódcą, wydającym się dawać gwarancje na znalezienie prawdziwego rozwiązania skomplikowanej i niebezpiecznej kwestii polskiej. Trudno mi wprost uwierzyć, na podstawie mojej osobistej znajomości z Mikołajczykiem i moich z nim rozmów podczas jego pobytu w Waszyngtonie, oraz na podstawie jego konsekwentnych usiłowań i jego polityki podczas pobytu w Moskwie, żeby wiedział o jakichkolwiek instrukcjach terrorystycznych. Wysyłam tę depeszę, aby poznał Pan stanowisko naszego rządu odnośnie uznania w chwili obecnej Komitetu Lubelskiego jako Rzą­ du Tymczasowego. Jestem bardziej niż kiedykolwiek przekonany, że kiedy spotkamy się we trzech, zdołamy znaleźć rozwiązanie dla polskiego problemu i dlatego też nadal mam nadzieję, iż można utrzymać w zawieszeniu formalne uznanie Komitetu Lubelskiego do czasu naszego spotkania. Również z militarnego punktu widzenia nie dostrzegam argumentów przeciwko opóźnieniu tego o miesiąc".

Stalin odpowiedział w sposób następujący: Marszałek

Stalin do prezydenta Roosevelta 1 stycznia 1945 z 30 grudnia. Wielce żałuję, że nie potrafiłem przekonać Pana o słuszności stosunku rządu sowieckiego do kwestii polskiej. Mimo to mam nadzieję, że wypadki przekonają Pana, iż Polski Komitet Narodowy zawsze udzielał i będzie udzielał znacznej pomocy sojusznikom, a w szczególności Armii Czerwonej, w ich walce przeciwko Niemcom hitlerowskim, podczas gdy rząd emigracyjny w Londynie pomagał Niemcom przez dezorganizowanie tej walki. Oczywiście, w pełni rozumiem Pańską sugestię opóźnienia o miesiąc uznania przez rząd sowiecki Tymczasowego Rządu Polski. Istnieje jednak okoliczność uniemożliwiająca wypełnienie tego życzeOtrzymałem Pańską depeszę

8

ŻELAZNA KURTYNA

już 27 grudnia Prezydium Rady Nąjwyższej ZSRR Polaków, w odpowiedzi na ich zapytanie, że uzna Tymczasowy Rząd Polski, gdy tylko zostanie on sformowany. Ta okoliczność czyni niemożliwym uwzględnienie Pańskiej prośby. Proszę przyjąć moje życzenia zdrowia i sukcesów w Nowym Roku .

nia. Mianowicie

poinformowało

•• er ...

Ja również skie.

otrzymałem bezpośrednią depeszę

na tematy pol-

Marszałek

Stalin do Premiera 4 stycznia 1945 Zna Pan już zapewne oświadczenie Polskiego Komitetu Narodowego w Lublinie o przekształceniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w Tymczasowy Rząd Narodowy Rzeczypospolitej Polskiej. Znane są też zapewne Panu nasze stosunki z Polskim Komitetem Narodowym, który, według naszego rozeznania, cieszy się wielkim autorytetem w Polsce i jest rzeczywistym wyrazicielem woli narodu polskiego. Przekształcenie Polskiego Komitetu Narodowego w Rząd Tymczasowy wydaje się nam całkowicie na czasie, szczególnie wobec faktu, że Mikołajczyk przestał być członkiem polskiego rządu emigracyjnego i w ten sposób ten rząd utracił ostatnie pozory wiarygodności. Uważam za niemożliwe pozostawienie Polski bez rządu. W związku z tym rząd sowiecki zgodził się uznać polski Rząd Tymczasowy. Ku mojemu wielkiemu żalowi nie byłem w stanie przekonać Pana o słuszności stosunku rządu sowieckiego do kwestii polskiej. Mimo to mam jednak nadzieję, że przyszłe wydarzenia wykażą, iż uznanie przez nas polskiego rządu w Lublinie leży w interesie sojuszników i przyczyni się do przyspieszenia zwycięstwa nad Niemcami. Załączam, do Pańskiej wiadomości, dwie moje depesze do Prezydenta odnośnie kwestii polskiej. Wiadomo mi, że Prezydent ma Pańską zgodę na spotkanie naszej trójki pod koniec tego miesiąca lub w początkach lutego. Będę zadowolony, mogąc powitać Pana i Prezydenta na terytorium naszego kraju i mam nadzieję na sukces naszych wspólnych prac. Korzystam z tej okazji, aby przekazać Panu najlepsze życzenia zdrowia i powodzenia w Nowym Roku.

Dalsza korespondencja nie rokowała nadziei na sukces. Tylko osobiste spotkanie mogło przynieść zmianę stanowisk.

PRZYLrUIUWANIA

iJU

f\lUVV.t.)

.I.\. U 1'\1 l·.t.l'tJ:'.l'\,'\.....) l

marszałka

Stalina 5 stycznia 1945 za przesłanie mi Pańskich dwu depesz do Prezydenta w sprawie polskiej. Oczywiście, ja i moi koledzy z Gabinetu Wojennego czujemy się przygnębieni kierunkiem, w jakim zmierzają wydarzenia. Jest dla mnie całkowicie jasnym, że najlepsze, co my trzej możemy zrobić, to spotkać się i omówić wszystkie sprawy, nie tylko jako izolowane problemy, ale w stosunku do całej światowej sytuacji, tak podczas wojny, jak i w okresie przejściowym. Do tego czasu nasze stanowisko, które Pan zna, pozostaje niezmienione . Premier do

Dziękuję

•• -

4.

Prezydent był w pełni przekonany o potrzebie kolejnego spotkania "Trójki", do którego przygotowania trwały już od pewnego czasu. Nastąpiła zwyczajowa debata dotycząca miejsca spotkania. "Jeśli Stalin nie może spotkać się z nami nad Morzem Śród­ ziemnym, stwierdzał Prezydent, jestem gotów pojechać na Krym i spotkać się z nim w Jałcie, która wydaje się być najlepszym dostępnym miejscem nad Morzem Czarnym z najwygodniejszymi pomieszczeniami i optymalnymi warunkami do odbywania lotów. Moja delegacja będzie podobna do tej z Teheranu - około trzydziestu pięciu osób. Mam wciąż nadzieję, że sytuacja wojskowa pozwoli marszałkowi Stalinowi spotkać się z nami w połowie drogi". Odpowiedziałem:

Premier do prezydenta Roosevelta 29 grudnia 1944 Przesyłam Panu raport Admiralicji na temat Jałty. Jeśli to miejsce zostanie wybrane, dobrze byłoby mieć przy brzegu kilka niszczycieli, na których moglibyśmy mieszkać w wypadku konieczności. Nie byłoby kłopotów z lotem z wielkiej bazy lotniczej i centrum meteorologicznego w Casercie. Ja sam lądowałem Yorkiem w Symferopolu. Zaryzykowałbym jednak twierdzenie, że Stalin zapewni dobre zakwaterowanie na brzegu. Staramy się ograniczyć liczebność delegacji do minimum. Sądzę, że powinniśmy celować na koniec stycznia. Muszę zabrać ze sobą Anthony' ego i Leathersa.

30 [grudnia] pan Roosevelt depeszował, że opuści Stany Zjednoczone natychmiast po inauguracji prezydenckiej i popły-

10

ŻELAZNA KURTYNA

nie na pokładzie okrętu wojennego na Morze Śródziemne, a następnie uda się samolotem do Jałty. Zgodziłem się z tym natychmiast i przyrzekłem wysłać statek pasażerski do Sewastopola dla wsparcia naszych kwater na lądzie. Ja miałem lecieć bezpośrednio do Caserty. 31 grudnia telegrafowałem: "Czy ma Pan nazwę dla tej operacji? Jeśli nie, sugeruję Argonaut*, mającą lokalne, acz nie do wydedukowania skojarzenia". Otoczenie Prezydenta zaproponowało jednak inne rozwiąza­ nie w stosunku do lotu z Caserty. Jego doradcy medyczni i inni byli zdania, że lot na dużych wysokościach nad górami między Włochami i Jałtąjest niewskazany. Admirał Hewitt zaproponował podróż morską na Maltę, a stamtąd do Jałty. To mi się spodobało.

Premier do prezydenta Roosevelta 1 stycznia 1945 Będziemy zachwyceni, jeżeli przybędzie Pan na Maltę. Będę czekał na nabrzeżu. Zobaczy Pan również wyryte w kamieniu słowa swojego szlachetnego przesłania na Maltę sprzed roku. Wszystko zostanie zorganizowane dla Pańskiej wygody. Dość wahań. Z Malty do Jałty! Niech nikt tego nie zmienia.

A oto, co napisałem na prywatny

użytek:

Dość

zmian, wahań lub wykrętów Z Malty do Jałty i z Jałty na Maltę. ** Zrobiłem

przy tym dobrze,

że

nie przetelegrafowałem tego.

Prezydent Roosevelt do Premiera 2 stycznia 1945 Planujemy przybycie na Maltę wczesnym przedpołudniem 2 lutego i proponujemy natychmiast lecieć dalej samolotem bez wahmi***. Będzie wspaniale spotkać Pana na nabrzeżu. Pańska sugestia odnośnie "Argonaut" jest świetna. Pan i ja jesteśmy potomkami w linii prostej.

* Ang. Argonaut - Argonauta, uczestnik wyprawy Jazona po złote runo. ** W języku angielskim układa się to w rymowankę: No more Jet us alter of faJter or palter, From Malta to Yalta and YaJta to Malta (przyp. *** Podkreślenie autora (przyp.oryg).

tłum.).

PRZYGOTOWANIA DO NOWEJ KONFERENCJI

11

.. .. ~

Lord Halifax donosił z Waszyngtonu, że spotkał się z Prezydentem dzień wcześniej i nie wydawało mu się, żeby "wyglądał zbyt dobrze". Roosevelt powiedział mu jednak, że czuje się świetnie i oczekuje na nasze spotkanie. Powiedział poza tym, że nasza akcja w Grecji miała olbrzymie znaczenie i bardzo żału­ je, że nie może po drodze odwiedzić Anglii. Ogromnie go niepokoiły ataki japońskich samolotów samobójczych na Pacyfiku, oznaczające stałe straty czterdziestu do pięćdziesięciu Amerykanów za jednego Japończyka. Nie miał wielkich nadziei na rychły koniec żadnej z toczonych przez nas batalii. Ta uwaga i inne przemyślenia spowodowały moje usilne starania w kierunku zorganizowania spotkania Połączonego Komitetu Szefów Sztabów, przed naszym spotkaniem ze Stalinem, któremu moglibyśmy obaj przewodniczyć lub być w pobliżu. Wysłałem więc następujący telegram: Premier do prezydenta Roosevelta 5 stycznia 1945 [1.] Czy nie byłoby możliwe, aby spędził Pan dwa lub trzy dni na Malcie, co pozwoliłoby szefom sztabów przedyskutować swoje zagadnienia w nieformalnej atmosferze? Eisenhower i Alexander mogliby również przyjechać. Sądzimy, że jest kilka bardzo ważnych problemów nie dotyczących Rosjan, jak na przykład Japonia czy sposób użycia armii włoskich, które wymagają omówienia. Proszę tylko potwierdzić, że jest to możliwe, a my zajmiemy się stroną organizacyjną·

2. Jest nam naprawdę przykro, że w czasie tej podróży nie może Pan Wielkiej Brytanii. Zrobiłoby to bardzo złe wrażenie, gdyby Pan odwiedził Francję przed wizytą w Anglii i można by nawet powiedzieć, że poczytywano by to za afront w stosunku do Waszego najbliższego sojusznika. Rozumiem jednak, że przyjeżdża Pan tylko nad Morze Śródziemne i Czarne, można to więc traktować jako powtórzenie Teheranu. 3. Szef sztabu imperialnego i ja spędziliśmy dwa interesujące dni w kwaterze Eisenhowera w Wersalu. Przez przypadek w tym samym czasie zjawił się tam de Gaulle w sprawie, w której wysłał do nas, jako do szefów rządów, telegramy. Chodziło o południowy odcinek frontu [Strasburg]. Odbyliśmy nieformalną konferencję i plany operaodwiedzić

12

ŻELAZNA KURTYNA

cyjne zostały skorygowane zgodnie z jego życzeniami. Eisenhower był dla niego bardzo uprzejmy. 4. Jestem w tej chwili w pociągu Eisenhowera i jadę z wizytą do Montgomery' ego, gdyż pogoda uniemożliwia podróż samolotem. Cały kraj pokryty śniegiem. Mam nadzieję, że do Anglii wrócę w sobotę. Wszystkiego najlepszego.

Prezydent w pierwszej chwili nie uważał za możliwe odbycia wstępnej konferencji na Malcie. Pisał, że przy sprzyjającej pogodzie mógłby przybyć 2 lutego i chciałby wylecieć tego samego dnia, aby dotrzymać daty spotkania ustalonej ze Stalinem. "Przykro mi, depeszował, że ze względu na ograniczony czas jaki mogę poświęcić na tę podróż, nie uda się skorzystać z Pań­ skiej propozycji odbycia anglo-amerykańskiego spotkania sztabowego na Malcie przed wyjazdem na »Argonaut«. Nie sądzę, aby nieprzeprowadzenie konsultacji na Malcie spowodowało opóźnienie w naszych rozmowach w Jałcie. Zazdroszczę Panu wizyt na froncie, których jestem pozbawiony z uwagi na odległość".

Nie zrezygnowałem jednak i dalej naciskałem na realizację moich propozycji. Czytelnik zapewne pamięta moje niepokoje odnośnie operacji w północno-zachodniej Europie, wyrażone w telegramie do Prezydenta z 6 grudnia. * Niepokoje te nadal mnie nękały. Brytyjscy i amerykańscy szefowie sztabu bardzo potrzebowali dyskusji przed rozpoczę­ ciem rozmów w Jałcie i miałem nadzieję, że mogą się oni zjawić na Malcie dwa lub trzy dni przed nami, aby omówić problemy wojskowe, a Prezydent mógłby zaprosić Eisenhowera, jeśli przebieg bitwy pozwoliłby na to. Chciałem, aby Alexander również wziął udział w tym spotkaniu. Wydawało się także celowym, aby równolegle ze wstępną konferencją wojskową odbyła się konferencja ministrów spraw zagranicznych. Nie wiedziałem, czy Prezydent przywiezie ze sobą Stettiniusa, który został niedawno mianowany na to stanowisko, ani czy Mołotow weźmie udział w obradach, ale bardzo by mi się podobała kon-

*

Patrz: tom VI,

księga

1,

rozdział

XVII, s. 277 i

następne

(przyp.oryg.).

PRZYGOTOWANIA DO NOWEJ KONFERENCJI

ferencja między Edenem, Stettiniusem i Mołotowem w Aleksandrii lub pod piramidami, tydzień przedtem, nim Prezydent i ja dotrzemy do Jałty. Tak więc 8 stycznia znowu przesłałem depeszę, w której po przedstawieniu propozycji, kontynuowałem: Nadal uważam za niezwykle ważne, aby wojskowi obu stron spotkali się na parę dni przed naszym przylotem do Jałty. Niewątpliwie będą oni mogli spotykać się w Sewastopolu w dnie, kiedy będziemy zajęci problemami politycznymi i nie będziemy ich potrzebowali. Mimo to olbrzymią ilość spraw należałoby wspólnie rozważyć, zanim zostaną omówione przy stole obrad. Jak długo, Pańskim zdaniem, potrwa nasz pobyt w Jałcie? To może być rozstrzygająca konferencja, odbywająca się w momencie, kiedy wielkie mocarstwa są tak podzielone, a wojna kładzie się na nas coraz większym cieniem. W chwili obecnej sądzę, że zakończenie tej wojny może przynieść więcej rozczarowań niż finał poprzedniej.

Prezydent odpowiedział, że wydał polecenie, aby Marshall, King i Arnold ze swoimi asystentami przybyli na Maltę przed południem 30 stycznia, w celu odbycia konferencji ze swoimi odpowiednikami brytyjskimi. Wyjaśnił jednak, że nie może się zgodzić na to, by Stettinius uczestniczył we wstępnej konferencji ministrów spraw zagranicznych, gdyż on sam będzie na morzu, a sekretarz stanu nie powinien przebywać tak długo poza krajem. Dołączy on jedn ak do nas na Malcie i będzie nam towarzyszył w czasie konferencji Wielkiej Trójki. "Wyobrażam sobie, zakończył, że czas trwania konferencji wyniesie pięć do sześciu dni. Bardzo pragnę dotrzymać daty spotkania ustalonej z Wujkiem Joe". Było to lepsze niż nic, ale wydawało mi się, że będziemy bardzo ograniczeni w czasie i dlatego nalegałem: Premier do prezydenta Roosevelta 10 stycznia 1945 [l] Bardzo dziękuję za wyrażenie zgody na wstępne spotkania szefów sztabów. 2. Eden bardzo mnie prosił, abym jednak zasugerował przyjazd Stettiniusa na Maltę o czterdzieści osiem godzin wcześniej, razem z szefami sztabu, co pozwoliłoby Edenowi na przedyskutowanie

14

ŻELAZNA KURTYNA

z nim porządku dziennego konferencji. Uważam, że spotkanie to bę­ dzie niezmiernie użyteczne, nawet mimo to, że Mołotow nie został zaproszony. Nie widzę innego sposobu na zrealizowanie naszych nadziei odnośnie organizacji światowej w ciągu pięciu czy sześciu dni. Nawet Najwyższy potrzebował siedmiu. Proszę wybaczyć mi natarczywość.

3. Przeczytałem bardzo uważnie Pańskie przesłanie do Kongresu i niech mi będzie wolno stwierdzić, że jest to mistrzowsko opracowany dokument. Wszystkiego nąjlepszego.

Prezydent odpowiedziałjednak, że Stettinius ma w Waszyngtonie zbyt wiele pilnych zajęć, aby mógł przybyć na Maltę przed 31 stycznia. Przyrzekł za to przysłać do Anglii Harry' ego Hopkinsa, abyśmy - ja i Eden - mogli z nim omówić wszystkie tematy. Hopkins przyleciał do Londynu 21 stycznia, na dyskusję o problemach, jakie czekają nas w trakcie spotkania Wielkiej Trójki, a także o rozdźwiękach powstałych między nami w związku z Grecją, Polską i Włochami. W ciągu trzech dni odbyliśmy bardzo wiele szczerych rozmów. Hopkins zanotował, że byłem "wulkaniczny" w swoich uwagach, ale wizyta wypadła "bardzo zadowalająco". Powiedziałem mu, że ze wszystkich raportów jakie otrzymuję o warunkach panujących w Jałcie wynika, że nawet gdybyśmy szukali jeszcze dziesięć lat, nie znaleźlibyśmy gorszego miejsca na odbycie spotkania. Widocznie doradcy Prezydenta też musieli mieć wątpliwości, gdyż w dniu odlotu otrzymałem następujący telegram: Prezydent Roosevelt do Premiera 29 stycznia 1945 Dojazd do "Argonaut" wydaje się być o wiele trudniejszy niż raportowano uprzednio. Grupa moich doradców wysłana wcześniej przyśle mi zalecenia odnośnie podróży z Malty. Zgadzam się, że musimy zawiadomić Wujka Joe o dacie przybycia, gdy tylko - po otrzymaniu wszystkich informacji - zdołamy ustalić plan podróży.

Roosevelt znajdował się już na morzu i niewiele można było ale złe przepowiednie wkrótce się sprawdziły.

zdziałać,

-

.. -..

PRZYGOTOWANIA DO NOWEJ KONFERENCJI

29 stycznia opuściłem Northolt na pokładzie skymastera, którego dostałem od generała Arnolda. Razem ze mną podróżowa­ li: moja córka Sarah, oficjalna część delegacji, panowie Martin i Rowan - moi prywatni sekretarze, oraz komandor Thompson. Pozostała część mojego personelu i niektórzy z urzędników ministerialnych lecieli dwoma innymi samolotami. Przylecieliśmy na Maltę tuż przed świtem 30 stycznia i tam dowiedzieliśmy się, że jeden z tych samolotów rozbił się w pobliżu PantelIerii. Ocalało tylko trzech członków załogi i dwu pasażerów. Takie dziwne są koleje losu. W czasie lotu dostałem wysokiej temperatury i na polecenie doktora Morana pozostałem na pokładzie samolotu do połud­ nia. Potem zająłem moją kabinę na okręcie Orion, gdzie odpoczywałem przez resztę dnia. Wieczorem poczułem się lepiej i zjadłem kolację z gubernatorem Malty i Harrimanem. Rankiem 2 lutego, na pokładzie Quincy, okrętu floty amerykańskiej, wpłynął do La Valletty Prezydent ze swoją świtą. Był ciepły dzień i przyglądałem się temu z pokładu Oriona. Gdy krążownik amerykański przepływał wolno obok nas w kierunku nabrzeża, przy którym miał cumować, ujrzałem siedzącego na mostku Prezydenta i pomachaliśmy do siebie. Z eskOltą spitfire'ów nad głowami, grzmiącymi salutami i orkiestrami na statkach grającymi "Gwiaździsty Sztandar"* była to piękna scena. Czułem się już na tyle dobrze, że mogłem zjeść obiad na pokładzie Quincy i o szóstej wieczorem odbyło się moje pierwsze oficjalne spotkanie z Prezydentem w jego kabinie na krą­ żowniku. Przejrzeliśmy raporty połączonych szefów sztabów i sprawozdania z ich dyskusji na tematy wojskowe, jakie toczyły się na Malcie w ciągu ubiegłych trzech dni. Nasze sztaby odwaliły kawał dobrej roboty. Ich rozmowy obracały się głów­ nie wokół planów Eisenhowera zakładających dotarcie do Renu i przekroczenie go. Powstałe różnice w tej kwestii zostaną opisane w jednym z następnych rozdziałów. **

* Hymn Stanów Zjednoczonych (przyp. tłum.). ** Rozdział XXIV "Forsowanie Renu" (przyp.oryg.).

16

ŻELAZNA KURTYNA

Przy tej okazji dokonano, oczywiście, całościowego przegl~­ du sytuacji wojennej, łącznie z wojną z okrętami podwodnymi, przyszłymi kampaniami w południowo-wschodniej Azji i na Pacyfiku oraz we Włoszech. Zgodziliśmy się niechętnie na wycofanie z Grecji dwu dywizji, gdy tylko to będzie możliwe, ale stwierdziłem jasno, że nie nastąpi to, zanim rząd grecki nie utworzy swoich własnych sił wojskowych. Również z Włoch miały być wycofane trzy dywizje dla wzmocnienia frontu w północno-zachodniej Europie, ale tu poczyniłem zastrzeże­ nie, że byloby niemądrym wycofywanie sił desantowych. Uznałem za bardzo istotne zagwarantowanie możliwości szybkiego reagowania na kapitulację Niemców we Włoszech i powiedziałem Prezydentowi, że powinniśmy okupować tak wielką część terytorium Austrii jak to tylko możliwe, gdyż "jest pożą­ dane, aby jak najmniej sza część zachodniej Europy dostała się pod okupację rosyjską". We wszystkich tych sprawach osiąg­ nięto w zasadzie porozumienie i bardzo pożytecznym rezultatem dyskusji stał się fakt, że szefowie połączonych sztabów znali swoje poglądy przed rozpoczęciem rozmów z partnerami rosyjskimi. Tego wieczoru jedliśmy kolację na Quincy, co umożliwiło swobodną wymianę poglądów na temat rozmów prowadzonych w poprzednich dniach przez Edena i Stettiniusa, a dotyczących problemów politycznych, które powinny być podniesione w Jałcie. Tej nocy rozpoczął się eksodus. "Trzydziestopięcioosobowa" delegacja, którą początkowo zamierzał utworzyć Prezydent, rozrosła się z naszą pomocą dziesięciokrotnie. Samoloty transportowe startowały w dziesięciominutowych odstępach, aby przewieźć około siedmiuset osób, tworzących brytyjską i amerykańską delegację, na odległość przeszło 1400 mil na lotnisko Saki na Krymie. Oddział RAF-u stacjonował tam od dwu miesięcy, aby poczynić wszystkie niezbędne przygotowania techniczne. Ja wszedłem na pokład samolotu po kolacji i natychmiast położyłem się do łóżka. Po długim locie w niskich temperaturach znaleźliśmy się na lotnisku pokrytym głębokim śniegiem. Mój samolot wylądował przed samolotem Prezydenta i oczeki-

1/

PRZYGOTOWANIA DO NOWEJ KONfERENCji

waliśmy

go przez

chwilę.

Kiedy znoszono go po

pomoście

ze

"Świętej Krowy"* wyglądał na chorego.

Razem dokonaliśmy przeglądu kompanii honorowej. Prezydent siedział w odkrytym samochodzie, obok którego szedłem. Po czym z Mołotowem i witającą nas rosyjską delegacją, weszliśmy na poczęstunek do wielkiego namiotu. Następnie rozpoczął się długi przejazd z Saki do Jałty. W moim samochodzie jechał lord Moran i pan Martin. Wzięliśmy ze sobą kanapki, ale wtedy, gdy je zjedliśmy, zatrzymaliśmy się przy budynku, w którym oczekiwał nas Mołotow ze wspaniałym obiadem przygotowanym dla dziesięciu osób. Prezydent ze swoją świtą musiał przejechać niezauważony i Mołotow był tylko z dwoma asystentami. Tryskał humorem, zapraszając nas do próbowania delikatesów rosyjskiej kuchni. Staraliśmy się, jak mogliśmy najlepiej, ukryć fakt, że przed chwilą zaspokoiliśmy już nasze apetyty. Podróż zajęła nam prawie osiem godzin. Wzdłuż drogi spotykaliśmy oddziały rosyjskich żołnierzy, czasami również kobiet, stojących ramię przy ramieniu wzdłuż miejskich ulic, na głów­ nych mostach i przełęczach górskich w zwartych szpalerach. Gdy przekroczyliśmy główny łańcuch górski i zaczęliśmy zjeżdżać w dół w kierunku Morza Czarnego, klimat nagle stał się łagodny przy gorącym i olśniewającym słońcu.

*

"Sacred Cow". nazwa samolotu Prezydenta (przyp.tium.).

Rozdział

XXI

JAŁTA - PLANY ŚWIATOWEGO POKOJU

Pałac Warancowa - Rosyjska gościnność - Odwiedziny Stalina, 4 lutego - Odra i Ardeny - Pierwsze posiedzenie plenarne, 5 lutego Przyszłość Niemiec - Podział kraju i reparacje - Doniosłe oświadcze­ nie Roosevelta - Drugie posiedzenie, 6 lutego - Francuska strefa okupacyjna w Niemczech - Dyskusje na temat Dumbarton Oaks - Poglą­ dy Stalina - Organizacja światowa i jednomyślność wielkich mocarstw - Mołotow akceptuje nowy plan - Organizacja światowa i republiki radzieckie - Mój telegram do Gabinetu Wojennego, 8 lutego - Uzgodnienia na czwartym posiedzeniu, 8 lutego - Kolacja ze Stalinem w pałacu Jusupowa - Poważne i przyjazne przemówienieStalin wspomina przeszłość.

Jałcie siedzibą delegacji sowieckiej był pałac Jusupowa i z tego centrum Stalin, Mołotow i ich generałowie rządzili Rosją i sprawowali kontrolę nad rozległym frontem, na którym teraz toczyły się gwałtowne walki. Prezydenta Roosevelta ulokowano we wspaniałym pałacu Liwadia. Był on położony w zasięgu ręki, aby oszczędzić Prezydentowi trudów fizycznych. W tym pałacu odbywały się wszystkie posiedzenia plenarne. Te budynki wyczerpywały listę nie uszkodzonych gmachów w Jałcie. Mnie i głównym osobistościom naszej delegacji przydzielono bardzo wielką willę oddaloną o około pięć mil, zbudowaną w końcu XIX w. przez angielskiego architekta dla rosyjskiego księcia Woroncowa, który przez pewien czas był carskim ambasadorem w Wielkiej Brytanii. Razem ze mną mieszkali między innymi: moja córka Sarah, pan Eden, sir Alexander Cadogan, sir Alan Brooke, sir Andrew Cunningham, sir Charles Portal, marszałek polny Alexander, sir

W

JAŁTA

-

PLANY 5WIATOWEGO FOKl'jU

Archibald Kerr, generał Ismay i lord Moran. Reszta naszej delegacji została rozmieszczona w dwu domach wypoczynkowych odległych o około 20 minut drogi, po pięć lub sześć osób w pokoju, łącznie z wysokiej rangi oficerami, ale nikt nie narzekał. Niemcy opuścili te strony 10 miesięcy temu i okoliczne budynki były poważnie uszkodzone. Ostrzeżono nas, że obszar ten nie został jeszcze całkowicie oczyszczony z min, z wyjąt­ kiem terenu przy willi, który gęsto patrolowały rosyjskie straże. Przeszło tysiąc ludzi pracowało tu przed naszym przybyciem. Okna i drzwi zostały naprawione, a meble i zapasy żywności przywieziono z Moskwy. Położenie naszej siedziby było imponujące. Z tyłu za willą, w połowie gotycką a w połowie mauretańską, wznosiły się pokryte śniegiem góry, widoczne aż po najwyższy grzbiet Gór Krymskich. Przed nami rozpościerało się ciemne Morze Czarne, surowe, ale miłe i ciepłe, nawet o tej porze roku. Rzeźbione białe lwy strzegły wejścia do domu, a za podwórcem rozciągał się piękny park pełen roślin tropikalnych i cyprysów. W jadalni rozpoznałem dwa obrazy wiszące po obu stronach kominka. Były to kopie rodzinnych portretów Herbertów z Wilton. Ksią­ żę Woroncow ożenił się z panną pochodzącą z tej rodziny i przywiózł portrety z Anglii. Gospodarze starali się spełnić wszystkie nasze życzenia i każ­ da, nawet najmniej sza uwaga spotykała się z natychmiastową reakcją. Pewnego razu Portal podziwiał wielkie szklane naczy·· nie, w którym rosły jakieś rośliny i zauważył, że nie ma w nim rybek. Dwa dni później nadeszła przesyłka zawierająca złote rybki. W innym przypadku ktoś zdawkowo rzucił, że w koktajlach nie ma plasterków cytryny. Następnego dnia duże drzewko cytrynowe obsypane owocami pojawiło się w hallu. Wszystko to z daleka przewieziono samolotami .

.. - ..

O 3.00 po południu 4 lutego, w dzień po naszym przybyciu, nas Stalin i odbyliśmy ciekawą dyskusję o wojnie z Niemcami. Był w optymistycznym nastroju. W Niemczech brakowało chleba i węgla; transport uległ poważnemu zniszodwiedził

20

ZELAZNA KURTYNA

czeniu. Zapytałem, co zrobią Rosjanie, jeśli Hitler przesunie się na południe - na przykład do Drezna. "Będziemy ich ścigać" odpowiedział. Następnie oświadczył, że Odra nie stanowi już przeszkody, gdyż Armia Czerwona uchwyciła wiele przyczół­ ków na drugim brzegu, a Niemcy używają do jej obrony źle wyszkolonych, marnie uzbrojonych i kiepsko dowodzonych dywizji Volkssti.irmu. Zamierzali wprawdzie użyć do obrony rzeki wojsk wycofywanych znad Wisły, ale rosyjskie siły pancerne skutecznie rozproszyły te oddziały. Niemcy mają teraz w ruchomym odwodzie strategicznym tylko 20 do 30 źle wyszkolonych dywizji. Natomiast niektóre ich dobre dywizje są trzymane w Danii, Norwegii lub na Zachodzie. Generalnie front jest już przełamany i starają się tylko zatykać dziury. Kiedy zapytałem Stalina, co myśli o ofensywie Rundstedta przeciwko Amerykanom, nazwał ją głupim manewrem, wykonanym dla podtrzymania prestiżu, który przyniósł Niemcom tylko szkody. Niemieckie siły zbrojne są organizacją chorą, nie można jej uleczyć takimi metodami. Odeszli najlepsi generało­ wie, a pozostał tylko Guderian, z natury awanturnik. Jeśli niemieckie dywizje odcięte w Prusach Wschodnich zostałyby wycofane na czas, mogłyby zostać użyte do obrony Berlina, ale Niemcy są głupi. Nadal trzymają pod Budapesztem jedenaście dywizji pancernych, nie zdając sobie sprawy, że nie są już mocarstwem i nie mogą mieć swoich sił wszędzie. Zrozumieją to, gdy będzie już za późno. Następnie wprowadziłem go do swego pokoju operacyjnego, gdzie kapitan Pim rozwiesił już mapy, i po wyjaśnieniu sytuacji na Zachodzie, poprosiłem marszałka polnego Alexandra, aby zrelacjonował, co dzieje się we Włoszech. Komentarze Stalina były interesujące. Jest mało prawdopodobnym, aby Niemcy chcieli nas tam zaatakować. Czy nie moglibyśmy pozostawić kilku brytyjskich dywizji, a resztę przerzucić do Jugosławii i na Węgry, aby później skierować je na Wiedeń? Tutaj mogłyby się połączyć z Armią Czerwoną i oskrzydlić Niemców na południe od Alp. Dodał jednak, że do wykonania tego zadania potrzebowalibyśmy znacznych sił. Nic go nie kosztowała taka wypowiedź, ale nie mam o to do niego pretensji.

JAŁTA

-

J'LANY

bWIAIUVVt.GU

t'UKUJU

Ll

"Armia Czerwona - odpowiedziałem - mogłaby nie zostawić nam czasu na dokończenie tego manewru" .

.. - ..

o 5.00 po południu Prezydent, Stalin i ja spotkaliśmy się w celu przeanalizowania sytuacji wojskowej, a w szczególności rosyjskiej ofensywy na froncie wschodnim. Usłyszeliśmy szczegółowy raport o postępach Armii Czerwonej, co pozwoliło zakreślić ramy dla rozmów między szefami sztabu. Stwierdziłem, że jednym z tematów, który winniśmy rozważyć, jest czas, jaki zabierze nieprzyjacielowi przerzucenie ośmiu dywizji z Włoch na pole bitwy z Rosjanami i co trzeba przedsięwziąć, aby temu zapobiec. Być może powinniśmy przerzucić dywizje z północnych Włoch dla wzmocnienia sił atakujących na innym odcinku. Kolejny temat stanowiły rozważania, czy powinniśmy uderzyć od góry Adriatyku przez Bramę Lublańską, aby połą­ czyć się z lewym skrzydłem Armii Czerwonej. Atmosfera spotkania była bardzo serdeczna. Generał Marshall w błyskotliwy sposób złożył nam krótkie sprawozdanie z angl o-amerykańskich operacji na Zachodzie. Stalin stwierdził, że styczniowa ofensywa rosyjska została potraktowana jako obowiązek moralny i nie była związana z uzgodnieniami poczynionymi w Teheranie, a także zapytał, jak może nam teraz pomóc. Odpowiedziałem, że jest to moment, w którym powinny się spotkać trzy sztaby, aby omówić kwestię koordynacji mIę­ dzysojuszniczych planów wojskowych .

.. - ..

Pierwsze plenarne posiedzenie konferencji rozpoczęło się kwadrans po czwartej 5 lutego. Spotkaliśmy się w pałacu Liwadia i zajęliśmy miejsca wokół okrągłego stołu. Było nas, razem z trzema tłumaczami, dwudziestu trzech. Ze Stalinem i Mołoto­ wem przybyli: Wyszyński, Majski, sowiecki ambasador w Londynie - Gusiew i sowiecki ambasador w Waszyngtonie - Gromyko. Tłumaczem był Pawłow. Na czele amerykańskiej delegacji stali prezydent Roosevelt i Stettinius, a w jej skład wchodzili poza tym: admirał Leahy, Byrnes, Harriman, Hopkins,

22

ŻELAZNA KURTYNA

Matthews - dyrektor wydziału europejskiego w Departamencie Stanu i Bohlen - specjalny asystent z Departamentu Stanu, który jednocześnie pełnił rolę tłumacza. Przy mnie siedział pan Eden, zaś skład delegacji uzupełniali: sir Alexander Cadogan, sir Edward Bridges i sir Archibald Clark Kerr, nasz ambasador w Moskwie. Naszym tłumaczem był major Birse, który pełnił tę funkcję od czasu mojego pierwszego spotkania ze Stalinem w 1942 r. Dyskusja rozpoczęła się od problemu przyszłości Niemiec. Oczywiście, dawno już nad tym rozmyślałem i tak pisałem do Edena miesiąc wcześniej. Premier do ministra spraw zagranicznych 4 stycznia 1945 [1.] Sposób potraktowania Niemiec po wojnie. Jest o wiele za wcześnie, aby podejmować decyzje w tak skomplikowanej sprawie. Oczywiście, gdy ustanie zorganizowany opór niemiecki, w pierwszym etapie będzie konieczna ostra kontrola wojskowa. Może ona trwać wiele miesięcy, być może rok lub dwa, jeśli niemiecki ruch oporu będzie aktywny. 2. Musimy jeszcze rozwiązać praktyczne kwestie podziału Niemiec, potraktowania przemysłu zlokalizowanego w Zagłębiach Ruhry i Saary itd. Możemy na te tematy rozmawiać na zbliżającym się spotkaniu, ale wątpię czy zostanie podjęta jakakolwiek ostateczna decyzja. Nikt w chwili obecnej nie jest zdolny przewidzieć, w jakim stanie będzie Europa, jakie stosunki zapanują między wielkimi mocarstwami, czy też jakie będą nastroje ludności w zwycięskich krajach. Jestem pewien, że nienawiść, jaką wzbudzają Niemcy w tak wielu państwach, znajdzie swoje odbicie. 3. Gdziekolwiek badałem opinię w tej sprawie, uderzała mnie głę­ boka niechęć, jaką wywołuje polityka "postawienia biednych Niemców znowu na nogi". Jestem jednak również świadom argumentów stojących za stwierdzeniem, że "nie może być zatrutego społeczeń­ stwa w sercu Europy". Sugeruję więc, aby mając tak wiele do zrobienia w chwili obecnej, nie przejmować się tymi przyszłymi trudnymi dyskusjami i rozłamami. Poza tym będziemy mieli nowy Parlament, którego poglądów nie jesteśmy w stanie przewidzieć. 4. Stąd osobiście wolę skoncentrować się na praktycznych problemach, które staną przed nami podczas najbliższych dwu-trzech lat, niż dyskutować o perspektywicznym stosunku Niemiec do Europy. Pamiętam dobrze, jak byłem zaszokowany krwiożerczymi nastrojami w Izbie Gmin i wśród wyborców po zakończeniu pierwszej wojny

JAŁTA

-

PŁANY

SWIATOWEGO POKOJU

Le)

światowej,

i jak wzburzyło mnie, kiedy Poincare wysłał francuskie wojska do Ruhry. Po kilku latach nastroje w Parlamencie i w społe­ czeństwie zmieniły się całkowicie. Stany Zjednoczone pożyczyły Niemcom miliardy dolarów. Zgadzałem się z tolerancyjną politykcl w stosunku do Niemiec aż do traktatu w Locarno i dalej, w okresie rządu Baldwina, myśląc, że Niemcy nie zdołają wyrządzić nam krzywdy. Lecz potem nastąpiła bardzo szybka zmiana. Do władzy doszedł Hitler. I znów znalazłem się w opozycji do głównego nurtu opinii publicznej. 5. Jest błędem starać się ująć na kawałku papieru przyszłe gwałtow­ ne i złożone emocje wzburzonego i nękanego wstrząsami świata: czy to zaraz po zakończeniu kont1iktu, czy też kiedy po gorącym nastąpi nieunikniony chłodny okres. Te wzbudzające lęk przypływy i odpły­ wy uczuć są typowe dla większości ludzi, a niezależnie myślące osoby czują się nie tylko osamotnione, ale i działają nieskutecznie. Rozpoznanie w sprawach o światowym wymiarze przychodzi do nas tylko krok po kroku, a co najwyżej z wyprzedzeniem jednego lub dwu kroków. Mądrość leży więc w odwlekaniu podejmowania decyzji tak długo, jak to tylko możliwe, do momentu, gdy ujawnią się wszystkie fakty i oddziaływające na nie siły. Być może zbliżające się dyskusje na konferencji Wielkiej Trójki rzucą więcej światła na ten problem.

Stalin zapytał teraz, jak Niemcy mają być podzielone. Czy chcemy mieć jeden rząd, kilka, czy tylko pewną formę administracji? Jeśli Hitler bezwarunkowo skapituluje, czy utrzymamy jego rząd, czy też odmówimy współpracy z nim? W Teheranie prezydent. Roosevelt sugerował podzielenie Niemiec na pięć części i wtedy zgodziliśmy się z nim. Ja, mimo wszystko, wa· hałem się i chciałem podziału tyiko na dwie części, mianowicie Prusy i Austro~Bawarię, z Zagłębiem Ruhry i Westfalią pod międzynarodowym nadzorem. Teraz przyszedł czas, aby podjąć ostateczną decyzję. . Powiedziałem, że wszyscy zgadzamy się co do rozczłonko­ wania Niemiec, ale sposób wykonania tego jest zbyt skomplikowany, aby o wszystkim zadecydować w ciągu pięciu lub sześciu dni. Ustalenie metody podziału będzie wymagało bardzo wnikliwych studiów historycznych, etnograficznych i ekonomicznych. Powinny one być przeprowadzone przez specjalny komitet, który rozpatrzyłby różne propozycje i dokomił ich oce-

24

ŻELAZNA

KURTYNA

ny. Jest bardzo wiele aspektów, które muszą być uwzględnione. Co zrobić z Prusami? Jakie terytoria powinny być oddane Polsce i ZSRR? Kto winien kontrolować dolinę Renu i wielkie okręgi przemysłowe Ruhry i Saary? Są to kwestie wymagające wnikliwych badań i rząd Jego Królewskiej Mości chciałby znać stanowisko swoich dwu wielkich sojuszników odnośnie każde­ go z tych tematów. Należy natychmiast utworzyć ciało, które zajęłoby się badaniem tych spraw, a my powinniśmy zapoznać się z rezultatami prac, zanim podejmiemy ostateczne decyzje. Przeszedłem następnie do rozważań o przyszłości. Jeśli Hitler lub Hi.mmler wystąpiliby z propozycjami bezwarunkowej kapitulacji, jest jasnym, że powinniśmy odpowiedzieć, i.ż nie negocjujemy z przestępcami wojennymi. Bardziej prawdopodobne jest, że Hitler i jego towarzysze zostaną zabici lub znikną, a inna grupa ludzi wystąpi z propozycją kapitulacji. W takim wypadku trzy mocarstwa muszą przeprowadzić natychmiastowe konsultacje i zdecydować czy podejmują negocjacje, czy też nie. Jeśli tak, stronie niemieckiej winny być przedstawione opracowane warunki kapitulacji. Jeśli nie, wojna powinna być kontynuowana, aż cały kraj znajdzie się pod naszą ścisłą kontrolą wojskową.

Roosevelt zaproponował, aby ministrowie spraw zagranicznych w ciągu 24 godzin przedstawili projekt wstępny rozwiąza­ nia tych kwestii, a w ciągu miesiąca opracowali definitywny plan podziału Niemiec. W tym miejscu, na razie, dyskusję przerwano. Omawialiśmy również inne tematy, ale i tu nie powzięto ostatecznych decyzji. Prezydent zapytał, czy Francja powinna otrzymać strefę okupacyjną w Niemczech. Zgodziliśmy się, że należy to uczynić poprzez odstąpienie części stref brytyjskiej i amerykańskiej, a ministrowie spraw zagranicznych powinni rozważyć, jak to terytorium będzie kontrolowane. Następnie, na życzenie Stalina, Majski przedstawił rosyjski plan ściągnięcia z Niemiec reparacji i likwidacji ich przemysłu zbrojeniowego. Ze swej strony stwierdziłem, że doświadczenia po poprzedniej wojnie były bardzo zniechęcające i nie wierzę, aby było możliwe ściągnięcie z Niemiec odszkodowań na su-

JAŁTA -

PLANY ŚWIATOWEGO POKOJU

mę, którą Majski wymienił jako należną samej tylko Rosji. A przecież Wielka Brytania również bardzo ucierpiała. Zniszczeniu uległo mnóstwo budynków. Straciliśmy wiele naszych zagranicznych kapitałów i stoimy przed problemem zwiększe­ nia eksportu, aby pokryć koszty importu żywności, od którego jesteśmy uzależnieni. Wątpię, czy te wszystkie obciążenia mogłyby zostać zmniejszone w znaczący sposób przez reparacje niemieckie. Poza tym inne kraje też ucierpiały i winny być uwzględnione przy rozdziale odszkodowań. Co się stanie, jeśli w Niemczech zapanuje głód? Czy zamierzamy w takim wypadku trwać bezczynnie twierdząc, że sobie na to zasłużyły? Albo będziemy je żywić, ale kto wówczas za to zapłaci? Stalin odpowiedział, że ta kwestia pojawiłaby się w każdym przypadku, na co odpowiedziałem, że jeśli się chce, aby koń ciągnął wóz, trzeba mu rzucić trochę siana. W końcu zgodziliśmy się, że propozycja rosyjska będzie rozpatrzona przez specjalną komisję, która przy drzwiach zamkniętych podejmie obrady w Moskwie. Następnie uzgodniliśmy, że w czasie spotkania w dniu nastę­ pnym omówimy dwa tematy: plan bezpieczeństwa światowego z Dumbarton Oaks i sprawę Polski. al

_

••

Na pierwszym spotkaniu Roosevelt złożył doniosłe oświad­ czenie. Stwierdził, że Stany Zjednoczone poczynią wszelkie rozsądne kroki, aby zachować pokój, ale nie kosztem utrzymania wielkiej armii w Europie, trzy tysiące mil od kraju. Amerykańska okupacja będzie więc ograniczona do dwu lat. Natychmiast pojawiły się w moim umyśle wiążące się z tym zagroże­ nia. Jeśli Amerykanie opuszczą Europę, Brytania będzie musiała sama okupować całą zachodnią część Niemiec. Takie zadanie przerastało nasze możliwości. Na początku drugiego spotkania, 6 lutego, zwróciłem się więc o francuską pomoc w wykonywaniu tych funkcji. Samo przydzielenie Francji strefy okupacyjnej nie wyczerpywało zagadnienia. Niemcy z pewnością znowu się podniosą i gdy Amerykanie wrócą do swego kraju, Francuzi na zawsze pozostaną ich najbliższymi sąsiadami. Silna Francja jest więc potrzebna nie

26

ŻELAZNA KURTYNA

tylko Europie, ale i Wielkiej Brytanii. Tylko ona byłaby w stanie uniemożliwić Niemcom budowę wyrzutni rakietowych po swojej stronie Kanału i utworzyć armię zdolną przeciwstawić się armii niemieckiej. Przeszliśmy następnie do omawiania planu pokoju światowe­ go. Prezydent stwierdził, że opinia publiczna w Stanach Zjednoczonych jest bardzo zgodna. Jeśli byłoby możliwym uzyskanie porozumienia odnośnie propozycji opracowanych w Dumbarton Oaks lub im podobnych, jego kraj wziąłby pełny udział w organizowaniu pokoju na całym świecie, ponieważ istnieje w Stanach Zjednoczonych wielkie poparcie dla tak rozumianej organizacji światowej. Ale, jak to referowałem we wcześniej­ szym rozdziale tej książki, konferencja w Dumbarton Oaks zakończyła się bez osiągnięcia całkowitego porozumienia w niezwykle ważnym punkcie: sposobie głosowania w Radzie Bezpieczeństwa.

5 grudnia 1944 r. Prezydent przesłał Stalinowi i mnie nowe sugestie w tej sprawie. Przedstawiały się one następująco: każ­ dy członek Rady ma jeden głos. Zanim jakakolwiek decyzja zostanie wprowadzona w życie, musi za nią głosować co najmniej siedmiu z jedenastu członków Rady. Wszystkie ważne sprawy, takie jak przyjęcie lub wykluczenie państwa z organizacji, zakończenie lub rozwiązywanie sporów, kontrohl. zbrojeń czy też wysłanie sił zbrojnych', wymagałyby zgodnego głoso­ wania wszystkich stałych członków.' Innymi słowy, gdyby Wielka Czwórka nie głosowała jednakowo, Rada Bezpieczeń­ stwa byłaby całkowicie bezsilna. Jeśli Stany Zjednoczone, Związek Radziecki, Wielka Brytania i Chiny nie osiągnęłyby porozumienia, mogłyby odmówić swojej zgody i zastopować całkowicie działalność Rady. Tak zrodziło się weto. Propozycje Roosevelta zawierały jeszcze jeden subtelny aspekt. Spór mógłby być zażegnany metodami pokojowymi. W takim wypadku również było potrzebnych siedem głosów i wszyscy stali członkowie, tj. Wielka Czwórka, musieliby wyrazić swoją zgodę. Lecz jeśli stroną w sporze byłby członek Rady (włączając Wielką Czwórkę), mógłby on uczestniezyć

JAŁTA

- PLANY SWIATOWEGO POKOJU

w dyskusjach, ale nie mógłby głosować. Taki plan Stettinius na drugim posiedzeniu w dniu 6 lutego . ..,

LI

przedłożył

....

Stalin oznajmił, że przestudiuje te propozycje i zorientuje się, czy je zrozumie, ale w chwili obecnej nie są one dla niego cał­ kowicie jasne. Stwierdził, iż obawia się, że chociaż trzy wielkie mocarstwa są teraz sojusznikami i żadne z nich nie dopuściłoby się aktu agresji, za dziesięć lat, a nawet mniej, trzech aktualnych przywódców zniknie i do władzy dojdzie nowa generacja, która nie doświadczyła wojny i nie będzie pamiętać, przez co przeszliśmy. "My wszyscy - oświadczył - chcemy zabezpieczyć pokój na co najmniej 50 lat. Największym niebezpieczeństwem jest konflikt między nami, ponieważ dopóki pozostaniemy zjednoczeni, ze strony Niemiec nic nam nie grozi. Dlatego musimy teraz myśleć, jak zachować naszą jedność w przyszłości i jak zagwarantować, aby trzy wielkie mocarstwa (a przypuszczalnie także Chiny i Francja) utrzymały jednolity front. Musi być wypracowany system uniemożliwiający konflikt między wielkimi mocarstwami". Następnie wyraził żal, że inne zajęcia uniemożliwiły mu dokładne przestudiowanie amerykańskich propozycji. W jego rozumieniu, propozycje te dzieliły wszystkie konflikty na dwie kategorie - takie, które wymagają zastosowania sankcji ekonomicznych, politycznych czy militarnych i takie, które mogą być rozwiązane metodami pokojowymi. Obie kategorie wymagały­ by możliwości swobodnego przedyskutowania. Sankcje stosowano by tylko wtedy, gdyby uzyskały jednomyślną aprobatę stałych członków Rady. Kiedy jeden z członków Rady byłby Stroną w sporze, mógłby on uczestniczyć w dyskusjach i głoso­ wać. Z drugiej strony, jeśli spór dałoby się rozwiązać metodami pokojowymi, wtedy strony w nim uczestniczące nie mogłyby głosować. Oskarża się Rosjan, powiedział, że zbyt wiele mówią na temat głosowania. Jest prawdą, że przywiązują do tego wielką wagę, ale wszystkie decyzje będą podejmowane w drodze głosowania, a ich wyniki pozostaną w kręgu rosyjskich zainteresowali.. Załóżmy na przykład, że Chiny jako stały członek

28

ŻELAZNA

KURTYNA

Rady Bezpiecze6stwa zażądają zwrotu Hongkongu, albo że Egipt zażąda Kanału Sueskiego. Można również przypuszczać, że w takich wypadkach nie pozostaną one osamotnione i będą miały przyjaciół, a być może i protektorów tak w Zgromadzeniu Ogólnym, jak i w Radzie Bezpieczeństwa. Powiedziałem, że tak jak ja to rozumiem, władza organizacji światowej nie mogłaby zostać użyta przeciwko Wielkiej Brytanii, jeśli nie byłaby ona przekonana o słuszności decyzji i nie wyraziła swej zgody. Stalin poprosił o potwierdzenie, że w rzeczywistości tak by się stało, a ja zapewniłem go o tym. Pan Eden wyjaśnił następnie, że w takim przypadku Chiny czy Egipt mogłyby się skarżyć, ale żadna decyzja o użyciu siły nie zapadłaby bez zgody rządu Jego Królewskiej Mości. Pan Stettinius ze swojej strony również potwierdził, że sankcje mogłyby być zastosowane tylko w przypadku, gdy stali członko­ wie Rady Bezpiecze6stwa osiągnęliby jednomyślność. Mogą oni również zalecić postępowanie pokojowe - na przykład w postaci arbitrażu. Stalin powiedział, że obawiał się, iż spory takie jak o Hongkong czy Kanał Sueski mogłyby rozbić jedność trzech wielkich mocarstw. Odpowiedziałem, że doceniam niebezpiecze6stwo, ale organizacja światowa w żadnym wypadku nie likwiduje normalnych stosunków dyplomatycznych między pa6stwami, tak wielkimi, jak i małymi. Organizacja ta jest oddzielnym forum, poza którym jej członkowie będą rozstrzygali swoje problemy między sobą. Byłoby głupotą przenosić spory na forum organizacji światowej, jeśli to miałoby rozbić jedność wielkich mocarstw. - Moi koledzy w Moskwie - powiedział Stalin - nie mogą zapomnieć tego, co stało się w grudniu 1939 roku, w czasie wojny radziecko-fi6skiej, gdy Brytyjczycy i Francuzi użyli Ligi Narodów przeciwko nam i zdołali odizolować Związek Radziecki w tej organizacji, aby następnie usunąć go z niej. Później zaś skłaniali jej członków do krucjaty przeciwko Rosji. Czy możemy otrzymać gwarancje, że tego rodzaju sytuacje się nie powtórzą?

JAŁTA

- PLANY SWIATOWEGO POKOJU

Pan Eden wskazał, że amerykańskie propozycje czynią takie sytuacje niemożliwymi. - Czy nie moglibyśmy stworzyć w tym celu więcej zabezpieczeń? - zapytał Stalin. Odpowiedziałem, że właśnie po to została dodana klauzula o jednomyślności wielkich mocarstw. - Usłyszeliśmy dziś o niej po raz pierwszy - odpowiedział. Potwierdziłem, że zawsze istnieje ryzyko agitacji skierowanej przeciwko jednemu z mocarstw - powiedzmy, Wielkiej Brytanii - ale w takim przypadku normalna działalność dyplomatyczna będzie odgrywała swoją rolę. Nie spodziewam się, że Prezydent rozpocznie lub będzie popierał atak na Wielką Brytanię, a raczej uczyni wszystko, aby takie ataki powstrzymać. Również jestem pewien, że marszałek Stalin nie zaatakuje w słowach oczywiście - Imperium Brytyjskiego, bez uprzedniego zwrócenia się do nas bezpośrednio w celu znalezienia sposobu na zawarcie porozumienia w przyjaznej atmosferze. - Zgadzam się - odpowiedział. Roosevelt dodał, że oczywiście w przyszłości wystąpią różni­ ce poglądów między mocarstwami. Wszyscy będą o nich wiedzieli, będą one dyskutowane na forum Zgromadzenia Ogólnego. I nie spowoduje to rozbicia jedności, jeśli zostaną również omówione w Radzie Bezpieczeństwa. Przeciwnie, wykaże tylko zaufanie, jakie mamy wzajemnie do siebie, i naszą zdolność do rozwiązywania problemów. To jedynie wzmocni - a nie osłabi - naszą jedność. Stalin przyznał mu rację i przyrzekł przestudiować przedstawiony plan, by powrócić do dyskusji nad nim w dniu nastę­ pnym.

.. -..

Kiedy

spotkaliśmy się następnego popołudnia Mołotow

zaprzedstawione propozycje. Wyjaśnił przy tym, że w Dumbarton Oaks Rosjanie robili wszystko, aby zachować jedność trzech mocarstw również w okresie powojennym i są­ dzili, że propozycje opracowane na tej konferencji zapewnią współpracę między wszystkimi narodami, wielkimi i małymi. akceptował

30

Teraz

ŻELAZNA KURTYNA

są

bardzo zadowoleni z przedstawionej nowej procedury głosowania i z warunku jednomyślności trzech mocarstw. Pozostała jeszcze tylko jedna kwestia, co do której należy podjąć decyzję. Mianowicie, czy republiki radzieckie mają być człon­ kami Zgromadzenia Ogólnego z prawem głosu? Sprawa ta była dyskutowana w Dumbarton Oaks, ale teraz Mołotow zamierza przedstawić inną propozycję. Sowiecka delegacja byłaby zadowolona, gdyby trzy, a w ostateczności dwie z republik zostały pełnoprawnymi członkami, mianowicie Ukraina, Białoruś i Litwa. Wszystkie one są ważne, wszystkie poniosły znaczne ofiary w czasie wojny, odpierając inwazję nieprzyjaciela. Dominia Wspólnoty Brytyjskiej zbliżają się do niepodległości cierpliwie i stopniowo. Jest to przykład dla Rosji i w związku z tym zdecydowano, aby przedłożyć ograniczoną propozycję. "W pełni się zgadzamy - zakończył - na propozycje Prezydenta w sprawie głosowania i prosimy, aby trzy, a w ostateczności dwie, z naszych republik, stały się członkami założycielami organizacji światowej". Była to dla nas wielka ulga i Roosevelt szybko złożył Moło­ towowi gratulacje. Następną sprawą, stwierdził Prezydent, będzie zwołanie narodów na wspólne posiedzenie. Kiedy ma się ono odbyć i kogo należy zaprosić? ZSRR zorganizował wielkie masy swej ludności w oddzielne republiki; Imperium Brytyjskie jednoczy grupy żyjące w wielkich odległościach od siebie, Stany Zjednoczone są jedynym państwem z jednym ministrem spraw zagranicznych i nie mają kolonii. Są też innego rodzaju kraje, jak np. Brazylia, która ma, co prawda, terytorium mniejsze od Rosji, ale większe niż Stany Zjednoczone, a po przeciwnej stronie skali mamy mnóstwo małych państewek. Czy należy utrzymać zasadęjednego głosu dlajednego państwa, czy też większe pań­ stwa mają otrzymać w Zgromadzeniu Ogólnym więcej niż jeden głos? Zasugerował, aby tę sprawę rozważyli trzej ministrowie spraw zagranicznych. Ja również podziękowałem Stalinowi za uczynienie wielkiego kroku poprzez akceptację propozycji Prezydenta w sprawie sposobu głosowania. Powiedziałem jeszcze, że porozumienie,

JAŁTA

- PLANY SWIATOWEGO POKOJU

przyniesie ulgę i zadowolenie ludziom na Propozycja złożona przez Mołotowa również oznaczała wielki postęp. Prezydent Roosevelt miał rację stwierdzając, że stanowisko Stanów Zjednoczonych różniło się w sprawie głosowania od stanowiska zajętego przez Imperium Brytyjskie. Mieliśmy cztery dominia, które w ciągu ostatnich 25 lat odgrywały znaczącą rolę w organizowaniu pokoju świa­ towego, lecz ten załamał się w 1939 r. Wszystkie cztery działały dla pokoju i postępu demokracji. Kiedy Zjednoczone Królestwo wypowiedziało w 1939 r. wojnę Niemcom, dominia dołą­ czyły do tego wyzwania, mimo iż wiedziały, jak jesteśmy słabi. Nie mieliśmy możliwości, aby je do tego zmusić. Uczyniły to z własnej woli, nie bacząc, że z braku czasu sprawa została tylko bardzo pobieżnie skonsultowana. Nigdy więc nie moglibyśmy się zgodzić na system pozbawiający je pozycji, którą w sposób faktyczny miały już od ćwierć wieku. Z tych wzglę­ dów wysłuchałem propozycji rządu sowieckiego z głęboką sympatią. Moje serce jest razem z potężną Rosją, która mimo że krwawi z otrzymanych ran, miażdży tyrana stojącego na jej drodze. Muszę przyznać, że naród liczący 180 milionów ludzi może nieco krzywo spoglądać na konstytucyjne prawa narodów Wspólnoty Brytyjskiej, w rezultacie których ta wspólnota ma więcej niż jeden głos w Zgromadzeniu Ogólnym. Jestem więc bardzo zadowolony, że prezydent Roosevelt nie odrzucił propozycji ministra Mołotowa. W skazałem jednak, że nie mogę przekroczyć moich pełnomocnictw. Muszę mieć czas na przedyskutowanie tych propozycji z ministrem Edenem i przypuszczalnie wysłać telegram w tej sprawie do Gabinetu. Stąd prosiłem o zrozumienie, że nie udzielę natychmiast ostatecznej odpowiedzi. Zdecydowaliśmy wspólnie, aby sprawę tę powierzyć do rozpatrzenia ministrom spraw zagranicznych. Roosevelt wysunął propozycję, aby ustalić datę zebrania założycielskiego organizacji światowej na marzec. Powiedziałem, że mam wątpliwo­ ści, gdyż w tym okresie bitwa z Niemcami osiągnie apogeum, ale przyjąłem ten termin jako wstępny . które

osiągnęliśmy,

jl

całym świecie.

... - ..

32 Późno

ŻELAZNA KURTYNA

w nocy

telegrafowałem

do pana Attlee.

Premier do wicepremiera 8 lutego 1945 (2.49 w nocy) Dzień dzisiejszy był o wiele lepszy. Wszystkie amerykańskie propozycje dotyczące spraw omawianych w Dumbarton Oaks zostały przyjęte przez Rosjan, którzy wyjaśnili, że po otrzymaniu naszych dodatkowych informacji mogą w pełni zaakceptować przedstawiony plan. Ograniczyli również swoje żądanie posiadania 16 głosów w Zgromadzeniu Ogólnym do dwu, uzasadniając, że Ukraina i Biało­ ruś poniosły tak wielkie straty i walczyły tak dzielnie, że powinny się stać członkami założycielami nowej organizacji światowej. Prezydent nie odrzucił tej propozycji, chociaż jest trudna do pogodzenia z ogólnym kierunkiem polityki amerykańskiej. Zasugerował natomiast, że powinna zostać przedstawiona na konferencji Narodów Zjednoczonych, którą chciałby zorganizować w Ameryce w marcu. Nasze stanowisko jest nieco odmienne. Byłoby bowiem dla nas trudnym naciskanie na Zgromadzenie, aby przyznało Rosji tylko jeden głos, skoro my będziemy mieli cztery lub pięć, a nawet sześć włączając Indie. Biorąc pod uwagę inne ważne ustępstwa, które uzyskaliśmy już od nich lub się ich spodziewamy, sądzę, że możemy sobie pozwolić na przyjazny gest w tej materii. To, że będą mieli dwa głosy dodatkowo, oprócz głównego, nie jest wielkim ustępstwem, a przeciwnie, wzmacnia w moim odczuciu naszą pozycję, gdyż nie będziemy już jedynym państwem mającym więcej niż jeden głos. W tym momencie proszę tylko Gabinet o upoważnienie mnie, abym mógł złożyć Rosjanom zobowiązanie, że w chwili, gdy sprawa będzie rozstrzygana tutaj lub w marcu na konferencji w Ameryce, wyrazimy poparcie dla ich wniosku. Wierzę, że Gabinet udzieli mi takiego peł­ nomocnictwa, ja zaś użyję go lub nie, zależnie od okoliczności. Zobowiązaniu nadam charakter dżentelmeńskiej umowy, a więc nie będzie się różniło od tego, jakie dawno temu złożyliśmy im w sprawie linii Curzona. Jeśli kwestia zwiększonej reprezentacji Rosji zostanie przyjęta, wszystkie sprawy zapoczątkowane w Dumbarton Oaks można uznać za jednomyślnie uzgodnione. Musi to być poczytane za znaczny sukces, sukces, do którego bardzo duże znaczenie przywiązują Amerykanie, głównie ze względu na ich politykę wewnętrzną. Tworzy to również główną podstawę naszego planu założenia organizacji światowej [ ... l. Wbrew naszym ponurym przypuszczeniom J alta okazała się bardzo przyjemnym miejscem. Jest to osłonięty pas skromniejszej Riwiery, z wijącymi się drogami. Wille i pałace, raczej nie zniszczone, pozostały po wymarłym imperium. Mieszkamy wśród mebli przywiezionych z wielkim wysiłkiem z Moskwy. Wszystkie remonty budynków

JAŁTA -

PLANY ŚWIATOWEGO POKOJU

33

i dróg zostały wykonane przez naszych gospodarzy, których hojność jest niewiarygodna, w ciągu kilku dni, bez zwracania uwagi na kostty. Wszyscy szefowie sztabu wyjechali dzisiaj na zwiedzanie pola bitwy pod Bałakławą. Nie podkreślaliśmy tego w rozmowach z naszymi rosyjskimi przyjaciółmi. Niewielka ilość czasu, jakim dysponujemy, nie pozwala czekać na Waszą odpowiedź, jeśli więc nie dotrze do nas sprzeciw, będziemy działać zgodnie z tym telegramem .

.. - ..

Pozostałe szczegóły załatwiono

bardzo szybko. Kiedy spotponownie po południu 8 lutego, zgodziliśmy się poprzeć rosyjski wniosek o przyjęcie do organizacji światowej dwu republik radzieckich oraz zwołać pierwszą konferencję tej organizacji w środę 25 kwietnia. Zaproszone miały być tylko kraje, które wypowiedziały wojnę wspólnemu wrogowi do l marca [1945 r.] oraz te, które już podpisały Deklarację Narodów Zjednoczonych. Zgodziłem się ze Stalinem, iż zaproszona zostanie również pewna liczba narodów, które nie odegrały w wojnie zbyt chwalebnej roli, obserwując z boku na czyją stronę przechyli się szala zwycięstwa, ale w ogólnym rachunku wpłynęły na pognębienie Niemiec . kaliśmy się

.. -..

Tę noc spędziliśmy na przyjęciu u Stalina w pałacu Jusupowa. Przemówienia były stenografowane i można je tutaj odtworzyć. Między innymi powiedziałem:

Nie jest

żadną przesadą

ani kwiecistym komplementem, gdy móStalina to najbardziej cenna rzecz dla nadziei w sercach nas wszystkich. W historii istniało wielu zdobywców, ale tylko kilku z nich było mężami stanu. Większość zmarnowała owoce zwycięstwa z powodu trudności, które nadeszły w okresach powojennych. Mam naj gorętszą nadzieję, że społeczeństwo Związku Sowieckiego zachowa marszałka Stalina, aby pomógł nam wszystkim dojść do bardziej szczęśliwych czasów niż te, przez które ostatnio przechodziliśmy. Ja sam osobiście poruszam się w świecie pewniej, kiedy wiem, że towarzyszą mi przyjaźń i zaufanie tego wielkiego człowie­ ka, którego sława rozchodzi się nie tylko po całej Rosji, ale i po świecie. wię, że życie marszałka

34

Stalin

ŻELAZNA

odpowiedział

bardzo pochlebnymi

KURTYNA

słowami:

Proponuję

toast za przywódcę Imperium Brytyjskiego, najbardziej ze wszystkich premierów świata, ucieleśniającego w jednej osobie polityczne doświadczenie i wiedzę wojskową, który - kiedy cała Europa była gotowa paść plackiem przed Hitlerem - powiedział, że Brytania nie podda się i będzie walczyła z Niemcami sama, bez żadnych sojuszników, jeśli okaże się to konieczne. Oświadczył, że nawet jeśli obecni lub potencjalni alianci opuszczą ją, będzie kontynuowała walkę. Piję za zdrowie człowieka, jaki rodzi się raz na sto lat, który wysoko dzierży sztandar Wielkiej Brytanii. Powiedziałem to, co czuję, co mam w sercu i co tkwi w mojej świadomości. mężnego

W odpowiedzi przybrałem bardziej

poważny

ton:

Muszę stwierdzić, że nigdy w czasie tej wojny, nawet w nąjcie­ mniejszych jej godzinach, nie czułem, że na moich ramionach ciąży większa odpowiedzialność niż w trakcie tej konferencji. Ale teraz z przyczyn, o których wspomniał marszałek, możemy powiedzieć, że jesteśmy na szczycie góry i przed nami rozciąga się rozległa przestrzeń. Nie pozwólmy jednak sobie na niedocenianie trudności, jakie jeszcze nas czekają. Zdarzało się tak w przeszłości, że narody, sojusznicy w walce, stawały przeciwko sobie w ciągu pięciu czy dziesięciu lat po zakończeniu wojny. W ten sposób pracujące masy stale znajdowały się w zaklętym kręgu, spadały w przepaść, aby potem za cenę wielkich poświęceń znowu się z niej wydostawać. Mamy teraz szansę, aby uniknąć błędów poprzednich pokoleń i zapewnić światu trwały pokój. Ludzie wołają o pokój i szczęście. Czy rodziny się połączą? Czy wojownicy wrócą do domów? Czy strzaskane domy zostaną wzniesione na nowo? Czy ciężko pracujący człowiek zobaczy swój dom? Chwalebną jest obrona ojczyzny,· ale przed nami są jeszcze większe podboje. Przed nami leży realizacja marzenia prostych ludzi, że będą żyli w pokoju, chronieni przed agresją i. złem przez naszą niezwyciężoną potęgę. Moje nadzieje składam w ręce znakomitych osobistości: prezydenta Stanów Zjednoczonych i marszałka Stalina, którzy, po rozgl'omieniu wroga, poprowadzą nas. do walki Z nędzą, zamętem, chaosem i uciskiem. To jest moja nadzieja. Mówiąc' w imieniu Anglii; mogę obiecać, że nie pozostaniemy w tyle w wypełnianiu· tych zadań .i .będziemy zawsze Was wspierali .. Marwiłek mówił o przyszłości. Jest tci najważniejsze ze Wszystkiego. Inaczej oceany

JAŁTA -

35

PLANY ŚWIATOWEGO POKOJU

przelanej krwi staną się ofiarą daremną. blask zwycięskiego pokoju.

Proponuję

toast za wspaniały

Stalin ponownie zabrał głos. Nigdy nie przypuszczałem, że może być tak wylewny. "Mówię- oświadczył - jako stary czło­ wiek i dlatego mówię tak dużo. Ale chcę wypić za nasz sojusz, aby nie zatracił charakteru serdeczności i możliwości swobodnego wypowiadania poglądów. Nie znam w historii dyplomacji tak ścisłego sojuszu trzech wielkich mocarstw, gdzie sojusznicy mogliby tak szczerze wyrażać swoje poglądy. Myślę, że w pewnych kręgach ta uwaga będzie poczytywana za naiwną. W sojuszu sprzymierzeńcy nie powinni oszukiwać się wzajemnie. Być może jest to naiwne. Doświadczeni dyplomaci mogą powiedzieć »Dlaczego mamy nie oszukiwać sojusznika, jeśli jest głupi?« Nasz sojusz jest tak silny przypuszczalnie dlatego, że nie oszukujemy się wzajemnie, a może dlatego, że nie tak łatwo nas oszukać? Proponuję toast za trwałość sojuszu naszych trzech mocarstw, jak długo to możliwe". I dalej: Piję za zdrowie grupy ludzi, którzy bywają wynoszeni na piedestały w czasie wojny, a których zasługi po wojnie są na ogół szybko zapominane. Kiedy trWa wojna, ci mężowie są wychwalani i otacza ich powszechny·szacunek,.a także uwielbienie kobiet. Po wojnie ich pre. stiż upadai damy odwracają się od nich, Wznoszę swój kielich za żdrowie dowódców wojskowych.

Nie miał żadnych

złudzeń

co do trudności, które nas

oczekują.

W historii Europy nastąpiła teraz zmiana o radykalnym charakterze. Przymierze głównych mocarstw w czasie wojny jest dobrą sprawą. Wygranie wojny bez tego przymierza nie byłoby możliwe. Przymierze przeciwko wspólnemu wrogowi to rzecz jasna i zrozumiała. Dużo bardziej skomplikowane jest przymierze po wojnie, które ma zapewnić trwały pokój i skonsumowanie owoców zwycięstwa. To, że walczymy wspólnie jest pozytywne, ale to nie było trudne do osiąg­ nięcia; więcej osiągnęliśmy w tych dniach, kończąc prace rozpoczęte w Dumbarton Oaks i kładąc fundament prawny pod powojenną orga-

36

ZELAZNA KURTYNA

nizację bezpieczeństwa i trwałego pokoju. Można to określić jako punkt zwrotny. Proponuję toast za pomyślne zakończenie Dumbarton Oaks i za to, aby nasze przymierze zrodzone na polach bitew scementowało się, trwało długo w okresie powojennym, a nasze kraje nie pogrążyły się tylko we własnych sprawach, lecz pamiętały, że oprócz ich własnych problemów, jest jeszcze wspólna sprawa i że winny bronić jedności z takim samym entuzjazmem zarówno w czasie wojny, jak i w czasie pokoju.

Nawet Mołotow był w świetnym nastroju.

Powiedział:

Proponuję toast za przedstawicieli armii, sił powietrznych i marynarki wojennej kraju, który wszedł do wojny przed nami. Postawiono przed nimi trudne zadanie i starając się sprostać mu ponieśli poważne straty, lecz w efekcie wykonali je, jak musimy wszyscy przyznać, bardzo dobrze. Życzę im sukcesów i szybkiego zakończenia wojny w Europie, tak aby zwycięskie armie aliantów mogły wkroczyć do Berlina i zatknąć tam sztandary. Piję zdrowie przedstawicieli brytyjskiej armii, lotnictwa i marynarki wojennej, marszałka polnego Brooke' a, admirała Cunninghama, marszałka lotnictwa Portal a i marszałka polnego Alexandra.

.. - ..

Podczas obiadu, w swobodnej atmosferze, Stalin zaczął móo przeszłości. Niektóre z jego uwag zanotowałem. "Wojna fińska - powiedział - zaczęła się w następujący sposób. Granica fińska znajdowała się tylko około 20 km od Leningradu [często używał nazwy Petersburg]. Rosjanie zażądali od Finów cofnięcia jej o 30 km, w zamian za ustępstwa terytorialne na północy. Finowie odmówili. Potem w czasie strzelaniny na granicy Finowie zabili kilku żołnierzy straży granicznej. Straż graniczna wezwała na pomoc Armię Czerwoną, która otworzyła ogień do Finów. Zwrócono się do Moskwy po instrukcje. Moskwa przesłała zezwolenie na odpowiadanie ogniem. Jeden incydent pociągał za sobą następny i w końcu doszło do wojny. Rosjanie w istocie nie chcieli jednak wojny z Finami. Jeśliby Brytyjczycy i Francuzi wysłali w 1939 r. do Moskwy misję, w skład której wchodziliby ludzie rzeczywiście pragnący wić

JAŁTA -

PŁANY ŚWIATOWEGO POKOJU

37

porozumienia z Rosją, rząd radziecki nigdy nie podpisałby paktu z Ribbentropem. Ribbentrop powiedział Rosjanom w 1939 r., że Brytyjczycy i Amerykanie to kupcy, którzy nigdy nie będą walczyć. Jeśli my, trzy mocarstwa, będziemy się teraz trzymać razem, żadna siła nie zdoła nam zagrozić".

Rozdział

XXII

ROSJA I POLSKA: RADZIECKA OBIETNICA

Lublin i Londyn - Prezydent spogląda z dystansu - Polityka bnjtyjska - Nowe granice i wolne wybory - Rywalizacja polskich rządów­ Przemówienie Stalina - Linia Curzona i Zachodnia Nysa - Radzieckie zarzuttj w stosunku do polskiego podziemia - Niebezpieczeństwo - List Roosevelta do Stalina z 6 lutego - Nowe propozycje Mołotowa, 7 lutego - Przemieszczenie ludności - Mój telegram do Gabinetu, 8 lutego - Projekt anglo-amerykański - Sposób utworzenia polskiego rządu - Kluczowy punkt konferencji - Jedność aliantów i krytycyzm opinii publicznej - Potrzeba nowego startu - I pełnej informacji Znów Lublin przeciwko Londynowi - Polski entuzjazm w stosunku do Rosji Sowieckiej - Stalin przyrzeka przeprowadzenie wolnych wyborów - Mołotow przedstawia nowe rozwiązanie, 9 lutego - Plany spotkania w Moskwie - Znaczny postęp - Moja i Edena pnjwatna rozmowa ze Stalinem, 10 lutego - Ostateczny projekt deklaracji jał­ tańskiej.

olska była przedmiotem dyskusji na nie mniej niż siedmiu z ogólnej liczby ośmiu plenarnych posiedzeń konferencji w Jałcie, a brytyjski stenogram zawiera blisko 18 tysięcy słów wymienionych na jej temat pomiędzy Stalinem, Rooseveltem i mną. W spomagani przez naszych ministrów spraw zagranicznych i ich podwładnych, którzy również prowadzili bardzo ostre, szczegółowe dyskusje na oddzielnych spotkaniach na swoim szczeblu, w końcu opracowaliśmy deklarację, która zarówno dawała nadzieję całemu światu, jak i zawierała porozumienie między nami odnośnie przyszłych działań. Bolesna opowieść jest nadal nie skończona i prawdziwe fakty nie są jeszcze w pełni znane, ale to, co .teraz opowiem,

P

ROSJA I POLSKA: RADZIECKA OBIETNICA

może przyczynić się do sprawiedliwej oceny naszych usiłowań na tej przedostatniej z wojennych konferencji. Trudności i problemy miały już długą historię, były liczne i naglące. Popierany przez Sowiety polski rząd lubelski lub - jak Rosjanie woleli go nazywać - rząd "warszawski" odnosił się do polskiego rządu w Londynie z intensywną wrogością. Od październikowego spotkania w Moskwie stosunki te zamiast się polepszyć, pogorszyły się. Armie sowieckie zalały Polskę i polska armia podziemna była zarzucana oskarżeniami o mordowanie rosyjskich żołnierzy, o sabotaże i ataki na tyłach armii radzieckiej i na jej liniach komunikacyjnych. Zachodnim mocarstwom odmówiono jednak prawa wjazdu, jak i dostępu do informacji. We Włoszech i na froncie zachodnim ponad 150 tys. Polaków walczyło mężnie z armiami nazistowskimi. Tak oni, jak i wielu innych w całej Europie oczekiwało niecierpliwie wyzwolenia swego kraju i powrotu do ojczyzny z dobrowolnego i zaszczytnego wygnania. Wielka społeczność polska w Stanach Zjednoczonych również liczyła na zawarcie porozumienia między trzema mocarstwami. Kwestie, które musieliśmy przedyskutować, można by zreasumować następująco:

Jak sformować jeden rząd tymczasowy dla Polski. Jak i kiedy przeprowadzić wolne wybory. Jak wytyczyć granice Polski na wschodzie i na zachodzie. Jak zabezpieczyć tyły i linie komunikacyjne posuwających się naprzód armii radzieckich .

..,

we wcześniejszych na tematy polskie, wymienioną między Prezydentem a Stalinem, z moim w niej udziałem. Polska była w rzeczywistości najbardziej pilną przyczyną zwołania konferencji jałtańskiej i stała się pierwszym z wielkich powodów, które doprowadziły do rozpadu Wielkiej KoalicJI. Kiedy spotkaliśmy się 6 lutego, prezydent Roosevelt otworzył dyskusję stwierdzając, że na kwestię polską ma z Ameryki Czytelnik

pamięta

-..

zapewne,

omówioną

rozdziałach, ważną korespondencję

40

ŻELAZNA KURTYNA

spojrzenie z dystansu. W Stanach Zjednoczonych żyje pięć dl) sześciu milionów osób pochodzenia polskiego, głównie w drugim pokoleniu, i większość z nich akceptuje w zasadzie linię Curzona. Wiedzą oni, że trzeba oddać wschodnią Polskę. Chcieliby jednak, aby ta strata była w jakiś sposób zrekompensowana przez tereny Prus Wschodnich i części Niemiec. Tak jak powiedział w Teheranie, byłoby mu łatwiej, gdyby rząd sowiecki mógł pójść na pewn.e ustępstwa, jak na przykład oddać Lwów i niektóre tereny roponośne, aby wyrównać utratę Królewca. Lecz najważniejszą sprawą jest utworzenie w Polsce stabilnego rządu. Opinia publiczna w Stanach Zjednoczonych sprzeciwia się uznaniu rządu lubelskiego, gdyż reprezentuje on tylko mały skrawek Polski i niewielką część społeczeństwa polskiego. Istnieje natomiast ogólne dążenie do poparcia rządu jedności narodowej, utworzonego na przykład na bazie pięciu głównych stronnictw politycznych. Nie zna żadnego z członków ani rządu lubelskiego, ani rządu londyńskiego. Natomiast bardzo dobre wrażenie wywarł na nim Mikołajczyk w czasie pobytu w Waszyngtonie i Prezydent uważa, że jest to człowiek uczciwy. Ma więc nadzieję, że powstanie rząd polski, któremu większość narodu polskiego udzieli poparcia, nawet jeśli będzie to tylko rząd tymczasowy. Jest wiele dróg, które mogą doprowadzić do jego sformowania, takich jak np. stworzenie Rady Prezydenckiej, która przejęłaby tymczasową kontrolę nad państwem i tworzyłaby następnie bardziej stałe instytucje. W tym momencie włączyłem się do dyskusji stwierdzając, że uważam za swój obowiązek przedstawienie stanowiska rządu Jego Królewskiej Mości. Wielokrotnie w Parlamencie i przy innych okazjach składałem oświadczenia popierające roszczenia ZSRR do terytoriów za linią Curzona, w zakresie przedstawianym przez rząd radziecki. Oznacza to, że Lwów wchodziłby w skład ZSRR. Byłem (podobnie jak i minister spraw zagranicznych) ostro krytykowany w Parlamencie i w łonie Partii Konserwatywnej. Ale zawsze sądziłem, że ofiary, jakie Rosja poniosła broniąc się przed Niemcami, jak i jej wielkie czyny dokonane przy wyzwalaniu Polski, stwarzają sytuację, w której jej

ROSJA I POLSKA: RADZIECKA OBIETNICA

'±l

roszczenia terytorialne są poparte nie tylko siłą, ale i prawem. Jednak gdyby uczyniła w stosunku do dużo słabszego państwa wspaniałomyślny gest i zgodziła się na ustępstwa terytorialne, o których wspomniał Prezydent, podziwialibyśmy to i pochwalali. Silna, wolna i nie zależna Polska jest o wiele ważniejsza niż szczegóły terytorialne. Chcę, aby Polacy mogli żyć swobodnie, na swój sposób, w wolnym kraju. Jest to cel, który marszałek Stalin w swoich deklaracjach zawsze podkreślał z największą stanowczością, ja zaś wierzę jego zapewnieniom, że chce suwerennej, niepodległej i wolnej Polski; stąd kwestie terytorialne uważam za drugorzędne. Niepodległość Polski jest droga sercom Brytyjczyków i narodów Wspólnoty Brytyjskiej. To właś­ nie dlatego, aby Polska była wolna i suwerenna, wypowiedzieliśmy wojnę Niemcom. Wszyscy wiedzą, jak wielkie ryzyko wzięliśmy na siebie wchodząc do wojny w 1939 r. tak słabo uzbrojeni. Mogło to kosztować nie tylko utratę Imperium, ale i życie własnego narodu. Wielka Brytania nie ma żadnych zainteresowań natury materialnej w Polsce. Tylko honor był powodem, dla którego wyciągnęliśmy miecz, aby ratować Polskę przed hitlerowskim najazdem i nigdy nie zaakceptujemy żadne­ go porozumienia, które nie pozostawiałoby jej wolnej, niezależ­ nej i suwerennej. Polska musi być panią we własnym domu i kapitanem własnej nawy państwowej. W takim rozumieniu wolności nie mieści się, oczywiście, żadna wroga intryga przeciwko Rosji organizowana przez jakąś grupę wewnątrz Polski, być może wspólnie z Niemcami. Powstanie jednak przecież organizacja światowa, która nie będzie nigdy tolerowała takich akcji i nigdy nie opuści Rosji, aby samotnie musiała uporać się z konsekwencjami. Obecnie działają dwa polskie rządy, stanowiące przedmiot niezgody między nami. Nie spotkałem się z obecnym polskim rządem londyńskim. Uznajemy go, ale nie szukamy z nim kontaktów. Z drugiej strony Mikołajczyk, Romer i Grabski byli ludźmi mądrymi i uczciwymi i utrzymujemy z nimi nieformalne, ale przyjazne i ścisłe stosunki. Trzy wielkie mocarstwa spotkałyby się z krytyką, gdyby w momencie wypełniania tak

42

wielkich zadaIl

ŻELAZNA

dopuściły

do otwaliego

KURTYNA

rozłamu między

rywalizującymi rządami, które przecież łączą wielkie wspólne nadzieje. Czy nie dałoby się utworzyć rządu lub innego rządowego organu, który mógłby znaleźć uznanie nas wszystkich, do czasu przeprowadzenia pełnych i wolnych wyborów? Taki rząd mógłby przygotować wolne referendum polskiego społeczeństwa na temat przyszłej konstytucji i administracji. Jeśli zdołalibyśmy to osiągnąć, uczynilibyśmy wielki krok w kierunku przyszłego pokoju i dobrobytu w środkowej Europie. Powiedziałem też, że jestem pewien, iż łączność Armii Czerwonej, obecnie zwycięsko ścigającej Niemców, mogłaby być zabezpieczona i zagwarantowana. a ..

_

••

Po krótkiej przerwie przemówił Stalin. Powiedział, że rozumie stanowisko rządu brytyjskiego, który traktuje Polskę jako sprawę honorową, ale dla Rosji jest to kwestia nie tylko honoru, ale także bezpieczeństwa. Sprawa honoru, ponieważ w przeszłości Rosjanie mieli wiele konfliktów z Polakami i rząd sowiecki chciałby wyeliminować przyczyny tych konfliktów; sprawa bezpieczeństwa, nie tylko dlatego, że Polska graniczy z Rosją, ale dlatego, iż jak dowodzi historia, Polska bywała korytarzem, przez który przechodzili wrogowie Rosji, aby ją zaatakować. W ciągu ostatnich 30 lat Niemcy dwukrotnie przeszli przez Polskę. Przeszli, ponieważ Polska była słaba. Rosja chce widzieć Polskę silną i potężną na tyle, by była zdolna zamknąć ten korytarz własnymi siłami. Rosja, znajdując się na zewnątrz, nie może go zamknąć. Może on być zamknięty tylko przez Polskę od wewnątrz i dla tej przyczyny Polska musi być wolna, niezależna i potężna. Jest to kwestia życia i śmierci dla państwa sowieckiego. Jego polityka różni się zdecydowanie od polityki prowadzonej przez rządy carskie. Carowie chcieli podporząd­ kować sobie Polskę i zasymilować ją. Rosja sowiecka rozpoczęła politykę przyjaźni, co więcej, pr~yjaźni z niezawisłą Polską. Jest to podstawą całego stosunku Sowietów do Polski, a mianowicie, chcą oni widzieć Polskę niezależną, wolną i silną·

ROSJA I POLSKA: RADZIECKA OBIETNICA

Następnie ustosunkował się do niektórych punktów podniesionych przeze mnie i Roosevelta. Prezydent, powiedział, wysunął propozycję wprowadzenia pewnych modyfikacji do linii Curzona, według których Lwów i być może inne okręgi pozostałyby przy Polsce, ja zaś nazwałem ewentualną zgodę na te propozycje wspaniałomyślnym gestem. Ale przecież linii Curzona nie wymyślili Rosjanie. Została ona nakreślona przez Curzona, Clemenceau i przedstawicieli Stanów Zjednoczonych na konferencji w 1918 r., na którą Rosji nie zaproszono. Linia Curzona została zaakceptowana na bazie danych etnograficznych wbrew woli Rosji. Lenin nie wyraził na nią zgody. Nie chciał oddać Polsce Białegostoku i otaczającego go regionu. Rosjanie w tym punkcie wycofali się już z pozycji zajętej przez Lenina, a teraz niektórzy chcą, aby Rosja zgodziła się wziąć mniej, niż przyznali jej Curzon i Clemenceau. Byłoby to godne potępienia. Kiedy Ukraińcy przyjechaliby do Moskwy, stwierdziliby, że Stalin i Mołotow są gorszymi obrońcami Rosji niż Curzon i Clemenceau. Będzie lepiej, jeśli wojna potrwa nieco dłużej i choć popłynie więcej rosyjskiej krwi, Polska w ten sposób uzyska więcej korzyści terytorialnych kosztem Niemiec. W czasie październikowego pobytu Mikołajczyka w Moskwie pytał on, jaka granica zachodnia Polski będzie uznana przez Rosję i wpadł w zachwyt, gdy usłyszał, iż Rosja uważa, że zachodnia granica Polski winna być przesunięta na Nysę. Są dwie rzeki o tej samej nazwie, rzekł Stalin, jedna w pobliżu Wrocławia, a druga dalej na zachód. On ma na myśli Nysę Zachodnią i prosi uczestników konferencji, by poparli jego propoZYCJę·

..

~

...

Stalin stwierdził dalej, że nie będzie tworzył polskiego rządu, póki sami Polacy nie dojdą do porozumienia w tej sprawie. W czasie mojego pobytu w Moskwie byli tam Mikołajczyk i Grabski. Spotkali się tam z rządem lubelskim i w pewnym zakresie osiągnęli porozumienie. Mikołajczyk wyjechał do Londynu z zamiarem szybkiego powrotu na dalsze rokowania. Zamiast tego został usunięty ze stanowiska przez swoich kolegów,

44

ŻELAZNA KURTYNA

którzy nie mogli mu wybaczyć, że dąży do porozumienia z rzą­ dem lubelskim. Polski rząd w Londynie jest wrogo nastawiony do rządu lubelskiego utrzymując, iż jest to banda kryminalistów. Rząd lubelski odpłaca londyńskiemu tą samą monetą i jest bardzo trudno uczynić cokolwiek w kierunku ich pogodzenia. Rząd lubelski lub warszawski, jak powinien być teraz nazywany, nie chce żadnych kontaktów z rządem londyńskim. Jego członkowie orzekli, że mogą zaakceptować generała Żeligo­ wskiego i Grabskiego, ale nie chcą słyszeć o stanowisku premiera dla Mikołajczyka. "Jeśli chcecie z nimi rozmawiać, to proszę bardzo - powiedział w końcu - zorganizuję spotkanie tutaj czy w Moskwie, ale są oni tak demokratyczni jak de Gaulle i potrafią utrzymać pokój w Polsce, zastopować wojnę domową i ataki na Armię Czerwoną". Tego nie może zrobić rząd londyński. Jego agenci zabili 212 żołnierzy rosyjskich; są powiązani z polskim podziemnym ruchem oporu i atakują magazyny w celu zdobycia broni. Ich radiostacje działają bez zezwolenia i rejestracji. Przedstawiciele rządu lubelskiego wykazują dużą pomoc, podczas gdy przedstawiciele rządu londyńskiego wyrządzają wiele zła. Dla Armii Czerwonej życiową sprawą są bezpieczne tyły i jako wojskowy popiera on tylko taki rząd, który może zagwarantować spokój i bezpieczeństwo na zapleczu armii.

... Był już późny

- ..

wieczór i Prezydent sugerował odłożenie obdnia, ale ja uważałem za konieczne oświad­ czyć, że Zjednoczone Królestwo i rząd sowiecki mają w Polsce różne źródła informacji i otrzymują odmienne raporty na temat tego, co się tam dzieje. Powiedziałem, że zgodnie z naszymi informacjami, jeśli byłoby możliwe swobodne wyrażanie swoich przekonań, rząd lubelski poparłaby nie więcej niż jedna trzecia ludności. Ta ocena, oczywiście, bazuje na informacjach, jakie są możliwe do zdobycia i może zawierać błędy w niektórych szczegółach. W dalszym ciągu swego wystąpienia stwierdziłem, iż bardzo obawiamy się starcia między polską armią rad do

następnego

ROSJA I POLSKA, RADZIECKA OBIETNICA

4:>

podziemną i rządem lubelskim, bowiem doprowadzi to do wzajemnej wrogości, przelewu krwi, aresztowań i deportacji. Dlatego też tak bardzo zależy nam na osiągnięciu porozumienia. Boimy się wpływu, jaki wywrze przedłużanie się obecnej sytuacji na cały polski problem, i tak już sam w sobie trudny. Zdajemy sobie oczywiście sprawę, że ataki na Armię Czerwoną muszą się Sk011cZYĆ. Ale według danych, jakimi dysponujemy rząd lubelski nie ma prawa twierdzić, że reprezentuje naród polski. Prezydent bardzo już chciał zakończyć dyskusję. "Polska zauważył - była źródłem kłopotów od przeszło pięciuset lat". "Tym bardziej - odpowiedziałem - musimy zrobić wszystko, aby położyć kres tym kłopotom". Na tym spotkanie zakończy­ liśmy.

.. - ..

Tego wieczoru Prezydent napisał do Stalina list, w redakcji którego uczestniczyliśmy nalegając, aby dwu członków rządu lubelskiego i dwu z Londynu bądź z Polski przybyło na konferencję i spróbowało w naszej obecności uzgodnić sposób utworzenia rządu tymczasowego, który moglibyśmy m:nać, oraz przeprowadzenia wolnych wyborów w możliwie najkrótszym czasie. Ten kierunek postępowania był według mnie najbardziej właściwym, toteż poparłem Prezydenta, gdy spotkaliśmy się 7 lutego i Roosevelt raz jeszcze podkreślił swe zaniepokojenie tą sprawą. Granice są ważne, ale możemy także pomóc Polakom w sformowaniu tymczasowego zjednoczonego rządu, albo nawet utworzyć go pod naszymi auspicjami, do momentu, gdy oni sami będą mogli - w oparciu o wolne wybory - doprowadzić do jego ukonstytuowania. "Musimy coś zrobić - powiedział co byłoby jak powiew świeżego powietrza w tumanie, który teraz okrywa całą kwestię polską". Następnie zapytał Stalina, czy chciałby coś dodać do tego, co zostało powiedziane wczoraJ. Stalin odpowiedział, że otrzymał list Prezydenta dopiero pół­ torej godziny temu i natychmiast wydał instrukcje, aby znaleziono Bieruta i Osóbkę-Morawskiego, by mógł z nimi poroz-

46

ŻELAZNA

KURTYNA

mawiać telefonicznie. Właśnie dowiedział się, że jeden z nich jest w Krakowie, a drugi w Łodzi. W dalszym ciągu rozmowy przyrzekł, że będzie się starał dowiedzieć, jak można odnaleźć przedstawicieli opozycji, gdyż nie zna ich adresów. Na wypadek, gdyby nie odnaleziono ich w czasie umożliwiającym przybycie na konferencję, Mołotow opracował pewne propozycje, które w pewnym zakresie wychodzą naprzeciw sugestiom Prezydenta. Mołotow odczytał więc następujące oświadczenie:

1. Uzgodniono, że linia Curzona będzie stanowić wschodnią graniz poprawkami w niektórych rejonach o pięć do ośmiu kilometrów na korzyść Polski. 2. Zdecydowano, że zachodnia granica Polski przebiegać będzie od miasta Szczecina (który przypadnie Polsce) i dalej w kierunku połu­ dniowym wzdłuż rzeki Odry i Zachodniej Nysy. 3. Uważa się za pożądane włączyć do tymczasowego rządu polskiego niektórych demokratycznych przywódców z polskich kół e,nigre. 4. Uważa się za pożądane, aby powiększony polski rząd tymczasowy został uznany przez rządy sojusznicze. 5. Uważa się za pożądane, aby polski rząd tymczasowy, powiększo­ ny jak to opisano w punkcie 3, tak szybko, jak to będzie możliwe, przeprowadził w Polsce wybory powszechne, aby na podstawie ich rezultatów można było utworzyć stałe organy rządu polskiego. 6. Mołotow, Harriman i sir A. Clark Kerr zostaną obarczeni zadaniem opracowania metody poszerzenia polskiego rządu tymczasowego i przedstawią swoje propozycje do rozważenia trzem sojuszniczym rządom. cę Polski,

Pan Roosevelt wyraźnie podniesiony na duchu stwierdził, że widzi wyraźny postęp w rokowaniach, ale chciałby przedyskutować te propozycje z panem Stettiniusem. "Nie podoba mi się słowo emigre - stwierdził. - Nie znam nikogo z tych ludzi, z wyjątkiem Mikołajczyka, ale nie wydaje mi się, że winniśmy się kontaktować tylko z politykami emigracyjnymi. Powinniśmy znaleźć również niektórych polityków z samej Polski". Stalin zgodził się na odroczenie dyskusji, ale w tym momencie ja się włączyłem. Przytoczoną niżej wymianę poglądów można uznać za bardzo znaczącą w świetle późniejszych wydarzeń.

ROSJA I POLSKA: RADZIECKA OBIETNICA

Powiedziałem, że

podzielam

nieufność

'lI

Prezydenta do

sło'wa

bnigre. Jest to określenie, które zrodziło się w czasach Rewolu-

cji Francuskiej i dotyczyło francuskiej arystokracji wygnanej z kraju. W zasadzie słowo to winno więc odnosić się tylko do tych, którzy zostali usunięci z kraju przez swój własny naród. Ale Polaków do opuszczenia ojczyzny zmusili Niemcy, wobec czego sugeruję, aby słowo emigre zastąpić określeniem "Polacy przebywający za granicą". Stalin zgodził się. Jeśli idzie o rzekę Nysę, wymienioną w drugim punkcie oświadczenia Mołotowa, przypomniałem słuchaczom, że w czasie poprzednich rozmów zawsze warunkowałem przesunięcie polskich granic na zachód twierdzeniem, że Polacy nie powinni otrzymać na zachodzie więcej, niż zechcą i potrafią zagospodarować. Byłoby nieszczę­ ściem tak przekarmić polską gęś niemieckim jadłem, żeby zdechła z niestrawności. Zdaję sobie sprawę z faktu, że duża część opinii społecznej w Wielkiej Brytanii była wprost zaszokowana faktem konieczności przesiedlenia siłą wielu milionów ludzi. W taki sposób osiągnięto duży sukces rozdzielając ludność grecką i turecką po ostatniej wojnie, a oba pa6.stwa od tamtego czasu żyły w zgodzie, chociaż w tym wypadku przemieszczono niecale dwa miliony ludzi. Jeśli Polska zabrałaby Prusy Wschodnie i Śląsk aż do Odry, oznaczałoby to konieczność przesiedlenia do Niemiec 6 milionów ludzi. Przesiedlenie takie można przeprowadzić, o ile pogodzimy się z powstałymi problemami moralnymi; ale to już muszę rozwiązać wspólnie z moim społecze6.stwem. Stalin zauważył, że na tych obszarach nie ma już Niemców, gdyż wszyscy uciekli. Odpowiedziałem, że problem polega na tym, czy znajdą dla siebie miejsce na terenach pozostawionych Niemcom. Sześć do siedmiu milionów Niemców zostało zabitych i jeszcze milion (Stalin uważał, że dwa miliony) przypuszczalnie zginie, zanim zakończy się wojna. To stworzy pustkę, którą winni wypełnić repatrianci. Nie przerażał mnie problem przemieszczenia ludności tak długo, jak długo zachowane byłyby proporcje między tym, co Polacy są w stanie zagospodarować, a tym, ilu przesiedleńców zdoła się utrzymać w nowych granicach Niemiec.

48

ŻELAZNA KURTYNA

Zagadnienie to wymagało studiów, ale nie nad samą zasadą, tylko nad liczbą ludności podlegającej migracji. W tych ogólnych dyskusjach nie używano map i różnica mię­ dzy Wschodnią i Zachodnią Nysą nie była zrozumiałą, ale wkrótce i to się wyjaśniło .

.. - ..

Wczesnym rankiem następnego dnia telegrafowałem do pana Attlee:

[... l Dzisiejszej nocy prezydent Roosevelt przesłał do Stalina stanowczy list, przy redakcji którego uczestniczyliśmy. Zaproponował w nim utworzenie, w miejsce istniejącego rządu lubelskiego, rządu wszystkich Polaków, w skład którego weszliby przedstawiciele Polaków zarówno z zagranicy, jak i z kraju. Otrzymaliśmy dzisiaj odpowiedź Rosjan składającą się z pięciu czy sześciu punktów. Nie zawiera ona sprzeciwu wobec zasad zaproponowanych przez nas. Poprosiliśmy o czas do jutra na udzielenie odpowiedzi. Nasza kontrpropozycja opracowana przez ministra spraw zagranicznych jest właśnie telegrafowana do Was, łącznie z treścią sowieckich propozycji. Sprawa nie jest jeszcze zakończona. Zamierzamy twardo walczyć o rząd polski, który my i Stany Zjednoczone, podobnie jak wszystkie inne Narody Zjednoczone, moglibyśmy uznać. W zamian za uznanie żądamy, aby były w nim reprezentowane te polskie siły, z którymi dotychczas jesteśmy związani, a zwłaszcza Mikołajczyk, Grabski i Romer. Powinni się znaleźć w nim również Polacy z kraju, jak Witos, Sapieha itp., których listę przedstawili Amerykanie. Gdyby udało się wprowadzić do rządu lubelskiego ośmiu lub dziesięciu takich przedstawicieli, należałoby uznać ten rząd natychmiast. Moglibyśmy wysłać wtedy do Polski nasze misje i ambasadorów i stwierdzić, przynajmniej w pewnym zakresie, co się tam w rzeczywistości dzieje, czy możliwe jest budowanie fundamentów pod wolne, uczciwe i nieskrępowane wybory, które jako jedyne mogą dać podstawy do istnienia i działania polskiemu rządowi. Mamy nadzieję, że na tym trudnym gruncie udzielicie nam pełnej swobody działania i manewru. Po przekazaniu propozycji radzieckich kontynuowałem: Poniżej tekst naszych (angielsko-amerykańskich) skorygowanych propozycji na temat Polski:

ROSJA I POLSKA: RADZIECKA OBIETNICA

L Uzgodniono, że linia Curzona winna stanowić wschodnią granicę Polski, z poprawkami w niektórych rejonach od pięciu do ośmiu kilometrów na korzyść Polski. n. Zdecydowano, że terytorium Polski na zachodzie winno obejmować Wolne Miasto Gdańsk, obszar Prus Wschodnich na zachód i południe od Królewca, administracyjny okręg opolski na Śląsku i te ziemie na wschód od Odry, których Polska zażąda. Rozumie się, że Niemcy zamieszkujący te tereny zostaną repatriowani do Niemiec, a wszyscy Polacy z Niemiec, jeśli będą sobie tego życzyli, będą repatriowani do Polski. nI. Ze względu na dokonane ostatnio wyzwolenie zachodniej czę­ ści Polski przez armię Związku Sowieckiego, uważa się za pożądane utworzenie w pełni reprezentatywnego polskiego rządu tymczasowego, opierającego się na wszystkich demokratycznych i antyfaszystowskich siłach w Polsce, włączając w to również demokratycznych przywódców polskich przebywających za granicą. Rząd ten musi być sformowany w ten sposób, aby uzyskać uznanie trzech państw sojuszniczych. IV. Uzgodniono, że za utworzenie takiego rządu tymczasowego jest w pierwszym rzędzie odpowiedzialne społeczeństwo polskie i że do momentu przeprowadzenia wolnych wyborów przywódcy polscy, w toku wzajemnych konsultacji, muszą ustalić skład rządu tymczasowego. Zadanie skontaktowania się z tymi osobistościami zostało powierzone monsieur Mołotowowi, panu Harrimanowi i sir Archibaldowi Clarkowi Kerrowi, którzy zaproponują listę tych przywódców rządom sojuszniczym do rozważenia. V. Uważa się za pożądane, aby utworzony w ten sposób polski rząd tymczasowy przeprowadził tak szybko, jak to możliwe wolne, powszechne i tajne wybory, w których będą miały prawo uczestniczyć wszystkie demokratyczne partie, wystawiając swoich kandydatów. Na podstawie wyników tych wyborów powstanie rząd odzwierciedlający w pełni wolę polskiego społeczeństwa .

.. ., ..

Kiedy 8 lutego spotkaliśmy się ponownie, Roosevelt odczytał skorygowany projekt porozumienia bazujący na propozycjach Mołotowa. "Nie mamy zastrzeżeIl. - stwierdził - do sowieckich propozycji, aby wschodnia granica Polski przebiegała wzdłuż linii Curzona z modyfikacjami na korzyść Polski na pewnych obszarach, od pięciu do ośmiu kilometrów". Była

powyższy

50

ŻELAZNA KURTYNA

to wreszcie jedna sprawa, co do której wszyscy mogliśmy się zgodzić i chociaż przedtem nalegałem na Rosjan, aby poczynili więcej ustępstw, wydawało się, że lepiej nie mnożyć już trudności, bo i tak są dość poważne. Natomiast w sprawie granicy zachodniej Prezydent był precyzyjny i zdecydowany. Zgadzał się, że Polska winna otrzymać rekompensatę kosztem Niemiec "włącznie z częścią Prus Wschodnich na południe od Królewca, Górny Śląsk i ziemie na wschód od Odry, ale nie wydaje się, aby przyznanie Polsce obszaru aż po Zachodnią Nysę stanowiło usprawiedliwione roszczenie* ". Był to zawsze mój pogląd i miałem go bronić bardzo ostro w Poczdamie pięć miesięcy później. Pozostała kwestia utworzenia polskiego rządu, który moglibyśmy wszyscy uznać i który mógłby zyskać akceptację polskiego narodu. Roosevelt wysunął propozycję utworzenia Komitetu Prezydenckiego złożonego z trzech polskich przywódców, którzy pojechaliby do Moskwy, utworzyli rząd tymczasowy z przedstawicieli rządów Warszawy, Londynu i z wewnątrz Polski, a ten przeprowadziłby jak najszybciej wolne wybory. Po krótkiej przerwie Mołotow zgłosił sprzeciw. Rząd lubelski, stwierdził, stoi teraz na czele polskiego społeczeństwa. Został entuzjastycznie powitany przez jego większość, cieszy się autorytetem i prestiżem. Nie można tego powiedzieć o ludziach z Londynu. Jeśli chcielibyśmy teraz utworzyć nowy rząd, sami Polacy mogliby nigdy się na niego nie zgodzić, lepiej więc byłoby powiększyć rząd już istniejący. W każdym wypadku bę­ dzie to tylko organ czasowy, gdyż propozycje nas wszystkich mają jeden wspólny cel, przeprowadzenie w Polsce jak najszybciej wolnych wyborów. Sposób rozszerzenia rządu można przedyskutować w Moskwie na wspólnym posiedzeniu, w którym będzie uczestniczył on sam oraz ambasadorowie amerykański i brytyjski. Powiedział, że bardzo mu zależy na zawarciu porozumienia i zgadza się z propozycją Prezydenta zaproszenia dwóch z listy pięciu osób, załączonej przez Prezydenta do listu z 6 lutego. Zawsze istnieje możliwość, że rząd lubelski odmówi rozmów z jednym z nich, na przykład z Mikołajczykiem, ale

*

Podkreślenie

autora (przyp.oryg.).

ROSJA I POLSKA: RADZIECKA OBIETNICA

51

jeśli

przyjedzie trzech przedstawicieli, w tym dwu z listy przedstawionej przez Roosevelta, rozmowy mogą się natychmiast

rozpocząć.

- A co z Komitetem Prezydenckim? - zapytał Roosevelt. - Lepiej go uniknąć - rzekł Mołotow. - Oznacza to bowiem, że będziemy mieli do czynienia z dwiema instytucjami, zamiast z jedną. - Znaleźliśmy się - powiedziałem - w przełomowym punkcie naszej konferencji. Cały świat oczekuje porozumienia i jeśli rozjedziemy się, w dalszym ciągu uznając różne rządy polskie, świat będzie wiedział, że istnieją między nami różnice zdań. Kónsekwencje tego będą opłakane i na całą konferencję padnie piętno klęski. Z drugiej strony, mamy odmienne spojrzenie na podstawowe zdarzenia zachodzące w Polsce, a przynajmniej na niektóre z nich. Zgodnie z informacjami brytyjskimi, rząd lubelski nie cieszy się poparciem większości polskiego społeczeństwa i nie uważamy, aby mógł on uzyskać uznanie za granicą. Jeśli na konferencji odrzucono by istniejący rząd londyński i nagle uznano rząd lubelski, wywołałoby to falę oburzenia na całym świecie. Według naszego rozeznania, Polacy żyją­ cy poza granicami Polski zjednoczyliby się w akcjach protestacyjnych. Pod naszym dowództwem walczy polska armia liczą­ ca 150 tys. ludzi, zebranych z różnych miejsc poza Polską. Ta armia walczyła i walczy w dalszym ciągu bardzo mężnie. Nie wierzę, aby zechciała się podporządkować rozkazom rządu lubelskiego, a jeśli Wielka Brytania wyraziłaby chęć cofnięcia uznania rządowi, który uznawała od początku wojny, armia ta potraktowałaby taki akt jako zdradę. Jak dobrze wiedzą marszałek Stalin i pan Mołotow - ciąg­ nąłem dalej - osobiście nie zgadzam się z posunięciami rządu londyńskiego, które uważam za głupie w każdym calu. Ale formaIny akt przeniesienia uznania z rządu, który dotychczas uznawaliśmy, na jakiś nowy rząd wywołałby najostrzejszą krytykę. Powiedziano by, że rząd Jego Królewskiej Mości poddał się całkowicie w kwestii granicy wschodniej, co rzeczywiście ma miejsce, i przyjął w całej rozciągłości stanowisko sowieckie. Zostałoby również powiedziane, że zerwaliśmy z legalnym rzą-

52

ŻELAZNA KURTYNA

dem polskim, uznawanym przez pięć lat wojny, bez rozeznania, co aktualnie dzieje się w Polsce. Nie mamy bowiem wstępu do tego kraju. Nie możemy się zapoznać z miejscową opinią publiczną. Powiedziano by, że przyjęliśmy za prawdę, iż to, co mówi rząd lubelski, jest opinią polską, a rząd Jego Królewskiej Mości zostałby oskarżony w Parlamencie o opuszczenie Polski. Debata, która by nastąpiła, byłaby szkodliwą dla sprawy jedności aliantów, przyjmując nawet, jż bylibyśmy w stanie przeforsować zgodę na propozycje mego przyjaciela, monsieur Mołotowa. Nie sądzę - kontynuowałem - aby propozycje te szły wy star- . czająco daleko. Jeśli mamy porzucić polski rząd w Londynie, obie strony muszą zacząć od początku na mniej więcej równorzędnych warunkach. Zanim rząd Jego Królewskiej Mości przestanie uznawać rząd londyński i przeniesie swe uznanie na inny rząd, musi być absolutnie przekonany, że nowy rząd w peł­ ni i prawdziwie reprezentuje naród polski. Zgadzam się, że być może jest to pogląd jednostronny, gdyż nie w pełni znamy wszystkie fakty. Różnice między nami znikną, jeśli zostaną przeprowadzone w Polsce wolne wybory powszechne, w których swobodnie będzie można wysuwać kandydatów. Gdy tylko to się stanie, rząd Jego Królewskiej Mości powita rząd utworzony na tej podstawie, odstępując od popierania rządu londyń­ skiego. Natomiast to, co napawa nas największym niepokojem, to okres przed wyborami. Mołotow odpowiedział, że być może rozmowy w Moskwie przyniosą pozytywne rezultaty. Jest bardzo trudno dyskutować o tej sprawie bez udziału samych Polaków, którzy winni mieć prawo wypowiedzenia się. Z tym ostatnim się zgodziłem, stwierdzając, że jest tak ważne, aby konferencja zakończyła się ugodą, iż wszyscy musimy dołożyć starań i cierpliwości dla osiągnięcia tego celu. Prezydent poparł mnie. Powiedział, że głównym celem Amerykanów jest doprowadzenie do możliwie najwcześniejszych wyborów powszechnych w Polsce. Jedynym problemem jest to, jak ten kraj będzie rządzony do tego czasu, a żywimy nadzieję, że przeprowadzenie wyborów stanie się możliwe przed końcem roku.

ROSJA I POLSKA: RADZIECKA OBIETNICA

Jj

Stalin powrócił teraz do mojego zarzutu, że nie dysponuję informacjami ani możliwością ich otrzymania. - Mam jednak pewną ich ilość - odrzekłem. - Nie są one zgodne z moimi - rzucił w odpowiedzi i rozpoczął przemówienie, w którym utrzymywał, że rząd lubelski jest naprawdę bardzo popularny, a zwłaszcza Bierut, Osóbka-Morawski i generał Żymierski. Nie opuścili oni kraju w czasie niemieckiej okupacji, ale mieszkali cały czas w Warszawie i działali w ruchu podziemnym. Uczynili głębokie wrażenie na Polakach, a należy mieć na uwadze, że mentalność ludzi żyjących pod okupacją niemiecką jest bardzo szczególna. Czują oni sympatię dla wszystkich, którzy pozostali w kraju w trudnych czasach i uważają, że te trzy wyżej wymienione osoby należą do tej grupy. Powiedział, że jego zdaniem nie są oni geniuszami, ale nawet gdyby rząd londyński miał w swoim składzie bardziej zdolnych ludzi, to nie będą oni w Polsce poważani, gdyż nie przebywali w kraju, gdy ludność znosiła cierpienia pod hitlerowską okupacją. Być może są to odczucia prymitywne, ale na pewno istnieją. To, że Polska została wyzwolona przez wojska sowieckie jest wielkim wydarzeniem i zmieniło wszystko. Każdemu wiadomo, że Polacy nie lubią Rosjan, gdyż ci trzykrotnie uczestniczyli w rozbiorach Polski. Lecz ofensywa wojsk sowieckich i wyzwolenie Polski kompletnie to zmieniły. Stare animozje znikły, pojawiła się dobra wola, a nawet przyjaźń w stosunku do Rosjan. To całkowicie naturalne. Ludność była zachwycona ucieczką Niemców i odzyskaną wolnością. Sta1in powiedział dalej, że naród polski uważa wyrzucenie Niemców za wielkie patriotyczne święto i jest zdumiony, że rząd londyński nie bierze w nim udziału. Ludzie widzą na ulicach tylko przedstawicieli Rządu Tymczasowego i pytają, gdzie są Polacy londyńscy. To podważyło autorytet rządu londyńskiego i stało się przyczyną, dla której Rząd Tymczasowy, chociaż nie ma w nim wielkich ludzi, cieszy się ogromną popularnością. Stalin uważał, że te fakty nie mogą zostać zignorowane, jeśli chcemy zrozumieć nastroje Polaków. Odpowiedziałem na to, że obawiam się zakończenia konferencji bez osiągnięcia porozumienia. Cóż więc należy uczynić? Każdy z rządów ma inne

54

ŻELAZNA KURTYNA

konkluzje. Być może pierwszą rzeczą, którą należy zrobić, jest zwołanie Polaków z przeciwnych obozów i wysłuchanie, co mają do powiedzenia. Panuje niezadowolenie, odpowiedział Stalin, gdyż polski rząd nie powstał w wyniku wyborów. Byłoby oczywiście lepiej mieć rząd bazujący na wolnych wyborach, ale jak dotychczas na przeszkodzie temu stała wojna. Lecz zbliża się już dzień, gdy będzie je można przeprowadzić. Zanim jednak do tego dojdzie, musimy współpracować z Rządem Tymczasowym, tak jak współpracowaliśmy, na przykład, z rządem generała de Gaulle' a we Francji, mimo że także nie powstał on w wyniku wyborów. Stalin nie jest pewny, kto cieszy się większym autorytetem, Bierut czy generał de Gaulle, ale jeśli było możliwym podpisanie traktatu z generałem de Gaulle'em, to dlaczego nie można by tego zrobić z poszerzonym rządem polskim, który nie będzie wcale mniej demokratyczny? Nie ma uzasadnienia żądanie od Polski więcej niż od Francji. Jak dotychczas rząd francuski nie przeprowadził we Francji reform, które wywołałyby aprobatę, podczas gdy rząd polski wciela w życie reformę rolną, powodującą wybuch powszechnego entuzjazmu. Jeśli będziemy podchodzić do zagadnienia bez uprzedzeń, na pewno znajdziemy wspólną płaszczyznę dla rozmów. Sytuacja nie jest tak tragiczna, jak sądzi premier Churchill i można dojść do porozumienia, jeśli nie będziemy przywiązywali zbyt wielkiej wagi do spraw drugorzędnych, a skupimy się na zasadach. - Jak szybko będzie możliwe przeprowadzenie wyborów? zapytał Prezydent. - W ciągu miesiąca - odpowiedział Stalin. - Chyba że nastą­ pi katastrofa na froncie, co jest mało prawdopodobne. Stwierdziłem, że to oczywiście pozwala nam odetchnąć i całym sercem poprzemy rząd wyłoniony w demokratycznych wyborach, który zastąpi wszystkie inne, ale nie chcielibyśmy żądać czegokolwiek, co zakłóciłoby operacje wojskowe. Było to najlepsze zakoń­ czenie. Jeśli wola ludności polskiej mogła być wyrażona w tak krótkim czasie, a nawet w ciągu dwu miesięcy, sytuacja przedstawiała się zupełnie inaczej i nikt się temu nie mógł sprzeciwić. informacje i

wyciąga

z nich

różne

ROSJA J POLSKA: ]{AUZltLKA UHltl NILA

Zgodziliśmy się więc, żeby

JJ

kwestie te przedyskutowali mini-

strowie spraw zagranicznych .

.. - ..

Trzej ministrowie spotkali się w południe 9 lutego, ale nie mogli dojść do porozumienia. Kiedy jednak uczestnicy konferencji zebrali się na plenarnym posiedzeniu o 4.00 po południu, Mołotow przedstawił nowe propozycje, które były dużo bliższe projektowi amerykańskiemu. Rząd lubelski miał być "zreorganizowany na szerokiej bazie demokratycznej, z włączeniem demokratycznych przywódców z Polski, także tych, którzy przebywają za granicą". Mołotow wraz z ambasadorami amerykań­ skim i angielskim przekonsultuje w Moskwie sposób dokonania tego. Po reorganizacji rząd lubelski będzie musiał przygotować wolne wybory w możliwie najkrótszym terminie, a my uznamy rząd powstały w efekcie tych wyborów. Pan Stettinius chciał otrzymać pisemne przyrzeczenie, że trzej ambasadorowie w Warszawie będą mogli obserwować wybory. Po ich przeprowadzeniu powinni złożyć raport potwierdzający, że odbyły się w sposób wolny i nieskrępowany. Mołotow sprzeciwił się jednak temu, twierdząc, że obrażałoby to Polaków. Pod warunkiem usunięcia tego punktu i jeszcze kilku małych poprawek, zaakceptował on plan przedstawiony przez Stany Zjednoczone. Był to już znaczny postęp i powiedziałem to. Uważałem jednak za mój obowiązek wyrazić generalne ostrzeżenie. Było to nasze przedostatnie posiedzenie. * Panowała atmosfera zgody, ale jednocześnie pragnienie wło­ żenia nóg w strzemiona i odjazdu. Nie możemy, oświadczyłem więc, pozwolić sobie na pośpiech w tak ważnych sprawach, by owoce pracy całej konferencji utracić z powodu 24 godzin. Przed nami wielka wygrana i musimy się zdobyć na to, aby wszystkie decyzje podejmować bez pośpiechu. To mogą być najważniejsze dni całego naszego życia. " N a spotkaniu 11 lutego jedynie zatwierdziliśmy sprawozdanie z konferencji. Poważne dyskusje zakończyły się 10 lutego (przyp.oryg.).

56

ZE LA ZNA KURTYNA

Roosevelt oświadczył, że różnice między nami dotyczą w tej chwili już tylko użycia poszczególnych słów, ale i mnie, i jego niepokoi przede wszystkim to, czy wybory zostaną przeprowadzone w naprawdę uczciwy i wolny sposób. Powiedziałem Stalinowi, że jesteśmy w bardzo trudnej sytuacji, gdyż wiedząc tak mało o tym, co się dzieje w Polsce, musimy podejmować tak bardzo brzemienne w skutki decyzje. Wiem na przykład, że między Polakami istnieją wielkie animozje, a wypowiedzi Osóbki-Morawskiego są bardzo ostre. Rząd lubelski otwarcie oświadczył, że będzie sądził jako zdrajców członków Armii Krajowej i podziemia. Wszystko to wprowadza mnie w nastrój niepokoju i przygnębienia. Oczywiście rozumiem, że bezpieczeństwo Armii Czerwonej ma pierwszeństwo przed innymi sprawami, ale Stalin musi zrozumieć nasze trudności. Rząd brytyjski nie ma innych możliwości otrzymania wiadomości o tym, co dzieje się w Polsce, niż zbieranie ich od odważnych ludzi zrzucanych na spadochronach oraz od członków podziemia, którzy się z Polski wydostają. Nie uważam tego za właściwy sposób pozyskiwania informacji, ale innego w tej chwili nie mamy. Jak można by to zorganizować bez zakłócania działań wojsk radzieckich? Czy dałoby się stworzyć dla Brytyjczyków (i, oczywiście, Amerykanów) warunki do obserwacji metod rozwiązywania polskich sporów? Tito uznał, że nie widzi przeszkód, aby przyszłe wybory w Jugosławii były obserwowane przez rosyjskich, brytyjskich i amerykańskich przedstawicieli, którzy następnie przedłożyliby światu bezstronne sprawozdanie na temat tego, czy zostały one przeprowadzone w uczciwy sposób. Jeśli idzie o Grecję, rząd Jego Królewskiej Mości z chęcią powita amerykańskich, rosyjskich i brytyjskich obserwatorów, aby sprawdzili oni, czy wybory są przeprowadzane zgodnie z życzeniami ludności. Ta sama kwestia pojawi się we Wło­ szech. Kiedy północne Włochy zostaną wyzwolone, nastąpi ogromna zmiana sytuacji politycznej Włoch i zajdzie konieczność przeprowadzenia wyborów dla utworzenia zgromadzenia konstytucyjnego lub parlamentu. Formuła będzie tam taka sama - rosyjscy, amerykańscy i brytyjscy obserwatorzy muszą być obecni, aby upewnić świat, że wszystko odbyło się na zasadzie

uczciwości.

Nie sposób przecenić, powiedziałem, ważnOSCl przeprowadzenia wyborów. Na przykład, czy Mikołajczyk będzie mógł powrócić do Polski i zorganizować swoją partię, aby ta wzięła udział w wyborach? - Jest to sprawa do rozważenia przez ambasadorów i Moło­ towa, gdy spotkają się z Polakami - odpowiedział Stalin. prawidłowego

Zareplikowałem:

Izbie Gmin, że wybory będą wolne, że udzielone realne gwarancje przeprowadzenia ich w sposób uczciwy i bez nacisków. Stalin wskazał, że Mikołajczyk należy do Stronnictwa Ludowego, które jako partia niefaszystowska ma prawo uczestniczenia w wyborach i wystawienia swoich kandydatów. Odpowiedziałem, że doskonale by się złożyło, gdyby Stronnictwo Ludowe było reprezentowane w polskim rządzie, a Stalin zgodził się, że rząd winien mieć w swym składzie przedstawiciela stronnictwa. Powiedziałem, że na tym chciałbym zakończyć i dodałem, iż mam nadzieję, że nasza gorąca dyskusja nie obraziła go, gdyż w najmniejszym stopniu nie zamierzałem do tego doprowadzić. - Trzeba poczekać - odparł - na to, co Polacy będą mieli do powiedzenia. Wyjaśniłem, że sprawę wschodniej granicy Polski muszę przeprowadzić przez Parlament, a możliwość ta zaistnieje tylko wówczas, gdy Parlament zostanie przekonany, że Polacy sami zadecydują o swoim losie. - Jest wśród Polaków wielu bardzo zdolnych ludzi - rzekł Stalin. - Są dobrymi żołnierzami, mają kilku dobrych naukowców i muzyków, ale ogólnie są bardzo kłótliwi. - Jedyne, czego chcę - odpowiedziałem - to aby wszystkie strony zostały uczciwie wysłuchane. - Wybory - stwierdził Prezydent - muszą się znaleźć poza wszelkimi podejrzeniami, jak żona Cezara. Dobrze byłoby dać światu swego rodzaju pewność i nie chciałbym, aby ktokolwiek mógł zakwestionować ich uczciwość. Jest to nawet bardziej sprawa dobrej polityki niż zasad. -

Muszę powiedzieć

zostaną

58

ŻELAZNA KURTYNA

Obawiam

się

-

wtrącił Mołotow

-

że jeśli

wprowadzimy amerykańskie sformułowanie do uchwały, Polacy pomyślą, że im nie ufamy. Lepiej, jeśli to z nimi przedyskutujemy. Nie byłem z tego zadowolony i zdecydowałem pomszyć tę kwestię ze Stalinem później. Okazja nadarzyła się następnego dnia .

.. - ..

Tuż

przed ostatnim roboczym spotkaniem 10 lutego, Eden i ja ze Stalinem i Mołotowem w pałacu Jusupowa. W trakcie tej rozmowy jeszcze raz wyjaśniłem, jakie trudności sprawia nam brak w Polsce przedstawicieli, którzy mogliby obserwować i relacjonować nam zachodzące tam wydarzenia. Za dobre rozwiązanie uważałem akredytowanie tam ambasadora z jego personelem lub korespondentów prasowych. To dmgie rozwiązanie uważałem za mniej pożądane, ale nadmieniłem, że zapewne padną w Parlamencie pytania odnoś­ nie rządu lubelskiego i wyborów i muszę odpowiedzieć, co się dzieje w Polsce. - Po uznaniu nowego polskiego rządu będzie Pan mógł wysłać ambasadora do Warszawy - odrzekł Stalin. - Czy w grę wchodzi swoboda poruszania się po kraju? - Jeśli idzie o Armię Czerwoną, nie widzę przeszkód. Przyrzekam, że wydam stosowne instrukcje, ale będzie Pan musiał dokonać odpowiednich ustaleń z rządem polskim. Stalin wskazał również, że własnego przedstawiciela w Polsce ma już de Gaulle. Uzgodniliśmy więc, że dodamy następujący ustęp do naszej deklaracji: odbyliśmy prywatną rozmowę

Uznanie rządu pociągnie za sobą wymianę ambasadorów, których sprawozdania będą stanowiły źródło informacji o sytuacji w Polsce. Więcej

nie

udało

mi

się uzyskać .

.... ...

Kiedy uczestnicy konferencji zebrali się znów za kwadrans Eden odczytał oświadczenie uzgodnione przez trzech mi-

piąta,

R

o s JA

1 1'> U L ~ K A:

1< A U L 1,t. L ~ A

U D1

t

1 1'J 1

L

fi

nistrów spraw zagranicznych. Zaniepokoiło mnie, że nie mówi ono nic o granicach i zauważyłem, że cały świat będzie chciał znać przyczyny tego milczenia. Zgodziliśmy się wszyscy co do granicy zachodniej i pozostaje tylko kwestia szczegółowego jej wytyczenia i określenia, ile możemy teraz o tym powiedzieć. Polacy winni otrzymać część Prus Wschodnich i ziemie do linii Odry, jeśli tego zechcą. Wszyscy mamy jednak wiele wątpliwo­ ści odnośnie przesunięcia granic jeszcze dalej oraz na temat tego, czy należy mówić o tym na obecnym etapie rozmów. Powiedziałem również, że otrzymałem telegram od Gabinetu Wojennego, który sprzeciwił się wspominaniu o granicy sięgającej na zachodzie aż po Zachodnią Nysę, bowiem problem przemieszczenia ludności będzie bardzo trudny do rozwiązania. Roosevelt stwierdził, że wolałby usłyszeć, co na ten temat powie nowy polski Rząd Jedności Narodowej i sugerował, aby nie umieszczać żadnej wzmianki o przebiegu granicy na zachodzie. - Ale na pewno musimy wspomnieć o granicy wschodniej powiedział Stalin. Poparłem go, mimo że wiedziałem, iż spotka się to z ostrą krytyką. Odnośnie granicy zachodniej, powiedziałem, należy najpierw poznać życzenia nowego polskiego rządu, zaś jej linia powinna być ustalona w ramach traktatu pokojowego. Po dalszych dyskusjach skomplikowanych przez fakt, że Konstytucja Stanów Zjednoczonych zabrania Prezydentowi decydowania w takich sprawach bez aprobaty Senatu, w końcu zgodziliśmy się, co należy zrobić. Komunikat wydany po zakończeniu konferencji zawierał poniższą wspólną deklarację na temat Polski. 11 lutego 1945 na konferencję krymską zdecydowani pokonać dzielą­ ce nas różnice w sprawie Polski. Przedyskutowaliśmy dokładnie wszystkie aspekty tego zagadnienia. Potwierdzamy nasze głębokie życzenie ustanowienia silnej, wolnej, niezależnej i demokratycznej Polski. W rezultacie naszych dyskusji zgodziliśmy się na warunki, w jakich winien być utworzony nowy polski Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, tak aby mogło nastąpić jego uznanie przez trzy wielkie mocarstwa. Przybyliśmy

ŻELAZNA KURTYNA

60

Osiągnięte porozumienie przedstawia się następująco: W wyniku całkowitego wyzwolenia Polski przez Armię Czerwoną powstała nowa sytuacja. Wymaga ona utworzenia polskiego tymczasowego rządu, który bazowałby na szerszych podstawach, niż to było możliwe przed wyzwoleniem zachodniej części Polski. Rząd Tymczasowy, który do tej pory funkcjonuje w Polsce, winien więc zostać zreorganizowany na szerszej bazie politycznej z włączeniem demokratycznych przywódców z całej Polski jak i spośród mieszkających za granicą. Ten nowy rząd będzie się nazywał polskim Tymczasowym Rządem Jedności Narodowej.* Panowie Mołotow, Harriman i sir A. Clark Kerr jako komisja są upoważnieni do konsultacji, początkowo w Moskwie, z członkami obecnego Rządu Tymczasowego i z innymi polskimi demokratycznymi przywódcami tak z Polski, jak i z zagranicy w celu przeorganizowania obecnego rządu według powyższych wytycznych. Polski Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej zobowiąże się do przeprowadzenia wolnych i nieskrępowanych wyborów tak szybko, jak to możliwe, przy czym będą to wybory powszechne i tajne. W wyborach mają prawo brać udział, wysuwając swoich kandydatów, wszystkie partie demokratyczne i antyfaszystowskie. Kiedy powstanie polski Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej odpowiadający wyżej wymienionym warunkom, rząd Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, który utrzymuje dotychczas stosunki dyplomatyczne z obecnym Tymczasowym Rządem Polski, jak również rządy Zjednoczonego Królestwa i Stanów Zjednoczonych ustanowią stosunki dyplomatyczne z nowym polskim Rządem Jedności Narodowej i wymienią ambasadorów, którzy będą informowali swoje rządy o rozwoju sytuacji w Polsce. Przywódcy trzech rządów uważają, że wschodnia granica Polski winna przebiegać wzdłuż linii Curzona, z odchyleniami w niektórych rejonach od pięciu do ośmiu kilometrów na korzyść Polski. Uznają oni, że Polska musi uzyskać znaczne zwiększenie terytorium na zachodzie i północy. Uważają, że na temat tego zwiększenia należy wysłuchać opinii polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i dlatego też ostateczne wytyczenie zachodniej granicy Polski winno być dokonane na konferencji pokojowej.

*

Rząd

ten

powstał

Rząd Jedności

w dniu 28.06.1945 r. i otrzyma! Narodowej.

nazwę

Tymczasowy

Rozdział

JAŁTA

-

XXIII

FINAŁ

Ameryka, Rosja i Daleki Wschód - Tajna umowa - Moja prywatna rozmowa ze Stalinem, 8 lutego - Telegram do premierów dominiów z 5 lipca - Ostatnia kolacja w pałacu Woroncowa, 10 lutego - Stalin i toast za zdrowie Króla - Mój toast do Stalina - Poglądy Stalina na temat wyborów powszechnych w Wielkiej BnJtanii - "Wujek Joe" Koniec konferencji - Przejazd do Sewastopola - Wizyta w Bałakławie - Powrót do Saki - Wizyta w Atenach - Moje przemówienie na placu Konstytucji - Odlot do Egiptu, 15 lutego - Rodzinny obiad z Prezydentem i serdeczne pożegnanie - Spotkanie z królem Ibn Saudem Wymiana prezentów - Pobyt w willi Casey - Przelot do Anglii, 19 lutego - Debata na temat Jałty - Głęboki niepokój o Polskę.

v:

aleki Wschód ,nie p~jaw~ł się oficjalnym porząd~u naszych rozmowo WIedziałem Jednak, że Amerykame chcą omówić z Rosjanami sprawę udziału Związku Radzieckiego w wojnie na Pacyfiku. Poruszyliśmy ten temat w ogólny sposób w Teheranie, a w grudniu 1944 roku Stalin przedstawił Harrimanowi w Moskwie bardziej szczegółowe propozycje Rosji odnośnie powojennych roszczeń w tym rejonie. Amerykańskie koła wojskowe oceniały, że pokonanie Japonii zajmie 18 miesięcy od momentu zwycięstwa nad Niemcami. Pomoc Rosji wpłynęłaby na zmniejszenie dotkliwych strat amerykańskich. Inwazję na wyspy japońskie w tym czasie dopiero planowano, a generał MacArthur wkroczył do Manili w drugim dniu konferencji jałtańskiej. Pierwsza doświadczalna eksplozja bomby atomowej miała się odbyć dopiero za pięć miesięcy. Wielka japońska armia w Mandżurii mogłaby zostać skierowana do walki w obronie Japonii, jeśli Rosja pozostawa-

D

łaby neutralną.

62

ZELAZNA KURTYNA

Mając to wszystko na uwadze, prezydent Roosevelt i pan Harriman przedyskutowali ze Stalinem 8 lutego rosyjskie żąda­ nia terytorialne na Dalekim Wschodzie. Oprócz rosyjskiego tłu­ macza, obecny był przy tej rozmowie tylko pan Charles E. BohIen z Departamentu Stanu, który również pełnił rolę tłumacza. Rozmowy kontynuowano dwa dni później, żądania sowieckie zostały zaakceptowane z pewnymi modyfikacjami, o których wspomniał pan Harriman w czasie przesłuchania w Senacie Stanów Zjednoczonych w 1951 roku. W zamian Rosja zgodziła się przystąpić do wojny z Japonią w ciągu dwu do trzech miesięcy po kapitulacji Niemiec. Tego samego popołudnia, podczas prywatnej rozmowy ze Stalinem, zapytałem go o jego życzenia na Dalekim W schodzie. Odpowiedział, że chcieliby otrzymać bazę morską w jednym z portów takich jak Port Arthur. Amerykanie woleliby, że­ by porty przeszły pod kontrolę międzynarodową, ale Rosjanie chcą zabezpieczenia swoich interesów. Stwierdziłem, że powitamy z zadowoleniem pojawienie się sowieckich okrętów na Pacyfiku i jesteśmy za tym, aby Rosja otrzymała rekompensatę za straty poniesione w wojnie rosyjsko-japońskiej. Następnego dnia, 11 lutego, pokazano mi porozumienie, opracowane poprzedniego popołudnia przez Prezydenta i Stalina, i podpisałem je w imieniu rządu brytyjskiego. Dokument ten utrzymywany był w tajemnicy do czasu zakończenia negocjacji między Związkiem Sowieckim i nacjonalistycznym rządem Chin, któ-. ry Stalin zobowiązał się zdecydowanie popierać. Sprawy pozostawały w takim stanie, aż do momentu poprzedzającego nasze spotkanie w Poczdamie. Moje notatki z tych negocjacji zachowały się w formie nastę­ pującego wypisu z telegramu, który wysłałem do premierów dominiów w dniu 5 lipca.

[1.] W czasie konferencji krymskiej, Stalin, w największej tajemnicy, poinformował Roosevelta i mnie, że rząd sowiecki zamierza w dwa do trzech miesięcy po kapitulacji Niemiec przystąpić do wojny z Japonią na następujących warunkach: a) utrzymanie status quo w Mongolii Zewnętrznej;

b) przywrócenie praw utraconych przez Rosję w 1904 roku, a mianowicie: (I) zwrot południowego Sachalinu i przyległych do niego wysp; (II) umiędzynarodowienie portu handlowego w Dairenie z zabezpieczeniem w nim uprzywilejowanych interesów ZSRR oraz przywrócenie dzierżawy Port Arthur jako bazy sowieckiej marynarki wojennej; (III) wspólna eksploatacja przez radziecko-chińskie przedsiębior­ stwo kolei wschodniochińskiej i kolei południowomandżurskiej z punktem końcowym w Dairenie, oparta na porozumieniu gwarantującym uprzywilejowanie interesów ZSRR oraz utrzymanie przez Chiny pełnej suwerenności Mandżurii; c) przejęcie przez ZSRR Wysp Kurylskich. 2. Powyższe warunki zostały zawarte w osobistym porozumieniu podpisanym przeze mnie, Roosevelta i Stalina. Porozumienie przewiduje konieczność uzyskania zgody Czang Kaj-szeka na powyższe warunki i Roosevelt podjął się załatwienia tego. Wszyscy trzej zgodziliśmy się, że dopilnujemy, aby po zwycięstwie nad Japonią żądania sowieckie zostały spełnione. Poza tym porozumienie zawiera potwierdzenie gotowości Rosji do zawarcia z Chinami sojuszu mające­ go na celu zrzucenie japońskiego jarzma. Muszę

jasno powiedzieć, że aczkolwiek przyłączyłem się w imieniu Wielkiej Brytanii do tego porozumienia, to ani ja, ani Eden nie braliśmy udziału w jego opracowaniu. Było to uważa­ ne za sprawę czysto amerykańską, mającą pierwszorzędne znaczenie dla ich operacji militarnych. Dlatego też nie mogliśmy żądać udziału w negocjacjach. W każdym razie, nie konsultowano tego z nami, a jedynie poproszono o złożenie podpisu. I to właśnie zrobiliśmy. W Stanach Zjednoczonych układ ten wywołał sporo uwag krytycznych, jako dający Rosjanom zbyt wiele korzyści. Ale odpowiedzialność za to ponoszą ich przedstawiciele. Dla nas był to problem odległy i drugorzędny. Nie mogliśmy poza tym mieszać się w ich sprawy nie mając poważ­ nych i dobrze uzasadnionych powodów .

.,

-..

Według kolejności miałem pełnić rolę

końcowym

gospodarza na naszym bankiecie - 10 lutego. Kilka godzin przed przyby-

64

ŻELAZNA KURTYNA

ciem Stalina, do pałacu Woroncowa zawitał oddział rosyjskich żołnierzy. Drzwi do pokoi recepcyjnych, gdzie miało się odbywać przyjęcie, zostały zamknięte i rozstawiono przy nich straże zabraniające wszystkim wstępu. Następnie dokonano dokład­ nego przeszukania - z zaglądaniem pod stoły i opukiwaniem ścian włącznie. Mój personel, jeśli chciał przejść z pomieszczeń biurowych do swoich pokoi mieszkalnych, musiał obchodzić budynek z zewnątrz. Kiedy stwierdzono, że wszystko jest w porządku, pojawił się Stalin, w świetnym nastroju, a chwilę później Prezydent. Podczas kolacji w pałacu Jusupowa Stalin wzniósł toast za zdrowie Króla w sposób, który choć w zamierzeniu miał być przyjazny i pełen uszanowania, nie wzbudził mego entuzjazmu. Powiedział bowiem, że w zasadzie zawsze był przeciwko królom i w każdym wypadku staje po stronie ludu, a nie króla. W tej wojnie jednak nauczył się cenić i szanować naród brytyjski, który poważa i ceni swego monarchę, a więc wznosi toast za zdrowie króla Anglii. Nie byłem zadowolony z takiego sformułowania toastu i zaproponowałem Mołotowowi, by w przyszłości, w celu zapobieżenia skrupułom Stalina, wznosić toast za zdrowie "trzech głów państw". Zostało to uzgodnione, toteż przy tej okazji wprowadziłem w życie nową procedurę. Proponuję wznieść toast za zdrowie Jego Królewskiej Mości, Prezydenta Stanów Zjednoczonych i Przewodniczącego Kalinina* ze Związku Sowieckiego, trzech głów trzech państw.

Na marginesie tego toastu Prezydent, który wydawał się bardzo zmęczony, zauważył: "Toast premiera przywołał wiele wspomnień. W 1933 roku moja żona wizytowała szkołę w jednym ze stanów. W pewnej klasie zauważyła mapę, na której widniała duża biała plama. Zapytała, co się kryje za tą białą plamą i usłyszała w odpowiedzi, że nie wolno wymieniać nazwy tego kraju; chodziło, oczywiście, o Związek Sowiecki. Ten

*

Kalinin

Michaił

Najwyższej

L (1875-1946) w latach 1938-1946 przewodniczący Rady ZSRR.

JAŁTA

-

FINAŁ

incydent

b:J

był jedną

z przyczyn wystosowania przeze mnie do Kalinina listu z prośbą o przysłanie przedstawicieli do Waszyngtonu w celu przedyskutowania kwestii nawiązania stosunków dyplomatycznych. Taka jest historia uznania Rosji". Przypadło mi teraz wznieść toast za marszałka Stalina. Poprzewodniczącego

wiedziałem: Wznosiłem już

ten toast przy kilku okazjach. Tym razem jednak go w znacznie cieplejszej atmosferze niż przy poprzednich spotkaniach nie dlatego, że jest on [Stalin] teraz triumfatorem, ale ponieważ wielkie zwycięstwa i sława rosyjskiego oręża uczyniły go bardziej przyjaznym, niż był w ciężkich czasach przez które przeszedł. Sądzę, że bez względu na różne sprawy, które nas jeszcze dzielą, Wielka Brytania jest jego przyjacielem. Mam nadzieję. że ujrzy w przyszłości Rosję szczęśliwą i kwitnącą. Ja osobiście zrobię wszystko, aby pomóc w realizacji tego celu i jestem pewien, że takie same są intencje Prezydenta. Swego czasu marszałek nie był tak uprzejmy dla nas i pamiętam, że powiedziałem o nim kilka ostrych słów, ale wspólne zagrożenie i nasza obecna wzajemna lojalność wszystko to zatarły. Czujemy, że mamy w nim przyjaciela, któremu możemy ufać, i mam nadzieję, że i on będzie żywił to samo uczucie w stosunku do nas. Piję za to, aby mógł zobaczyć swą ukochaną Rosję nie tylko zwycięską w wojnie, ale i szczęśliwą w pokoju. spełniam

jak najuprzejmiej i miałem wrażenie, że dobrze dopasowana do naszych spotkań we trójkę. Nie mam stenogramu jego wypowiedzi. Łą­ cznie z tłumaczami było nas nie mniej niż tuzin i po formalnych toastach rozmawialiśmy po dwóch lub trzech. Wspomniałem, że po pokonaniu Hitlera w Zjednoczonym Królestwie odbędą się wybory powszechne. Stalin sądził, że moja pozycja jest pewna, "gdyż ludzie rozumieją, że konieczny jest przywódca, a jaki przywódca może być lepszy niż ten, który odniósł zwycięstwo?" Wyjaśniłem, że w Wielkiej Brytanii mamy dwie partie, a ja należę tylko do jednej z nich. "Jedna partia jest o wiele lepsza", powiedział Stalin z głębokim przekonaniem. Podzię­ kowałem następnie za gościnność okazaną delegacji Parlamentu brytyjskiego, która ostatnio odwiedziła Związek Sowiecki. Stalin

odpowiedział

formuła "głów państw" była

66

ZELAZNA KURTYNA

Stalin odparł, że był to jego obowiązek, a poza tym podobają mu się tacy młodzi wojownicy jak lord Lovat. Ostatnio coraz bardziej pasjonują go zagadnienia wojskowe i właściwie wyłą­ cznie im poświęca swoje zainteresowanie. To naprowadziło Prezydenta na temat konstytucji brytyjskiej. Powiedział, że zawsze powołuję się na brytyjską konstytucję twierdząc, że na jedne rzeczy pozwala zaś innych zakazuje, a przecież w istocie takiej konstytucji nie ma. Ale rzeczywiście chyba konstytucja niepisana jest lepsza od pisanej. Tak samo rzecz się ma z Kartą Atlantycką. Taki dokument nie istnieje, a jednak cały świat o nim wie. Między swoimi papierami znalazł kiedyś jego kopię podpisaną przez niego i przeze mnie, ale - co dziwne - oba podpisy były złożone jego charakterem pisma. Odpowiedziałem, że Karta Atlantycka to nie prawo, to gwiazda przewodnia. W czasie dalszych rozmów Stalin wspomniał o "nierozsąd­ nym poczuciu dyscypliny w kajzerowskich Niemczech" i opowiedział o wydarzeniu z czasów, kiedy jako młody człowiek przebywał w Lipsku. Wybrał się tam z dwustoma niemieckimi komunjstami, aby wziąć udział w międzynarodowej konferencji. Pp~i~g przyjechał na stację punktualnie, ale nie było urzęd­ nika, .\