Druga wojna światowa. tom 5 Księga 2

LITERACKA TOM V NAGRODA NOBLA KSIĘGA 2 (j -~J \UUIn~raCD[O " _______ ~ _______ - - __ • n. _ • • • • _...

Author: Winston Churchill

25 downloads 1349 Views 15MB Size Report

This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form

DOWNLOAD PDF

LITERACKA

TOM

V

NAGRODA

NOBLA

KSIĘGA

2

(j -~J \UUIn~raCD[O "

_______

~

_______

-

-

__

•

n.

_

• • • • __ 0_0

__

._

_

_______

~o

._....:....:.....

w]lITWCClliUilil1 DRUGA WOJNA ŚWIATOWA KSIĘGA

TOM V Przełożył

Krzysztof Filip Rudolf

NON STOP PRESS GDAŃSK 1996

2

OD WYDAWCY Oddajemy do rąk Państwa długo oczekiwane przez polskich czytelników dzieło Winstona S. Churchilla "Druga wojna światowa". Dwunastotomowe wydanie polskie oparto na edycji angielskiej "Penguin Books", której każdy z sześciu woluminów obejmuje dwie księgi. Mamy nadzieję, że nawet po czterdziestu latach od jej pierwszego wydania Churchillowska interpretacja wydarzeń i opinii o drugiej wojnie światowej wciąż stanowić będzie ciekawą lekturę i przedmiot wnikliwych studiów.

o

TYM, JAK NAZISTOWSKIE NIEMCY ODIZOLOWANE I OTOCZONE ZE WSZYSTKICH STRON

ZOSTAŁY

t0m V ZACIŚNIĘCIE PIERŚCIENIA

.. - ,.. księga

2

OD TEHERANU DO RZYMU

SPIS TREŚCI księga

2


XVIII XIX XX XXI XXII XXIII XXIV XXV XXVI XXVII XXVIII XXIX XXX XXXI XXXII XXXIII XXXIV XXXV

Kair..... ..... ...... ... ....... ....... ... ...... ... .......... ..................... ... 1 Teheran: Otwarcie ........................................................ 19 Rozmowy i konferencje... ...... ......... ........ ...... ... ........... 37 Teheran: Istotne sprawy.............................................. 54 Teheran: Podsumowanie ......... ........ ....... ....... ..... ... ..... 69 Znowu Kair. Najwyższe Dowództwo...................... 90 W ruinach Kartaginy ................................................... 103 W Marrakeszu .............................................................. 122 Marszałek Tito i Jugosławia ....................................... 146 Uderzenie na Anzio ..................................................... 165 Włochy: Cassino ........................................................... 182 Montowanie ofensywy powietrznej ......................... 204 Gehenna Greków ......................................................... 221 Birma i poza nią ........................................................... 243 Strategia wobec Japonii............................................... 261 Przygotowania do operacji "Overlord" ................... 273 Rzym .............................................................................. 291 W przededniu inwazji ................................................ 310

C. D.

Osobiste depesze i telegramy premiera ................... Miesięczne straty floty handlowej brytyjskiej, alianckiej i państw neutralnych ................................. Uwolnienie państwa Mosleyów ............................... Nominacje ministerialne ............................................

ZAŁĄCZNIKI

E. F.

331 370 371 375

INDEKS ........................................................................ 377 1. 2. 3. 4. 5.

MAPY Anzio .............................................................................. 169 Nowa Gwinea .............................................................. 245 Teatr działań na Pacyfiku ........................................... 247 Birma .............................................................................. 255 Wybrzeże północno-zachodniej Europy ................. 274

X

6. 7. 8. 9. 10. 11.

WŁOCHY

POKONANE

Normandia ................................................................... 284 Cassino .......................................................................... 294 Casino: 11-25 maja ....................................................... 295 Środkowe Włochy ....................................................... 299 Drogi do Rzymu .......................................................... 303 Front w Rosji: styczeń-czerwiec 1944 ...................... 307

ROZDZIAŁ

XVIII

KAIR

Podróż na pokładzie "RenolOna" - Pobyt na Malcie - Spotkanie w Chartumie niemożliwe - Gromadzimy się wokół piramid - Przybycie Prezydenta - Poznaję Czang Kaj-szeka i jego żonę - Wysuwam oskarżenie odnośnie złego prowadzenia działań militarnych od czasu desantu w Salerno - Nierealny podział sił i odpowiedzialności w rejonie Morza Śródziemnego - Panowanie niemieckie we wschodniej czę ści Morza Egejskiego - Cień operacji "Overlord" - Pierwsze spotkanie plenarne podczas konferencji w Kairze, 23 listopada - Prośba Czang Kaj-szeka o brytyjskq pomoc na morzu - Nasze drugie spotkanie, 24 listopada - Pan Eden przyłqcza się do nas po powrocie z konferencji z Turkami - Problem naczelnego dowództwa - Stany Zjednoczone proponujq mianowanie jednego głównodowodzącego UJ wojnie z Niemcami - Memorandum brytyjskich szefów sztabu przedstawiające przeciwny punkt widzenia - Moje poparcie - Milczenie naszych sprzymierzeńców - Rodzinne przyjęcie z okazji Dnia Dziękczynienia, 25 listopada - Wyjazd do Teheranu, 27 listopada.

P

opołudniem 12 listopada wypłynąłem z Plymouth na poRenowna udając się w dwumiesięczną podróż

kładzie

z moim osobistym sztabem. Wraz ze mną pojechali: pan Winant, ambasador amerykański, admirał Cunningham, pierwszy lord morski oraz generał Ismay i inni członkowie Ministerstwa Obrony. Moje samopoczucie nie było najlepsze z powodu ciężkiego kataru i bólu gardła wywołanych szczepieniami przeciwko durowi brzusznemu i cholerze, więc zmuszony byłem pozostać kilka dni w łóżku. Koledzy z Gabinetu Wojennego wyrazili życzenie, aby w podróży towarzyszyła mi moja córka Sarah i z przyjemnością uległem ich prośbom. Odbywała ona służbę w siłach powietrznych, a teraz została moim adiu-

2


tantem. Nic szczególnego nie wydarzyło się podczas podróży przez Zatokę i tylko w chwili, gdy okręt przepływał Cieśninę Gibraltarską byłem w stanie wyjść na pokład. W czasie kilkugodzinnego postoju w Algierze, który przypadł na 16 listopada odbyłem długą rozmowę z generałem Georgesem na temat sytuacji Francuzów w Afryce. Z zapadnięciem zmroku podjęli śmy przerwaną podróż w kierunku Malty, gdzie dopłynęliśmy 17 listopada. Tutaj natknąłem się na generałów Eisenhowera i Alexandra oraz inne ważne osobistości. Po zakończeniu kampanii w Tunezji nadmieniłem Królowi, iż generał Alexander powinien zostać odznaczony Wstęgą Afryki Północnej z umieszczonymi na niej liczbami 1 i 8, które oznaczałyby dwie zwycięskie armie brytyjskie biorące udział w tej kampanii. Zdawałem sobie sprawę, że generał Eisenhower jako najwyższy dowódca również zasługu je na podobne odznaczenie, a Król przychylił się do mojej prośby. Miałem więc zaszczyt nadać to rzadkie odznaczenie dwóm wzmiankowanym dowódcom. Było to dla obydwu ogromnym zaskoczeniem i gdy przypinałem im wstęgi do piersi, wydawali się być zadowoleni. W chwili przybycia na Maltę byłem poważ nie chory - nadal silny katar i temperatura - lecz wykrzesałem z siebie dość sił, by wziąć udział w kolacji wydanej przez gubernatora w jego pałacu wojennym, jako że ten właściwy nie nadawał się do użytku po ciężkich bombardowaniach. Choć nieprzerwanie załatwiałem wszelkie bieżące sprawy, tym niemniej przez cały okres pobytu na Malcie zmuszony byłem przebywać w łóżku, czyniąc wyjątek dla konferencji sztabowej oraz końcowej wycieczki do straszliwie zniszczonych doków, gdzie wszyscy mieszkańcy i robotnicy zebrali się z ogromnym entuzjazmem. O północy 19 listopada wyruszyliśmy w kierunku Aleksandrii. Otrzymałem wówczas telegram od Prezydenta stwierdzający, iż zdaniem jego doradców ds. bezpieczeństwa Kair jest miejscem zbyt niebezpiecznym do odbycia konferencji. Obawiali się oni niemieckiego ataku lotniczego z Grecji lub Rodosu i jako odpowiednie miejsce proponowali Chartum. Oczywiście, Roosevelt nie miał z tym absolutnie nic wspólnego, jako że nig-

3

KAIR

dy nie przejmował się własnym bezpieczeństwem. Chartum jednak wydawał mi się nieodpowiedni do zakwaterowania ogromnych sztabów jadących razem z nami, liczących prawie 500 osób, więc poprosiłem generała Ismaya, by zbadał możli wości Malty. W odpowiedzi doniósł mi, że z powodu zniszczeń wyspa nie jest w stanie przyjąć tak znacznej liczby ludzi, nie wspominając już o fakcie, że warunki tam panujące są w chwili obecnej zbyt prymitywne. Postanowiłem przeto trzymać się Kairu, gdzie wszystko było przygotowane jak trzeba. Osiem brytyjskich dywizjonów z bazą w Aleksandrii mogło z pewnością udaremnić wszelkie próby ataku ze strony Niemców. Przeznaczonej dla nas enklawy w pobliżu piramid strzec miały siły większe od jednej brygady piechoty, a w pobliżu znajdowało się ponad 500 dział przeciwlotniczych. W związku z tym, wysła łem telegram na pokład lawy wiozącej Prezydenta przez ocean: Premier da prezydenta Roosevelta 21 listopada 1943 Patrz Ewangelia wg św. Jana, rozdział XIV, wersety 1-4.*

Zastanowiwszy się dokładniej nad jego treścią począłem się czy brzmiąc w niezamierzony sposób bluźnierczo, nie stwarza jednocześnie wrażenia, że biorę zbyt wiele na swoje barki, co mogłoby zostać odczytane jako wysoce obraźliwe. Jednak Prezydent przeszedł do porządku dziennego nad wszelkimi zastrzeżeniami i realizacja podjętych planów postępowała bez żadnych zmian. Jak się później okazało, w promieniu kilkuset mil od piramid nie pojawił się żaden niemiecki samolot. obawiać,

.. - ..

Renawn

przybył

do Aleksandrii rankiem 21 listopada, a ja na pustynne lądowisko nie

niezwłocznie udałem się samolotem

*

"Niech się nie trwoży serce wasze. Wierzycie w Boga? I we Mnie wierzcie! W domu Ojca mego jest mieszkań wiele. Gdyby tak nie było, to bym wam powiedział. Idę przecież przygotować wam miejsce. A gdy odejdę i przygotuję wam miejsce, przyjdę powtórnie i zabiorę was do siebie, abyście i wy byli tam, gdzie Ja jestem. Znacie drogę, dokąd Ja idę" (Biblia Tysiąclecia, W-wa 1980).

4


opodal piramid. Tam właśnie pan Casey oddał do mojej dyspDzycji użytkowaną przez siebie willę. Była ona położona wśród rozległej połaci lasów Kasrin, gęsto upstrzonej luksusowymi rezydencjami kairskich magnatów. Generalissimus Czang Kaj-szek wraz z małżonką zostali już umieszczeni w odległości około pół mili. Prezydent miał zajmować obszerną willę amerykańskiego ambasadora Kirka, oddaloną o trzy mile jazdy drogą w kierunku Kairu. Następnego ranka wyszedłem na lotnisko pustynne, by przywitać go po przylocie na pokładzie Sacred Cow z Oranu i wspólnie udaliśmy się do jego willi. Sztaby zgromadziły się niezwykle szybko. Hotel Mena House, od którego dzieliło mnie pół mili, stał się kwaterą główną konferencji i punktem zbornym brytyjskich i amerykańskich szefów sztabu. Całe to miejsce roiło się od żołnierzy i dział przeciwlotnicznych, a szczelne kordony strzegły każdego dojścia. Wszyscy niezwłocznie zabrali si~ do pracy, ponieważ liczba spraw, które należało przedyskutować była wręcz przytła czająca.

to, czego obawialiśmy się w związku Czang Kaj-szeka;" Kwestia chińska, przydługa, skomplikowana i drugorzędna zdezorganizowała rozmowy sztabów brytyjskiego i amerykańskiego. Co gorsza zaś, jak to niebawem zostanie przedstawione, Prezydent przykładający przesadnie duże znaczenie do spraw indyjsko-chińskich, zaczął zamykać się na długie rozmowy z generalissimusem. Na niczym spełzły próby przekonania Czanga i jego żony, aby pojechali obejrzeć sobie piramidy i w ogóle spróbowali spędzać przyjemnie czas do momentu naszego powrotu z Teheranu. Koniec końców doprowadziło to do sytuacji, że sprawa chińska, z przynależnego jej ostatniego miejsca, w Kairze znalazła się na pierwszym. Pomimo moich kontrargumentów, Prezydent obiecał Chińczykom przeprowadzenie działań desantowych w rejonie Zatoki Bengalskiej w ciągu najbliższych kilku miesięcy. Pozbawiłoby to "Overlord" sprzętu desantowego, stanowiącego wówczas poważny problem, zmniejszając szansę realizacji wielu moich zamierzeń w Turcji i na Morzu Egejskim. Zadałoby również bolesny cios ogromnym operacjom prowaFakty

potwierdziły

z-ooecnością

KAIR

5

dzonym przez nas we Włoszech. 29 listopada zatelegrafowałem do szefów sztabu: "Premier pragnie stwierdzić na piśmie, że sprzeciwił się prośbie generalissimusa dotyczącej przeprowadzenia morskiej operacji desantowej jednocześnie z działania mi lądowymi w Birmie." Dopiero po powrocie z Teheranu do Kairu począłem naciskać na Prezydenta, aby odwołał złożoną obietnicę. Pomimo to jednak, narosły liczne komplikacje. Lecz o nich niebawem. Rzecz jasna skorzystałem ze sposobności i odwiedziłem generalissimusa w jego willi, gdzie został umieszczony wraz z małżonką. Ujrzałem wówczas Czang Kaj-szeka po raz pierwszy. Jego spokój, skupienie i opanowanie wywarły na mnie duże wrażenie. Były to chwile szczytu jego potęgi i sławy. Oczom Amerykanów jawił się jako jedna z dominujących sił współczesnego świata. Był orędownikiem "Nowej Azji", nieugiętym obrońcą Chin wobec inwazji japońskiej oraz zdecydowanym przeciwnikiem komunizmu. Koła amerykańskie żywiły przekonanie, że po wygraniu tej wojny będzie on przywódcą czwartego wielkiego mocarstwa na świecie. Wszyscy ci;"kt0rzy podzielali podobną opinię, już dawno temu zmienili zdanie. Ja, który w owych dniach nie wierzyłem ani w potęgę Czang Kaj-szeka, ani w przyszłą użyteczność Chin, mogę teraz zanotować fakt, że generalissimus nadal służy tym samym celom, dzięki którym zyskał wtedy tak wielki rozgłos. Został jednak pokonany w swoim własnym kraju przez komunistów, co nie jest wcale miłym wydarzeniem. Odbyłem wielce przyjemną rozmowę z madame Czang Kaj-szek, osobą wyjątkową i niezwykle czarującą. Powiedziałem jej, iż żałuję, że nie udało się nam zaaranżować spotkania w czasie, kiedy zarówno ona jak i ja, przebywaliśmy w Ameryce oraz stwierdziliśmy, że żadne zbędne formalności nie powinny stanąć na przeszkodzie naszym przyszłym rozmowom. W czasie jednego ze spotkań w swojej willi, Prezydent kazał nas wszystkich sfotografować i chociaż obecnie wielu dawnych wielbicieli generalissimusa i jego małżonki uważa ich oboje za reakcjonistów, ja cieszę się z posiadania takiej pamiątki.

6


.. - .. W czasie podróży powrotnej przygotowałem dokument, który w rzeczy samej stanowił oskarżenie odnośnie złego prowadzenia działań militarnych w rejonie Morza Śródziemnego w ciągu dwóch miesięcy, które upłynęły od czasu zwycięstwa pod Salemo. Złożyłem go na ręce szefów sztabu, którzy, zgadzając się w zasadzie z jego treścią, poczynili jednak wiele uwag dotyczących szczegółów. Wersja końcowa brzmiała następująco:

[1.] W ciągu ostatniego roku, od czasu Alamajn i desantu w pół nocno-zachodniej Afryce, Brytyjczycy i Amerykanie odnoszą nieprzerwane sukcesy na każdym teatrze działań wojennych i nie ulega wątpliwości, że nasz sposób prowadzenia wojny, poprzez Połączony Komitet Szefów Sztabów i pod kierownictwem szefów dwóch rzą dów umożliwia dowódcom odnoszenie głośnych zwycięstw i osiąga nie znaczących rezultatów. Nigdy dotąd żaden sojusz nie mógł się poszczycić podobną harmonią ani wzajemnym zrozumieniem, nie tylko w najwyższej sferze prowadzenia wojny, lecz także między dowódcami i oddziałami znajdującymi się na frontach. Od bitwy o Alamajn aż do końca bitwy o Neapol i rozmieszczenia wojsk we Wło szech, nasze połączone działania były doskonale kierowane i przynosiły ogromne korzyści. 2. Jednak od tego czasu nastąpiła zmiana. Znaleźliśmy się w tyle za naszymi własnymi sukcesami. Pomiędzy brytyjskimi i amerykański mi sztabami powstały pewne różnice poglądów, nie dotyczące wprawdzie zasad, lecz tylko nacisku na poszczególne kwestie. Nie można dopuścić, aby dotychczasowe zwycięstwa uniemożliwiły nam indywidualną i wspólną samoanalizę zmierzającą do poprawy metod działania oraz zwiększenia ich standardu. 3. Od czasu pomyślnego desantu i rozmieszczenia wojsk na terytorium Włoch we wrześniu, wojna w rejonie Morza Śródziemnego przyjęła niezadowalający bieg. Zarówno koncentracja sił, jak i ofensywa wojsk we Włoszech musi być uznana za niezwykle powolną, nawet biorąc pod uwagę nie sprzyjającą pogodę. Na linii frontu nie posiadamy odpowiedniej przewagi nad nieprzyjacielem. Wiele dywizji toczy nieprzerwane walki od chwili rozpoczęcia desantu. Równocześnie, dwie najlepsze dywizje brytyjskie: 50 i 51, przebywające na Sycylii nie opodal pola bitwy, zostały pozbawione sprzętu i wycofane

KAIR

7

do Wielkiej Brytanii. Udzielenie pomocy posuwającym się naprzód wojskom, poprzez szereg niewielkich działań desantowych wzdłuż jednego lub drugiego wybrzeża, uznano za niemożliwe. Część niezbędnego sprzętu desantowego wycofanego do kraju ucierpiała podczas podróży w wyniku nie sprzyjających warunków atmosferycznych. Znaczną jego część wycofano i przygotowano do wysłania do kraju. Rozkazy te zostały wprawdzie wstrzymane do 15 grudnia, jednak w obecnej sytuacji niewiele to może pomóc. W październiku i listopadzie okręty desantowe nie robiły nic, poza przewożeniem rozmaitych pojazdów na brzeg. Równocześnie koncentracja strategicznych sił powietrznych we Włoszech w poważnym stopniu utrudniła wzmocnienie walczącego frontu. Tak więc cała kampania na lądzie zaczęła kuleć. Nie ma szans na zajęcie Rzymu w roku 1943. [ ... ] 5. Jednocześnie nie powiodło się nam udzielenie pomocy partyzantom i patriotom działającym w Jugosławii i Albanii, choć siły te wią żą tyle dywizji niemieckich, co wojska brytyjskie i amerykańskie razem wzięte. Do tej pory wszystkie dostawy dla nich były zrzucane z samolotów, a teraz, gdy mijają dwa miesiące od czasu osiągnięcia przez nas przewagi morskiej i powietrznej w południowej części Adriatyku, ani jeden statek z dostawami nie wpłynął do portów opanowanych przez partyzantów. Tymczasem Niemcy systematycznie wypędzają ich z tych portów, zdobywając panowanie nad całym wybrzeżem dalmackim. Nie można było zapobiec zajęciu przez Niemców Korfu i Argostoli, które znajdują się obecnie w ich rękach. Tak więc Niemcy przetrwali kryzys spowodowany upadkiem Włoch i z ogromną surowością niszczą liczne oddziały patriotów i odcinają je od morza. 6. Jak do tego doszło? Przez Morze Śródziemne wytyczono wyimaginowaną linię, która zwalnia wojska generała Eisenhowera z odpowiedzialności za wybrzeże dalmackie i Bałkany. Obszary te są przydzielone generałowi Wilsonowi z dowództwa bliskowschodniego, który nie posiada jednak odpowiednich sił. Jedno dowództwo dysponuje siłami, lecz nie ponosi odpowiedzialności, drugie ponosi odpowiedzialność, lecz brakuje mu sił. Nie można chyba nazwać tego idealnym rozwiązaniem. 7. Najbardziej niefortunnie przedstawia się sytuacja na wyspach Dodekanezu i na Morzu Egejskim. Natychmiast po upadku Włoch pewna liczba wysp znajdujących się do tej pory w rękach włoskich została przez nas zajęta za przyzwoleniem samych Włochów. Najważniejsze z nich to Kos i Leros. Nie udało się nam opanowanie Rodosu, stanowiącego klucz do całego Morza Egejskiego. Hitler szybko docenił morskie i polityczne znaczenie twierdzy Leros, która bez wię-

8


w nasze ręce i z ogromną zaciętością podjął do przywrócenia poprzedniej sytuacji na Morzu Egejskim. Znaczna część niemieckich sił powietrznych, które mogły by zostać wykorzystane do walk we Włoszech, została przerzucona w rejon Morza Egejskiego, przy czym zaimprowizowano odpowiedni transport morski. * Na początku października jasne się stało, że ataki na Leros i Kos są nieuniknione i 4 października Niemcy ponownie opanowali wyspę Kos, bronioną przez jeden tylko batalion. Pomimo niezwykle długiego i zaciętego oporu Leros padło 16 listopada, a straty brytyjskie wyniosły 5 tysięcy. Było to pierwsze zwycięstwo nieprzyjaciela od czasu Alamajn. Wszystko to jednak nie leży w strefie odpowiedzialności naczelnego dowództwa Afryki Północnej. [... ] 9. W chwili obecnej Niemcy są niekwestionowanymi panami wschodniej części Morza Egejskiego. Choć pokonani w powietrzu na terenie Włoch, nie zawahali się przed zmniejszeniem tamtejszych sił powietrznych i przerzuceniem ich w rejon Morza Egejskiego, co umożliwia im opanowanie tego teatru działań wojennych. Chociaż siły powietrzne Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii na obszarze Morza Śródziemnego wynoszą około 4 tysiące samolotów - tyle, ile liczy cała Luftwaffe - to jednak Niemcom udało się powtórzyć na Morzu Egejskim starą sztuczkę z czasów naszej bezbronności w powietrzu i przy pomocy bombowców nurkujących - sztukasów - zła mać opór naszych najlepszych oddziałów i zatopić lub zniszczyć nasze okręty. [ ... ] 11. Można wyróżnić dwie przyczyny tychże niepowodzeń. O pierwszej już wspominałem - jest to sztuczny podział na wschód i zachód Morza Śródziemnego zwalniający dowódców zachodnich, dysponujących odpowiednimi siłami, od odpowiedzialności za kluczowe sprawy rozstrzygające się na wschodzie. Druga przyczyna to cień operacji "Overlord". Decyzje z Quebecu zostały podjęte, zanim jeszcze moż na było ocenić konsekwencje kapitulacji Włoch, przed poddaniem się floty włoskiej oraz przed pomyślną inwazją na kontynent europejski. Tym niemniej jeszcze dwa tygodnie temu były utrzymywane w mocy z nie wzruszoną dokładnością. Wcześniejsze spotkanie w tej sprawie zostało uznane za niemożliwe. Stoimy obecnie przed perspektywą, że sztywno ustalona data operacji "Overlord" w dalszym ciągu będzie utrudniać i osłabiać kampanię śródziemnomorską, że cierpieć będą kszego

wysiłku wpadła

działania zmierzające

*

Z dokumentów niemieckich wynika, że w tym czasie ich siły powietrzne na obszarze Morza Egejskiego wzrosły oprawie 300 samolotów, podczas gdy siły we Włoszech zmalały o około 200 (przyp. oryg.).

9

KAIR

nasze interesy na Bałkanach, oraz że Morze Egejskie pozostanie w absolutnym władaniu Niemców. I we wszystkim tym mamy ustą pić na rzecz operacji wyznaczonej na maj, zdając sobie jednocześnie sprawę, że najprawdopodobniej nie dojdzie ona do skutku w tym terminie, tym bardziej jeżeli osłabną nasze wysiłki na Morzu Śródzie mnym. 12. Nie wolno nam również zamykać oczu na fakt, iż żołnierze doskonale wiedzą, że ten teatr działań wojennych ma się maksymalnie wykrwawić na rzecz operacji planowanej gdzie indziej na wiosnę. Krzywdzący jest już sam fakt wycofywania wojsk i okrętów desantowych z pola bitwy i wydawania im rozkazu powrotu do kraju. Stanowi to ogromną przeszkodę dla realizacji naszego pragnienia koncentracji przeciwko nieprzyjacielowi maksymalnych sił, pragnienia, które dodawało nam ducha od Alamajn aż do Tunezji. Jednak tylko w rejonie Morza Śródziemnego możemy się bezpośrednio zetrzeć z wrogiem i uderzyć na niego przy pomocy przeważających sił. Zwalnianie tempa operacji na jedynym teatrze, gdzie w najbliższych miesiącach jesteśmy w stanie cokolwiek zdziałać, jest doprawdy dziwnym sposobem udzielania pomocy Rosjanom.

l" _ •• Pierwsze plenarne spotkanie konferencji kairskiej (która kryptonim "Sextant") odbyło się we wtorek 23 listopada w willi Prezydenta. Celem jego było oficjalne przedstawienie Czang Kaj-szekowi oraz delegacji chińskiej planów działań w południowo-wschodniej Azji sporządzonych w Quebecu przez Połączony Komitet Szefów Sztabów. Admirał Mountbatten, który przyleciał z Indii wraz ze swoimi oficerami, jako pierwszy zreferował plany militarne, które zamierzał realizować w roku 1944 na tamtejszym teatrze działań wojennych. Do tego dodałem mój opis obecnej sytuacji na morzu. W związ ku z poddaniem się floty włoskiej oraz inymi korzystnymi wydarzeniami, na Oceanie Indyjskim powstanie niebawem nowa flota brytyjska. Składać się ona będzie z nie mniej niż pięciu zmodernizowanych pancerników, czterech silnie opancerzonych krążowników i maksimum dwunastu lotniskowców pomocniczych. Tutaj Czang Kaj-szek wtrącił, że jego zdaniem pomyślność działań w Birmie jest nie tylko uzależniona od potęgi naszych sił morskich na Oceanie Indyjskim, lecz od skootrzymała

10


ordynowania operacji morskich z operacjami lądowymi. Odpowiedziałem na to, że związek pomiędzy kampanią lądową a działaniami floty w Zatoce Bengalskiej nie jest wcale konieczny. Główna baza naszej floty będzie w stanie wywierać wpływ na bieg wydarzeń w odległości od 2 do 3 tysięcy mil od centrum teatru działań wojennych. Będzie to nieporównywalne z działaniami prowadzonymi na Sycylii, gdzie flota była zmuszona do ścisłej współpracy z armią. Spotkanie trwało krótko i na koniec postanowiono, że Czang Kaj-szek ustali dalsze szczegóły w rozmowach z Połą czonym Komitetem Szefów Sztabów.

.. - ..

Następnego dnia Prezydent zwołał kolejne zebranie Połączo nego Komitetu Szefów Sztabów, tym razem bez delegacji chiń skiej, aby przedyskutować działania w Europie i na Morzu Śródziemnym. Pragnęliśmy zbadać zależności pomiędzy tymi dwoma teatrami działań wojennych i wymienić poglądy jeszcze przed udaniem się do Teheranu. Prezydent rozpoczął od wpływu, jaki na planowaną operację "Overlord" wywarłyby jakiekolwiek działania na Morzu Śródziemnym podjęte do czasu jej rozpoczęcia, włączając w to kwestię przystąpienia Turcji do wOJny. Zabrawszy głos stwierdziłem, że choć operacja "Overlord" pozostaje sprawą bezsprzecznie najistotniejszą, to nie powinna ona wykluczać innych działań na Morzu Śródziemnym; przykładowo można by przyzwolić na pewną elastyczność w wykorzystaniu sprzętu desantowego. Generał Alexander poprosił o przesunięcie terminu jego odesłania z połowy grudnia na połowę stycznia. Tymczasem w Wielkiej Brytanii i Kanadzie zamówiono 80 dodatkowych LST. Niewykluczone, że uda się nam wyprodukować nawet więcej. Kwestie sporne pomiędzy sztabami brytyjskim i amerykańskim dotyczyły nie więcej, niż 1/10 naszych wspólnych zasobów, nie licząc Pacyfiku. Z pewnością pewnien stopień elastyczności byłby do przyjęcia. Oczywiście nie chciałem wywoływać wrażenia, że w jakikolwiek sposób pragnę osłabić, utrudnić czy zrezygnować z opera-

11

KAIR

cji "Overlord" . Byliśmy w nią przecież ogromnie zaangażowa ni. Podsumowując stwierdziłem, że program, którego jestem zwolennikiem, przedstawia się następująco: próba zajęcia Rzymu w styczniu i Rodosu w lutym, wznowienie dostaw dla Jugosłowian, ustalenie kwestii dowództw, otwarcie Morza Egejskiego uzależnione od nastawienia Turcji oraz przygotowania do operacji "Overlord" idące pełną parą w ramach bieżącej polityki na obszarze Morza Śródziemnego. Tak przedstawiały się moje poglądy w przededniu spotkania w Teheranie.

.. - .. Niebawem dołączył do nas pan Eden, który przyjechał z Anglii po rozmowach moskiewskich. Jego przybycie było dla mnie ogromną pomocą. W drodze powrotnej z Moskwy on i generał Ismay spotkali się w Kairze z tureckim ministrem spraw zagranicznych oraz innymi przedstawicielami tureckimi. W czasie tych rozmów pan Eden powiedział, że potrzebujemy pilnie baz lotniczych na południowym zachodzie Anatolii. Wyjaśnił również naszą niepewną sytuację militarną na Leros i Samos, wiążącą się z niemiecką przewagą w powietrzu. Od tego czasu obie te wyspy padły. Pan Eden rozwodził się także nad korzyściami płynącymi z przyłączenia się Turcji do wojny. Po pierwsze Bułgarzy skoncentrowaliby swoje siły na granicy, co z kolei zmusiłoby Niemców do zastąpienia oddziałów bułgar skich w Grecji i Jugosławii siłami wynoszącymi około dziesię ciu dywizji. Po drugie, możliwe stałoby się zaatakowanie decydującego celu - Ploesti. Po trzecie, odcięłoby to Niemcom dopływ tureckiego chromu. Wreszcie, można się było dopatrzyć korzyści natury moralnej. Przystąpienie Turcji do wojny niewątpliwie przyśpieszyłoby proces dezintegracji wśród Niemców oraz ich satelitów. Jednak żaden z tych argumentów nie przekonywał strony tureckiej. W końcu Turcy oznajmili, że przyznanie nam baz w Anatolii byłoby równoznaczne z mieszaniem się do wojny, a to spowodowałoby natychmiastowy odwet niemiecki na Konstantynopolu, Ankarze i Smyrnie. Nie uspo-

12


kajały

ich nasze zapewnienia, że damy im odpowiednią ochronę przed każdym atakiem przypuszczonym przez Niemców oraz stwierdzenia, że Niemcy są tak rozproszeni w każ dym z punktów, że nie dysponują żadnymi dywizjami, przy pomocy których byliby w stanie zaatakować Turcję. Efekt tych rozmów był taki, że delegacja turecka obiecała przekazać wszystko swojemu rządowi. Mając na uwadze to, co na ich oczach działo się na Morzu Egejskim, trudno było ich winić za wykamyśliwców

zywaną ostrożność.

..,

-..

Ponieważ nikt nie zabierał głosu na temat połączonego dowództwa operacji "Overlord" i śródziemnomorskiego teatru działań wojennych, uznałem, iż brytyjski punkt widzenia został zaakceptowany. Lecz 25 listopada, w czasie naszego pobytu w Kairze, amerykańscy szefowie sztabu przedstawili nam w formie oficjalnego memorandum propozycję mianowania jednego głównodowodzącego. Wynikało z niej, że Prezydent i amerykańskie najwyższe dowództwo byli zwolennikami powołania naczelnego dowódcy kierującego wszystkimi działa niami Narodów Zjednoczonych w walce z Niemcami, zarówno na Morzu Śródziemnym, jak i na Atlantyku. Oczywiście, nadal pragnęli utrzymać dowódcę działań w północno-zachodniej Europie i dowódcę sił sprzymierzonych na Morzu Śródzie mnym, ale ponad nimi dwoma chcieli ustawić przełożonego, w którego gestii leżałoby nie tylko planowanie i prowadzenie wojny, lecz także przemieszczanie sił wedle swego uznania z jednego teatru działań wojennych na drugi. Nie można zapominać, że mieliśmy w owym czasie, jak i przez najbliższe miesiące, zdecydowaną przewagę w siłach lądowych, morskich i powietrznych, a także, iż w wyniku zwycięstw Alexandra i Montgomery'ego w Tunezji i na Pustyni Zachodniej nasza pozycja była bardzo silna. Amerykańskie memorandum wywołało silny sprzeciw ze strony brytyjskich szefów sztabu. Zarówno oni, jak i ja, zanotowaliśmy nasze poglądy na piśmie. Odpowiedź brytyjskich szefów sztabu brzmiała następująco:

13

KAIR

DOWÓDZTWO NAD SIŁAMI BRYTYJSKIMI I AMERYKAŃSKIMI PROWADZĄCYMI DZIAŁANIA PRZECIWKO NIEMCOM Memorandum brytyjskich szefów sztabu 25 listopada 1943 Brytyjscy szefowie sztabu z uwagą rozpatrzyli propozycję wysuniętą przez szefów sztabu Stanów Zjednoczonych, stwierdzającą, że "natychmiast powinien zostać powołany naczelny dowódca kierujący wszystkimi działaniami Narodów Zjednoczonych prowadzonymi przeciwko siłom niemieckim na Morzu Śródziemnym i Atlantyku". Propozycja ta może mieć niewyobrażalne reperkusje polityczne i niewątpliwie powinna zostać wnikliwie rozpatrzona przez rządy Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Niemniej jednak, brytyjscy szefowie sztabu mogą stwierdzić od razu, że z militarnego punktu widzenia są przeciwni tej propozycji. Ich argumenty przedstawione są w poniż szych akapitach. Wojna totalna nie jest tylko i wyłącznie kwestią sił militarnych, gdzie określenie "militarny" użyte jest w naj szerszym tego słowa znaczeniu. Każdy poważniejszy problem wojenny posiada implikacje w sferze politycznej, ekonomicznej, przemysłowej i spraw krajowych. Wynika z tego, że głównodowodzący w wojnie z Niemcami byłby zmuszony konsultować się z rządami brytyjskim i amerykańskim w niemal każdej istotnej kwestii. W rzeczy samej, sprowadzałoby się to do tego, że bez odwoływania się do władz najwyższych mógłby on jedynie podejmować decyzje w kwestiach drugorzędnych oraz w prżypad kach, gdy wymagane byłoby przemieszczenie jednej czy dwóch dywizji lub jednego czy dwóch dywizjonów samolotów z jednego teatru na drugi. Tak więc stanowiłby on jedynie dodatkowy szczebel w istniejącym systemie dowodzenia. Nie ma żadnej analogii pomiędzy pozycją marszałka Focha podczas ostatniej wojny, a pozycją planowaną dla najwyższego dowódcy w wojnie z Niemcami. Marszałek Foch był odpowiedzialny jedynie za front zachodni i front włoski. Jego władza nie obejmowała frontu w Salonikach, frontu palestyńskiego i mezopotamskiego. W ramach obecnych ustaleń głównodowodzący nie tylko kierowałby operacją "Overlord" i frontem włoskim, lecz także frontem bałkańskim i tureckim (gdyby ten ostatni doszedł do skutku). Musi istnieć jakaś granica zakresu odpowiedzialności przydzielonej przez rządy sprzymierzone jednej osobie, a sugerowany obecnie zakres wyraźnie przekracza wszelkie granice.

14


Amerykańscy

szefowie sztabu proponują, by decyzje podjęte przez przez Połączony Komitet Szefów Sztabów". Jeżeli głównym celem zakładanego rozwią zaniajest zapewnienie szybkiej realizacji podejmowanych decyzji, to powyższa klauzula doprowadzi do opłakanych rezultatów. Dojdzie do sytuacji, kiedy głównodowodzący wyda jakiś rozkaz i wojska wyruszą zgodnie z nim, a następnie rozkaz ów zostanie odwołany przez Połączony Komitet Szefów Sztabów, co spowoduje ogromne zamieszanie. Może się również zdarzyć, że brytyjscy szefowie sztabu zaakceptują decyzję podjętą przez głównodowodzącego, podczas gdy amerykańscy szefowie sztabu wyrażą sprzeciw. I co będzie wówczas? Lub też co się stanie, gdy Połączony Komitet Szefów Sztabów zaaprobuje bez zastrzeżeń decyzję głównodowodzącego, a okaże się, że jeden z zainteresowanych rządów nie zgadza się na jej zatwierdzenie. I cóż począć w takiej sytuacji? Jeżeli głównodowodzący ma sprawować realną władzę, będzie zmuszony zgromadzić wszystkie materiały dotyczące wywiadu, planowania i administracji na skalę wprost bezprecedensową. Sztab ten stanowić będzie amortyzator pomiędzy dowódcami poszczególnych teatrów działań wojennych a Połączonym' Komitetem Szefów Sztabów. [... ] Jeżeli dotychczasowy, wypróbowany układ funkcjonował bez wię kszych zastrzeżeń w ciągu ostatnich dwóch lat, zawodząc jedynie w drobniejszych kwestiach, dowodzi to, że lepiej byłoby spróbować ulepszyć jego działanie, zamiast porywać się na coś całkowicie nowego, w czego wyniku powstanie niezręczny i niepotrzebny szczebel w systemie dowodzenia. Efektem tego wszystkiego może być jedynie rozczarowanie. głównodowodzącego "mogły zostać odwołane

·to • • •

Argumenty zawarte w tym piśmie wywarły duże wrażenie na szefach sztabu. Zdali sobie sprawę, że ich propozycja oznaczała w istocie koniec Połączonego Komitetu Szefów Sztabów, ponieważ ów dowódca nad dowódcami z ich rąk otrzymałby całą władzę. W związku z tym nie poruszali tego tematu podczas dyskusji sztabowych rozumiejąc, że musi on zostać ustalony przez szefów obydwu rządów. amerykańskich

·to _

••

15

KAIR

Z

ogromną aprobatą przyjąłem

nąłem

pismo szefów sztabu i rozwiich argumenty w nocie napisanej następnego dnia.

GŁÓWNODOWODZĄCY WSZYSTKIMI OPERACJAMI

PRZECIWKO NIEMCOM Nota premiera i ministra obrony 26 listopada 1943 [1.] Przyczynę trudności i niedociągnięć w prowadzeniu wojny od momentu bitwy o Salerno stanowią rozbieżności pogląd6w występu jące pomiędzy naszymi sztabami i rządami. Trudno jednak zrozumieć w jaki spos6b sytuacji tej miałoby zaradzić mianowanie gł6wnodo wodzącego podległego Połączonemu Komitetowi Szef6w Sztab6w, kt6ry z kolei byłby władny odwoływać decyzje podejmowane przez tegoż dowódcę. R6wnocześnie, jedyną metodą godzenia owych rozbieżności, należących zar6wno do sfery politycznej, jak i militarnej, pozostawałyby takie same, jak obecnie, konsultacje pomiędzy Połą czonym Komitetem Szef6w Sztab6w a szefami obydwu rząd6w. Tak więc gł6wnodowodzący nim okrzyknie się go zwycięzcą wojny świa towej, będzie w praktyce pełnił funkcję ograniczoną do wąskiego odcinka pomiędzy gł6wnymi decyzjami dotyczącymi og6lnej strategii i polityki, podejmowanymi za pomocą dotychczasowych metod, a sferą znajdującą się w gestii dw6ch gł6wnych dow6dc6w regionalnych. 2. Nic więc nie usprawiedliwia wzbudzania płonnych nadziei oraz tworzenia aparatu niezbędnego przy powoływaniu "gł6wnodowodzą cego do walki z Niemcami". 3. Poza tym, jeżeli gł6wnodowodzący rzeczywiście otrzyma uprawnienia do podejmowania decyzji, w6wczas Połączony Komitet Szef6w Sztab6w stanie się niepotrzebny. Sytuacja taka doprowadzi niewątpliwie do ogromnych spięć pomiędzy obydwoma rządami i gł6wnodowodzącym. I jeszcze, nie wdając się nawet w kwestie personalne, należy wątpić, czy znajdzie się ktokolwiek będący w stanie podejmować decyzje dotyczące szerokiego zakresu problem6w, nad kt6rymi w dzisiejszym układzie pracują obaj szefowie rząd6w wraz z Połączonym Komitetem Szef6w Sztabów. 4. Opr6cz tego, r6wnorzędni sprzymierzeńcy powinni jak naj ściślej przestrzegać zasady m6wiącej, że dow6dztwo określonego teatru działań wojennych winien sprawować ten z aliant6w, kt6ry dysponuje na danym obszarze przeważającymi siłami. Z powyższej zasady wynikałoby w spos6b naturalny, że dow6dcą w rejonie Morza Śr6d-

16


ziemnego powinien zostać Brytyjczyk, podczas gdy operacją "Overlord" dowodziłby Amerykanin. 5. Jeżeli obydwa dowództwa zostaną połączone w osobie jednego głównodowodzącego, to trzeba pamiętać, że w maju 1944 roku Brytyjczycy wystawią przeciwko Niemcom zdecydowanie większe siły, aniżeli Amerykanie. Wynikałoby z tego, że funkcję najwyższego dowódcy powinien objąć oficer brytyjski. Jednak jako szef rządu Jego Królewskiej Mości z ogromną niechęcią obarczyłbym jakiegokolwiek oficera brytyjskiego tak niewdzięczną odpowiedzialnością. Jeżeli jednak tak by się zdarzyło, że bez względu na przewagę sił biorą cych udział w walkach, głównodowodzącym mianowano by oficera amerykańskiego, który opowiadałby się za przygotowaniami do operacji "Overlord" bez względu na cenę, jaką musielibyśmy w związku z tym płacić na Morzu Śródziemnym, wówczas rząd Jego Królewskiej Mości złożyłby kategoryczny sprzeciw. Tak więc głównodo wodzący, bez względu na to, czy byłby to Brytyjczyk czy Amerykanin, znalazłby się w sytuacji bez wyjścia. Przyjąwszy w obliczu całe go świata odpowiedzialność za podejmowane przez siebie decyzje, które mogą zostać zmienione przez jeden lub drugi rząd, mógłby jedynie podać się do dymisji. Spowodowałoby to niezwykle poważny kryzys w naszych harmonijnych dotąd stosunkach. 6. Trudno jest pojąć przyczyny, dla których obecny układ nie mógł by zostać utrzymany w mocy, oczywiście po wprowadzeniu pewnych drobnych poprawek. W jego myśl dowódca amerykański kierowałby ogromną inwazją przez kanał La Manche, a dowódca brytyjski prowadziłby działania na obszarze Morza Śródziemnego, przy czym Połączony Komitet Szefów Sztabów wraz z szefami obydwu państw przydzielałby odpowiednie siły i koordynował działania. [... ] Można by również ustalić częstsze spotkania Połączonego Komitetu Szefów Sztabów oraz trwające tydzień comiesięczne wizyty przewodniczące go każdego Komitetu Szefów Sztabu kolejno w Londynie i Waszyngtonie.

Pismo to wręczyłem Prezydentowi przed wyjazdem do Teheranu i przez cały czas trwania konferencji nie wiedziałem, jaka będzie jego odpowiedź. Z prywatnych źródeł dowiedziałem się, że amerykańscy szefowie sztabu zdali sobie w pełni sprawę z nieuniknionego konfliktu, do jakiego doszłoby pomiędzy organizacją połączonych sztabów a nowym generałem, i po przemyśleniu wszystkiego postanowili odstąpić od tego projektu. W czasie licznych spotkań, oficjalnych i nieoficjalnych ani Pre-

17

KAIR

z członków jego najbliższego otoczenia nie do tej sprawy. Tak więc wyglądało na to, że operacją "Overlord" dowodzić będzie generał Marshall, którego zastąpi w Waszyngtonie generał Eisenhower oraz że w mojej gestii, jako przedstawiciela rządu JKMości, pozostanie wytypowanie dowódcy śródziemnomorskiego teatru działań wojennych. Nie miałem wątpliwości, że wybór padnie na Alexandra, toczącego wówczas walki we Włoszech. Na tym sprawa stanęła do czasu powrotu do Kairu. zydent, ani

żaden

nawiązał więcej

·It _

••

Święto Dziękczynienia, przypadające tego roku 25 listopada, stanowi ważny element amerykańskiego życia. Tego dnia każ dy żołnierz armii amerykańskiej powinien jeść indyka, czego dopilnowano również w roku 1943. Okręt prezydencki dowiózł obfite zapasy indyków dla wszystkich sztabów amerykańskich znajdujących się w Kairze. Pan Roosevelt zaprosił mnie na kolację do swojej willi. "Niech to będzie rodzinne przyjęcie" powiedział. W związku z tym zaprosił również Sarah oraz "Tommy'ego" (komandora porucznika Thompsona), do którego zapałał dużą sympatią. Gośćmi Prezydenta były osoby z jego najbliższego otoczenia, syn Elliott, zięć major Boettiger i Harry Hopkins z synem Robertem. Wieczór spędziliśmy spokojnie i niezwykle przyjemnie. W pewnej chwili nastąpiło ceremonialne wniesienie dwóch ogromnych indyków. Prezydent, począł je rozkrawać ze wspaniałą, niedoścignioną zręcznością, podparty wysoko w swoim krześle. Trwało to dłuższą chwilę, jako że było nas około dwudziestu osób, i ci, którzy zostali obsłużeni jako pierwsi dawno skończyli jeść, zanim Prezydent ukroił ostatni kawałek dla siebie. Patrząc na ogromne porcje, które rozdzielał wśród wszystkich zebranych, zacząłem się obawiać, że dla nieg? samego nic już nie zostanie. Lecz wszystko było dokładnie wyliczone i gdy wyniesiono wreszcie dwa szkielety, z wielką ulgą dostrzegłem Prezydenta pochylonego nad swoją własną porcją. "Mamy spore zapasy" - uspokoił mnie Harry, który dostrzegł mój niepokój. Rozpoczęły się przemowy dotyczące ciepłej i zażyłej przyjaźni i na kilka godzin

18


zapomnieliśmy

o wszystkich troskach. Nigdy przedtem nie wiw lepszym nastroju. Po zakończeniu posił ku powróciliśmy do dużego pokoju, w którym odbyło się wiele naszych konferencji. Nastawiono gramofon i zabrzmiała muzyka taneczna. Ponieważ jedyna kobieta, jaka się tam znajdowała - Sarah - miała zajęte wszystkie tańce, zadowoliłem się "Papą" Watsonem (starym przyjacielem Roosevelta i jego adiutantem) ku zachwytowi jego szefa, który przyglądał się nam z sofy. Ten wesoły wieczór oraz Prezydent krojący indyka pozostały w mojej pamięci jako najprzyjemniejsze chwile całego pobytu w Kairze. działem Prezydenta

.. - ..

Wreszcie wszystkie łamigłówki zostały rozwiązane. Trudnoz konstytucją amerykańską, zdrowie Roosevelta, upór Stalina, kłopoty związane z podróżą do Basry oraz koleją transperską - wszystko to zeszło na dalszy plan wobec absolutnej konieczności spotkania naszej trójki, które, jak się okazało, mogło dojść do skutku jedynie w Teheranie. Tak więc o brzasku 27 listopada wyruszyliśmy drogą powietrzną do Teheranu. Przy wspaniałej pogodzie, różnymi drogami i o różnym czasie dotarliśmy wszyscy bezpiecznie na tak długo ustalane miejsce spotkania. * ści łączące się

*

Nie chciałem przerywać tutaj wątku narracji sprawą krajową, która w owym czasie mocno mnie dręczyła. Kwestia uwolnienia państwa Mosleyów znajduje się w Załączniku E (przyp.oryg.).

ROZDZIAŁ

XIX

TEHERAN: OTWARCIE Środki bezpieczeństwa

- Streszczenie moich poglądów - Rozmowy Stalina z Prezydentem - Pierwsze posiedzenie plenarne, 28 listopada - Prezydent otwiera dyskusjf - Sprawozdanie Stalina na temat sytuacji na froncie sowieckim - Przedstawiam pogląd strony brytyjskiej Położenie Turcji - Trzydzieści pifĆ dywizji dla operacji "Overlord" Stalin uważa inwazjf na południową Francjf za kwestif o drugorzfdnym znaczeniu - Nalegam na zajfcie Rzymu - Prezydent i problem rozplanowania działań - Właściwa droga dla Turcji.

J

eżeli chodzi o środki bezpieczeństwa wiążące się z moim przybyciem do Teheranu, to doprawdy nie miałem powodów do zachwytu. Poseł brytyjski oczekiwał mnie na lotnisku, skąd udaliśmy się jego samochodem prosto. do siedziby poselstwa. Gdy zbliżyliśmy się do miasta, okazało się, że wzdłuż drogi na długości trzech mil ustawiono perskich kawalerzystów, oddalonych od siebie o 50 jardów. Był to wyraźny znak dla wszystkich ludzi o złych zamiarach, że tą właśnie trasą jedzie jakaś ważna osobistość. Grupa konnych urozmaicała drogę, lecz nie była w stanie zapewnić żadnej ochrony. Samochód policyjny jadący około 100 jardów przed nami ostrzegał o naszym zbliżaniu się. Tempo było niezwykle powolne. W lukach pomiędzy perskimi kawalerzystami zgromadziły się spore tłu my, a liczba policjantów była raczej znikoma. W miarę zbliża nia się do centrum Teheranu tłumy rosły. Ludzie zachowywali się przyjaźnie, lecz z pewną rezerwą. Napierający tłum znajdował się w odległości kilku stóp od naszego samochodu. W tej sytuacji nic nie byłoby w stanie powstrzymać kilku zdeterminowanych mężczyzn z pistoletami lub bombą. Gdy dojechaliśmy do zakrętu prowadzącego do budynku poselstwa, utknęliśmy na

20


trzy-cztery minuty w korku wśród mrowia wpatrujących się w nas Persów. Gdyby z góry ustalono, że narażamy się na jak największe ryzyko oraz że nie będziemy mieli zapewnionego spokojnego, cichego lądowania, ani też odpowiedniej eskorty, wówczas sytuację należałoby uznać za idealną. Tym niemniej, nic się nie stało. Szczerzyłem zęby do tłumu, a on w większości czynił to samo. Wreszcie wjechaliśmy na teren poselstwa brytyjskiego otoczonego silnym kordonem oddziałów brytyjsko-hinduskich. Poselstwo położone wśród ogrodów, przylegało niemal do ambasady sowieckiej i ponieważ brygada angielsko-hinduska mająca za zadanie zapewnić nam bezpieczeństwo pozostawała w bezpośrednim kontakcie z jeszcze większymi siłami sowieckimi strzegącymi ich własnego terenu, obydwie wkrótce się połączyły, w wyniku czego powstał odizolowany obszar z wszelkimi środkami bezpieczeństwa wymaganymi w czasie wojny. Poselstwo amerykańskie, chronione przez oddziały Stanów Zjednoczonych, było oddalone o niespełna milę, co oznaczało, że podczas konferencji albo Prezydent, albo Stalin i ja, zmusze""ni bęoziemy do przemierzania'kitka'razy dzienńie wąskich uliczek Teheranu. Tymczasem Mołotow, który przybył na miejsce 24 godziny wcześniej oznajmił, że sowieckie służby wywiadowcze wykryły spisek zmierzający do zgładzenia jednego lub więcej z członków "Wielkiej Trójki", jak nas nazywano, w związku z czym myśl, że któryś z nas miałby wielokrotnie przemierzać ulice miasta napełniała go ogromnym przeraże niem. "Gdyby cokolwiek się stało - powiedział - wywarłoby to ogromnie niekorzystne wrażenie". Bezsprzecznie. Popierałem prośby Mołotowa skierowane do Prezydenta, aby natychmiast przeprowadził się do ambasady sowieckiej, trzy lub czterokrotnie większej od innych, leżącej na rozległym terenie i strzeżo nej obecnie przez silne oddziały sowieckiej policji i wojska. Gorąco nakłanialiśmy Prezydenta, aby wyraził zgodę i nastę pnego popołudnia, wraz ze swoim osobistym sztabem oraz doskonałymi filipińskimi kucharzami, wprowadził się do ambasady sowieckiej, gdzie przygotowano dla niego obszerne pomieszczenia. Tak więc wszyscy znajdowaliśmy się blisko siebie

21

TEHERAN: OTWARCIE

w absolutnym spokoju omawiać problemy wojny 200 jardów dzieliło poselstwo brytyjskie od ambasady sowieckiej, która na pewien czas stała się centrum świata. Nadal nie czułem się zbyt dobrze, a katar i ból gardła były tak silne, że ledwie mogłem mówić. Jednakże przy pomocy sprayu i nieustannej troski lord Moran sprawił, że powiedziałem to, co miałem do powiedzenia - a było tego dużo. i

mogliśmy

światowej. Około

l. _..

Istnieje wiele mylących opisów dotyczących linii postępowa nia przyjętej przeze mnie w czasie tej konferencji, choć wszystko było dokładnie uzgodnione z brytyjskimi szefami sztabu. W Ameryce powstała legenda mówiąca, że dokładałem wszelkich starań, aby zapobiec inwazji przez Kanał zwanej "Overlord" oraz że na próżno starałem się skusić aliantów do przeprowadzenia inwazji na Bałkany lub ogromnej kampanii we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, która skutecznie zniszczyłaby szanse powodzenia tej pierwszej. Choć w poprzednich rozdziałach ustosunkowałem się do większości .tych absurdów, to sądzę, że warto będzie przedstawić moje rzeczywiste zamierzenia oraz to, co w znacznej mierze udało mi się osiągnąć.

Operacja "Overlord" opracowana niezwykle szczegółowo powinna się rozpocząć w maju lub czerwcu, a najpóźniej w pierwszych dniach lipca 1944 roku. Wszystkie oddziały i przewożące je okręty nadal posiadały absolutne pierwszeństwo. Po drugie, wielkie wojska angielsko-amerykańskie walczące we Wło szech powinny otrzymać wsparcie umożliwiające im zajęcie Rzymu i zabezpieczenie lotnisk na północ od stolicy, z których możliwe byłoby przeprowadzenie ataku na południowe Niemcy. Po osiągnięciu tych celów ofensywa we Włoszech zatrzymałaby się na linii Piza-Rimini, tzn. nie rozszerzylibyśmy naszego frontu na większą część Półwyspu Apenińskiego. Działa nia te przyciągnęłyby i związały znaczne siły niemieckie, umożliwiając Włochom "wypracowanie swojej własnej drogi" oraz nieustannie podsycały wojnę na nieprzyjacielskim froncie.

22


Nie byłem wówczas przeciwnikiem desantu na południu Fraucji, wzdłuż Riwiery, którego celem byłoby zajęcie Tulonu i Marsylii i późniejszej ofensywy augielsko-amerykańskiej na północ, w górę doliny Renu, mającej wspierać główną operację desantową przez Kauał. Inną możliwością była ofensywa z pół nocy Włoch w kierunku Wiednia, wykorzystująca półwysep Istria i przełęcz w Lublanie. Z ogromną radością przyjąłem fakt, że Prezydent zaproponował to właśnie wyjście i obiecał się w nie zaaugażować. Jeżeli Niemcy stawią opór, to być może zmusi ich to do ściągnięcia wielu dywizji z frontu sowieckiego lub znad Kanału. Jeżeli Niemcy nie stawią oporu, powinniśmy niewielkim kosztem wyzwolić niezwykle cenne regiony. Byłem jednak pewien, iż Niemcy stawią opór, co w ogromnym stopniu pomoże operacji "Overlord" . Na trzecim miejscu znajdowała się kwestia wschodniej części Morza Śródziemnego. Uważałem, iż nie wolno zaniedbywać tego rejonu z uwagi na znajdujące się tam cenne trofea pod warunkiem, że nie stanie się to za cenę użycia sił, przeznaczonych do inwazji przez Kanał. Przez cały czas niezmiennie trzymałem się proporcji przedstawionych dwa miesiące wcześniej generałowi Eisenhowerowi - 4/5 we Włoszech, 1/10 na Korsyce i Adriatyku i 1/10 we wschodniej części basenu Morza Śród ziemnego. Od tego nie odstąpiłem ani na jotę. Wszyscy - Brytyjczycy, Rosjanie i Amerykanie - byliśmy zgodni co do pierwszych dwóch kwestii, angażujących 9/10 naszych wspólnych zasobów. Prosiłem przeto jedynie o odpowiednie wykorzystanie 1/10 naszych sił we wschodniej części Morza Śródziemnego. Prostaczkowie mogą w tym momencie podnieść zastrzeżenia: "Czy nie lepiej byłoby skoncentrować wszystkie siły na jednej, głównej operacji, traktując inne jako czynnik rozpraszający?" Lecz taka interpretacja nie uwzględ niałaby podstawowych faktów. Otóż cały transport morski na zachodniej półkuli zaangażowany był bez reszty w przygotowauia do operacji "Overlord" oraz w utrzymanie naszego frontu we Włoszech. Nawet gdyby udało się gdzieś znaleźć pewną liczbę jednostek pływających, nie można by ich było wykorzystać, ponieważ plany rozładunkowe absorbowały do maksimum

TEHERAN: OTWARCIE

możliwości portów i obozów. Jeżeli zaś chodzi o Morze Śród ziemne, to nie potrzebowano tam niczego, co mogłoby zostać wykorzystane gdzie indziej. Siły powietrzne zgromadzone do obrony Egiptu lepiej wykonałyby swoje zadanie, gdyby działa ły z bardziej wysuniętej pozycji. Wszystkie potrzebne oddziały - dwie lub trzy dywizje - znajdowały się wówczas na tym obszarze, a oprócz jednostek lokalnych nie było tam żadnych statków mogących przewieźć je na ważniejszą scenę. Szybkie wykorzystanie tych sił, odgrywających obecnie rolę widzów, przyczyniłoby się do zadania nieprzyjacielowi bolesnych ciosów. W przypadku zajęcia Rodosu, nasze siły powietrzne opanowałyby cały obszar Morza Egejskiego, nawiązując bezpośredni kontakt z Turcją. Z drugiej jednak strony, gdyby udało się nakłonić Turcję do przystąpienia do wojny lub też do narażenia swojej neutralności poprzez wypożyczenie nam lotnisk, które dla niej zbudowaliśmy, z równą łatwością opanowalibyśmy Morze Egejskie i zajmowanie Rodosu wcale nie byłoby konieczne. Tak czy inaczej, osiągnęlibyśmy ten sam efekt. Nagrodą zaś byłaby Turcja. Gdyby udało się nam ją pozyskać, wówczas przy pomocy lekkich jednostek nawodnych i okrętów podwodnych opanowalibyśmy Morze Czarne, nie wycofując w tym celu ani jednego żołnierza, okrętu czy samolotu z żadne go głównego frontu, podalibyśmy prawą rękę Rosji oraz zaczęli przesyłać dostawy dla jej wojsk drogą krótszą, mniej kosztowną i dającą większe możliwości, aniżeli szlak przez Arktykę czy Zatokę Perską.

Tak właśnie przedstawiał się trójczłonowy temat, który poruz Prezydentem i Stalinem przy każdej okazji, nie wahając się powtarzać bezlitośnie wciąż tych samych argumentów. Pozyskanie Stalina było możliwe, lecz z Prezydentem sprawa okazała się nieco trudniejsza, głównie z powodu uprzedzeń jego doradców wojskowych. W wyniku ich nacisku Prezydent przeskakiwał w czasie rozmów z tematu na temat, co spowodowało, że żadna z tych wspaniałych okazji nie została wykorzystana. Upór naszych amerykańskich przyjaciół wynagradzała pokrzepiająca myśl, że "w każdym razie nie daliśmy się wplątać Churchillowi w sprawę bałkańską". Doprawdy nic takiego nie szałem

24


przeszło

mi nigdy przez myśl. Niewykorzystanie bezczynnych do wciągnięcia Turcji do wojny i opanowania Morza Egejskiego w dalszym ciągu uważam za błąd w sztuce wojennej, którego nie usprawiedliwia nawet fakt, iż pomimo to udało się nam wygrać wojnę. sił

.. - ..

Wkrótce po wprowadzeniu się Prezydenta do nowej kwatery w ambasadzie sowieckiej, Stalin złożył mu wizytę i obydwaj odbyli przyjacielską rozmowę. Wedle biografia Hopkinsa Prezydent poinformował Stalina o złożonej Czang Kaj-szekowi obietnicy przeprowadzenia czynnych działań w Birmie. Stalin wyraził wówczas niezbyt przychylną opinię na temat jakości bojowej oddziałów chińskich. Prezydent "poruszył swój ulubiony temat, tzn. uczenie ludów dalekowschodnich obszarów kolonialnych sztuki samorządności. [ ... ] Przestrzegł Stalina przed poruszaniem z Churchillem spraw indyjskich i Stalin zgodził się, że jest to niewątpliwie bardzo bolesny temat. Roosevelt uważał, że reformy w Indiach powinny zacząć się od dołu, na co Stalin odpowiedział, że reformy od dołu oznaczałyby rewolucję." Ten ranek przeleżałem spokojnie w łóżku, lecząc katar i czytając liczne telegramy nadchodzące z Londynu .

.. -..

Pierwsze posiedzenie plenarne odbyło się 28 listopada o godzinie 4.00 po południu w ambasadzie sowieckiej. Pokój konferencyjny był obszerny i bardzo ładny. Rozsiedliśmy się wokół wielkiego, okrągłego stołu. Miałem obok siebie Edena, Dilla, trzech szefów sztabu i Ismaya. Prezydentowi towarzyszyli: Harry Hopkins, admirał Leahy, admirał King i dwóch innych oficerów. Nie pojawili się generałowie Marshall i Arnold. Jak pisze o tym biograf Hopkinsa "pomylili czas rozpoczęcia spotkania i wybrali się na wycieczkę krajoznawczą dookoła Teheranu". Towarzyszył mi doskonały tłumacz, major Birse, z którego usług korzystałem przed rokiem. Tłumaczem sowieckim był znów Pawłow, a amerykańskim pan Bohlen, zupełnie nowa postać. Stalinowi towarzyszyli jedynie Mołotow i marszałek Wo-

TEHERAN: OTWARCIE

roszyłow.

Podczas rozmów Stalin siedział niemal dokładnie naprzeciwko mnie. Już uprzednio ustaliliśmy, że Prezydent będzie przewodniczył podczas pierwszego posiedzenia, na co wyraził zgodę. Otworzył on obrady udaną przemową, w której (według naszych dokumentów) stwierdził, że jest to pierwszy przypadek, kiedy Rosjanie, Brytyjczycy i Amerykanie zasiedli do stołu jako członkowie tej samej rodziny, której przyświeca jeden jedyny cel: wygrać wojnę. W czasie tego spotkania nie przewidywano żadnego ustalonego porządku obrad i każdy mógł poruszyć dowolną kwestię, na jaką miał ochotę i przemilczeć to, co mu nie odpowiadało. Można było wypowiadać się z całko witą swobodą, ponieważ nic nie miało zostać opublikowane. Po zabraniu głosu, podkreśliłem także wagę obecnego wydarzenia. Spotkanie to, jak stwierdziłem, stanowi największe zgromadzenie światowych potęg w całej historii ludzkości. Od nas zależało najprawdopodobniej skrócenie tej wojny, raczej na pewno zwycięstwo, a bez najmniejszej wątpliwości szczęście i los całego rodzaju ludzkiego. Stalin powiedział, że niezwykle cieszą go nasze wzmianki o przyjaźni wszystkich trzech państw. Była to prawdziwie rzadka okazja i miał nadzieję, że należycie ją wykorzystamy. Prezydent rozpoczął dyskusję od krótkiego sprawozdania na temat sytuacji wojennej z amerykańskiego punktu widzenia. Rozpoczął od Pacyfiku, mającego szczególne znaczenie dla Stanów Zjednoczonych ponieważ siły amerykańskie, wspomagane przez Australię, Nową Zelandię i Chiny, dźwigały na swoich barkach główny ciężar działań w tym rejonie. Amerykanie zgromadzili na Pacyfiku większość swojej floty oraz prawie milion żołnierzy. Ogrom tego rejonu da się pojąć jedynie w świetle faktu, iż transportowiec mógł w ciągu roku pokonać go zaledwie trzykrotnie. Stany Zjednoczone zdecydowały się prowadzić tam wojnę na wyczerpanie, co do tej pory przynosiło spodziewane rezultaty. Japońskie jednostki pływające, tak wojenne, jak handlowe, były zatapiane w takim tempie, że budowa nowych nie nadążała z uzupełnianiem strat. Następnie pan Roosevelt przedstawił plany odzyskania północnej Birmy. Siły amerykańskie współpracowałyby tam z Chińczykami, znajdu-

26 jąc się


pod dowództwem admirała lorda Louisa Mountbattena. W fazie przygotowań była również operacja desantowa przeciwko japońskim liniom komunikacyjnym rozpoczynającym się od Bangkoku. Wymagałoby to użycia znacznych sił, lecz podjęto by wszelkie wysiłki, aby ich liczba została zmniejszona do minimum niezbędnego do osiągnięcia podstawowych celów. Celami tymi były: podtrzymanie aktywności Chin, otwarcie Drogi Birmańskiej, oraz przygotowanie pozycji umożliwiają cych jak naj szybsze pokonanie Japonii, oczywiście dopiero po klęsce Niemiec. Żywiono nadzieje na zabezpieczenie baz w Chinach, co pozwoliłoby zaatakować Tokio już w nadchodzącym roku. Następnie Prezydent powrócił do spraw europejskich. Anglicy i Amerykanie odbyli wiele konferencji i stworzyli wiele planów. Przeszło półtora roku temu zdecydowano się na przeprowadzenie ekspedycji przez Kanał, lecz z powodu trudności, między innymi transportowych, trudno było wyznaczyć konkretną datę jej rozpoczęcia. Do tego celu należy zgromadzić w Anglii odpowiednie siły i to nie tylko te niezbędne do samego desantu, lecz także i te, których zadaniem będzie marsz w głąb kontynentu. Jednak Kanał stanowi tak kłopotliwą przeszkodę, iż niemożliwe okazało się przeprowadzenie ekspedycji wcześ niej aniżeli l maja 1944 roku. I tę datę ustalono w Quebecu. Wyjaśnił on, że główny problem we wszystkich przedsięwzię ciach stanowi sprzęt desantowy i jeżeli zdecydowano by się na działania na wielką skalę w rejonie Morza Śródziemnego, wówczas trzeba by całkowicie zarzucić plany inwazji przez Kanał. Jeśli natomiast zdecydowano by się na mniejszą operację na śródziemnomorskim teatrze wojennym, opóźnienie wyniosłoby od jednego do trzech miesięcy. W związku z tym zarówno on, jak i ja pragnęlibyśmy dowiedzieć się podczas tej konferencji od marszałków Stalina i Woroszyłowa, który rodzaj działań byłby największą pomocą dla Sowietów. Rozważano wiele planów - zwiększenie siły naszego uderzenia na Włochy, Bałkany, Morze Egejskie, Turcję itp. Zadaniem konferencji było opowiedzenie się za tymi, które były najistotniejsze. Natomiast główny

27

TEHERAN: OTWARCIE

cel

sił angielsko-amerykańskich stanowiło

ciążenie sił

sowieckich.

jak

największe

od-

.. - ..

Stalin, który z kolei zabrał głos, z radością przyjął sukcesy Stanów Zjednoczonych na Pacyfiku, lecz stwierdził, że w chwili obecnej siły sowieckie nie mogą się włączyć do walk z Japoń czykami, ponieważ muszą się w całości skoncentrować na walkach przeciwko Niemcom. Siły sowieckie na Dalekim W schodzie wystarczały do działań obronnych, lecz w przypadku konieczności ofensywy musiałyby zostać trzykrotnie zwiększone. Tutaj włączenie się do działań będzie możliwe dopiero po upadku Niemiec: od tego momentu pomaszerują razem z nami. Co do Europy, to Stalin powiedział, że chciałby poświęcić na początek kilka słów doświadczeniom sowieckim w prowadzeniu wojny. Niemcy uprzedzili ich lipcowy atak, lecz po zgromadzeniu odpowiedniej liczby oddziałów oraz sprzętu przejście do ofensywy stało się dość proste. Przyznał szczerze, że nie spodziewał się sukcesów odniesionych w lipcu, sierpniu i wrześniu. Po prostu Niemcy okazali się słabsi niż przypuszczano. Następnie przedstawił szczegółowo obecną sytuację na froncie sowieckim. Na niektórych jego odcinkach Rosjanie musieli nieco zwolnić, na innych zostali całkowicie zatrzymani, podczas gdy na Ukrainie, na zachód i południe od Kijowa, inicjatywa przeszła całkowicie w ręce niemieckie. Niemcy odzyskali Żytomierz i wkrótce naj prawdopodobniej ten sam los czeka Korostień. Ich głównym celem było ponowne opanowanie Kijowa. Niemniej jednak, patrząc całościowo, inicjatywa znajdowała się w rękach wojsk sowieckich. Zadano mu pytanie, powiedział, jakie działania sił angielsko-amerykańskich będą najbardziej pomocne dla Rosji. Rząd sowiecki zawsze niezwykle sobie cenił kampanię włoską, ponieważ przyczyniła się ona do otwarcia Morza Śródziemnego. Jednakże Włochy nie stanowią odpowiedniego punktu do zaatakowania Niemiec. Na przeszkodzie stoją Alpy. Tak więc gromadzenie dużej liczby oddziałów na terenie Włoch w celu za-

28


atakowania Niemiec nie ma większego sensu. Turcję uznał za znacznie korzystniejszy punkt niż Włochy, lecz znajdowała się ona z dala od serca Niemiec. Uważał, że najlepszym miejscem do ataku dla sił angielsko-amerykańskich byłaby północna lub północno-zachodnia Francja, choć nie miał wątpliwości, że Niemcy stawią tam niezwykle zażarty opór.

.. .. ..

Do tej pory nie zabierałem głosu, choć wielokrotnie mnie już proszono. Teraz przedstawiłem brytyjski punkt widzenia. Od dawna już było ustalone z rządem Stanów Zjednoczonych, że konieczna jest inwazja przez Kanał na północną lub północno-zachodnią Francję. Przedsięwzięcie to pochłonęło większość naszego czasu i zasobów. Trzeba by było przedstawić ogromną liczbę danych, aby wyjaśnić dlaczego niemożliwe ,stało się przeprowadzenie tej operacji w roku 1943 i dlaczego postanowiliśmy tego dokonać w 1944. W roku 1943 zamiast inwazji przez Kanał rozpoczęliśmy serię działań w rejonie Morza Śródziemnego. Rzecz jasna zdawaliśmy sobie sprawę, iż są to ofensywy o drugorzędnym znaczeniu, lecz uważaliśmy, że wziąwszy pod uwagę znajdujące się do naszej dyspozycji zasoby oraz środki transportu, stanowiły one największy wkład w działania 1943 roku, na jaki było nas stać. Teraz, rządy brytyjski i amerykański rozpoczęły ostateczne przygotowania do inwazji przez Kanał - planowanej na koniec wiosny lub początek lata 1944. Wojska, które mają być zgromadzone do tego czasu to około 16 dywizji brytyjskich i 19 amerykańskich, w sumie 35 dywizji, większych liczebnie i lepiej wyposażonych od dywizji niemieckich. Stalin zauważył w tym momencie, że nigdy nie uważał operacji śródziemnomorskich za działania o drugorzędnym znaczeniu. Były to sprawy ogromnej wagi, choć nie z punktu widzenia ataku na Niemcy. Odparłem na to, iż pomimo to uważaliśmy je obaj z Prezydentem za kolejne szczeble prowadzące do operacji "Overlord" . Mając na względzie siły brytyjskie zaangażowane na obszarze Morza Śródziemnego oraz Indii, te 16 dywizji brytyjskich to

TEHERAN: OTWARCIE

było

29

wszystko, na co mógł zdobyć się kraj liczący 45 milionów ludzi. Dywizje te mogły być utrzymywane w pełni sił na linii frontu, jednak ich liczba nie mogła ulec zmianie. Poszerzenie frontu i wspieranie toczących się walk trzeba było zostawić Amerykanom, posiadającym sporą liczbę dywizji rezerwowych. Jednak od wczesnej wiosny i lata dzieliło nas jeszcze całe sześć miesięcy i wraz z Prezydentem zadawaliśmy sobie pytanie, co można zrobić w tym czasie, wykorzystując środki znajdujące się w rejonie Morza Śródziemnego, aby maksymalnie odciążyć Rosjan, a równocześnie nie opóźnić operacji "Overlord" o więcej niż miesiąc lub dwa. Siedem najlepszych dywizji angielsko-amerykańskich (w tym pewna liczba okrę tów desantowych) znajdowało się już w drodze z śródziemno morskiego teatru działań do Zjednoczonego Królestwa, co pociągało za sobą poważne osłabienie frontu włoskiego. Pogoda nie sprzyjała nam i do tej pory zajęcie Rzymu nie było możliwe; liczono jednak, że uda się to do stycznia, a generał Alexander, dowodzący pod rozkazami generała Eisenhowera 15 grupą armijną we Włoszech, nie zamierzał ograniczyć się jedynie do zajęcia Rzymu, lecz planował zniszczenie lub też wzięcie do niewoli 10 lub 11 dywizji niemieckich. Wyjaśniłem, iż nie rozważaliśmy możliwości głębszego wejścia na Półwysep Apeniński, nie mówiąc już o atakowaniu Niemiec przez Alpy. Pierwszy punkt stanowić miało zajęcie Rzymu i opanowanie znajdujących się na północ od niego lotnisk, co umożliwiłoby bombardowanie południowych Niemiec oraz zajęcie pozycji na linii w kierunku Piza-Rimini. Wtedy dopiero można by rozważać utworzenie trzeciego frontu oprócz, lecz nie zamiast, inwazji przez Kanał. Istniała również możliwość ruszenia w kierunku południowej Francji oraz inna, zaproponowana przez Prezydenta, wyruszenia na północny-wschód od Adriatyku w kierunku Dunaju. Tymczasem co pozostawało do zrobienia w ciągu najbliższych sześciu miesięcy? Dużo przemawiało za popieraniem Tity, który wiązał znaczną liczbę dywizji niemieckich i stanowił dla sprzymierzonych czynnik o wiele korzystniejszy, aniżeli czetnicy pod dowództwem Mihajlovicia. Wspomaganie tamtejszych działań

30


partyzanckich poprzez dostawy mogłoby się okazać niezwykle korzystnym, jako że właśnie na tym teatrze działań wojennych istniała szansa na maksymalne rozciągnięcie wojsk nieprzyjacielskich. Tu dotykaliśmy kolejnego ważnego problemu, jakim było wciągnięcie Turcji do wojny i otwarcie szlaku komunikacyjnego przez Morze Egejskie do Dardaneli, a stamtąd do Morza Czarnego. W momencie przystąpienia Turcji do wojny i uzyskania przez nas dostępu do tureckich baz powietrznych, zajęcie wysp na Morzu Egejskim przy użyciu niewielkich sił (dwóch lub trzech dywizji i znajdującego się tam lotnictwa) nie stanowiłoby większego problemu. Mając dostęp do Morza Czarnego, moglibyśmy rozpocząć wysyłanie regularnych konwojów. W chwili obecnej, w związku z faktem, że większości eskort potrzebowaliśmy do przygotowań do operacji "Overlord", zmuszeni byliśmy ograniczyć się do czterech konwojów wysyłanych szlakiem północnym, lecz w momencie otwarcia Dardaneli jednostki eskortowe znajdujące się na Morzu Śród ziemnym mogły rozpocząć regularne dostawy do sowieckich portów czarnomorskich. Lecz jak przekonać Turcję, by przystąpiła do wojny? A gdyby wyraziła zgodę, czego by wówczas od niej zażądano? Czy miałaby jedynie udostępnić nam swoje bazy, czy też winna zaatakować Bułgarię i wypowiedzieć wojnę Niemcom? Czy jej wojska powinny ruszyć naprzód, czy też pozostać na granicy trackiej? Jak zareagowałaby na to Bułgaria, będąca dłużnikiem Rosji, która wyratowała ją niegdyś z tureckiego jarzma? Jaka byłaby reakcja Rumunii? Już wówczas stawiała ona pierwsze kroki w kierunku bezwarunkowej kapitulacji. Następne były Wę gry. Jak postąpią? Należało się liczyć z jakimś kryzysem wśród państw satelickich, który umożliwiłby Grekom bunt i wypędze nie Niemców z Grecji. Były to pytania do strony sowieckiej, która posiadała określony punkt widzenia w tych kwestiach oraz sporą wiedzę na ten temat. Uzyskanie od niej odpowiedzi stałoby się czymś bezcennym. Czy nasze plany dotyczące wschodniej części basenu Morza Śródziemnego były dostatecznie interesujące dla rządu sowieckiego, aby zachęcił nas do dalszych działań, nawet gdyby pociągały za sobą opóźnienie roz-

31

TEHERAN: OTWARCIE

poczęcia

operacji "Overlord" o dwa miesiące? Rządy brytyjski i amerykański były szczególnie wyczulone na te sprawy, dopóki nie poznały zdania rządu sowieckiego. Tutaj Prezydent przypomniał mi o dalszych planach ruszenia w kierunku północnego Adriatyku, a następnie na północ ny-wschód w kierunku Dunaju. Zgodziłem się mówiąc, że w momencie zajęcia Rzymu i zniszczenia wojsk niemieckich na południe od Apeninów wojska angielsko-amerykańskie posuną się dostatecznie daleko, by nawiązać kontakt z nieprzyjacielem. Bylibyśmy wówczas w stanie utrzymywać tę linię minimalnymi siłami, mając równocześnie możliwość uderzenia przy pomocy pozostałych sił albo na południową Francję, albo też, zgodnie z planem Prezydenta, na północny wschód od Adriatyku. Żaden z tych problemów nie był jeszcze szczegółowo rozpatrywany, lecz jeżeli Stalin byłby nastawiony przychylnie, uważaliśmy za możliwe powołanie podkomitetu do spraw technicznych, który zgromadziłby wszelkie dane i przedstawił je uczestnikom konferencji. Teraz dyskusja doszła do punktu kluczowego. Oto fragment dokumentów: Marszałek Stalin zadał premierowi następujące pytania: Pytanie: Czy rzeczywiście inwazja we Francji ma zostać przeprowadzona przy użyciu 35 dywizji? Odpowiedź: Tak. Będą to wyjątkowo silne dywizje. Pytanie: Czy operacja ta ma być przeprowadzona przy pomocy sił znajdujących się obecnie we Włoszech? Odpowiedź: Nie. Siedem dywizji zostało wycofanych lub jest właś nie wycofywanych z Włoch i Afryki Północnej, aby wziąć udział w operacji "Overlord". Te siedem dywizji wchodzi w skład owych 35 wymienionych w Pańskim pierwszym pytaniu. Po ich wycofaniu w basenie Morza Śródziemnego pozostanie około 22 dywizji przeznaczonych do realizacji innych celów. Część z nich chcemy użyć albo do działań przeciwko południowej Francji, albo też przesunąć znad Adriatyku w kierunku Dunaju. Obydwie te operacje zostaną przeprowadzone przy wzięciu pod uwagę operacji "Overlord". Tymczasem wygospodarowanie dwóch lub trzech dywizji dla zajęcia wysp Morza Egejskiego nie powinno stanowić większego problemu .

.. -..

32


Następnie wyjaśniłem, że niemożliwe jest wysłanie z regionu Morza Śródziemnego do Zjednoczonego Królestwa większej liczby dywizji niż wzmiankowane siedem. Po prostu transport nie wytrzymałby takiego obciążenia. Do początkowego uderzenia zgromadzimy w Zjednoczonym Królestwie 35 dywizji angielsko-amerykańskich. Później Brytyjczycy będą jedynie mogli utrzymywać swoje 16 dywizji w północnej Francji, podczas gdy Amerykanie będą nieustannie przysyłali nowe wojska do czasu, aż siły ekspedycyjne w północnej Francji osiągną liczbę 50-60 dywizji. Uwzględniając oddziały zabezpieczenia linii komunikacyjnych, korpuśne, artyleryjskie itp., dywizje brytyjskie i amerykańskie liczyły po 40 tysięcy ludzi każda. W Zjednoczonym Królestwie już teraz znajdowały się poważne siły powietrzne angielsko-amerykańskie lecz i tak liczba samolotów amerykańskich w czasie najbliższych miesięcy miała wzrosnąć dwukrotnie, a nawet trzykrotnie. Tak więc na obszarze, z którego łatwo będzie dosięgnąć nieprzyjaciela zostaną skoncentrowane ogromne siły powietrzne. Koncentrację tę prowadzimy zgodnie z ustalonym planem, który zostanie udostępniony władzom sowieckim, jeżeli oczywiście wyrażą takie życzenie.

zapytał mnie o działania na południu Francji. Odparnie istnieją żadne ich szczegółowe plany, lecz wyjaśni łem, że odbywać się mają w połączeniu lub równocześnie z operacją "Overlord". Siłę uderzeniową stanowić będą wojska znajdujące się obecnie na terenie Włoch. Dodałem, iż konieczne również staje się przeanalizowanie sugestii Prezydenta mówiącej o wyruszeniu na północny wschód od Adriatyku. Następnie Stalin zapytał, jak duże siły byłyby nam potrzebne, gdyby Turcja przystąpiła do wojny. Bacząc, aby mówić w swoim własnym imieniu, stwierdziłem, że do zajęcia wysp na Morzu Egejskim potrzebowaliśmy dwóch lub trzech dywizji oraz że oprócz tego musielibyśmy dać Turkom około 20 dywizjonów samolotów oraz kilka pułków artylerii niezbędnych do obrony. Rzecz jasna, dostarczenie samolotów i artylerii nie odbyłoby się kosztem żadnych innych

Stalin

łem, że

działań.

TEHERAN: OTWARCIE

33

Stalin sądził, że błędem byłoby wysyłanie części naszych sił do Turcji i okolic, a części do południowej Francji. Najlepiej ustalić, że "Overlord" jest najistotniejszą operacją 1944 roku i w momencie zajęcia Rzymu wysłać wszystkie dostępne siły z Włoch do południowej Francji. Wojska te powinny wspomóc operację "Overlord" w momencie rozpoczęcia inwazji. Francja stanowiła naj słabszy punkt całego niemieckiego frontu. Natomiast jemu osobiście nie wydaje się, aby Turcja zgodziła się na przystąpienie do wojny. Zapytałem wówczas rząd sowiecki, czy nie pragnie, aby Turcja przystąpiła do wojny. My już raz próbowaliśmy ją nakłonić do tego kroku, lecz nic z tego nie wyszło. Może jednak powinniśmy spróbować raz jeszcze? "Jestem za tym, aby spróbować ponownie - powiedział Stalin - a w razie konieczności wziąć ją za kark." Stwierdziłem wtedy, że całkowicie zgadzam się z uwagą marszałka Stalina na temat niepożądanego rozproszenia naszych sił, niemniej jednak sądzę, że kilka dywizji - powiedzmy dwie lub trzy - mogłoby zostać z powodzeniem wykorzystanych do zbliżenia się do Turcji, podczas gdy użyte siły powietrzne były by tymi, które do tej pory brały udział w obronie Egiptu, w związku z czym ich przemieszczenie okazałoby się doprawdy bardzo nieznaczne. Tak więc nie stanowiłoby to poważnej zmiany kierunku działań ani z punktu widzenia frontu włoskie go, ani operacji "Overlord". Stalin stwierdził wtedy, iż warto byłoby zająć te wyspy, jeżeli dałoby się to osiągnąć przy pomocy trzech lub czterech dywizji. Obawiam się zwłaszcza jednej rzeczy, powiedziałem, a mianowicie półrocznej bezczynności między opanowaniem Rzymu a rozpoczęciem operacji "Overlord" . Nie należy ani na chwilę zaprzestawać walki z nieprzyjacielem, a proponowane przeze mnie działania, choć niewątpliwie o drugorzędnym znaczeniu, powinny zostać szczegółowo rozpatrzone. Stalin powtórzył, że "Overlord" stanowi niezwykle istotną operację oraz że bardziej pomocny dla niej byłby atak na połu dniową Francję. Osobiście wolałby przejść we Włoszech do defensywy i zarzucić na pewien czas plan zajęcia Rzymu, jeżeli

34


miałoby to oznaczać atak na południową Francję wojsk, powiedzmy, w sile 10 dywizji. Dwa miesiące później rozpoczęłaby się operacja "Overlord" i obydwie siły kontynuowałyby wspólne działania. Odparłem na to, że wycofanie się z ofensywy na Rzym wcale nie uczyni nas silniejszymi, podczas gdy po jego zajęciu bę dziemy się znajdować w o wiele lepszej sytuacji, zniszczywszy lub rozbiwszy 1Oczy 11 dywizji niemieckich. Ponadto potrzebne nam były lotniska na północ od Rzymu, aby rozpocząć bombardowania Niemiec. Porzucenie planu zajęcia Rzymu jest więc niemożliwe. Oznaczałoby absolutną klęskę, a Parlament brytyjski nie zniósłby tego ani przez chwilę .

.. ., ...

Prezydent zaproponował teraz, aby przedyskutować kwestię rozplanowania w czasie wszystkich działań. Nie ulegało wąt pliwości, że każda operacja przedsięwzięta w rejonie Morza Śródziemnego przesunie rozpoczęcie operacji "Overlord" na czerwiec lub lipiec. On zaś wolałby w miarę możności, uniknąć tego rodzaju zwłoki. Zaproponował przeto, aby eksperci wojskowi zbadali możliwości rozpoczęcia działań przeciwko połu dniowej Francji zgodnie z sugestią wysuniętą przez Stalina, tzn. dwa miesiące przed operacją "Overlord", przy założeniu, że rozpocznie się ona zgodnie z planem. Stalin zabrał głos mówiąc, że doświadczenie, które Rosjanie zdobyli w czasie ostatnich dwóch lat uczy, iż żadna duża ofensywa nie przynosi efektów, jeżeli jest prowadzona tylko z jednego kierunku. Tak więc korzystniejsze rozwiązanie stanowiło by rozpoczęcie ofensywy z dwóch lub trzech kierunków równocześnie. Zmusi to nieprzyjaciela do rozproszenia sił, dając zarazem sposobność do częstych ataków, oczywiście pod warunkiem, że nasze siły znajdowałyby się dostatecznie blisko siebie, by utrzymywać kontakt i zwiększać skuteczność ofensywy jako całości. Stwierdził na koniec, że ta zasada stosuje się do dyskutowanego obecnie problemu. Zasadniczo zgadzałem się z tymi poglądami. To, co powiedziałem na temat drobnej pomocy dla Jugosławii i Turcji w ża-

TEHERAN: OTWARCIE

z przedstawioną tutaj ogólną konceaby zanotowano, że w żadnym wypadku nie zgodzę się na poświęcenie działań wojsk w rejonie Morza Śródziemnego, gdzie operuje 20 dywizji brytyjskich lub dowodzonych przez Brytyjczyków na rzecz tego, aby operacja "Overlord" rozpoczęła się dokładnie 1 maja. Jeżeli Turcja odmówi przystąpienia do wojny, trzeba się będzie z tym pogodzić. Żywiłem szczerą nadzieję, że nikt nie zażąda ode mnie, bym zgodził się na tak sztywne rozplanowanie działań, jakie przedstawił Prezydent. Czy nie lepiej byłoby, aby uczestnicy konferencji zastanowili się nad wszystkim, co zostało do tej pory powiedziane i kontynuowali dyskusję? Prezydent wyraził zgodę i zasugerował, aby sztaby przystąpiły do pracy następnego ranka. Stalin stwierdził wówczas, iż nie spodziewał się, że podczas tej konferencji poruszane będą kwestie militarne i w związku z tym nie wziął ze sobą ekspertów wojskowych. Tym niemniej marszałek Woroszyłow zrobi, co w jego mocy. Zapytałem, jak ma wyglądać dyskusja nad kwestią turecką, która była w równej mierze problemem politycznym, co militarnym. W związku z tym pytania, którymi powinniśmy się zająć na tej konferencji brzmiały następująco: a) Czego chcemy od Turcji? b) Co jesteśmy gotowi jej zaoferować, aby wciągnąć ją do wojny? c) Jakie będą konsekwencje podobnej oferty? Stalin wyraził zgodę. Turcja była sprzymierzeńcem Wielkiej Brytanii i pozostawała w przyjacielskich stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi. Tak więc do tych dwóch państw należało nakłonienie Turcji do przyjęcia odpowiedniego kursu. Gdy powiedziałem, że Turcy musieliby być szaleni, gdyby chcieli odrzucić zaproszenie Rosji, nie stając po zwycięskiej stronie i tracąc jednocześnie sympatię Wielkiej Brytanii, Stalin odparł, że wielu ludzi woli uchodzić za szalonych, a państwa neutralne traktują pozostałych jak głupców, którzy walczą, choć mogliby stać bezczynnie. den sposób nie

kłóciło się

35

pcją. Równocześnie stwierdziłem, iż pragnę,

36


Zakończyłem mówiąc, że chociaż jesteśmy przyjaciółmi, to nie ma sensu oszukiwać się, że zgadzamy się całkowicie we wszystkich kwestiach. Czas i cierpliwość były tu nieodzowne. I tak dobiegło końca nasze pierwsze spotkanie.

ROZDZIAŁ

XX

ROZMOWY I KONFERENCJE

Rozmowa ze Stalinem ,na temat Niemiec - Polska i jej granice Roosevelt przedstawia plan "czterech policjantów" - Z polecenia Króla wręczam ltonorozm} miecz upamiętniający obronę Stalingradu Drugie posiedzenie plenarne - Stalin pyta, kto będzie dowodził operacją "Overlord" - Przedstawiam brytyjski punkt widzenia na temat "Overlord" oraz Włoch - Trzydzieści nieprzyjacielskich dywizji związanych na Bałkanach - Jak przekonać Turcję, by przystąpiła do wojny? - Położenie Bułgarii - Spór na temat daty przekroczenia Kanału - Nie można pogrzebać szans kampanii włoskiej - Kwestia turecka - Stalin bezpośrednio do mnie kieruje pytanie na temat operacji "Overlord" - Sprzeciwiam się masowym egzekucjom Niemców.

ficjalne konferencje były przeplatane znacznie nie,kiedy istotniejszymi rozmowami pomiędzy Rooseveltem, Stalinem i mną, toczonymi podczas lunchów i kolacji. Przy takich okazjach niemal wszystko można było powiedzieć i przyjąć w sposób całkowicie życzliwy. 28 listopada, w czasie niedzielnej kolacji, naszym gospodarzem był Prezydent. Zebrało się 10 czy 11 osób łącznie z tłumaczami i nasza rozmowa szybko skierowała się na niezwykle ważne i ogólne kwestie. Tego wieczora po kolacji, gdy przechadzaliśmy się po pokoju, poprowadziłem Stalina w kierunku sofy i zaproponowałem, byśmy porozmawiali przez chwilę o tym, co się stanie, gdy odniesiemy zwycięstwo w tej wojnie. Przychylił się do mojej prośby i usiedliśmy. Dołączył do nas Eden. "Najpierw - powiedział marszałek - rozważmy najgorszą możliwość." Uważał, że Niemcy są w stanie bardzo szybko odzyskać siły i rozpocząć nową wojnę w dość krótkim czasie. Lękał się odrodzenia niemieckiego nacjonalizmu. Przecież po Wersalu zdawało się, że

O

38


pokój jest zapewniony, a jednak Niemcy wrócili do sił niezwykle szybko. W związku z tym musimy stworzyć prężną organizację, która uniemożliwi Niemcom rozpętanie nowej wojny. A Stalin był pewien, że do tego dojdzie. Gdy zapytałem: "Kiedy to się stanie?", odpowiedział: "W ciągu 15 lub 20 lat." Odrzekłem, że musimy zapewnić pokój światu na co najmniej 50 lat, gdyż w przeciwnym wypadku zdradzilibyśmy naszych żoł nierzy. Stalin był zdania, że powinniśmy nałożyć ograniczenia na niemiecką produkcję przemysłową, ponieważ Niemcy, będąc ludźmi zdolnymi, pomysłowymi i zaradnymi szybko nadrobią poniesione straty. Odrzekłem, że istotnie, pewien stopień kontroli będzie niezbędny. Zakażemy im tworzenia lotnictwa, tak cywilnego jak wojskowego, oraz organizowania systemu sztabowego. "Czy zdobędzie się Pan również na to - zapytał Stalin - aby zabronić istnienia fabryk zegarków i mebli, które i tak zajmą się produkcją części do pocisków? Niemcy wytwarzali karabiny-zabawki, na których później uczono setki tysięcy ludzi, jak zabijać innych." "Żadne rozwiązanie nie jest ostateczne - odpowiedziałem. Życie toczy się naprzód, a my chyba czegoś się nauczyliśmy. Naszym zadaniem jest zapewnienie bezpieczeństwa światu na 50 lat poprzez rozbrojenie Niemiec, uniemożliwienie im ponownych zbrojeń, przez kontrolę nad niemieckimi fabrykami, przez zakaz rozwoju lotnictwa oraz daleko idące zmiany terytorialne. Wszystko sprowadza się do tego, czy Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i ZSRR pozostaną w bliskich stosunkach, we wspólnym interesie kontrolując wszystko, co dzieje się w Niemczech. Nie powinniśmy się obawiać stanowczych działań w momencie, gdy wyczujemy jakieś niebezpieczeństwo." "Po ostatniej wojnie też istniał system kontroli - rzekł Stalin - i nic z tego nie wyszło." "Wtedy brakowało nam doświadczenia - odparłem - poprzednia wojna nie była wojną narodową w tym samym stopniu, co obecna, a Rosja nie brała wówczas udziału w konferencji pokojowej. Tym razem wszystko będzie wyglądać inaczej." Sądzi łem, że Prusy powinny zostać odizolowane i zmniejszone,

39


a Bawaria, Austria i Węgry mogłyby utworzyć coś w rodzaju pokojowej konfederacji. Byłem zdania, że Prusy powinny zostać potraktowane ze znacznie większą surowością niż reszta Rzeszy, co sprawi, że w przyszłości nie będą aż tak chętne się z nią wiązać. "Zgadzam się ze wszystkim, lecz to nie wystarczy" - brzmiała uwaga Stalina. Rosja, kontynuowałem, będzie mieć armię, a Wielka Brytania i Stany Zjednoczone marynarkę wojenną i lotnictwo. Oprócz tego, wszystkie trzy państwa posiadać będą inne zasoby. Każde powinno być potężnie uzbrojone i żadne nie może przyjmować jakichkolwiek zobowiązań rozbrojeniowych. ,,Jesteśmy powiernikami światowego pokoju. Jeżeli poniesiemy klęskę, być może spowoduje to prawie stuletni chaos. Jeżeli natomiast będziemy silni, wywiążemy się należycie z nałożone go na nasze barki zadania. Problem jednak jest poważniejszy, aniżeli tylko utrzymanie pokoju. Wszystkie trzy państwa powinny kierować przyszłością świata. Nie oznacza to, oczywiście, że zamierzam cokolwiek narzucać innym narodom. Domagam się jedynie wolności i prawa wszystkich narodów do decydowania o sobie. Nasza trójka musi pozostać w przyjaźni, aby każdy kraj stał się prawdziwym domem dla jego mieszkańców." Stalin zapytał ponownie, co ma się stać z Niemcami. Odparłem na to, iż nie zamierzam uderzać w zwykłych Niemców, lecz tylko i wyłącznie w przywódców oraz we wszystkie niebezpieczne układy. Na to Stalin powiedział, że warmii niemieckiej znajduje się wielu zwykłych Niemców, którzy walczą, ponieważ takie otrzymali rozkazy. Gdy pytał jeńców niemieckich pochodzących z warstw robotniczych (tak brzmi zapis, choć miał on prawdopodobnie na myśli członków partii komunistycznej), dlaczego walczą dla Hitlera, odpowiadali, że wykonują rozkazy. Takich jeńców kazał rozstrzelać .

.. - ..

Następnie wyszedłem z propozycją przedyskutowania kwestii polskiej. Stalin wyraził zgodę i poprosił mnie o rozpoczęcie.

40 Powiedziałem,


iż wypowiedzieliśmy wojnę Niemcom ze na Polskę i z tego choćby powodu Polska jest dla nas ważna. Kwestią naj istotniejszą była sprawa zachodniej granicy rosyjskiej. Lecz nie chciałem precyzować żadnych prośb dotyczących granic. Pragnąłem jedynie szczerych rozmów z Rosjanami na ten temat. Gdyby marszałek Stalin miał ochotę podzielić się z nami swoimi myślami, można by rozpocząć konkretną dyskusję i dojść do czegoś w rodzaju porozumienia, a marszałek mógłby powiedzieć nam, co jego zdaniem jest konieczne dla obrony zachodnich granic Rosji. Po zakończeniu wojny, co mogło nastąpić jeszcze w 1944 roku, Związek Radziecki stanowić będzie potęgę i jego zdanie przy podejmowaniu wszelkich decyzji dotyczących Polski okaże się niezwykle istotne. Osobiście uważałem, że Polska mogłaby się przesunąć nieco na zachód, jak żołnierz robiący dwa kroki na komendę: "Równaj w lewo". Najwyżej skończy się na tym, że Polska wejdzie nieznacznie na terytorium Niemiec, lecz bez względu na wszystko musi być ona silna. Stanowi ważny instrument w europejskiej orkiestrze. Stalin powiedział na to, że polska kultura i polski język muszą zostać zachowane. Nie mogą ulec zniszczeniu. "Mamy więc spróbować wyznaczyć granice?" - spytałem. "Tak." "Ani Prezydent, ani ja nie zostaliśmy upoważnieni przez nasze parlamenty do wyznaczania granic. Jednak teraz w Teheranie moglibyśmy uzgodnić pewną linię postępowania, którą przedstawilibyśmy Polakom, sugerując równocześnie, by postarali się ją zaakceptować." Zdecydowaliśmy się więc na dokładniejsze przyjrzenie się tej sprawie. Stalin zapytał, czy rozmowy te będą się toczyć bez udziału strony polskiej. Odparłem, że tak, a gdy dojdziemy do nieoficjalnego porozumienia, będziemy mogli skontaktować się z Polakami. W tym momencie pan Eden oświadczył, że zaskoczyło go stwierdzenie Stalina, które padło tego popołudnia, że na zachodzie Polacy dojdą aż do Odry. Widział w tym dużą nadzieję i zarazem zachętę do dalszych działań. Stalin zapytał wówczas, czy sądzimy, że zamierza całkowicie wchłonąć Polwzględu

41


skę.

Na to Eden odpowiedział, iż nie wie, ile Rosjanie zamierzaani też jakiej części nie będą w stanie strawić. Stalin odparł, że Rosjanie nie chcą niczego, co należy do innych narodów, chociaż niewykluczone, że odgryzą kawałek Niemiec. Eden stwierdził, że to co Polska utraciła na wschodzie, mogłaby odzyskać na zachodzie. Stalin powiedział, że jest to możliwym, lecz niczego nie wiadomo na pewno. Wtedy przy pomocy trzech zapałek przedstawiłem mój plan, wedle którego Polska mogłaby przesunąć się na zachód. To spodobało się Stalinowi i w tym momencie nasza grupa rozstała się na pewien czas .

ją zjeść,

.. -..

Ranek 29 listopada rozpoczął się od konferencji dowódców wojskowych Wielkiej Brytanii, ZSRR i Stanów Zjednoczonych. Ponieważ wiedziałem, że Stalin i Roosevelt przeprowadzili już prywatną rozmowę, jako że mieszkali w tej samej ambasadzie, zaproponowałem Prezydentowi, abyśmy przed drugim spotkaniem plenarnym tego popołudnia zjedli razem lunch. Jednakże Roosevelt odmówił, wysyłając do mnie Harrimana, który wyjaśnił, że Prezydent nie chce, aby Stalin wiedział, że spotykamy się nieoficjalnie. Przyjąłem tę informację z ogromnym zdziwieniem, ponieważ sądziłem, że wszyscy trzej powinniśmy obdarzać się takim samym zaufaniem. Po lunchu Prezydent odbył kolejne spotkanie ze Stalinem i Mołotowem, podczas którego przedyskutowano wiele istotnych kwestii, a wśród nich plan pana Roosevelta dotyczących rządów nad powojennym światem. Sprawować je powinni "czterej policjanci" tzn. ZSRR, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Chiny. Jednakże Stalinowi nie spodobał się ten pomysł. Powiedział, że mniejsze państwa europejskie nie ustosunkują się przychylnie do instytucji "czterech policjantów". Ponadto nie wierzył, aby Chiny mogły stanowić potęgę po zakończeniu wojny, a nawet gdyby tak było, to państwa europejskie na pewno nie zgodziłyby się z tym, aby Chiny współdecydowały o ich losach. W tym wzglę dzie przywódca sowiecki okazał się być bardziej przewidują cym i obdarzonym znacznie większą intuicją, aniżeli Prezydent. Natomiast, gdy Stalin zaproponował utworzenie jednego

42


komitetu dla Europy i drugiego dla Dalekiego Wschodu - przy czym komitet europejski miałby się składać z Wielkiej Brytanii, Rosji, Stanów Zjednoczonych i jednego z państw europejskich - Prezydent odparł, że przypomina mu to mój plan komitetów regionalnych, jednego dla Europy, jednego dla Dalekiego W schodu i jednego dla obu Ameryk. Nie zaznaczył jednak przy tym, iż rozważałem również powołanie Rady Najwyższej Narodów Zjednoczonych, w skład której wchodziłyby wszystkie trzy komitety. Ponieważ dopiero dużo później dowiedziałem się o wszystkim, co wówczas zaszło, nie byłem w stanie sprostować błędów zawartych w tych stwierdzeniach .

.. - ..

Przed rozpoczęciem drugiego posiedzenia plenarnego przewidzianego na godzinę 4.00 po południu przekazałem, z polecenia Króla, honorowy miecz, który Jego Wysokość kazał zaprojektować i wykonać dla upamiętnienia znakomitej obrony Stalingradu. Ogromna sala była wypełniona rosyjskimi oficerami i żołnierzami. Gdy po kilku zdaniach wyjaśnienia wręczy łem tę wspaniałą broń marszałkowi Stalinowi, ten uniósł ją w pełnym czci geście i ucałował. Następnie przekazał miecz Woroszyłowowi, który go upuścił. Miecz został wyniesiony z wielką czcią w otoczeniu rosyjskiej kompanii honorowej. Gdy procesja ta przesuwała się przez salę, zauważyłem, że Prezydent jest głęboko poruszony ceremonią. Przeszliśmy do sali konferencyjnej i zajęliśmy miejsca przy okrągłym stole, tym razem w towarzystwie szefów sztabów, którzy mieli przedstawić nam rezultaty swoich porannych prac. W ich imieniu szef sztabu imperialnego stwierdził, iż po zbadaniu sytuacji doszli do wniosku, że jeżeli nic nie będzie się działo w rejonie Morza Śródziemnego, od teraz aż do momentu rozpoczęcia operacji "Overlord", Niemcy będą w stanie przerzucić swoje wojska z Włoch na terytorium Rosji, bądź też południowej Francji. Rozważyli takie posunięcia jak ofensywa w górę Półwyspu Apenińskiego, wzmocnienie sił partyzanckich w Jugosławii, umożliwiające związanie dywizji niemieckich na Bałkanach oraz wciągnięcie Turcji do wojny. Dyskuto-

43


na temat desantu w południowej Francji, który przeprowadzony równocześnie z operacją "Overlord". Portal dokonał przeglądu wyników naszej ofensywy bombowej, a Marshall amerykańskiej koncentracji w Wielkiej Brytanii. Generał Marshall powiedział, że problemem sprzymierzonych w Europie nie są wojska czy wyposażenie, lecz okrę ty, sprzęt desantowy i opanowanie lotnisk położonych nie opodal obszarów działań operacyjnych. Szczególnie brakowało sprzętu desantowego, a zwłaszcza okrętów desantowych typu LST przewożących jednocześnie 40 czołgów. Jeżeli zaś chodzi o operację "Overlord" to dostawy są realizowane zgodnie z planem. Jedyny zmienny i problematyczny czynnik stanowiły jednostki desantowe. Program ich budowy został przyśpieszony zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i w Stanach Zjednoczonych z dwóch względów: po pierwsze, aby zwiększyć skalę począt kowego uderzenia w czasie operacji "Overlord", a po drugie, aby umożliwić przeprowadzenie planowanych przez nas działań na Morzu Śródziemnym. wali

również

musiałby zostać

a. _ ". Wreszcie Stalin zadał najważniejsze pytanie: "Kto będzie do"Overlord"? Prezydent odparł, że to nie zostało jeszcze ustalone. Na to Stalin stwierdził bez ogródek, że jeżeli nie obarczy się jednego człowieka odpowiedzialnością za całość przygotowań, operacja zakończy się fiaskiem. Roosevelt wyjaśnił, że krok taki został już uczyniony. Otóż od pewnego czasu oficer brytyjski, generał Morgan, ma pod swoimi rozkazami połączony sztab angielsko-amerykański i on właśnie planuje działania. W praktyce wszystkie decyzje już zapadły, z jednym tylko wyjątkiem: nie ogłoszono nazwiska głównodo wodzącego. Stalin oświadczył, że niezbędne jest natychmiastowe wyznaczenie jednej osoby odpowiedzialnej nie tylko za planowanie, ale i za wykonanie. W przeciwnym bowiem wypadku może dojść do sytuacji, w której generał Morgan obwieści, że wszystko jest gotowe, a głównodowodzący, w chwili objęcia wodził operacją

44


funkcji, może zająć odmienne stanowisko i zechce wprowadzać zmiany. Powiedziałem, że generał Morgan został wyznaczony kilka miesięcy temu przez Połączony Komitet Szefów Sztabów, za aprobatą Prezydenta i moją, na stanowisko szefa sztabu naczelnego dowódcy. Rząd JKMości wyraził gotowość służenia pod rozkazami oficera amerykańskiego, z uwagi na to, że Stany Zjednoczone są odpowiedzialne za koncentrację sił przeznaczonych do inwazji oraz będą dysponować przewagą liczebną. Natomiast w rejonie Morza Śródziemnego sytuacja przedstawia się odwrotnie: niemal wszystkie siły morskie należą do Brytyjczyków, a i w siłach lądowych posiadają oni znaczną przewagę. W związku z tym uznaliśmy, że dowództwo na tym terenie sprawować powinien oficer brytyjski. Stwierdziłem także, iż kwestia mianowania głównodowodzącego powinna zostać rozpatrzona jedynie przez szefów trzech rządów, a nie wszystkich uczestników tak wielkiej konferencji. Stalin powiedział, że rząd sowiecki nie rości sobie pretensji do wywierania jakiegokolwiek wpływu na wybór głównodowodzącego. Pragnie jedynie wiedzieć, kto obejmie to stanowisko. Uznał za sprawę zasadniczą, by nominacja została ogłoszona niezwłocznie, a wybrany na to stanowisko generał był odpowiedzialny nie tylko za przygotowania do operacji, lecz także za jej wykonanie. Zgodziłem się, że kwestia ta jest bezsprzecznie najistotniejszą i obiecałem, że zostanie załatwiona w ciągu najbliższych dwóch tygodni .

.. - ..

Następnie przedstawiłem

brytyjski punkt widzenia. Stwiermartwi mnie ilość oraz złożoność stojących przed nami problemów. Na konferencji reprezentowaliśmy niemal półtora miliarda ludzi, których losy zależały od tego, czy uda się nam dojść do odpowiednich wniosków. Nie mogliśmy się przeto rozjechać, dopóki nie zostaną rozwiązane wszystkie problemy wojskowe, polityczne i moralne, jakie przed nami stoją. Chwilowo jednak postanowiłem ograniczyć się do kilku spraw szczegółowych, które mogłyby zostać zbadane przez jakiś podkomitet wojskowy. dziłem, że


45

Po pierwsze, jakiej pomocy mogłyby udzielić operacji "Overlord" wojska znajdujące się obecnie na śródziemnomorskim teatrze wojennym? A zwłaszcza, na jaką skalę oddziały znajdują ce się we Włoszech mogłyby rozpocząć działania przeciwko południowej Francji? planie tym wspominał zarówno Prezydent, jak i Stalin, lecz nie został on wystarczająco szczegółowo zbadany, aby ktokolwiek mógł wyrazić ostateczny pogląd. Stalin słusznie podkreślił wartość operacji okrążających, lecz atakowanie przy pomocy małych sił, które zostałyby zniszczone jeszcze przed przybyciem sił głównych było po prostu bezsensowne. Przemawiając wyłącznie w swoim imieniu stwierdziłem, że na Morzu Śródziemnym powinno się zatrzymać taką liczbę okrętów desantowych, jaka będzie w stanie przetransportować przynajmniej dwie dywizje. Z takimi siłami desantowymi możemy wspomóc ofensywę w górę Półwyspu Apenińskie go przy pomocy działań oskrzydlających prowadzonych drogą morską, unikając w ten sposób męczącego i niezwykle powolnego ataku frontalnego. Prócz tego, owe jednostki desantowe umożliwią nam zajęcie Rodosu i otwarcie Morza Egejskiego, równocześnie z przystąpieniem Turcji do wojny. Pięć lub sześć miesięcy później tymi siłami przeprowadziliśmy desant w po.łudniowej Francji zsynchronizowany z operacją "Overlord" . Rzecz jasna wszystkie te działania wymagać będą niezwykle dokładnego zbadania i daleko idącej koordynacji, lecz z dużą dozą nadziei można powiedzieć, że wymienione przeze mnie operacje są całkowicie wykonalne. Z drugiej jednak strony było jasne, że nie da się utrzymać na Morzu Śródziemnym grupy okrętów desantowych mogących przetransportować dwie dywizje, bez przesunięcia daty operacji "Overlord" o sześć lub osiem tygodni, lub bez ściągania ze wschodu okrętów wysła nych tam do walk z Japończykami. W tym momencie powstawał dylemat polegający na konieczności wyważenia dwóch równorzędnych racji. Powiedziałem, że będę niezwykle wdzię czny, jeżeli poznam poglądy w tej sprawie marszałków Stalina i Woroszyłowa, ponieważ ich sprawozdanie na temat sytuacji militarnej napełniło Brytyjczyków niekłamanym podziwem.

°

46


problem Jugosławii i wybrzeża partyzanckie zatrzymywały na Bałkanach ni mniej, ni więcej, tylko 21 dywizji niemieckich. Ponadto, na terenie Grecji i Jugosławii przebywało 9 dywizji bułgarskich. Tak więc ci dzielni partyzanci absorbowali uwagę 30 dywizji nieprzyjacielskich. Nie ulegało wątpliwości, że teatr bałkański stanowił jeden z obszarów, gdzie byliśmy w stanie maksymalnie rozciągnąć siły wroga, łapiąc równocześnie oddech przed czekającymi nas ciężkimi bitwami. Sami nie mieliśmy żadnych ambicji jeżeli chodzi o Bałkany. Pragnęliśmy jedynie przygwoździć te 30 nieprzyjacielskich dywizji. Pan Mołotow, pan Eden oraz przedstawiciel Prezydenta powinni odbyć naradę, a następnie poinformować uczestników konferencji o wnioskach, do których uda się im dojść. Na przykład, czy nasi sowieccy przyjaciele i sojusznicy widzą jakiekolwiek polityczne trudności w proponowanej linii postępowania? Jeżeli tak, to jakie? My jak najbardziej pragnęliśmy harmonijnej współpracy. Z militarnego punktu widzenia nie było koniecznym użycie na tym obszarze dużej liczby wojsk. Niezbędnym było jedynie udzielenie partyzantom pomocy w postaci dostaw, sprzętu oraz działań prowadzonych przez komandosów. Trzeci i ostatni problem stanowiła Turcja. Ponieważ Wielka Brytania była jej sprzymierzeńcem, przyjęła na siebie zadanie przekonania lub nakłonienia Turcji do przystąpienia do wojny jeszcze przed Bożym Narodzeniem. Jeżeli Prezydent byłby gotów wkroczyć w tym momencie i przejąć pałeczkę, rząd brytyjski z ogromną radością przekaże sprawę w jego ręce. Powiedziałem, że mogą zapewnić w imieniu rządu JKMości, że Wielka Brytania podejmie wszelkie wysiłki, aby wciągnąć Turcję do wojny. Z militarnego punktu widzenia jej przystąpienie do wojny wiązałoby się z przemieszczeniem co najwyżej dwóch lub trzech dywizji wojsk alianckich. Zapytałem następnie o stosunek rządu sowieckiego do Buł garii. Czy byłby on gotów poinformować Bułgarię, że jeżeli Turcja przystąpi do wojny z Niemcami, a Bułgaria zaatakuje Turcję, to wówczas Sowieci natychmiast uznają Bułgarię za wroga? Zaproponowałem, by Mołotow, Eden oraz przedstawiDrugie miejsce

zajmował

dalmatyńskiego. Siły

47


ciel Prezydenta poinformowali nas o najlepszych sposobach wciągnięcia Turcji w toczącą się wojnę. Gdyby się to powiodło, byłby to straszliwy cios wymierzony Niemcom. Bułgaria zostałaby osłabiona, Rumunia podjęłaby desperackie wysiłki w kierunku bezwarunkowej kapitulacji, co w rezultacie wywrze wpływ na Węgry. Celem wszystkich planowanych przeze mnie działań na Morzu Śródziemnym było ulżenie Rosji i zwiększe nie szans operacji "Ovęrlord" .

..... ..

Przemawiałem około 10 minut. Gdy skończyłem, zapadła cisza. Następnie Sta1in powiedział: "Jeżeli w wyniku przystąpie nia Turcji do wojny Bułgaria zagrozi Turcji, wówczas rząd sowiecki wypowie wojnę Bułgarii." Podziękowałem mu za to zapewnienie i zapytałem, czy mogę poinformować o tym Turków. Stalin odrzekł, że nie ma nic przeciwko temu. Następnie przystąpił do omawiania własnych zapatrywań na sprawy bałkań skie. Stwierdził, iż nie widzi żadnej rozbieżności między naszymi poglądami i jest jak najbardziej za udzieleniem pomocy partyzantom. Dodał jednak z absolutną szczerością, że przystąpie nie Turcji do wojny, wsparcie Jugosławii oraz opanowanie Rzymu - to dla Rosjan sprawy o drugorzędnym znaczeniu. Jeżeli konferencja została zwołana dla przedyskutowania kwestii militarnych, operacja "Overlord" musi się znaleźć na pierwszym miejscu. Gdyby trzeba było powołać komisję wojskową, tak jak to zaplanowano, musiałaby ona otrzymać niezwykle szczegółowe instrukcje odnośnie powierzonego jej zadania. Rosjanie potrzebowali pomocy, i to pilnej, w walce z wojskami niemieckimi. Taką pomoc stanowiłoby szybkie i sprawne rozpoczęcie operacji "Overlord" . W związku z tym na1eżało usta1ić trzy sprawy. Po pierwsze, datę. Operacja powinna się rozpocząć nie później niż w maju. Po drugie, należało ją wesprzeć desantem w połu dniowej Francji. Jeżeli mogłoby się to odbyć dwa lub trzy miesiące przed "Overlord", tym lepiej, jeżeli nie, może nastąpić równocześnie, a jeżeli i to byłoby niemożliwe, to desant nawet w późniejszym terminie stanowiłby istotną pomoc. Atak w po-

48


łudniowej Francji jako operacja wspierająca byłby niezwykle korzystny dla "Overlord" . Zajęcie Rzymu oraz pozostałe akcje na Morzu Śródziemnym stanowią jedynie działania uboczne. Trzeci problem dotyczył nominacji dowódcy operacji "Overlord" . Stalin powiedział, że chciałby, by tę sprawę załatwiono jeszcze przed końcem konferencji lub najpóźniej tydzień po jej zakończeniu. Bez głównodowodzącego nie można prowadzić przygotowań. Wybór odpowiedniego człowieka pozostaje w gestii rządów brytyjskiego i amerykańskiego, a rząd sowiecki pragnąłby jedynie poznać jego nazwisko .

.. .. ,.

Prezydent powiedział, że wszyscy jesteśmy zgodni co do znaczenia operacji "Overlord", lecz nie do jej daty. Jeżeli mielibyśmy przeprowadzić ją w maju, zmuszeni bylibyśmy odwołać przynajmniej jedną z operacji na śródziemnomorskim teatrze wojennym. Gdy jednak zdecydujemy się zatrzymać sprzęt desantowy i resztę wyposażenia na Morzu Śródziemnym, wówczas "Overlord" ulegnie przesunięciu na czerwiec lub lipiec. Tu jednak rodziło się poważne niebezpieczeństwo. Zapoczątkowa nie działań we wschodnim rejonie Morza Śródziemnego, nawet przy użyciu tylko dwóch czy trzech dywizji, może spowodować, że rozwiną się one w coś większego, co wymagać będzie użycia dodatkowych sił. Jeżeli sprawy przybiorą taki obrót, nawet późniejszy termin operacji "Overlord" musiałby zostać przesunięty.

Następnie pan Roosevelt nawiązał do mojej wzmianki o trzydziestu dywizjach niemieckich i bułgarskich stacjonujących na Bałkanach. Stwierdził, że powinniśmy zwiększyć wysiłki zmierzające do utrzymania ich na tym obszarze przy pomocy komandosów. Wszyscy byli zgodni co do tego, że należy udzielić pomocy Ticie, nie używając oczywiście do tego celu sił przeznaczonych do operacji "Overlord". Stalin powiedział, że wedle posiadanych przez niego informacji Niemcy dysponują 8 dywizjami w Jugosławii, 5 w Grecji, 3 w Bułgarii oraz 25 we Francji. W związku z tym nie za-


mierzał wyrazić

49

zgody na rozpoczęcie operacji "Overlord" w maju. Odparłem, iż nie mogę przystać na taki układ. Niemniej jednak nie widziałem żadnej zasadniczej różnicy w wyrażonych do tej pory poglądach. Zadeklarowałem gotowość uczynienia wszystkiego, co tylko było w mocy rządu JKMości, aby doprowadzić do jak najwcześniejszego rozpoczęcia operacji "Overlord", lecz daleki byłem od tego, aby bezlitośnie przekreślać możliwości rysujące się przed nami na śródziemnomorskim teatrze wojennym tylko po to, aby o miesiąc przyśpieszyć moment jej rozpoczęcia. W rejonie Morza Śródziemnego przebywały ogromne siły brytyjskie i nie mogłem się zgodzić, by przez sześć miesięcy stały one bezczynnie. Powinny prowadzić nieustającą walkę z nieprzyjacielem u boku swoich amerykań skich sprzymierzeńców. Liczyłem na to, że wojska brytyjskie i amerykańskie pokonają oddziały niemieckie we Włoszech i po dojściu na północ od Rzymu zwiążą znaczne siły niemieckie na froncie włoskim. Sześciomiesięczna bezczynność we Włoszech byłaby dużym błędem i naraziłaby nas na zarzut, że Sowieci dźwigają na swoich barkach cały ciężar wojny na lą dzie. Stalin odrzekł, że nigdy nie miał na myśli całkowitego zaprzestania działań we Włoszech w czasie zimy. Wyjaśniłem wówczas, że zabranie sprzętu desantowego z Morza Śródziemnego oznaczałoby definitywne ograniczenie prowadzonych przez nas walk. Przypomniałem Stalinowi trzy warunki, na których opierało się powodzenie operacji "Overlord". Pierwszy z nich stanowiła redukcja myśliwców niemieckich w północno-zachodniej Europie przed rozpoczęciem desantu. Drugi zakładał, że niemieckie rezerwy we Francji i Niderlandach w dniu desantu nie mogą przekraczać 12 pełnych dywizji ruchomych. Trzeci wymagał dopilnowania, aby w cią gu pierwszych 60 dni operacji Niemcy nie byli w stanie przerzucić z innych frontów więcej aniżeli 15 pełnych dywizji. Aby te warunki mogły zostać spełnione, powinniśmy zatrzymać we Włoszech i Jugosławii jak największą liczbę Niemców. Przystąpienie Turcji do wojny stanowiłoby istotną pomoc, lecz nie później, aniżeli

50


jest to czynnik najważniejszy. Niemcy znajdujący się we Wło szech w większości zostali przeniesieni z terytorium Francji. Gdy zmniejszymy nacisk w tym rejonie, znajdą się tam ponownie. Jest to obecnie jedyny front, na którym możemy toczyć walkę z nieprzyjacielem. Jeżeli w czasie miesięcy zimowych nie będziemy ustawać w wysiłkach, stworzymy wówczas niezwykle korzystne warunki do pomyślnego przeprowadzenia operacji "Overlord". Stalin spytał, co by się stało, gdyby we Francji znajdowało się 13 lub 14 ruchomych dywizji niemieckich, a ponad 15 mogliby Niemcy ściągnąć z pozostałych frontów. Czy to wykluczyłoby operację "Overlord"? "Absolutnie nie" - odparłem.

e. _ ..

Następnie

dyskusja powróciła do tematu Turcji. Uzgodnilido końca tego roku spróbujemy skłonić ją do przystą pienia do wojny. Gdyby się nam to powiodło, to jedyny krok, jaki musielibyśmy uczynić, polegałby na umieszczeniu naszych samolotów na lotniskach tureckich w Anatolii i zajęciu Rodosu. Do tego celu wystarczyłaby jedna dywizja i trochę oddziałów garnizonowych. Opanowawszy Rodos i tureckie bazy powietrzne, bez trudu zamorzylibyśmy głodem wszystkie wyspy Morza Egejskiego. Działania te nie nakładałyby na nas żadnej nieograniczonej odpowiedzialności, wręcz przeciwnie, miałyby one ściśle ograniczony charakter. Gdyby nasze wysiłki w Turcji spełzły na niczym, sprawę uznalibyśmy za zamkniętą. Tym niemniej, należało pamiętać także i o tym, że nasze niepowodzenie przyniesie ogromną ulgę Niemcom. Istniał jednak jeszcze jeden aspekt tej sprawy. Otóż gdyby Turcja przystąpiła do wojny, w wyniku czego my zajęlibyśmy Rodos i wypędzili Niemców z innych wysp Morza Egejskiego, to nasze wojska lądowe i lotnictwo znajdujące się w Egipcie mogłyby wkroczyć do akcji, uderzając w kierunku północnym, zamiast - jak dotychczas pozostawać w defensywie. Sprawy Turcji nie wolno lekceważyć. Jak stwierdził Prezydent i generał Marshall, skala, rodzaj oraz rozplanowanie naśmy, że


51

szych działań są ściśle uzależnione od tego, czy będziemy dysponowali odpowiednią ilością okrętów desantowych i transportowych zdolnych przewieźć niezbędne wojska. Oświadczy łem, że gotów jestem w każdej chwili przedyskutować wszystkie szczegóły tego problemu, lecz jeżeli nie możliwym okaże się zatrzymanie nawet tej małej liczby sprzętu desantowego na Morzu Śródziemnym, czy też ściągnięcie go z innego teatru działań wojennych, wówczas absolutnie nie ma mowy o żad nych działaniach w rejonie Morza Śródziemnego, do czego zaliczam również desant na południową Francję. Należałoby wziąć to pod uwagę przed podjęciem jakichkolwiek decyzji. Powiedziałem Stalinowi, że zgadzam się z nim co do konieczności konkretnej adnotacji na temat Wojskowego Komitetu Technicznego i zaproponowałem, aby została ona sporządzona oddzielnie przez szefów trzech rządów. Na to Stalin stwierdził, że przemyślawszy wszystko doszedł do wniosku, że komitet taki nie jest potrzebny. Nie trzeba zagłę biać się w szczegóły, aby podjąć konkretną decyzję. Istniały trzy problemy: data operacji "Overlord", mianowanie głów nodowodzącego oraz stwierdzenie, czy możliwe jest przeprowadzenie działań wspierających w południowej Francji. Decyzje w tych kwestiach powinny zapaść podczas konferencji plenarnej. Ponadto, nie widział konieczności tworzenia komitetu ministrów spraw zagranicznych. Powołanie obu tych komitetów opóźniłoby jedynie zakończenie konferencji, a on nie mógł pozostać w Teheranie dłużej niż do 1, maksimum 2 grudnia. Prezydent powiedział, iż sporządził próbny zarys wzmiankowanej adnotacji dotyczącej Komitetu Wojskowego w niezwykle prostej formie, na wypadek, gdyby postanowiono, że ciało takie powinno rozpocząć pracę. Tekst ów brzmiał następująco: "Paragraf 1.: Komitet trzech sztabów przyjmie, że operacja »Overlord« stanowi główną operację roku 1944. Paragraf 2.: Komitet wyda polecenia dotyczące planowanych operacji pomocniczych, biorąc pod uwagę wynikające z nich przesunięcie operacji »Overlord«". Tekst ten został przyjęty. Stalin stwierdził, że data rozpoczęcia operacji "Overlord" jest dla niego niezwykle istotna, z uwagi na konieczność skoordy-

52


nowania działań na froncie rosyjskim. Prezydent zauważył, że data tej operacji została ustalona jeszcze podczas konferencji w Quebecu i tylko rozwój wypadków od tamtej pory sprawił, iż zaczęto rozważać możliwość zmian. Zanim rozeszliśmy się, Stalin spojrzał na mnie przez stół i rzekł: "Chciałbym zadać panu premierowi bardzo bezpośred nie pytanie dotyczące operacji »Overlord«. Czy pan premier i sztab brytyjski naprawę w nią wierzą?" Odpowiedziałem na to: "Jeżeli w odpowiednim czasie wszystkie wymienione wcześniej warunki zostaną spełnione, wówczas naszym obowiązkiem będzie rzucenie wojsk przez Kanał i uderzenie na Niemców." Po tym rozstaliśmy się .

.. - ..

Tego wieczora na obiedzie gościł nas Stalin. Byliśmy w wą skim gronie: Stalin i Mołotow, Prezydent, Hopkins, Harriman, Clark Kerr, ja i Eden oraz nasi tłumacze. Po konferencyjnych wysiłkach panował wesoły nastrój i wznoszono wiele toastów. Niebawem pojawił się Elliott Roosevelt, który przyleciał, by przyłączyć się do ojca i ktoś zaprosił go do stołu. Kilkakrotnie włączał się do rozmów, a w przyszłości przekazał wielce ubarwione i błędne sprawozdanie z tego, co się wówczas wydarzyło. Stalin, jak wspomina Hopkins, postanowił "podrażnić się" trochę ze mną, co bynajmniej mi nie przeszkadzało, dopóki nie poruszył w sposób niezwykle poważny problemu kary, jaką przyjdzie wymierzyć Niemcom. Niemiecki sztab generalny, powiedział, musi zostać zlikwidowany. Cała potęga wojsk hitlerowskich opiera się na około 50 tysiącach oficerów i fachowców w zakresie techniki. Gdyby pod koniec wojny udało się ich wszystkich zebrać razem i rozstrzelać, cała potęga militarna Niemiec ległaby w gruzach. Wówczas poczułem się zobowiązany do zaprotestowania. "Brytyjski Parlament oraz opinia publiczna nigdy nie zgodzą się na masowe egzekucje. Nawet, jeżeli w wojennym zapale wyraziliby zgodę na rozpoczęcie podobnych działań, to po pierwszej rzezi zwróciliby się gwałtownie przeciwko osobom za nie

53


odpowiedzialnym. Sowieci nie

mogą mieć

w tym

względzie

żadnych złudzeń." Jednakże

Stalin, być może tylko przez przekorę, kontynuował ten temat. "Pięćdziesiąt tysięcy - powiedział - trzeba rozstrzelać." Byłem ogromnie oburzony. "Wolałbym - rzekłem - zostać raczej wyprowadzonym w tej chwili do ogrodu i zastrzelonym, aniżeli okryć hańbą siebie i mój naród, pozwalając na podobną niegodziwość."

W tym momencie wtrącił się Prezydent, proponując "kompromis". Powinno się rozstrzelać nie 50 lecz 49 tysięcy. Tym stwierdzeniem zamierzał sprowadzić całą kwestię do absurdu. Eden również wysyłał mi sygnały, że wszystko to ma być jedynie żartem. Wówczas Elliott Roosevelt podniósł się z miejsca i wygłosił przemówienie, w którym całkowicie zgodził się z marszałkiem Stalinem oraz wyraził pogląd, że armia amerykańska jak najbardziej poprze ten projekt. W tym momencie zerwałem się od stołu i wyszedłem do sąsiedniego pokoju, który tonął w półmroku. Nie upłynęła nawet minuta, kiedy poczułem, że ktoś kładzie mi ręce na ramionach. Spojrzawszy za siebie zobaczyłem roześmianych Stalina i Mołotowa. Zapewniali mnie, że to tylko żarty, i nic podobnego nie przyszłoby im do głowy. Stalin potrafi być bardzo przekonujący, gdy tego chce i nigdy chyba nie wykorzystał tej cechy w większym stopniu, aniżeli w tamtej chwili. Chociaż nie wierzyłem wtedy, podobnie jak nie wierzę teraz, że był to jedynie żart, i nie kryły się za tym wszystkim żadne poważniejsze zamiary, zgodziłem się jednak powrócić do stołu i reszta wieczoru upłynęła w przyjemnej atmosferze.

ROZDZIAŁ

XXI

TEHERAN: ISTOTNE SPRAWY

Moje sześćdziesiąte dziewiąte urodziny - Spotykam się sam na sam ze Stalinem - Zaawansowane przygotowania do operacji "Overlord"Sytuacja w rejonie Morza Śródziemnego - Naczelne dowództwo Wszystko zależy od sprzętu desantowego - Wojska zgromadzone do przeprowadzenia operacji "Overlord" - We Włoszech zapowiada się wielka bitwa - Stalin podkreśla konieczność przeprowadzenia operacji "Overlord" - Proponuje ofensywę rosyjską w maju lub czerwcu Prezydent wydaje lunch "tylko dla trzech" - Rosja żąda dostępu do portów nie zamarzających - Trzecia sesja plenarna, 30 listopada Główne decyzje wojskowe zostają podjęte - Uzgodnienie treści wspólnego komunikatu - Kolacja w poselstwie brytyjskim - Liczne komplementy i wiele przemówień - Replika generała Brooke'a pod adresem Stalina.

iezwykle gorączkowy i pamiętny był dla mnie 30 listopada. Obchodziłem sześćdziesiąte dziewiąte urodziny, a cały dzień upłynął mi na załatwianiu najbardziej istotnych spraw, w jakie kiedykolwiek byłem zaangażo wany. Świadomość, że Prezydent zamieszkujący w ambasadzie sowieckiej pozostawał w ciągłym kontakcie z marszałkiem Stalinem oraz fakt, iż pomimo naszej dotychczasowej zażyłości od chwili opuszczenia Kairu unikał rozmów ze mną sam na sam, skłoniły mnie do podjęcia starań o zorganizowanie spotkania w cztery oczy ze Stalinem. Odnosiłem nie odmiennie wraże nie, iż sowiecki przywódca nieco opacznie pojmuje postawę brytyjską. Przekonanie, które powstało w jego umyśle można by zreasumować zdaniem: "Churchill i sztaby brytyjskie chcą zablokować operację »Overlord«, jeżeli to tylko będzie możli we, ponieważ w zamian pragną zaatakować Bałkany." Moje

N

55


obecne zadanie

polegało

na skorygowaniu tego

błędnego

wy-

obrażenia.

Dokładna

data rozpoczęcia operacji "Overlord" uzależniona od przemieszczenia niewielkiej liczby okrętów desantowych. Jednostek tych nie potrzebowaliśmy do żadnych działań na terenie Bałkanów. Jednakże Prezydent zobowiązał nas uprzednio do rozpoczęcia działań w Zatoce Bengalskiej. Gdyby zgodził się na ich odwołanie, dysponowalibyśmy wówczas nie tylko dostateczną ilością sprzętu desantowego do wysadzenia na wybrzeżu Włoch lub południowej Francji dwóch dywizji jednocześnie, lecz także do przeprowadzenia operacji "Overlord" w maju, tak jak to było planowane. Ustaliłem z Prezydentem, że operacja powinna rozpocząć się w maju, a on zgodził się nie nalegać na precyzyjną datę 1 maja. Dzięki temu zyskałem na czasie. Gdyby tylko udało mi się jeszcze nakłonić Prezydenta do rezygnacji z wypełnienia obietnicy danej Czang Kaj-szekowi i porzucenia planów dotyczących Zatoki Bengalskiej, o których, nawiasem mówiąc, nie wspomniano ani razu podczas konferencji w Teheranie, wówczas dysponowalibyśmy tyloma okrętami desantowymi, że możliwe byłyby zarówno działania na Morzu Śródziemnym, jak i punktualne rozpoczęcie operacji "Overlord" . Koniec końców, wielki desant rozpoczął się 6 czerwca, lecz datę tę ustalono znacznie później i to nie w wyniku moich żądań, lecz z powodu warunków atmosferycznych. Po powrocie do Kairu udało mi się również nakłonić Prezydenta do zarzucenia planów dotyczących Zatoki Bengalskiej. Uznałem przeto, iż osiągnąłem to, co było najistotniejsze. Lecz tego listopadowego poranka w Teheranie sytuacja nie była wcale taka jasna. Zadecydowałem, że Stalin powinien poznać główne fakty. Jednak nie czułem się upoważniony do informowania go, że postanowiliśmy z Prezydentem, iż "Overlord" rozpocznie się w maju. Wiedziałem, że Roosevelt pragnie powiedzieć mu o tym osobiście w czasie lunchu mającego się odbyć po moim spotkaniu z marszałkiem. Poniższy tekst oparty jest na zapisie sporządzonym przez majora Birse'a, mojego zaufanego tłumacza podczas mojej prywatnej rozmowy ze Stalinem. była

56


.. - .. Na początku przypomniałem marszałkowi, że jestem półkrwi Amerykaninem, w związku z czym darzę Amerykanów szczególnym sentymentem. To, co zamierzam powiedzieć w dalszym ciągu naszej rozmowy, w żadnym wypadku nie powinno być zrozumiane jako uwłaczające Amerykanom, a ja pragnę zachować absolutną lojalność w stosunku do nich, jednakże istnieją sprawy, które należy omówić bez ogródek i w cztery oczy. W rejonie Morza Śródziemnego oddziały brytyjskie były liczniejsze od amerykańskich dwukrotnie lub nawet trzykrotnie. Dlatego właśnie tak bardzo zależało mi, aby w tym momencie nie zostały okrojone. Pragnąłem używać ich nieprzerwanie. We włoszech znajdowało się 13-14 dywizji, z czego 9-10 było dywizjami brytyjskimi. Wchodziły one w skład dwóch armii: 5 armii angielsko-amerykańskiej oraz 8 armii brytyjskiej. Istniały dwa wyjścia: trzymanie się ustalonej daty operacji "Overlord" albo nacisk na dalsze działania na Morzu Śródziemnym. Lecz na tym nie koniec. Amerykanie chcieli, abym rozpoczął w marcu operacje desantowe przeciwko Japończykom w Zatoce Bengalskiej. Nie byłem jednak zbytnim entuzjastą takiego posunię cia. Gdybyśmy dysponowali na Morzu Śródziemnym odpowiednią liczbą okrętów desantowych przewidzianych do działań w Zatoce Bengalskiej, bylibyśmy w stanie zrealizować wszystkie zamierzenia, zapewniając jednocześnie wczesne rozpoczęcie operacji "Overlord" . Nie istniała alternatywa: albo Morze Śródziemne, albo data rozpoczęcia "Overlord". Jednakże Amerykanie związali nam ręce datą rozpoczęcia operacji "Overlord", w wyniku czego nasze działania w rejonie Morza Śródziemnego w ciągu ostatnich dwóch miesięcy znacznie ucierpiały. Odesłanie siedmiu dywizji spowodowało przygnę bienie wśród naszych wojsk przebywających we Włoszech. W ramach przygotowań do operacji "Overlord" wysłaliśmy do kraju trzy dywizje, a Amerykanie cztery. Z tych właśnie przyczyn nie mogliśmy w pełni wykorzystać klęski Włochów. Stanowiło to jednocześnie dowód szczerości naszych zamiarów w stosunku do operacji "Overlord" .


Sprawą

57

naj istotniejszą było szybkie mianowanie głównodo do sierpnia panowało przekonanie, że głów nodowodzącym operacją "Overlord" będzie oficer brytyjski, lecz podczas spotkania w Quebecu powiedziałem Prezydentowi, że zgodzę się na objęcie tego stanowiska przez Amerykanina, jeżeli w naszych rękach pozostanie naczelne dowództwo na Morzu Śródziemnym. W zupełności mnie to zadowalało, ponieważ Amerykanie, których liczba w momencie desantu miała być równa liczbie Brytyjczyków, w krótkim czasie zamierzali osiągnąć przewagę, w związku z czym po pierwszych kilku miesiącach ich udział byłby znacznie większy. Z drugiej jednak strony, ponieważ Brytyjczycy wykazywali przewagę na Morzu Śródziemnym, a ja miałem pewną koncepcję prowadzenia wojny na tym obszarze, jasnym było chyba, że to właśnie nasz oficer powinien zajmować stanowisko naczelnego dowódcy w tym rejonie. Prezydent przystał na ten układ i w jego gestii spoczywa obecnie nominacja głównodowodzącego operacją "Overlord". W momencie, gdy Prezydent wywiąże się z tego zadania, ja mianuję naczelnego dowódcę śródziemnomorskiego teatru działań wojennych oraz pozostałych dowódców. Prezydent odkładał podjęcie ostatecznej decyzji ze względu na trudności wewnętrzne, związane z pewnymi ważnymi osobistościa mi, lecz wielokrotnie nalegałem, by sfinalizował sprawę jeszcze przed opuszczeniem przez nas Teheranu. Stalin powiedział, że to mu się podoba. Następnie powróciłem do kwestii okrętów desantowych i wyjaśniłem raz jeszcze, w jaki sposób i dlaczego tworzą one wąskie gardło. Pomimo wysłania tych siedmiu dywizji mamy pod dostatkiem wojsk w rejonie Morza Śródziemnego, a na terenie Zjednoczonego Królestwa dysponujemy odpowiednią angielsko-amerykańską armią inwazyjną. Wszystko jednak jest uzależnione od okrętów desantowych. Po pamiętnym obwieszczeniu marszałka sprzed dwóch dni mówiącym, że po kapitulacji Hitlera Rosja przystąpi do wojny z Japonią, niezwłocznie zaproponowałem Amerykanom, aby wysłali więcej okrętów desantowych do działań na Oceanie Indyjskim, albo by wycofali z Pacyfiku pewną ich liczbę jako pomoc w czasie pierwszej wodzącego. Aż

58


fazy operacji "Overlord". Przy takim rozwiązaniu wszyscy byliby zadowoleni. Lecz Amerykanie są bardzo drażliwi w kwestii Pacyfiku. Stwierdziłem, że jeżeli Rosja przyłączy się do walki, Japonia zostanie pokonana znacznie wcześniej, a oni sami będą nam w stanie udzielić większej pomocy. W gruncie rzeczy nie ma żadnej większej' rozbieżności poiniędzy mną i Amerykanami. Nieprawdą jest, że mój stosunek do operacji "Overlord" jest dosyć chłodny. Pragnąłem jedynie otrzymać to, co było mi potrzebne do działań na Morzu Śród ziemnym, zachowując jednocześnie ustaloną datę tej operacji. Dopracowanie szczegółów należało do sztabów i miałem nadzieję, że dojdzie do tego w Kairze. Niestety, z powodu zaproszenia Czang Kaj-szeka kwestia chińska pochłonęła niemal cały czas. Liczyłem jednak, że koniec końców sprzętu wystarczy dla wszystkich. A teraz "Overlord" . W wyznaczonym dniu maja lub czerwca Brytyjczycy będą mieli przygotowanych 16 dywizji wraz z oddziałami korpusowymi, desantowymi, przeciwlotniczymi i służbami pomocniczymi - w sumie ponad pół miliona ludzi. Będą to nasze najlepsze oddziały, łącznie z zaprawionymi w bojach żołnierzami z rejonu Morza Śródziemnego. Ponadto Royal Navy udostępni wszystko, co może być potrzebne do transportu i ochrony armii, a około 4 tysięcy samolotów brytyjskich z sił powietrznych metropolii prowadzić będzie nieustanne działania. Napływ wojsk amerykańskich miał się właśnie zacząć. Do tej pory, na miejscu znajdowały się głównie wojska lotnicze oraz zapasy dla armii, lecz w ciągu następnych czterech, pięciu miesięcy powinno przybywać miesięcznie około 150 tysięcy ludzi, co oznacza, że do maja zbierze się blisko 700 lub 800 tysięcy. To wszystko okazało się możliwe dzięki pokonaniu okrętów podwodnych na Atlantyku. Jestem zwolennikiem przeprowadzenia operacji na południu Francji równolegle z "Overlord", lub w każdym innym czasie, który zostanie uznany za stosowny. Powinniśmy zatrzymać oddziały nieprzyjacielskie na terenie Włoch, a spośród 22 czy 23 dywizji znajdują cych się w rejonie Morza Śródziemnego maksymalna ich liczba wyruszy na południe Francji. Reszta pozostanie we Włoszech.


59

Tymczasem we Włoszech szykuje się wielka bitwa. Generał Alexander ma do swojej dyspozycji niemal pół miliona ludzi. 13 lub 14 dywizji alianckich stoi naprzeciwko 9 lub 10 niemieckich. Pogoda nam nie sprzyjała i woda pozrywała mosty, lecz w grudniu wraz z generałem Montgomerym dowodzącym 8 armią zamierzaliśmy wznowić ofensywę. Desant morski zostanie przeprowadzony niedaleko ujścia Tybru. Równocześnie 5 armia toczyć będzie zażarte boje, starając się przytrzymać nieprzyjaciela. Zmagania te mogą przypominać miniaturowy Stalingrad. Nie zamierzaliśmy kierować się do szerszej części pół wyspu, lecz koncentrowaliśmy się na tej węższej. Stalin powiedział, iż musi mnie ostrzec, że nastroje w Armii Czerwonej uzależnione są od powodzenia naszej inwazji w pół nocnej Francji. Jeżeli w maju 1944 r. nie dojdzie do żadnych działań, wówczas Armia Czerwona przestanie wierzyć, że w tym roku odbędą się w ogóle jakiekolwiek operacje. Pogoda będzie się pogarszać i powstaną znaczne trudności transportowe. Jeżeli nie rozpoczną się jakieś działania, Armia Czerwona będzie głęboko rozczarowana, co spowoduje z kolei wzrost nieprzyjaznych uczuć. Przy braku jakichkolwiek zmian w wojnie europejskiej w r. 1944, kontynuowanie walki przez wojska sowieckie może okazać się sprawą niezwykle trudną. Żołnierze są zmęczeni. Mogą nawet odnieść wrażenie, iż zostali opuszczeni. I tylko to jest przyczyną, dla której Stalin pragnie uzyskać potwierdzenie, czy operacja "Overlord" zostanie rozpoczęta w obiecanym terminie. Jeżeli nie, podejmie on kroki zmierzające do zapobieżenia wszelkim nieprzychylnym nastrojom w Armii Czerwonej. Było to bardzo istotne. Powiedziałem, że nie należy wątpić w operację "Overlord" , która się odbędzie, rzecz jasna pod warunkiem, że Niemcy nie ściągną na teren Francji sił większych, niż będą w stanie zebrać Amerykanie i Brytyjczycy. Gdyby Niemcy zgromadzili we Francji 30 lub 40 dywizji, to siły, które zamierzaliśmy rzucić przez Kanał nie poradziłyby sobie. Nie obawiałem się samego lądowania, lecz tego, co wydarzy się w 30, 40 i 50 dni po desancie. Jednakże, gdyby Armia Czerwona wciągnęła nieprzyjaciela do walki, gdyby nasze wojska przygwoździły go do pozycji

60


zajmowanych we

Włoszech,

a Turcja

przystąpiła

do wojny,

zwycięstwo byłoby

pewne. pierwsze posunięcia rozpoczynające operację "Overlord" wywrą pozytywne wrażenie na Armii Czerwonej i gdyby tylko wiedział, że przypadną one na maj lub czerwiec, mógłby zawczasu przygotować uderzenie na wojska niemieckie. Najlepszym okresem do tego celu była wiosna. Marzec i kwiecień stanowią względnie spokojne miesiące, podczas których zebrałby żołnierzy oraz sprzęt, a w maju lub czerwcu przystąpiłby do natarcia. Niemcy nie mieliby żadnych oddziałów we Francji. Dywizje niemieckie nieustannie napływają na Wschód. Niemcy bali się frontu wschodniego, ponieważ nie było tam Kanału, który trzeba pokonać, ani Francji, do której należy wkroczyć. Niemcy obawiali się ofensywy Armii Czerwonej. A ofensywa ta nastąpi, jeżeli okaże się, że ze strony aliantów też nadchodzi pomoc. Następnie zapytał, kiedy rozpocznie się operacja "Overlord". Odpowiedziałem, że nie wolno mi wyjawić daty bez zgody Prezydenta, lecz uspokoiłem go, że pozna ją podczas lunchu i myślę, iż będzie zadowolony. Stalin

powiedział, że

.. - ".

Po krótkiej przerwie marszałek i ja udaliśmy się oddzielnie do siedziby Prezydenta, by wziąć udział w lunchu "tylko dla trzech" (plus tłumacze), na który zostaliśmy zaproszeni. Nastę pnie Roosevelt poinformował Stalina o naszym ustaleniu mówiącym, że operacja "Overlord" rozpocznie się w maju. Marszałek przyjął tę solenną obietnicę z dużą ulgą i wyraźnym zadowoleniem. Tuż potem rozmowa skierowała się na lżejsze tematy i jedyną sprawą, wartą odnotowania była kwestia dostępu Rosji do mórz i oceanów. Zawsze uważałem, że sytuacja, w której tak ogromne państwo jak imperium rosyjskie, zamieszkiwane przez prawie 200 milionów ludzi, przez długie miesiące zimowe nie posiada dostępu do otwartych wód jest jakimś straszliwym nieporozumieniem i może doprowadzić do poważ nych perturbacji.

61


Gdy

marszałek

Stalin

poruszył kwestię

portów nie zamarzających dla Rosji, powiedziałem, że nie istnieją w tym względzie żadne przeszkody. Zapytał również o Dardanele i rewizję traktatu z Sevres. Uznałem, iż nie jest to naj odpowiedniejszy moment na poruszanie tej kwestii, jako że właśnie staram się nakłonić Turcję do przystąpienia do wojny. Stalin stwierdził, że i na to przyjdzie czas. Powiedziałem, iż z radością przywitamy sowiecką marynarkę wojenną i flotę handlową przemierzające morza i oceany. W tym momencie Stalin zauważył, że lord Curzon miał w tym względzie nieco odmienne zapatrywania. Odrzekłem, że w owych czasach raczej nie zgadzaliśmy się z Rosją.

Prezydent powiedział wówczas, że statki handlowe wszystkich państw będą mogły bez przeszkód korzystać z Morza Bałtyckiego. We wszystkich portach ustanowi się wolne strefy, w Kanale Kilońskim zostaną powołani powiernicy, a Dardanele otworzymy dla światowego handlu. Stalin zapytał, czy będzie to dotyczyć także handlu rosyjskiego, a my zapewniliśmy go, że tak. Następnie Stalin chciał się dowiedzieć, co możemy zrobić dla Rosji na Dalekim Wschodzie. Gdy stwierdziłem, że przecież Rosja posiada Władywostok, odparł wówczas, że port ten zamarza, a ponadto jest uzależniony od Cieśniny Cuszimskiej. W chwili obecnej Rosjanom pozostaje jedynie Murmańsk. Odparłem, że pragnąłbym w jakiś sposób pomóc Rosjanom, ponieważ rząd światowy jest zobowiązany spełniać słuszne żądania narodów, które nie pragną dla siebie więcej ponad to, co posiadają. Sytuacja przybrałaby niebezpieczny obrót, gdyby rząd światowy znajdował się w rękach głodnych narodów. Lecz ża den z nas nie miał powodu, by pragnąć czegokolwiek więcej. Tylko ludzie żyjący po swojemu i nie mający wybujałych ambicji są w stanie utrzymać pokój. Nasza potęga stawia nas ponad resztą. Jesteśmy jak bogaci ludzie, zamieszkujący spokojnie swoje posiadłości. et' _

••

62


Po krótkiej przerwie, o godzinie 4.00 po południu w ambasadzie sowieckiej rozpoczęło się trzecie posiedzenie plenarne. Wszyscy byli obecni i na sali znajdowało się niemal 30 osób. Prezydent powiedział, że z przyjemnością pragnie poinformować zebranych, że udało się dojść do porozumienia w zasadniczych kwestiach militarnych. Sir Alan Brooke oświadczył, że po odbyciu narady, brytyjscy i amerykańscy szefowie sztabu polecają rozpoczęcie operacji "Overlord" w maju, "w połączeniu z działaniami pomocniczymi na południu Francji prowadzonymi na taką skalę, na jaką pozwoli sprzęt desantowy będący w owym momencie do dyspozycji aliantów." Następnie podkreśliłem wagę, jaką przykładam do ścisłej współpracy pomiędzy sztabami brytyjskim i amerykańskim a władzami sowieckimi, zmierzającej do zharmonizowania działań na frontach wschodnim, zachodnim i śródziemnomor skim. W ten sposób trzy mocarstwa otoczą dziką bestię w tym samym momencie. Do przygotowania operacji "Overlord" konieczne były niezwykle szczegółowe prace sztabowe, jako że miała to być największa połączona operacja, jaką do tej pory planowano. Stalin powiedział, że w pełni pojmuje wagę decyzji podejmowanych przez sztaby oraz trudności wiążące się z ich realizacją. Najtrudniejszy okres dla tej operacji stanowić będzie rozmieszczenie wojsk po udanym desancie. Wtedy właśnie Niemcy mogą przerzucić swoje oddziały ze Wschodu, aby maksymalnie utrudnić operację "Overlord" . Aby uniemożliwić Niemcom posunięcie tego rodzaju, Stalin zamierza przeprowadzić w maju ogromną ofensywę.

*

Prezydent wtrącił wówczas, że dokładne zharmonizowanie działań na wszystkich teatrach działań wojennych jest sprawą o kapitalnym znaczeniu. Teraz, gdy wszystkim trzem sztabom udało się spotkać, istniała nadzieja, że dalsza współpraca potoczy się gładko. Prezydent już uprzednio poinformował marszał ka Stalina, że następny krok stanowić będzie nominacja głów-

*

Główne

natarcie rosyjskie

rozpoczęło się

23 czerwca (przyp.oryg.).


63

nodowodzącego operacją

"Overlord". Zamierza odbyć konsultacje ze sztabami oraz ze mną i dokonać wyboru w ciągu najbliższych trzech-czterech dni. Teraz, gdy główne decyzje militarne już podjęto, naj słuszniejszy wydawał się powrót sztabowców brytyjskich i amerykańskich do Kairu, gdzie mogliby opracować wszelkie szczegóły. Stalin stwierdził, że jest to jak najbardziej słuszne. Dodałem wówczas, że skoro najważniejsze decyzje już zapadły, musimy uczynić wszystko, co w naszej mocy, aby zdobyć jeszcze więcej sprzętu desantowego. Od momentu rozpoczęcia "Overlord" musi się powieść, ma być prawdziwie miaż dżącym uderzeniem, w związku z czym żywiłem nadzieję, że sztaby będą w stanie zwiększyć liczbę wojsk przeznaczonych do początkowego uderzenia. Zapytałem, czy wystąpią jakiekolwiek trudności w zharmonizowaniu działań przez wszystkie trzy sztaby. Stalin odrzekł, że Rosjanie używają na dużą skalę technik mylących, wykorzystując makiety czołgów, samolotów i lotnisk. Również wysyłanie mylących sygnałów radiowych przyniosło skutki. Był całkowicie za tym, aby sztaby współpracowały ze sobą w kwestii wspólnych planów osłonowych. "W czasie wojny powiedziałem - prawda jest czymś tak cennym, że zawsze powinna jej towarzyszyć obstawa w postaci kłamstwa." Stalinowi i jego współpracownikom bardzo spodobała się ta uwaga i w ten sposób zakończyła się nasza oficjalna konferencja. Zaproponowałem wówczas, aby sztaby sporządziły komunikat dotyczący rezultatów naszych rozmów, który następnie zostałby przedstawiony Prezydentowi, marszałkowi Stalinowi i mnie. Przede wszystkim miał być on krótki, enigmatyczny i przynosić przedsmak zbliżającej się klęski niemieckiej. W rezultacie powstał następujący tekst:.

[... J Nasze sztaby wojskowe przyłączyły się do rozmów, dzięki czemu zharmonizowaliśmy plany zmierzające do zniszczenia sił niemieckich. Osiągnęliśmy całkowite porozumienie w kwestii czasu oraz rozmiarów działań, które zostaną podjęte od wschodu, zachodu i południa.

64


.. -.. Dotychczas miejscem naszych spotkań i posiłków była ambasada sowiecka. Stwierdziłem jednak, że powinienem być gospodarzem trzeciej kolacji, mającej się odbyć w poselstwie brytyjskim. Sprawa nie podlegała dyskusji. Zarówno Wielka Brytania, jak i ja znajdowaliśmy się na pierwszej pozycji w kolejności alfabetycznej, a wiekowo byłem cztery lub pięć lat starszy od Stalina i Roosevelta. Historycznie rzecz biorąc, nasz rząd był najstarszy; mogłem również dodać, czego jednak nie zrobiłem, że naj dłużej ze wszystkich toczyliśmy tę wojnę, no i ponadto 30 listopada przypadały moje urodziny. Przedstawione argumenty, a zwłaszcza ten ostatni, przeważyły i brytyjskie poselstwo rozpoczęło przygotowania kolacji na 40 osób, gdyż oprócz szefów politycznych i wojskowych mieli się tam również znaleźć członkowie sztabów. Sowiecka policja polityczna, NKWD, przeczesała cały budynek poselstwa brytyjskiego od góry do dołu, zaglądając za każde drzwi i pod każdą poduszkę, przed przybyciem Stalina, a około 50 uzbrojonych policjantów sowieckich pod dowództwem generała, zajęło posterunki przy wszystkich drzwiach i oknach. Także amerykańska służba bezpieczeństwa była niezwykle czynna. Jednakże wszystko przebiegło bez żadnych zakłóceń. Stalin, otoczony silną obstawą, był w doskonałym humorze, a Prezydent, w swoim wózku inwalidzkim, emanował radością i spokojem. Była to pamiętna chwila w moim życiu. Po mojej prawej stronie siedział prezydent Stanów Zjednoczonych, po lewej - wład ca Rosji. Razem kontrolowaliśmy większość światowych sił morskich i 3/4 wszystkich sił powietrznych, a nasze wojska, liczące 20 milionów ludzi, brały udział w jednej z najkrwawszych wojen w dziejach ludzkości. Trudno mi było nie cieszyć się długą drogą, jaką przebyliśmy od lata 1940 roku, kiedy to osamotnieni i, z wyjątkiem marynarki i lotnictwa, praktycznie bezbronni, musieliśmy się zmierzyć z triumfującą potęgą Niemiec i Włoch, które trzymały w okrutnym uścisku niemal całą Europę. Pan Roosevelt wręczył mi jako prezent urodzinowy piękną porcelanową perską wazę, która, choć uległa rozbi-

65


ciu W drodze do kraju, została cudownie zrekonstruowana i stanowi teraz jeden z moich skarbów. W czasie obiadu odbyłem przyjemne rozmowy z obydwoma dostojnymi gośćmi. Stalin powtórzył pytanie zadane podczas konferencji "Kto będzie dowodził operacją »Overlord«?" Odpowiedziałem, że Prezydent nie podjął jeszcze ostatecznej decyzji, lecz jest niemal pewne, że osobą tą będzie generał Marshall siedzący obecnie naprzeciwko nas i na tym sprawa stanęła. Stalin wydawał się być zadowolony. Następnie zaczął mówić na temat generała Brooke' a, który według niego nie przepadał za Rosjanami, a w czasie pierwszego spotkania w Moskwie w 1942 roku był bardzo szorstki i gwahowny. Uspokoiłem go zauważając, że żołnierze zawodowi wydają się często szorstcy i nieokrzesani, gdy podejmują kwestie wojskowe z kolegami po fachu. Stalin powiedział, że to właśnie w nich lubi. Przez cały czas przyglądał się Brooke' owi z ogromną uwagą. Gdy nadszedł odpowiedni moment, wzniosłem toast na cześć naszych wspaniałych gości, a Prezydent wzniósł toast za moje zdrowie, życząc mi wszystkiego najlepszego. Następnie podniósł się Stalin, który przemawiał w podobnym tonie .

.. -..

Zgodnie z rosyjskim obyczajem, wzniesiono wiele nieoficjalnych toastów, będących bardzo na miejscu w czasie tego rodzaju bankietów. Hopkins wygłosił przemowę utrzymaną w żar tobliwym tonie, w trakcie której powiedział, że "niezwykle starannie przestudiował konstytucję brytyjską, która nie jest spisana oraz zbadał strukturę Gabinetu Wojennego, którego kompetencje i skład nie są nigdzie określone." Powiedział następnie, że w wyniku tych studiów dowiedział się, że "postanowienia brytyjskiej konstytucji i władza Gabinetu Wojennego są dokładnie takie, jak tego chce w danej chwili Winston Churchill." Wywołało to ogólny wybuch śmiechu. Jednak Czytelnik tych tomów świadom jest, jak bardzo bezpodstawne było to żartob liwe stwierdzenie. To prawda, że otrzymałem bezprecedensowe poparcie od Parlamentu oraz kolegów z rządu w kwestii prowadzenia wojny i tylko w niewielu przypadkach zostałem zmu-

66


szony do podjęcia przeciwnych decyzji niż moje własne. Lecz z pewną dumą przypomniałem moim towarzyszom, że jestem jedynym z całej tr6jcy, kt6ry może w każdej chwili zostać odwołany przez Izbę Gmin, wybraną w wolnych wyborach oraz codziennie kontrolowany przez Gabinet Wojenny, reprezentujący wszystkie partie w państwie. W przypadku pana Roosevelta okres prezydentury był ustalony, a w świetle konstytucji amerykańskiej jego władza jako prezydenta i naczelnego wodza sił zbrojnych zdawała się niemal nieograniczona. Natomiast Stalin był w Rosji wszechwładny. Oni mogli rozkazywać - ja zmuszony byłem przekonywać i perswadować. Jednak cieszyłem się, że tak to właśnie wygląda. Cały proces był dość żmud ny, lecz nie miałem powodów, aby się nań uskarżać .

.. - ..

W czasie kolacji wznoszono liczne toasty, a wśród przemainnymi Mołotow i generał Marshall. Lecz najbardziej chyba utkwiła mi w pamięci przemowa generała Brooke'a. Cytuję sprawozdanie, kt6re był ła skaw napisać dla mnie. wiających znaleźli się między

kolacji Prezydent wzni6sł toast na czasy, gdy mój ojciec odwiedził jego ojca w Hyde Parku. Gdy kończył ów toast, pomyślałem sobie, jak łatwym zadaniem będzie odpowiedź na tak miłe słowa, gdy nagle wstał Stalin i powiedział, że chciałby ten toast zakończyć. Następnie stwierdził, że nie okazałem przyjaznych uczuć w stosunku do Armii Czerwonej i nie doceniłem jej jakości, lecz ma nadzieję, że w przyszłości okażę się bardziej przyjacielski wobec jej żołnierzy. Bardzo zaskoczyły mnie te oskarżenia, ponieważ wydały mi się całkowicie nieuzasadnione. Znałem jednak Stalina dość dobrze i zdawałem sobie sprawę, że jeżeli nie odpowiem na te obelgi, stracę cały szacunek, jakim kiedykolwiek mnie darzył, a ponadto mogę być pewien, że w przyszłości niejednokrotnie ponowi podobne ataki. "Mniej

więcej

w

połowie

moją cześć, wspominając


67

Podniosłem się więc

z miejsca, by niezwykle wylewnie poa następnie zwróciłem się do Stalina mniej więcej tymi słowami: »A teraz, marszałku Stalin, chciałbym się zająć Pańskim toastem. Dziwi mnie, że uznał Pan za stosowne wysunąć pod moim adresem zupełnie bezpodstawne oskarżenia. Z pewnością przypomina sobie Pan, że tego ranka, kiedy omawialiśmy plany osłonowe, pan Churchill powiedział, że w czasie wojny prawda musi być eskortowana przez kłamstwa. Na pewno przypomina Pan sobie również to, co Pan sam nam powiedział, a mianowicie, że podczas wszystkich wielkich ofensyw Pań skie prawdziwe intencje były zawsze ukryte przed światem. Powiedział Pan nam, że makiety czołgów i samolotów były zawsze gromadzone na froncie, który wzbudzał największe zainteresowania, podczas gdy Pańskie prawdziwe zamiary nie są znane nikomu. Tak więc, panie marszałku, dał się Pan nabrać makietom czoł gów i samolotów i nie dostrzegł Pan moich przyjaznych uczuć w stosunku do Armii Czerwonej ani też tego, jak wielką przyjaźnią darzę wszystkich jej żołnierzy.« Podczas gdy Pawłow tłumaczył zdanie po zdaniu, bacznie obserwowałem twarz Stalina. Była nieprzenikniona. Lecz na koniec zwrócił się do mnie i powiedział z wyraźnym zadowoleniem: ,,»Podoba mi się ten człowiek. To, co mówi, brzmi szczerze. Będę z nim musiał później porozmawiać. «" dziękować Prezydentowi za jego uprzejmość,

Następnie

wszyscy

przemieściliśmy się

do przedpokoju, grupki. Dało się wyczuć wię kszą solidarność i braterstwo, aniżeli kiedykolwiek przed powstaniem Wielkiej Koalicji. Nie zapraszałem na kolację Randolpha i Sarah, którzy weszli tylko w czasie mojego toastu urodzinowego, lecz teraz Stalin zauważył ich i pozdrowił niezwykle serdecznie, a i Prezydent znał ich bardzo dobrze. W chwilę potem zauważyłem Stalina w małym kółku twarzą w twarz z "Brookim", jak go często nazywałem. Oto dalszy ciąg sprawozdania generała: gdzie

zaczęły się tworzyć luźne

68


"Gdy wychodziliśmy z pokoju premier powiedział mi, że był tym, co mogłem powiedzieć po nawiąza niu do »prawdy« i »kłamstw«. Uspokoił mnie jednak mówiąc, że moja odpowiedź wywarła na Stalinie odpowiednie wrażenie. Postanowiłem więc wznowić atak w przedpokoju. Podszedłem do Stalina i powiedziałem, że zaskoczyły mnie i zabolały oskarżenia jakie wytoczył pod moim adresem w trakcie toastu. Odpowiedział natychmiast przez Pawłowa: »Największe przyjaźnie rodzą się z nieporozumień« i uścisnął serdecznie trochę zaniepokojony

moją dłoń."

Tak więc wyglądało na to, że wszystkie chmury się rozwiały i okazało się, że zaufanie Stalina w stosunku do mojego przyjaciela oparte było na szacunku i dobrej woli, której nic później nie zachwiało w czasie długich wspólnych prac. Była chyba 2.00 po północy, kiedy ostatecznie rozstaliśmy się. Marszałek odszedł pod ochroną swojej eskorty, a Prezydent został odprowadzony do swoich pomieszczeń w ambasadzie sowieckiej. Położyłem się do łóżka zmęczony, lecz zadowolony, ponieważ wszystko potoczyło się tak, jak powinno. Były to doprawdy wspaniałe urodziny.

ROZDZIAŁ

XXII

TEHERAN: PODSUMOWANIE

Rozmowy w czasie lunchu, 1 grudnia - Jak pozyskać Turcję? - Udział Rosjan we flocie włoskiej - Granice Polski - Linia Curzona i linia Odry - Szczera rozmowa - Finlandia - "Bez aneksji i odszkodowań" - Ostateczne porozumienie - Problem Niemiec - Podział? - Sugestie prezydenta Roosevelta - Wyjawiam osobisty pogląd - Punkt widzenia marszałka Stalina - Jeszcze na temat Polski - Ogólne porozumienie w kwestii polityki wojskowej - Aspekty polityczne odległe i niepewne - Obawa przed potęgą niemiecką w kulminacyjnym punkcie wojny Obecny podział: "Tak być nie może. "

o podjęciu głównych decyzji strategicznych, pozostały jeszcze do rozstrzygnięcia niezwykle istotne kwestie natury politycznej. 1 grudnia cała trójka spotkała się ponownie przy stole Prezydenta w ambasadzie sowieckiej. Dodatkowo obecni byli Mołotow, Hopkins, Eden, Clark Kerr i Harriman. Pierwszym tematem, jaki poruszyliśmy było skłonienie Turcji do przystąpienia do wojny. Hopkins zapytał, jakiej pomocy bylibyśmy w stanie udzielić Turcji, gdyby zdecydowała się na ten krok. Roosevelt dodał, że Inonii z pewnością zapyta o to samo. Odparłem, że dopóki sprawa sprzętu desantowego nie jest dokładnie zbadana, należy być niezwykle ostrożnym przy składaniu jakichkolwiek obietnic. Posiadamy 17 dywizjonów brytyjskich w Egipcie, które nie znajdują się pod dowództwem angielsko-amerykańskim, a marszałek lotnictwa Tedder dysponuje trzema dodatkowymi dywizjonami, które jesteśmy w stanie udostępnić. Składają się one w głównej mierze z myśliwców i mogą zostać użyte do obrony Turcji. Oprócz tego posiadamy trzy pułki dział przeciwlotniczych. Było to wszystko, co obiecywaliśmy. Nie obiecywali-

P

70 śmy


natomiast żadnych wojsk. Nie istniała taka potrzeba, gdyż Turcy posiadali 50 dobrze wyposażonych dywizji. Stalin powiedział, że gdyby Turcja przystąpiła do wojny, z pewnością udostępniłaby część swego terytońum. Przytaknąłem mówiąc, że Ploesti zostałoby narażone na niebezpieczeń stwo. My, Brytyjczycy, nie oferowaliśmy Turkom niczego, co nie należy do nas i gotowi byliśmy dać im trzy dywizjony z rejonu Morza Śródziemnego, by zwiększyć ich liczbę z 17 do 20. Może Amerykanie mogliby dodać kilka dywizjonów bombowców. My obiecywaliśmy tylko ochronę powietrzną. Nie dysponowaliśmy wolnymi żołnierzami. Sprzęt desantowy potrzebny w marcu do zajęcia Rodosu mógł zostać rozdzielony pomię dzy Włochy i "Overlord". Prezydent liczył, że to się powiedzie, choć stwierdził, że straty wśród okrętów desantowych są bardzo poważne i powinniśmy przeznaczyć wszystko dla operacji "Overlord" . Odparłem, iż nie widzę tutaj istotnego problemu. Nie składaliśmy Turcji żadnych obietnic, a zresztą nie wiadomo, czy Inanli przyjąłby którąkolwiek z nich. Po powrocie do Kairu Prezydent dowie się, co jego sztab ma w tej sprawie do powiedzenia. My możemy zaoferować jedynie nasze 20 dywizjonów. Turcy nie potrzebują wojsk; potrzebują za to ochrony powietrznej. Zresztą może się okazać, że Inano wcale nie przyjedzie do Kairu. - Albo zachoruje! - wykrzyknął Stalin. Powiedziałem, że gdyby odmówił przyjazdu, a Prezydent musiał wyjechać, zaproponuję podróż krążownikiem do Adany, by się z nim spotkać. Tam na pewno przyjedzie. Okręty desantowe stanowią główną trudność we wszystkich naszych operacjach. Być może część ich dojdzie z Oceanu Indyjskiego lub Pacyfiku, a reszta zostanie zbudowana w ramach istniejących planów. Jeżeli mimo wszystko sytuacja będzie niezadowalają ca, zmusi nas to do rezygnacji z jakiegoś przedsięwzięcia, lecz postanowiliśmy, że w żadnym wypadku "Overlord" nie może na tym ucierpieć. Następnie Roosevelt powiedział, że proponowane przeze mnie ściągnięcie sprzętu desantowego z Pacyfiku jest niemożli we. Odległości są zbyt wielkie, a z każdym dniem Amerykanie


przesuwają się

71

dalej w kierunku północnym od Wysp Gilberta i Marshalla atakując japońskie linie dostawcze. Do tego celu potrzebują jak największej liczby okrętów desantowych. Hopkins zapytał, ile okrętów desantowych potrzebnych bę dzie do zajęcia Rodosu. Odparłem, że nie mamy w tym wzglę dzie żadnych zobowiązań wobec Turcji, tak samo jak nie ma żadnych zobowiązań względem sprzętu desantowego. Roosevelt stwierdził, że będąc na miejscu In6nii zażądałby zajęcia Krety i innych wysp. Powiedziałem wówczas: "Pragnę jedynie baz powietrznych w rejonie Smymy i Badrun. My sami zbudowaliśmy te lotniska. Gdy tylko je dostaniemy i umieścimy tam nasze dywizjony, pokonamy Niemców w powietrzu. Opłaca się nam nawet stracić jeden samolot za każdy strącony samolot niemiecki. Musimy zagłodzić garnizony niemieckie znajdujące się na wyspach. Jeżeli Turcja włączy się czynnie do walki, wyspy padną same. Wtedy nie trzeba będzie nawet atakować Rodosu. Wyspy muszą być zaopatrywane przez Niemców, a my, mając osłonę powietrzną z Turcji, będziemy mogli zmniejszyć liczbę konwojów niemieckich przy użyciu naszych niszczycieli, co obecnie jest niemożliwe, ponieważ Niemcy panują w powietrzu. Bazy tureckie pozwolą nam na wywieranie nieustannego nacisku na Niemców, co stanowić będzie doskonałe przygotowanie do operacji »Overlord«". Stalin przytaknął, a Prezydent wyraził zgodę na działania w oparciu o 20 dywizjonów i pewną liczbę bombowców, lecz wykluczył wszelkie operacje desantowe. Następnie dokonałem podsumowania. Oferowaliśmy Turkom jedynie ograniczoną ochronę powietrzną oraz działa prze~ ciwlotnicze, lecz tymczasem zbliżała się zima i jasne było, że Niemcy nie zdecydują się na zaatakowanie Turcji. Nadal kontynuować będziemy dostawy broni. Turcja ma rzadką okazję, aby przyjąć zaproszenie sowieckie i zasiąść z nami przy wspólnym stole podczas konferencji pokojowej. Istnieje również bezprecedensowe zapewnienie, że jeżeli Bułgaria zaatakuje Turcję, po wypowiedzeniu przez tę ostatnią wojny Niemcom, Związek Sowiecki uderzy w odwecie na Bułgarię. Oferowano również Tur-

72


kom bliższe związki ze zwycięskimi mocarstwami oraz zapewnienia o przyjaźni. - Jakie kroki mielibyśmy podjąć - zapytał Stalin - w przypadku, gdyby Turcja wypowiedziała wojnę Niemcom, w wyniku czego Bułgaria zaatakowałaby Turcję, a ZSRR wypowiedziało wojnę Bułgarii? Odparłem, iż

nie oczekujemy niczego konkretnego, lecz gdyby wojska sowieckie zbliżyły się przez Odessę, wywarłoby to dllże wrażenie na mieszkańcach Bułgarii. Armia turecka posiada karabiny, dzielną piechotę, niezłą artylerię, lecz nie ma dział przeciwlotniczych i samolotów, a liczba jej czołgów jest doprawdy znikoma. Stworzyliśmy tam szkoły wojskowe, lecz frekwencja raczej nie była zadowalająca. Turcy nie są chętni do nauki. Ich armia jest dzielna, lecz staroświecka. Do tej pory wydaliśmy 25 milionów funtów na broń, głównie amerykańską, i wszystko zostało im wysłane. Stalin powiedział, że być może Turcja wcale nie będzie musiała walczyć. Wystarczy tylko, że odda nam swoje bazy i tak chyba byłoby najlepiej. Następnie Prezydent poprosił pana Edena, aby poinformował nas o tym, co Turcy powiedzieli w Kairze. Eden powiedział, że poprosił tureckiego ministra spraw zagranicznych o oddanie nam baz powietrznych i zapewnił, że Niemcy nie zaatakują Turcji. Turecki minister odmówił twierdząc, że Niemcy z pewnością zareagują na turecką prowokację. Turcja wolałaby raczej włączyć się oficjalnie do działań, aniżeli dać się wciągnąć pośrednio, poprzez wyrażenie zgody na proponowane posunięcie. Zauważyłem, że gdy poprosiliśmy Turków o narażenie swojej neutralności poprzez oddanie nam baz, odrzekli: ,,0 nie, nie możemy przystać na czysto bierną rolę", natomiast gdy poprosiliśmy ich, by czynnie włączyli się do wojny odparli: ,,0 nie, nie jesteśmy przecież odpowiednio uzbrojeni". Zaproponowałem więc inne metody. W przypadku odmowy Turcja zaprzepaści szansę, jaką stanowi możliwość wzięcia udziału w konferencji pokojowej. Będzie traktowana na równi z innymi pań stwami neutralnymi. Stwierdzimy, że Wielka Brytania przestaje interesować się jej sprawami i zaprzestaje dostaw broni.

73


Pan Eden powiedział, że pragnąłby ostatecznie sprecyzować które mają zostać przedstawione Turcji. Czy należy rozumieć, że Turcja ma przystąpić do wojny z Niemcami i nikim innym? Czy gdyby w wyniku tego Niemcy zmusiły Bułga rię do przystąpienia do wojny przeciwko Turcji, to rząd sowiecki rozpocząłby wojnę z Bułgarią? Na obydwa pytania Stalin odpowiedział twierdząco. Ja orzekłem wówczas, że w zupełno ści zadowalałoby mnie, gdyby Turcja zdecydowała się narazić swą neutralność. Tak więc panowała duża zgodność w kwestii ograniczonych kroków zmierzających do wciągnięcia Turcji do wojny i ustalono, że prezydent In6nii zostanie zaproszony do Kairu, gdzie przeprowadzi rozmowy z Prezydentem i ze mną. Choć zdawałem sobie sprawę, jak duże wrażenie wywarł na Turkach fakt, iż nie udało się nam przeprowadzić ataku na Rodos, jak potraktowali utratę Leros i Kos oraz wynikającą z tego niemiecką przewagę w powietrzu nad Morzem Egejskim, postanowiłem jednak nie drążyć tematu, ponieważ w zasadzie otrzymałem wszystko to, o co prosiłem, i miałem nadzieję, że to wystarczy. żądania,

.. - ..

w imieniu rządu sowieckiego poprosił o odpowiedź na pytanie dotyczące włoskiej floty. Odpowiedź Roosevelta była niezwykle prosta. Bardzo wiele jednostek handlowych i nieliczne wojenne mogłyby zostać wykorzystane przez trzy państwa podczas wojny, dopóki nie nastąpi ich prawny podział. Do tego czasu najlepiej byłoby, gdyby korzystały z nich te państwa, które mogą z nich zrobić najlepszy użytek. Mołotow powiedział, że Rosja wykorzysta je w odpowiedni sposób. Zapytałem wtedy, gdzie według rządu sowieckiego powinny one zostać wysłane. Stalin powiedział, że na Morze Czarne, a w przypadku, gdyby było to niemożliwe, na północ. Gdyby Turcja nie przystąpiła do wojny, Morze Czarne nie wejdzie w rachubę, lecz wtedy mogłyby one zostać wykorzystane na północy. Powiedziałem, że nie jest to duże żądanie, biorąc pod uwagę wysiłki, które Rosja podejmowała i nadal podejmuje. ProsilibyTeraz

Mołotow

74


śmy

jedynie o trochę czasu, aby załatwić tę sprawę z Włochami. z przyjemnością wysłałbym owe okręty na Morze Czarne, być może dołączając do nich kilka jednostek JKMości. Prezydent i ja potrzebujemy czasu na przedyskutowanie tej kwestii z Włochami, którzy na swoich mniejszych jednostkach pomagali nam w pracach patrolowych, i których okręty podwodne przewoziły ważne dostawy. Nie można dopuścić do żadnych buntów we flocie włoskiej, ani niebezpiecznych aktów sabotażu. Jednak dwa miesiące powinny wystarczyć na załatwienie wszystkiego z Włochami. Po upływie tego czasu okręty przejdą pod kontrolę sowiecką, rzecz jasna po uprzednim remoncie. Dodałem następnie, że chciałbym wysłać na Morze Czarne cztery lub pięć brytyjskich okrętów podwodnych. Będzie to jedna z rzeczy, o którą poprosi się Turcję, jeżeli zgodzi się jedynie na "narażenie swojej neutralności". Lecz po- . stąpimy zgodnie z życzeniami marszałka Stalina. Nie mamy żadnych ambicji na Morzu Czarnym. Stalin odparł, że będzie wdzięczny za każdą pomoc . Powiedziałem również, iż

.. - .1 Po przerwie, gdy lunch dobiegł końca, przenieśliśmy się do innego pokoju i zajęliśmy miejsca za stołem konferencyjnym. Rozmowy ciągnęły się przez całe popołudnie. Następny ważny temat stanowiła Polska. Prezydent zaczął od stwierdzenia, iż ma nadzieję, że rządy polski i sowiecki wznowią stosunki dyplomatyczne, aby wszelkie podejmowane decyzje mogły być akceptowane przez rząd polski. Przyznał jednocześnie, że istnieją tutaj pewne trudności. Stalin zapytał, z jakim rządem ma prowadzić negocjacje. Rząd polski i jego zwolennicy w Polsce utrzymują stosunki z Niemcami. Oni zabijają partyzantów. Niestety, ani Prezydent, ani ja nie mieliśmy pojęcia, co się tam w tej chwili działo. *

*

Przedstawiony tutaj publicznie brak wiedzy o walce Armii Krajowej dyskredytuje przywódcę sojuszniczego państwa. Powtórzenie bez protestu i bez komentarza oszczerstw Stalina (który trzy lata wcześniej polecił rozstrzelać w Katyniu tysiące polskich oficerów, o czym autor już wiedział)


75

Powiedziałem, że kwestia polska jest dla nas, w Zjednoczonym Królestwie niezwykle ważną, ponieważ wypowiedzieliśmy wojnę Niemcom dlatego, że zaatakowały Polskę. Pomimo iż Wielka Brytania nie była przygotowana, atak na Polskę sprawił, że przystąpiła do wojny. Powróciłem do mojego przykładu z trzema zapałkami - Niemcy, Polska i ZSRR. Jednym z głów nych celów sprzymierzonych jest zabezpieczenie zachodniej granicy sowieckiej tak, aby w przyszłości zapobiec atakowi niemieckiemu. W tym momencie przypomniałem Stalinowi jego wzmiankę na temat linii Odry na zachodzie. Stalin przerwał, mówiąc, że poprzednio nie było mowy o wznowieniu stosunków dyplomatycznych z rządem polskim, lecz tylko o ustaleniu granic Polski. Dzisiaj sprawa została postawiona w całkiem inny sposób. Rosja, nawet bardziej niż inne państwa, zainteresowana jest sprawą dobrych stosunków z Polską, jako że od tego uzależnione jest bezpieczeństwo jej granic. Rosja jest zwolennikiem odbudowy, rozwoju i ekspansji Polski głównie kosztem Niemiec. Lecz nie zamierza mieć nic wspólnego z rządem polskim na uchodźstwie. Zerwała z nim stosunki nie przez kaprys, lecz dlatego, że wspólnie z Hitlerem prowadził oszczerczą kampanię przeciwko Rosji. Czy istnieje gwarancja, że to się nie powtórzy? Chciałby mieć pewność, że rząd polski na uchodźstwie nie .będzie zabijał partyzantów, lecz wręcz przeciwnie, zacznie nakłaniać Polaków do walki z Nie-

jakoby Armia Krajowa zwalczała partyzantów i współpracowała z okupantem hitlerowskim, muszą wywołać ogromne zdziwienie, a nawet wzburzenie polskiego Czytelnika. Nawet proradziecka cenzura w PRL zezwalała na publikacje materiałów świadczących o działalności bojowej oddziałów Armii Krajowej przeciwko zapleczu armii niemieckiej walczącej na froncie wschodnim. Według tych materiałów głównie w latach 1943-44 wykolejono i spalono 1 175 pociągów, wysadzono 18 mostów, uszkodzono 19058 wagonów kolejowych, zniszczono lub poważnie uszkodzono 4 326 samochodów wojskowych, spalono 272 magazyny wojskowe oraz zdobyto i przekazano do Anglii informacje o pracach nad bronią V na terenie Peenemiinde. Zdobyto i przekazano dla potrzeb armii brytyjskiej części rakiety V-2, o czym autor wspominał także w poprzedniej księdze. Fakty te w latach powojennych publikowano w Anglii i były dostępne autorowi podczas pisania niniejszego tomu.

76


mcami i przestanie zajmować się rozmaitymi machinacjami. Z radością powita każdy polski rząd, który podejmie podobne kroki i z przyjemnością wznowi z nim stosunki dyplomatyczne. Lecz stwierdził jednocześnie, iż nie jest pewien, czy rząd polski na uchodźstwie kiedykolwiek stanie się takim rządem, jakim powinien być. Powiedziałem wtedy, że bardzo pragnąłbym się dowiedzieć przy tym właśnie stole, jak przedstawiają się poglądy Rosjan na temat granic. Dopiero wtedy mógłbym porozmawiać z Polakami i zapewnić ich, że uważam te warunki za uczciwe. Rząd Jego Królewskiej Mości, w którego imieniu przemawiam, chciałby powiedzieć Polakom, że jest to dobry plan, najlepszy, na jaki mogą liczyć, oraz że rząd Jego Królewskiej Mości nie będzie dyskutował na jego temat w czasie rozmów pokojowych. Następnie można by przystąpić do realizacji planu Prezydenta polegającego na wznowieniu stosunków. Jedyną rzeczą, której pragniemy, jest silna i niepodległa Polska przyjaźnie nastawiona do Rosji. Stalin zgodził się z tym wszystkim, lecz zastrzegł, że nie moż na pozwolić, by Polacy zagarnęli Ukrainę i Białoruś. To nie byłoby w porządku. Zgodnie z granicami z 1939 roku ziemie Ukrainy i Białorusi powróciły do Ukrainy i Białorusi. Rosja Sowiecka chce zachować granice z 1939 roku, ponieważ z etnicznego punktu widzenia są one słuszne. Eden zapytał, czy oznacza to przyjęcie linii Ribbentrop-Mołotow.

-

Może

Pan ją nazwać, jak Pan chce -

rzekł

Stalin.

Mołotow zauważył, że zwykle linię tę nazywa się linią Curzo-

na. - Nie nice.

stwierdził

Eden - w tej kwestii

Mołotow odrzekł, że

istnieją poważne róż

nie ma żadnych. wówczas mapę i pokazałem linię Curzona, linię 1939 roku oraz linię Odry. Eden powiedział, że południowy koniec linii Curzona nie został nigdy ustalony. W tym momencie towarzystwo rozbiło się na grupy. Jedna zebrała się dookoła mojej mapy, a druga wokół mapy rozłożoRozpostarłem


77

nej przez Amerykanów, w wyniku czego tłumaczom trudno było wychwytywać wszystkie uwagi. Eden stwierdził, że linia Curzona miała przebiegać na wschód od Lwowa. Stalin odparł, że linia na mojej mapie została poprowadzona w niewłaściwy sposób. Lwów powinien pozostać po stronie sowieckiej, a sama linia powinna biec na zachód, w kierunku Przemyśla. Mołotow za chwilę przedstawi mapę z linią Curzona i dokładny opis. Powiedział też, iż nie pragnie polskiej ludności i jeżeli znajdzie jakikolwiek dystrykt zamieszkały przez Polaków, odda go bez oporów. Stwierdziłem wówczas, że wartość ziemi niemieckiej znacznie przewyższa wartość bagien nad Prypecią. Są to obszary przemysłowe, co będzie o wiele korzystniejsze dla Polski. Chcielibyśmy powiedzieć Polakom, że Rosjanie mają słusz ność oraz że powinni uznać, iż układ jest uczciwy. Jeżeli Polacy nie wyrażą zgody, to trudno. Zaznaczyłem jednakże, iż przemawiam tylko w imieniu strony brytyjskiej dodając, że w Stanach Zjednoczonych mieszka wielu Polaków, będących współ obywatelami Prezydenta. Stalin powtórzył, że gdyby tylko uzyskał dowody, świadczące o polskości któregokolwiek z dystryktów, zrezygnowałby z niego, zaznaczając jednocześnie obszary na zachód od linii Curzona i na południe od Wilna, które - jak przyznał - są w większości polskie. W tym momencie zebrani ponownie rozbili się na grupy, które z wytężoną uwagą poczęły badać na mapie linię Odry. N astę pnie powiedziałem, że podoba mi się to co widzę, i że powiem Polakom, że głupio postąpią, jeśli nie wyrażą na to zgody. Oprócz tego przypomnę im, że gdyby nie Armia Czerwona, zostaliby całkowicie zmiażdżeni. Wskażę im, że otrzymują wspaniałe miejsce do życia, ponad 300 mil kwadratowych. Stalin stwierdził, że będzie to naprawdę duże, przemysłowe państwo.

- I przyjaźnie nastawione do Rosji! - wykrzyknąłem. Stalin odparł, że Rosja pragnie przyjaznej Polski.

78


Następnie

(jak głosi zapis) powiedziałem z naciskiem do pana Edena, że nie zamierzam rozpaczać z powodu przekazania Polsce części Niemiec lub z powodu Lwowa. Eden odrzekł, że jeżeli marszałek Stalin przyjmie linię Curzona i linię Odry za podstawę rozmów, stanowić to będzie początek konkretnych działań.

Wtedy Mołotow przedstawił sowiecką wersję linii Curzona oraz tekst telegramu od lorda Curzona zawierający nazwy wszystkich miejscowości. Zapytałem Mołotowa, czy miałby coś przeciwko temu, aby Polacy otrzymali dystrykt opolski. Powiedział, że nie. Uznałem, że Polacy postąpią słusznie idąc za naszą radą. Nie zamierzałem również lamentować z powodu Lwowa. Zwracając się do marszałka Stalina dodałem, że nasze stanowiska zasadniczo się nie różnią. Roosevelt zapytał Stalina, czy uważa za możliwe dobrowolne przesiedlenie ludności. Marszałek odparł, że tak. I na tym zakończyliśmy dyskusję na temat Polski .

.. -..

Następnie

Prezydent zapytał Stalina, czy jest gotów do przedyskutowania kwestii Finlandii. Czy rząd Stanów Zjednoczonych jest w stanie cokolwiek zrobić, aby wyciągnąć Finlandię z tej wojny? Stalin powiedział, że szwedzki minister spraw zagranicznych poinformował niedawno madame Kołłontaj (pełniącą funkcję ambasadora sowieckiego), że Finowie obawiają się, aby Rosja nie przekształciła ich państwa w swoją prowincję. Rząd sowiecki odpowiedział, że nie uczyni niczego podobnego, jeżeli sami Finowie nie zmuszą go do tego. Madame Kołłontaj miała również powiedzieć Finom, że rząd sowiecki nie ma nic przeciwko temu, aby ich delegacja przyjechała do Moskwy, lecz musieliby przedstawić swoje zdanie na temat wycofania się z wojny. Już tutaj, w Teheranie, Stalin otrzymał treść fińskiej odpowiedzi, którą przekazał mu monsieur Boheman. Nie było w niej wcale mowy o tym, że Finowie zamierzają odłączyć się od Niemiec. Poruszano natomiast sprawę granic. Finowie sugerowali, by za


79

podstawę

rozmów przyjąć granice z 1939 roku, z pewnymi poprawkami na korzyść ZSRR. Stalin był zdania, że Finowie nie zamierzają prowadzić poważnych negocjacji. Ich warunki były nie do przyjęcia i oni sami zdawali sobie z tego sprawę. W dalszym ciągu liczyli na niemieckie zwycięstwo, a wielu z nich gorąco wierzyło, że Niemcy wygrają wojnę. Roosevelt zapytał, czy coś by to pomogło, gdyby rząd Stanów Zjednoczonych poradził Finom, by udali się do Moskwy. Stalin odparł, że oni chcą przyjechać do Moskwy; problem w tym, że z obecnym programem nie ma to większego sensu. Powiedziałem, że w czasie wojny rosyjsko-fińskiej współ czułem Finom, lecz zmieniłem zdanie, kiedy Finlandia przystą piła do wojny przeciwko Sowietom. Leningrad i prowadzące do niego dojścia muszą być bezpieczne. Związek Sowiecki powinien stanowić trwałą potęgę morską i powietrzną nad Bałty kiem. Lecz Brytyjczycy nie byliby zadowoleni, gdyby Finowie zostali wchłonięci przeż Związek Sowiecki wbrew swojej woli. Dlatego cieszyły mnie słowa marszałka Stalina. Nie uznałem za stosowne pytać go o odszkodowanie. Być może Finowie zetną kilka drzew, lecz niewiele to pomoże. Stalin oznajmił, że nie chce pieniędzy, lecz sądzi, że w ciągu, powiedzmy, od pięciu do ośmiu lat Finowie byliby w stanie wynagrodzić straty poniesione z ich winy przez Rosję, zaopatrując ją w papier, drewno i tym podobne materiały. Był zdania, że Finowie powinni dostać nauczkę i postanowił żądać rekompensaty. Powiedziałem, iż zdaje mi się, że szkody w Rosji spowodowane przez atak Finów są zbyt duże, by taki biedny kraj jak Finlandia, był w stanie je wynagrodzić. Dodałem: "Ciągle dzwoni mi w uszach słynny slogan: »Bez aneksji i odszkodowań«. Choć może marszałek Stalin nie będzie zadowolony, że wspominam te słowa." Stalin odparł z szerokim uśmiechem: - Mówiłem już Panu, że staję się konserwatystą. Zapytałem więc, cję

"Overlord".

czego pragnie. My przygotowujemy operaaby do wiosny Szwecja włączyła

Chciałbym,

80 się do


wojny, a Finlandia wycofała się z niej. Stalin powiedział, dobrze by się stało. Następnie przeszliśmy do szczegółów terytorialnych - Wyborg ("Nie ma mowy o Wyborgu" - powiedział Stalin), Przesmyk Karelski, Hango. "Jeżeli zrzeczenie się bazy morskiej w Hango stanowi trudność - powiedział Stalin - mogę w zamian zgodzić się na okręg Petsamo." "Uczciwa wymiana" skonstatował Roosevelt. Stwierdziłem, że Brytyjczycy pragną dwóch rzeczy: po pierwsze, aby Rosja była zadowolona ze swoich granic, a po drugie, by Finowie byli wolni i niezależni i żyli zgodnie ze swoimi upodobaniami w tych nieprzyjaznych regionach. Lecz nie zamierzaliśmy wywierać żadnego nacisku na Rosję. Stalin powiedział, że mimo wszystko alianci mogą się od czasu do czasu skłonić do pewnych ustępstw. Pozwólmy Finom żyć. Niech tak będzie, pod warunkiem, że wynagrodzą 50% strat poniesionych przez Rosję. Roosevelt zapytał, czy miałoby jakikolwiek sens, gdyby Finowie udali się do Moskwy bez żadnych warunków. Stalin odpowiedział, że jeżeli nie byłoby pewności, czy dojdzie do porozumienia, wówczas wyprawa do Moskwy przyniosłaby jedynie korzyść Niemcom, którzy zyskują na każdym niepowodzeniu, oraz wrogim elementom w samej Finlandii, które stwierdziłyby, że Rosja wcale nie pragnie pokoju. Powiedziałem, że byłoby to kłamstwo, i że wszyscy byśmy to głośno potwierdzili. - W porządku - odparł Stalin - niech przyjadą, skoro Pan nalega. Roosevelt orzekł, że obecni przywódcy fińscy są proniemieccy; gdyby byli inni, sprawy wyglądałyby o wiele prościej. Stalin przytaknął mówiąc, że ostatecznie nie przeszkadza mu nawet Ryti. Może prowadzić rozmowy z każdym, nawet z diabłem. Nie boi się diabłów. Wyraziłem nadzieję, że marszałek Stalin załatwi kwestię fiń ską biorąc pod uwagę możliwość, że Szwecja może przystąpić do wojny tuż przed naszą ofensywą w maju. Stalin wyraził zgodę, lecz powiedział, że nie może odstąpić od kilku warunków: że

81


1. Rekonstrukcja traktatu z 1940 roku. 2. Hango lub Petsamo. (Dodał tutaj, że Hango zostało wydzierżawione ZSRR, lecz zaproponuje zajęcie Petsamo) 3. Wypłacenie reparacji w wysokości 50% poniesionych strat. 4. Zerwanie z Niemcami, 5. Wydalenie wszystkich Niemców. 6. Demobilizacja. Odparłem, że łatwo jest wyrządzić szkody, a trudniej je naprawić, oraz że niedobrze jest, gdy jedno państwo wpada w zależność od drugiego. Stwierdziłem: "Doświadczenie uczy, że wysokie odszkodowania wojenne nie zdają egzaminu." Stalin zaproponował, że jeżeli nie zapłacą, on wówczas zajmie część ich terytorium, ale gdy uiszczą należność, wycofa się w ciągu jednego roku. - Jak do tej pory - powiedziałem - nie zostałem jeszcze mianowany sowieckim komisarzem ludowym, lecz gdyby tak się stało, nie polecałbym takiego kroku. Istnieją o wiele poważniej sze sprawy do załatwienia. Popieramy Rosjan i pragniemy im pomóc, lecz musimy myśleć o majowej bitwie. Prezydent Roosevelt zgodził się ze wszystkim, co zostało do tej pory powiedziane (przeciwko wysokim odszkodowaniom) .

.. -..

Następnie odezwał się Stalin: "Czy są jeszcze jakieś pytania?" Prezydent odpowiedział: "Pozostaje kwestia Niemiec." Stalin oznajmił, że chciałby, aby Niemcy zostały podzielone. Prezydent nie miał nic przeciwko temu, lecz Stalin zasugerował, że ja mogę się sprzeciwić. Odparłem na to, że zasadniczo się nie sprzeciwiam. Aby sprowokować dyskusję, Roosevelt powiedział, że jakieś trzy miesiące temu wraz ze swymi doradcami przygotował plan. Zakła dał on podział Niemiec na pięć części. Stalin zauważył z uśmie chem, że chyba nie słucham, ponieważ nie jestem zwolennikiem projektu podziału Niemiec. Odparłem, że za źródło wszelkiego zła uważam Prusy, pruską armię i ich sztab generalny.

82


Następnie Roosevelt przedstawił swój plan podziału Niemiec na pięć części: 1. Prusy. 2. Hanower i północno-zachodnia część Niemiec. 3. Saksonia i rejon Lipska. 4. Hesja-Darmstadt, Hesja-Kassel i obszar na południe od Renu. 5. Bawaria, Badenia i Wirtembergia. Te pięć regionów byłoby samorządnymi, lecz miały istnieć jeszcze dwa, rządzone przez Narody Zjednoczone: 1. Kilonia wraz z kanałem i Hamburg. 2. Zagłębie Ruhry i Saary. Znajdowałyby się one pod kontrolą Narodów Zjednoczonych jako terytoria powiernicze. Był to oczywiście tylko plan, który później można było przedyskutować.

"Jeśli

- stwierdziłem - potrafię właściwie zrozumieć ameryidiomy, to z ust Prezydenta wyszły ważkie stwierdzenia. Plan pana Roosevelta jest dla mnie zupełnie nowy. Moim zdaniem ma on dwa aspekty: destruktywny i konstruktywny. Mnie osobiście chodzą po głowie dwa proste pomysły. Pierwszym jest izolacja Prus. To, co stanie się później z Prusami, jest kwestią drugorzędną. Następnie chciałbym oddzielić Bawarię, Wirtembergię, Palatynat, Saksonię i Badenię. Chociaż potraktowałbym Prusy niezwykle surowo, tej drugiej grupie nie utrudniałbym życia i chciałbym, by stworzyły wspólnie Konfederację Naddunajską. Ludzie zamieszkujący te części Niemiec nie są szczególnie zajadli i gdy pozwoli się im żyć w pokoju, następne pokolenie będzie już myślało innymi kategoriami. Południowi Niemcy nie rozpętają nowej wojny, a my musimy się starać, aby opłacało się im zapomnieć o Prusach. Natomiast nie zależy mi zupełnie, czy będzie to jedna, czy dwie grupy." Zapytałem marszałka Stalina, czy byłby gotów do działań zgodnie z tym planem. Odpowiedział, że tak, lecz wolałby plan przewidujący podział Niemiec - coś zbliżonego do planu przedstawionego przez Prezydenta, ponieważ stwarzał on większe szanse na osłabienie Niemiec. Gdy się ma do czynienia z dużą liczbą oddziałów niemieckich, można się szybko przekonać, że kańskie

83


walczą jak szatani - zresztą Brytyjczycy i Amerykanie będą niebawem mieli okazję tego doświadczyć. Natomiast Austriacy są zupełnie inni - powiedział marszałek, opisując sposób, w jaki się poddawali. Lecz wszyscy Niemcy są tacy sami. To fakt, że oficerowie pruscy tworzą spoiwo. Zasadniczo jednak nie ma żadnych różnic pomiędzy północnymi, a południowymi Niemcami, ponieważ jedni i drudzy walczą jak dzikie bestie. Musimy jednakże uważać, aby nie włączyć Austrii do żadnego ukła du. Kraj ten był niezależnym państwem i takim też powinien pozostać. To samo dotyczy Węgier. Po rozbiciu Niemiec tworzenie wszelkich związków np. naddunajskiego*, czy jakichkolwiek innych, byłoby czymś wysoce nierozsądnym. Prezydent Roosevelt zgodził się z powyższymi stwierdzeniami. Niemcy niczym się od siebie nie różnią. Bawarczycy nie . posiadają kadry oficerskiej, lecz poza tym są tacy sami, jak Prusacy, o czym oddziały amerykańskie miały się już okazję przekonać. Powiedziałem, że

gdyby Niemcy zostały podzielone na tyle na ile proponuje Prezydent i gdyby części te nie tworzyły całości z żadnymi innymi układami, wówczas po pewnym czasie doszłoby do ponownego zjednoczenia. Problem nie koń czy się na podziale Niemiec - każdej części należy umożliwić samodzielne życie oraz sprawić, by była zadowolona ze swojej odrębności i nie dążyła do Wielkiej Rzeszy. Gdyby udało się to utrzymać chociaż przez 50 lat, byłby to niewątpliwy sukces. Stalin powiedział, że Związek Naddunajski nie utrzymałby się długo, co zostałoby wykorzystane przez Niemców, którzy przyoblekliby istniejący szkielet w nowe ciało, tworząc w ten sposób nowe i silne państwo. Zapytał następnie, czy w skład takiego związku weszłyby Węgry i Rumunia. Raz jeszcze wymienił korzyści, jakie mogą z tego płynąć w przyszłości dla Niemiec. Najlepiej będzie, jeżeli plemiona niemieckie zostaną rozbite i rozproszone. Równocześnie jednak należy zdawać sobie sprawę, że bez względu na to, jak bardzo Niemcy zostaną części,

*

Stalin nie chill.

używał słowa

"konfederacja", tak jak to

proponował

W.S. Chur-

84


rozczłonkowane,

nie ustaną wysiłki zmierzające do ponownego ich zjednoczenia. Stanowi to wielkie niebezpieczeństwo, które można zneutralizować tylko za pomocą środków ekonomicznych, a na dłuższą metę przy użyciu siły. Jest to jedyny sposób utrzymania pokoju. Jeżeli natomiast zapragnęlibyśmy stworzyć jakiś układ, do którego dopuścilibyśmy także i Niemców, kło poty byłyby nie do uniknięcia. Naszym zadaniem pozostaje dopilnowanie, aby zaplanowany podział został zachowany oraz aby nie doszło do połączenia Węgier i Niemiec. Lecz w żaden sposób nie jesteśmy w stanie zapobiec tendencjom zjednoczeniowym. Niemcy będą niezmiennie dążyć do tego, aby móc się zemścić. Musimy ciągle mieć do dyspozycji odpowiednie siły na wypadek, gdyby udało się im rozpętać kolejną wojnę. Zapytałem Stalina, czy jest zwolennikiem Europy małych, podzielonych państw, bez żadnych większych całości. Odpowiedział, że mówi o Niemczech, a nie całej Europie. Polska i Francja są przykładami dużych państw, a Rumunia i Bułgaria - małych. Lecz Niemcy powinny zostać rozbite, aby nigdy więcej nie mogły się zjednoczyć. Prezydent zauważył, że jego plan to właśnie zapewnia. Stwierdziłem, iż musimy zdać sobie sprawę z tego, że w chwili obecnej możemy dokonać jedynie wstępnego przeglądu ogromnego, historycznego problemu. Stalin dodał, że jest on naprawdę bardzo wstępny.

.. -..

Następnie powróciłem

do kwestii Polski. Stwierdziłem, że nie pragnę żadnych ostatecznych ustaleń, ponieważ sam nie jestem do końca zdecydowany, lecz mimo wszystko chciałbym otrzymać coś na papierze. Przedstawiłem wtedy następujące sformułowanie: "Zasadniczo przyjmuje się, że polski naród i państwo zajmie ziemie pomiędzy tzw. linią Curzona a linią Odry* łącznie z Prusami Wschodnimi (jak w definicji) i Opolem. Jednakowoż dokładne wytyczenie linii granicznej wyma-

*

Nie poruszono jeszcze kwestii, czy ma to Nysa (przyp.oryg.).

być

wschodnia, czy zachodnia

85


ga

dokładnych badań

i

rozwiązania

pewnych kwestii ludno-

ściowych."

Dlaczego by nie zaproponować sformułowania, które pozwoli mi powiedzieć im coś takiego: ,,Nie wiem, czy Rosjanie wyrażą na to zgodę, lecz myślę, że uda mi się to dla Was załatwić. W każdym razie, troszczymy się o Was, jak należy." Dodałem, że nigdy nie skłonimy Polaków do powiedzenia, że są zadowoleni. Nic nie jest w stanie zadowolić Polaków. * Stalin oznajmił wtedy, że Rosjanie chcieliby otrzymać nie zamarzający port w Królewcu i naszkicował na mapie odpowiednią linię. Wtedy Rosja znalazłaby się na karku Niemców i byłaby gotowa przyjąć moje sformułowanie na temat Polski. Zapytałem o Lwów. Stalin odpowiedział, że zgodzi się na linię Curzona.

.. - ..

Tego samego wieczora Roosevelt, Stalin i ja podpisaliśmy dokument, przedstawiający wnioski militarne, wynikające z naszej konferencji. następujący

Na Konferencji: 1) Ustalono, że partyzanci w Jugosławii powinni otrzymywać maksymalną pomoc w postaci dostaw żywności i sprzętu oraz działań komandosów. 2) Ustalono, że z militarnego punktu widzenia najbardziej pożąda ne byłoby przystąpienie Turcji do wojny po stronie państw sprzymierzonych przed końcem tego roku. 3) Przyjęto oświadczenie marszałka Stalina, że w przypadku, gdy Turcja przystąpi do wojny z Niemcami, a w wyniku tego Bułgaria

*

Czytelnika polskiego mogą bulwersować dziwne stwierdzenia o zasługach Armii Czerwonej w uniemożliwieniu zmiażdżenia Polski, choć wówczas było powszechnie wiadomo, iż ta armia wspólnie z armią hitlerowską w 1939 roku dokonała IV rozbioru Polski i dosłownie ją zmiażdżyła. Niezrozumiałe są przytaczane odległości. Również zadziwiające i godne ubolewania są ogólne wypowiedzi autora o niezadowoleniu Polaków. Z dyskusji nad przyszłymi granicami Polski wynika, że autor odnosi się do tej kwestii niefrasobliwie i że popiera wszelkie zamiary Stalina w tym wzglę dzie, nie zasięgając opinii u przedstawicieli polskiego rządu, który był w tym czasie najwierniejszym sojusznikiem Wielkiej Brytanii i kierował walką z hitlerowskim agresorem od 1939 roku.

86


zaatakuje ją, ZSRR niezwłocznie wypowie dalsze oświadczenie, iż decyzja ta może zostać przekazana w bezpośredniej formie Turcji w czasie zbliżających się negocjacji, zmierzających do wciągnięcia jej do wojny. 4) Przyjęto oświadczenie, że operacja "Overlord" rozpocznie się w maju 1944, w połączeniu z operacją przeciwko południowej Francji. Ta druga operacja zostanie przeprowadzona przy użyciu takich sił, na jakie pozwoli posiadany w danej chwili sprzęt desantowy. Na konferencji przyjęto kolejne oświadczenie marszałka Stalina, że siły sowieckie niemal równocześnie rozpoczną ofensywę zmierzającą do uniemożliwienia Niemcom przerzucenia sił z frontu wschodniego na zachodni. 5) Ustalono, że sztaby wojskowe wszystkich trzech państw będą prowadzić ścisłą współpracę w zakresie planowanych działań na: terenie Europy. Ustalono, że zwłaszcza w zakresie planów osłonowych prace te powinny być szczególnie zharmonizowane . wypowie jej

wojnę lub też

wojnę Bułgarii. Przyjęto również

.. - ..

Tak oto nasze długie i trudne rozmowy w Teheranie dobiegły Wypracowane tam wnioski natury militarnej wyznaczyły dalszy przebieg wojny. Inwazja przez Kanał została wyznaczona na maj, rzecz jasna w zależności od pływu i fazy księży ca. W sparcie dla niej stanowić miała wznowiona ofensywa sowiecka. W pierwszej chwili podobał mi się planowany desant na południowe wybrzeże Francji, który miał zostać przeprowadzony przez część wojsk alianckich stacjonujących we Wło szech. Plan ten nie został szczegółowo przeanalizowany, lecz przychylność zarówno Amerykanów, jak i Rosjan zapewniała ułatwienia w skompletowaniu odpowiedniej liczby sprzętu desantowego, stanowiącego warunek sukcesu naszej kampanii włoskiej oraz opanowania Rzymu. Choć muszę powiedzieć, że bardziej pociągała mnie alternatywa przedstawiona przez Prezydenta, polegająca na wyjściu z Włoch prawą stroną przez Istńę i Tńest, której ostatecznym celem miało być dotarcie do Wiednia przez przełęcz w Lublanie. Lecz od tego wszystkiego dzieliło nas pięć lub sześć miesięcy. Będzie jeszcze dużo czasu na podjęcie ostatecznych decyzji, wynikających z aktualnie zaistniałej sytuacji, oczywiście pod warunkiem, że nasze wojska we Włoszech nie zostaną unieruchomione w wyniku nieprzykońca.

87


dzielenia im żądanego sprzętu desantowego. Istniały możliwo ści przeprowadzenia wielu operacji desantowych, bądź przy wsparciu desantowym. Liczyłem, że operacje w Zatoce Bengalskiej zostaną zarzucone i, jak to przedstawię w następnym rozdziale, wcale nie byłem w błędzie. Cieszyłem się, że kilka istotnych możliwości zostało zachowanych. Zamierzaliśmy wznowić wysiłki prowadzące do wciągnięcia Turcji do wojny, ze wszystkim, co wiązało się z tym na obszarze Morza Egejskiego, a następnie przedostać się na Morze Czarne. Tu jednak miało nas spotkać rozczarowanie. Przyglądając się ogólnej sytuacji w momencie, gdy rozjeżdżaliśmy się w atmosferze przyjaźni i jedności, byłem zadowolony.

.. - ..

Aspekty polityczne były bardziej odległe i wątpliwe. Zależa one od rezultatów wielkich bitew, które dopiero miały zostać stoczone oraz od nastroju każdego z aliantów po odniesieniu zwycięstwa. Zachodnie demokracje w Teheranie nie mogły opierać swoich planów na podejrzeniach dotyczących nastawienia Rosjan w godzinie triumfu i w chwili, gdy wszystkie niebezpieczeństwa zostaną zażegnane. Obietnica Stalina mówiąca o przystąpieniu do wojny z Japonią natychmiast po pokonaniu Hitlera miała kapitalne znaczenie. Całą nadzieję pokłada no w jak najrychlejszym zakończeniu wojny i utworzeniu organizacji światowej będącej w stanie zapobiec wybuchowi kolejnego konfliktu, opartej na połączonej sile trzech mocarstw, których przywódcy podali sobie ręce, zasiadając przy wspólnym stole. Wywalczyliśmy pewne ulgi dla Finlandii, czego skutki są widoczne po dzień dzisiejszy. Z grubsza nakreśliliśmy granice nowej Polski, tak na wschodzie, jak i na zachodzie. Linia Curzona z drobnymi zmianami na wschodzie oraz linia Odry na zachodzie zdawały się zapewniać narodowi polskiemu trwały dom po tych wszystkich cierpieniach, które musiał przejść. W tym czasie nie podniesiono jeszcze kwestii wschodniej i zachodniej Nysy, które wspólnie uchodzą do Odry. Gdy w lipcu 1945 roku w czasie konferencji w Poczdamie została ona poruszona ły

88


w sposób gwałtowny i na dodatek w zupełnie zmienionych warunkach, natychmiast oświadczyłem, że Wielka Brytania obstaje przy wschodnim dopływie. I nadal jesteśmy tego samego zdania.

.. -..

Najistotniejsza kwestia, jaką było niewątpliwie potraktowanie Niemców przez zwycięzców, mogła na tym etapie być jedynie tematem "wstępnego przeglądu ogromnego politycznego problemu", który, jak zauważył Stalin, był "naprawdę bardzo wstępny". Trzeba pamiętać, że tkwiliśmy w samym środku śmiertelnych zmagań z nazistowską potęgą. Niebezpieczeń stwa były bardzo realne, a umysły nasze zdominowała myśl o braterstwie pomiędzy sprzymierzonymi i o odwecie na wspólnym wrogu. Próbne plany Prezydenta dotyczące podziału Niemiec na pięć samorządnych państw i dwa terytoria pod okiem Narodów Zjednoczonych, były, oczywiście, dla Stalina bardziej do przyjęcia, aniżeli moja propozycja odizolowania Prus i utworzenia Konfederacji Naddunajskiej albo oddzielenia południowych Niemiec i Konfederacji Naddunajskiej. Lecz był to tylko mój osobisty punkt widzenia. Nie żałuję bynajmniej, że w istniejących okolicznościach przedstawiłem go w Teheranie. Wszyscy lękaliśmy się potęgi zjednoczonych Niemiec. Prusy mogły się poszczycić wspaniałą historią. Być może dałoby się, myślałem, zawrzeć

z nimi twardy, choć honorowy pokój, w nowej szacie to, co zwykło się nazywać Cesarstwem Austro-Węgierskim, o którym powiedziano, że "gdyby nie istniało, to ktoś na pewno musiałby je wymyślić". Pokój i przyjaźń zapanowałyby wówczas o wiele szybciej, niż w przypadku jakiegokolwiek innego rozwiązania. Tak oto powstałaby Zjednoczona Europa, w której zwycięzcy i zwyciężeni znaleźliby trwałe podstawy życia i wolności dla swoich udręczonych narodów. Jeżeli chodzi o moje poglądy w tych istotnych kwestiach, to muszę powiedzieć, że nie dostrzegam żadnego braku konsekwencji, lecz jeśli chodzi o sferę faktów, to doszło tam do wielkich i katastrofalnych zmian. Granice Polski istnieją tylko na a

równocześnie odtworzyć


89

papierze, a sama Polska znajduje się w szponach rosyjskiego komunizmu. Koniec końców Niemcy zostały podzielone, lecz jest to jedynie odrażający podział na wojskowe strefy okupacyjne. Tragedię tę można jedynie określić słowami TAK DALEJ BYĆ NIE MOŻE.

ROZDZIAŁ

XXIII

ZNOWU KAIR. NAJWYŻSZE DOWÓDZTWO

Angielsko-amerykańskie

dyskusje w Kairze - Plan dotyczący Andamanów - Nie dochodzimy do porozumienia w tej kwestii podczas pierwszego posiedzenia plenarnego 4 grudnia - Prezydent postanawia zrezygnować z tego planu - Nasz wspólny telegram do premiera Stalina, 6 grudnia - Pytanie o liczbf oddziałów żądanych przez Mountbattena - Dyskusje sztabowe na temat strategii w walce z Japonią Konferencja w Kairze z udziałem Ttlrków - Szkic planu pomocy dla Turcji - Turcy nie zamierzają sif angażować - Prezydent mianuje generała Eisenhowera dowódcą operacji "Overlord" - Prezydent i ja odwiedzamy sfinksa.

grudnia powróciłem z Teheranu do Kairu i ponownie zaw willi nie opodal piramid. Prezydent przyleciał tego samego wieczora i wznowiliśmy nasze zażyłe dyskusje na temat ogólnej sytuacji wojennej oraz rezultatów rozmów przeprowadzonych ze Stalinem. Tymczasem Połączo ny Komitet Szefów Sztabów, odświeżony wizytą w Jerozolimie w drodze powrotnej z Teheranu, miał następnego dnia rozpocząć obrady. Admirał Mountbatten wrócił do Indii, skąd przesłał poprawioną wersję zleconego mu planu operacji desantowej przeciwko Andamanom (operacja "Buccaneer"). Do tego celu miały być wykorzystane okręty desantowe wysłane mu z rejonu Morza Śródziemnego. Postanowiłem podjąć ostatnią próbę, aby przekonać Amerykanów do alternatywnej operacji przeciwko Rodosowi. Następnego wieczora zasiadłem do kolacji z Prezydentem. Był z nami również Eden. Minęła północ, a my nadal siedzieliśmy przy stole, dyskutując wszystkie punkty sporne. Podziela-

2

mieszkałem


91

łem

odczucia naszych szefów sztabu zmartwionych obietnicą złożoną generalissimusowi Czang Kaj-szekowi przed przyjazdem do Teheranu, dotyczącą rychłego ataku przez Zatokę Bengalską. Rozwiałoby to moje nadzieje i plany wiążące się z zaję ciem Rodosu, od czego, jak sądziłem, w dużej mierze zależało przystąpienie Turcji do wojny. Lecz pan Roosevelt już podjął decyzję. Gdy nasi szefowie sztabu poruszali tę sprawę w czasie konferencji wojskowych, sztabowcy amerykańscy odmawiali rozmÓW na ten temat. Tak zadecydował Prezydent, powiedzieli, i my musimy się podporządkować. Popołudniem 4 grudnia odbyliśmy pierwsze posiedzenie plenarne, lecz sprawy niewiele posunęły się naprzód. Prezydent zaczął od informacji, że musi wyjechać 6 grudnia i wszystkie raporty wymagające zatwierdzenia przez obydwie strony mają być gotowe na niedzielny wieczór, 5 grudnia. Oprócz sprawy przystąpienia Turcji do wojny pozostawała jeszcze kwestia ustalenia, w jaki sposób zostanie wykorzystany tuzin okrętów desantowych i całe ich wyposażenie. Było nie do pomyślenia, by tak drobny problem miał pokrzyżować wszystkie plany i Prezydent poczuł się zobligowany oznajmić, że sprawa ta musi zostać załatwiona.

Powiedziałem, iż

nie chciałbym pozostawić cienia wątpliwo delegacja brytyjska przyjmuje wiadomość o tak szybkim zakończeniu rozmów z dużą obawą. Wiele problemów o kapitalnym znaczeniu nie zostało jeszcze rozstrzygniętych. Tymczasem w ciągu ostatnich dwóch dni doszło do bardzo istotnych wydarzeń. Po pierwsze marszałek Stalin obwieścił, że w momencie pokonania Niemiec rząd sowiecki wypowie wojnę Japonii. Zapewniłoby to nam znacznie lepsze bazy od tych, które znajdują się na terenie Chin, w związku z czym istotną rzeczą było skoncentrowanie wszystkich sił w celu zapewnienia sukcesu operacji "Overlord". Sztaby powinny zbadać w jaki sposób wpływa to na działania na Pacyfiku i w Azji Południowo-W schodniej. Drugim wydarzeniem było podjęcie decyzji o przekroczeniu Kanału w maju. Osobiście optowałbym za lipcem, niemniej jednak postanowiłem zrobić wszystko, co w mojej mocy, aby ści, że

92


majowa operacja zakończyła się powodzeniem. Zadanie to przewyższało rozmiarami wszystko to, co było do tej pory podejmowane. Ostatecznie do działań miało być rzuconych milion Amerykanów i 500 lub 600 tysięcy Brytyjczyków. Należa ło się spodziewać zaciętych walk na niespotykaną dotychczas skalę. Aby zapewnić operacji "Overlord" jak największe szanse powodzenia konieczne było, aby desant na Riwierze ("Anvil") był maksymalnie silny. Przeczuwałem, że momentem krytycznym dla wojsk inwazyjnych będzie 30 dzień i rzeczą absolutnie konieczną było podjęcie wszelkich starań zmierzających do uniemożliwienia Niemcom koncentracji przeważających sił przeciwko naszym przyczółkom. Kiedy tylko siły biorące udział w operacjach "Overlord" i "Anvil" znajdą się w tej samej strefie, mogą przejść pod rozkazy tego samego dowódcy. Podsumowując dyskusję Prezydent zapytał, czy ma rację uważając, że w niżej wymienionych kwestiach panuje obopólnazgoda: a) Nie można podejmować żadnych działań wpływających ujemnie na operację "Overlord"; b) Nie można podejmować żadnych działań wpływających ujemnie na operację "Anvil"; c) Kiedy Turcja przystąpi do wojny, wszelkimi dostępnymi metodami trzeba będzie zdobyć sprzęt desantowy do działań we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego; d) Admirał Mountbatten powinien kontynuować, najlepiej jak może, działania w Zatoce Bengalskiej, które zostały mu powierzone. Co do tego ostatniego punktu, to zasugerowałem, że być może trzeba będzie zabrać część zasobów Mountbattenowi, aby wzmocnić operacje "Overlord" i "Anvil". Prezydent powiedział, że nie zgadza się z tym. Stwierdził, że mamy moralne zobowiązania wobec Chin i wycofanie się z obiecanych działań desantowych mogłoby nastąpić jedynie z jakichś naprawdę istotnych powodów. Odparłem na to, że takim "naprawdę istotnym powodem" są planowane przez nas działania we Francji. W chwili obecnej plan operacji "Overlord" przewidywał uderzenie przy pomocy trzech dywizji, podczas gdy w czasie de-


93

santu na Sycylii już pierwszego dnia umieściliśmy na brzegu dziewięć dywizji. W chwili obecnej główne działania stanowiły jedynie wąski margines. Wracając do ataku na Riwierę, wyraziłem pogląd, że powinien on zostać przeprowadzony przy użyciu przynajmniej dwóch dywizji. Zapewniłoby to odpowiednią liczbę okrętów desantowych do przeprowadzenia manewru oskrzydlającego we Włoszech, a także, gdyby Turcja szybko weszła do wojny, do zajęcia Rodosu. Następnie wskazałem, że działania w Azji Południowo-Wschodniej muszą być oceniane w perspektywie najistotniejszej operacji, jaką jest bez wątpienia "Overlord". Powiedziałem również, że jestem zaskoczony żądaniami związanymi z zajęciem Andamanów przedstawionymi przez admirała Mountbattena. W związku z obietnicą marszałka Stalina, mówiącą o przystąpieniu Rosji do wojny w Azji Południo wo-Wschodniej, większość działań prowadzonych przez dowództwo straciła na znaczeniu, podczas gdy ich koszt poszedł tak w górę, że w zasadzie przestają być opłacalne. Następnie dyskusja skoncentrowała się na zagadnieniu, czy należy kontynuować plan dotyczący Andamanów, czy też nie. Prezydent nie wyrażał zgody na jego zarzucenie. Nie udało się dojść do porozumienia, polecono natomiast szefom sztabu, aby zajęli się szczegółami.

.. - ..

5 grudnia spotkaliśmy się ponownie, a Prezydent odczytał raport Połączonego Komitetu Szefów Sztabów na temat działań na terenie Europy. Raport ten został zatwierdzony. Dyskusja zawęziła się do działań na Dalekim Wschodzie. Sprawa Rodosu odsunęła się na dalszy plan i skoncentrowałem swoje wysiłki na zdobyciu okrętów desantowych dla operacji "Anvil" i dla rejonu Morza Śródziemnego. Tymczasem wyłoniła się kolejna sprawa. Oceny dowództwa Azji Południowo-Wschodniej dotyczące sił potrzebnych do uderzenia na Andamany były szokujące. Prezydent stwierdził, że 14 tysięcy powinno absolutnie wystarczyć. Tak czy inaczej, propozycja wysłania 50 tysięcy żołnierzy zakończyła sprawę ekspedycji na Andamany, przy-

94


najmniej jeżeli chodzi o to spotkanie. Postanowiono zapytać Mountbattena, jakie działania desantowe na mniejszą skalę może przeprowadzić, przy założeniu, że większość sprzętu desantowego i okrętów zostanie wycofana z Azji Południowo-W schodniej w ciągu najbliższych kilku tygodni. I tak rozstaliśmy się, pozostawiając pana Roosevelta w ciężkim strapieniu. Tymczasem sprawy ruszyły z martwego punktu. Po południu, skonsultowawszy się ze swoimi doradcami, Prezydent postanowił zrezygnować z ataku na Andamany. Przesłał mi lakoniczną, prywatną wiadomość: ,,»Buccaneer« odpada". Generał Ismay wspomina, że gdy przekazywałem mu przez telefon tę oczekiwaną wiadomość, iż Prezydent zmienił zdanie i zamierza powiadomić o tym Czang Kaj-szeka, powiedziałem: "Lepszym jest mąż, który panuje nad duchem swoim, niźli ten, który zajmuje całe miasto." Następnego wieczora o 7.30 spotkaliśmy się wszyscy w willi Kirka, aby raz jeszcze przeczytać ostateczny raport z tej konferencji. Atak na południową Francję został oficjalnie zatwierdzony, a Prezydent odczytał wiadomość dla generalissimusa Czang Kaj-szeka informującą go o rezygnacji z przeprowadzenia ataku na Andamany.

.. - .

Teraz opracowałem z Prezydentem streszczenie podjętych przez nas decyzji, które miało zostać przesłane Stalinowi. Premier i prezydent Roosevelt do premiera Stalina 6 grudnia 1943 Oprócz ustaleń poczynionych w Teheranie, podjęliśmy w czasie konferencji w Kairze następujące decyzje, dotyczące przebiegu wojny z Niemcami w 1944 roku. Naloty bombowe na Niemcy zmierzające do zniszczenia niemieckiej siły bojowej oraz niemieckiego systemu militarnego, przemysło wego i ekonomicznego, oraz przygotowujące grunt do inwazji przez Kanał otrzymają absolutne pierwszeństwo. Zmniejszyliśmy skalę operacji przewidzianych na maj w Zatoce Bengalskiej, aby umożliwić zwiększenie liczby okrętów desantowych potrzebnych do działań w południowej Francji. Nakazaliśmy podjęcie maksymalnych wysiłków w celu zwiększe nia budowy okrętów desantowych w Zjednoczonym Królestwie i Sta-


95

nach Zjednoczonych dla wzmocnienia operacji "Overlord" . Wydaliśmy również· rozkazy odesłania w tym samym celu pewnej liczby okrętów desantowych z Pacyfiku .

., - ..

Informując dowództwo Azji Południowo-Wschodniej o naszych decyzjach, nie ukrywałem przed Mountbattenem szoku, jaki stanowiły dla mnie wyliczenia jego doradców zatwierdzone przez niego samego.

Premier do admirała Mountbattena (Delhi) 9 grudnia 1943 Na pewno zna Pan już telegram Prezydenta do generalissimusa na temat odwołania operacji "Buccaneer", z którym, jak Panu wiadomo, całkowicie się zgadzam. Wynika to z decyzji podjętych w Teheranie, w myśl których wszystkie wysiłki powinny zostać skoncentrowane na operacji "Overlord" i równoczesnym ataku na południową Francję. Bardzo negatywne wrażenie wywarło na wszystkich Pańskie żąda nie użycia oddziałów brytyjskich i imperialnych w liczbie 50 tysięcy, z czego 33 700 stanowią jednostki bojowe, przeciwko 5 tysiącom Japończyków. Zaszokowało mnie podobne żądanie i zaczynam wąt pić, czy można mieć zaufanie do porad militarnych, które Pan otrzymuje. Amerykanie zajmowali wyspy przy stosunku dwa i pół do jednego, w związku z czym żądanie Pańskich generałów domagających się sześciu i pół do jednego wywarło bardzo niekorzystne wrażenie. Sytuacji nie są w stanie poprawić nawet szczegółowe wyliczenia, które właśnie otrzymałem. Mam nadzieję, że po okresie monsunów przygotowania do działań na Sumatrze ruszą naprzód. Jednakże dopóki będzie Pan nalegał na taki stosunek, jak w przypadku Andamanów, dopóty nie widzę wię kszych szans na przeprowadzenie jakichkolwiek działań desantowych.

Mountbatten odpowiedział, że w czasie swoich niedawnych desantów Amerykanie utrzymywali stosunek wahający się od trzech do jednego do ponad sześciu do jednego. Większy stosunek był wynikiem tego, że nie uda się skorzystać z ochrony samolotów umieszczonych na wybrzeżu. Podczas działań przeciwko Andamanom dysponowano by samolotami startującymi z lotniskowców, a nie z wybrzeża i podejmowane wysiłki trwa-

96


łyby

ponad cztery dni. W związku z tym konieczne stawało się lotnisk andamańskich w tym właśnie czasie. Sprzęt, który został mu już przydzielony mógł przewieźć wymienione 50 tysięcy ludzi. Z tej liczby jednak, w czasie pierwszych dwóch podejść wylądowałoby tylko 9 tysięcy. W związku z tym wcale nie uważał swoich wymagań za wygórowane. Przytoczył przykład amerykańskiego desantu w Munda, gdzie pomimo jeszcze większego stosunku postęp był niezwykle powolny. To mnie jednak nie przekonywało. Ale dla uczciwego przedstawienia sprawy chciałbym przytoczyć następujący powojenny komentarz Ministerstwa Wojny: zajęcie

Operacja "Buccaneer", atak na Andamany, przewidywała transport naszych sił na odległość 1000 mil od najbliższej bazy, a w skład tych sił miały wchodzić oddziały niezbędne do przygotowania urządzeń obsługi, budowy lotnisk i pasów startowych oraz prac w dokach. Ustalono, że 16 tysięcy stanowić będą oddziały nie walczące, a do oddziałów bojowych zaliczono obsadę kwater głównych, saperów i jednostki przeciwlotnicze. Uważano, że nieprzyjaciel panuje w powietrzu na tym obszarze. Trzeba przyznać, że siła uderzeniowa była liczniejsza od garnizonu japońskiego, co wyrażało się stosunkiem cztery do jednego, lecz nie przekraczało przyjętej w owym czasie przewagi dla operacji desantowych. Nie można zapominać, że w cią gu poprzednich 12 miesięcy nie wiodło się nam w walkach z Japoń czykami. Lord Mountbatten pragnął, aby ten pierwszy desant zakoń czył się sukcesem, chociażby po to, aby podnieść morale w tym rejonie.

.. -..

Połączony

Komitet Szefów Sztabów przedyskutował także udział Brytyjczyków w walkach z Japonią, a następnie przedstawił wnioski mnie i Prezydentowi w końcowym raporcie konferencji kairskiej. W podsumowaniu zaproponował, aby główne wysiłki dowództwa Azji Południowo-Wschodniej skoncentrowały się na Birmie. Po pokonaniu Niemców kontyngenty: lądowy i powietrzny wraz z zasobami powietrznymi znajdującymi się w Australii powinny zostać wysłane do współ pracy z generałem MacArthurem. Brytyjskie działania morskie

ZNOWU KAIR. NAJWYZSZE DOWÓDZTWO

97

ograniczyłyby się do

Pacyfiku; Zatoka Bengalska nie wchodziw grę. Brytyjscy szefowie sztabu, podobnie zresztą jak i ja, wzdragali się przed perspektywą wyczerpującej kampanii w północnej Birmie w celu zbudowania, mającej wątpliwą wartość, drogi do Chin. Z drugiej jednak strony przyjmowali fakt, że admirał Mountbatten był w stanie przeprowadzić jakąkol wiek większą operację desantową dopiero sześć miesięcy po klęsce Niemiec. Jednak realizacja planu wzmocnienia Pacyfiku mogła się rozpocząć znacznie wcześniej. Tak więc plan Amerykanów został zatwierdzony. W raporcie końcowym obydwa sztaby stwierdziły, że w zasadzie "przyjęły jako podstawę do dalszych badań i przygotowań" ogólny plan pokonania Japonii. Plan ten przewidywał wysłanie na PacyfIk części floty brytyjskiej, która miała się włączyć do działań w czerwcu 1944 roku. Prezydent i ja podpisaliśmy ten dokument, lecz z powodu innych pilnych spraw oraz konieczności powrotu Prezydenta do Stanów Zjednoczonych nie mieliśmy okazji na przedyskutowanie tych długofalowych zamierzeń ani z naszymi doradcami, ani też pomiędzy sobą. Byliśmy jednak pewni, że w późniejszym terminie zdołamy dokładnie przyjrzeć się całej sytuacji. ła

.. - ..

Jeden z głównych celów naszego kairskiego spotkania stanowznowienie rozmów z przywódcami tureckimi. 1 grudnia zatelegrafowałem z Teheranu do prezydenta Inanii proponując, by przyłączył się do Prezydenta i do mnie w Kairze. Ustaliliśmy, że na miejscu będzie także Wyszyński. Rozmowy te były bezpośrednim wynikiem wymiany poglądów między panem Edenem a tureckim ministrem spraw zagranicznych, do której doszło na początku listopada, w drodze tureckiego ministra z Moskwy do kraju. Teraz, 4 grudnia, Turcy ponownie przybyli do Kairu, a następnego wieczora gościłem na kolacji prezydenta Turcji. Mój gość wykazywał niezwykłą ostrożność i w czasie kolejnych spotkań dało się zauważyć, jakie wrażenie wywierała na jego doradcach niemiecka machina wojenna. Jednak cały czas naciskałem. Wraz z wypadnięciem Włoch z wojny wzrawiło

98


stały korzyści płynące z przystąpienia do niej Turcji, przy równoczesnym zmniejszeniu się ryzyka. 6 grudnia sporządziłem memorandum dla brytyjskich szefów sztabu przedstawiające wszystkie szczegóły postępowania na wypadek, gdyby, mimo wszystko, Turcja przystąpiła do wojny.

Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu

6 grudnia 1943

OPERACJA "SATURN" [1.] Po zakończeniu konferencji w Kairze rząd turecki oświadczy, że jego polityka pozostaje nie zmieniona oraz użyje wszelkich środ· ków, aby rozwiać ewentualne podejrzenia nieprzyjaciela. 2. Niemniej jednak konieczne jest, by bezzwłocznie rozpoczęły się przygotowania lotnisk tureckich i ich ochrony oraz aby na miejsce wysłany został cały personel (w cywilu) wraz z niezbędnym sprzę tem. Sześć lub siedem tygodni powinno na to w zupełności wystarczyć, ponieważ dywizjony brytyjskie gotowe będą do przylotu na owe lotniska już od 2 lutego, przy czym dokładna data zostanie ustalona z rządem tureckim w zależności od ruchów nieprzyjaciela. Należy tu przewidzieć margines rzędu dwóch tygodni, kiedy to zostaną przysła ne dodatkowe dostawy oraz personel. 3. Podczas uspokojenia, które powinno nastąpić po przewidzianym na styczeń zajęciu Rzymu, pożądane jest, aby trzy grupy średnich bombowców zostały oddane do dyspozycji naczelnego dowódcy na Bliskim Wschodzie i umieszczone w Cyrenajce w celu prowadzenia działań "zmiękczających" skierowanych przeciwko nieprzyjacielskim lotniskom i transportom morskim oraz w celu dostarczenia ochrony przylatującym na miejsce brytyjskim dywizjonom myśli wskim. Bombowce te mogą rozpocząć działania niezależnie od wszelkich decyzji dotyczących przylotu brytyjskich myśliwców. Lecz jeżeli nieprzyjaciel nie wykona żadnych ruchów, korzystniejsze bę dzie wstrzymanie się ze jakimikolwiek akcjami do chwili, gdy rozpocznie się przylot i wszystkie wiążące się z nim działania. Szczegóły dotyczące wykorzystania tych sił oraz zharmonizowania ich poczynań zostaną ustalone przez naczelnego dowódcę. 4. Przylot powinien zostać zakończony do 15 lutego i od tego momentu Turcja będzie nieporównanie lepiej zabezpieczona na wypadek ataku z powietrza.


99

5. Znalazłszy się na tureckich lotniskach, dywizjony brytyjskie, w porozumieniu z rządem tureckim, rozpoczną działania na Morzu Egejskim, przy równoczesnym wsparciu grup lekkich bombowców z Cyrenajki. Wykorzystując tę osłonę powietrzną brytyjskie siły morskie w Lewancie, w razie potrzeby wzmocnione, rozpoczną ataki na okręty nieprzyjacielskie oraz konwoje dowożące dostawy dla wysp Morza Egejskiego. 6. Tymczasem winny być kontynuowane przygotowania do operacji przeciwko Rodosowi. Do ataku powinna zostać przeznaczona pierwszorzędna dywizja brytyjska, a jedną dywizję gorszej jakości należy przewidzieć jako garnizon ząjętej wyspy, co umożliwi tej pierwszej dywizji dalsze działania na terenie Włoch. Desant na Rodosie będzie oczywiście uzależniony od dostępnego sprzętu. Powinien się odbyć przed końcem lutego, ponieważ cały sprzęt desantowy zostanie później użyty w czasie operacji "Anvil". 7. Jakich posunięć można się spodziewać po przeciwniku? Nie ulega wątpliwości, że w interesie sprzymierzonych leży jak najdłuższe uniemożliwienie jakichkolwiek działań. Przeto rząd turecki powinien do ostatniej chwili utrzymywać poprawne stosunki z Niemcami i Buł garią oraz odpowiadać w dyplomatyczny sposób na wnoszone przez nie protesty, kontynuując jednocześnie wszystkie przygotowania. Gdyby Bułgaria zaczęła grozić Turcji, powinna zostać poinformowana przez ZSRR, że jeżeli z rozkazu Niemiec zaatakuje, wówczas Rosjanie wypowiedzą jej wojnę. Trzeba rozważyć, czy nie należałoby powiedzieć Bułgarom, że za każdą tonę bomb zrzuconą przez nich lub przez Niemców na Konstantynopol lub Smyrnę, dwie lub trzy tony spadną na Sofię. Jednak jeżeli armie sowieckie będą kontynuować swoją zwycięską ofensywę w południowej Rosji, a siły angielsko-amerykańskie zatriumfują w bitwie o Rzym, jest mało prawdopodobne, by Bułgaria zdecydowała się zaatakować Turcję. Może ona jednak wycofać swoje dziewięć dywizji z Grecji i Jugosławii i skoncentrować je przeciwko Turkom na froncie trackim. 8. Jednocześnie, biorąc pod uwagę presję wydarzeń, należy się spodziewać, że Bułgaria podejmie wysiłki zmierząjące do zawarcia separatystycznego pokoju z trzema sprzymierzonymi. W związku z tym nie zaleca się Turcji, aby na jakimkolwiek etapie wypowiadała wojnę; powinna ona jedynie wzmacniać swoje siły i czekać na ruch nieprzyjaciela. 9. Następnie, gdy tylko Brytyjczycy otworzą przejście morskie z Egiptu do Turcji i zdobędą panowanie na Morzu Egejskim, zostaną podjęte wysiłki mające na celu przesłanie dostaw do Smyrny oraz, jeżeli będzie to możliwe, przez Dardanele, aby dalsze wyposażenie

100


armii tureckiej i zasilanie Konstantynopola mogło postępować w jak naj szybszym tempie. 10. Gdy wszystkie dywizjony brytyjskie zostaną zainstalowane w Turcji, rząd turecki powinien udostępnić sześciu lub ośmiu brytyjskim okrętom podwodnym tajne przejście prowadzące na Morze Czarne, a także niezbędne zaplecze. Ponieważ niemożliwe będzie dołączenie statku zaopatrzeniowego, odpowiednie udogodnienia należałoby przygotować w Ismecie. Te okręty podwodne powinny zebrać obfite żniwo wśród sił rumuńskich i niemieckich ewakuujących się z Krety oraz wspomóc desant rosyjski na wybrzeżu rumuńskim, który może dojść do skutku wskutek nastawienia Rumunów. Rzecz jasna posunięcie takie jest całkowicie uzależnione od planów sowieckich.

Turcy odjechali, aby przedstawić całą sprawę swojemu parlamentowi i podjęto decyzję, że w tym czasie zbiorą się brytyjscy specjaliści, by wprowadzić w życie pierwsze etapy operacji "Saturn". I na tym sprawy stanęły.

.. - ..

W czasie naszych rozlicznych rozmów w Kairze, Prezydent nie poruszył ani razu kluczowej i pilnej kwestii, jaką było dowództwo operacji "Overlord" , w związku z czym pozostawałem pod wrażeniem, że nasze pierwotne ustalenie jest nadal w mocy. Lecz dzień przed wyjazdem z Kairu poinformował mnie o podjęciu ostatecznej decyzji. Jechaliśmy jego samochodem z Kairu w kierunku piramid. Powiedział wtedy, jak gdyby od niechcenia, że nie może wyznaczyć na to stanowisko generała Marshalla, bowiem jest on nieoceniony jeżeli chodzi o kwestie militarne oraz kierowanie ogólnym przebiegiem wojny. W związku z tym proponowałby mianowanie generała Eisenhowera dowódcą operacji "Overlord" i chciałby równocześ nie zapytać mnie o zdanie. Odparłem, że decyzja należy do niego, zaznaczając jednocześnie, że żywię bardzo ciepłe uczucia wobec generała Eisenhowera i z pełnym zaufaniem złożyłbym nasze losy w jego ręce. Do tej chwili sądziłem, że generał Eisenhower ma pojechać do Waszyngtonu, aby objąć funkcję wojskowego szefa sztabu, a Marshall ma dowodzić operacją "Overlord" . Eisenhower


101

również znał tę wersję i był

bardzo niezadowolony z perspektywy zamiany rejonu Morza Śródziemnego na Waszyngton. Cała historia długiej zwłoki i wahań Prezydenta w związku z podjęciem ostatecznej decyzji została opisana przez biografa pana Hopkinsa, który stwierdza, że Roosevelt podjął tę decyzję w niedzielę 5 grudnia, "wbrew wyrażanym w gwałtowny sposób radom Hopkinsa i Stimsona, wbrew znanym pragnieniom Churchilla i Stalina, nawet wbrew swoim własnym zamiarom". Następnie pan Sherwood cytuje fragment zapisu, który otrzymał po wojnie od generała Marshalla. ,,0 ile sobie przypominam - oznajmił Marshall- Prezydent stwierdził na zakończenie naszej rozmowy: »Nie przespałbym ani jednej nocy wiedząc, że nie ma Pana w kraju«". * Nie ulega najmniejszej wątpliwości, iż Prezydent wyczuwał, że samo powierzenie dowództwa operacji "Overlord" nie wystarcza, aby usprawiedliwić wyjazd generała Marshalla z Waszyngtonu.

l. _..

Wreszcie nasze trudy dobiegły końca. Na kolację do willi Komitet Szefów Sztabów, pana Edena, pana Caseya i jeszcze jedną lub dwie osoby. Zadziwił mnie optymizm panujący w kręgach sztabowych. Mówiono nawet o tym, że Hitler może być tak słaby, iż nie zdoła stawić czoła kampanii wiosennej i że do jego upadku może dojść jeszcze przed rozpoczęciem operacji "Overlord". Opinie te tak mnie zaskoczyły, że poprosiłem, aby każda z osób siedzących za stołem wyraziła po kolei swoje zdanie na ten temat. Wszystkie autorytety skłonne były sądzić, że klęska Niemców jest nieunikniona. Jedynie trzej politycy obecni na tym spotkaniu wyrazili odmienne zdanie. Oczywiście w tego typu sprawach nigdy nie można być całkowicie pewnym. Zbyt wiele kwestii jest niejasnych i niezbadanych. Kto może znać słabość nieprzyjaciela kryjącą się za błyszczącą fasadą i bezczelną miną? W któzaprosiłem Połączony

*

Sherwood, Roosevelt and Hopkins, s. 802-3 (przyp.oryg.).

102

rym momencie załamie nany?


się jego

...

odwaga? Kiedy zostanie poko-

-..

Przez ten cały czas Prezydent nie znalazł wolnej chwili na zwiedzanie, lecz nie mogłem znieść myśli, że wyjedzie, nie udawszy się ze mną na oglądanie sfinksa. Pewnego dnia, po wypiciu herbaty powiedziałem: "Teraz musimy pojechać". Niezwłocznie też udaliśmy się tam samochodem i obejrzeliśmy ten cud świata ze wszystkich stron. Roosevelt i ja wpatrywaliśmy się w niego przez dłuższy czas w całkowitym milczeniu. Cienie wieczoru wydłużały się. Sfinks jednak nie odezwał się do nas ani słowem, uśmiechając się w swój nieprzenikniony sposób. Nie było sensu czekać dłużej. 7 grudnia pożegnałem mojego wielkiego przyjaciela, który odleciał do kraju z lotniska znajdującego się za piramidami.

ROZDZIAŁ

XXIV

W RUINACH KARTAGINY ANZIO

Nasz lot do Tunisu - Dostaję zapalenia płuc - Wybór dowódcy operacji "Overlord" i operacji w rejonie Morza Śródziemnego - Prezydent wyraża zgodę - Moja żona przyjeżdża z Anglii - Punkt kulminacyjny wojny - Jak wyjść z impasu we Włoszech - Geneza "Anzio" - Brytyjscy szefowie sztabu zgadzajlJ się na operację - Kłopoty z okrętami desantowymi - Nasza konferencja w dzień Bożego Narodzenia - Niepokoje w kraju - Przesyłam raport Prezydentowi.

ie czułem się zbyt dobrze w czasie tej podróży oraz konferencji i wkrótce potem dostałem temperatury. Po kilku dniach dołączył się do tego katar i ból gardła, co uwięziło mnie w łóżku przez większość naszego pobytu na Malcie. W chwili przybycia do Teheranu nie byłem w stanie mówić, lecz po pewnym czasie wszystko zaczęło wracać do normy. Po powrocie do Kairu objawy choroby ustąpiły. Gdy konferencja zbliżała się do końca, zdałem sobie sprawę z ogromnego zmęczenia: zauważyłem na przykład, że brakuje mi sił, by wycierać się po kąpieli, zamiast tego leżałem na łóżku owinięty w ręcznik czekając, aż wyschnę. 11 grudnia po północy udałem się wraz z towarzyszącymi mi osobami do Tunisu. Planowałem spędzić tam jedną noc w willi generała Eisenhowera, a następnego dnia polecieć do kwater generałów Alexandra i Montgomery'ego we Włoszech, gdzie, jak donoszono, pogoda była absolutnie wstrętna, a dojazdy niepewne. Ranek zastał nas nad lotniskami w Tunisie. Otrzymaliśmy sygnał, że nie możemy wylądować tam, gdzie było to planowa-

N

104


ne i zostaliśmy skierowani na inne lotnisko oddalone o około 40 mil. Wreszcie wysiedliśmy i zaczęło się wyładowywanie bagażu. Od przyjazdu samochodów dzieliła nas jeszcze godzina, a potem czekała nas długa jazda. Gdy usiadłem na naszych skrzynkach niedaleko samolotów, poczułem ogromne zmęcze nie. Niebawem otrzymaliśmy przez telefon wiadomość od generała Eisenhowera, który czekał na nas na pierwszym lotnisku, z którego zostaliśmy przez pomyłkę odesłani. Okazało się, że lądowanie tam jest możliwe. Tak więc wtoczyliśmy się ponownie do naszego yorka i po dziesięciu minutach znaleźliśmy się niedaleko willi generała. Ike, dusza towarzystwa, czekał dwie godziny, ani przez chwilę nie tracąc dobrego humoru. W siadłem do jego samochodu i po przejechaniu niewielkiego odcinka powiedziałem: "Obawiam się, że będę musiał pozostać tutaj nieco dłużej, niż planowałem. Jestem bliski wyczerpania i nie mogę udać się na front, dopóki nie odzyskam sił." Spałem przez cały dzień, a następnego dnia przyszła gorą czka oraz zmiany w opłucnej, które miały zwiastować zapalenie płuc. Tak więc w tej brzemiennej dla losów wojny chwili leżałem bezsilny wśród ruin starożytnej Kartaginy .

.. - ..

Zdjęcie

rentgenowskie wykryło cień na jednym z moich płuc i wtedy okazało się, że lord Moran postawił właściwą diagnozę, a jego przewidywania okazały się słuszne. Jak gdyby za dotknięciem czarodziejskiej różdżki na miejscu pojawił się doktor Bedford i inni specjaliści z rejonu Morza Śródziemnego, jak również doskonałe pielęgniarki.

którym nie cierpiałem żadnych w odpowiednim momencie i po trwającej tydzień gorączce intruzi zostali wypędzeni. Chociaż lord Moran wspomina, że zaistniał taki moment, gdy choroba wyglądała na dość niebezpieczną, ja nie podzielam jego poglądu. Nie czułem się wówczas tak źle, jak w lutym poprzedniego roku. M i B, którym to skrótem nazywałem żartobliwie Morana i Bedforda, byli niezwykle skuteczni. Trzeba przyznać, że zapalenie płuc stało się zupełnie inną chorobą od czasu, gdy wynaGodni podziwu M i B,

niedogodności, zadziałali

dzięki

105

W RUINACH KARTAGINY

leziono to cudowne lekarstwo. Jednak ani na chwilę nie wycofałem się z udziału w kierowaniu bieżącymi sprawami i nie pozwalałem sobie na najmniejszą zwłokę w podejmowaniu decyzji, których ode mnie wymagano. Premier do ministra spraw zagranicznych 13 grudnia 1943 Dopadła mnie gorączka wśród tych starożytnych ruin i muszę zaczekać, aż wrócę do normy. Przyszłe posunięcia niepewne. Należy rozwiać wszelkie złudzenia Ankary i wytłumaczyć jej, że niezastosowanie się do naszych żądań, które zostaną przedstawione 15 lutego, będzie końcem naszego przymierza, i że wszelkie utrudnienia we wprowadzaniu ich w życie zostaną potraktowane po prostu jako okrężny sposób powiedzenia: nie. Poproś sztaby, o przedstawienie raportu, w którym ustosunkują się do kwestii, czy Niemcy są w stanie zebrać dostateczne siły, by przeprowadzić odrębną inwazję na Turcję. Osobiście uważam to za absolutną bzdurę.

Premier do prezydenta Roosevelta 15 grudnia 1943 Utknąłem wśród ruin Kartaginy, gdzie Pan przebywał, z temperaturą, która przekształciła się w zapalenie płuc. Pańscy ludzie robią, co mogą, lecz ja nie zamierzam udawać, że dobrze się bawię. Myślę, że niebawem prześlę sugestie dotyczące nowych stanowisk dowódczych. Mam nadzieję, że miał Pan dobrą podróż oraz że wszystko jest w porządku. Pozdrowienia dla Harry'ego. Prezydent Roosevelt do Premiera 17 grudnia 1943 Martwi mnie to zapalenie płuc i wraz z Harrym błagamy, aby wyleczył się Pan z tego jak najszybciej. Właśnie opuściłem lowę i jestem w drodze w górę Potomaku. Biblia mówi, że musi Pan słuchać zaleceń Morana, lecz nie jestem w tej chwili w stanie wskazać rozdziału i wersetu. [... ] Nic nowego chwilowo się nie szykuje, więc proszę robić to, co mówi Sarah, pozdrowić ją i nie przejmować się niczym .

.. - ..

Teraz mnie, jako brytyjskiemu ministrowi obrony odpowiedzialnemu przed Gabinetem Wojennym, przypadło w udziale zaproponowanie kandydata na brytyjskiego naczelnego dowódcę śródziemnomorskiego teatru wojennego. Stanowisko to zostało powierzone generałowi Wilsonowi, przy czym ustalono jednocześnie, że generał Alexander dowodzić będzie całą kam-

106


panią we Włoszech, tak, jak to czynił pod rozkazami generała Eisenhowera. Postanowiliśmy również, że generał Devers, Amerykanin, zostanie zastępcą generała Wilsona w tym rejonie, a marszałek lotnictwa Tedder zastępcą generała Eisenhowera w czasie operacji "Overlord", a także że generał Montgomery będzie faktycznie dowodził siłami inwazyjnymi przez Kanał do czasu, aż głównodowodzący będzie mógł przenieść swoją kwaterę do Francji i przejąć bezpośrednią kontrolę nad wszystkimi działaniami. Decyzje te zostały wprowadzone w życie niezwykle sprawnie, za zgodą Prezydenta i moją oraz aprobatą Gabinetu. Powinienem dodać, że gdy w listopadzie 1944 roku generał Alexander miał zastąpić generała Wilsona jako naczelny dowódca w rejonie Morza Śródziemnego, zaproponowałem w imieniu rządu JKMości, aby generał amerykański Mark Clark został jego zastępcą jako dowódca wojsk na terenie całych Włoch, gdzie trzy czwarte stanowiły wojska brytyjskie, imperialne oraz kontrolowane przez Brytyjczyków. Trzeba przyznać, że zadanie swoje wypełnił w sposób zasługujący na wyróżnienie.

Tak oto wyglądała wymiana telegramów: Premier do prezydenta Roosevelta 18 grudnia 1943 [1.] Dziękuję bardzo za Pański telegram. Jestem posłuszny zaleceniom Morana ijest ze mną coraz lepiej, lecz muszę tu siedzieć jeszcze cały tydzień.

2. Od czasu naszych ostatnich rozmów wiele myślałem nad zmianami na stanowiskach dowódczych i przeprowadziłem długie dyskusje z Eisenhowerem, Alexandrem i Tedderem. Skonsultowałem się także z moimi kolegami w kraju, a dzisiaj odbyłem długą rozmowę z szefem sztabu imperialnego, który właśnie powrócił z Włoch. Jestem więc gotów przedstawić Panu następujące propozycje, które, w przypadku Pańskiej aprobaty, zostaną ogólnie przyjęte. 3. Zawsze myślałem, że Alexander będzie mógł zastąpić Eisenhowera, lecz przekonały mnie argumenty szefa sztabu imperialnego, samego Eisenhowera oraz pozostałych, że ani on, ani Montgomery nie będą mogli spełniać funkcji naczelnego dowódcy, kierując jedno-

W RUINACH KARTAGINY

107

cześnie walkami, które rozpoczną się we Włoszech po zajęciu Rzymu. Alexander całkowicie się z tym zgadza. 4. W związku z tym proponuję na stanowisko naczelnego dowódcy generała Wilsona. Pod jego dowództwem znajdować się będą: (a) Generał dowodzący, Algier: oficer amerykański. Słyszeliśmy, że możliwe byłoby przeniesienie generała Deversa z obecnie zajmowanego stanowiska. (b) Naczelny dowódca wojsk we Włoszech: Alexander. (c) Generał odpowiedzialny za operację ,,Anvil": Clark. Rozumiemy, że właśnie to Pan i generał Marshall mieliście na myśli. Jeżeli tak, zgadzamy się. (d) Brytyjski generał brygady odpowiedzialny za pomoc dla Jugosłowian, Tity, Greków itp. (e) Naczelny dowódca na Bliskim Wschodzie, dla celów operacyjnych w rejonie Morza Śródziemnego, a także odpowiedzialny za operacje w Turcji: Paget (obecnie dowódca Home Forces w metropolii). 5. Naczelnym dowódcą lotnictwa powinien zostać Amerykanin wyznaczony przez Pana. Arnold wspomniał kiedyś o Breretonie lub Eakerze. Nie mamy nic przeciwko żadnemu z nich, lecz brakowałoby nam tego ostatniego w czasie bombardowań i w czasie przygotowań do operacji "Overlord". Sholto Douglas będzie jego zastępcą, a także dowódcą naczelnym RAF-u na śródziemnomorskim teatrze działań wojennych. 6. Pomocą polityczną naczelnemu dowódcy służyć będą następująceosoby: (a) Panowie Murphy i Macmillan, współpracujący ze sobą; (b) Z obszaru francuskiego Duff Cooper i Wilson; (c) Z obszaru bliskowschodniego minister stanu lub jego następca. 7. Po kilku tygodniach Bedell Smith przyłączy się do Eisenhowera i zostanie jego szefem sztabu w Anglii, a tutaj zastąpi· go inny szef sztabu. Do Pana należy podjęcie decyzji, czy należy utworzyć stanowisko zastępcy głównodowodzącego, którego obowiązki pełniłby oczywiście Amerykanin. 8. Na pewno zdaje Pan sobie sprawę, że gruntownie przemyślałem nominację sir Henry' ego Maitlanda Wilsona i cieszę się, że posiada on kwalifikacje odpowiednie do zadania, jakie zostanie mu powierzone. Tego samego zdania jest także szef sztabu imperialnego. Gdy wspomniałem Panu o tym pomyśle w Kairze, wydawał się Pan być zadowolony. 9. Wracając do operacji "Overlord" proponuję Teddera na stanowisko zastępcy głównodowodzącego, w związku z ogromną rolą, jaką w tej operacji odegra lotnictwo i, co niezwykle istotne, w związku

108


Z tym, że Eisenhowerowi również podoba się ten pomysł. Gabinet Wojenny pragnie, aby Montgomery dowodził pierwszą grupą ekspedycyjną. Uważam, że Gabinet ma rację, ponieważ Montgomery jest bohaterem narodowym i wzbudzi zaufanie wśród naszych ludzi. Zresztą, o ile mi wiadomo, również i wśród Pańskich ludzi wzbudza on podobne uczucia. 10. Bardzo gorąco proszę o szybką odpowiedź na powyższe propozycje lub przynajmniej na te najistotniejsze, ponieważ dowództwo "Overlord" jest sprawą niezwykle pilną i chciałbym, aby Wilson jak naj wcześniej przejął obowiązki Eisenhowera, a przedtem jeszcze pojechał do niego, w celu ustalenia najistotniejszych spraw.

Prezydent Roosevelt do Premiera

20 grudnia 1943

Zgadzam się na ogłoszenie 1 stycznia wyboru Eisenhowera na stanowisko dowódcy "Overlord" , Teddera na zastępcę Eisenhowera, Wilsona na poprzednie stanowisko Eisenhowerajako naczelnego dowódcy w rejonie Morza Śródziemnego (zmiana ta nastąpi dopiero wtedy, gdy Eisenhower powiadomi, że sytuacja we Włoszech pozwala na nią) oraz na mianowanie Eakera dowódcą sprzymierzonych sił powietrznych obszaru śródziemnomorskiego. 2. Pragnąłbym przesunąć ogłoszenie zmian w podległych dowództwach naj wcześniej na 2 stycznia, ponieważ chciałbym przedyskutować je z Marshallem, który wraca do Waszyngtonu za kilka dni. 3. Cieszę się, że czuje się Pan znacznie lepiej i żałuję, że nie może my być razem w Marrakeszu .

.. -..

Mijające

dni nie należały do najprzyjemniejszych. Gorączka Nieustannie żyłem wojną, a myśli moje wciąż wyrywały się ku sprawom bieżącym. Lekarze starali się oddalić ode mie wszelkie troski, lecz ja protestowałem. Za każdym razem powtarzali: "Proszę nie pracować i proszę się nie martwić". W końcu doprowadzili do sytuacji, że postanowiłem przeczytać jakąś książkę. Dawno temu czytałem powieść Jane Austen "Rozważna i romantyczna", więc pomyślałem, że teraz mógł bym poznać "Dumę i uprzedzenie". Sarah pięknie mi ją czytała, usadowiwszy się wygodnie w nogach łóżka. Zawsze zdawało mi się, że książka ta jest lepsza od poprzedniej. Ci ludzie, jakież spokojne wiedli życie! Żadnych zmartwień z powodu Rewolucji Francuskiej, ani okrutnych zmagań napoleońskich wojen. skakała.

109

W RUINACH KARTAGINY

Jedynie naturalne namiętności trzymane w ryzach, na ile było to możliwe, przez obyczaje oraz eleganckie wyjaśnianie wszelkich potknięć. Wszystko to doskonale harmonizowało z M i B. Pewnego ranka Sarah nie zajęła swojego zwykłego miejsca w nogach łóżka, więc po chwili oczekiwania postanowiłem poprosić - mimo zakazanej pory - o pudełko z telegramami. W tym momencie otworzyły się drzwi i zobaczyłem Sarah w towarzystwie swej matki. Nic nie wiedziałem, że moja żona wylatuje z Anglii, zamierzając przyłączyć się do mnie. Okazało się, że pośpieszyła na lotnisko, by polecieć dwusilnikową dakotą, choć pogoda pozostawiała wiele do życzenia: Lecz lord Beaverbrook nie stracił czujności. Jako pierwszy dotarł na lotnisko i wstrzymał lot, dopóki nie udało mu się znaleźć samolotu czterosilnikowego. (Zawsze byłem zdania, że pokonując duże odległości nad wodą warto mieć cztery silniki). Teraz, w środku zimy, odbyła trudną podróż nie ogrzewanym samolotem. Jock Colville, który ją eskortował, był cennym dodatkiem do mojego zapracowanego sztabu, do którego kierowano ogromne ilości spraw. "Pozdrowienia dla Clemmie - telegrafował Prezydent cieszę się, że jest z Panem jako oficer dowodzący" .

.. - ..

Gdy tak leżałem przykuty do łóżka, czułem, że wojna zbliża z punktów kulminacyjnych. Rozpoczęcie operacji "Overlord" stanowiło największe wydarzenie i zarazem obowiązek wobec świata. Czy mamy jednak marnować wszystko, co osiągnęliśmy we Włoszech, dokąd wysłaliśmy główne siły zamorskie naszego kraju? Czy mamy porzucić ten staw, ponieważ wyłowiliśmy z niego wszystkie ryby? Z mojego punktu widzenia kampania we Włoszech, gdzie w liczbie około miliona żołnierzy przebywały oddziały brytyjskie, imperialne i dowodzone przez Brytyjczyków, stanowiła wiernego i nieodzownego towarzysza, a zarazem uzupełnienie głównej operacji przez Kanał. W tym miejscu amerykański styl myślenia - przejrzysty, logiczny i nastawiony na masowość - był po prostu groźny. W życiu trzeba ludzi uczyć, że najpierw należy "skoncentrować się na kwestiach podstawowych". Jest to niewątplisię do jednego

110


wie pierwszy krok do wyjścia z bałaganu i głupoty, lecz jest to jedynie pierwszy krok. W czasie wojny drugi etap stanowi ogólna harmonia wysiłku wojennego, osiągana dzięki dopasowaniu wszystkiego w taki sposób, że każdy element siły bojowej jest nieustannie wykorzystywany jak najefektywniej. Byłem przekonany, że sprawnie przeprowadzona kampania we Włoszech w pierwszej połowie 1944 roku będzie największą pomocą dla operacji "Overlord", na której skoncentrowaliśmy wszystkie nasze wysiłki. Lecz o każdą rzecz, którą oficer sztabowy określiłby mianem "podstawowej" lub "niezbędnej", by użyć tych wyświechtanych słów, trzeba się było wykłócać, jak gdyby miała ona decydujące znaczenie w realizacji naszych zasadniczych planów. tuzin okrętów desantowych trzeba było tak walczyć, jak gdyby wszystko od nich zależało. Sprawa była według mnie banalnie prosta. Wszystkie posiadane przez nas jednostki musiałyby przywozić do Anglii broń i żołnierzy ze Stanów Zjednoczonych. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że te ogromne siły, których nie mogliśmy przerzucić z Włoch drogą morską, powinny odegrać odpowiednią dla nich rolę. Albo udałoby się im bez trudu opanować Włochy i wgryźć w wewnętrzny front niemiecki, albo też ściągnęłyby znaczne siły niemieckie z frontu, który mieliśmy zaatakować po inwazji przez Kanał w ostatnich dniach maja lub pierwszych dniach czerwca, w zależności od pływu i fazy księżyca .

°

.

- ..

Impas, w jakim znalazły się nasze wojska we Włoszech, spowodowany przez zacięty opór niemiecki na 80-milowym froncie od morza do morza, skłonił generała Eisenhowera do rozważenia możliwości uderzenia oskrzydlającego za pomocą desantu morskiego. Planował desant przy użyciu jednej dywizji na południe od ujścia Tybru, a następnie uderzenie na Rzym w połączeniu z natarciem głównych sił. Z powodu zahamowania ofensywy naszych armii oraz odległości, jaka dzieliła je od miejsc lądowania, wszyscy uważali, że potrzebne będą siły wię ksze od jednej dywizji. Zawsze byłem zwolennikiem manewru, określanego przez Amerykanów "end run", a który ja nazywa-

W RUINACH KARTAGINY

111

łem "cat-c1aw". Jednakże nigdy nie udało mi się włączyć do tego manewru sił morskich biorących udział w wielu naszych ofensywach pustynnych. Na Sycylii jednakże generał Patton dwukrotnie użył wojsk do stworzenia skrzydła morskiego z dużym powodzeniem, gdy posuwał się naprzód wzdłuż północne go wybrzeża. Będąc w Kartaginie i Marrakeszu znajdowałem się dostatecznie blisko frontu, aby zwołać spotkanie wszystkich głównych dowódców. Trzeba przyznać, że profesjonalne wsparcie było znaczne. Eisenhower był w zasadzie mocno zaangażowany, chociaż w wyniku nominacji na stanowisko dowódcy operacji "Overlord" uzyskał nowe pole działania oraz nowe horyzonty. Alexander, zastępca głównodowodzącego i dowodzący wojskami we Wło szech uważał, że operacja ta jest słuszna i konieczna; Bedell Smith pełen zapału i gotowości do udzielenia wszelkiej pomocy. Tak samo było w przypadku admirała Johna Cunninghama i marszałka lotnictwa Teddera. Miałem więc za sobą imponują cy szereg autorytetów od spraw śródziemnomorskich. Ponadto byłem pewien, że plan ten spodoba się również brytyjskim szefom sztabu, przy poparciu których uzyskam aprobatę Gabinetu Wojennego. Jeżeli nie można po prostu wydać rozkazu, trzeba pogodzić się z koniecznością podjęcia długich i żmudnych wysiłków.

Majowy "Overlord" był rzeczą świętą. Zobowiązaliśmy się do tego w Teheranie zaledwie miesiąc temu. Nic nie mogło nam przeszkodzić w dotrzymaniu słowa w tak istotnej kwestii. W tym przypadku wojska lądowe, lotnictwo i marynarka wojenna nie stwarzały żadnych przeszkód. Wszystko zależało od LST przewożących czołgi. Dochodziły do tego również okręty desantowe LSV ("Landing-ships, Vehic1es") przewożące pojazdy, ponieważ przewóz czołgów stanowił tylko część działań. Rósł stos zaszyfrowanej korespondencji pomiędzy Whitehallem a Waszyngtonem. Być może osoba badająca kiedyś kwestie wojskowe, z zainteresowaniem pozna szczegóły tej zaciętej i niezwykle wyważonej dyskusji, której jedynie zarys został przedstawiony w tej książce. W imię operacji "Overlord" okrę ty desantowe LST muszą się znaleźć w Anglii w oznaczonym

112


terminie. Termin ten został wyznaczony z najwyższą precyzją, przy pozostawieniu marginesu na przypadki, które mogą się zdarzyć na każdym etapie planowania i które pokrzyżowałyby wszelkie plany, gdyby nie były kontrolowane z góry. Każdy domaga się przyjęcia odpowiedniego marginesu dla swojego etapu, tak więc w sumie tworzą one jedno wielkie "Nie". Starania rozpocząłem 19 grudnia, kiedy to szef sztabu imperialnego odwiedził mnie w trakcie powrotu do kraju z kwatery głównej Montgomery'ego we Włoszech. Liczyłem, że udamy się tam wspólnie, lecz choroba uniemożliwiła mi zrealizowanie tego zamiaru. Odbyliśmy długą rozmowę i odkryłem, że generał Brooke doszedł do tych samych wniosków co ja, choć zupeł nie inną drogą. Byliśmy zgodni co do linii postępowania oraz tego, że ja powinienem zajmować się dowódcami na miejscu, podczas gdy on możliwie skutecznie rozwiązywać będzie wszystkie problemy w kraju. Następnie generał Brooke poleciał do Londynu. Ja natomiast zatelegrafowałem: Premier do szefów sztabu 19 grudnia 1943 Z niecierpliwością oczekuję na pełny spis wszystkich typów okrę tów desantowych znajdujących się obecnie na Morzu Śródziemnym, z informacjami na temat ich stanu oraz wykorzystania. Przede wszystkim chciałbym się dowiedzieć, czy to prawda, że znaczna ich część zajmuje się przewożeniem zaopatrzenia, uniemożliwiającym udział w operacjach desantowych. Zastój całej kampanii na froncie włoskim uważam za absolutnie skandaliczny. Wizyta szefa sztabu imperialnego potwierdziła moje najgorsze przypuszczenia. Całkowite zaniedbanie działań desantowych od strony Adriatyku oraz brak takich samych działań na zachodzie jest rzeczą niedopuszcza1ną. Żadna z jednostek desantowych znajdujących się na Morzu Śród ziemnym nie była wykorzystywana [do działań ofensywnych] w cią gu ostatnich trzech miesięcy. Ani nie przypłynęły do kraju w ramach przygotowań do "Overlord", ani nie udały się na Morze Egejskie, ani też nie wzięły udziału w bitwie włoskiej. Istnieje niewiele przypadków, nawet w czasie tej wojny, podobnego marnotrawienia tak ce.nnych sił.

Szefowie sztabu byli najwyraźniej podobnego zdania i po zapoznaniu się z raportem generała Brooke'a odpowiedzieli 22 grudnia:

113

W RUINACH KARTAGINY

W pełni się z Panem zgadzamy, że obecna sytuacja nie może trwać dłużej. Nie ulega wątpliwości, że najistotniejszym obecnie zadaniem pozostaje ruszenie sprawy z miejsca. Rozwiązaniem, jak Pan stwierdza, byłoby wykorzystanie naszych sił desantowych do uderzenia na skrzydło nieprzyjaciela i otwarcie drogi do szybkiej ofensywy na Rzym. Po wycofaniu okrętów LST w dniu 15 stycznia dla celów operacji "Overlord", generał Eisenhower będzie dysponował okrętami desantowymi wystarczającymi do przewiezienia sił nieznacznie przekraczających rozmiarami jedną dywizję i zamierza przeprowadzić desant na tyłach wroga na południe od Rzymu. Słabość tego planu polega na tym, że atak na wybrzeże z takimi siłami może być rozpoczęty dopiero w momencie, gdy 5 armia znajdzie się w odpowiedniej odległości, aby udzielić wsparcia. Gdyby natomiast udało się zwiększyć liczbę okrętów desantowych, możliwy stałby się desant przy użyciu wię kszych sił, które nie musiałyby czekać na główną grupę armii. Co więcej, posunięcie takie wywarłoby ogromny wpływ na cały przebieg tej kampanii, zwiększając prawdopodobieństwo otwarcia drogi dla szybkiej ofensywy. Uważamy, że okrętów desantowych powinno wystarczyć do przewiezienia przynajmniej dwóch dywizji. Zatelegrafowaliśmy do naczelnego dowódcy w rejonie Morza Śródziemnego prosząc o żądane przez Pana informacje na temat sprzętu desantowego. Mamy nadzieję, że jakieś posunięcia w tej dziedzinie będą możliwe, choć trzeba pamiętać, że jeżeli chcemy dostarczyć generałowi Eisenhowerowi dodatkowego sprzętu desantowego, musimy planować z dużym wyprzedzeniem. Ewentualnie można by wykorzystać okręty wracające obecnie na Morze Śródziemne z południowo-wschodniej Azji. [ ... ] Część jednostek nadal tam pozostaje. Wyjaśniwszy, że ów nowy plan zakłada zarówno rezygnację z zajęcia Rodosu, jak również małej operacji desantowej na wybrzeżu Arakanu w Birmie, zakończyli: Jeżeli zgadza się Pan z powyższym rozumowaniem, proponujemy przedstawienie go Połączonemu Komitetowi Szefów Sztabów z sugestią bezzwłocznego podjęcia działań .

.. - .

Doprowadziło

sobów.

Część

to do bezlitosnego zbadania stanu naszych zajednostek desantowych, które miały brać udział

114


w odwołanej operacji przeciwko Andamanom, płynęła obecnie przez Ocean Indyjski na Morze Śródziemne. Reszta miała powrócić do kraju na operację "Overlord". Wszystkie były ogromnie potrzebne. Z dużą niechęcią myślałem o porzuceniu planu ataku na wyspę Rodos, o którym rozmawiałem z prezydentem Inćinii. W sprawie Turków należy podjąć zwiększone wysiłki; to samo dotyczy rozpoczęcia operacji "Anvil" (atak na południową Francję) i późniejszego wycofania z niej okrętów desantowych. Jednak 23 grudnia stwierdziłem, że staję się coraz bardziej pogodzony z myślą o tureckiej neutralności i odpowiedziałem z Kartaginy: Proszę zauważyć, że

podczas gdy Panowie myślicie o decyzji odoperacji we Włoszech, Ike z niecierpliwością oczekuje na operację "Anvil", która w tej chwili najbardziej go interesuje. Zdaję sobie sprawę, że jeśli Turcy nie włączą się do gry, będziemy musieli poświę cić sprawy na Morzu Egejskim, zwłaszcza gdy ich cena podnosi się tak wysoko i tak powoli. Liczę jednakże, iż decyzja w tej sprawie zostanie podjęta dopiero po dokładnym zbadaniu całego teatru działań wojennych. Spotykam się dzisiaj z Eisenhowerem, Alexander jest właśnie u mnie. Następnie poproszę, aby Jumbo [generał Wilson] zjawił się tutaj w drodze do kraju. Chciałbym, aby wszystkie sprawy pozostały otwarte przez najbliższe trzy-cztery dni. Zakładając, że Turcja stanie dęba, a Rodos umknie nam sprzed nosa, musimy przeprowadzić dużą operację desantową skierowaną przeciwko Rzymowi, a także oczyścić nieco wybrzeże dalmatyńskie, a zwłaszcza Argostoli i Korfu. W żadnym wypadku nie możemy poświęcić Rzymu dla Riwiery. Musimy mieć jedno i drugie. nośnie

W tym czasie odbyłem długą rozmowę z Alexandrem. Zasugestii, jakoby był niezbyt przychylny desantowi w Anzio. Pragnął jedynie okrętów desantowych, mogących przewieźć dwie dywizje i problem polegał na tym, skąd je wziąć. Bedell Smith, który również przyjechał tutaj, stwierdził, iż byłby w stanie zapewnić coś takiego, pod warunkiem jednak, że wliczone w to byłyby oddziały przewożone drogą powietrzną. Gdyby to się udało, a decyzja została podjęta nazajutrz albo najdalej w ciągu dwóch dni, Alexander mógłby uderzyć przeczył

115

W RUINACH KARTAGINY

w ostatnim tygodniu stycznia. Problem teraz polegał na tym, skąd wziąć okręty desantowe. Gdy zapytałem Bedella Smitha, czy nie moglibyśmy opóźnić daty wysyłki okrętów LST dla "Overlord" do 15 lutego, odpowiedział, że po prostu nie byłby w stanie po raz trzeci prosić o przesunięcie. Janie miałem podobnych skrupułów. Na Morzu Śródziemnym znajdowały się 104 okręty LST, lecz większość z nich miała powrócić do kraju z przeznaczeniem dla operacji "Overlord". Do połowy stycznia miało ich tu pozostać tylko 36 plus kolejne 15, które mniej więcej w tym czasie dotarłyby z Oceanu Indyjskiego. Do kwietnia liczba ta nie uległaby zmianie. Jedynym rozwiązaniem było zatrzymanie wię kszości okrętów znajdujących się na Morzu Śródziemnym na kolejne trzy tygodnie. Istniała nadzieja, że uda się to zrobić bez uszczerbku dla operacji "Overlord" i desantu na Riwierze .

.. - ...

24 grudnia szefowie sztabu przygotowali mi szczegółowe ich poglądy oraz dokument, który planowali przesłać swoim waszyngtońskim kolegom. Byli zwolennikami tego planu, lecz obawiali się, że Amerykanie nigdy nie wyrażą na nań zgody. Wnioski brzmiały następująco: oświadczenie przedstawiające

Prosimy Połączony Komitet Szefów Sztabów o zgodę: (a) Aby pozostała część jednostek pływających przeznaczonych pierwotnie do operacji przeciwko Andamanom została skierowana na Morze Śródziemne. (b) Aby te okręty desantowe, które na czas dotrą do centralnej części Morza Śródziemnego zostały wykorzystane przez naczelnego dowódcę wojsk sprzymierzonych rejonu śródziemnomorskiego do przeprowadzenia desantu przy pomocy dwóch dywizji, który ma umożliwić zajęcie Rzymu i natarcie w kierunku linii Piza-Rimini oraz aby niezwłocznie wydane zostały odpowiednie instrukcje w tej kwestii. Po zakończeniu tych działań wystarczy czasu na wycofanie tych sił w celu przeprowadzenia ataku na południową Francję.

116


(c) Aby nasze obecne negocjacje z Turkami mogły być kontynuowane na dotychczasowej podstawie, z wyłączeniem jednak działań desantowych na Morzu Egejskim. (d) Aby admirał Mountbatten został poinformowany o tych decyzjach i poproszony o wydanie ostatecznych poleceń w sprawie działań, które mają zostać przeprowadzone na jego teatrze wojennym i przy pomocy zasobów znajdujących się do jego dyspozycji" .

.. .. ..

W tym trudnym okresie ze składu Ministerstwa Obrony towalecz okazał się być niezwykle silną podporą. Ogromnie pomagał mi również komandor Power z Royal Navy, zastępca szefa sztabu do spraw planowania admirała Johna Cunninghama. Udało się mu zbić ogromną ilość argumentów przemawiających przeciwko podjęciu tej decyzji. Oto fragment jego niezwykle przekonującego pisma, w całości zatwierdzonego przez Admiralicję: rzyszył mi jedynie generał Hollis,

Okręty LST znajdujące się obecnie na Morzu Śródziemnym są doskonale przygotowane. Każda z tych jednostek brała udział w przynajmniej dwóch operacjach bojowych, a oprócz tego kursowała jako prom, prowadząc załadunek i rozładunek na plażach, w stoczniach i dokach. Są one doskonale obsadzone i przystosowane do kursowania i manewrowania w dużej grupie. W związku z tym ich załogi nie będą wymagały żadnego dodatkowego szkolenia przed operacją "Overlord" - konieczne będzie jedynie zapoznanie ich z kwestią pły wów oraz techniką przybijania do plaż w warunkach przypływu. Jako dobrzy marynarze - wymagać będą jedynie krótkiego instruktażu i niewielkiego przeszkolenia, aby opanować ten problem. [... ] Doświadczenie zdobyte na Morzu Śródziemnym uczy, że nie ma potrzeby prowadzić wspólnych ćwiczeń okrętów LST i oddziałów wcześ niej, aniżeli jedenaście dni przed operacją - trzy dni na wstępny zała dunek, sześć dni na próby i dwa dni na ponowny załadunek. [ ... ] Oceniam, że siedmiodniowe przeszkolenie przygotowujące do działań w warunkach pływów jest absolutnie wystarczające. Tak więc całość szkolenia powinna w przybliżeniu wynieść trzy tygodnie. [... ] Pozostaje więc znaczny margines czasu przed operacją "Overlord", z jednym tylko zastrzeżeniem, że wszystkie jednostki naraz nie mogą przejść niezbędnych napraw.

.. -..

W RUINACH KARTAGINY

117

Po niezwykle szczegółowej dyskusji z zebranymi dowódcami, po północy 24 grudnia wysłałem do kraju następujące propozycJe: Premier do szefów sztabu 25 grudnia 1943 (0.30) i pierwszego lorda morskiego Przeprowadziłem dziś wieczorem rozmowy na temat Anzio z generałem Wilsonem, generałem Alexandrem, marszałkiem lotnictwa Tedderem i innymi sztabowcami. Wszyscy jesteśmy zgodni co do tego, że operacja ta musi zostać przeprowadzona siłami zapewniającymi jej powodzenie, tzn. przy pomocy przynajmniej dwóch dywizji. Datę docelową stanowi 20 stycznia. Przyjmujemy, że Rodos jest odwołany. Jesteśmy zdania, że jedynym słusznym rozwiązaniem jest wstrzymanie o nie więcej, niż miesiąc wysłania z Morza Śródziemnego wszystkich okrętów LST mających wypłynąć w styczniu i l lutego (w sumie 56 okrętów). 15 okrętów LST z Zatoki Bengalskiej nie zdoła przybyć na czas, by wziąć udział w desancie pod Anzio, jednak wejdzie nieco później do operacji "Overlord". [ ... ] Chciałbym, aby szefowie sztabu z ogromną uwagą przestudiowali pismo przygotowane na moją prośbę przez komandora Powera. Przedstawione tam rozwiązania mogą zostać wprowadzone w życie w czasie przygotowań okrętów LST do operacji "Overlord" . Wszyscy obecni tutaj uważają, że pismo komandora Powera świadczy o dogłębnym zrozumieniu obecnej sytuacji oraz że przedstawione przez niego propozycje są niezwykle realistyczne. [ ... ] Początkowo

szefowie sztabu nie wydawali się być przekonani. Powoływali się na różne szczegóły - a szczegóły są przecież najistotniejsze. Ponadto "żywili szczerą nadzieję", że zaakceptuję ich notę wyjaśniającą sytuację Połączonemu Komitetowi Szefów Sztabów. Byłem jednak zdania, że najpierw powinniśmy ustalić podstawowe kwestie między sobą i odpowiedziałem w sposób następujący: 26 grudnia 1943 wszystkie fakty z admirałem, generałem Gale' em oraz ich sztabami. Jeżeli wszystkie 56 okrętów LST nie zostanie zatrzymanych przez kolejne trzy tygodnie, tj. do 5 lutego, nie ma żadnych szans na rozpoczęcie ataku na Anzio przy użyciu dwóch dywizji. Generał, admirał i sztabowcy mają duże rozeznanie w kwe-

Premier do szefów sztabu

Przeanalizowałem dokładnie

118


stii przygotowań do desantów na Morzu Śródziemnym. Proszę przedstawić mi dane obrazujące różnicę pomiędzy zwłoką trzytygodniową i miesięczną, jak również plan każdego dnia ustalony dla powracają cych jednostek. [ ... ] Oczekuję, że tak zorganizujecie Panowie prace w dokach, aby umożliwić naprawę 25 jednostek miesięcznie. Powodzenie ataku na Anzio uzależnione jest od siły, z jaką przeprowadzone zostanie początkowe uderzenie. Jeżeli odbędzie się to siłami dwóch dywizji plus spadochroniarze, wówczas efekt jest zapewniony, ponieważ odcięte zostaną linie komunikacyjne wszystkich sił nieprzyjacielskich stojących naprzeciwko 5 armii. Wróg będzie miał wówczas do wyboru albo zlikwidować siły desantowe poprzez wycofanie części oddziałów stojących naprzeciwko 5 armii, albo też zarządzić odwrót. Jednak muszą tu zostać wykorzystane minimum dwie dywizje. Brak pewności co do pogody sprawia, że koniecznym staje się wysadzenie ich na brzeg z zapasami na przynajmniej 4 dni. Plan nie przewiduje długiego trzymania tych dywizji na plażach, lecz doprowadzenie bitwy do punktu kulminacyjnego w ciągu tygodnia lub dziesięciu dni. [ ... ] Nie ma sensu wysyłać telegramu do Połączonego Komitetu Szefów Sztabów, dopóki nie ma porozumienia w jednej, najistotniejszej kwestii, jaką jest trzytygodniowa zwłoka w oddaniu 56 okrętów LST. Od tego zależy sukces albo porażka kampanii włoskiej.

W odpowiedzi z 27 grudnia szefowie sztabu przedstawili powody swoich obaw: "Uważamy, iż nie powinniśmy ukrywać przed Panem trudności, jakich należy się spodziewać ze strony amerykańskich szefów sztabu, gdy szczerze przedstawimy im nasz pogląd na sprawę."

.. -..

Nasza konferencja w Kartaginie trwała cały ranek w Boże Narodzenie. Obecni byli Eisenhower, Alexander, Bedell Smith, Tedder, admirał John Cunningham oraz inni wyżsi oficerowie. Brakowało jedynie generała Marka CIarka, dowodzącego 5 armią. Było to przeoczenie, którego niezwykle żałowałem, ponieważ właśnie jego armii ostatecznie powierzono przeprowadzenie tej operacji i sądziłem, że powinien zapoznać się z jej zało żeniami w sposób wyjątkowo staranny. Wszyscy byliśmy zgodni, że konieczne są minimum dwie dywizje. W owym czasie

119

W RUINACH KARTAGINY

rozważałem

przeprowadzenie desantu przy pomocy dwóch dywizji brytyjskich wchodzących w skład 8 armii, gdzie niebawem generał Leese miał zastąpić Montgomery' ego. Uważałem, że działania desantowe niosą ze sobą śmiertelne ryzyko dla sił desantowych i wolałem, by ryzyko to wzięły na siebie oddziały brytyjskie, ponieważ ponosiłem odpowiedzialność tylko i wyłącznie wobec Wielkiej Brytanii. Ponadto, siła uderzeniowa byłaby wtedy jednorodna, a nie mieszana. Wszystko uzależnione było od okrętów desantowych, od kilku tygodni trzymających całą naszą strategię w ogromnym napięciu. Z powodu sztywnej daty przewidzianej na rozpoczęcie operacji "Overlord" oraz ruchu, napraw i przystosowania około setki tych małych jednostek mieliśmy całkowicie związane rę ce. Wymiana telegramów pokazuje, w jaki sposób wyplątali śmy się, choć okaleczeni, z tej matni. Muszę jednak przyznać, że ponieważ byłem tak bardzo zajęty walką o zasadę, nie udało mi się, a tak naprawdę to nie śmiałem nawet prosić, o przyłoże nie odpowiedniej wagi do operacji "cat-c1aw". W rzeczy samej liczba okrętów LST zupełnie wystarczyłaby do przeprowadzenia tej operacji tak, jak była ona planowana i moim zdaniem, gdyby wojskowi zrezygnowali ze swoich przesadnych żądań, moglibyśmy, nie narażając na szwank żadnych innych zobowiązań, uderzyć znacznie większymi siłami na wybrzeże na południe od ujścia Tybru. Jednakże za argumenty w tej walce służyły rutynowe wymagania wojskowe oraz dokładne daty, kiedy to okręty LST miały być zwolnione dla operacji "Overlord", przy wzięciu pod uwagę czasu, jaki zajmie im powrót do kraju w zimową biskajską pogodę oraz maksymalnego marginesu czasowego niezbędnego do przeprowadzenia remontu. Gdybym poprosił o sprzęt dla trzech dywizji, nie dostałbym nic. Jakże często w życiu musimy się zadowalać tym, co otrzymujemy! Tym niemniej lepiej by było, gdyby wszystko odbywało się tak, jak trzeba.

.. - ..

Teraz należało stanąć twarzą w twarz z twardym faktem przesunięcia terminu powrotu do Anglii 56 okrętów LST o trzy

120


tygodnie. Naprzeciwko widniała groźna data rozpoczęcia operacji "Overlord" - MAJ. Proszę Czytelnika o zwrócenie uwagi na pojawiającą się po raz pierwszy w poniższym telegramie datę 6 CZERWCA. Premier do szefów sztabu 26 grudnia 1943 Podejmuję wszelkie starania, aby zachować majową datę operacji "Overlord". Myślę, że przy usilnych staraniach jest to możliwe i problem da się rozwiązać. Chciałbym jednak powiedzieć w największej tajemnicy, że zarówno Eisenhower jak i Montgomery wyrazili swoje niezadowolenie z tego, co słyszeli na temat obecnego planu operacji "Overlord" i odnoszę wrażenie, iż będą domagać się znacznie silniejszego początkowego uderzenia. Sądzę, że gdy dokładnie zbadają cały plan, zaproponują przesunięcie terminu. W kontrakcie zawarte jest stwierdzenie "w maju", lecz nie wiem, czy nie można by się zgodzić na dodatkowy tydzień, gdyby dowódcy odpowiedzialni za operację zażądali daty 6 czerwca, twierdząc, że zmiana ta daje większe szanse całej operacji. Wstępne bombardowania tak czy inaczej rozpoczęłyby się w maju. Musimy się strzec, byśmy nie poświęcali naszych działań we Wło szech na rzecz daty, która i tak może zostać później zmieniona w związku ze znacznie istotniejszymi sprawami. Eisenhower wyrażał nawet chęć wysłania do Stalina telegramu domagającego się rozsąd nego przesunięcia ustalonej daty, rzeczjasna dopiero wtedy, gdyobejmie pełne dowództwo nad całą operacją. Nie jestem zwolennikiem takiego kroku, ponieważ walczę o takie zakończenie sprawy, jak zostało to ustalone w Teheranie. Tym bardziej więc oczekuję na pomoc Panów. Proszę zachować wszystkie te informacje dla siebie i trzech ministrów Gabinetu Wojennego będących członkami Komitetu Obrony: panów Attlee, Edena i Lytteltona.

Na zakończenie tej istotnej konferencji w Kartaginie, wysła telegram do Prezydenta (oraz drugi do kraju, utrzymany w podobnym tonie). Zwróciłem uwagę, by kluczowy fakt został przedstawiony bez żadnych ogródek. łem następujący

Dziś odbyłem konferencję z

25 grudnia 1943 Eisenhowerem i innymi wyższymi ofi-

cerami. Wnioski następujące: Generał Alexander gotów jest przeprowadzić atak na Anzio około 20 stycznia jeżeli otrzyma okręty desantowe dla przewiezienia dwóch

W RUINACH KARTAGINY

121

dywizji. Powinno to rozstrzygnąć bitwę o Rzym, a także umożliwić zniszczenie znacznej części sił nieprzyjaciela. Uderzenie siłami mniejszymi od dwóch dywizji oznaczałoby igranie z niebezpieczeń stwem, jeżeli weźmie się pod uwagę pozycję, jaką w owym czasie zajmować powinny 5 i 8 armia. Dla tego celu potrzebne jest 88 okrętów LST. Możnaje zapewnić tylko poprzez przesunięcie daty powrotu d? kraju 56 okrętów desantowych, które miały opuszczać rejon Morza Sródziernnego od 15 stycznia. Ich powrót rozpocząłby się więc od 5 lutego. Jest to niezbędne minimum. 15 okrętów LST z Indii nie zdoła przybyć na czas, chociaż byłyby bezcenne przy uzupełnianiu strat i koncentracji do operacji ,,Anvil". Wierzę, iż przy pomocy różnych posunięć możliwe jest nadrobienie trzech straconych tygodni i utrzymanie koncentracji do "Overlord" na planowanym poziomie. Po utrzymywaniu tych 56 okrętów LST na Morzu Śródziemnym przez tak długi okres postąpilibyśmy nierozsądnie wycofując je w tym właśnie tygodniu, kiedy mogą oddać tak nieocenione usługi. Cóż, ponadto, mogłoby być bardziej niebezpiecznego, aniżeli zgoda na to, aby front włoski utknął w martwym punkcie i trwał w nim przez najbliższe trzy miesiące? Nie możemy sobie pozwolić, aby ruszać naprzód pozostawiając za sobą nie wykonaną pracę. Dlatego ogół obecnych uznał, że należy zrobić wszystko, aby 20 stycznia rozpoczął się desant pod Anzio przy użyciu dwóch dywizji i w związku z tym wydano odpowiednie rozkazy generałowi Alexandrowi. Jeżeli zmarnujemy taką okazję, możemy spodziewać się załamania kampanii śródziemnomorskiej w 1944 roku. Żywię w związku z tym szczerą nadzieję, że wyrazi Pan zgodę na przesunięcie o trzy tygodnie daty powrotu 56 okrętów desantowych oraz że wszystkie władze otrzymają instrukcje, aby w wyniku wprowadzonej zmiany nie ucierpiała majowa data operacji "Overlord". Z żalem muszę stwierdzić, że w imię tych wyższych interesów trzeba obecnie zrezygnować z Rodosu oraz planów na Morzu Egejskim. Może się nawet okazać, że "Pigstick" [atak na Arakan, na zachodzie Birmy] będzie musiał zmienić się w ,,Pigstuck", aby umożliwić koncentrację trzech dywizji mających dokonać desantu na południu Francji. Są to dla mnie niezwykle bolesne sprawy, lecz nie mogę dopuścić do klęski i utknięcia w martwym punkcie frontu we Włoszech.

momencie, kiedy napięcie sięgało szczytu, z Kartaginy do Marrakeszu, zabierając ze sobą wszystkie moje problemy. I

W

tym

poleciałem

właśnie

ROZDZIAŁ

XXV

W MARRAKESZU REKONWALESCENCJA

Samolotem do Marrakeszu - Radosne wieści: telegram Prezydenta z 28 grudnia - 3 czerwca zamiast 5 maja jako data operacji "Overlord" - Amerykański pułk spadochronowy - Wizyta Montgomery' ego - Noworoczna korespondencja z Prezydentem - Konferencje w Marrakeszu w zwiq:zku z desantem pod Anzio, 7 i 8 stycznia - Generało wie Eisenhower i Montgomery skłaniają się ku fazie księżyca rozpoczynającej się 3 czerwca jako dacie operacji "Overlord" - Pogląd Prezydenta - Znów sprawa Polski - Wizyta prezydenta Benesza - Hołd dla Benesza - Przyjazne kontakty z generałem de Gaulle'em - Udział Rosji we flocie włoskiej - Kompromis - W kraju przed atakiem na Anzio.

ord Moran był skłonny pozwolić mi na wyjazd z Kartaginy po Bożym Narodzeniu, lecz stwierdzał z naciskiem, że muszę odbyć trzytygodniową rekonwalescencję. No, a gdzie mogłoby mi być lepiej, jeśli nie w cudownej willi w Marrakeszu, w której Prezydent i ja zatrzymaliśmy się rok temu po wyjeździe z Casablanki? Wszystko zostało przygotowane w ciągu kilku dni. Miałem zostać gościem armii Stanów Zjednoczonych w Marrakeszu. Uważano również, że przebywam w Kartaginie dostatecznie długo, by zostać zlokalizowanym. Małe jednostki niestrudzenie patrolowały zatokę naprzeciwko mojej willi na wypadek, gdyby jakiś U-boot postanowił zainicjować nieoczekiwany atak. Obawiano się także ataku z powietrza. Moją ochronę stanowił batalion Coldstream Guards. Byłem zbyt chory lub zbyt zapracowany, by ktokolwiek konsultował się ze mną w tych sprawach, lecz ja widziałem

L

W MARRAKESZU

123

przystań, gdzie będę mógł podreperować nadTedder niezwykle starannie zaplanował cały lot. Lekarze nie chcieli, bym leciał na wysokości większej, niż 6 tysięcy stóp, w związku z czym Tedder postanowił lecieć nad górami Atlas. Z wielką radością przywitałem ranek 27 grudnia, bowiem mogłem wreszcie włożyć mundur. Gdy stanąłem w drzwiach, ktoś wręczył mi telegram donoszący o zatopieniu Schamhorsta. Zatrzymałem się, by wysłać Stalinowi następują cy telegram:

w Marrakeszu szarpnięte siły.

Premier do premiera Stalina 27 grudnia 1943 [1.] Arktyczne konwoje do Rosji przyniosły nam szczęście. Wczoraj nieprzyjaciel usiłował przechwycić jeden z nich, używając pancernika Scharnhorst. Naczelny dowódca admirał Fraser płynący na pokładzie pancernika Duke oj York (o wyporności 35 tysięcy ton) odciął mu odwrót i po krótkiej walce zatopił. 2. Czuję się znacznie lepiej i wyjeżdżam na południe, by nabrać sił.

Kilka dni później otrzymałem niezwykle miłą odpowiedź, kończącą się słowami: Ściskam serdecznie Pańską dłoń. Przed willą ustawił się szpaler żołnierzy Coldstream Guards. Do tej pory nie zdawałem sobie sprawy, jak bardzo osłabłem w wyniku przebytej choroby. Z dużą trudnością przeszedłem wzdłuż szeregu żołnierzy i wsiadłem do samochodu. Lot na wysokości 6 tysięcy stóp został zaplanowany w oparciu o prognozę pogody, mówiącą o bezchmurnym niebie. Jednakże, gdy wzbiliśmy się w górę, a pod nami pojawiły się wzniesienia Tunezji, wokół samolotu poczęły się gromadzić duże, wełniste, coraz bardziej czerniejące chmury i po zaledwie dwóch godzinach samolot częściej znajdował się we mgle, aniżeli w słońcu. Nigdy nie lubiłem tzw. "nadziewanych chmur", tj. chmur, które przechodzą przez szczyty górskie. Lot skomplikowanym szlakiem nad rozlicznymi dolinami, dzięki któremu możliwe było utrzymanie wysokości 6 tysięcy stóp wydawał mi się nie w porządku wobec innych osób znajdujących się na pokładzie. Posłałem przeto po pilota i powiedziałem mu, by poleciał przynajmniej 2 tysiące stóp ponad najwyższą górą znajdującą się w od-

124


ległości

zgodę.

stu mil od wyznaczonego szlaku. Lord Moran wyraził Natychmiast przyniesiono przygotowany do tego celu

tlen.* Niebawem wznieśliśmy się w błękit. Zniosłem wszystko dobrze i około godziny 4 wylądowaliśmy bez przeszkód na lotnisku w Marrakeszu. Nasz drugi samolot, ściśle trzymający się wyznaczonej trasy, miał niezwykle trudny i niebezpieczny lot nad różnymi wąwozami i przełęczemi, przy przekraczaniu których tylko na ułamki chwil pojawiały się zarysy niebotycznych szczytów. Na tak małej wysokości pogoda nie była raczej zbyt dobra. Gdy samolot przybył na miejsce godzinę po nas, okazało się, że jedne z drzwi zostały wyrwane, a wszyscy pasażerowie mieli silne mdłości. Było mi niezmiernie przykro, że z mojego powodu zostali narażeni na takie ryzyko i niewygodę. Przecież równie dobrze mogli byli odbyć przyjemny lot w doskonałych warunkach atmosferycznych na wysokości 12 czy nawet 11 tysięcy stóp. Komfort, powiem więcej, luksus panujący w mojej nowej siedzibie był nieporównywalny z niczym. Podobnie jak uprzejmość otaczających mnie osób. Jednak wszystko to przesłaniała jedna myśl: jaką otrzymam odpowiedź od Prezydenta na mój telegram? Pamiętając uparty, ślepy opór, lekceważący czas i proporcje, na jaki napotkałem we wszystkich sprawach dotyczących rejonu Morza Śródziemnego, z dość dużym niepokojem oczekiwałem tejże odpowiedzi. Domagałem się jedynie ryzykownego przedsięwzięcia na wybrzeżu włoskim i ewentualnie przesunięcia daty przekroczenia Kanału o trzy tygodnie lub, biorąc pod uwagę fazę księżyca, o cztery, od dnia 1 maja. Uzyskałem zgodę dowódców zaangażowanych bezpośrednio w rzeczone działania. Brytyjscy szefowie sztabu, zawsze z zasady skłaniający się ku moim poglądom w tej kwestii, teraz zaaprobowali przedstawione im szczegóły. Lecz co powiedzą Amerykanie na przesunięcie operacji "Overlord" o cztery tygo-

*

Zapewnił

go komodor Kelly, główny oficer medyczny RAF-u w Afryce który słusznie nalegał, by móc wziąć udział w locie (przyp.

Północnej,

oryg.).

125

W MARRAKESZU

dnie? Jednak: tak się zazwyczaj szczęśliwie składa, że ludzi skrajnie wyczerpanych sen nawiedza bez większych oporów .

.. -..

Z ogromną radością zmieszaną, po prawdzie, z pewnym zdziwieniem, otrzymałem rankiem następujący telegram: Prezydent Roosevelt do Premiera 28 grudnia 1943 Wyrażamy zgodę na przesunięcie daty odesłania 56 okrętów LST przeznaczonych dla operacji "Overlord" w celu wykorzystania ich do ataku na Anzio w dniu 20 stycznia, oczywiście, przy założeniu, że "Overlord" pozostaje operacją o największym znaczeniu i będzie przeprowadzona w terminie ustalonym w Kairze i Teheranie. Należy podjąć wszelkie możliwe kroki, aby w wyniku powyższej decyzji nie poniosły uszczerbku przygotowania do operacji "OverIord". W tym celu pozostałe 12 okrętów desantowych przeznaczonych dla tej operacji powinno odpłynąć zgodnie z planem, a 15 okrętów LST pierwotnie przeznaczonych do ataku na Andamany, które przybędą na Morze Śródziemne 14 stycznia ma udać się bezpośrednio do Zjednoczonego Królestwa. Zgadzam się, że Rodos i Morze Egejskie muszą teraz zejść na dalszy plan, a rozpoczęcie ataku na Rodos nie może być rozpatrywane przed operacją ,,Anvil" [Riwiera]. Z uwagi na sowiecko-brytyjsko-amerykańską umowę z Teheranu nie mogę bez zgody Stalina pozwolić na takie wykorzystanie w innych rejonach wojsk i sprzętu, które opóźniłoby lub naraziło na niebezpieczeństwo operację "Overlord" lub "Anvil". Odpowiedziałem

na to:

Premier do prezydenta Roosevelta 28 grudnia 1943 Dziękuję Bogu za tę wspaniałą decyzję, która raz jeszcze pozwala nam na podjęcie wspólnego trudu w imię wielkiego celu. Dowiedziałem się od brytyjskich szefów sztabu, że Admiralicja zgodzi się na te warunki, jeżeli nastąpią pewne zmiany w planie ataku na Anzio, co do których jesteśmy zgodni. Szefowie sztabu wysyłają dzisiaj szczegółowy telegram do Połączonego Komitetu Szefów Sztabów. Tymczasem pada komenda: "Cała naprzód!" Po spokojnej podróży na wysokości 13 tysięcy stóp przybyłem wczoraj do naszej willi, gdzie dzięki niewypowiedzianej amerykań skiej gościnności opływam we wszystko. Max [Beaverbrook] przyle-

126


ciał właśnie

z Londynu. Zamierzam w słońcu do czasu, aż odzyskam siły.

zostać

tutaj,

wygrzewając się

W kraju wszystkie sztaby, a zwłaszcza Admiralicja, podejmoogromne wysiłki, aby doprowadzić do sukcesu planu "cat-claw", w związku z czym pośpieszyłem z gratulacjami. Generał Alexander poprosił o 88 jednostek desantowych; obiecano mu 87. Telegram od Prezydenta był cudowny. Miałem jednak pewność, że nie zawdzięczam go jedynie jego dobrej woli, lecz w dużej mierze zrównoważeniu generała Marshalla, lojalności Eisenhowera w stosunku do sprawy, w której nie miał brać udziału oraz czynnej, zręcznej, obwarowanej faktami dyplomacji Bedella Smitha. Tego samego dnia Alexander przesłał nam swój plan. Po konferencji z generałami Markiem Clarkiem i Brianem Robertsonem, głównym oficerem ds. administracyjnych i synem szefa sztabu imperialnego z okresu I wojny światowej, postanowił użyć jednej dywizji amerykańskiej i jednej brytyjskiej. Broń pancerna, spadochroniarze i komandosi mieli również pochodzić z obydwu stron w stosunku jeden do jednego, a całością sił kierować miał dowódca amerykański. Atak rozpocząłby się około 20 stycznia. Dziesięć dni wcześniej Alexander zacznie ofensywę na Cassino w celu odciągnięcia rezerw niemieckich. Po tym nastąpi uderzenie głównych sił. Byłem zadowolony. Do tej pory wszystko szło dobrze . wały

... - ..

Istniała

jeszcze inna drobna kwestia, którą musiałem do szefów sztabu:

się

za-

jąć. Zatelegrafowałem więc Walczę

"Overlord"] tylko i wyłącznie na bazie zawartych w Teheranie. Wychodzi z tego, że należy przyjąć raczej 20 niż 5 maja, co stanowi zupełnie nową datę. Według naSzej umowy ze Stalinem dobra będzie każda data przed 31 maja. Z tego, co słyszałem od Eisenhowera, wydaje mi się, że 3 czerwca, stanowiący odpowiednią fazę księżyca, byłby zupełnie dopuszczalny, zwłaszcza gdyby poprosili o to dowódcy wyznaczeni do kierowania całą operacją. Nie ma sensu rozważać teraz tych spraw, lecz wszystko o

porozumień

tę sprawę [datę

127

W MARRAKESZU

to stanowi dogodny punkt wyjścia do wprowadzenia ewentualnych zmian. Proszę o alternatywny plan koncentracji na 3 czerwca w porównaniu z 5 maja. Powtarzam raz jeszcze: nie jest to w żadnym wypadku sprawa opóźnienia operacji i nie powinna się przedostać poza nasz krąg.

Szefowie sztabu odpowiedzieli: Aby zrealizować założenia planu sporządzonego przez obecnych dowódców, operacja "Overlord" powinna się rozpocząć 5 maja. Jednakże data ta nie jest ostateczna i nawet jeżeli nastąpią pewne opóźnienia w planach powrotu i remontu okrętów LST, w wyniku których nie wszystkie z nich przyłączą się do sił uderzeniowych przed 13 kwietnia, i tak nie wykluczy to majowej daty rozpoczęcia operacji "Overlord" . Proponowane plany w żadnym wypadku nie wykluczają ataku w maju, choć istniejące plany są niezwykle napięte. Jednakże nie wchodzi w grę niedotrzymanie umów zawartych w Teheranie, w związku z czym jesteśmy zdania, że na tym etapie jakiekolwiek rozmowy z Rosjanami są zbędne. Skomentowałem

to w sposób następujący:

30 grudnia 1943 Nasza umowa zostanie zrealizowana do 31 maja. Moim zdaniem wyznaczenie ataku na 3 czerwca stanowiłoby wywiązanie się z przyjętego zobowiązania bona fide. Jest to faza księżyca odpowiadająca dacie 5 maja. Lepiej jest jednak przygotować wszystko na 5 maja i mieć miesiąc w zapasie.

.. - ..

Następnie wyłoniła się

kolejna sprawa.

Premier do marszałka Dilla, Waszyngton 3 stycznia 1944 [1.] Alexander przysłał następujący telegram: "Clark planuje Anzio i zaczynają się pojawiać zwykłe trudności. Okazuje się, na przykład, że nie będziemy w stanie zatrzymać 504 amerykańskiego pułku spadochronowego, a Eisenhower nie ma specjalnej ochoty nalegać na jego pozostanie. Brytyjska brygada spadochronowa znajduje się obecnie w ogniu walki. Nie mam chwilowo

128


kim jej zastąpić i nie możemy sobie pozwolić na zwłokę wynikającą z transportowania jej z frontu w rejon Neapolu. Ponadto, nie ma ona odpowiedniego doświadczenia i konieczne byłoby porządne przeszkolenie." 2. Eisenhower przebywa obecnie z Marshallem. Czy mógłby ich Pan nakłonić, by pozwolili 504 pułkowi wykonać to trudne i istotne zadanie, nim powróci do kraju w ramach przygotowań do operacji "Overlord"? Rzadko zdarza się okazja, by oddziały spadochronowe mogły przeprowadzić działania o decydującym charakterze i wielce nierozsądnym byłoby odsyłanie ich w momencie, gdy mogą oddać niezwykłe i nieocenione usługi. Natychmiast po wykonaniu zadania zostaną wysłani do kraju, gdzie zdążą na czas na operację "Overlord" . Ośmielam się ponadto zauważyć, że w chwili obecnej w kraju przebywa dwa razy tyle oddziałów spadochronowych i powietrznodesantowych co samolotów transportowych będących w stanie je przewieźć. Proszę mnie powiadomić o rezultatach. Generał Marshall wyraził zgodę. Przekonamy w jaki sposób ofiara ta została zmarnowana .

się później,

.. -..

Poprosiłem

Montgomery'ego, aby odwiedził mnie w drodze z Włoch do kraju, gdzie miał objąć swoje nowe dowództwo w operacji "Overlord". Zadanie, które złożyłem na jego barki, było ogromnie niebezpieczne. Rzecz jasna, w przypadku braku jakichś specjalnych powodów generał jest zobowiązany przyjąć na siebie każde zadanie zlecone mu przez władzę państwową. Z drugiej jednak strony nic w niepisanym prawie nie zmusza go do okazywania entuzjazmu. W szeregach Grenadier Guards, gdzie ongiś miałem zaszczyt służyć, wszystkie rozkazy przyjmowane były jednym słowem: "Sir". Wszelako przy pomocy tej monosylaby wyrazić można niezwykle bogatą gamę uczuć. Z wielką jednakowoż ulgą stwierdziłem, że Montgomery z radością i zapałem podjął się tego zadania, które zawsze uważa łem za wspaniałe, nieuniknione, lecz niezwykle trudne. Gdy przybył do Marrakeszu odbyliśmy dwugodzinną przejażdżkę do naszego miejsca piknikowego u stóp gór Atlas. Jeszcze rankiem wręczyłem mu plan przygotowywany przez tak wiele miesięcy przez generała Morgana i połączone sztaby angielsko-ame-

129

W MARRAKESZU

rykańskie

w Londynie. Po przeczytaniu streszczenia stwierdził od razu: "To nie wystarczy. Muszę mieć więcej przy pierwszym uderzeniu". W wyniku długiej dyskusji poczyniono wiele ustaleń, na które wpłynęło jego zdanie i które później okazały się słuszne. Najwyraźniej gorąco wierzył w całą operację i ogromnie mnie to cieszyło. Niebawem pojawiły się nasze panie i wszyscy zasiedliśmy do lunchu nie opodal połyskującego strumyka, skąpani w jaskrawych promieniach słońca. Była to prawdziwa oaza spokoju wśród morza ludzkich konfliktów, które zewsząd nas otaczało. Wkrótce potem ruszyliśmy w góry i nasze samochody poczęły wolno wspinać się zygzakiem do miejsca widokowego, które dobrze znałem. Lecz generał miał inne plany, wysiadł z samochodu i powędrował prosto w kierunku wzgórza, by - jak to określił - "utrzymać się w dobrej formie". Ostrzegłem go, by w obliczu tego, co miało nadejść, nie tracił cennych sił. Przypomniałem zasadę, że energia umysłu nie jest uzależniona od energii ciała, że tę energię należy ćwiczyć, a nie wyczerpywać, że sporty to jedno, a strategia drugie. Jednak upomnienia nie odniosły skutku. Generał był w doskonałym nastroju, skakał po skałach jak kozica, a ja miałem głębokie przeświadczenie, że wszystko ułoży się dobrze .

.. - ..

Nowy Rok rozpoczął się od przyjemnej korespondencji z Prezydentem. Premier (z Marrakeszu) do prezydenta Roosevelta 30 grudnia 1943 Mój brat Jack przysłał mi właśnie opis świątecznej choinki w Chequers. * Były tam moje wnuki, kilkoro innych dzieci i wszyscy dobrze się bawili. Winant, który również tam był, obiecał wszystko to Panu opisać. Wielkie dzięki za ten prezent. Chciałbym także podziękować za cudowny futerał na mapy, który dotarł już na miejsce i który bardzo chciałbym zobaczyć. Jest nam wspaniale w tej pięknej willi i czuję się coraz lepiej.

*

Pan Roosevelt hodował w Hyde Parku bożonarodzeniowe choinki, z czego był niezwykle dumny. Tym razem przysłał mi jedną (przyp.oryg.).

130


Dzieńjest słoneczny,

lecz nic nie podziałało na mnie tak dobrze,jak telegram świadczący, że umysły nasze mogą wspólnie pracować, zdecydowanie rozwiązując kwestie toczącej się wojny. Alexander donosi, że ustalił zadowalająco z Clarkiem wszystkie sprawy wią żące się z Anzio. Zamierza użyć l dywizji brytyjskiej i 3 amerykań skiej wraz ze spadochroniarzami i bronią pancerną. Podoba mi się to. Tak być powinno, że w równej mierze cierpimy, ryzykujemy i mamy równy udział w spływających na nas zaszczytach. Tego samego dnia otrzymałem gratulacje z powodu powrotu do zdrowia od Franco i Tity. No i co z tym zrobić? Sarah dziękuje za Pański telegram i przesyła pozdrowienia. Pański

Tak się jednak na grypę.

nieszczęśliwie złożyło, że

Prezydent sam za-

padł

Prezydent Roosevelt do Premiera 31 grudnia 1943 Na dwa lub trzy dni muszę położyć się do łóżka z powodu lekkiej grypy, której epidemia w łagodnej formie przetacza się przez kraj. Cieszę się, że jest Pan bezpieczny na miejscu. Proponuję, by w pierwszy dzień Nowego Roku zaprosił Pan obydwu dżentelmentów, którzy przesłali Panu gratulacje, zamknął ich na szczycie wieży, skąd podziwialiśmy zachód słońca, a następnie poinformował ich, że pójdzie na dół, aby zobaczyć, kto kogo zrzuci przez blanki: czerwony czarnego, czy czarny czerwonego. Premier do prezydenta Roosevelta l stycznia 1944 Martwi mnie Pańska grypa. Gorąco wierzę, iż będzie miał Pan wzgląd na życzenia doktora McIntyre'a, wykazując uległość wobec władzy medycznej równą tej, jaką tak skwapliwie mi Pan zalecał. Willa jest doskonała. Lekarze chcą, abym pozostał tutaj następne trzy tygodnie. Jest ładnie, choć trochę się ochłodziło. Kucharz fantastyczny. Jeździmy na pikniki w góry. Ubiegłej nocy zatrzymał się tutaj Eisenhower w drodze do Pana i odbyliśmy długą rozmowę. Również Montgomery tu jest. Myślę, że marny doskonały zespół i że obydwaj będą ze sobą doskonale współpracować. Chwilowo nie byłem w stanie przygotować pojedynku na wieży. Czerwony jest w lepszej formie, niż Czarny. Najlepsze życzenia na Nowy Rok, który niech będzie nie tylko świadkiem naszego triumfu, lecz także otworzy szerzej drzwi naszej przyszłej współpracy.

Clemmie i Sarah łączą pozdrowienia.

131

W MARRAKESZU

.. - .. Choć główne kwestie dotyczące sprzętu desantowego dla Anzio zostały już ustalone, pozostały nadal pewne szczegóły, które należało przedyskutować.

Generał Alexanderdo

Premiera

4 stycznia 1944

Powróciłem właśnie z konferencji z generałem Clarkiem, podczas której wypłynęły pewne niepokojące kwestie, w wyniku czego zmu-

szony jestem poprosić Pana o pomoc i wsparcie. A oto fakty. Wycofanie wszystkich okrętów LST, z wyjątkiem sześciu, po pierwszym lą dowaniu nie pozwoli nam umieścić na brzegu dwóch pełnych dywizji wraz z niezbędnymi pojazdami bojowymi. [... ] Moje doświadczenie w prowadzeniu połączonych operacji wykazuje, że pierwsza faza polegająca na wysadzeniu wojsk na brzeg jest istotna, lecz nie rozstrzygająca, ponieważ sukces całej operacji uzależniony jest od tego, czy wszystkie siły ekspedycyjne zostaną skoncentrowane dostatecznie szybko, aby wytrzymać nieunikniony kontratak. W przypadku Anzio, wobec spodziewanego oporu niemieckiego, dwie dywizje stanowią minimum, które musi zostać wysadzone na brzeg. Równocześnie jednak jesteśmy gotowi zgodzić się na rozwiązanie, w którym te dwie dywizje zostaną skoncentrowane na lą dzie w odpowiednim czasie. [ ... ] Jesteśmy gotowi na podjęcie każde go ryzyka, aby tylko osiągnąć wyznaczony cel, jednak jeżeli te dwie dywizje zostaną odcięte przez Niemców, nie wolno ich tam zostawić bez żadnej pomocy, podczas gdy gdzieś na Morzu Śródziemnym znajdują się okręty LST, które mogłyby zostać wykorzystane do tego celu. [ ... ] Clark i ja wierzymy, że osiągniemy znaczny sukces, jeżeli tylko otrzymamy niezbędne środki. A należą do nich: 14 okrętów LST jako wsparcie do czasu, gdy siły w Anzio i 5 annia podadzą sobie ręce, następnie 10 okrętów LST na okres 15 dni od rozpoczęcia desantu, w czasie których obydwie dywizje otrzymają odpowiednią liczbę karabinów, czołgów oraz innej broni, umożliwiającej walkę z Niemcami jak równy z równym. Nawet jeżeli wpłynie to w jakiś sposób na przygotowania do operacji "Anvil", to i tak gra jest warta świeczki. Zwołałem przeto osoby odpowiedzialne do Marrakeszu, gdzie 7 i 8 stycznia odbyły się dwie konferencje z udziałem lorda Beaverbrooka, generała Wilsona, admirała Johna Cunninghama, generała Alexandra, generała Deversa, generała Be-

132


della Smitha i innych. Komandor Power właśnie powrócił z Londynu, gdzie wraz z szefami sztabu rozwiązał wiele skomplikowanych kwestii dotyczących sprzętu desantowego i teraz, przy pełnym poparciu swojego admirała, oddał nam podobne usługi. 8 stycznia mogłem więc donieść Prezydentowi: W trakcie naszych dwóch konferencji odpowiedzialni oficerowie odbydwu krajów doszli do absolutnego porozumienia w sprawie proponowanych działań. Wszyscy są dobrej myśli, a posiadane zasoby wydają się być wystarczające. W przerwie między konferencjami specjalnie wybrane podkomitety zbadały dokładnie wszystkie szczegóły. [ ... ] Plan przewiduje desant korpusu w sile dwóch dywizji oraz kontynuowanie działań przy użyciu ruchomej siły uderzeniowej opartej na oddziałach trzeciej dywizji, której zadaniem będzie odcięcie linii komunikacyjnych nieprzyjaciela. Przy wykluczeniu jakichkolwiek wypadków realizacja tego celu jest możliwa. Nie przyniesie to absolutnie żadnego uszczerbku przygotowaniom do operacji "Overlord" i ,,Anvil", a równocześnie, jeżeli pogoda będzie sprzyjająca, a Bóg łaskawy, sprzętu desantowego powinno wystarczyć do utrzymania wszystkich oddziałów aż do końca lutego. Generał Wilson, obejmujący dzisiaj obowiązki najwyższego dowódcy wojsk sprzymierzonych w rejonie Morza Śródziemnego, wydał instrukcje podległym mu dowódcom, by wprowadzili w życie powyższe postanowienia. Wysyła również informacje do Połączonego Komitetu Szefów Sztabów.

Wszystkie te wyliczenia powstały w oparciu o datę majową (X) rozpoczęcia operacji "Overlord", choć osobiście zawsze skłaniałem się ku okresowi księżycowemu przypadającemu na 3 czerwca (Y), jako najodpowiedniejszemu i z zadowoleniem dowiedziałem się od generała Eisenhowera, że także on jest zwolennikiem tego właśnie rozwiązania, dającego jemu i Montgomery'emu więcej czasu na zgromadzenie silniejszych oddziałów, których postanowiono użyć w pierwszym uderzeniu. Przedstawiłem całą sprawę w telegramie do Prezydenta, przypominając mu jednocześnie o naszych rozmowach i ustaleniach z Teheranu.

W MARRAKESZU

133

Premier do prezydenta Roosevelta 6 stycznia 1944 Bedell Smith i Devers przyjechali tutaj 5 stycznia rano. Bedell powiedział mi, że zarówno on, jak i Montgomery są przekonani, że lepiej zdecydować się na poszerzoną operację "Overlord", niż zwię kszać desant na Riwierze w stosunku do planów przyjętych w Teheranie i że zamierza przekazać to Eisenhowerowi oraz Pańskim szefom sztabu. Przewidywałem, że gdy dowódcy przejmą sprawę w swoje ręce, wprowadzą pewne zmiany do istniejących planów, które jednakowoż okazały się bezcenne jako podstawa przyszłych decyzji. Jak Panu wiadomo, zawsze miałem nadzieję, że początkowe uderzenie operacji "Overlord" może zostać przeprowadzone przy użyciu wię kszej liczby wojsk, niż to dotychczas było planowane. Z tego, co wiem, wydaje mi się bardzo prawdopodobne, że najwcześniejszą sensowną datą będzie czerwcowa faza księżyca. Nie widzę powodów, aby stwarzać jakiekolwiek trudności, skoro dowódcy uważają, że mają wówczas większe szanse. W Teheranie szefowie sztabu mówili o l czerwca lub ostatnim dniu maja, co Pan i ja określi liśmy bardziej oględnie"w maju". W rozmowach z Wujkiem Joe nigdy nie wspominaliśmy daty 5 maja, ani 8 maja, lecz zawsze mówiliśmy o dacie w okolicach 20. Nie wspominaliśmy także o tym, która faza operacji przypada na jaki dzień. Jeżeli teraz data czerwcowa zostanie przyjęta za ostateczną, to nie sądzę, by można to było uznać za łamanie danego słowa. Tak czy inaczej, operacja rozpocznie się w maju od manewrów mylących i nękających bombardowań i sądzę, że Wujek Joe jest na tyle rozsądny, że nie będzie robił scen z powodu 48 godzin. Poza tym w czerwcu ziemia będzie bardziej sucha i umożliwi wielkie operacje Wujkowi Joe. Przypuścimy wówczas o wiele potężniej szy atak, mający większe szanse powodzenia. Sugeruję przez Leathersa wysłanie kolejnego konwoju do Arktyki, któremu zapewnimy eskortę, jeżeli Pan dostarczy okręty i ładunek, ponieważ my wyrobiliśmy już swoją normę.

Myślę, że nie ma sensu kontaktować się z Wujkiem Joe w chwili obecnej. Za kilka tygodni, gdy Eisenhower przedstawi nam ostateczne wnioski, będziemy musieli przedstawić mu sytuację tak, jak ona wygląda, wraz z wszystkimi modyfikacjami operacji ,,Anvil", popartymi autorytetem odpowiedzialnych dowódców.

Odpowiedź później. spotkań

na ten istotny telegram otrzymałem tydzień Do tego czasu Prezydent poznał konkluzje naszych dotyczących operacji w Anzio, które opierały się na

134


założeniu, że jeżeli będzie

wcześniejsza

to konieczne, utrzymana zostanie data operacji "Overlord" .

Prezydent Roosevelt do Premiera 14 stycznia 1944 ile mi wiadomo w Teheranie Wujek Joe otrzymał obietnicę, że "Overlord" rozpocznie się w maju i będzie wsparty przez maksymalnie silny desant na południu Francji. On sam wyraził zgodę na równoczesny atak rosyjski na froncie wschodnim. Sądzę, że nie powinniśmy obecnie podejmować żadnych decyzji dotyczących przesunięcia terminu operacji, a przynajmniej należy wstrzymać się z tym do czasu, aż odpowiedzialni dowódcy, Eisenhower i Wilson, będą mieli okazję zbadać istniejące możliwości oraz sporządzić rzeczowe raporty. W tym czasie Wujek Joe nie powinien otrzymywać żadnych informacji na ten temat. Gdybyśmy jednak zostali do tego zmuszeni, winniśmy być przygotowani na nieprzychylną reakcję, w związku z faktem, że pierwotne ustalenia zapadły zaledwie miesiąc temu w Teheranie.

°

"Cieszę się - odparłem

16 stycznia -

kwestii".

...

że jesteśmy

zgodni w tej

- ..

W czasie pobytu w Marrakeszu dręczyło mnie silne osłabie nie będące efektem przebytej w Kartaginie choroby. Choć przesłano mi wszystkie przybory do malowania, nie mogłem jednak zebrać się w sobie. Ledwo chodziłem. Nawet przekuśtykanie z samochodu do miejsca pikniku u podnóża gór Atlas ograniczało się do 80 lub 100 jardów. Osiemnaście z dwudziestu czterech godzin spędzałem leżąc. Nigdy wcześniej nie byłem tak skrajnie zmęczony ani taki słaby. Każda pokusa, namowa, napomnienie, a do pewnego stopnia nawet przymus zrelaksowania się i położenia do łóżka stały się absolutnie nie do odparcia. Willa Taylor stanowiła idealne schronienie, nie brakowało tu komfortu, a nawet luksusu. Byłem krańcowo wyczerpany, a tu czekało na mnie wspaniałe łoże, proponowane przez łaskawych gospodarzy i zalecane przez lorda Morana, Prezydenta i Gabinet Wojenny. Jednak bieg wydarzeń nieustannie przynosił rozterki nie do wytrzymania .

.. - ...

135

W MARRAKESZU

Sprawa Polski, odgrywająca tak ważną rolę w Teheranie, mnie do wysłania telegramu z Kartaginy do Edena.

skłoniła

Premier do ministra spraw zagranicznych 20 grudnia 1943 Myślę, że mógłbyś rozpocząć rozmowy z Polakami na temat ich granic, zaznacząjąc, że robisz to na moje polecenie, oraz że uczynił bym to sam, gdyby nie moja chwilowa niemoc. Pokaż im formułę, granice na mapie po wschodniej stronie i granice na Odrze, łącznie z dystryktem opolskim, po stronie zachodniej. Dąje im to wspaniałe obszary - trzysta lub czterysta mil kwadratowych, z granicą morską liczącą ponad 250 mil, nawet przyjmując, że rozpoczyna się ona na zachód od Królewca. Oczywiście, Polacy powinni zdawać sobie sprawę, że chociaż są to jedynie bardzo ogólne sugestie, ich odrzucenie byłoby wielce nierozsądnym. Nawet jeśliby nie mieli dostać Lwowa, w dalszym ciągu polecałbym im przyjęcie tych propozycji i zdanie się na ich brytyjskich i amerykańskich przyjaciół, którzy spróbują zmienić te plany w rzeczywistość. Powinieneś im wytłumaczyć, że przejmując terytoria niemieckie aż do Odry oraz prowadząc przyjazną politykę w stosunku do Rosji i Czechosłowacji, oddadzą ogromną przysługę całej Europie. Umożliwi to odrodzenie narodu polskiego na niespotykaną dotąd skalę.

W momencie gdy przyjmą i zatwierdzą te propozycje, zwrócimy się do Rosjan i spróbujemy ostatecznie ustalić wszystkie szczegóły. Natomiast jeżeli odrzucą wszystko to, co zostało do tej pory osiągnięte, rząd JKMości nie będzie mógł dla nich zrobić nic więcej. Niewykluczone, że za kilka miesięcy wojska rosyjskie przekroczą granicę przedwojennej Polski i jest niezwykle istotne, by do tego czasu Rosja uznała polski rząd i aby wszystkie kwestie dotyczące kształtu powojennych granic zostały ustalone. Jestem ogromnie ciekaw, jaka będzie ich reakcja.

.. - ..

Prezydent Benesz znajdował się obecnie w drodze z Moskwy do Londynu. Jak to było widać w poprzednich tomach, moje kontakty z nim datowały się od bardzo dawna. Czytelnik zapewne pamięta, że odegrał on istotną rolę w ostrzeżeniu Stalina przed niemieckim spiskiem w 1936 roku. * W każdym razie stosunki łączące go z Sowietami były przyjazne i niezwykle zaży-

*

Patrz, tom l,

księga

l, s. 321 (przyp.oryg.).

136


łe. Poprosiłem

go więc, by zatrzymał się u mnie w drodze powrotnej. W związku z jego dogłębną znajomością wschodnioeuropejskiej sceny politycznej, jego poglądy na temat Polski oraz tego, co dla niej może zrobić Rosja, były dla mnie niezwykle cenne. Przez ponad 20 lat Benesz, jako minister spraw zagranicznych lub prezydent Czechosłowacji był wiernym sojusznikiem Francji i przyjacielem mocarstw zachodnich, utrzymując jednocześnie wyjątkowe stosunki ze Stalinem. Gdy Francja i Wielka Brytania poświęciły Czechosłowację i później, gdy w przededniu wojny Ribbentrop podpisał układ z Mołoto wem, Benesz był ogromnie osamotniony. Lecz gdy po długiej przerwie Hitler zaatakował Rosję, stosunki z Sowietami ponownie się ociepliły. Przecież Rosja mogła była walczyć z Niemcami o Czechosłowację w 1938 roku. Tak czy inaczej, oba państwa chłostał teraz ten sam okrutny bat. Ogromnie miła była ta rozmowa w słońcu i wśród kwiatów mojej rezydencji w Marrakeszu z tym starym politycznym towarzyszem i dojrzałym europejskim mężem stanu, z którym spotkałem się po raz pierwszy w 1918 roku. Towarzyszył wówczas wielkiemu Masarykowi, założycielowi swojego kraju i ojcu człowieka, który zdecydował się na śmierć w imię właśnie tego kraju. * Oczywiście, w tym czasie Benesz wykazywał wielki optymizm. Premier do prezydenta Roosevelta 6 stycznia 1944 Goszczę tutaj Benesza, który wykazuje ogromny optymizm jeżeli chodzi o sytuację Rosjan. Może się okazać niezwykle użyteczny w czasie przekonywania Polaków, aby byli rozsądni i pogodzili się z Rosjanami, jako że cieszy się zaufaniem tych ostatnich. Przywiózł ze sobą nową mapę z zakreśleniami ołówkowymi Wujka Joe, która przedstawia wschodnią granicę Polski od Królewca do linii Curzona, dającą Polakom rejony Łomży i Białegostoku na północy, lecz bez Lemberga [Lwowa] na południu. Jeżeli zaś chodzi o granicę zachodnią, to przebiega wzdłuż linii Odry, obejmując większą część Opol-

*

Syn Tomasza Masaryka Jan był w czasie wojny ministrem spraw zagranicznych czechosłowackiego rządu na emigracji, od 1945 do 1948 roku ministrem spraw zagranicznych wyzwolonej Czechosłowacji. Po komunistycznym zamachu stanu w 1948 r. popełnił samobójstwo.

137

W MARRAKESZU

skiego. Daje to Polakom wspaniały obszar, ponad 300 mil kwadratowych, i 250 mil linii brzegowej Bałtyku. Gdy tylko powrócę do kraju, rozpocznę rozmowy z rządem polskim, chcąc zakończyć tę sprawę. Gdy tak się stanie, Polacy będą musieli ogłosić swoją gotowość strzeżenia odrzańskiego przedmurza na wypadek jakiejkolwiek agresji niemieckiej przeciwko Rosji. Stanie się to ich obowiązkiem wobec mocarstw europejskich, będących jej dwukrotnymi wyzwolicielami. Jeżeli uda mi się to załatwić na początku lutego, wówczas ich wizyta u Pana przypieczętuje sprawę. Rosjanie nie mają nic przeciwko temu, by Benesz otrzymał na powrót dawne granice swego kraju sprzed Monachium, z drobnymi poprawkami wzdłuż północnego łańcucha górskiego oraz na małym obszarze na wschodzie łączącym go z Rosją. Chciałbym

w tym momencie złożyć hołd prezydentowi Beto moje ostatnie z nim spotkanie. W swoich myślach i postępowaniu konsekwentnie kierował się zasadami, na których opiera się cała cywilizacja zachodnia i pozostał zawsze wierny sprawie swojej ojczyzny, którą kierował przez ponad 20 lat. Był błyskotliwym administratorem i dyplomatą. Potrafił cierpliwie i dzielnie znosić wszelkie przeciwności losu. Raz tylko zawiódł - za co jego kraj zapłacił ogromną cenę kiedy w istotnej chwili nie podjął błyskawicznej decyzji. Był ogromnie doświadczonym dyplomatą, bardzo bystrym politykiem, a jednak w tym istotnym momencie nie rzucił wszystkiego na jedną szalę. Gdyby uruchomił swoją artylerię w czasie konferencji w Monachium, druga wojna światowa rozpoczęła by się w warunkach o wiele mniej korzystnych dla Hitlera, który potrzebował jeszcze wielu miesięcy na doprowadzenie swoich wojsk do odpowiedniego stanu . neszowi,

gdyż było

.. -..

Pomimo kłopotów z generałem de Gaulle'em z powodu Peyroutona, Boissona i Flandina, aresztowanych w grudniu przez władze Wolnej Francji, postanowiłem podjąć próbę nawiązania z nim przyjaznych stosunków przed powrotem do kraju. W dzień Nowego Roku zaproponowałem mu złożenie wizyty w mojej willi 3 stycznia. "Byłaby to - powiedziałem - wspaniała okazja do przeprowadzenia tak bardzo potrzebnych rozmów.

138


jest tutaj razem ze mną i gdyby madame de Gaulle Panu towarzyszyć, byłoby to dla nas obojga wielkim zaszczytem." Najwidoczniej jednak generał uznał, że zaproszenie na 3 stycznia powinno było nadejść znacznie wcześniej. Powinienem wiedzieć, że na terytorium Afryki Północnej nocował on jedynie w oficj alnych rezydencjach francuskich. Tłuma czył się zresztą nawałem ogromnie pilnych spraw. Nie nalegałem. Jednakże dowiedziawszy się później, że 12 stycznia przybędzie do Marrakeszu, zaprosiłem go na lunch. Generał wyraził zgodę. Przy stole znaleźli się również: pan Duff Cooper i lady Diana, lord Beaverbrook oraz konsul pan Nairn z małżonką. Generał był w doskonałym humorze, powitał panią Churchill po angielsku i mówił w tym języku w czasie całego posiłku. Aby odwdzięczyć się mu tym samym, mówiłem po francusku. Po lunchu panie udały się na bazary, a de Gaulle, ja oraz pozostali mężczyźni zasiedliśmy w ogrodzie na długą rozmowę. Byłem zmuszony poruszyć wiele drażliwych tematów, więc pomyślałem sobie, że gdy pozostanę przy francuskim, będzie to łatwiejsze do przyjęcia. Pan Nairn zanotował: "Usłyszałem w pewnej chwili, jak pan Churchill powiedział do pana Coopera po angielsku niezwykle teatralnym szeptem: »Nieźle sobie radzę, co? Skoro generał mówi tak dobrze po angielsku, to na pewno doskonale rozumie moją francuszczyznę.« Wtedy wszyscy, za przykładem generała de Gaulle' a, wybuchnęli gromkim śmiechem. Pan premier nadal mówił po francusku, a niezwykle wrażliwy generał, całkowicie rozbrojony, gotów był przyjmować wszystkie komentarze pana Churchilla w wielce przyjaznym duchu." Moje uwagi i komentarze były liczne i niezwykle poważne. Dlaczego kontynuuje wendetę wobec francuskich notabli, którzy znaleźli się w jego władzy? Czy zdaje sobie sprawę jak bardzo skomplikował stosunki ze Stanami Zjednoczonymi? Jak bardzo Prezydent jest na niego rozzłoszczony? Jak bardzo jesteśmy wszyscy uzależnieni od amerykańskiej pomocy i dobrej woli? Dlaczego przez to oraz inne niepotrzebne tarcia komplikuje tylko swoją sytuację? Dlaczego obraża potężne rządy, bez których pomocy nie da sobie rady? A zahaczając o drobniejszą Moja

żona

zechciała

139

W MARRAKESZU

kwestię,

dlaczego wyrzucił z Komitetu generała Georgesa, którego celowo sprowadziłem z Francji, aby pewne sytuacje stały się prostsze? Na to de Gaulle odpowiedział, że zaproponował generałowi Georgesowi stanowisko kanclerza Legii Honorowej. Zapytałem, jaką otrzymał odpowiedź. "Nie otrzymałem żadnej" - odpowiedział generał. Odparłem, iż wcale mnie to nie dziwi. Czy mógł go obdarzyć takowym stanowiskiem? Lecz wszystko zakończyło się w przyjaznej atmosferze i generał zaproponował, bym następnego ranka wziął udział w przeglądzie wojsk na moją cześć. Wyraziłem zgodę. O oznaczonej porze stanąłem na małej trybunie i przez godzinę przypatrywałem się całkiem sporym oddziałom francuskim i marokańskim maszerującym wśród radosnych okrzyków mieszkańców Marrakeszu .

.. .. ~

Z rozmów w Teheranie wynikła pewna istota kwestia, która nam nie lada kłopot. Stalin poprosił kiedyś o część floty włoskiej, a Prezydentowi wydawało się, że rozmawiając z nim o tym wspomniał o jednej trzeciej. To nie spodobało się brytyjskim szefom sztabu, którzy ze swoimi sowieckimi kolegami prowadzili rozmowy na podstawie innych założeń. Prezydent był bardzo zmartwiony wzmianką o "jednej trzeciej" i przedstawił mi sytuację z całą szczerością. sprawiła

Prezydent Roosevelt do Premiera 9 stycznia 1944 Jak już Panu mówiłem, Harriman zażądał informacji na temat działań, które zamierzamy podjąć, aby wywiązać się ze zobowiązań dotyczących przekazania Sowietom okrętów włoskich do dnia l lutego, ponieważ chciałby mieć gotową odpowiedź, gdy zostanie zagadnięty przez Mołotowa. Poinformowałem go, że zamiarem moim jest przydzielenie stronie sowieckiej jednej trzeciej zajętych okrętów wło skich, począwszy od l lutego, tak szybko, jak tylko można. Wtedy Harriman przypomniał mi, że prośba Stalina wyrażona w Teheranie była powtórzeniem prośby sformułowanej pierwotnie w Moskwie w październiku (1 pancernik, l krążownik, 8 niszczycieli, 4 okręty podwodne do północnej Rosji i 40 tysięcy BRT statków handlowych na Morze Czarne) oraz że ani w Moskwie, ani w Teheranie nie było mowy o dodatkowych jednostkach, które w sumie two-

140


rzyłyby OWą jedną trzecią. W związku z tym Harriman potraktował mój telegram z 21 grudnia jako osobisty i nie przedyskutował z Mołotowem sprawy owej jedej trzeciej. Harriman podkreślał również znaczenie, jakie ma wypełnienie przez nas tej obietnicy. Jego zdaniem niedotrzymanie słowa lub zwło ka wywołałaby podejrzenia Stalina i jego współpracowników co do szczerości pozostałych zobowiązań z Teheranu. Z drugiej jednak strony szefowie sztabu wysuwają liczne zastrzeże nia pod adresem planowanego transferu, argumentując, że może mieć on niekorzystny wpływ na obecne działania. Obawiają się spadku włoskiej współpracy morskiej i militarnej oraz przebijania burt i innych aktów sabotażu na cennych jednostkach, których potrzebujemy do operacji ,,Anvil" i "Overlord". Ponadto uważają, że posunięcie takie nie przyniesie w chwili obecnej żadnej korzyści stronie sowieckiej, ponieważ włoskie okręty wojenne nie są przystosowane do działań na wodach północnych, a Morze Czarne jest zamknięte dla stat- . ków handlowych. Niezwykle rozsądne ustalenia zmodyfIkowanego porozumienia [wynegocjowanego przez admirała Cunninghama] dają Narodom Zjednoczonym prawo do swobodnego dysponowania jednostkami wchodzą cymi w skład floty włoskiej. Należy przykładać ogromną wagę do zdobycia i utrzymania zaufania naszego sprzymierzeńca, w związku z czym trzeba jak najszybciej znaleźć rozwiązanie pozwalające na przekazanie Sowietom żądanych jednostek włoskich, poczynając od 1 lutego. Czy uważa Pan za słuszne przedstawienie Wujkowi J. wpływu tego posunięcia na operacje "Overlord-Anvil", zgodnie z tym, co przedstawiły nasze sztaby, a następnie zaproponowanie mu przesunięcia tego kroku do czasu, aż operacje te ruszą? Bardzo chciałbym poznać Pań skie zdanie na ten temat z uwagi na to, że naczelne dowództwo na śródziemnomorskim teatrze działań wojennych spoczywa w rę kach brytyjskich oraz dlatego, iż pragnę całkowitej zgody co do posunięć, które mają być wykonane. Działanie w pojedynkę byłoby tutaj bardzo nierozsądne, myślę jednak, że zgadza się Pan, że nie powinniśmy łamać słowa danego Wujkowi J.?

Informacje zawarte w tym telegramie nie były dla mnie zupełnie jasne. Zgadzałem się na jednostki, o których była mowa w październiku, lecz w żadnym wypadku nie na ogólne określenie "jedna trzecia". W związku z tym wysłałem następującą odpowiedź:

W MARRAKESZU

141

Premier do prezydenta Roosevelta 9 stycznia 1944 Zgadzam się całkowicie, że nie możemy zawieść Stalina w kwestii okrętów. Od ponad tygodnia prowadzę korespondencję z Anthonym w tej sprawie i mam nadzieję, że za dzień lub dwa przedstawię Panu propozycję wspólnego komunikatu w naszym imieniu. Całkowicie popierałem szefów sztabu po obu stronach Atlantyku. Zdawałem sobie sprawę, że natychmiastowe przekazanie tych włoskich okrętów wojennych, które tak dzielnie przedostały się na Maltę, by oddać się w nasze ręce, niezwykle niekorzystnie wpłynęłoby na współpracę Włochów ze sprzymierzonymi. Przez cały 1943 rok moje wysiłki miały na celu nie tylko kapitulację Włoch, lecz także przeciągnięcie ich na naszą stronę, wraz z tym wszystkim, co takie osiągnięcie znaczyło dla dalszych losów wojny oraz przyszłej sytuacji w Europie. Byłem przeto gotów nakłaniać Gabinet Wojenny i Admiralicję, by uzyskać zgodę na ofiarę z naszej strony polegającą na przekazaniu Rosjanom części naszych jednostek, byle tylko nie łamać serc Włochów w momencie tak istotnym dla losów wojny. Nastąpiła obfita wymiana telegramów i byłem naprawdę zadowolony, gdy się przekonałem jak zgodni są moi koledzy w kraju i szefowie sztabu. Nie należało oczekiwać, by Stany Zjednoczone, dźwigające na swoich barkach cały ciężar wojny na Pacyfiku, mogły wziąć udział w tym przedsięwzięciu. My natomiast, posiadaliśmy w owym czasie duże nadwyżki, jeżeli chodzi o siły morskie, zarówno na Morzu Śródziemnym, jak i na wodach krajowych i arktycznych, zwłaszcza po tym, jak Schamhorst spoczął na dnie morskim. Gdy tylko doszedłem do porozumienia z kolegami w kraju, natychmiast wysłałem Prezydentowi następujące propozycje:

Premier do prezydenta Roosevelta 16 stycznia 1944 [1.] Dobrze sobie przypominam, że nikt nic nie powiedział w Teheranie na temat "jednej trzeciej", natomiast złożona została obietnica spełnienia żądania przedstawionego w Moskwie, a dotyczącego wysłania jednego pancernika, jednego krążownika, ośmiu niszczycieli, czterech okrętów podwodnych oraz 40 tysięcy BRT statków handlowych.

142


2. Jednakowoż obiekcje wysuwane przez szefów sztabu są niezwykle poważne i gotów jestem twierdzić, że jeżeli Stalin uwierzy w naszą uczciwość i dobrą wolę, pozwoli nam załatwić tę sprawę sprawnie i bez problemów. 3. Proponuję przeto przesłać mu następujący tekst: ,,(1) [ ... J Połączony Komitet Szefów Sztabów [ ... J uważa, że przekazywanie w chwili obecnej jakichkolwiek jednostek lub rozmowy z Włochami na ten temat stanowiłoby poważne zagrożenie dla interesów wszystkich trzech sprzymierzeńców. Niemniej jednak jeżeli po dokładnym przemyśleniu całej sprawy będzie sobie Pan życzył, byśmy postępowali zgodnie z umową, porozumiemy się w sekrecie z Badogliem, aby ustalić naj istotniejsze szczegóły. [ ... J Wyselekcjonowane okręty włoskie zostałyby wysłane do odpowiedniego portu sprzymierzonych, gdzie obsadziłyby je załogi rosyjskie. Stamtąd udałyby się do rosyjskich portów północnych, będących jedynymi otwartymi portami, gdzie możliwe jest przeprowadzenie niezbędnych remontów. (II) Zdajemy sobie jednak sprawę z niebezpieczeństw związanych z takim postępowaniem, w związku z czym proponujemy następujące rozwiązanie:

W Stanach Zjednoczonych właśnie zakończono remont pancernika Royal Sovereign. Jest on wyposażony w radar przystosowany do każ dego typu uzbrojenia. Wielka Brytania posiada oprócz tego wolny krążownik. Rząd Jego Królewskiej Mości zgadza się, by jednostki te zostały przejęte w lutym przez sowieckie załogi oraz odpłynęły do portów północnej Rosji. Tam będzie Pan mógł dokonać wszelkich zmian, których wymaga kursowanie w warunkach arktycznych. Jednostki te zostaną czasowO wypożyczone rządowi sowieckiemu i będą pływać pod sowiecką flagą do momentu, gdy, bez uszczerbku dla prowadzonych działań, możliwe będzie ustalone przekazanie okrętów włoskich. Jeżeli sprawa Turcji przyjmie pomyślny obrót, a cieśnina zostanie otwarta, wszystkie jednostki będą bez przeszkód mogły działać na wodach Morza Czarnego. Sądzę, że z niezwykłą uwagą przemyśli Pan tę propozycję, która jest znacznie korzystniejsza od naszych pierwotnych zamierzeń." 4. Gdyby udało się Panu znaleźć jakiś wolny krążownik, stanowiło by to dla nas ogromną ulgę. Nic nie możemy poradzić w sprawie ośmiu niszczycieli, lecz może Pan będzie w stanie wypełnić tę lukę. W przeciwnym bowiem przypadku przekażemy je im dopiero po zakończeniu operacji "Overlord" i "Anvil". Jeżeli zaś chodzi o statki handlowe o pojemności 40 tysięcy BRT, to sądzę, że przy tak ogro-

143

W MARRAKESZU

mnych zapasach i zmniejszeniu liczby zatopień byłby Pan w stanie wypełnić to przyrzeczenie, choć oczywiście gotowi jesteśmy dostarczyć połowę żądanej liczby. 5. Mam nadzieję, drogi przyjacielu, że rozważy Pan wszystkie te możliwości i powiadomi mnie o swoich odczuciach. Moim zdaniem powyższa propozycja poruszy Stalina. Tak czy inaczej, będzie stanowić dowód naszej szczerości i dobrej woli. Wątpię czy, stojąc przed taką alternatywą, zdecyduje się mimo wszystko naciskać na poruszenie kwestii włoskiej. My za to będziemy mieć świadomość, że postą piliśmy słusznie.

......

Prezydent zaakceptował takie rozwiązanie. Amerykanie zgodzili się dostarczyć krążownik i cała sprawa została przedstawiona Stalinowi w postaci proponowanego przeze mnie wspólnego telegramu od Prezydenta i ode mnie z dnia 23 stycznia. Odpowiedź Stalina brzmiała następująco: Premier Stalin do Premiera i prezydenta Roosevelta 29 stycznia 1944 23 stycznia otrzymałem obydwie depesze podpisane przez Pana, Panie Premierze i Pana, Panie Prezydencie, dotyczące sprawy przekazania Związkowi Sowieckiemu jednostek floty włoskiej. Muszę tutaj powiedzieć, że po Panów twierdzącej odpowiedzi udzielonej mi w Teheranie na temat przekazania Związkowi Sowieckiemu jednostek floty włoskiej do końca stycznia 1944 roku uznałem tę sprawę za zamkniętą i nigdy przez myśl mi nie przeszło, by decyzja ta mogła kiedykolwiek być ponownie rozpatrywana, tym bardziej, że ustaliliśmy w owym czasie, iż kwestia ta zostanie ostatecznie zała twiona z Włochami. Teraz okazuje się, że wszystko wygląda całkiem inaczej, a Włochom nikt nawet o niczym nie wspomniał. Aby jednak nie komplikować całej sprawy, która, z uwagi na nasze wspólne zmagania z Niemcami, jest tak istotna, rząd sowiecki gotów jest przyjąć propozycję dotyczącą wysłania z portów brytyjskich do ZSRR pancernika Royal Sovereign i jednego krążownika oraz czasowego użytkowania tych jednostek przez najwyższe dowództwo marynarki wojennej ZSRR do chwili, aż odpowiednie jednostki floty wło skiej zostaną udostępnione Związkowi Sowieckiemu. Na podobnej zasadzie zgadzamy się na przyjęcie od Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych statków handlowych o pojemności 40 tysięcy BRT. Rzeczą najwyższej wagi jest, by nie nastąpiła żadna zwłoka w reali-

144


zacji tego zobowiązania i aby wszystkie wymienione jednostki zostanam przekazane nie później niż w lutym. Jednak pisma Panów nie zawierają ani słowa na temat przekazania nam ośmiu włoskich niszczycieli i czterech okrętów podwodnych, co miało nastąpić z końcem stycznia i na co Pan, Panie Premierze i Pan, Panie Prezydencie, wyraziliście zgodę w Teheranie. Ta sprawa ma kapitalne znaczenie dla ZSRR ponieważ wobec braku niszczycieli i okrętów podwodnych przekazanie pancernika i krążownika nie ma żadnego znaczenia. Dobrze Panowie wiecie, że krążownik i pancernik są bezsilne, jeżeli nie mają eskorty w postaci niszczycieli. Ponieważ w chwili obecnej sprawujecie Panowie kontrolę nad całością floty włoskiej, dotrzymanie danego w Teheranie słowa i przekazanie Związkowi Sowieckiemu ośmiu niszczycieli i czterech okrętów podwodnych należących do tej floty nie powinno stanowić większego problemu. Nie mam nic przeciwko [dosłownie: "zgadzam się"] rozwiązaniu polegającym na tym, że w miejsce włoskich niszczycieli i okrętów podwodnych do użytku ZSRR przekazana zostanie odpowiednia liczba amerykańskich lub brytyjskich niszczycieli i okrętów podwodnych. Jednakże ich przekazanie nie może się opóźnić i musi się odbyć równolegle z przekazaniem pancernika i krążownika, co zostało ostatecznie ustalone w Teheranie. ły

Koniec końców, sprawa zakończyła się po mojej myśli, choć, rzecz jasna, nie obyło się bez obfitej wymiany korespondencji z naszym sowieckim sprzymierzeńcem, która nie zawsze była utrzymana w przyjemnym tonie. Royal Sovereign i amerykań ski krążownik zostały przekazane zgodnie z obietnicą. W kwestii niszczycieli nastąpiła nieunikniona zwłoka do czasu zakoń czenia operacji "Overlord" . Admiralicja postanowiła osłodzić nieco tę pigułkę wypożyczając Rosjanom cztery nowoczesne okręty podwodne. Jak zresztą dobrze wiadomo, po zakończeniu wojny Sowieci oddali okręty co do jednego, po czym podpisano porozumienie w sprawie przekazania jednostek floty włoskiej w sposób odpowiadający wszystkim zainteresowanym. It: _

••

Chociaż ogromnie chciałem, a także podlegałem silnym naciskom, by maksymalnie zregenerować nadwątlone siły w tym rozkosznym schronieniu i pozostać tu jeszcze przez dwa tygod-

145

W MARRAKESZU

nie, postanowiłem powrócić do kraju przed uderzeniem na Anzio. Tak więc 14 stycznia, przy wspaniałej pogodzie, polecieliśmy wszyscy do Gibraltaru, gdzie oczekiwał mnie King George V. Przybyłem tam wczesnym popołudniem i ponownie schroniłem się w klasztorze. * Z Algieru przyleciał generał Wilson, który objął stanowisko naczelnego dowódcy w rejonie Morza Śródziemnego, i admirał John Cunningham, naczelny dowódca marynarki wojennej, i pełni obaw, a zarazem jednak i nadziei, omówiliśmy czekają ce nas zadania. 15 stycznia dołączyłem do reszty towarzystwa, które czekało na mnie na pokładzie King George V. Z zatoki Algeciras okręt wpłynął na rozległe wody Atlantyku, skąd skierował się do Plymouth. U kresu przyjemnej podróży zostaliśmy radośnie przywitani przez członków Gabinetu Wojennego oraz szefów sztabu, którzy z dużą ulgą ujrzeli mnie w kraju. Nie było mnie w Anglii przez dwa miesiące, a oni mieli wiele zmartwień zarówno z powodu mojej choroby, jak też i moich posunięć. Był to wspaniały powrót i czułem głęboką wdzięczność dla wszystkich moich zaufanych przyjaciół i współpracowni ków.

*

Patrz tom IV,

księga

2, s. 431 (przyp.oryg.).

ROZDZIAŁ

MARSZAŁEK

TITO I

XXVI

JUGOSŁAWIA

Mihajlović

i Tito - Znaczenie bałkańskich zmagań - Misje Deakina i Macleana - Wzrost sił partyzanckich po kapitulacji Włoch - Mój telegram do Roosevelta z 23 października 1943 - Gorzkie spory pomifdzy Mihajloviciem i Titq- Trzy nowe czynniki w naszej polityce - Randolph przyłqcza sif do Macleana - Trudna sytuacja króla Piotra - Mój list do Tity z 8 stycznia 1944 - Jego odpowiedź - Dalsza korespondencja - Odwołujemy naszego oficera łqcznikowego od Mihajlovicia - Moje sprawozdanie dla Parlamentu, 22 lutego 1944 - Król Piotr rozwiqzuje rzqd Puricia.

zytelnik musi teraz cofnąć się nieco w czasie, by poznać ponurą i pełną gwahu historię, odsuniętą w cień przez główne wątki mojej opowieści. Od czasu inwazji Hitlera w kwietniu 1941 roku Jugosławia stała się obszarem straszliwych wydarzeń. Pełen animuszu młody król znalazł schronienie w Anglii wraz z tymi ministrami księcia Pawła i innymi członkami rządu, którzy sprzeciwili się niemieckiej napaści. W górach znowu zbierali się nieposkromieni partyzanci; w ten właśnie sposób Serbowie od wieków opierali się Turkom. Pierwszym i najsłynniejszym ich przywódcą był generał Mihajlović, wokół którego zgromadziła się ocalała elita Jugosławii. W wirze światowych wydarzeń ich walka była prawie niezauważalna. Należała ona do "anonimowej sumy ludzkiego cierpienia". Jako przywódca partyzancki Mihajlović ponosił skutki tego, że niektórzy z jego zwolenników byli szeroko znanymi ludźmi, posiadającymi krewnych i przyjaciół w Serbii, a mająt ki i dające się ustalić powiązania w różnych innych miejscach. Niemcy stosowali zasadę bezlitosnego szantażu. W odwecie za działania partyzanckie po prostu rozstrzeliwali w Belgradzie

C

MARSZAŁEK

TITO I

JUGOSŁAWIA

147

wybrane 400 lub 500 osób. W wyniku takiego nacisku Mihajlow końcu pogodzić z sytuacją, kiedy to część jego dowódców poszła na układy z oddziałami niemieckimi i wło skimi, które obiecały zostawić ich w spokoju w zamian za czę ściowe lub całkowite zaprzestanie działań partyzanckich przeciwko nieprzyjacielowi. Być może ci, którzy triumfalnie wytrwali pomimo takich nacisków, zechcą napiętnować jego imię, lecz historia, zapewne nieco bardziej wyważona, nie wymaże jego imienia z listy serbskich patriotów. Jesienią 1941 roku z serbskiego ruchu oporu wobec niemieckiego najeźdźcy pozostał jedynie cień. Walka narodowa nadal trwała dzięki wrodzonemu męstwu prostych ludzi. Tego na szczęście nigdy nie bravić musiał się

kowało.

wojna o przetrwanie wystrzeliła ogromnym ruchu partyzantów. Działał tam Tito, który niebawem miał stanąć na ich czele. Tito,jak sam siebie określał, był wyszkolonym przez Sowietów komunistą, który, do momentu inwazji Hitlera na Rosję oraz po napadzie na Jugosławię podżegał do politycznych strajków wzdłuż całego wybrzeża dalmatyńskiego, zgodnie z ogólnie przyjętą polityką kominternowską. Lecz gdy w jego sercu i mózgu komunistyczna doktryna zlała się w jedno z gorącym uczuciem do swego ojczystego kraju, stał się przywódcą ludzi, którzy prócz swojego życia nie mieli nic do stracenia i byli gotowi zginąć, a skoro żginąć, to i zabijać. To postawiło Niemców przed problemem, którego nie potrafili rozwiązać przy pomocy masowych egzekucji notabli i ludzi zamożnych. Oto przeciwko nim stanęli desperaci, których trzeba było tropić w ich matecznikach. Partyzanci pod dowództwem Tity zdobywali broń w walkach z Niemcami, a ich liczba gwałtownie rosła. Żadne akcje odwetowe, nawet najkrwawsze, na zakładnikach lub wieśniakach, nie były w stanie ich powstrzymać. Dla nich istniała alternatywa: wolność albo śmierć. Bardzo szybko zaczęli zadawać Niemcom poważne straty i stali się panami rozległych obszarów. W tej sytuacji nieuniknione były gwałtowne kłótnie pomię dzy tym ruchem partyzantów a ich współziomkami, którzy stawiali minimalny opór lub też wchodzili w układy ze wspólnym Dzika i

zacięta

płomieniem wśród

148


wrogiem. Partyzanci rozmyślnie gwałcili wszelkie umowy zawierane z nieprzyjacielem przez czetników, jak nazywani byli zwolennicy Mihajlovicia. Wówczas Niemcy zabijali zakładni ków wywodzących się spośród czetników, a w odwecie czetnicy przekazywali Niemcom informacje na temat partyzantów. Takie rzeczy działy się sporadycznie w tych dzikich, górskich rejonach, ale stawały się podwójną tragedią .

." - ..

Śledziłem te wydarzenia w gąszczu innych spraw, na tyle oczywiście,

na ile to było możliwe. Oprócz skromnych dostaw, zrzucanych przez samoloty, nie byliśmy w stanie wiele pomóc. Nasza kwatera główna na Bliskim Wschodzie odpowiadała za wszystkie działania na tym obszarze i utrzymywała system agentów i oficerów łącznikowych ze zwolennikami Mihajlovicia. Odkąd latem 1943 roku wtargnęliśmy na Sycylię i do Włoch, myśli o Bałkanach, a zwłaszcza Jugosławii nie opuszczały mnie ani na chwilę. Do tego momentu nasze misje kierowały się wyłącznie do oddziałów Mihajlovicia, reprezentujące go oficjalny ruch oporu wobec Niemców, a także rząd jugosło wiański rezydujący w Kairze. W maju 1943 roku zdecydowaliśmy się na nowy krok. Podjęliśmy decyzję, by wysłać małe grupy brytyjskich oficerów i podoficerów, których zadaniem byłoby nawiązanie kontaktów z jugosłowiańskimi partyzantami, pomimo, iż toczyli oni okrutne walki z czetnikami, a sam Tito, jako komunista, zwalczał nie tylko niemieckich najeźdźców, lecz także serbską monarchię i Mihajlovicia. Pod koniec tego miesiąca kapitan Deakin, wykładowca z Oxfordu, który przed wojną pomagał mi przez pięć lat w pracach literackich, został zrzucony na spadochronie w celu nawiązania stosunków z Titą. Później wysłaliśmy jeszcze kilka misji i do czerwca zebraliśmy sporo doniesień. 6 czerwca szefowie sztabu pisali: "Z informacji, którymi dysponuje Ministerstwo Wojny jasno wynika, że czetnicy poszli na jawne układy z siłami Osi na terenach Hercegowiny i Czarnogóry. W czasie niedawnych walk w Czarnogórze to właśnie dobrze zorganizowane

.lVlA.l"'~L,ł\.Ln.l'-.

oddziały

lllV

1

JUuV.;:JLi"\.YYJ.i"\.

partyzantów, a nie czetnicy,

trzymały

w szachu

siły

Osi". Z końcem tego miesiąca skupiłem uwagę na znalezieniu sposobu na jak najlepsze wykorzystanie oporu miejscowych sił wobec wojsk Osi na terenie Jugosławii. Zażądawszy pełnych informacji, poprowadziłem konferencję szefów sztabu na Downing Street w dniu 23 czerwca. W trakcie dyskusji podkreśli łem jak ważne jest udzielenie pomocy jugosłowiańskiemu ruchowi oporu, który wiąże na tym obszarze prawie 33 dywizje nieprzyjacielskie. Sprawa ta była moim zdaniem tak istotna, że wydałem polecenie wygospodarowania dodatkowych samolotów koniecznych do zwiększenia wysyłanej pomocy, nawet jeżeli miałoby się to odbyć kosztem bombardowania Niemiec, albo wojny z U-bootami. 7 lipca, w przededniu desantu na Sycylii, zwróciłem uwagę generała Alexandra na pewne możliwości. Premier do generała Alexandra 7 lipca 1943 Przypuszczam, że czytał Pan o niedawnych walkach w Jugosławii oraz rozszerzających się aktach sabotażu i walce partyzanckiej rozpoczynającej się w Grecji. Również Albania stanowi żyzną glebę. A wszystko to kosztem zrzucenia przez Wielką Brytanię kilku pakunków na spadochronie. Gdyby udało się nam opanować przejście na Atlantyk tak, aby puścić kilka okrętów do portów greckich i dalmatyńskich, całe zachodnie Bałkany stanęłyby w ogniu, co pociągnęło by za sobą daleko idące konsekwencje. Lecz jest to zupełnie odrębna sprawa.

Dwa tygodnie później rozwinąłem moje myśli na temat zasadniczego związku istniejącego pomiędzy włoskim i bałkań skim teatrem działań wojennych w następującym, niezwykle istotnym telegramie: Premier do generała Alexandra 22 lipca 1943 Przed 15 sierpnia udaję się wraz ze sztabami do Kanady na spotkanie z Prezydentem. Tak więc będziemy razem w okresie, kiedy najprawdopodobniej sprawa Sycylii zostanie już załatwiona. [ ... ] Wysyłam Panu za pośrednictwem oficera przygotowane przeze mnie pełne sprawozdanie na temat wspaniałej walki tzw. partyzantów

15U

OD TEHEKANU

UU

K~YMU

Tity w Bośni oraz ogromnych, przeprowadzonych z zimną krwią manewrów Mihajlovicia w Serbii. Oprócz tego należy wspomnieć walki partyzanckie w Albanii i od niedawna w Grecji. Niemcy nie tylko posyłają nowe dywizje na Półwysep Bałkański, lecz także nieustannie poprawiają jakość i ruchliwość tychże dywizji oraz starają się wzmocnić miejscowych Włochów. Nieprzyjaciel nie może się obejść bez tych dywizji, a jeżeli Włochy upadną, Niemcy nie będą w stanie sami udźwignąć całego ciężaru. Na Bałkanach można wiele osiągnąć. Żaden inny cel nie może w tej chwili przesłonić zajęcia Rzymu, przynoszącego w późniejszej fazie wszystkie korzyści, które miałyby wypłynąć z wyzwolenia Bałkanów. [ ... ] Klęska Włoch, efekt, jaki wywrze to na innych satelitach Niemiec oraz wynikająca z tego ich zupełna samotność - wszystko to przyniesie konkretne efekty w Europie, zwłaszcza w obliczu ogromnej siły, której dowody dają obecnie wojska rosyjskie. W telegramie tym zawarłem całość moich przemyśleń, będących, jak sądzę, w zgodzie z poglądami szefów sztabu .

.. - ..

Przed wyjazdem do Quebecu postanowiłem przygotować grunt do dalszych działań na Bałkanach, poprzez postawienie na czele dużej misji skierowanej do partyzantów wysokiego urzędnika, który byłby upoważniony do przesyłania mi bezpośrednich sugestii dotyczących przyszłych posunięć w tych sprawach. Premier do ministra spraw zagranicznych 28 lipca 1943 Pan Fitzroy Mac1ean, członek Parlamentu, jest człowiekiem niezwykle odważnym, posiada status parlamentarny oraz przeszkolenie w Foreign Office. Pojedzie do Jugosławii i będzie pracował z Titą. Przewiduje się, że nieco później zostanie tam wysłany brygadier, aby objąć dowództwo. Sądzę, iż powinniśmy oddać wszystkie głosy na Macleana i uczynić go kierownikiem planowanej obecnie misji oraz dać mu dobrego wojskowego oficera sztabowego do pomocy. Wśród tych śmiałych i ściganych partyzantów potrzebny jest właśnie taki odważny ambasador-przywódca.

Kiedy we wrześniu 1943 roku misja ta wylądowała na spadochronach w Jugosławii, sytuacja okazała się być niezwykle na-

MARSZAŁEK

TITO I

JUGOSŁAWIA

151

piętą.

O kapitulacji Włoch Jugosławia dowiedziała się z oficjalnych komunikatów radiowych. Jednakże Tito, mimo braku informacji z naszej strony, zdecydował się na błyskawiczne i owocne działania. W ciągu kilku tygodni siłom partyzantów udało się rozbroić sześć dywizji włoskich, a dwie inne postanowiły przejść na ich stronę. Znajdując się w posiadaniu włoskie go sprzętu, Jugosłowianie byli w stanie uzbroić dodatkowo 80 tysięcy ludzi i zająć na pewien czas większą część wybrzeża Adńatyku. Nadarzała się teraz doskonała szansa wzmocnienia naszej pozycji na Adńatyku w stosunku do frontu włoskiego. Jugosłowiańska armia partyzancka, licząca w tym momencie 200 tysięcy ludzi, chociaż zasadniczo prowadziła działania typu podjazdowego, obecnie brała udział w szeroko zakrojonej akcji przeciwko Niemcom, którzy ze wzrastającą zaciekłością kontynuowali okrutne akcje odwetowe. Jednym z efektów tych wzmożonych działań w Jugosławii było pogorszenie się stosunków pomiędzy Titą a Mihajloviciem. W związku z rosnącą siłą militarną Tity, coraz ostrzej stawała kwestia pozycji jugosłowiańskiego monarchy oraz rządu na uchodźstwie. Aż do końca wojny podejmowano zarówno w Londynie, jak i w samej Jugosławii ogromne wysiłki zmierzające do umożliwienia sensownego kompromisu pomiędzy obydwiema stronami. Miałem nadzieję, że Rosjanie oddadzą nam w tej sprawie cenną przysługę. Gdy w październiku 1943 roku pan Eden udał się do Moskwy, kwestia Jugosławii znajdowała się w konferencyjnym harmonogramie. W czasie rozmów 23 października pan Eden szczerze przedstawił nasze stanowisko, licząc na ustalenie wspólnego kursu państw sprzymierzonych wobec Jugosławii, lecz Rosjanie nie zamierzali przekazać posiadanych informacji ani dyskutować nad planami działań. Chociaż upłynęło wiele tygodni, w dalszym ciągu nie widziałem perspektyw pogodzenia ze sobą wrogich frakcji w Jugosła wii. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 23 października 1943 Pomimo irytujących kłótni pomiędzy zwolennikami Tity i Mihajlovicia w Jugosławii oraz sporów między dwoma ugrupowaniami grec-

152


kich partyzantów, sytuacja nieprzyjaciela na Półwyspie Bałkańskim wcale nie jest najlepsza. [ ... ] My, Brytyjczycy, mamy, pod kontrolą generała Wilsona, około 80 różnych misji współdziałających z partyzantami i grupami patriotów, rozrzuconymi po ogromnym obszarze górskim, długim na 900 mil i szerokim na 300. Mamy tam pewną liczbę oficerów w stopniu brygadiera, ludzi niezwykle zdolnych, w niektórych przypadkach działających w tych warunkach już od dwóch lat. [... ] Walki toczone na tym obszarze są niezwykle okrutne i krwawe, mnożą się bezlitosne akcje odwetowe oraz masowe egzekucje zakład ników dokonywane przez Hunów. Lecz wróg także znajduje się w trudnej sytuacji i do walk w tamtym rejonie wykorzystuje nie mniej niż 25 dywizji niemieckich i 8 bułgarskich. Mimo to jednak, jest w stanie kontrolować tylko kluczowe punkty, a jego trudności w utrzymaniu ruchu kolejowego wciąż rosną. Być może uda się nam wkrótce załagodzić greckie spory, lecz różnice pomiędzy partyzantami Tity a Serbami Mihajlovicia zdają się być zakorzenione niezwykle głęboko.

Moje ponure prognozy sprawdziły się. Pod koniec listopada, w miejscowości Jajce w Bośni, Tito zwołał polityczny kongres swojego ruchu i nie tylko powołał rząd tymczasowy ,jako jedyną władzę reprezentującą naród jugosłowiański", lecz także oficjalnie pozbawił królewski rząd jugosłowiański w Kairze wszystkich praw. Królowi nie wolno było wracać do kraju do momentu wyzwolenia. Partyzanci ogłosili siebie czołową grupą oporu w Jugosławii, zwłaszcza po kapitulacji Włoch. Lecz najistotniejsze było to, aby nie podejmować żadnych nieodwoła nych decyzji politycznych w sprawie przyszłego ustroju w Jugosławii w atmosferze okupacji, wojny domowej i polityki emigracyjnej. Tragiczna postać Mihajlovicia stanowiła teraz główną przeszkodę. Ponieważ musieliśmy utrzymywać bliskie stosunki wojskowe z partyzantami, poprosiliśmy króla, aby zdymisjonował Mihajlovicia ze stanowiska ministra wojny. Na początku grudnia wycofaliśmy poparcie udzielane Mihajloviciowi i odwołaliśmy misje brytyjskie działające na jego terytorium.

.. -..

MARSZAŁEK

TITO I

153

JUGOSŁAWIA

Na tym właśnie tle rozpatrywane były sprawy jugosłowiań skie podczas konferencji w Teheranie. Chociaż wszystkie trzy mocarstwa postanowiły udzielić maksymalnej pomocy partyzantom, Stalin zakwestionował rolę Jugosławii w obecnej wojnie, określając ją mianem państwa o drugorzędnym znaczeniu, a nawet podał w wątpliwość nasze dane dotyczące liczby dywizji wroga na Bałkanach. Jednak w wyniku inicjatywy pana Edena rząd sowiecki zgodził się wysłać do Tity swoją misję. Rosjanie pragnęli jednocześnie utrzymywać kontakt z Mihajloviciem. Po powrocie z Teheranu do Kairu spotkałem się z królem Piotrem i opowiedziałem mu o sile i znaczeniu ruchu partyzantów oraz o tym, że będzie musiał zdymisjonować Mihajlovicia. Jedyną nadzieją na powrót do kraju było dla króla dojście z Titą do wstępnego porozumienia, zanim partyzanci jeszcze bardziej umocnią swoją pozycję. Również Rosjanie wyrazili gotowość do wypracowania czegoś w rodzaju kompromisu. 21 grudnia ambasador sowiecki wręczył panu Edenowi następujące pismo: Rząd

sowiecki zdaje sobie w pełni

sprawę

z

napiętych

stosunków

panujących między marszałkiem Tito i Narodowym Komitetem Wyzwolenia Jugosławii z jednej strony a królem Piotrem i jego rządem

z drugiej. Wzajemne ataki oraz ciężkie oskarżenia padające z obydwu stron, a zwłaszcza te ostatnie, doprowadziły do otwartej wrogości, utrudniającej walkę o wyzwolenie Jugosławii. Rząd sowiecki podziela poglądy rządu brytyjskiego, że w interesie narodu jugosłowiańskie go walczącego z niemieckim najeźdźcą konieczne jest podjęcie wysiłków zmierzających do znalezienia podstawy do współpracy, możli wej do przyjęcia dla obydwu stron. Rząd sowiecki świadomy jest ogromnych trudności wiążących się z realizacją tego zadania, lecz gotów jest uczynić wszystko, by doprowadzić do kompromisu pomię dzy obydwiema stronami w celu zjednoczenia wszystkich siłjugosło wiańskich i włączenia ich do wspólnych zmagań państw sprzymierzonych. Otrzymałem niemal jednomyślne porady w sprawie postępo wania w tej nieprzyjemnej sytuacji. Oficerowie współpracujący z marszałkiem Tito oraz dowódcy misji przy Mihajloviciu przedstawiali podobny obraz sytuacji. Tak samo było w przypadku pana Stevensona, ambasadora brytyjskiego przy króle-

154


wskim rządzie Jugosławii. 25 grudnia przesłał on do Foreign Office następujący telegram: "Nasza polityka musi się opierać na trzech nowych założeniach: Jugosławią będą rządzić partyzanci. Z militarnego punktu widzenia są oni dla nas tak cenni, że musimy udzielić im całkowitego poparcia, przy czym wzglę dy polityczne muszą zostać podporządkowane względom militarnym. Należy wątpić, czy nadal można traktować monarchię jako element jednoczący" .

.. - ..

W czasie mojej choroby w Marrakeszu dużo myślałem o kryzysie w Jugosławii. Mac1ean, który był wówczas ze mną w Kairze, miał właśnie wracać do Jugosławii. Pragnął jednak, aby mój syn udał się razem z nim, ustalono więc, że Randolph zostanie zrzucony na spadochronie, aby przyłączyć się do misji. Premier do ministra spraw zagranicznych 29 grudnia 1943 Randolph, czekający obecnie na zrzucenie w Jugosławii, zostawił mi następującą notę, z datą 25 grudnia. Wydaje mi się rozsądna i przedstawiająca poglądy zasadniczo nie różniące się od Twoich i moich. Poleci tam za kilka dni. ,,1. Trzy tygodnie temu w Kairze Stevenson nie podjął próby odparcia argumentów Macleana i Deakina, że warunkiem wstępnym jakichkolwiek sensownych działań politycznych w Jugosławii jest odżegna nie się od generała Mihajlovicia. Pomimo polemik, w jakie wdały się obie strony, jest to tak samo aktualne teraz, jak trzy tygodnie temu, chociaż niewykluczone, że w wyniku królewskiego niezdecydowania osiągniemy tylko militarne, a nie również polityczne korzyści. 2. Maclean podkreślał w Kairze, że dymisjonując Mihajlovicia, król nie może uzyskać żadnego quid pro quo, lecz że gest ten stworzy nieco korzystniejszą atmosferę dla królewskich losów. To wszystko jest nadal aktualne, choć sytuacja króla jest dzisiaj nieco gorsza, niż wtedy. 3. Tak więc dwie rzeczy są absolutnie konieczne: (I) Natychmiastowe odżegnanie się rządu królewskiego, a nawet samego króla, od generała Mihajlovicia. (II) Natychmiastowy powrót Macleana do głównej kwatery Tity w celu: (a) osiągnięcia maksymalnych korzyści militarnych z zaist-

MARSZAŁEK

TITO I

JUGOSŁAWIA

155

niałej

sytuacji, i (b) zbadania, jakie korzyści może wyciągnąć król z nowej sytuacji, powstałej po zdymisjonowaniu Mihajlovicia". Dołączyłem

moje własne poglądy i szkic odpowiedzi dla Tity.

Premier do ministra spraw zagranicznych 30 grudnia 1943 Nie widzę możliwości, by w chwili obecnej Tito zaakceptował króla Piotra jako quid pro quo zanim ten nie odrzuci Mihajlovicia. Gdy Mihajlović odejdzie, szanse króla znacznie wzrosną i być może bę dziemy mogli wówczas przedstawić jego sprawę w kwaterze Tity. Wszyscy byliśmy zgodni w Kairze, aby doradzić Piotrowi dymisję Mihajlovicia przed końcem tego roku. Doniesienia Deakina i Macleana oraz posiadane przez nas dowody wskazują, że Mihajlović współ pracował czynnie z Niemcami. Nigdy nie połączymy wszystkich grup, dopóki ten człowiek nie zostanie odrzucony nie tylko przez nas, ale i przez króla. Proszę daj mi znać, czy powinienem wysyłać załączoną depeszę, czy tylko przyjacielskie podziękowanie, choć obawiam się, że w tym ostatnim przypadku utracimy ogromną szansę na nawiązanie przyjacielskich stosunków z tą ważną osobą. Nie chciałbym wysyłać tej prywatnej depeszy do Stanów Zjednoczonych ani do Stalina, co znacznie opóźniłoby wszystko. Jeżeli nie masz nic przeciwko temu, to proponuję wysłać ją, jako list, przez kuńera lotniczego do Macleana wBań, który już sam go przekaże. On i Randolph będą zrzuceni za kilka dni. Napisz również, w jaki sposób zamierzasz odżegnać się od Mihajlovicia oraz jak poprosisz króla o zrobienie tego samego. Jest to, moim zdaniem, jego jedyna szansa.

I dodałem 2 stycznia: Argumenty znanych mi i zaufanych osób przekonały mnie, że Mito kamień młyński uwiązany u szyi młodego króla, który nie ma żadnych szans, dopóki się go nie pozbędzie. hajlović

Minister spraw zagranicznych wyraził zgodę, w związku z czym napisałem do Tity, który przysłał mi gratulacje z powodu powrotu do zdrowia: AFRYKA 8 stycznia 1944 bardzo za serdeczne pismo na temat stanu mojego zdrowia, które otrzymałem od Pana oraz bohaterskich wojskjugosłowiań skich patriotów i partyzantów. Dzięki informacjom majora Deakina, Dziękuję

156


będącego

moim osobistym przyjacielem, dowiedziałem się wszystkiego o Pańskich heroicznych wysiłkach. Moim naj głębszym pragnieniem jest pomóc Panu w każdy możliwy sposób, poprzez dostawy drogą morską, powietrzną oraz działania komandosów, wspierają cych Pana walki na wyspie. Także brygadier Mac1ean jest moim przyjacielem oraz kolegą z Izby Gmin. Wraz z nim w Pańskiej kwaterze pracować będzie wkrótce mój syn, major Randolph Churchill, będący również członkiem Parlamentu. Przed nami stoi jeden główny cel: oczyszczenie europejskiej ziemi z odrażającego nazistowsko-faszystowskiego plugastwa. Może być Pan pewien, że my, Brytyjczycy, nie zamierzamy mieszać się do spraw przyszłego rządu w Jugosławii. Jednocześnie jednak liczymy na wspólną walkę z tym samym wrogiem oraz mamy nadzieję, że po osiągnięciu zwycięstwa, forma rządów w Jugosławii zostanie ustalona zgodnie z wolą zamieszkującej ją ludności. Postanowiłem, że rząd brytyjski przestanie od dziś udzielać militarnego wsparcia Mihajloviciowi i w związku z tym bardzo bym się ucieszył, gdyby królewski rząd Jugosławii również usunął go ze swoich szeregów. Król Piotr II, młody chłopiec, wyrwał się jednakże ze zdradzieckich szponów regenta, księcia Pawła i przybył do nas jako przedstawiciel Jugosławii i młody książę znajdujący się w rozpaczliwym położeniu. Odrzucenie go w tym momencie przez Wielką Brytanię byłoby czynem niskim i niegodnym. Nie możemy też zarazem poprosić go o zerwanie wszelkich istniejących kontaktów z krajem. Mam przeto nadzieję, że zrozumie Pan, iż pozostaniemy z nim w oficjalnych stosunkach, równocześnie udzielając Panu wszelkiej możli wej pomocy militarnej. Myślę także, że zakończą się polemiki po obydwu stronach, ponieważ korzyści z nich wyciągają jedynie Niemcy. Może Pan być pewien mojej ścisłej współpracy z moimi przyjaciół mi, marszałkiem Stalinem i prezydentem Rooseveltem; żywię również szczerą nadzieję, że misja wojskowa, którą rząd sowiecki wysyła do Pańskiej kwatery będzie współpracowała równie harmonijnie z angielsko-amerykańską misją wojskową, na czele której stoi brygadier Mac1ean. Korespondencję do mnie proszę przekazywać przez brygadiera Mac1eana oraz informować mnie o wszystkim, w czym mógł bym być pomocny. Z niecierpliwością oczekuję na zakończenie Waszych cierpień oraz wyzwolenie całej Europy spod jarzma tyranii. [... ] Odpowiedź otrzymałem

dopiero po

miesiącu.

MARSZAŁEK

TITO I

JUGOSŁAWIA

157

Marszałek

Tito do Premiera (otrzymane 3 lutego J944) Ekscelencjo! [1.] Pański list dostarczony mi przez brygadiera Macleana stanowi cenny dowód tego, że w nadludzkiej walce o wolność i niepodległość naród nasz znalazł prawdziwego przyjaciela i sprzymierzeńca w kimś, kto naprawdę rozumie nasze potrzeby i aspiracje. Jeżeli o mnie chodzi, uważam otrzymanie tego listu za ogromny zaszczyt, ponieważ wyraża on szczery podziw dla naszych zmagań oraz wysił ków Wojska Ludowowyzwoleńczego. Z serca dziękuję za zdjęcia z konferencji w Teheranie wraz z Pańską dedykacją. Może Pan być pewien, Ekscelencjo, że będziemy starali się zachować Pańską przyjaźń, zdobytą w naj trudniejszej godzinie historii naszego narodu. Zniszczony kraj oraz ludzie, którzy tyle wycierpieli potrzebują i potrzebować będą w przyszłości pomocy ze strony naszych sprzymierzeńców i to nie tylko w czasie wojny, lecz i po jej zakończeniu, kiedy będziemy leczyć rany zadane nam przez podłego faszystowskiego najeźdźcę. Pragniemy jak najlepiej wypełnić nasz obowiązek sprzymierzeńców w walce ze wspólnym wrogiem. Pomoc udzielona nam przez państwa sprzymierzone w ogromnym stopniu ułatwia naszą sytuację na polu bitwy. Mamy również nadzieję, że z Pańską pomocą, otrzymamy broń ciężką (czołgi i samoloty), które w obecnej fazie wojny i przy obecnych siłach Wojska Ludowowyzwoleńczego są nam niezbędne.

2. Dobrze rozumiem Pańskie zobowiązania wobec króla Piotra n i jego rządu, w związku z czym będę się starał, na tyle, na ile pozwolą interesy mojego narodu, unikać zbędnego politykowania, by nie sprawiać kłopotów w tej kwestii naszym sprzymierzeńcom. Chciałbym jednak zapewnić Pana, Ekscelencjo, że wewnętrzna sytuacja polityczna powstała w wyniku żmudnych zmagań o wolność stanowi nie tylko teren walk jednostek oraz różnych grup politycznych; jest ona efektem nieodpartych pragnień wszystkich patriotów, wszystkich tych, którzy walczą i od dawna są związani z tą walką, a zalicza się do nich znakomita większość narodów Jugosławii. Ponieważ więc naród postawił przed sobą tak trudne zamierzenia, my musimy je zrealizować.

3. W obecnym momencie wszystkie nasze wysiłki skłaniają się w jednym kierunku, a jest to: (l) Zgromadzenie wszystkich i poważa nych ludzi o patriotycznym nastawieniu, aby nasza walka z najeźdźcą była jak najskuteczniejsza; (2) stworzenie związku i braterstwa wszystkich narodów Jugosławii, które nie istniało przed tą wojną i którego brak spowodował w naszym kraju katastrofę; (3) stworzenie warun-

158


ków do powstania państwa, w ramach którego wszystkie narody Jugosławii będą szczęśliwe, a będzie to prawdziwie demokratyczna i federacyjna Jugosławia. Jestem pewien, że rozumie Pan nas i że zawsze możemy liczyć na Pańską pomoc w naszej walce.

Z wyrazami szacunku TITO marszałek Jugosławii

Odpowiedziałem niezwłocznie.

Premier do marszałka Tito (Jugosławia) 5 lutego 1944 [1.] Cieszę się, że otrzymał Pan mój list i dziękuję za Pański. Rozumiem rezerwę, z jaką podchodzi Pan do króla Piotra. Przez kilka ostatnich miesięcy chciałem poradzić mu, by zdymisjonował Mihajlovicia oraz pogodził się z rezygnacją wszystkich swoich dotychczasowych doradców. Jednak powstrzymał mnie przed tym argument, że przecież w ten sposób radziłbym mu pozbyć się jego jedynych zwolenników. Proszę zrozumieć, że czuję się za niego osobiście odpowiedzialny. Byłbym niezwykle wdzięczny, gdyby dał mi Pan znać, czy zdymisjonowanie przez niego Mihajlovića bezpośrednio wpłynie na przyjazne stosunki między mną a Pańskim ruchem oraz na sprawę powrotu króla do kraju, przy czym nie podlega najmniejszej dyskusji, że problem monarchii zostanie rozwiązany dopiero po całkowitym oswobodzeniu Jugosławii. Bez wątpienia czynne porozumienie pomiędzy Panem a królem skonsolidowałoby wiele sił, a zwłaszcza elementów serbskich, obecnie mocno zniechęconych, zwiększyłoby także autorytet Pańskiego rządu i całego ruchu, oferując nowe, rozległe możliwości. Jugosławia mogłaby wówczas przemawiać jednym gło sem na obradach państw sprzymierzonych w okresie przejściowym, kiedy wszystko jest płynne. Jestem pewien, że udzieli mi Pan odpowiedzi, której, jak Pan widzi, bardzo potrzebuję. 2. Brytyjski rząd Jego Królewskiej Mości pragnie zgromadzić wszystkie poważane i patriotyczne siły, co sprawi, że walka z najeźdźcą będzie maksymalnie skuteczna; po drugie, pragnie powstania związku i braterstwa narodów Jugosławii; po trzecie, pragnie, aby zaistniały warunki do powstania prawdziwie demokratycznej i federacyjnej Jugosławii. We wszystkich tych sprawach rząd JKMości bez wątpienia udzieli Panu absolutnego poparcia. 3. Poprosiłem naczelnego dowódcę wojsk sprzymierzonych w rejonie Morza Śródziemnego, aby niezwłocznie utworzył grupę komandosów przygotowanych do przeprowadzenia· operacji desantowych, wspieraną przez samoloty i okręty, które, z Pańską pomocą zaatakują

MARSZAŁEK

TITO I

JUGOSŁAWIA

159

garnizony pozostawione przez Niemców na wyspach wzdłuż wybr7eża dalmatyńskiego. Nie ma powodów, dla których garnizony te nie miałyby zostać zlikwidowane przy użyciu sił, które niebawem będą dostępne. Po drugie, musimy stworzyć bezpośrednią linię komunikacyjną od strony morza, nawet jeżeli trzeba ją będzie od czasu do czasu przesuwać. Umożliwi nam ona przesyłanie czołgów i dział przeciwpancernych oraz innej ciężkiej broni, której potrzebują Wasze wojska. Powinien Pan przedyskutować wszystkie te sprawy z brygadierem Macleanem, który cieszy się moim całkowitym zaufaniem i ma bezpośredni dostęp zarówno do mnie, jak i do naczelnego dowódcy.

Tito odpowiedział: 9 lutego 1944 W związku z kwestiami poruszonymi w Pańskich listach byłem zmuszony skonsultować się z członkami Narodowego Komitetu Wyzwolenia oraz członkami Antyfaszystowskiego Zgromadzenia Wyzwolenia Narodowego Jugosławii [AVNOJl. Analiza tych kwestii doprowadziła mnie do następujących wniosków: (1) Jak Panu wiadomo, Antyfaszystowskie Zgromadzenie Wyzwolenia Narodowego Jugosławii potwierdziło na swojej drugiej sesji, która odbyła się 29 listopada 1943 roku, że twardo stoi na stanowisku stworzenia Związku Narodów Jugosławii. Jednakże, dopóki istnieją dwa rządy, jeden w Jugosławii a drugi w Kairze, dopóty nie można mówić o prawdziwej jedności. Tak więc rząd w Kairze musi przestać istnieć, a wraz z nim Draża Mihajlović. Ten rząd musi odpowiedzieć przed AVNOJ za roztrwonienie ogromnych sum pieniędzy będących własnością narodu. (2) Narodowy Komitet Wyzwolenia powinien zostać uznany przez państwa sprzymierzone za jedyny legalny rząd Jugosławii, a król Piotr n, na dowód poparcia, powinien poddać się decyzjom AVNOJ. (3) Jeżeli król Piotr przyjmie wszystkie te warunki, Antyfaszystowskie Zgromadzenie Wyzwolenia Narodowego Jugosławii zgodzi się na współpracę z nim, przy zastrzeżeniu, że kwestia monarchii w Jugosławii zostanie rozstrzygnięta po oswobodzeniu kraju, zgodnie z wolą narodu. (4) Król Piotr powinien wydać deklarację stwierdzającą, że na sercu leży mu jedynie interes jego ojczyzny, którą chciałby widzieć wolną i urządzoną po wojnie zgodnie z wolą całego narodu. Powinien również dodać, że do tego czasu popierać będzie heroiczne zmagania narodów Jugosławii. [... l

160


Premier do marszałka Tito 25 lutego 1944 W pełni rozumiem Pańskie trudności i z radością witam nastawienie, z jakim Pan do nich podchodzi. Sądzę, że w równym stopniu Pan rozumie moje. Naszym pierwszym krokiem będzie bezpieczne wycofanie naszego oficera łącznikowego od Mihajlovicia. Odpowiednie rozkazy zostały już wydane, lecz ich wykonanie może zająć kilka tygodni. Czy w tym czasie nie mógłby Pan mnie zapewnić, że jeżeli król Piotr uwolni się od Mihajlovicia i innych złych doradców, to będzie mu wolno przyłączyć się do walczących rodaków, oczywiście cały czas przy założeniu, że po zakończeniu wojny narody Jugosławii same zadecydują o formie ustrojowej swego państwa? Jeżeli słusznie oceniam tego chłopca, to jego największym pragnieniem jest stanąć po stronie tych wszystkich Jugosłowian, którzy walczą ze wspólnym wrogiem. Musi Pan jednak zrozumieć, że nie mogę naciskać, by zdymisjonował Mihajlovića, odrzucił swój rząd i odciął sięod wszystkich kontaktów z Serbią dopóki nie wiem, czy może on liczyć na Pańską pomoc i współpracę. Zaproponowałem królowi Piotrowi, by przy leciał do Londynu w celu przedyskutowania wszystkich tych spraw. Uważam, że przemyślawszy jeszcze raz wszystko, będzie Pan gotów zmodyfikować nieco swoje żądania, umożliwiając nam obu zjednoczenie Jugosławii przeciwko wspólnemu wrogowi. Proszę nie wahać się przed formuło waniem dokładnych i konkretnych próśb. Jeśli natomiast nie będę czasem w stanie spełnić wszystkich Pańskich życzeń, to proszę być pewnym, że nie wynika to z braku mojej dobrej woli w stosunku do Pana, czy Pańskiego kraju.

.. - ..

Relacjonując

to wszystko Parlamentowi 22 lutego 1944 roku,

przedstawiłem następującą opowieść:

"Kierowani z wielką zręcznością, realizujący zasadę wojny podjazdowej, partyzanci stanowili nieuchwytny i śmiertelnie niebezpieczny element. Byli tu, byli tam, byli wszędzie. Niemcy prowadzili przeciwko nim szeroko zakrojone ofensywy, lecz za każdym razem partyzantom, nawet otoczonym, udawało się zbiec, po zadaniu ciężkich strat i zmuszeniu nieprzyjaciela do ogromnego wysiłku. Niebawem też, ruch partyzantów przewyższył liczebnie siły generała Mihajlovicia. Nie tylko Chorwaci i Słoweńcy, lecz także duża liczba Serbów przyłączyła się do marszałka Tito, który w tym czasie posiadał pod swoimi

MARSZAŁEK

TITO I

JUGOSŁAWIA

161

rozkazami ponad ćwierć miliona ludzi zorganizowanych w znaczną liczbę dywizji i korpusów oraz duże ilości broni zabranej Niemcom lub Włochom. Cały ten ruch nabrał odpowiedniego kształtu, nie tracąc zarazem pewnych cech partyzanckich, bez których jego sukces nie byłby możliwy. Spośród tych heroicznych sił powoli zaczął wyłaniać się element narodowy i zjednoczeniowy. Wprawdzie komuniści mieli zaszczyt zapoczątkować te wszystkie procesy, lecz w miarę wzrostu siły tego ruchu pojawiły się elementy modyfikujące i dążące do zjednoczenia, a koncepcje narodowe wysunęły się na pierwszy plan. W marszałku Tito partyzanci znaleźli wybitnego przywódcę, wsławionego walkami o wolność. Niestety jednak, co było chyba nieuniknione, te nowe siły popadły w konflikt z siłami generała Mihajlovicia. Niekorzystny wpływ na ich działania wywierały układy, które jego dowódcy zawarli z nieprzyjacielem. Mihajlović próbował to ukrócić, co stało się przyczyną tragicznych walk i gorzkich kłótni ludzi należących do tej samej rasy i wychowanych w tym samym kraju, których wszystkie nieszczęścia spowodował wspólny wróg. Od dłuższego już czasu szczególnie interesuję się ruchem marszałka Tito i staram się, w każdy dostępny sposób, udzielić mu pomocy. Mój młody przyjaciel, wykładowca z Oxfordu, kapitan Deakin, obecnie podpułkownik Deakin, odznaczony Distinguished Service Order, ponad rok temu został zrzucony w Jugosławii na spadochronie i przez 8 miesięcy przebywał w kwaterze marszałka Tito. Raz nawet tak się zdarzyło, że obydwaj doznali ran na skutek wybuchu bomby. To jeszcze bardziej pogłębiło ich przyjaźń. Jest to coś, co niewątpliwie wiąże ludzi, lecz sądzę, że w naszych stosunkach nie będą potrzebne tego rodzaju więzy. Raporty pułkownika Deakina przedstawiają barwny obraz walk i biorących w nich udział osób."

.. -..

Jeszcze dwa miesiące w kręgach emigracyjnych w Londynie spraw jugosłowiańskich. Z każdym dniem malały szanse na rozsądne zakończenie całej sprawy.

trwały kłótnie wokół

162


Premier do ministra spraw zagranicznych 1 kwietnia 1944 Uważam, iż należy wywrzeć jak największy nacisk na króla, by pozbył się tych fatalnych doradców, którzy jak kamienie młyńskie wiszą u jego szyi. Jak wiesz, sądziłem, że uda się to osiągnąć jeszcze przed końcem ubiegłego roku. Nie wiem tylko, kto zyskuje na takim przeciąganiu sprawy. [... ] Przez cały czas chodziło mi o to, by król rozdzielił się z Mihajloviciem i przyjął rezygnację rządu Puricia lub też zdymisjonował go. Przecież nic by się nie stało, gdyby przez kilka tygodni pozostał bez rządu. [... ] Zgadzam się, że król Piotr powinien ogłosić stosowną deklarację. Obawiam się, że chwilowo musimy pozostawić sprawy swojemu losowi. [ ... ] Dowiedziałem się skądś, że trzy niemieckie dywizje zostały wycofane z Jugosławii, by wyruszyć na Węgry i uważam za niezwykle istotne, by Tito nawiązał kontakt z węgierskimi partyzantami i w pełni wykorzystał sytuację tworzącą się na północy. Wszystkie te wydarzenia pomagają nam i pomagają Ticie, lecz bynajmniej nie pomagają królowi i zaszarganej opinii jego rządu. Jeżeli nie podejmie natychmiastowych działań, tak, jak sugeruje to Twoja depesza, straci wszelkie szanse na odzyskanie tronu. Od momentu przedyskutowania tych spraw w Kairze widzieliśmy wkroczenie majestatycznej misji rosyjskiej do kwatery Tity i nie ulega chyba wąt pliwości, że Rosjanie będą walczyć o komunistyczną Jugosławię rzą dzoną przez Titę, potępiając wszystkie inne działania jako "niedemokratyczne" . Myślę więc, że podejmiesz błyskawiczne działania, napiszesz królowi dobrą deklarację, nakłonisz go do zdymisjonowania grupy Purić i spółka, zerwania kontaktów z Mihajloviciem oraz utworzenia tymczasowego rządu będącego do przyjęcia dla Tity. Możemy mieć wtedy słabą nadzieję, że w ciągu następnych pięciu lub sześciu tygodni coś z tego wyjdzie. Nie powinniśmy wstrzymywać sił wojskowych, które chcą i mogą walczyć razem z partyzantami, tylko z powodu skomplikowania serbskiej polityki.

Jednak dopiero pod koniec maja król zdecydował się na zdymisjonowanie Mihajlovicia, a o sformowanie nowego rządu poproszony został umiarkowany polityk, dr Subasić, były gubernator Chorwacji i członek Stronnictwa Chłopskiego dr. Macka. Premier do marszałka Tito (Jugosławia) 17 maja 1944 Dziś rano, idąc za naszą radą, król Piotr II zdymisjonował rząd pana Puricia, w którym generał Mihajlović piastował stanowisko ministra

MARSZAŁEK

TITO I

JUGOSŁAWIA

163

wojny. Powstanie teraz nowa administracja albo Rada Stanu pod przewodnictwem bana* Chorwacji (dr. Ivana Subasicia). Oczywiście posunięcie to spotkało się z aprobatą brytyjskiego rządu Jego Królewskiej Mości. Nie wiem co będzie się działo w serbskiej części Jugosławii. Mihajlović ma tam niewątpliwie silną pozycję jako dowódca naczelny i fakt pozbawienia go funkcji ministra wojny bynajmniej nie spowoduje osłabienia posiadanych przez niego wpływów. Trudno przewidzieć jego postępowanie. Istnieje także bardzo liczna grupa, około 200 tysięcy, serbskich właścicieli wiejskich, którzy są antyniemieccy lecz zarazem silnie proserbscy. Oczywiście, są oni zwolennikami wspólnoty własności wiejskich, co pozostaje w sprzeczności z teorią Karola Marksa. Chciałbym, aby te grupy razem z Panem walczyły o zjednoczoną, niezależną Jugosławię, wypędzając ze swojej ojczystej ziemi podłych hitlerowskich morderców i najeźdźców. Niezwykle ważne dla naszej wspólnej sprawy oraz wzajemnych stosunków jest to, by sprawy te mogły się spokojnie rozwinąć w dąże niu do zasadniczego celu. Byłoby mi niezwykle przykro, gdyby pośpieszył się Pan z ich publicznym potępieniem. Europa przeżywa bardzo ważne chwile. Szala bitwy we Włoszech przechyla się na naszą korzyść. Generał Wilson zapewnia mnie o pragnieniu udzielenia Panu maksymalnej pomocy. W związku z tym sądzę, iż mam pełne prawo poprosić Pana o powstrzymanie się od wszelkich krytycznych uwag wiążących się z tym faktem, przynajmniej przez kilka tygodni, podczas których będziemy mogli wymienić telegramy na ten temat. Brygadier Maclean, przebywający obecnie ze mną, zjawi sięu Pana za niecałe trzy tygodnie wraz z otrzymanymi tutaj informacjami i mam nadzieję, że będzie Pan oczekiwał na jego powrót. Tymczasem jeszcze raz chciałbym pogratulować Panu liczby nieprzyjacielskich dywizji, które unieruchomił Pan na kilku frontach. Zobaczy Pan, marszałku Tito, że niebawem wojna osiągnie punkt kulminacyjny, gdy siły brytyjskie, amerykańskie i rosyjskie z całym impetem runą na wspólnego wroga. Wtedy musi Pan być najsilniejszy. Choć nie mogę obiecać na pewno rychłego złamania sił wroga, jestem w stanie zapewnić, że istnieje na to duża szansa.

124 maja:

*

Ban - w dawnych czasach prowincjonalny gubernator na Węgrzech, w Słowenii lub Chorwacji, w czasie wojny sprawujący władzę wojskową (przyp. tłum.).

164


Król zwolnił grupę "Purić i spółka" i myślę, że ban Chorwacji niebawem zbierze wokół siebie odpowiednie siły. Według mnie rząd ten powinien siedzieć cicho przez pewien czas i pozwolić, by wydarzenia toczyły się same. Zdaje się, że w pierwszych telegramach, jakie wymieniliśmy wyrażał Pan podobny pogląd. Informuję na bieżąco Rosjan i Amerykanów o tym, co dzieje się między nami. Jeżeli natknie się Pan gdzieś na Randolpha, proszę pozdrowić go ode mnie. Maclean wkrótce wraca. Z chęcią sam bym tam pojechał, lecz jestem za stary i za ciężki, by skakać ze spadochronem.

Tutaj zostawiamy tę scenę polityczną, aby przejść na inną, podobnymi konwulsjami, lecz znacznie od niej wię

wstrząsaną kszą.

ROZDZIAŁ

XXVII

UDERZENIE NA ANZIO

Zacięte walki na froncie w rejonie Cassino - Zaskakujący desant w Anzio - Katastrofalna przerwa - Krytyczne położenie Kesselringa - Zwłoka na przyczółku - Wznowione ataki na Cassino - Zawiedzione nadzieje w Anzio - Moje pytania do generała Wilsona z 6 lutego Telegram do marszałka Dilla, 8 lutego - Ogromna liczba pojazdów na przyczółku - Rozczarowania i ofiary - Niemcy usiłują zepchnąć nas do morza, 16 lutego - Zwycięstwo w śmiertelnej walce - Kesselring godzi się z porażką, 1 marca - Opowiadam Parlamentowi całą historię, 22 lutego - Depesza Smutsa z 23 lutego - Moja odpowiedź Ważne siły niemieckie skierowane z Francji do Włoch.

ierwsze tygodnie stycznia upłynęły na intensywnych przygotowaniach do operacji "Shingle", jak określali śmy Anzio oraz do wstępnych działań 5 armii mających na celu odwrócenie uwagi przeciwnika i jego rezerw od naszego przyczółka. By tego dokonać armia przeprowadziła serię ataków, które winny jej umożliwić przejście przez rzeki Garigliano i Rapido, podczas gdy korpus francuski znajdujący się po prawej stronie ruszył łukiem, by zagrozić wyżej położonym terenom na północ od Cassino. Walki były niezwykle zacięte, ponieważ Niemcy za wszelką cenę chcieli zapobiec wtargnięciu naszych wojsk za linię Gustawa, która z Cassino w centrum, była najbardziej wysuniętą pozycją ich głębokiej strefy obronnej. Z wielkiej ilości betonu i stali stworzono wśród tych skalistych gór potężny system obronny. Z punktów obserwacyjnych umieszczonych na wzniesieniach nieprzyjaciel mógł kierować ogień na wszystko, co poruszało się w dolinach. Po wstępnych atakach podczas surowej zimy, 12 stycznia 5 armia rozpoczęła swoją główną ofensywę, gdy tymczasem kor-

P

166


pus francuski pokonywał dziesięciomilowy szlak na północ nym skrzydle. Trzy dni później 2 korpus amerykański zajął Monte Trocchio, stanowiące ostatnią barierę przed rzeką Liri, za którą utworzył przyczółek, ale, niestety, nie był w stanie go utrzymać. Nieco później, 10 korpus brytyjski przekroczył rzekę Garigliano, zajmując Mintumo i przedmieścia Castelforte, lecz próby dalszego marszu w kierunku północnym zostały powstrzymane. Również prawemu skrzydłu 10 korpusu nie powiodła się próba zajęcia Sant' Ambrogio. Wszystko to jednak wywarło na przeciwniku pożądany efekt. Działania te odwróciły jego uwagę od zagrożenia zbliżającego się do jego nie zabezpieczonego skrzydła od strony morza i sprawiły, że musiał ściągnąć z rezerwy trzy dodatkowe dywizje, by opanować sytuację. Zaatakowały one 10 korpus brytyjski, lecz nie udało się im go zepchnąć. Popołudniem 21 stycznia wszystkie konwoje dla Anzio znalazły się na morzu, cały czas osłaniane przez nasze samoloty. Pogoda sprzyjała niespodziewanemu podejściu. Dzięki naszym atakom na lotniska nieprzyjacielskie, zwłaszcza w Perugii, gdzie mieściła się niemiecka baza rozpoznawcza, wiele samolotów wroga zostało uziemionych. Generał Westphal, szef sztabu Kesselringa, daje niezwykle ciekawy opis sytuacji w niemieckiej kwaterze w tych dniach: 21 stycznia szef wywiadu niemieckiego, admirał Canaris, odwienaszej armii i wszyscy zaczęli go prosić o informacje na temat zamiarów wroga dotyczących desantu. Chcieliśmy zwłaszcza poznać położenie lotniskowców, pancerników i sprzętu desantowego. Canaris nie był nam w stanie podać żadnych szczegółów, lecz uważał, że w najbliższej przyszłości nie musimy się obawiać żadnego desantu. Był to, oczywiście, jego punkt widzenia. W owym czasie nie funkcjonowało zupełnie ani lotnictwo rozpoznawcze, ani kontrwywiad. W kilka godzin po wyjeździe Canańsa, nieprzyjaciel przeprowadził desant w Anzio.* dził kwaterę

... *

-..

Westphal, Heer in Fesseln. s. 240 (przyp. oryg.).

167

UDERZENIE NA ANZIO

Z ogromnym, choć - jak sądzę - dobrze ukrywanym podnieceniem oczekiwałem rezultatu tego niezwykłego uderzenia. Zatelegrafowałem do Stalina: 21 stycznia 1944 wielki atak na armie niemieckie broniące Rzymu, o czym mówiłem Panu w Teheranie. Pogoda zdaje się być sprzyjają cą. Sądzę, iż niebawem będę miał dla Pana pomyślne wieści. Rozpoczęliśmy

Wkrótce dowiedziałem się, że 22 stycznia, o godzinie 2 w nocy, 6 korpus pod dowództwem amerykańskiego generała Lucasa, wylądował na plażach w Anzio, 3 dywizja amerykańska na południe od miasta, a 1 dywizja brytyjska na północ. Opór był niewielki, ofiar żadnych. W nieprzeniknionych ciemnościach 36 tysięcy żołnierzy i ponad 3 tysiące pojazdów znalazło się na brzegu. "Okazało się - donosił znajdujący się na miejscu Alexander - że osiągnęliśmy całkowite zaskoczenie. Położyłem nacisk na dobrze uzbrojone ruchome patrole, mające śmiało uderzać, aby nawiązać kontakt z przeciwnikiem, jednak do tej pory nie otrzymaliśmy ani jednego sprawozdania z ich działań." Bardzo mi się to wszystko podobało i odpowiedziałem: "Dziękuję za wszystkie doniesienia. Cieszę się, że umacnia się Pan na zdobytym terytorium, zamiast tworzyć przyczółki."

...

-..

Jednak już na samym początku popełniono kardynalny błąd, który niweczył możliwość realizacji głównego celu naszego przedsięwzięcia. Mając sprzęt i pojazdy ustawione na brzegu, generał Lucas ograniczył się do zajmowania swojego przyczół ka. Tymczasem generał Penney, dowodzący 1 dywizją brytyjską, planował uderzenie w głąb kraju. Jednak jego brygada rezerwowa została razem z korpusem. 22 i 23 stycznia wypełniły drobne ataki sondujące w kierunku Cistemy i Campoleone. Jednak dowódca ekspedycji nie podjął próby ogólnej ofensywy. Do wieczora 23 stycznia na plażach wylądowały w całości obydwie dywizje i oddziały dodatkowe, a wśród nich dwa bataliony brytyjskich komandosów, komandosi amerykańscy i spadochroniarze wraz z całym wyposażeniem. Zwiększała się obrona

168


przyczółka, lecz okazja, dla której podjęto ogromne wysiłki, bezpowrotnie minęła. Znajdując się w tak krytycznej sytuacji, Kesselring zareagował bardzo szybko. Wprawdzie znaczna większość jego rezerw walczyła z nami na froncie w rejonie Cassino, lecz ściągnął na miejsce tyle jednostek, ile było możliwe i w ciągu 48 godzin sformował około dwóch dywizji mających hamować naszą dalszą ofensywę.

Niezwykle cennymi są tutaj komentarze niemieckiego geneWestphala, na temat sposobu, w jaki tego dokonano.

rała

W chwili desantu na południe od Rzymu posiadaliśmy, oprócz baterii nadbrzeżnych, jedynie dwa bataliony. [ ... ] W sąsiedztwie nie było żadnych oddziałów, które tego samego dnia moglibyśmy rzucić przeciwko nieprzyjacielowi. Droga do Rzymu stała otworem. Nikt nie powstrzymałby śmiałego ataku straży przedniej na Święte Miasto. Ta zapierająca dech w piersiach sytuacja trwała przez dwa dni po przeprowadzeniu desantu. Dopiero wtedy mogliśmy podjąć jakieś skuteczne środki zaradcze. A jakie one były? Otóż w grudniu 1943 roku [niemiecka] grupa armii wydała ogólny plan alarmowy dla terytorium całych Włoch. Wyszczególniono w nim, które oddziały i kolumny mają wyruszyć przeciwko spodziewanym miejscom desantowym, którymi drogami i o jakiej porze mają jechać ijakie zadania wykonać. Wystarczyło tylko podać hasło "Case Richard" i wszystko zaczęłoby się toczyć zgodnie z ustalonym planem. Zresztą większość oddziałów, pomimo oblodzonych dróg w Apeninach, dotarła na miejsce przed czasem. Najwyższe dowództwo niemieckie udzieliło pomocy wysyłając wojska z Francji, Jugosławii i z kraju. [ ... ] Jednak nieprzyjaciel był zadziwiająco spokojny. Najwidoczniej pochłonęło go umacnianie przyczółka. Umożliwiło to nam stworzenie naprzeciwko niego nowego frontu. Dowództwo nad tym sektorem przejęła kwatera główna 14 armii, do tej pory przebywająca w północnych Włoszech, pod dowództwem generała von Mackensena. * Zagrożenie na skrzydle bynajmniej nie osłabiło stanowczości Kesselringa w odpieraniu wszystkich naszych ataków na Cassi-

*

Westphal, Heer in Fesseln, s. 242 (przyp.oryg.).

169

UDERZENIE NA ANZIO

ANZIO

no. Zamiary Niemców stały się zupełnie jasne po przechwyceniu 24 stycznia rozkazu Hitlera: Linia Gustawa musi zostać utrzymana za wszelką cenę ze względu na polityczne konsekwencje wynikające z sukcesów w obronie. Fiihrer oczekuje zaciętej walki o każdą piędź ziemi.

Ten rozkaz został wykonany .

.. - ..

25 stycznia Alexander doniósł, że przyczółek jest względnie bezpieczny. 3 dywizja amerykańska znajdowała się 4 mile od Cistemy, a 1 dywizja brytyjska 2 mile od Campoleone i kontakt utrzymywano na całej długości frontu. Jednak 27 stycznia przyszły bardzo poważne wieści. Żadne z tych miejsc nie zostało zajęte. Wprawdzie Brygada Gwardii po odparciu ataku piechoty i czołgów ruszyła naprzód, lecz w dalszym ciągu znajdowała się w odległości półtorej mili od Campoleone, a Amerykanie tkwili nadal na południe od Cistemy. Alexander oznajmił, że ani

170


on, ani Clark nie jest zadowolony z tempa natarcia, oraz że Clark natychmiast udaje się na przyczółek. Odpowiedziałem: Premier do generała Alexandra 28 stycznia 1944 Cieszę się, że Clark zamierza odwiedzić przyczółek. Źle by się stało, gdyby Pańskie oddziały zostały tam odcięte, a główne siły nie mogły rozpocząć natarcia z południa na północ. Jednakże

wypadki tak właśnie

się potoczyły .

.. -...

Tymczasem nie ustawały nasze ataki na pozycje niemieckie w rejonie Monte Cassino. Ponieważ 10 korpus brytyjski ściąg nął na swój front większość posiłków nieprzyjaciela, postanowiono zaatakować dalej na północy, by zająć wzniesienia powyżej wzgórza Cassino i otoczyć w ten sposób jego pozycje. Postęp był zadowalający. 2 korpus amerykański, wraz z wyprzedzającym go nieco korpusem francuskim, przekroczył rzekę Rapido koło miasta Cassino i zajął Monte Castellone i Colle Majola. Stamtąd przypuszczono atak na wzgórze klasztorne, lecz Niemcy ściągnęli posiłki i bronili się zajadle. Na początku lutego siły 2 korpusu zaczęły się wyczerpywać i generał Alexander zadecydował, że potrzebne są świeże oddziały, które dodadzą bodźca trwającemu atakowi. Już wcześniej wydał on rozkaz utworzenia korpusu nowozelandzkiego, pod dowództwem generała Freyberga, składającego się z trzech dywizji wchodzą cych w skład 8 armii nad Adriatykiem. Doszło jednak do tego, że armia ta, usiłując zatrzymać nieprzyjaciela na linii frontu przy pomocy działań ofensywnych, wysłała prawie pięć swoich dywizji, by wesprzeć ciężkie walki na zachodnim wybrzeżu i przez następnych kilka miesięcy zmuszona była pozostać w defensywie. Wyglądało na to, że na obydwu frontach szykują się kolejne ciężkie zmagania i konieczne stało się znalezienie nowych sił. Z początkiem lutego na główny front miała przybyć 3. polska Dywizja Strzelców Karpackich. Generał Wilson dysponował 18 brygadą piechoty i 1. Brygadą Gwardii w Afryce Północnej.

171

UDERZENIE NA ANZIO

30 stycznia 1 amerykańska dywizja pancerna wylądowała w Anzio, a 45 dywizja amerykańska znajdowała się w drodze. Wszystkie te wojska musiały przechodzić albo przez niezwykle niebezpieczne plaże, albo przez maleńki port rybacki. "Obecna sytuacja - informował admirał John Cunninghamma niewiele wspólnego z błyskawicznym uderzeniem przy pomocy dwóch lub trzech dywizji, o którym była mowa w Marrakeszu, lecz może Pan być pewien, że marynarka wojenna zrobi wszystko, by zapewnić pożądane zwycięstwo". Jak się wkrótce okaże, obietnicy tej dotrzymano .

.......

30 stycznia, w szczytowym okresie walk o Cassino,.6 korpus w Anzio przeprowadził pierwszy atak przy użyciu wszystkich sił. Wojska posunęły się trochę naprzód, lecz 3 dywizji amerykańskiej nie udało się zająć Cisterny, a 1 dywizji brytyjskiej Campoleone. Tymczasem na przyczółku znajdowały się już cztery dywizje. Lecz Niemcy, pomimo ataków lotniczych na ich linie komunikacyjne,. szybko i sprawnie dosyłali niezbędne posiłki. Naprzeciwko nas stały siły ośmiu dywizji, które zdąży ły się już umocnić. Dotkliwy ogień nieprzyjacielski nękał nasze ciasno stłoczone punkty oporu, a nocami samoloty wroga siały zniszczenie wśród naszych statków znajdujących się niedaleko plaż. 2 lutego Alexander ponownie odwiedził pole walki i przysłał mi szczegółowy raport. Opór wroga narastał,·zwłaszcza na pozycjach naprzeciwko 3 dywizji amerykańskiej w Cisternie oraz 1 dywizji brytyjskiej w Campoleone. Jednak bez opanowania tych punktów dalsze natarcie było niemożliwe. Przez ostatnie dwa-trzy dni 3 dywizja toczyła zażarte boje o Cisternę. Żołnierze byli zmęczeni, a od· miasta wciąż dzieliła ich cała mila. Jedna z brygad 1 dywizji opanowała stację kolejową w Campoleone, lecz znajdując się w bardzo długim i wąskim wyłomie była "ostrzeliwana z trzech stron". Alexander konkludował: "Niebawem będziemy w stanie przeprowadzić odpowiednio zorganizowane uderzenie pełnymi siłami, aby osiągnąć cel, jakim jest przerwanie głównej linii

172


dostawczej wroga. W związku z tym nakazałem przygotowanie odpowiednich planów". Nim zaistniała szansa wykonania rozkazów Alexandra, 3 lutego nieprzyjaciel przypuścił kontratak, spychając 1 dywizję brytyjską na wąski obszar i stało się jasne, że to dopiero począ tek cieżkich chwil, jakie miały nadejść. By użyć słów generała Wilsona "obwód został zamknięty, a nasze siły znajdujące się wewnątrz nie są zdolne do prowadzenia dalszych działań ofensywnych" Ogromnie niepokoiły mnie pewne szczegóły operacji w Anzio, co widać z zamieszczonych poniżej telegramów. Premier do generała Wilsona (Algier) i naczelnego dowódcy na Morzu Śródziemnym 6 lutego 1944 1. Nie chcę martwić generała Alexandra, znajdującego się w samym ogniu walki, lecz muszę powiedzieć, że wcale nie dziwi mnie dochodzenie prowadzone przez amerykańskich szefów sztabu. Są trzy sprawy, które należy poruszyć. Po pierwsze: dlaczego nie wykorzystano w Anzio 504 pułku spadochroniarzy tak, jak to było proponowane oraz dlaczego brytyjska brygada spadochronowa prowadzi działania jak zwykła formacja piechoty? Po drugie: dlaczego nie podjęto próby opanowania wzniesień lub przynajmniej miasteczek Velletri, Campoleone i Cisterna w 12 czy w 24 godziny po przeprowadzonym lądo waniu? Po trzecie: (pytanie to zadali mi amerykańscy szefowie sztabu) dlaczego nie przeprowadzono silnego natarcia na głównym froncie, zbiegającego się w czasie z wycofaniem przez Niemców oddziałów, które miały stawić czoło desantowi? 2. W moich wcześniejszych telegramach do generała Alexandra poruszałem wszystkie te kwestie w nieco zawoalowany sposób, szczególnie krytykując ogromną liczbę ataków przeprowadzonych siłami batalionu, kompanii, a nawet plutonu. Powtarzam jednak raz jeszcze, iż nie chcę, by uwaga generała Alexandra była w tym momencie odrywana od bitwy, do czego by niewątpliwie doszło, gdyby kazano mu teraz odpowiadać na pytania lub spisywać wyjaśnienia dotyczące przeszłości.

Generał

Wilson odpowiedział, że w wyniku decyzji podjętej w ostatniej chwili przez generała CIarka, 504 pułk spadochronowy stał się jednostką przewożoną drogą morską, a nie powietrzną. Natomiast brytyjskie oddziały spadochronowe zostały

173

UDERZENIE NA ANZIO

wprowadzone do zwykłych działań lądowych z powodu niedostatecznej ilości piechoty. Jeżeli chodziło o moje drugie pytanie, to wyjaśnił, że nie brakowało nacisków z góry i zarówno Alexander jak i Clark udali się na przyczółek w czasie pierwszych 48 godzin, aby przyśpieszyć natarcie. Chociaż generał Lucas osiągnął całkowite zaskoczenie, nie potrafił go wykorzystać. Zapewne wpłynął na to jego "kompleks Salerno" - aby osiągnąć sukces należy najpierw pomyślnie odeprzeć nieunikniony kontratak nieprzyjaciela. Nie czuł się jednak zbyt pewnie, dopóki na miejsce nie przybyła 1 amerykańska dywizja pancerna. Działania ofensywne w opinii Wilsona zostały nastawione na bardzo wolne obroty. Wyjaśnił również trudności wiążące się ze sforsowaniem głównego frontu na rzece Rapido i dookoła Cassino. Generał Marshall podzielał moje zaniepokojenie, a ja przekazałem ten raport do Waszyngtonu z następującym komentarzem: Premier do marszałka Dilla (Waszyngton) 8 lutego 1944 Proszę przekazać ten raport generałowi Marshallowi zgodnie z Pańskim uznaniem. [... l Moim zdaniem wyżsi dowódcy nie powinni "nalegać", lecz "rozkazywać".

Wszystko to jest ogromnie rozczarowujące. Niemniej jednak dobrze się dzieje, że nieprzyjaciel używa tak znacznych sił w południo wych Włoszech, ponieważ odbywa się to za cenę ściągnięcia oddziałów z innych frontów. Nie wolno nam ustawać w walce i nawet lepiej prowadzić wojnę na "wyczerpanie", aniżeli stać i przyglądać się, jak walczą Rosjanie. Jest to także cenna lekcja, w czasie której uczymy się, czego nie powinniśmy robić w czasie operacji "Overlord" .

..,

-..

Okazało się, że admirał spisał się lepiej, Teraz postawiłem mu bezpośrednie pytanie.

niż

to

obiecywał.

Premier do naczelnego dowódcy na Morzu Śródziemnym 8 lutego 1944 Proszę o podanie mi liczby pojazdów, które wylądowały w Anzio odpowiednio siódmego i czternastego dnia. Byłbym niezwykle rad,

174


gdyby w odpowiedzi potraktowano oddzielnie armaty, ciężarówki i czołgi, oczywiście jeżeli nie będzie to sprawiać kłopotu ani nie przyczyni się do poważnej zwłoki. Odpowiedź była

szybka i szokująca. Z końcem siódmego dnia na brzegu znalazło się 12 350 pojazdów, w tym 380 czoł gów. Oznaczało to w sumie 315 transportów na okrętach desantowych czołgów. Jest niezwykle ciekawe, że oprócz 4 tysięcy ciężarówek, które wędrowały tam i z powrotem na okrętach, na przyczółek w Anzio dostarczono przed czternastym dniem 18 tysięcy pojazdów, mających obsłużyć siły liczące 70 tysięcy ludzi, w tym oczywiście kierowców i mechaników. 10 lutego odpisałem: Dziękuję za wszystkie informacje. Ilu naszych ludzi prowadzi lub dogląda 18 tysięcy pojazdów na tym wąskim skrawku? W tej sytuacji nie wątpię, że mamy przewagę kierowców. Jestem zaszokowany wiadomością, że piechota przeciwnika przewyższa liczebnie naszą. Proszę o podanie mi aktualnego stanu wojsk na przyczółku.

Tego samego dnia nadeszły kolejne raporty. Generał Wilson za niepowodzenie naszych ataków lotniczych należy obciążyć pogodę. 1 dywizja brytyjska znajdowała się w ciężkiej sytuacji i musiała się trochę cofnąć, a Alexander przygotowywał plany jej zluzowania. Wywołało to ogromne rozczarowanie tak w kraju, jak i w Stanach Zjednoczonych. Nadal oczywiście nie wiedziałem, jakie rozkazy otrzymał generał Lucas, lecz wyglądało na to, że głów na zasada działania, która brzmi: "wysuwać się do przodu i wią zać siły nieprzyjaciela" nie cieszyła się od początku jego uznaniem. Jak się kiedyś wyraziłem, wydawało mi się, że rzucimy na wybrzeże dzik-iego kota, lecz koniec końców zostaliśmy z osiadłym na mieliźnie wielorybem. Zadziwiający musiał być widok 18 tys. pojazdów zebranych na brzegu w czternastym dniu desantu, biorąc pod uwagę, że były one przeznaczone dla zaledwie 70 tys. ludzi. Tak więc na jeden pojazd przypadały mniej niż cztery osoby, włącznie z kierowcami i pomocnikami, stwierdził, że winą

175

UDERZENIE NA ANZIO

a żaden z nich nie pokonał odległości większej, aniżeli 12-14 mil. Pod względem siły nadal przewyższaliśmy Niemców. Jednak łatwość, z jaką oni przemieszczali grupy swoich wojsk oraz tempo, w jakim uzupełniali niebezpieczne luki powstające na południowym froncie wywierały na nas ogromne wrażenie. Wszystko to nie wróżyło nic dobrego dla operacji "Overlord". Zatelegrafowałem do Alexandra: [.. ;] Odnoszę wrażenie, iż odczuwał Pan wahanie w kwestii korzystania ze swojej władzy, ponieważ miał Pan do czynienia z Amerykanami, w związku z czym nakłaniał Pan, zamiast rozkazywać. Ma Pan jednak pełne prawo wydawać im rozkazy, a wiem od najwyższych władz amerykańskich, że ich życzeniem jest, by ich wojska otrzymywały bezpośrednie rozkazy. Mówią, że ich armia jest ukształtowana raczej wedle twardych wzorców pruskich, aniżeli łagodnych brytyjskich, oraz że dowódcy amerykańscy oczekują konkretnych rozkazów, które niezwłocznie wykonają. Proszę więc rozkazywać tak, jak gdyby byli to Pańscy żołnierze. Współpraca z Amerykanami układa się doskonale, są to ludzie, którzy pogodnie potrafią znosić wszelkie przeciwności losu.

Alexander odpowiedział 11 lutego: Pierwszą fazę

operacji, która rozpoczęła się tak obiecująco, mamy za sobą, głównie z powodu zdolności przeciwnika do szybkiej koncentracji sił umożliwiającej stabilizację w sytuacjach dlań niebezpiecznych. Obecnie bitwa weszła w drugą fazę, w czasie której musimy za wszelką cenę złamać jego kontrataki, a następnie po przegrupowaniu sił wznowić ofensywę, wbijając się w głąb kraju i opanowując linie komunikacyjne prowadzące z Rzymu na południe. Jest to moim najgłębszym pragnieniem. W 35 batalionach 6 korpusu liczba ofiar przedstawia się następująco: Brytyjczycy (do 6 lutego) - 285 zabitych, 1371 rannych i 1048 zaginionych. Amerykanie (do 9 lutego)597 zabitych, 2506 rannych i 1116 zaginionych. Powyższe dane obejmują także straty dziewięciu batalionów amerykańskich komandosów. W sumie liczba ofiar wynosi 6923. Dziękuję za słowa na końcu telegramu. Zdaję sobie sprawę z rozczarowania Pańskiego oraz wszystkich w kraju. Mam nadzieję i zamiar osiągnąć wytyczony cel.

już

.. - ..

176


Do spodziewanej próby zepchnięcia nas z powrotem do morza w Anzio doszło 16 lutego, gdy do natarcia od strony Campoleone nieprzyjaciel rzucił ponad cztery dywizje wspierane przez 450 dział. Tuż przed atakiem żołnierzom niemieckim odczytywano rozkaz, wydany specjalnie tego dnia. Żądano w nim, aby "wrzód" na przyczółku został zlikwidowany w ciągu trzech dni. Atak rozpoczął się w niewygodnym dla nas momencie, ponieważ 45 dywizja amerykańska i 56 dywizja brytyjska, przysłane z frontu w rejonie Cassino, były właśnie w trakcie zluzowywania naszej bohaterskiej 1 dywizji, która niebawem ponownie weszła do działań. Nieprzyjaciel wbił się głębokim, niebezpiecznym klinem w naszą linię, spychając ją na pierwotny przyczółek. Ogień artyleryjski, który od chwili desantu dawał się tak we znaki wojskom zajmującym przyczółek, stał się jeszcze dotkliwszy. Ich los zawisł na włosku. Dalej nie można się było cofnąć. Każdy krok naprzód zrobiony przez nieprzyjaciela nie tylko umożliwiał mu użycie dział dalekiego zasięgu nękają cych punkty desantowe i okręty, lecz także zablokowanie wszelkich dróg wyjścia przy pomocy ognia zaporowego. Nie miałem co do tego żadnych złudzeń. Była to kwestia życia i śmierci. Lecz los, dotąd kapryśny, wynagrodził desperacką odwagę wojsk brytyjskich i amerykańskich. Zanim minęły wyznaczone przez Hitlera trzy dni, atak został powstrzymany. Następnie wojska sprzymierzonych zaatakowały od skrzydła wysuniętą grupę wojsk nieprzyjacie1skich, odcinając ją pod ogniem całej naszej artylerii i przy bombardowaniu ze wszystkich sprawnych samolotów. Walki były zacięte, straty po obu stronach duże, lecz zwycięstwo - nasze. Kolejną i ostateczną próbę Hitler podjął pod koniec lutego. Trzy niemieckie dywizje zaatakowały na wschodnim skrzydle 3 dywizję amerykańską. Były one jednak osłabione i uszczuplone w wyniku niedawnych walk, Amerykanie zaś stawili zacięty opór i atak załamał się w ciągu jednego dnia. Kosztowało to Niemców ponad 2500 ofiar. 1 marca Kesselring uznał swoją porażkę. To prawda, pokrzyżował nasze plany wiążące się z de-

177

UDERZENIE NA ANZIO

santern W Anzio, lecz nie udało mu się go zniszczyć. Zatelegrado Prezydenta.

fowałem

Chciałbym gorąco Panu pogratulować bohaterskiej walki Pańskich wojsk, a zwłaszcza 3 dywizji amerykańskiej, na przyczółku w Anzio. Głęboko porusza mnie świadomość, że nasi żołnierze walczą ramię w ramię w tylu bitwach zapisując nowe, wspaniałe karty naszej wspólnej historii. Cały czas z niepokojem myślę o tym przyczółku, gdzie nie jesteśmy już w stanie bardziej się cofnąć. Stawki po obu stronach są bardzo wysokie, a napięcie trwa niezmiernie długo. Jestem jednak pewien, że zwyciężymy tutaj i pod Cassino .

." - ..

W moim sprawozdaniu dla Parlamentu 22 lutego 1944 przedAnzio z zachowaniem odpowiednich proporcji. Na ile tylko było to możliwe, starałem się zrelacjonować stawiłem sprawę

całą tę historię.

"Bez morską

wątpienia niemały wysiłek stanowiło wysłanie drogą

ogromnej armii,

liczącej

w pierwszym rzucie od 40 do 50 tysięcy żołnierzy, biorąc zwłaszcza pod uwagę niebezpieczeństwa związane z pogodą zimową oraz fakt, że nie znaliśmy wówczas siły nieprzyjacielskich umocnień. Sama operacja stanowiła doskonały przykład działań połączonych. Desant nie napotkał właściwie na żaden opór. Jednakże dalszy rozwój wypadków przybrał niespodziewany i niepożądany obrót. W rezultacie wysadziliśmy na ląd dużą armię wyposażoną wogromną ilość artylerii, czołgów i wiele tysięcy innych pojazdów, a nasze oddziały kierują się w głąb kraju na spotkanie z wrogiem. Godna uwagi jest reakcja Niemców na ten desant. Hitler najwyraźniej postanowił bronić Rzymu z takim samym uporem, z jakim walczył w Stalingradzie, Tunezji i ostatnio na łuku Dniepru. Błyskawicznie sprowadzono nie mniej niż 7 dywizji z Francji, północnych Włoch i Jugosławii i podjęto wysiłek zniszczenia przyczółka i zepchnięcia nas do morza. Toczą się długie i zacięte boje. Tymczasem Amerykanie i brytyjska 5 armia nacierają całymi siłami w kierunku południowym, gdzie trwa kolejna bitwa.

178


Zasadniczo, decyzja Hitlera o wysłaniu na południe Włoch aż 18 dywizji, co daje wraz ze służbami pomocniczymi około pół miliona Niemców, i stworzeniu dużego frontu we Włoszech nie jest nam wcale nie miła. Gdzieś musimy walczyć z Niemcami, jeżeli nie chcemy tylko stać i patrzeć, jak robią to Rosjanie. Te wyczerpujące walki we Włoszech angażują wojska, które nie mogą zostać wykorzystane w innych operacjach i stanowią dla nich doskonałe przygotowanie" .

.. - ..

Telegram, który następnego dnia otrzymałem od generała Smutsa, stanowił doskonałą ilustrację rozległości jego horyzontów. Generał Smuts

do Premiera 23 lutego 1944 opis brytyjskiego wysiłku wojennego wywrze duże wraże nie na światowej opinii publicznej. Przedstawia on wiele nieznanych dotychczas faktów, stanowiących odpowiednią przeciwwagę dla ogromnych wysiłków rosyjskich. Jest on także na czasie w obliczu jednostronnego potraktowania naszej nieskuteczności w Birmie i Anzio, w porównaniu z ciągiem rosyjskich zwycięstw. Muszę przyznać, że nie śledziłem naszej strategii na przyczółku w Anzio, który, jak sądziłem, miał się połączyć z frontem w rejonie Cassino w celu zła mania oporu niemieckiego na południu w rejonach górskich. Tak więc powstał odizolowany występ, nie mający połączenia z głównym południowym frontem przeciwnika, który sam jest oblegany, zamiast udzielać wsparcia w związku z wywieranym na południu naciskiem. Jednak wszystkie proporcje zostają przywrócone dzięki zaakcentowaniu przez Pana działań w powietrzu, niweczących wysiłki Niemiec u samego źródła i stanowiących najlepsze przygotowanie do utworzenia frontu zachodniego. Nie jestem jednak za tym, by nadawać temu nadmiemy rozgłos, ponieważ może nas tam czekać wiele nieprzyjemnych niespodzianek. Odwrót wojsk niemieckich na Wschodzie nie jest spowodowany jedynie dzielnością Rosjan i odciągnię ciem przez nas Luftwaffe z tych rejonów, lecz prawdopodobnie także tym, że Niemcy wycofują znaczne rezerwy strategiczne, by zabezpieczyć się przeciwko nam na Zachodzie. Na obszarach, gdzie nieprzyjaciel jest całkowicie przygotowany, możemy się spodziewać różnych utrudnień, a nawet poważnych rozczarowań. Być może Niemcy planują skuteczne zatrzymanie nas na Zachodzie, a potem błyskawiczny Pański

179

UDERZENIE NA ANZIO

powrót na Wschód w celu uniemożliwienia wojskom sowieckim wejścia na teren Niemiec, gdyż już sama myśl o tym napawa ich śmier telnym przerażeniem. Jeżeli natomiast ich plan polega na czymś innym, to doprawdy nie pojmuję uporu z jakim walczą o każdą piędź włoskiej ziemi, podczas gdy Rosjanie odnoszą takie sukcesy na froncie wschodnim. Zamiast nadawać rozgłos sprawie frontu zachodniego, nasza propaganda powinna się skoncentrować na sprawie ofensywy powietrznej przeciwko Niemcom. Jestem przekonany, że będzie miała ona dalej idące konsekwencje, aniżeli sowieckie zwycięstwa na lądzie. Gdyby potrzebne były jakiekolwiek rezerwy, to proszę pamiętać o naszej doskonale wyszkolonej 6 południowoafrykańskiej dywizji pancernej znajdującej się w Egipcie. Wystarczy tylko dać im transport, a pokażą, do czego są zdolni.

W swojej odpowiedzi do dnia dzisiejszego.

zawarłem poglądy,

które podtrzymuję

Premier do marszałka Smutsa 27 lutego 1944 Dziękuję za Pański telegram. Podczas konferencji w Kartaginie i Marrakeszu udało mi się usunąć wszelkie trudności i zorganizować w odpowiedni sposób wielką operację desantową w Anzio. Jednak absolutnie nie mieszałem się w sprawy dowodzenia bitwą, pozostawiając to dowódcom od momentu ich bezpiecznego dotarcia na miejsce. W czasie wszystkich rozmów ze mną Alexander potwierdzał, że zasadniczym celem bitwy jest jak najszybsze zajęcie Gór Albańskich i dla jego realizacji udało się mu uzyskać od Amerykanów ich 504 pułk spadochronowy, pomimo iż otrzymał on wówczas rozkazy powrotu w ramach przygotowań do operacji "Overlord". Lecz w ostatniej chwili generał Clark odwołał ten pułk, a generał Lucas, 54-letni Amerykanin, który wyróżnił się w Salerno jako dowódca korpusu, chyba żywił głębokie przekonanie, że za wszelką cenę musi być gotów do odparcia kontrataku. W rezultacie, pomimo iż po otrzymaniu wieści o pomyślnym desancie niezwłocznie wysłałem do Alexandra wezwanie, by zamiast umacniać przyczółek, parł z całą siłą naprzód, operacja utknęła w martwym punkcie. Nawiasem mówiąc, wszystkie wyliczenia okazały się przesadne, w wyniku czego dysponujemy bardzo dużymi rezerwami. Nikt nie zaprzeczy, że mamy szczęście, skoro przygotowawszy plany dla 50 tysięcy ludzi widzimy, że bez trudu wystarczają dla 170 tysięcy. Rzecz jasna nie ukrywam rozczarowania z powodu zmarnowania tak błyskotliwego początku, w którym na równi liczyły się plan

180


i przypadek. Jednakże nie żałuję tego, co zostało osiągnięte. W rezultacie naszych działań Niemcy przerzucili do Włoch przynajmniej osiem dodatkowych dywizji, co (na południe od Rzymu) daje łączną liczbę osiemnastu. Najistotniejsze dla powodzenia operacji "Overlord" jest to, aby z dala od jej obszaru utrzymać maksymalną liczbę dywizji niemieckich, a ciężkie walki we Włoszech ciągnące się przez całą wiosnę stanowić będą doskonałe preludium i akompaniament całej operacji. Liczyliśmy także, iż wojska nasze wykonają silne uderzenie w kierunku północnym od Monte Cassino, by wesprzeć przeprowadzaną ofensywę. I taki właśnie był plan, lecz do jego realizacji nie doszło ze względu na ogromną trudność, jaką przedstawia debuszowanie obok Cassino w górę doliny Liri. Naturalnie robimy wszystko, co możemy, by połączyć obydwie siły i następny etap może się rozpocząć w każ dej chwili. Miejsce Lucasa zajął teraz Truscott, młody amerykański dowódca dywizji, ogromnie przez wszystkich chwalony. Jeżeli chodzi o Alexandra, to obdarzam go nieograniczonym zaufaniem. Tutaj w kraju wszystko toczy się jak należy, choć mały ludek zwię kszył swoją aktywność. Jednakjego świergotanie ucichnie niebawem w huku kanonady. Z wielką niecierpliwością oczekuję spotkania z Panem i cieszę się, że będzie Pan przy mnie w tych doniosłych chwilach. ·11

_

••

Tak wygląda historia walk o Anzio, historia ogromnych morozwianych nadziei, naszych zręcznych uderzeń i dużej odporności nieprzyjaciela, a także ogromnego męstwa obydwu stron. Teraz wiemy, że na początku stycznia najwyższe dowództwo niemieckie zamierzało przerzucić pięć swoich najlepszych dywizji z Włoch do północno-zachodniej Europy. Kesselring protestował, twierdząc, że w takim wypadku nie jest w stanie zgodnie z rozkazami walczyć na południe od Rzymu i będzie musiał się wycofać. Jednakże w trakcie tych kłótni doszło do desantu w Anzio. Najwyższe dowództwo natychmiast zmieniło zdanie i zamiast zasilać północno-zachodnią Europę wojskami z frontu włoskiego, postanowiło przeprowadzić operację odwrotną. Hitler wpadł we wściekłość, gdy dowiedział się, że 14. armii nie udało się zepchnąć aliantów do morza. Po ofensywie 16 lutego rozkazał, aby wybrana grupa 20 oficerów żliwości i

UDERZENIE NA ANZIO

181

wszystkich rang i służb stawiła się przed nim osobiście, składa raport o sytuacji na froncie. Coś takiego wydarzyło się po raz pierwszy i ostatni podczas tej wojny. "Lepiej by było - skomentował generał Westphal - żeby sam przyjechał na front i przekonał się naocznie o przewadze aliantów w działach i samolotach." Nic wówczas nie wiedzieliśmy o tych zmianach planów, lecz wynika z tego, że działania ofensywne naszych wojsk we Wło szech, a zwłaszcza uderzenie na Anzio, przyczyniły się w ogromnym stopniu do sukcesu operacji "Overlord". Nieco później dowiemy się, jaką rolę odegrały one w wyzwoleniu Rzymu.

jąc

ROZDZIAŁ

WŁOCHY:

XXVIII

CASSINO

Mussolini i Cia no - Zatrwożony rząd marszałka Badoglio - Korespondencja z prezydentem Rooseveltem na ten temat - Moje oświad czenie w Izbie Gmin o sytuacji politycznej we Włoszech, 22 lutego Bombardowanie klasztoru na Monte Cassino - Zastój spowodowany przez pogodę - Dyskusje z Rooseveltem na temat sytuacji politycznej we Włoszech - Rosjanie uznają rząd Badoglia - Kampania we Wło szech przeciąga się - Przekonujące wyjaśnienia Alexandra - Spory angielsko-amerykańskie dotyczące operacji "Overlord", "Anvil" i kampanii włoskiej - Poglądy generała Eisenhowera i generała Wilsona - Mój telegram do generała Marshalla z 16 kwietnia w sprawie sytuacji militarnej - Następca tronu Umberto zostaje zastępcą gubernatora królestwa - Preludium nowej ofensywy alianckiej.

orycz i zamęt na scenie włoskiej doszły do szczytu około Nowego Roku. Wzrastały naciski niemieckie na republikę-widmo Mussoliniego. Opinia publiczna w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych z rosnącą niechę cią traktowała kręgi rządowe skupione wokół Badoglia, gdzie wprost roiło się od intryg. Mussolini zareagował pierwszy. Gdy po ucieczce przybył do Monachium, spotkał tam swoją córkę Eddę i zięcia, hrabiego Ciano. Tych dwoje zbiegło z Rzymu w czasie kapitulacji i chociaż Ciano głosował przeciwko teściowi w czasie rozstrzygającego spotkania Wielkiej Rady liczył jednak, iż dzięki wpływom żony zdoła uzyskać przebaczenie. I wówczas w Monachium nie zawiodły go oczekiwania. Wywołało to oburzenie Hitlera, który zdążył już umieścić mał żeństwo Ciano w areszcie domowym. To właśnie niechęć Mussoliniego do ukarania zdrajców faszyzmu, a zwłaszcza hrabie-

G

WŁOCHY:

183

CASSINO

go Ciano, sprawiła, że Hitler nie darzył w owym czasie swego kolegi zbyt dużym szacunkiem. Jednak dopiero gdy Republika Salo poczęła tracić jakiekolwiek znaczenie, a niecierpliwość niemieckich władców wyraźnie się wzmogła, Mussolini zdecydował się na zemstę. Wszyscy ci przywódcy dawnego reżimu faszystowskiego, którzy głosowali przeciwko niemu w lipcu, a których udało się złapać na okupowanym przez Niemców terytorium Włoch, zasiedli pod koniec 1943 roku na ławie oskarżonych w średnio wiecznej twierdzy w Weronie. Wśród nich znajdował się Ciano. Wszyscy, bez żadnego wyjątku, zostali skazani na śmierć. Mimo błagań i próśb Eddy, Duce pozostał nieugięty. W styczniu 1944 r. grupa osób, wśród których znajdował się nie tylko Ciano, lecz także 78-letni marszałek de Bono, uczestnik marszu na Rzym, została zaprowadzona na miejsce egzekucji, by umrzeć śmiercią zdrajców - przywiązanych do krzeseł zabito strzałami w plecy. Wszyscy zginęli z godnością. Koniec Ciana nieodparcie przywodził na myśl elementy renesansowej tragedii. Uległość Mussoliniego wobec mściwych żą dań Hitlera sprowadziła na niego tylko hańbę i pozostawiła mu żałosną, neofaszystowską republikę nie opodal jeziora Garda fragment pękniętej Osi.

l. _.. Tymczasem na południu Badoglio był nieustannie nękany przez resztki opozycji antyfaszystowskiej z jej wczesnych dni, która od poprzedniego lata utworzyła różne ugrupowania polityczne. Żądały one nie tylko szerszej administracji, w której mogłyby uczestniczyć, lecz także pragnęły obalenia monarchii, która, ich zdaniem, skompromitowała się, tolerując przez długi czas panowanie Mussoliniego. Poczynania te cieszyły się poparciem opinii publicznej zarówno w Ameryce, jak i w Wielkiej Brytanii. W styczniu zwołano w Bari kongres sześciu partii włoskich, które wydały oświadczenie o tej właśnie treści. W związku z tym zatelegrafowałem do Prezydenta:

184


Premier do prezydenta Roosevelta 3 lutego 1944 Mam nadzieję, że obecny ustrój utrzyma się przynajmniej do czasu, aż walki toczone przez naszych żołnierzy zakończą się zajęciem przez nas Rzymu. Uważam, że niepokoje, jakie grożą teraz państwu wło skiemu i próby stworzenia nowej władzy przy pomocy grup politycznych nie mających żadnego realnego poparcia poważnie pogłębią nasze trudności. Co więcej, grupy te, po utworzeniu nowego rządu, pragnąc zyskać zaufanie narodu włoskiego, zaczną domagać się uznania interesów włoskich w sposób o wiele bardziej stanowczy, aniżeli ośmielali się to robić król lub Badoglio. Szkoda by było, gdyby Badoglio uległ, a z doniesień wynika, że działania wymierzone w króla odbiją się silnym echem we włoskiej marynarce wojennej. Przelewana jest brytyjska i amerykańska krew w związku z czym kwestie militarne powinny się znajdować na pierwszym miejscu. Odpowiedź

Prezydenta uspokoiła mnie:

Prezydent Roosevelt do Premiera 11 lutego 1944 Wydałem polecenie Departamentowi Stanu, by nie podejmowano żadnych działań mających na celu zmiany w obecnym rządzie wło skim do czasu, aż sytuacja militarna kampanii włoskiej poprawi się do tego stopnia, że usprawiedliwi zaryzykowanie wybuchu niezadowolenia wśród tych Włochów, którzy teraz wspomagają wojska aliantów. Sądzę, jednakże, iż zarówno Pan jak i ja, powinniśmy traktować ten moment jedynie jako chwilowe wytchnienie dla dwóch starszych panów. Rozwinąłem

moje poglądy:

Premier do prezydenta Roosevelta 13 lutego 1944 Zgadzam się, że całą sprawę będzie trzeba rozważyć po wejściu do Rzymu. Jednak jeszcze nie dostaliśmy się tam, a rocznica urodzin Lincolna przypomina mi, że nie wolno przekraczać rzeki Fox, zanim się do niej nie dojdzie. Obecny rząd jest prawowitym rządem włoskim, z którym podpisaliśmy akt kapitulacji, w wyniku czego włoska marynarka wojenna oddała się w nasze ręce i wraz z częścią wojsk lądowych i sił powietrznych walczy teraz po naszej stronie. Obecny rząd włoski będzie stosował się do naszych poleceń o wiele bardziej niż jakikolwiek inny, który z trudem uda się nam zmontować. Po wtóre nie należy zapominać, że posiada on większy wpływ na dowódców floty, marynarki itp., aniżeli cokolwiek innego, możliwego do stworzenia z nędznych

WŁOCHY;

CASSINO

185

szczątków istniejących partii politycznych. Nowy rząd włoski będzie zarabiał na swoją reputację dzięki poparciu ludzi stojących u jego

boku. Jest nawet bardzo prawdopodobne, że spróbuje wykręcić się od warunków kapitulacji. Jeżeli natomiast chodzi o jego pomoc przy przekazywaniu bez buntu części floty włoskiej Związkowi Sowieckiemu, to nie spodziewam się jej z tej strony. Myślę przeto, że w odpowiednim momencie wszystko przedyskutujemy. Z całych sił poparłem Departament Stanu w kwestii Darlana. Obecnie ten epizod budzi dość ponure wspomnienia. Patrząc nań jednak z perspektywy czasu, uważam, że postąpiono słusznie. Dzięki temu udało się ocalić życie kilku tysiącom brytyjskich i amerykańskich żołnierzy, a także zyskać Dakar, i to w czasie, kiedy raczej nie bylibyśmy w stanie wygospodarować wojsk potrzebnych do jego zajęcia. [ ... J Dostałem list od Harry'ego. Cóż za nieposkromiony duch! Ogromnie martwi mnie jego wątłe zdrowie i perspektywa kolejnej operacji. Zawsze będę wdzięczny za wieści na jego temat, gdyż przyznaję mu wysokie miejsce wśród paladynów. Właśnie dowiedziałem się, że syn jego został zabity w bitwie o Wyspy Marshalla. Ponieważ nie wiem, czy przy jego stanie zdrowia może otrzymywać podobne informacje, przesyłam mu tę wiadomość przez Pana.

Jako że Prezydent i ja byliśmy zupełnie zgodni w kwestii zasadniczej, 22 lutego w Izbie Gmin złożyłem oświadczenie dotyczące sytuacji politycznej we Włoszech. "Wojna we Włoszech będzie długa i ciężka. Nie wierzę, by w obecnej chwili udało się tam sformować jakikolwiek inny rząd, którego rozkazom włoskie siły zbrojne byłyby równie posłuszne. Jeżeli w walce dopisze nam szczęście i wejdziemy do Rzymu, w co niezachwianie wierzę, będziemy mogli spokojnie przedyskutować sytuację polityczną we Włoszech i to ze znacznie lepszym rezultatem, niż udałoby się to teraz. Tylko w Rzymie możliwe będzie utworzenie nowego rządu włoskiego opartego na szerokiej podstawie. Rzecz jasna trudno przewidzieć, czy ów rząd będzie równie życzliwy w stosunku do państw sprzymierzonych, jak rząd obecny. Oczywiście, może się zdarzyć, że rząd ten będzie usiłował wzmocnić swoją pozycję poprzez opieranie się żądaniom wysuwanym pod jego adresem w słusznym interesie sprzymierzonych. Z wielką jednak przykrością widziałbym podobną zmianę w chwili, gdy walki znajdują się w punkcie szczytowym. Jeżeli już trzeba trzymać gorą-

186


cy dzbanek z kawą, lepiej nie utrącać uchwytu, dopóki nie jest się pewnym, że otrzyma się nowy, równie wygodny i odpowiedni, lub że w zasięgu ręki znajduje się ścierka. Jednak przedstawiciele różnych włoskich partii, którzy zgromadzili się dwa tygodnie temu w Bari z dużą ochotą sformowaliby rząd włoski. Nie będą oni jednakże mieli ani władzy wyborczej, ani konstytucyjnej, dopóki obecny król nie zdecyduje się abdykować lub jego następca nie poprosi ich o przejęcie władzy. Nie wiadomo jednak, czy mieliby jakąkolwiek władzę nad siłami włoskimi walczącymi teraz u naszego boku. Włochy zostały przygniecione nieszczęściami i klęskami. Brakuje żyw ności; transport morski, który mógłby ją dowieźć, pochłaniają rosnące działania militarne. Zdaje mi się, że państwa sprzymierzone zyskały tego roku 12 milionów ton, a mimo to braki są nadal niezwykle poważne, ponieważ każdy statek potrzebny jest do bieżących działań, a transport żywności jest niezwykle trudny. Błędem byłoby przypuszczać, że we Włoszech istnieją takie same warunki i siły, jak w rejonach lub krajach nie zniszczonych przez wojnę i nie stłamszonych przez długi okres rząd6w faszystowskich. Gdy opanujemy stolicę kraju, będziemy lepiej wiedzieli, jak postępować, mając zarazem do dyspozycji bardziej r6żnorodną gamę środków. Tak więc zgodnie z linią postępowania przyjętą wstępnie przez rząd Jego Królewskiej Mości i rząd Stanów Zjednoczonych pierwszy krok stanowi wygranie bitwy o Rzym, po czym dopiero nastąpi dokładne zbadanie sytuacji we Włoszech" .

.. .. ..

Drugie poważne natarcie na Monte Cassino rozpoczęło się 15 lutego od zbombardowania klasztoru. * Wzg6rze, na którym wznosił się klasztor, umożliwiało kontrolę miejsca, w którym łączyły się rzeki Rapido i Liri stanowiąc kluczowy punkt oporu całej niemieckiej obrony. Już teraz

*

Patrz mapa s. 294 (przyp.oryg.).

WŁOCHY:

CASSINO

wiedzieliśmy, że jest to potężna,

187

silnie broniona przeszkoda. Jej strome zbocza, znajdujące się pod obstrzałem, wieńczyła słyn na budowla, która w czasie poprzednich wojen była wielokrotnie plądrowana, rujnowana i odbudowywana. Istniały więc spory, czy należy ją niszczyć po raz kolejny. W samym klasztorze nie było oddziałów niemieckich, lecz nieprzyjacielskie umocnienia trudno było odróżnić od właściwego klasztoru. Dominował on nad całym polem bitewnym i generał Freyberg, dowódca korpusu odpowiedzialny za tę operację, pragnął go najpierw potężnie zbombardować z powietrza, zanim wysłałby do ataku swoją piechotę. Generał Mark Clark z pewną niechę cią zwrócił się w tej sprawie do generała Alexandra, który przejął na siebie odpowiedzialność. Tak więc 14 lutego, po ostrzeżeniu zakonników, na klasztor zrzucono 450 ton bomb, powodując ogromne zniszczenia. Gdy jednak dym się rozproszył okazało się, że zewnętrzne mury i główna brama pozostały nietknięte, a więc efekt nie był zadowalający. Teraz Niemcy mogli do woli wykorzystywać powstałe ruiny, co umożliwiło im lepszą obronę aniżeli wtedy, gdy budowla była nie uszkodzona. Przeprowadzenie ataku przypadło w udziale 4 dywizji hinduskiej, która niedawno zluzowała Amerykanów na wzniesieniu na północ od klasztoru. Przez dwie kolejne noce na próżno usiłowała zająć pagórek leżący pomiędzy ich pozycją a wzgórzem klasztornym. Nocą 18 lutego podjęła trzecią próbę. Walka była wręcz rozpaczliwa i wszyscy nasi ludzie, którzy dotarli do pagórka, zostali zabici. Później, tej samej nocy, jedna brygada minęła pagórek i ruszyła bezpośrednio w kierunku klasztoru, by natknąć się na zamaskowany parów, gęsto zaminowany i otoczony linią karabinów maszynowych. Tutaj żołnierze nasi ponieśli ciężkie straty i zostali zatrzymani. W czasie gdy trwała ta zacięta walka, na wzniesieniach ponad ich głowami, dywizja nowozelandzka przekroczyła rzekę Rapido, tuż poniżej miasta Cassino. Lecz nim zdążyła zabezpieczyć przyczółek, nastąpił kontratak czołgów i musiała się wycofać. Tak więc bezpośredni atak na Monte Cassino zakończył się niepowodzeniem. Na początku marca, z powodu niekorzystnej pogody, działa nia ustały. "Napoleoński" piąty żywioł - błoto - unieruchomił

188


obydwie strony. Nie byliśmy w stanie przełamać głównego frontu w rejonie Cassino, a Niemcom nie udawało się zepchnąć nas w Anzio w kierunku morza. Jeżeli chodzi o liczby, to mię dzy obiema stronami walczącymi nie było wielkich różnic. My dysponowaliśmy 20 dywizjami we Włoszech, lecz zarówno Amerykanie, jak i Francuzi ponieśli ciężkie straty. Nieprzyjaciel miał 18 lub 19 dywizji na południe od Rzymu i kolejne 5 w północnych Włoszech, ale one także były zmęczone. Nie było większych nadziei na wyrwanie się z przyczółka w Anzio oraz żadnych szans na połączenie naszych dwóch sił, dopóki front w Cassino nie był przerwany. Tak więc pierwszym celem stało się prawdziwe wzmocnienie przyczółka, zluzowanie i uzupełnienie oddziałów oraz dosłanie zapasów, by żołnie rze mogli wytrwać oblężenie, a następnie dokonać wypadu. Czasu było niewiele, ponieważ w połowie miesiąca znaczna liczba barek desantowych miała opuścić rejon Morza Śródzie mnego w ramach przygotowań do operacji "Overlord". Bardzo dobrze, że data ich wysłania została przesunięta, lecz dalsza zwłoka nie była już możliwą. Marynarka wojenna zdobyła się na nadludzki wysiłek i osiągnęła wyniki godne podziwu. W poprzednich dniach wyładunek dzienny wynosił 3 tysiące ton; w pierwszych dniach maja zwiększył się dwukrotnie. Obserwowałem ten proces z ogromną uwagą. 12 marca zapytałem: "Jak przedstawiają się w chwili obecnej siły przyczółka? Jak wiele pojazdów dostarczono od początku operacji? Na ile dni wystarczą zapasy żywności i amunicji i na jakiej podstawie opiera się to wyliczenie?" Generał Alexander odpowiedział, że siły przyczółka wynoszą 90 tysięcy 200 żołnierzy amerykańskich i 35 tysięcy 500 żoł nierzy brytyjskich. Od początku operacji dostarczono 25 tysię cy pojazdów różnego typu. Podał również szczegóły dotyczące żywności, amunicji i benzyny. Zapasy nie były wielkie, lecz sytuacja ulegała poprawie. Kilka dni później nastąpił gwałtowny wybuch Wezuwiusza. Na kilka dni częściowo ustał ruch z lotnisk w Neapolu, lecz praca w portach przebiegała bez zakłóceń. Pismo do naczelnego dowódcy marynarki wojennej z dnia 24 marca donosiło: "W

WŁOCHY:

189

CASSINO

grupie portów w Neapolu wyładunek wynosi 12 milionów ton w skali rocznej, podczas gdy ocenia się, że Wezuwiusz wyrzuca 30 milionów ton dziennie. Nie pozostaje nam nic innego, jak tylko podziwiać to działanie bogów" .

.... ..

W czasie, gdy trwały opisane powyżej walki, wokół Badoglia od polityki. Wywierano hałaśliwe naciski na Roosevelta, aby poparł istotne zmiany w rządzie włoskim. Sugerował on przeto, aby ulec tymże naciskom. Zatelegrafowałem więc do niego: wręcz kipiało

Premier do prezydenta Roosevelta 8 marca 1944 Pańskie telegramy ogromnie mnie martwią. Stanowią odejście od porozumienia, które zawarliśmy 11 lutego, a które w swoim późniejszym telegramie określił Pan jako "sprawę zamkniętą". Opierając się na tym, złożyłem oświadczenie w Parlamencie. Nie wydaje mi się, by nastąpiły jakiekolwiek nowe i istotne wydarzenia oraz by wojska alianckie nie były w stanie utrzymać porządku w rejonach okupowanych w wyniku "bezwarunkowej kapitulacji" Włoch. Ustąpienie spowodowane miejscową agitacją, zwłaszcza gdy towarzyszą jej groźby ze strony grup żądnych władzy polityków, byłoby wielce nierozsądnym. Poza tym ponosilibyśmy odpowiedzialność za utworzenie administracji, która, nie znajdując posłuchu w siłach zbrojnych, usiłowałaby wzmocnić swoją pozycję w oczach narodu włoskiego poprzez stawianie czoła państwom sprzymierzonym. W rzeczy samej byłaby to nowa, lecz znacznie bardziej niesforna wersja Komitetu Gaullistowskiego. Tymczasem, w samym centrum wielkich bitew, mielibyśmy się pozbyć pomocnego rządu, króla i Badoglia, którzy robią wszystko, aby wspomóc wszelkie nasze działa nia. Zdaję sobie sprawę, że polecana przez Pana linia postępowania byłaby bardziej popularną i przyniosłaby chwilowy sukces. Lecz nie waham się powiedzieć, że jest to upokarzające, by zwycięscy zdobywcy mieli w ten sposób związane ręce przez grupki pokonanej ludności kraju. Świadczyłoby to również o jawnej różnicy zdań pomię dzy Panem a mną i pomiędzy naszymi rządami. Lojalnie i z wielkim zapałem poparłem Pana oraz Departament Stanu w sprawie Darlana. Nigdy wcześniej jedność działań naszych rządów nie była tak istotną,

190


jak w chwili obecnej, biorąc pod uwagę wielkie bitwy, w których uczestniczymy i te, które nas jeszcze czekają. Odpowiedź

Prezydenta

nadesłana

jeszcze tego samego dnia pozwalała mi wierzyć, że jesteśmy w tej kwestii zgodni. "Jest moim gorącym pragnieniem - stwierdzał - by w tej, jak i w innych sprawach panowała między nami idealna harmonia. Możemy się różnić odnośnie rozplanowania działań, bo takie kwestie można ustalić, lecz gdy chodzi o wielkie cele, takie jak samostanowienie, nasze myśli biegną jednym torem." Jednakże naciski nie ustawały. Pomysł porozumienia się z sześcioma włoskimi partiami opozycyjnymi zyskiwał coraz większe poparcie w kwaterze głównej w Algierze i generał Wilson wysłał odpowiednie telegramy do Połączonego Komitetu Szefów Sztabów w Waszyngtonie i Londynie. Miał pełne prawo tak uczynić, jako że służył obydwu państwom. Niemniej jednak moje poglądy nie uległy zmianie, a koledzy z Gabinetu Wojennego, którzy śledzili bieg wydarzeń, zasadniczo się z nimi zgadzali. Premier do prezydenta Roosevelta J3 marca J944 Obawiam się, że jeżeli na obecnym etapie wypędzimy króla i Badoglia, jedynie utrudnimy działania naszym wojskom. O ile mi wiadomo, podobnego zdania są również Sowieci. Są oni bez wątpienia realistami, choć niewykluczone, że ich cel stanowią komunistyczne Włochy i być może odpowiada im utrzymanie na stanowiskach króla i Badoglia do czasu, aż wszystko będzie gotowe do ostatecznego i skrajnego rozwiązania. Chciałbym Pana zapewnić, że z tego niebezpieczeństwa również zdaję sobie sprawę. Nadal uważam, że powinniśmy spróbować utworzyć rząd oparty na możliwie szerokiej podstawie, biorący pod uwagę opinie demokratycznej północy Włoch i obejmujący również przedstawicieli tamtego rejonu. Rzecz jasna, jeżeli w ciągu najbliższych miesięcy nie opanujemy Rzymu, będziemy musieli działać nieco wcześniej, co jednak nie zapewni nam tak korzystnych warunków, jak sytuacja, w której panowalibyśmy nad stolicą. Wówczas bowiem mielibyśmy znacznie większe szanse na znalezienie naprawdę reprezentatywnej podstawy. Odpowiedź

Prezydenta rozczarowała mnie.

WŁOCHY:

CASSINO

191

Prezydent Roosevelt do Premiera 13 marca 1944 Przepraszam, jeżeli poprzednie telegramy były niejasne. Nigdy nie zamierzałem stworzyć wrażenia, iż zdecydowani jesteśmy przesunąć wszelkie decyzje polityczne do momentu zajęcia Rzymu. Od czasu naszych ostatnich telegramów wydarzenia polityczne rozgrywały się bardzo szybko, sytuacja militarna nie dotrzymała im kroku. Zajęcie Rzymu jest bardzo odległe, a decyzje polityczne po prostu muszą zapaść.

Nie

chciałbym podejmować

surowych kroków przeciwko naszym we Włoszech, jeżeli nie jest to konieczne. Jednak w obecnej sytuacji naczelny dowódca oraz jego doradcy polityczni, zarówno brytyjscy, jak i amerykańscy, zalecają natychmiastowe poparcie programu sześciu partii opozycyjnych. Tak więc szczęśliwie się składa, że chociaż raz kwestie polityczne i wojskowe są z sobą w całkowitej zgodzie. Nie musimy robić niczego z wyjątkiem poinformowania junty o naszym poparciu oraz, jeżeli to będzie konieczne, potwierdzenia tego w obecności króla. Włosi mogą przekazać to rozwiązanie królowi, a następnie sami wypracować odpowiedni program. Nie mogę ani trochę zrozumieć, dlaczego mielibyśmy się wahać z udzielaniem poparcia polityce tak doskonale pasującej do naszych wojskowych i politycznych celów. Amerykańska opinia publiczna nie jest w stanie pojąć tolerancji i wyraźnego poparcia dla Wiktora Emmanuela. przyjaciołom

W tym momencie Rosjanie skomplikowali sytuację wysyła bez konsultacji z nami, oficjalnego przedstawiciela do rzą du Badoglia.

jąc,

Premier do prezydenta Roosevelta 14 marca 1944 Rosjanie obwieścili, że właśnie wysłali ambasadora do obecnego rządu włoskiego, z którym, z formalnego punktu widzenia, znajdujemy się w stanie wojny. Myślę, że trzeba by się zastanowić, czy powinniśmy przyjmować program tzw. sześciu partii i żądać bezzwłocznej abdykacji króla i ustanowienia signora eroce gubernatorem królestwa. Jednakże skonsultuję się z Gabinetem Wojennym w tej, jak to Pan słusznie określił "niezwykle istotnej kwestii politycznej". Nasza wojna z Włochami trwa od 1940 roku, a nasze straty w ludziach wyniosły 323 tysiące osób, nie licząc strat w okrętach. Myślę, że ta sprawa zostanie przez Pana starannie przemyślana. Powinniśmy czynić wszystko, by działać razem. Proszę nie zapominać, że zobowiązałem

192


się do pewnych kroków przy świadkach i każda zmiana zostanie natychmiast zauważona.

Gabinet Wojenny dokładnie wszystko rozważył, a ja przekaPrezydentowi jego wnioski.

załem

15 marca 1944 rano porady Gabinetu Wojennego w związku z Pańską propozycją, by rządy brytyjski i amerykański bezzwłocznie zaakceptowały program sześciu partii. Gabinet Wojenny kazał mi zapewnić Pana, że tak samo pragnie stworzyć we Włoszech rząd oparty na szerokich podstawach oraz iż jest zdania, że Włosi powinni sami ustalić odpowiadającą im formę rządów. Zgadzają się również z Panem, że kwestią najważniejszą jest rozplanowanie wszystkich posunięć w czasie. Tutaj, ich zdaniem, lepiej byłoby zaczekać do chwili, aż staniemy się panami Rzymu, a dopiero wtedy rozstać się z Badogliem i królem, ponieważ będąc w Rzymie utworzymy rząd oparty na znacznie szerszej bazie, aniżeli jest to możliwe w chwili obecnej. Uważają, że nie mogłoby być nic gorszego dla naszych wspólnych interesów, niż utworzenie słabego rządu demokratycznego, który okaże się niewypałem. Nawet ustalenia, do których doszłoby w Rzymie nie byłyby ostateczne, ponieważ musiałyby zostać zmienione po wyzwoleniu prowincji północnych i wielkich ośrodków przemysłowych takich jak Mediolan czy Turyn, przychylnych nam i niezbędnych do osiągnięcia demokratycznego rozwiązania. Członkowie Gabinetu Wojennego nie są bynajmniej zdania, że owe sześć partii w jakikolwiek sposób reprezentuje demokrację włoską lub naród włoski i że mogłyby one zastąpić obecny rząd, który z ogromną lojalnością i oddaniem służył naszym interesom. Formułując powyższe wnioski Gabinet Wojenny miał przed sobą telegramy naczelnego dowódcy wojsk sprzymierzonych [generała Wilsona], którego poglądów nie podziela. Tymczasem powinniśmy przygotować się do przedyskutowania sugestii przedstawionych Departamentowi Stanu przez ministra spraw zagranicznych. Jednocześ nie jednakże, Gabinet Wojenny jest świadomy, że gdyby sprawa opanowania Rzymu opóźniała się ponad miarę, kwestia czasu musiałaby zostać ponownie rozpatrzona. Na koniec wreszcie, Gabinet Wojenny prosił mnie o podkreślenie ogromnej wagi, jaką przykłada do ukrycia przed światem jakiejkolwiek rozbieżności poglądów pomiędzy naszymi rządami, zwłaszcza w związku z samowolnym krokiem podjętym przez Rosję, która nawiązała stosunki dyplomatyczne z rządem Badoglia bez porozumieZasięgnąłem dziś

WŁOCHY:

193

CASSINO

nia z pozostałymi sprzymierzonymi. Źle by się stało, gdyby prasa i Parlament dyskutowały na temat naszych poglądów, skoro za kilka miesięcy wszystkie trzy rządy będą w stanie rozpocząć wspólne działania.

.. - ,.

I na tym chwilowo sprawa stanęła .

Chociaż kwestia Anzio już przestała nas niepokoić, kampania we Włoszech nadal nie znośnie się ciągnęła. Żywiliśmy nadzieję, że do tego czasu Niemcy zostaną zepchnięci na północ od Rzymu, co uwolniłoby znaczną część naszych wojsk, pozwalając im wziąć udział w desancie na wybrzeżu Riwiery, wspierającym główną inwazję przez Kanał. Operacja ta, określana kryptonimem "Anvil" została ustalona w Teheranie. Wkrótce miała się ona stać przyczyną sporów pomiędzy nami a naszymi amerykańskimi sprzymierzeńcami. Kampania we Włoszech rozpoczęła się na długo przed powstaniem tej kwestii i sprawą najpilniejszą było obecnie przerwanie impasu na froncie w rejonie Cassino. Przygotowania do trzeciej bitwy o Monte Cassino rozpoczęły się wkrótce po lutowej klęsce, lecz wskutek nie sprzyjającej pogody działania mogły zostać wznowione dopiero 15 marca. Tym razem główny cel stanowiło miasto Cassino. Po ciężkim bombardowaniu, w czasie którego zrzucono niemal 1000 ton bomb i wystrzelono 1200 ton pocisków, nasza piechota ruszyła naprzód. "Zdawało mi się nieprawdopodobne - donosił Alexander - by po tak potwornym bombardowaniu ktokolwiek ostał się przy życiu". A jednak. 1 niemiecka dywizja spadochronowa, chyba najtwardsi rębacze w całej swojej armii, walczyli wśród stosów kamieni z Nowozelandczykami i Hindusami. Z zapadnięciem zmroku większa część miasta znajdowała się w naszych rękach. 4 dywizja hinduska, schodząca od strony północ nej, również czyniła postępy i następnego dnia pokonała dwie trzecie drogi prowadzącej na wzgórze klasztorne. Wtedy szala bitwy przechyliła się na naszą niekorzyść. Nasze czołgi nie były w stanie pokonać ogromnych wyrw powstałych w wyniku bombardowania i podążać w ślad za nacierającą piechotą. Do-

194


piero pO dwóch dniach mogły udzielić jakiejkolwiek pomocy. Tymczasem nieprzyjacielowi udało się przemycić posiłki. Rozpętała się burza i lunął rzęsisty deszcz. Nasze ataki znów zaczę ły odnosić skutek, lecz nie udało się nam powtórzyć pierwszego sukcesu, a nieprzyjaciel nie dawał się pokonać w tej przepychance. Zastanawiałem się dlaczego nie przeprowadziliśmy ataku na skrzydłach, aby wyprzeć wroga z pozycji, które już dwukrotnie okazały się niezwykle trudnymi. Premier do generała Alexandra 20 marca 1944 Chciałbym, aby mi Pan wyjaśnił, dlaczego cały czas uderzacie w przejście przy wzgórzu klasztornym, na froncie długości 2-3 mil. Chyba pięć lub sześć dywizji zostało poharatanych wchodząc w te szczęki. Oczywiście nie znam terenu ani dokładnych warunków bitewnych, lecz przyglądając się temu z pewnej odległości zachodzę w głowę, dlaczego, skoro nieprzyjaciel może się utrzymać i dominuje w tym punkcie, nie atakujecie na skrzydłach. Trudno mi pojąć, że ten naj silniej broniony punkt stanowi jedyną drogę naprzód lub też dlaczego, skoro jest najbardziej nasycony (w sensie wojskowym) nie można uderzyć z jednej lub drugiej flanki. Pokładam w Panu ogromne zaufanie i poprę Pana we wszystkim, lecz proszę o wyjaśnienie, dlaczego ruchy oskrzydlające są niemożliwe.

przejrzysta i przekonująca. Opis ten, sporządzony na gorąco, będzie z pewnością niezwykle cenny dla historyka zajmującego się sprawami wojskowymi. Jego

odpowiedź była

Generał Alexanderdo

Premiera 20 marca 1944 na Pański telegram z 20 marca. Na całej długości głównego frontu od Adriatyku do południowego wybrzeża, jedynie dolina Liri, prowadząca bezpośrednio do Rzymu, stanowi odpowiedni teren do wykorzystania naszej przewagi w artylerii i broni pancernej. Tak zwana droga nr 6 jest jedynym szlakiem, oprócz dróżek wytyczonych przez wozy, idącym z gór, gdzie obecnie się znajdujemy, do doliny Liri za rzeką Rapido. To wyjście na równy teren blokuje masyw Monte Cassino, na szczycie którego znajduje się klasztor. Podejmowano liczne próby okrążenia wzgórza klasztornego od północy, lecz wszystkie te ataki zakończyły się niepowodzeniem z uwagi na głębokie parowy, skaliste skarpy i granie górskie pozwalające jedynie na działania niewielkich grup piechoty wspieranych przez tragarzy, Oto

odpowiedź

WŁOCHY:

CASSINO

195

wykorzystujących w niewielkim stopniu muły i to tylko tam, gdzie przy ogromnych trudnościach udało się nam stworzyć kilka ścieżek dla mułów. Ponadto, od północy wzgórze klasztorne jest całkowicie odcięte przez tak głęboki i stromy wąwóz, że jego pokonanie okazywało się do tej pory niemożliwe. Okrążenie większym łukiem jest jeszcze trudniejsze, ponieważ wymaga pokonania Monte Cairo, którego stromy szczyt pokryty jest śniegiem. Amerykanie próbowali oskrzydlić bastion Cassino od południa atakując przez rzekę Rapido, lecz, jak Panu wiadomo, nic im z tego nie wyszło, a 34 i 36 dywizja poniosły ciężkie straty. Przejście Rapido na południe od Cassino jest niezwykle trudne ze względu na wysoki poziom wody o tej porze roku, miękką, bagnistą glebę dodatkowo utrudniającą budowę mostów, brak dróg pozwalających na dowóz materiałów do budowy mostów oraz siłę nieprzyjaciela na przeciwległym brzegu. Jak już była okazja się przekonać, wojska przekraczające Rapido na południe od Cassino dostają się pod ciężki ostrzał flankowy z pozycji niemieckich wciśniętych u podnóża gór tuż za, lub na zachód od Cassino, a także z podgórza na południu doliny Liri. Atak Freyberga miał być bezpośrednim uderzeniem na ten bastion, ajego sukces zależał od złamania oporu nieprzyjacielskiego przez zaskoczenie maksymalną koncentracją ognia. Plan polegał na przemknięciu przez miasto Cassino i przejściu przez wschodni i południo wy stok wzgórza klasztornego oraz uderzeniu na bastion z kierunku, gdzie artyleria nieprzyjacielska nie mogła przeszkadzać naszym posunięciom. W początkowej fazie plan niemal się powiódł, przy nieznacznych stratach z naszej strony. Zdobyliśmy, i nadal posiadamy, dwa mosty na rzece Rapido, jeden na drodze nr 6, a drugi nad mostem kolejowym, obydwa nadające się dla czołgów. Gurkhowie doszli i utrzymują się w odległości 200 lub 300 jardów od klasztoru. Powody, dla których nie udało się nam zrealizować naszego celu w ciągu pierwszych 48 godzin można streścić w następujący sposób: Bombardowanie tak straszliwie zniszczyło wszystkie drogi i przejazdy w mieście Cassino, że niemożliwe stało się użycie czołgów lub jakichkolwiek innych wozów bojowych. Zawziętość tych niemieckich spadochroniarzy jest naprawdę godna podziwu, biorąc pod uwagę, że mają oni przeciw sobie całość śródziemnomorskich sił powietrznych oraz ogień większości naszych 800 dział, skoncentrowany w stopniu dotąd niespotykanym i trwający prawie sześć godzin. Szczerze wątpię czy istnieje na świecie jakikolwiek inny oddział, który zniósłby to wszystko, a potem jeszcze walczył z taką dzikością, jak

196


oni. Spotykam się jutro Z Freybergiem i innymi dowódcami, aby przedyskutować całą sprawę.

Jeżeli zrezygnujemy, będziemy przynajmniej musieli utrzymać te dwa mosty oraz tak ustawić nasze pozycje, by nadal panować nad kluczowymi punktami, które udało nam się zdobyć. 8 armia podejmie próbę wejścia całymi siłami do doliny Liri dopiero gdy zakończy przegrupowanie. Plan musi przewidywać atak na szerszym froncie i przy użyciu znacznie większych sił, niż te, które Freyberg ma do dyspozycji. Nieco później, gdy zniknie śnieg w górach, opadnie poziom wody w rzekach, a ziemia nieco stwardnieje, możliwe będą działania na obszarze, który obecnie jest niedostępny. generała Alexandra

21 marca 1944 za szczegółowe wyjaśnienia. Mam nadzieję, że nie będzie Pan musiał rezygnować, skoro udało się dojść tak daleko. Niewątpliwie wróg również znajduje się w trudnej sytuacji. Powodzenia. Ta wojna staje się dla nas wszystkich coraz cięższa. Premier do

Dziękuję bardzo

Walki w ruinach miasta Cassino trwały aż do 23 marca, z czę stymi atakami i kontratakami. Nowozelandczycy i Hindusi nie byli w stanie osiągnąć nic więcej. Mieliśmy w rękach znaczną część miasta, lecz Gurkhowie musieli się wycofać ze swojego stanowiska wysoko na wzgórzu klasztornym, ponieważ z uwagi na stromość stoku zapasów nie można im było przekazywać nawet drogą powietrzną.

.. - ..

W Odpowiedzi na moją prośbę generał Wilson przekazał mi informacje dotyczące liczby ofiar korpusu nowozelandzkiego w tej bitwie. Wynosiły one: 2 dywizja nowozelandzka 4 dywizja hinduska: Brytyjczycy Hindusi 78 dywizja brytyjska

1050 401 759

1160

190 Razem: 2400

Była to wysoka cena za, jak się mogło wydawać, niewielką zdobycz. Udało się nam jednakże utworzyć silny przyczółek

WŁOCHY:

197

CASSINO

w Cassino, nad rzeką Rapido, który, wraz z głębokim wybrzuszeniem powstałym w wyniku styczniowego uderzenia 10 korpusu przez dolny bieg Garigliano okazał się niezwykle cenny w chwili ostatecznej, pomyślnej dla nas bitwy. Tutaj, oraz na przyczółku w Anzio, unieruchomiliśmy prawie 20 dobrych dywizji niemieckich, z których wiele wróg mógł wykorzystać w czasie działań we Francji. Przed przypuszczeniem kolejnego ataku na linię Gustawa, nasze oddziały wymagały odpoczynku i przegrupowania. Znad Adriatyku należało ściągnąć większość 8 armii oraz skoncentrować dwie armie przed następną bitwą: 8 brytyjską na froncie w rejonie Cassino i 5 amerykańską w dole Garigliano. Na to generał Alexander potrzebował prawie dwóch miesięcy. Oznaczało to, że rejon śródziemnomorski mógł wspomóc inwazję przez Kanał na początku czerwca jedynie walkami toczonymi na południe od Rzymu. Amerykańscy szefowie sztabu nadal nalegali na przeprowadzenie desantu wspomagającego w południowej Francji i przez kilka tygodni trwały między nami spory, jakie rozkazy powinien otrzymać generał Wilson .

..,

- ..

W tym miejscu trzeba opisać spór angielsko-amerykański, najpierw na temat operacji "Overlord" i "Anvil", a potem Operacji "Anvil" a kampanii we Włoszech. Czytelnik zapewne pamięta, że gdy rozmawiałem z Montgomerym w Marrakeszu 31 grudnia, powiedział, że potrzebuje większych sił do pierwszego uderzenia przez Kanał. Po tej rozmowie zatelegrafowałem 6 stycznia do Prezydenta informując go, że Bedell Smith i Montgomery są zdania, iż lepiej jest rozszerzyć operację "Overlord" niż "Anvil", zmieniając nieco plany powstałe w Teheranie. Nad sprawą tą dyskutowano w czasie konferencji zwołanej przez generała Eisenhowera 21 stycznia, tuż po jego przybyciu do Anglii. Eisenhower niezachwianie wierzył w ogromne znaczenie operacji "Anvil" i za błąd uważał osłabianie jej w imię przeznaczenia większych sił dla operacji "Overlord". Jednakże po zakończeniu tej konferencji wysłał telegram do Połączonego Komitetu Szefów Sztabów w Waszyngtonie, w którym napisał:

198


"Overlord" i "Anvil" muszą być traktowane jako całość. Jeżeli mozdobycie odpowiednich sił, ideałem byłby pięciodywi zyjny "Overlord" i trzydywizyjny "Anvil". Jeżeli jednak nie będzie to możliwe, to musimy przyjąć zasadę: pięciodywizyjny "Overlord" i jednodywizyjny "Anvil". Ta ostatnia operacja będzie raczej traktowana jako groźba, do czasu, aż słabość nieprzyjaciela usprawiedliwi konkretne działania. żliwe byłoby

Do tego brytyjscy szefowie sztabu dołączyli swoje własne które przedstawiały się następująco: a) Pierwszy rzut operacji "Overlord" powinien zostać zwię kszony do pięciu dywizji, bez względu na cenę, jaką zapłaci za to operacja "Anvil". b) Należy uczynić wszystko, aby operacja "Anvil" została przeprowadzona przy użyciu przynajmniej dwóch dywizji. c) Jeżeli nie dałoby się przewieźć tych dywizji, wówczas tak należy zmniejszyć liczbę sprzętu desantowego na Morzu Śród ziemnym, by możliwe stało się przewiezienie jednej dywizji. Jednak amerykańscy szefowie sztabu nie mogli się na to zgodzić. Uważali, że groźba zamiast faktycznej operacji jest niewystarczająca i nalegali na przeprowadzenie ataku siłami dwóch dywizji. W związku z tym telegramem zadepeszowapoglądy,

łem:

"Najwyraźniej sprzęt desantowy dla dwóch dywizji dla operacji »Anvil« zyskuje przewagę nad operacją »Overlord«. Jest to sprzeczne z poglądami generałów Eisenhowera i Montgomery' ego." 4 lutego brytyjscy szefowie sztabu, w porozumieniu ze mną, wysłali swoim amerykańskim kolegom długi telegram, w którym podkreślali, że sprawą najistotniejsząjest powodzenie operacji "Overlord", a najważniejszym zadaniem koncentracja sił dla tej operacji i doprowadzenie ich do stanu, jakiego wymaga naczelny dowódca. Dopiero wtedy można przydzielić pozostałą resztę śródziemnomorskiemu teatrowi działań wojennych. Zakwestionowali sam sens rozpoczynania operacji "Anvil" w związku z rozwojem sytuacji we Włoszech i przypomnieli, że w momencie podejmowania decyzji o tej operacji oczekiwaliśmy, iż Niemcy wycofają się do linii na północ od Rzymu.

WŁOCHY:

CASSINO

199

Teraz jednak nie ulegało wątpliwości, że Niemcy zamierzają stawiać zacięty opór naszej ofensywie. Przypomnieli również, że odległość pomiędzy południową Francją a plażami w Normandii wynosi prawie 500 mil i akcja, mająca na celu odwrócenie uwagi może równie dobrze zostać przeprowadzona w dolinie Renu, co we Włoszech lub jakimkolwiek innym miejscu. "Anvil" znajdował się zbyt daleko, by pomóc operacji "Overlord" . Wtedy amerykańscy szefowie sztabu zaproponowali, by kwestia ta została rozstrzygnięta na konferencji pomiędzy generałem Eisenhowerem, który miał ich reprezentować, a brytyjskimi szefami sztabu. Przystaliśmy z ochotą na to rozwiązanie, lecz upłynęło kilka tygodni, zanim udało się dojść do porozumienia. Generał Eisenhower był nadal niechętny zarzuceniu operacji "Anvil", lecz zaczynał już wątpić, czy będzie możliwe wycofanie wyszkolonych dywizji z terytorium Włoch. 21 marca został zapytany o zdanie generał Wilson. Powiedział, że jest przeciwny wycofywaniu oddziałów z Włoch do czasu zajęcia Rzymu i poradził odwołać operację "Anvil". Desant na połud niu Francji uznał za sensowny jedynie w przypadku, gdyby Niemcy się załamali. To zadecydowało o wszystkim. Brytyjscy szefowie sztabu zatelegrafowali do Waszyngtonu stwierdzając, że niemożliwe jest przeprowadzenie operacji "Anvil" w ustalonym terminie, ponieważ nie uda się wycofać oddziałów toczących walki we Włoszech, ani sprzętu desantowego z przyczółka w Anzio. Amerykańscy szefowie sztabu ustąpili, zgadzając się, by generał Wilson przygotował się do lipcowego desantu na południu Francji, a także przygwożdżenia do zajmowanych pozycji i zniszczenia jak największej liczby oddziałów niemieckich, jeżeli, rzecz jasna, zdecydowano by się na walkę w tym rejonie. Uznano, że wystarczy, jeśli decyzja zostanie podjęta na początku czerwca. Z poniższego telegramu jasno wynika, że byłem zdecydowanym zwolennikiem silnego uderzenia na terenie Włoch:

200


Premier do generała Marshalla (Waszyngton) 16 kwietnia 1944 [1.] Niezwykle bolesną jest dla nas rezygnacja z bezcennego dodatku do naszych jednostek desantowych na Morzu Śródziemnym, które zaoferował nam Pan na pewnych warunkach i których uzyskanie wymagało niewątpliwie ogromnych wysiłków z Pana strony. Dręczy mnie jednak myśl, że mielibyśmy porzucić tę bitwę albo przerwać ją właśnie w chwili, gdy sukces, po długich wysiłkach i ciężkich stratach, zdaje się być tak blisko. Nasze siły we Włoszech są niewiele większe od sił przeciwnika. Składają się z siedmiu lub ośmiu różnych nacji, a po drugiej stronie stoją sami Niemcy. Deszcze uniemożliwiały do tej pory pełne wykorzystanie naszej przewagi w artylerii, broni pancernej i lotnictwie. Alexander mówi, że uderzy z północnego wschodu, a nie południowego wschodu, wkrótce po głównym natarciu przez rzekę Rapido. Tak więc niekoniecznie dojdzie do momentu, kiedy zatrzymamy się i powiemy sobie: "Stop. Teraz przechodzimy do defensywy. Udajemy się na operację »Anvil«". Podobnie nie można z góry ustalić momentu, kiedy przerwane zostaną dostawy dla kampanii włoskiej na korzyść operacji "Anvil". W wojsku posiadającym podzielone cele, częściowo ofensywne i częściowo defensywne, rodzi się niezadowolenie. Wpływa to ujemnie na wszystkie służby pomocnicze, które nie wiedzą, o co chodzi. Proszę tylko przypomnieć sobie o straszliwych stratach, jakie poniosły wojska we Włoszech, gdy siedem najlepszych dywizji zostało wycofanych w ramach operacji "Overlord" . 2. Rzecz jasna jeżeli walki potoczą się nie po naszej myśli, w wyniku czego zostaniemy zatrzymani przed innymi liniami obronnymi nieprzyjaciela i zmuszeni do przejścia do generalnej defensywy, wówczas niewątpliwie uda się nam oszczędzić znaczne siły, lecz jednocześnie nasz sprzęt desantowy będzie musiał w dalszym ciągu zasilać przyczółek, więc bez Pańskiego sprzętu desantowego z rejonu Pacyfiku niemożliwe będzie przetransportowanie dwóch dywizji, czy to dla operacji "Anvil", czy jakiegokolwiek innego przedsięwzięcia. 3. W związku z tym jestem zdania, że powinniśmy włożyć całe serce w tę bitwę, w imię której tylu Brytyjczyków i Amerykanów oddało swoje życie i rozpocząć ją z takim samym nastawieniem, jak operację "Overlord": zwycięstwo albo śmierć. Być może do 31 maja dowiemy się o wielu sprawach, które teraz są nam nie znane. Żałuję tylko, że nie będziemy mogli wówczas na nowo podjąć decyzji w tej kwestii. 4. Dowiaduję się od DiIla, iż spodziewał się Pan większego poparcia z mojej strony dla operacji "Anvil", głównie ze względu na entuzjazm, jaki wykazywałem, gdy wysunął Pan tę propozycję w Tehera-

WŁOCHY:

201

CASSINO

nie. Proszę jednak nie zapominać, że sytuacja uległa zasadniczej zmianie. W listopadzie sądziliśmy, że w styczniu uda się nam zająć Rzym i wiele wskazywało na to, że nieprzyjaciel gotów jest wycofać się na północ, w górę Półwyspu Apenińskiego. Pomimo to, oraz pomimo naszej ogromnej operacji desantowej, utknęliśmy na swoich pozycjach, a nieprzyjaciel ściągnął do bitwy na południe od Rzymu osiem dywizji ruchomych, które, jak planowaliśmy, zatrzymałaby operacja "Anvil". Tak więc mieliśmy powód do radości i zarazem gorzkiego rozczarowania. 5. Prawda jest taka, że wszystkie te trudności wynikają jedynie z absurdalnego braku okrętów desantowych LST. Historia nigdy nie zrozumie, jak to możliwe, by niedobór stu lub dwustu tych jednostek był w stanie pokrzyżować plany tak ogromnych imperiów jak Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. Martwi mnie niechęć rządu amerykań skiego do utrzymania produkcji okrętów LST chćby tylko na dotychczasowym poziomie, tak, aby mogły zostać wykorzystane w wojnie z Japonią. Brak tych specjalnych jednostek poważnie ograniczy nasz wysiłek wojenny na Waszym lewym skrzydle i obawiam się, że zostaniemy niesłusznie oskarżeni o to, że nie czynimy tego, co do nas należy, choć tak bardzo tego pragniemy.

Instrukcje otrzymane przez Wilsona odzwierciedlały moje i w telegramie do Prezydenta z 24 kwietnia stwierdzi-

poglądy łem:

Cieszę się z tego, co dzieje się we Włoszech. Wydaje mi się, że udało się nam osiągnąć to, czego obydwaj bardzo pragnęliśmy. Teraz

potrzeba nam jedynie zwycięstwa. Przeprowadziłem długie rozmowy z Alexandrem, gdy przybył tu na kilkudniowe konsultacje. Bronił swoich działań, jak i swojej bierności z ogromną mocą, tłumacząc się małym stanem liczebnym armii, jej zróżnicowaniem narodowościo wym (jest tam siedem różnych nacji przeciwko jednorodnym Niemcom), nieprzychylnością pogody i wyjątkowo niekorzystnymi warunkami terenowymi. Nie później niż 14 maja zaatakuje z największą siłą, na jaką będzie go stać. Gdyby ta bitwa toczyła się po myśli lub nawet szalała na pełnych obrotach, doskonale pasowałoby to do reszty naszych planów.

.. -..

Wypadki polityczne w południowych Włoszech doszły do punktu kulminacyjnego. Zawarto konstytucyjną ugodę wedle

202


której król mógł przekazać władzę swojemu synowi, następcy tronu Umberto, który objąłby funkcję wicegubernatora królestwa. Los monarchii rozstrzygnąłby plebiscyt przeprowadzony po ostatecznym zwycięstwie. Królewski dekret został podpisany 12 kwietnia i miał wejść w życie z momentem wkroczenia wojsk alianckich do Rzymu. Pod koniec miesiąca Badoglio odtworzył swój rząd, do którego weszły czołowe osobistości polityczne południa, wśród nich zaś najważniejsi byli Croce i Sforza.

.. -..

W czasie gdy wojska nasze czyniły przygotowania do natarcia, generał Wilson wykorzystywał wszystkie siły powietrzne będące do jego dyspozycji, aby zadać jak największe straty nieprzyjacielowi, który, podobnie jak my, przygotowywał się wówczas do czekających go walk. Potężne lotnictwo państw sprzymierzonych postanowiło atakować lądowe linie komunikacyjne nieprzyjaciela w nadziei zupełnego ich zniszczenia, co zmusiłoby go do wycofania się z powodu braku dostaw. Celem tej operacji, nazwanej optymistycznie "Strangle"* było zablokowanie trzech głównych linii kolejowych z północnych Włoch, przy czym główny cel stanowiły mosty, wiadukty oraz inne wąskie przejścia. Liczono, że głód wypędzi Niemców ze środkowych Włoch. Wysiłki trwały ponad sześć tygodni i wyrządziły ogromne straty. Wprawdzie transport kolejowy na północ od Rzymu został uniemożliwiony, lecz zamierzonego celu nie udało się nam osiągnąć. Maksymalnie wykorzystując transport przybrzeżny, przerzucając zapasy z pociągów na samochody dostawcze i działając po zapadnięciu zmroku, nieprzyjaciel zdołał się utrzymać. Jednak nie powiodło się mu zgromadzenie odpowiednich zapasów na czas długich i ciężkich walk i po zacię tych walkach lądowych pod koniec maja był już poważnie osła biony. Do podania sobie rąk przez nasze dwie armie i opanowa-

*

Dos!. "Uduszenie" (przyp.

tłum.).

WŁOCHY:

CASSINO

203

nia Rzymu doszło prędzej, aniżeli się spodziewaliśmy. Luftwaffe poniosła duże straty, starając się bronić linii komunikacyjnych. Na początku maja przeciwko tysiącowi naszych samolotów nieprzyjaciel był w stanie wystawić zaledwie siedemset. W tym momencie rozstajemy się z włoskim teatrem działań wojennych, gdzie wiele się działo, by zająć się przygotowaniami do inwazji przez Kanał.

ROZDZIAŁ

XXIX

MONTOWANIE OFENSYWY POWIETRZNEJ

Postęp

w zwirkszaniu liczby bombowców - Początkowa niedokład naszych bombardowań - Urządzenia radarowe pomagają w odnalezieniu celu - Niemcy są zmuszeni zwirkszyć produkcjr myśliw ców - Amerykanie przyłączają sir w 1943 roku do bombardowań Europy opanowanej przez państwa Osi - Dyrektywa w sprawie Casablanki - Nocne bombardowanie Zagłrbia Ruhry przez Brytyjczyków - Bitwa powietrzna nad Hamburgiem - Nalot na Berlin - Cirż kie straty amerykańskie w Schweinfurcie 14 października i ich ciąg dalszy - Straty brytyjskie w czasie nalotu na Norymbergr - Amerykańskie latające fortece wreszcie otrzymują ochronr w postaci myśliw ców dalekiego zasirgu - Z wirkszenie mocy brytyjskich bomb - Dochodzenie lorda Cherwella - Materiały wybuchowe z dodatkiem aluminium - Wpływ naszej ofensywy powietrznej na Niemcy - Jaką rolr odegrają sprzymierzone siły powietrzne w czasie operacji "Overlord" - Niepokój brytyjskiego Gabinetu Wojennego z powodu ofiar wśród francuskiej ludności cywilnej - Przyjmujemy propozycjr prezydenta Roosevelta - Dzielność i oddanie brytyjskich i amerykańskich załóg bombowców. ność

otnictwo bombow~ odgry",:,ało co:az wi~kszą rol~ w naszych planach wOjennych 1 w koncu miało okazję walnie przyczynić się do zwycięstwa. Sądzę jednak, że w tym momencie należy przyjrzeć się przez chwilę jego historii. Dopiero w 1943 roku udało nam się zebrać odpowiednią liczbę samolotów, aby wymierzać nieprzyjacielowi ciężkie i ciągłe razy, a ponadto tego samego roku amerykańskie siły powietrzne przyłączyły się do naszej ofensywy. Poczynając już od 1940 roku nieustannie zachęcałem do rozwoju formacji bombow-

L


205

jednak liczne przeszkody. Produkcja nie potrafiła planów, inne teatry działań wojennych oraz kampania przeciwko U-bootom wysuwały wciąż nowe żądania, a gdy Amerykanie przyłączyli się do wojny, ich produkcja skierowana była w całości na ich własne cele. Choć liczba samolotów wzrastała w bardzo wolnym tempie, nasze nowe, czterosilnikowe maszyny były w stanie zabierać znacznie większą liczbę bomb. W pierwszych dniach 1942 roku przeciętny ładunek samolotu wynosił 2 000 funtów; pod koniec tego roku 4 400, a w 1943 roku 7 500 funtów. Na początku wojny zarówno my, jak i Niemcy przekonaliśmy się, że w ciągu dnia nawet bardzo skoncentrowana formacja bombowców nie jest w stanie przedrzeć się przez obronę w postaci myśliwców bez ogromnych ofiar. Podobnie jak nieprzyjaciel, musieliśmy się przerzucić na ataki nocne. Byliśmy zbyt pewni siebie jeżeli chodzi o dokładność naszych bombardowań i podjęte zimą 1940-41 roku próby zniszczenia niemieckich zakładów rafineryjnych, stanowiących mały, lecz istotny cel, zakończyły się niepowodzeniem. Wiosną 1941 roku lotnictwo bombowe zostało wezwane do wzięcia udziału w bitwie o Atlantyk i ofensywa na Niemcy została wznowiona dopiero w lipcu. Celami były tym razem miasta przemysłowe i ich węzły kolejowe, wśród nich Zagłębie Ruhry, Hamburg, Brema, Hanower, Frankfurt i Stuttgart. Jednak ani nasze środki, ani metody, nie były wystarczające. Straty rosły i w czasie miesięcy zimowych musieliśmy zaprzestać naszych nalotów. W lutym 1942 roku do użytku wszedł nowy wykrywacz pozycyjny o nazwie "Gee", wcześniej już opisany* i z jego pomocą Zagłębie Ruhry stało się naszym głównym celem. Pod energicznym dowództwem marszałka lotnictwa Harrisa osiągnięto niebywałe rezultaty. Wśród jego działań wymienić należy nalot na Lubekę i Rostock, których efektem były straszliwe pożary, majowy nalot na Kolonię przy użyciu tysiąca bombowców i dzienny nalot na fabrykę w Augsburgu produkującą silniki diesla do okrętów ców.

Istniały

dogonić

*

Szczegóły

podane

są

techniczne dotyczące kilku urządzeń opisanych w tym rozdziale w tomie IV, rozdz. XVI (przyp.oryg.).

206


podwodnych, za który dowódca dywizjonu, Nettleton, zdobył Victoria Cross. W sierpniu utworzono lotnictwo rozpoznawcze, pod dowództwem komodora Benneta. Urządzenia radarowe odgrywały coraz większą rolę w nawigacji i lokalizowaniu celu i słusznie postąpiono zawierzając ten skomplikowany aparat specjalistom, którzy odnajdowali drogę i wskazywali ją pozostałym. Pomimo jednak, iż bombardowania po tak długim czasie stopniowo stawały się coraz dokładniejsze, ofensywa powietrzna 1942 roku nie wpłynęła na niemiecką produkcję wojenną ani na morale narodu. Nie docenialiśmy siły niemieckiej gospodarki. Robotnicy wykorzystywani do produkcji zostali w dużej mierze ściągnięci z krajów okupowanych i produkcja zbrojeniowa zdawała się nawet wzrastać. Pod żelaznymi rządami Goebbelsa morale ludności cywilnej było niezwykle wysokie, a dzięki wytężonym staraniom żadna lokalna klęska nie przybrała charakteru ogólnonarodowego. Lecz przywódcy niemieccy byli zaalarmowani, gdyż w powietrzu zostali zepchnięci do defensywy. Niemiecka produkcja lotnicza koncentrowała się raczej na myśliwcach niż na bombowcach. I to był początek klęski Luftwaffe i punkt zwrotny w naszych wysiłkach o osiągnięcie zdobytej ostatecznie w 1944 roku przewagi w powietrzu, bez której nie zdołalibyśmy wygrać tej wojny. Drugą istotną sprawą w tym moralnym zwycięstwie nad zamysłami Hitlera i jego dowódców był niebezpieczny dla Niemiec trzeci front powietrzny utworzony na Zachodzie, z korzyścią dla Rosjan oraz dla nas w basenie Morza Śródziemnego. I tak nadszedł rok 1943, w którym Amerykanie przyłączyli się do bombardowań okupowanej przez Oś Europy. Jednak ich metody różniły się od naszych. Podczas gdy my przyjęliśmy i cały czas udoskonalamy technikę nocnych nalotów, oni byli przekonani, że ich uzbrojone po zęby latające fortece, działają ce w zwartym szyku, są w stanie wbić się głęboko w terytorium nieprzyjaciela, a wszystko to przy świetle dziennym i bez eskorty myśliwców. Powątpiewałem w skuteczność takiego systemu i w poprzednim tomie przedstawiłem rozmowę przeprowadzoną w Casablance, kiedy to podzieliłem się moimi obawa-


207

mi z generałem Eakerem, dowodzącym siłami powietrznymi Stanów Zjednoczonych w Anglii, po czym wycofałem swoje zastrzeżenia. * Dyrektywa z Casablanki z dnia 4 lutego 1943 roku dla brytyjskich i amerykańskich sił bombowych w Zjednoczonym Królestwie określała ich zadania w następujący sposób: Wasz główny cel stanowi stopniowe niszczenie i burzenie niemieckiego systemu militarnego, przemysłowego i ekonomicznego oraz podkopanie morale narodu niemieckiego do tego stopnia, by jego zdolność do zbrojnego oporu została drastycznie zmniejszona. W ramach tego ogólnego celu istnieją cele szczegółowe [ ... l, które w hierarchii ważności przedstawiają się następująco: a) stocznie produkujące niemieckie okręty podwodne, b) niemiecki przemysł lotniczy, c) transport, d) zakłady rafineryjne, e) inne cele w nieprzyjacielskim przemyśle wojennym. Generał Eaker, wraz z 8 armią powietrzną Stanów Zjednoczonych zamierzał niszczyć wszystkie sześć wymienionych grup przy pomocy precyzyjnego bombardowania przy świetle dziennym. Nie otrzymał wprawdzie posiłków, o które prosił, lecz mimo to przeprowadził wiele śmiałych i niezwykle niebezpiecznych ataków. Marszałek lotnictwa Harris, prowadzący bombardowania tylko pod osłoną nocy, od marca do lipca 1943 roku koncentrował się głównie na Zagłębiu Ruhry, rozpoczynając nocą z 5 na 6 marca od doskonale bronionego miasta Essen. Osiem samolotów typu Mosquito zrzuciło wskaźniki celu, stosując urządzenie zwane "Oboe". Następnie nadleciały 22 cięż kie bombowce z grupy rozpoznawczej dodatkowo oświetlając cel, który zaatakowały 392 samoloty. Po raz pierwszy w czasie tej wojny Essen zostało poważnie zniszczone. W miarę wzrostu sił i aktywności lotnictwa bombowego, Goebbels coraz bardziej lękał się efektów jego działań i w swoich dziennikach zamieszczał gorzkie wyrzuty pod adresem Luftwaffe, która nie była w stanie powstrzymać brytyjskich bombowców. Speer, je-

*

Tom IV,

księga

2, s. 285-286 (przyp. Dryg.).

208


den z najbardziej uzdolnionych niemieckich ministrów do spraw produkcji, w swoim wystąpieniu do gauleiterów Ż czerwca 1943 roku mówił o poważnych stratach w produkcji węgla, żelaza i wałów korbowych oraz wydał decyzję o podwojeniu obrony przeciwlotniczej w Zagłębiu Ruhry i powołaniu 100 tysięcy ludzi do prac naprawczych. Gdy Brytyjczycy odnosili sukcesy w niszczeniu ośrodków zbrojeniowych w Zagłębiu Ruhry, amerykańskie latające fortece napotykały na opór ze strony myśliwców niemieckich i wkrótce generał Eaker zdał sobie sprawę, że jeśli jego starania mają zakończyć się powodzeniem, to w pierwszym rzędzie musi pokonać niemieckie siły powietrzne. Ze względu na sukcesy odniesione w wojnie z U-bootami, Połączony Komitet Szefów Sztabów zatwierdził pewną zmianę w hierarchii celów. W dyrektywie określanej nazwą "Point-blank", wydanej 10 czerwca 1943 roku, wprowadzona została poprawka do decyzji z Casablanki, mówiąca, że na pierwszym miejscu znajdują się obecnie ataki na niemieckie siły myśliwskie oraz niemiecki przemysł lotniczy. 24 i 25 lipca rozpoczęły się ciężkie naloty brytyjskie na Hamburg. Znajdował się on poza zasięgiem "Oboe", w związku z czym w pełni wykorzystano przewożone przez samoloty urządzenie zwane H2S, które nie było uzależnione od sygnałów i kraju. Na ekranie tego urządzenia, przypominającego dzisiejszy ekran telewizyjny, pojawiał się zarys ukształtowania powierzchni odpowiedniego terenu. Obraz był szczególnie dobry tam, gdzie ziemia była poprzecinana przez wodę, tak, jak to miało miejsce w hamburskich dokach. Lotnictwo bombowe nabierało ciągle doświadczenia w używaniu H2 S, które po raz pierwszy zastosowano w styczniu, a w czasie ataku na Hamburg po raz pierwszy wykorzystano dodatkowy środek zwany "Window", długo trzymany w rezerwie. Tak, jak to wyjaśniłem w tomie IV, składał się on z pasków cynfolii zrzucanych przez bombowce. Chmura takich pasków, dostosowana do długości niemieckich fal i ważąca zaledwie kilka funtów, na ekranach nieprzyjacielskiego radaru wyglądała jak samolot, w związku z czym trudno było myśliwcom natrafić na nasze bombowce,


209

jak również skierować na nie reflektory i baterie dział przeciwlotniczych. * Nigdy jeszcze tak wielkie miasto nie poniosło w tak krótkim czasie tak poważnych strat jak Hamburg w dniach od 24 lipca do 3 sierpnia. W czasie drugiego nalotu ogromna koncentracja bomb zapalających i ładunków wybuchowych spowodowała prawdzi wą burzę ogniową, która tocząc się przez miasto ze straszliwym wyciem drwiła z wszelkich ludzkich środków zaradczych. Bitwa powietrzna o Hamburg została przez wielu Niemców określona mianem "wielkiej katastrofy". Sam Speer przyznał po wojnie, że jego zdaniem, gdyby podobne naloty przeprowadzono jeden po drugim na sześć innych najwię kszych miast niemieckich, spowodowałoby to załamanie produkcji wojennej. Jednak w 1943 roku Niemców ominął ten los, częściowo dlatego, że H2S nie było wcale tak proste w użyciu, jeżeli w pobliżu celu nie znajdowały się zbiorniki wody, a czę ściowo dzięki zaciętej obronie niezwykle pomysłowych grup niemieckich myśliwców nocnych. Trzecia wielka fala nalotów 1943 roku skierowana została na Berlin. Trwała ona od listopada 1943 roku do marca 1944 roku. Gdyby to ogromne centrum przemysłowe udało się sparaliżo wać tak samo, jak Hamburg, stanowiłoby to śmiertelny cios nie tylko dla całej produkcji wojennej, ale i dla morale narodu niemieckiego. Lotnictwo bombowe przeprowadzało swoje naloty z odwagą i determinacją, pomimo ogromnych trudności. Pogoda była fatalna i większość bombardowań opierała się na radarowym oku H2S. Nocne zdjęcia fotograficzne wykonane w momencie zrzucenia bomb pokazują same chmury. Podobnie rozczarowujące były efekty dziennych lotów naszej jednostki zwiadu fotograficznego nad Berlinem. Wiedzieliśmy od samych Niemców, że zniszczenia są ogromne, jednak porównując posiadane fotografie nie byliśmy w stanie określić skutków naszych szesnastu wielkich nalotów. Dopiero w marcu 1944 roku otrzymaliśmy fotografie dostatecznie wyraźne, by dało się ocenić skalę znisz-

*

Patrz tom IV,

księga

l, s. 299-301 (przyp.oryg.).

210


czeń. Okazało się, iż

niewiele brakowało nam do efektu osiąg w Hamburgu. Tymczasem 8 armia powietrzna Stanów Zjednoczonych, atakująca zgodnie z dyrektywą "Point-blank" nieprzyjacielskie siły myśliwskie oraz ośrodki przemysłu lotniczego, ponosiła coraz większe straty ze strony niemieckich myśliwców dziennych, stawiających jej czoło z rosnącą siłą i skutecznością. Do punktu kulminacyjnego doszło 14 października 1943 roku. Podczas nalotu na schweinfurcką fabrykę łożysk kulkowych, które były niezbędnr niemieckiemu przemysłowi lotniczemu, Amerykanie stracili 60 z 291 wielkich fortec. Po tym wydarzeniu zrozumiano, że atakujące w ciągu dnia bombowce, nie posiadające żadnej eskorty, nie są w stanie uzyskać przewagi powietrznej nad terytorium Niemiec. Ofensywa tych samolotów została wstrzymana do momentu, aż możliwe będzie zapewnienie im odpowiedniej eskorty w postaci myśliwców dalekiego niętego

zasięgu.

Wywiązało się nawet coś w rodzaju kłótni na temat tego, czy Brytyjczycy powinni zaatakować Schweinfurt używając swoich własnych metod. W końcu postanowiono, że nalot przeprowadzą obydwie siły powietrzne, jedna w dzień, a druga w nocy. 8 armia powietrzna Stanów Zjednoczonych, wspierana przez wyczekiwane myśliwce dalekiego zasięgu, zaatakowała cel 24 lutego 1944 roku siłami 266 bombowców. Tej samej nocy brytyjskie lotnictwo bombowe rzuciło 734 samoloty. Była to prawdziwa wspólna ofensywa skierowana na ten sam cel. Niestety, tak się złożyło, że z powodu długo trwających dyskusji, cały atak pozbawiony został niezbędnej skuteczności. Otóż uprzedzony amerykańskim atakiem dziennym przeprowadzonym cztery miesiące wcześniej, Speer rozśrodkował schweinfurcki przemysł po różnych częściach kraju .

.. .. ..

Przedłużające się spory techniczne dotyczące bombardowań dziennych i nocnych oraz ogromna rywalizacja stron brytyjskiej i amerykańskiej, przejawiająca się w heroicznym i peł nym poświęceń sprawdzaniu w praktyce sprzecznych teorii do-


211

szła do szczytu po ostatnim nalocie na Berlin. W nocy z 30 na 31 marca, z 795 samolotów wysłanych przez lotnictwo bombowe nad Norymbergę, nie powróciły 94. Była to najpoważniej sza dotąd strata poniesiona w czasie jednego nalotu i dowództwo postanowiło ponownie zbadać całą taktykę, zanim zdecyduje się na przeprowadzenie kolejnych nocnych ataków penetrujących na terytorium nieprzyjaciela. Był to dowód skuteczności nieprzyjacielskiego nocnego lotnictwa myśliwskiego, wzmocnionego przez załogi z innych kluczowych frontów i stworzonego w czasie naszej bezlitosnej ofensywy. Lecz poprzez zmuszenie przeciwnika do skoncentrowania sił na obronie własnego kraju, zachodni sprzymierzeńcy zdobyli całkowi tą przewagę w powietrzu, tak istotną dla zbliżającej się inwazji przez Kanał. et- . . . .

Przez ten cały czas Amerykanie zamierzali rzucić do akcji swoje latające fortece, gdy tylko otrzymają one ochronę myśliwców o dostatecznie dużym zasięgu, by wytropić i zniszczyć myśliwce nieprzyjaciela lub też zaatakować je jeszcze wtedy, gdy znajdują się na lotnisku. Po długiej przerwie ich życzenie zostało spełnione. Najpierw thunderbolt, potem lightning, a na koniec mustang stały się myśliwcami posiadającymi dodatkowe zbiorniki paliwa oraz zasięg działania zwiększony z 475 do 850 mil. 2 lutego 1944 roku rozpoczął się tydzień skoncentrowanych nalotów bombowych na niemiecki przemysł lotniczy. Amerykańskie myśliwce dalekiego zasięgu poskromiły nieprzyjaciela, a bombowce mogły prowadzić precyzyjne naloty dzienne bez niepotrzebnych przeszkód i strat. Był to punkt zwrotny w wojnie z Niemcami. Od tej pory 8 armia powietrzna Stanów Zjednoczonych mogła bombardować w ciągu dnia cele na terenie Niemiec z dużą dokładnością i rosnącą swobodą. Niemcy, tracąc dzienne panowanie w powietrzu, wystawili swoje naj wrażliwsze punkty na ciosy naszej ofensywy strategicznej. Niemieckie myśliwce nocne, obsadzone przez śmietankę pilotów, pozostały groźne aż do końca wojny. Obniżyło to jednak standard myśliwców działających w ciągu dnia,

212


w 1944 roku lotnictwo amerykańskie zdobyło w powietrzu nad terytorium Niemiec w walkach dziennych. W kwietniu nowe środki mylące i nowe taktyki wprowadzające przeciwnika w błąd umożliwiły Brytyjczykom wznowienie na pełną skalę nocnych nalotów na niemieckie miasta. Biorąc pod uwagę dzienne działania 8. armii powietrznej Stanów Zjednoczonych, można powiedzieć, że ofensywa trwała 24 godziny na dobę. Tak wyglądała sytuacja przed rozpoczęciem operacji "Overlord" . co

sprawiło, że

przewagę

.. -

,.

Skuteczność naszych nalotów na Niemcy znacznie wzrosła w wyniku zwiększenia siły wybuchowej bomb. Sprawa ta została przypadkowo poruszona w czasie gorączkowych dyskusji w 1943 roku, na temat groźby rakiet i bomb latających, tzw. "doodle-bugs". Ci spośród ekspertów, którzy w dość czarnych barwach widzieli grożące nam niebezpieczeństwo, poczynili wiele pesymistycznych uwag, porównując efekty naszego bombardowania w Niemczech ze spodziewanym efektem działania rakiet na terenie Anglii. Domy niemieckie, ich zdaniem, są znacznie solidniejsze niż domy angielskie, w związku z czym możerny oczekiwać, że tona środków wybuchowych poczyni dwukrotnie większe zniszczenia w Anglii, aniżeli w Niemczech. Formułując powyższe stwierdzenie, zupełnie przypadkowo przyjęli za pewnik, że bomby nieprzyjacielskie są dwukrotnie silniejsze od brytyjskich, ponieważ Niemcy mieli zwyczaj mieszać materiał wybuchowy z proszkiem aluminiowym. Lord Cherwell zwrócił moją uwagę na to oświadczenie, a ja nakazałem przeprowadzenie wnikliwego dochodzenia pod jego nadzorem. Wyniki zdumiały wszystkich.

Premier do ministra przemysłu 12 października 1943 Poprosiłem niedawno lorda Cherwella o zbadanie względnej skuteczności materiałów wybuchowych używanych przez Niemców i Brytyjczyków oraz sporządzenie raportu w tej sprawie. Załączam egzemplarz owego wstępnego raportu. Szefowie sztabu nalegają, byśmy rozpoczęli stosowanie materiałów wybuchowych z dodatkiem aluminium, nie czekając na rezultaty

213


dalszych prób. Zgadzam się. Chciałbym w przyszłym tygodniu otrzymać od Pana raport na temat konsekwencji wprowadzenia tej zmiany. Problem ustalenia, jak doszło do takiego stanu rzeczy, powinien stać się tematem dochodzenia prowadzonego pod przewodnictwem ministra obrony. Proszę zaproponować trzech kandydatów i przedstawić ich referencje. Sprawa musi być utrzymywana w całkowitej tajemnicy.

Poczynione zostały niezbędne kroki. Okazało się, że we wczesnych dniach wojny, gdy aluminium było bardzo mało, zdecydowano wykorzystywać cały proszek aluminiowy do produkcji bomb głębinowych i zwyczaj ten utrzymał się, pomimo iż aluminium mieliśmy teraz pod dostatkiem. Natychmiast wydano rozkazy poprawienia jakości środków wybuchowych w pierwszym rzędzie ciężkich bomb - przez dodanie proszku aluminiowego, dzięki czemu ich skuteczność wzrosła niemal o 50%. Uznałem, że odkrycia te zasługują na uwagę moich kolegów i w lutym 1944 roku wysłałem następujące pismo: MATERIAŁY WYBUCHOWE

Z

DODATKIEM ALUMINIUM

17 lutego 1944 [1.] Pod koniec września 1943 roku, w czasie dyskusji na temat niemieckich rakiet dalekiego zasięgu, wyrażone zostały wątpliwości dotyczące skuteczności naszych materiałów wybuchowych w porównaniu do niemieckich. Sprawę niezwłocznie przedyskutowali: minister bez teki w Ministerstwie Skarbu oraz szef sztabu wojsk powietrznych, który zaproponował Komitetowi Szefów Sztabu podjęcie szybkich działań zmierzających do ustalenia prawdziwych faktów, a w przypadku wykrycia znacznej niższości naszych materiałów wybuchowych wezwanie odpowiednich władz i poproszenie o wyjaśnienie oraz proponowane środki zaradcze. 2. Zgodnie z sugestią Komitetu Szefów Sztabu minister bez teki w Ministerstwie Skarbu przeprowadził proponowane dochodzenie i w dniu 6 października przedłożył Komitetowi Szefów Sztabu raport, z którego jasno wynikało, że nasze środki wybuchowe są gorsze od niemieckich i że możliwa jest poprawa ich jakości o 40 lub nawet 100%, jeżeli w miejsce dotychczas używanych typów zastosujemy materiały wybuchowe z dodatkiem aluminium. Lord Cherwell sugeruje, by przygotowania do wprowadzenia w życie rzeczonej zmiany

214

OD TEHERANU DO RZ,YMU

zostały rozpoczęte jak najpilniej, jeszcze przed poznaniem rezultatów dalszych prób. Szefowie sztabu i ja zgodziliśmy się z tym zaleceniem i postanowiliśmy poczynić kroki zmierzające do wprowadzenia w ży cie powyższej zmiany. 3. Powołałem także komitet składający się z: sir Waltera Moncktona (przewodniczący), sir Alana Barlowa i sir Roberta Robertsona, aby "zbadali raport dotyczący skuteczności naszych bomb, przyjrzeli się wnikliwie przebiegowi prac eksperymentalnych i wdrożeniowych dotyczących tego problemu w czasie obecnej wojny, oraz złożyli raport stwierdzający czy, a jeżeli tak, to dlaczego, doszło do niepowodzenia w doprowadzeniu badań do pomyślnego zakończenia oraz w praktycznym zastosowaniu rezultatów tychże badań." Krótko mówiąc, niefortunny eksperyment z 1941 roku dał w efekcie ogromnie mylące wyniki, w głównej mierze ze względu na niezadowalające metody pomiarów ciśnienia wybuchowego stosowane w owym czasie. Ponadto przeświadczenie o niemożności zdobycia aluminium zniechęciło osoby odpowiedzialne, które nie zdecydowały się na powtórzenie eksperymentu aż do lata 1943 roku. Dopiero gdy uwagę ministra bez teki w Ministerstwie Skarbu zwróciło stwierdzenie o rzekomej wyższości niemieckich materiałów wybuchowych, co zostało stwierdzone powyżej, wzięto pod uwagę przeprowadzenie nowych eksperymentów. 4. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że siła materiałów wybuchowych z dodatkiem aluminium jest znacznie większa od tej, którą charakteryzowały się rodzaje materiał6w wybuchowych stosowane do tej pory. Uznałem więc za słuszne zwrócić uwagę moich kolegów na przysługę, jaką oddał nam minister bez teki w Ministerstwie Skarbu, informując o niezadowalającym stanie rzeczy, który bez jego interwencji trwałby nadal, z poważną szkodą dla naszych wysiłków wojennych.

Epizod ten dowodzi niezbicie, jak niezbędny wielkim organizacjom jest ktoś, kto nieustannie śledzi bieg wydarzeń .

..,

- ..

Bardzo trudno dokonać oceny, w jakim stopniu angielsko-ameofensywa bombowa zniszczyła niemiecką gospodarkę wojenną i produkcję zbrojeniową. Trzy wielkie bitwy lotnictwa bombowego: o Zagłębie Ruhry, Hamburg i Berlin spowodowały ogromne zniszczenia, wywołując konsternację i panikę w całych Niemczech, a zwłaszcza w świadomości nierykańska


215

mieckich przywódców. Lecz mieli oni do dyspozycji fabryki oraz siłę roboczą z okupowanych państw i pod czujnym okiem Speera wszystkie te zasoby zostały zmobilizowane w ogromnym tempie i z wielką skutecznością. Morale mieszkańców zbombardowanych miast, choć poważnie zachwiane, nie przekształciło się jednak w ogólnonarodową panikę. Raporty przedstawiane Hitlerowi, które jednakże należy traktować z dużą rezerwą, wykazywały, iż niemiecka produkcja zbrojeniowa w roku 1942 wzrosła dwukrotnie. Mając w pamię ci spadek naszej produkcji, wywołany o wiele łagodniejszymi bombardowaniami, trudno raczej dać wiarę temu twierdzeniu. Ponadto Niemcy dowodzili, że w roku 1943 produkcja utrzymała się na tym samym poziomie, co stanowi dowód wzrastają cej skuteczności lotnictwa bombowego. Wiosną 1944 roku alianckie bombowce strategiczne były potrzebne do operacji "Overlord" i nasilenie nalotów na Niemcy znacznie zmalało. Do tego czasu panowaliśmy w powietrzu. Zawziętość walk byłatak duża, że Luftwaffe chwilami nie mogła sobie z nią poradzić. Przez koncentrację wszystkich sił na budowie myśliwców straciła szanse strategicznego kontrataku poprzez zbombardowanie nas. Wyczerpana i pozbawiona koniecznej równowagi, nie była w stanie obronić ani Niemiec, ani samej siebie, przed straszliwymi ciosami. Za przewagę w powietrzu, która z koń cem 1944 roku zamieniła się w panowanie w powietrzu, podziękować należało 8. armii powietrznej Stanów Zjednoczonych, której skuteczność wzrosła po otrzymaniu ochrony w postaci myśliwców dalekiego zasięgu .

.. -..

operacji "Overlord" z coraz większą pytanie: jaką rolę w tej wielkiej operacji ma odegrać lotnictwo? Po długich kontrowersjach wokół spraw technicznych pomiędzy specjalistami od spraw lotnictwa z obydwu krajów okazało się, że plan, który zyskał największe uznanie, zakładał zniszczenie niemieckich kolejowych linii komunikacyjnych we Francji, Belgii i zachodnich Niemczech przez zrzucenie 66 tysięcy ton bomb w czasie W

miarę zbliżania się

natarczywością narzucało się doniosłe

216

OD TEHERAN1) DO RZYMU

zero, co stworzy "kolejową puniemieckich znajdujących się w Normandii. Plan ten właśnie wszedł we wczesną fazę. Główny cel stanowiły zakłady remontowe i lokomotywownie w 93 kluczowych punktach kolejowych, przez które prowadziły drogi do Normandii. Taktyczne siły powietrzne również były przewidziane w tym planie i wobec zbliżania się godziny zero otrzymały specjalne zadanie zniszczenia mostów i taboru kolejowego. 3 kwietnia zatelegrafowałem do generała Eisenhowera:

trzech

miesięcy

przed

godziną

stynię" wokół oddziałów

W czasie dzisiejszego posiedzenia Gabinet dosyć nieprzychylnie do propozycji zbombardowania tak wielkiej liczby francuskich punktów kolejowych w związku z faktem, iż pociągnie to za sobą śmierć wielu dziesiątek niewinnych mężczyzn, kobiet i dzieci. Zważywszy, że są to nasi przyjaciele, uznane zostałoby to za akt potwornego okrucieństwa, przy czym odium nienawiści spadłoby na sprzymierzone lotnictwo. Postanowiono więc, że Komitet Obrony rozważy tę kwestię w tym tygodniu, a następnie minister spraw zagranicznych zwróci się do Departamentu Stanu,·po czym ja wyślę osobisty telegram do Prezydenta. Argument przemawiający za koncentracją na tych właśnie celach jest z militarnego punktu widzenia doskonale wyważony. ustosunkował się

Generał

Eisenhower odpowiedział 5 kwietnia:

Nie wolno nam zapominać, że jednym z zasadniczych czynników nas do podjęcia decyzji o przeprowadzeniu operacji "Overlord" było przekonanie, że nasze siły powietrzne czynią wykonalną tę operację, która w przeciwnym wypadku byłaby ogromnie ryzykowna, jeżeli nie szaleńcza. [... ] Przytoczony argument, przemawiający przeciwko bombardowaniu ośrodków transportowych w krajach okupowanych, jest istotnie bardzo poważny. Jednakże zarówno ja, jak i moi doradcy jesteśmy przekonani, że zbombardowanie tych ośrodków zwiększy szanse zwycięstwa w krytycznej fazie bitwy. [... ] Osobiście jestem zdania, że liczby przewidywanych strat są mocno przesadzone . skłaniających

.. -..


217

W miarę zbliżania się ofensywy powietrznej skierowanej na linie kolejowe, problem ofiar wśród francuskiej i belgijskiej ludności cywilnej, przy znacznie teraz niższych szacunkach, nadal zaprzątał uwagę brytyjskiego Gabinetu Wojennego. Premier do prezydenta Roosevelta 7 maja 1944 [l.] Od trzech tygodni Gabinet Wojenny z uwagą zajmuje się kwestią liczby Francuzów, którzy zostaną zabici podczas nalotów na ośrodki kolejowe we Francji. Odbyły się liczne spotkania sztabowe z udziałem naszych oficerów i przedyskutowałem tę sprawę z generałami Eisenhowerem i Bedellem Smithem. Były i są duże rozbieżności opinii w obu siłach powietrznych - nie między nimi, lecz na krzyż co do skuteczności "planu kolejowego", jak go tutaj w skrócie nazywamy. W końcu wszyscy: Eisenhower, Tedder, Bedell Smith i Portal uznali się za nawróconych. Osobiście nie jestem przekonany, czy jest to najlepszy sposób użycia naszych sił powietrznych we wstępnej fazie operacji i uważam, że nasz główny cel powinna stanowić Luftwaffe.

[...l 2. Gdy projekt ten był przedstawiany po raz pierwszy, mówiono o 80 tysiącach ofiar, z uwzględnieniem rannych i, powiedzmy, 20 tysiącach zabitych. Gabinet Wojenny przyjął tę liczbę z wielką konsternacją z uwagi na okrucieństwo działania sił powietrznych, a zwła szcza RAF-u, na barki którego spadnie wtedy największy ciężar, oraz z uwagi na zarzuty dotyczące niedokładności nocnych bombardowań. Jednakże rezultaty pierwszych, dajmy na to, trzech siódmych, planowanych bombardowań pokazują, że straty wśród francuskiej ludności cywilnej będą znacznie mniejsze od tych, których spodziewają się dowódcy. [ ... ] 3. Cieszę się, że podejmowane są wysiłki mające na celu zmniejszenie rzezi tej przyjaznej nam ludności cywilnej. Jednakże Gabinet Wojenny podziela moje obawy co do niekorzystnego wrażenia, jakie na Francuzach wywrą te masakry, odbywające się na tak długo przed godziną zero operacji "Overlord". Efektem tego może być niechęć wobec wojsk brytyjskich i amerykańskich niosących im wyzwolenie. Niewykluczone, iż pozostawią za sobą dziedzictwo nienawiści. Może się tak zdarzyć, że choć straty francuskie w godzinie zero i później będą bardzo poważne, to w ogniu walki straty wojsk brytyjskich i amerykańskich okażą się znacznie większe, w wyniku czego w umysłach ludzkich powstanie nowa proporcja. Najbardziej niepokoi mnie okres przejściowy. [ ... ]

218


4. Z upoważnienia Gabinetu chciałbym poprosić Pana o rozważe nie całej sprawy z najwyższej politycznej perspektywy i przedstawienie nam swojej opinii jako tematu międzyrządowego. Z jednej strony należy pamiętać, iż rzeź ta obejmie przyjaznych nam ludzi, którzy nie popełnili przeciwko nam żadnego wykroczenia; nie obejmie ona natomiast niemieckiego wroga, mającego na swoim koncie rozliczne okrucieństwa. Z drugiej jednak strony zdajemy sobie sprawę z ryzyka operacji "Overlord" i z niezwykłą powagą myślimy o odniesieniu sukcesu. Z ogromną ostrożnością dobierałem słowa, przedstawiając Panu tę sprawę, lecz chciałbym poinformować, że cały Gabinet Wojenny jest zaniepokojony losem francuskiej ludności cywilnej, nawet jeżeli liczby te w rzeczywistości nie będą tak wysokie, jak pierwotnie przewidywano, i zastanawia się, czy tych samych rezultatów nie udałoby się osiągnąć przy użyciu innych metod. Bez względu na to, co ustalimy, gotowi jesteśmy dźwigać każdą odpowiedzialność razem z Wami.

Prezydent odpowiedział 11 maja: W pełni podzielam Pański niepokój wiążący się ofiarami wśród francuskiej ludności cywilnej wynikającymi z przygotowań lotniczych do operacji "Overlord". Podzielam również Pańskie zadowolenie z faktu, że czynione są wszelkie wysiłki, by zminimalizować liczbę ofiar. Nie wolno lekceważyć niczego, co ułagodzi wrogą nam francuską opinię publiczną, lecz równocześnie trzeba pamiętać, że nic nie może zmniejszyć skuteczności działań prowadzonych przeciwko nieprzyjacielowi w tym krytycznym czasie. Bez względu na ogromne współczucie, jakie żywię wobec ginącej ludności cywilnej, nie jestem gotów, by z tej odległości nakładać jakiekolwiek ograniczenia na działania wojenne prowadzone przez odpowiedzialnych dowódców, które to działania stanęłyby na przeszkodzie sukcesowi operacji "Overlord" lub spowodowały dodatkowe straty wśród alianckich sił inwazyjnych.

To zadecydowało. Tymczasem liczba ofiar wśród francuskiej cywilnej była mniejsza niż się obawiano. Odcięcie pola bitwy w Normandii od posiłków przysyłanych koleją stanowiło największy wkład sił bombowych do operacji "Overlord". Trzeba było zapłacić tę cenę . ludności

.• - '1


219

W rozdziale tym dominują kwestie techniczne. Brytyjs}rje metody nalotu powietrznego dniem albo nocą, zostały poddane surowej próbie i ocenione w świetle efektów. Mam także nadzieję, że sprawa udoskonaleń naszych materiałów wybuchowych oraz wszystkie zawiłości urządzeń radarowych zostały przedstawione w sposób zrozumiały dla laika. Jednak nie godzi się zakończyć tej historii bez złożenia hołdu oficerom i żołnierzom walczącym i ginącym w tej przerażają cej batalii powietrznej, której nikt wcześniej nie znał i której nikt nie mógł sobie wyobrazić. Presja psychiczna, jakiej poddawana była załoga bombowca, sięgała granic ludzkiej dzielności i poświęcenia. Tutaj przypadek liczył się nade wszystko. Istniała zasada, że nikt nie mógł wykonać ponad 30 lotów bez pewnej przerwy. Lecz wielu, którzy rzucali się w wir tych dzikich przygód czuło, że ich szanse na przeżycie są coraz mniejsze. Jak można mieć 30 razy szczęście, szalejąc w świecie maszyn i średnich arytmetycznych? Detektyw McSweeney, jeden z oficerów Scotland Yardu, który czuwał nade mną w pierwszych dniach wojny, postanowił walczyć w bombowcu. Widziałem go kilkakrotnie podczas szkolenia i w czasie walk. Pewnego dnia, radosny i beztroski jak zwykle, choć z lellim wyrazem zamyślenia na twarzy, powiedział: "Następny będzie dwudziesty dziewiąty". To był jego ostatni lot. Nie tylko sercem, ale i umysłem musimy spróbować zrozumieć to, przez co przeszli ci waleczni ludzie, którym wierność krajowi i wspólnej sprawie pozwoliła przetrwać nadludzkie próby. Podawałem takie fakty, jak np. "Amerykanie stracili 60 z 291 latających fortec", albo, przy innej okazji "z 795 samolotów wysłanych przez lotnictwo bombowe nad Norymbergę nie wróciły 94". Załoga amerykańskiej latającej fortecy liczyła 1O osób, załoga brytyjskiego bombowca nocnego 7. Tutaj w ciągu godziny traciliśmy 600 lub 700 wyszkolonych, doświadczo nych żołnierzy. Była to prawdziwa próba ognia. W czasie brytyjskich i amerykańskich bombardowań Włoch i Niemiec liczba ofiar przekroczyła 140 tysięcy, a w okresie opisywanym w tym rozdziale więcej było ofiar wśród załóg naszych samolotów, aniżeli w czasie wielkiej operacji przekraczania Kanału. i

amerykańskie

220


Nikt się nie zachwiał ani nie zawiódł. Ich poświęceniu w dużej mierze zawdzięczamy odniesienie zwycięstwa. Oddajmy im więc należny hołd.

ROZDZIAŁ

XXX

GEHENNA GREKÓW

Tradycje greckie i żydowskie - Grecja pod okupacją niemieckQ - Powstanie EAM i ELAS* - Nasze misje do Grecji - Plany polityczne komunishjcznych grup partyzanckich - Rada generała Smutsa Groźba komunistycznego zamachu stanu - Sprawa monarchii - Poglqdy naszego ~mbasadora na istniejqcq sytuacj{! - Pan Tsuderos wr{!cza swojq rezygtzacj{! - Król Jerzy decyduje si{! powrócić do Kairu Moje telegramy do pana Leepera z 7 i 8 kwietnia - Bunt w greckiej marynarce wojennej i brygadzie greckiej w Egipcie - Nasza polityka w stosunku do Greków - Zbuntowana brygada zostaje otoczona Król przybywa do Kairu - Mój telegram do prezydenta Roosevelta z 16 kwietnia - Jego życzliwa depesza - Kulminacyjny punkt buntów greckich - Zr{!czność generała Pageta - KI{!ska buntowników - Powstanie nowego rzqdu greckiego pod przewodnictwem pana Papandreu - Moje oświadczenie w Izbie Gmin, 24 maja.

recy rywalizują z Żydami o tytuł najbardziej upolitycznionego narodu na świecie. Choćby znajdowali się w beznadziejnej sytuacji i choćby ich krajowi zagrażało śmiertelne niebezpieczeństwo, zawsze będą podzieleni na liczne partie, których przywódcy walczą między sobą z niesłab nącym zapałem. Niezwykle celnie oddaje to powiedzenie, że gdziekolwiek znajdzie się trzech Żydów, dwaj z nich okażą się premierami, a trzeci przywódcą opozycji. To samo zresztą do-

G

*

EAM - Elinikon Apeleftherotikon Metopon, Grecki Front Wyzwolenia Narodowego, utworzony 27 września 1941 r. przez partię komunistycyną, socjalistyczną i Związek Ludowych Demokratów. ELAS - Elinikos Laikos Apeleftheroticos Stratos, Grecka Armia Narodowowyzwoleńcza, powołana w 1941 r przez EAM. Autor w oryginale opuszcza przydawkę "grecki", co dla zachowania stylu zostało utrzymane w przekładzie.

222


przesławnego i starożytnego narodu, którego nie i pełna burz walka o życie sięga początków myśli ludzkiej. Żadne inne nacje nie odcisnęły tak trwałego piętna na obliczu świata. Obydwie wykazały zdolność przetrwania pomimo cierpień i zagrożeń ze strony rozlicznych najeźdźców, z którymi równać się mogły jedynie ich własne wewnętrzne nienawiści, spory i wstrząsy. Upływ kilku tysięcy lat nie spowodował bynajmniej zmiany ich usposobienia, ani też nie zmniejszył w żaden sposób ich witalności. Nie złamali ich ani wrogowie zewnętrzni, ani ci, znajdujący się pośród nich samych i każdy z tych narodów pozostawił nam dziedzictwo geniuszu i mądrości. Żadne inne dwa miasta nie znaczyły więcej w dziejach ludzkości, aniżeli Ateny i Jerozolima. Promieniują ce z nich religia, filozofia i sztuka stanowią światło przewodnie nowoczesnej wiary i kultury. Pomimo całych wieków obcego panowania i nieopisanych cierpień są to nadal żywe społeczno ści i liczące się siły we współczesnym świecie, zmagające się wewnętrznie z nieprawdopodobną żywotnością. Osobiście zawsze trzymałem stronę obydwu, wierząc w to, że zdołają przetrwać zarówno wstrząsy wewnętrzne, jak i światowe tendencje grożące ich całkowitym zniszczeniem .

tyczy innego kończąca się

...

-..

Po wycofaniu się wojsk sprzymierzonych w 1941 roku, Grecja była okupowana przez państwa Osi. W wyniku upadku armii i udania się króla i jego rządu na wygnanie ożyły silne kontrowersje wśród polityków greckich. Zarówno kraj, jak i kręgi greckie za granicą ostro krytykowały monarchię, która usankcjonowała dyktaturę generała Metaksasa, wiążąc się tym samym z reżimem, który właśnie został obalony. Król Jerzy n, opuszczając Kretę w maju 1941 roku, zabrał ze sobą rząd skła dający się w głównej mierze z rojalistów, na czele którego stał pan Tsuderos. W czasie ich długiej podróży przez Kair i Afrykę Południową do Londynu trwały ożywione dyskusje wśród greckich społeczności poza granicami ojczystego kraju. Konstytucja została zawieszona w 1936 roku i debata na temat

GEHENNA GREKÓW

223

ustroju, który zapanuje w wyzwolonej Grecji, musiała być prowadzona przez uchodźców na ziemi sprzymierzonego państwa. Od dawna zdawałem sobie sprawę z wagi tego zagadnienia i w październiku 1941 roku wysłałem list do premiera Grecji, przekazując mu gratulacje z okazji jego pierwszego przemówienia radiowego z Londynu do rodaków w okupowanym kraju i wyrażając radość z powodu ogłoszenia Grecji państwem demokratycznym, na czele którego stoi monarcha konstytucyjny. W Nowy Rok król Grecji wygłosił przez radio przemówienie utrzymane w podobnym tonie. Jeżeli z popiołów tej wojny powstać ma zjednoczony naród, to sprawą najwyższej wagi jest utrzymanie kontaktów pomiędzy wygnańcami a społeczeń stwem w kraju. W czasie pierwszej zimy pod okupacją państw Osi, Grecja cierpiała ogromnie z powodu głodu, któremu częściowo starały się zaradzić dostawy Czerwonego Krzyża, a także z powodu wyczerpania sił bojowych zakończonego zniszczeniem całej armii. Lecz w momencie kapitulacji broń została ukryta w górach i sporadycznie oraz na niewielką skalę planowano opór wobec nieprzyjaciela. W miastach środkowej Grecji głód dostarczył wielu rekrutów. W kwietniu 1942 roku organizacja nazywająca się Frontem Wyzwolenia Narodowego (znana pod swoim greckim skrótem EAM), utworzona ubiegłej jesieni, ogłosiła powstanie ludowej Armii Narodowowyzwoleńczej (ELAS). Drobne grupy bojowe zaczęły powstawać w ciągu tego roku, zwłaszcza w środkowej i północnej Grecji, podczas gdy w Epirze i górach na północnym zachodzie niedobitki armii greckiej oraz miejscowi górale zgromadzili się wokół pułkownika Napoleona Zervasa. Organizacja EAM-ELAS została zdominowana przez zatwardziałych przywódców komunistycznych. Natomiast zwolennicy Zervasa, pierwotnie o sympatiach republikańskich, z biegiem czasu przeszli na pozycje wyraźnie antykomunistyczne. Wokół tych dwóch ośrodków koncentrował się opór grecki wobec Niemców. Żaden z nich nie utrzymywał bezpośrednich kontaktów z rządem greckim w Londynie, ani też specjalnie z nim nie sympatyzował.

224


W przededniu Alamajn postanowiliśmy zaatakować niemieckie linie dostawcze biegnące przez Grecję do Pireusu, portu w Atenach, i ważne bazy na szlaku niemieckim do Afryki Pół nocnej. W związku z tym jesienią 1942 roku brytyjska misja wojskowa pod dowództwem podpułkownika Myersa została zrzucona na spadochronach na terytorium Grecji i nawiązała kontakt z partyzantami. Przy ich pomocy udało się zniszczyć ważny wiadukt na głównej ateńskiej linii kolejowej. Równocześnie greccy agenci przeprowadzili śmiałe i błyskotliwe akcje sabotażowe w Pireusie przeciwko nieprzyjacielskim okrętom. Powodzenie tych działań zachęciło kwaterę główną na Bliskim· Wschodzie do wysłania kolejnych grup brytyjskich wiozących broń i materiały wybuchowe. W ten sposób nawią zano bezpośrednie kontakty z okupowaną Grecją. Latem 1943 roku misje brytyjskie zostały wzmocnione. Dodatkowym motywem pobudzania działań w tym rejonie było odciągnięcie uwagi od zbliżających się działań na Sycylii. Nasze wysiłki zmierzały do przekonania przeciwnika, że po pokonaniu go w Tunezji, sprzymierzeni planują poważny desant na ziemi greckiej. Połączone siły angielsko-greckie wysadziły następny most kolejowy na głównej linii ateńskiej, a nowa akcja sabotażowa również zakończyła się powodzeniem. W efekcie Niemcy wysłali do Grecji dwie dywizje, które mogłyby zostać wykorzystane na Sycylii. Był to jednak ostatni wkład militarny w tę wojnę dokonany przez greckich partyzantów, ponieważ od tej pory całą scenę zdominowały walki zmierzające do przejęcia władzy politycznej. Kłótnie dotyczące kwestii politycznych utrudniały w dużym stopniu działania partyzanckie i niebawem znaleźliśmy się w trudnej i nieprzyjemnej sytuacji. Stawało się jasne, że oto istnieją trzy grupy o rozbieżnych zapatrywaniach: ELAS, licząca obecnie 20 tysięcy ludzi i opanowana w głównej mierze przez komunistów, grupy Zervasa, zwane EDES, liczące 5 tysięcy oraz politycy rojalistowscy zgrupowani w Kairze lub Londynie dookoła króla, wobec którego, jako głowy państwa walczącego po naszej stronie w 1941 roku mieliśmy specjalne zobowiąza nia. Każda z tych grup sądziła, że sprzymierzeni prawdopodob-

GEHENNA GREKÓW

225

i rozpoczęła się prawdziwa walka o wła z korzyścią dla naszego wspólnego nieprzyjaciela. W marcu 1943 roku grupa wpływowych polityków ateńskich podpisała manifest nakłaniający króla, by nie powracał po wojnie do kraju, do momentu przeprowadzenia plebiscytu. Najważniejsze było, aby król zadeklarował się, po czyjej stronie stoi. W związ ku z tym 4 lipca król wygłosił pojednawcze przemówienie radiowe do narodu greckiego, w którym obiecał przeprowadzenie wyborów powszechnych natychmiast po wyzwoleniu kraju oraz powiedział, że po przyjeździe do Aten rząd grecki znajdujący się obecnie na wygnaniu poda się do dymisji, aby umożli wić powstanie administracji opartej na możliwie szerokiej bazie. Jednak grupy znajdujące się w kraju domagały się szybszych działań. Wkrótce potem doszło do drobnego buntu w małych siłach greckich, które zgromadziliśmy na Bliskim W schodzie, gdzie BAM szerzył już swoją propagandę. W sierpniu w Kairze zebrała się delegacja sześciu przywódców głównych grup oporu w Grecji i zażądała, by plebiscyt został przeprowadzony jeszcze przed powrotem króla oraz aby trzy miejsca w rządzie greckim na wygnaniu zostały zajęte przez polityków znajdujących się na terenie Grecji. Jednak ani król, ani premier nie wyrazili zgody. W trakcie pobytu w Quebecu, otrzymałem następujący telegram od króla Jerzego: nie

wygrają tę wojnę

dzę,

Król Grecji (Kair) do Premiera i prezydenta Roosevelta 19 sierpnia 1943 14 lipca obwieściłem mojemu narodowi, że po wyzwoleniu kraju będzie mógł wybrać odpowiadającą mu formę rządów w drodze wolnych wyborów. Nagle jednak staję przed ogromnie dziwaczną sytuacją, kiedy to z Grecji przybywa kilku osobników mających rzekomo reprezentować różne grupy partyzanckie oraz pewne dawne partie polityczne i wszyscy oni usiłują nakłonić mnie do obwieszczenia, że powrócę dopiero po plebiscycie, który zadecyduje o formie przyszłego ustroju. [ ... ] W tej sytuacji chciałbym poprosić o radę, jakie postępowanie w obecnym czasie najlepiej przysłuży się sprawie Grecji oraz Narodów Zjednoczonych.

226


Osobiście skłaniam się ku kontynuacji polityki ustalonej przez nas przed moim wyjazdem z Anglii. Czuję, że powinienem wrócić do Grecji razem z moimi wojskami, nawet jeżeli wyjechałem z tego kraju, by działać w jego interesach wśród naszych sprzymierzeńców, rzecz jasna jeżeli rozwój wydarzeń politycznych sprawi, że posunię cie takie będzie rozsądne.

Natychmiast wysłałem następującą depeszę: Premier do ministra spraw zagranicznych 19 sierpnia 1943 Jeżeli w wyzwoleniu Grecji wezmą udział znaczne siły brytyjskie, wówczas król powinien powrócić do kraju wraz z wojskami angielsko-greckimi. Jest to najbardziej prawdopodobne rozwiązanie. Jeżeli jednak Grecy są dostatecznie silni, by sami wypędzić Niemców, może się okazać, że mamy o wiele mniej do powiedzenia w tej sprawie. W takim przypadku król będzie musiał zażądać równej reprezentacji rojalistów i republikanów. W każdym razie popełniłby ogromny błąd zgadzając się na pozostanie poza granicami Grecji w czasie, gdy toczy się walka o wyzwolenie kraju i gdy warunki uniemożliwiają przeprowadzenie pokojowego plebiscytu.

Smuts, który uważnie śledził koleje losu Greków, przesłał mi wnikliwy komentarz.

również

Generał Smuts

do Premiera 20 sierpnia 1943 podejrzenia, że agenci wywiadu brytyjskiego, którzy ściągnęli greckich patriotów i przedstawicieli różnych partii do Kairu, są antyrojalistami oraz że reprezentanci patriotów mają ciągoty komunistyczne. Król Jerzy stał zawsze po stronie sprzymierzonych, poświęcając wiele dla naszej sprawy i powinniśmy bezwzględnie udzielić mu poparcia w tej trudnej dla niego sytuacji. Uważam za słuszne, by raz jeszcze wyraźnie zapewnił Pan rząd grecki, że rząd Zjednoczonego Królestwa stoi po stronie króla, przynajmniej do momentu, kiedy naród grecki, w odpowiednich warunkach, dla których konieczny jest publiczny spokój, sam będzie w stanie zadecydować o formie swojego ustroju. Należy bezwzględnie wykluczyć plebiscyt albo wybory powszechne natychmiast po okupacji Grecji przez wojska sprzymierzone, gdyż doprowadziłoby to do zamieszek, jeżeli nie do wojny domowej, co jest bardzo prawdopodobne, biorąc pod uwagę istniejące rozgoryczenie. Administracja państw sprzymierzonych wiążąca się z okupacją wojskową powinna trwać do momentu, kiedy opinia publiczna się uspokoi i zmaleją napięcia w całym kraju. W tym Istnieją poważne

227

GEHENNA GREKÓW

okresie przejściowym król Jerzy i rodzina królewska mogą powrócić do Grecji, by udzielać moralnego wsparcia administracji alianckiej. Żywię jednakowoż poważne obawy, iż przy obecnym zaognieniu nastrojów, nie tylko w Grecji, lecz również na terenie innych państw bałkańskich, po okupacji państw sprzymierzonych powstanie olbrzymi chaos, który opanują jedynie rządy twardej ręki. Jeżeli pozwolimy politykom szaleć wśród tych ludzi, fala nieporządku i masowy komunizm zaleją zupełnie tę część Europy. To niebezpieczeństwo jest prawdopodobne nawet we Włoszech, lecz pewne w Grecji i na Bałka nach. Należy wobec tego jasno powiedzieć, że zamierzamy utrzymać porządek i władzę pod kontrolą państw sprzymierzonych do czasu, aż sytuacja dojrzeje do tego, by naród sam mógł określić odpowiadającą mu formę rządów. Sytuacja w Grecji zbliża się do punktu kulminacyjnego i uważam, że nadszedł czas, aby porozmawiać z Prezydentem, ponieważ w grę wchodzi kierunek naszej przyszłej polityki. Bolszewizacja złamanej i zrujnowanej Europy jest jak najbardziej prawdopodobna i zapobiec jej można poprzez wysyłanie dostaw żywności i tymczasową kontrolę państw sprzymierzonych .

.. -..

Włoch

we wrześniu 1943 roku zachwiała całą w Grecji. ELAS, w której ręce wpadło najwięcej sprzętu włoskiego, a w tym uzbrojenie całej dywizji, zdobyła przewagę militarną nad pozostałymi ugrupowaniami. Niebezpieczeństwo komunistycznego zamachu stanu, związanego z wycofaniem się Niemców, stało się teraz zupełnie realne i wymagało gruntownych przemyśleń. 29 września wysłałem depeszę do szefów sztabu. Kapitulacja

równowagą sił

Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 29 września 1943 Całkowicie zgadzam się z ministrem spraw zagranicznych w tej istotnej kwestii. W przypadku, gdyby Niemcy mieli się ewakuować z Grecji, musimy wysłać do Aten 5 tysięcy żołnierzy brytyjskich z wozami pancernymi i gąsienicowymi transporterami opancerzonymi typu Bren. Nie będą potrzebować ani transportu, ani artylerii, gdyż towarzyszyć im będą greckie oddziały z Egiptu. Zadaniem ich będzie wspieranie prawowitego rządu greckiego. Zresztą Grecy nie dowiedzą się, jakie siły ciągną za tymi pierwszymi. Być może dojdzie do jakichś drobnych sprzeczek pomiędzy grupami partyzanckimi, lecz Brytyjczycy będą traktowani z wielkim szacunkiem, zwłaszcza że

228


ocalenie kraju od klęski głodu zależeć będzie od naszych wysiłków w pierwszych miesiącach po wyzwoleniu. Oddziały nie muszą być przygotowane na nic poważniejszego, aniżeli stłumienie rozruchów w stolicy lub po prostu wkroczenie do niej. [ ... ] W momencie, gdy powstanie stabilny rząd, przygotujemy się do opuszczenia kraju. Była to pierwsza sugestia, że kto wie, czy nie zostaniemy zmuszeni do interwencji w wewnętrzne sprawy Grecji w chwili wyzwolenia. Wydarzenia nabrały teraz większego tempa ponieważ ELAS przygotowała plany przejęcia władzy natychmiast po wycofaniu się Niemców, a przed powstaniem konstytucyjnego rządu. Zimą działania przeciwko nieprzyjacielowi były minimalne. W październiku siły ELAS zaatakowały EDES (Zervasa), a kwatera główna w Kairze momentalnie wstrzymała dostawy broni dla ELAS. Nasze misje robiły wszystko, co w ich mocy, aby ograniczyć i zakończyć wojnę domową, która wybuchła w zrujnowanym i okupowanym kraju .

.. .. ..

Decyzje podjęte w czasie konferencji w Kairze i Teheranie jedynie w sposób pośredni wpłynęły na położenie Grecji. Nigdy nie planowano żadnego większego desantu wojsk sprzymierzonych w tym rejonie, ani też wysłania poważniejszych sił brytyjskich za wycofującym się Niemcami. Rozważano zatem środki zmierzające do zapobieżenia anarchii. Jak nas poinformowano, jedyną osobą, znajdującą się poza wszelkimi sporami partyjnymi, był arcybiskup Aten Damaskinos. W czasie pobytu w Kairze pan Eden przedstawił królowi korzyści płynące z czasowej regencji. Równocześnie mieliśmy nadzieję, że wysyłając brygadę grecką do walk we Włoszech, podniesiemy prestiż rzą du greckiego na wygnaniu, który będzie jednocześnie w stanie wysłać lojalne oddziały do zachodniej Grecji, gdyby zaszła taka potrzeba. Król nie zgodził się na regencję i powrócił do Londynu. W tym czasie EAM wraz ze swoim zbrojnym ramieniem ELAS utworzył "państwo w państwie" w górach środkowej i północ-

GEHENNA GREKÓW

229

nej Grecji. W lutym 1944 roku oficerom brytyjskim udało się doprowadzić do kruchego rozejmu pomiędzy ELAS i EDES. W tym czasie wojska sowieckie znajdowały się już na granicy rumuńskiej. Wzrastały szanse na niemiecką ewakuację z Bałka nów, a wraz z nimi coraz bardziej prawdopodobny wydawał się powrót rządu królewskiego, z poparciem brytyjskim. Przyjmując, że do obu tych wydarzeń może dojść w kwietniu, przywódcy EAM postanowili działać. 26 marca utworzono w górach Polityczny Komitet Wyzwolenia Narodowego, a wiadomość o tym fakcie została przekazana światu drogą radiową. Było to bezpośrednie wyzwanie wobec przyszłej władzy rządu Tsuderosa. Tak więc powstała alternatywna administracja kontrolowana przez komunistów jako punkt zborny dla wszystkich Greków. Był to początek problemów w greckich siłach zbrojnych na Bliskim Wschodzie oraz w greckich kręgach rządowych za granicą. 31 marca grupa oficerów wojsk lądowych, marynarki i lotnictwa zwróciła się do Tsuderosa z żądaniem rezygnacji z dotychczasowego stanowiska. Sprawy znalazły się w punkcie krytycznym, lecz król Grecji przebywający w Londynie chyba nie zdawał sobie z tego sprawy. Pan Leeper, nasz ambasador przy rządzie greckim w Kairze zatelegrafował 6 kwietnia: "Czuję, że muszę się wyrażać ze skrajną szczerością. Król Grecji igra z ogniem. Nie zdając sobie sprawy z błyskawicznego następstwa wydarzeń, naraża on nie tylko interesy monarchii, lecz także interesy całego kraju. [ ... ] EAMjest świadomy niebezpieczeństwa, jakie stanowi dlań stworzenie wspólnego frontu przez polityków w Atenach i rząd grecki w Kairze. EAM pojmuje, że wynikiem takiego porozumienia będzie wzmocnienie pozycji tutejszego rządu oraz koniec wszelkich prób tworzenia odrębnego rządu w górach. Wykorzystał więc przerwę, by uderzyć na rząd grecki posługując się do tego celu siłami zbrojnymi. Jego agitacja odniosła pewien sukces, a w ciągu kilku następnych dni może go jeszcze powiększyć." "Pan Tsuderos - stwierdzał dalej ambasador - znajduje się w kropce. Wprawdzie w wyniku pism popierających go, wysłanych przez arcybiskupa i polityków w Atenach, zapewnił sobie i swoim kolegom dobrą podstawę do

230


współpracy,

lecz sytuacja ta opierała się na założeniu, że będzie on w stanie nakłonić króla do podpisania aktu konstytucyjnego, mianującego arcybiskupa regentem. Minęło jednak kilka tygodni, a Tsuderos nie otrzymał od króla ostatecznej odpowiedzi, a jedynie jego pierwsze wrażenia na ten temat, utrzymane w tonie negatywnym. Tsuderos ukrył to przed swoimi kolegami, aby uniknąć wybuchu. [ ... ] Postępowanie takie miałoby pewne szanse powodzenia, gdyby nie agitacja EAM w szeregach armii." Tego samego dnia pan Tsuderos złożył rezygnację polecając na swoje miejsce pana Venizelosa, ministra marynarki handlowej w swoim rządzie. 4 kwietnia wybuchły zamieszki warmii greckiej. W jej skład wchodziła 1 brygada, co do której żywi łem nadzieję, że weźmie udział w kampanii włoskiej. 5 kwietnia około setki buntowników zajęło biuro komendanta żandar merii. Zostali oni otoczeni przez oddziaŁy brytyjskie i policję egipską oraz bez większych trudności wywiezieni do obozów odosobnienia. W Aleksandrii jakiś przywódca miejscowego związku marynarzy zabarykadował się w swoim domu wraz z 30 zwolennikami i nie chciał ustąpić nawet wobec żądań policji. Załogi pięciu okrętów wchodzących w skład greckiej marynarki wojennej opowiedziały się za republiką i zażądały ustą pienia wszystkich członków obecnego rządu. Wręczyli oni królowi swoje rezygnacje, lecz zgodzili się pozostać na stanowiskach do czasu ich zaakceptowania .

.. - ,.

W tym czasie stałem na czele Foreign Office, co spowodowane było nieobecnością pana Edena. W związku z tym wszystkie sprawy przechodziły bezpośrednio przez moje ręce. Do najwyższego dowódcy sił sprzymierzonych w rejonie Morza Śródziemnego wysłałem następujące pismo: Premier do generała Wilsona; do powtórzenia generałowi Alexandrowi 5 kwietnia 1944 Już trzy miesiące minęły od momentu, kiedy ustaliliśmy, że brygada grecka, jeżeli to będzie konieczne bez żadnych pojazdów koło wych, zostanie wysłana z Egiptu do Włoch, by wziąć udział w ofen-

GEHENNA GREKÓW

231

sywie sprzymierzonych. O ile mi wiadomo, jedna kompania dotarła na miejsce, a pozostałe znajdą się tam w ciągu miesiąca. Skąd te opóźnienia i trudności w przerzuceniu garstki ludzi? Przebywając w Egipcie mogą z łatwością wpaść w sidła szalejącej tam rewolucyjno-komunistycznej propagandy. Szatan zawsze znajdzie coś dla tego, kto nie ma się czym zająć. Proszę ich jak najszybciej wysłać z Egiptu i umieścić w odpowiednim miejscu w południowych Włoszech. Ta drobna kwestia, mająca tak ogromne znaczenie polityczne, nie powinna się ciągnąć aż tak długo.

już

7 kwietnia wysłałem następujące pismo do pana Tsuderosa: Byłem wstrząśnięty słysząc o Pańskiej rezygnacji, gdyż pozostawia ona Grecję samej sobie w chwili tak niebezpiecznej dla jej życia narodowego. Król, z którym się właśnie widziałem, powiedział mi, że nie przyjmie Pańskiej rezygnacji. W przyszłym tygodniu wybiera się do Kairu. Myślę, że będzie Pan oczekiwał najego przyjazd.

Sytuacja w greckiej armii i marynarce uległa dalszemu pogorszeniu i pan Venizelos ogłosił, że nie jest w stanie przyjąć proponowanego mu stanowiska. Pan Tsuderos odpowiedział mi 7 kwietnia: "Pozostanę na stanowisku, tak jak wymagają tego prawa Grecji oraz jak Pan tego pragnie, do czasu, aż obecny kryzys zostanie rozwiązany w sposób zgodny z prawem. Jeżeli król czeka z rozwiązaniem kryzysu do momentu przybycia do Egiptu, to obawiam się, że do tego czasu nie będzie już żadnych szans na jego rozwiązanie." 7 kwietnia do Foreign Office przyszedł następujący telegram od pana Leepera: "To, co dzieje się obecnie wśród Greków, to nic innego, jak po prostu rewolucja. Właśnie w takich warunkach prowizoryczny rząd grecki na wygnaniu, cierpiąc na wszystkie słabości, które zakłada taka sytuacja, usiłuje znaleźć jakieś środki zaradcze. Poniósł całkowitą klęskę, a przyczyniła się do tego niemoż ność wprowadzenia w życie jakiejkolwiek zmiany prawnej bez zgody znajdującego się daleko króla. [ ... J " Nasz ambasador miał jednak nadzieję, że wszystko można załatwić w Kairze bez króla. "Przyjazd króla w chwili obecnej spowoduje tylko nowe kłopoty. Tego zdania są Tsuderos

232


i wszyscy jego koledzy. Byłby tutaj odizolowany i nie mógłby ruchu, co stałoby się dla nas niezwykle kło potliwe." Prosił więc Foreign Office, by uczyniło wszystko, aby przekonać go do zaniechania wyjazdu. "Biorąc pod uwagę sytuację, w której się obecnie znajdujemy, rady osób przebywają cych na miejscu powinny zostać wysłuchane. Moje poglądy podzielają wszyscy tu obecni." wykonać żadnego

la _

•

Tego dnia król Grecji przybył do Londynu, by spotkać się ze na lunchu. Bez żadnych komentarzy pokazałem mu telegram ambasadora. Powiedział, że niezwłocznie uda się do Kairu. Pomyślałem, że postępuje zupełnie słusznie. mną

7 kwietnia 1944 z królem. Jest zdecydowany powrócić do Kairu wylatując stąd w niedzielę wieczorem, mimo Pań skiego telegramu (który pokazałem królowi). Uważam, że jest to słu szny krok. Jeżeli, jak Pan mówi, to, co dzieje się w Kairze, to grecka rewolucja, to nie mogę mu radzić, aby trzymał się z dala i pozwolił, by cokolwiek rozstrzygnęło się pod jego nieobecność. [... ] Równocześ nie należy ostrzec wszystkich greckich polityków i agitatorów, iż nie zawahamy się przed podjęciem odpowiednich środków bezpieczeń stwa w celu zapobieżenia agitacji i demonstracjom, które zagrażają praworządności w Egipcie oraz podważają pozycję króla i rządu greckiego. [ ... ] Powinien Pan poinformować pana Tsuderosa, iż liczę, że pozostanie na stanowisku do czasu, aż obecny kryzys zostanie rozwiązany w sposób zgodny z prawem. [ ... ] Jest to dla Pana szansa okazania owej niewzruszoności i opanowania, które zazwyczaj kojarzą się z brytyjską służbą dyplomatyczną. Premier do pana Leepera

Przedyskutowałem całą sytuację

Następnego

dnia dodałem:

Premier do pana Leepera 8 kwietnia 1944 Jeżeli pogoda będzie sprzyjająca, król wyleci w niedzielę wieczorem. Chciałbym, aby pan Tsuderos stanął na wysokości zadania. Oczywiście, jeżeli wspomoże go w tym pan Sofokles Venizelos, tym lepiej. Gdy król przybędzie na miejsce, brytyjska służba bezpieczeń stwa musi zapewnić mu ochronę. Rzecz jasna, będzie on potrzebował kilku dni na podjęcie decyzji i w żadnym wypadku nie wolno go popędzać. Jednocześnie wysyłam polecenie dowódcom wojskowym,

233

GEHENNA GREKÓW

by jak najszybciej wyprawili brygadę grecką do Włoch. Oczywiście niech wyeliminują wszystkie krnąbrne elementy. Oczekuję, że w podobny sposób Admiralicja zachowa dyscyplinę na okrętach, używając jednak tylko tyle siły, ile jest naprawdę konieczne. Dla Pana to niezwykła okazja. Powinien się Pan trzymać wyznaczonej przeze mnie linii i nie martwić konsekwencjami. Mówi Pan, że żyje na wierzchołku buzującego wulkanu. A gdzież indziej można żyć w takich właśnie czasach? Proszęjednak niezwykle starannie stosować się do otrzymywanych ode mnie instrukcji, które, według stopnia ważności, przedstawiają się następująco: po pierwsze, należy utrzymać porządek i dyscyplinę w siłach zbrojnych, po drugie, należy zapewnić bezpieczeństwo osobie króla, po trzecie, należy zrobić wszystko, by nakłonić Tsuderosa do pozostania na stanowisku do czasu, aż król znajdzie się na miejscu i wszystko przemyśli, po czwarte, należy spróbować nakłonić Venizelosa, by pozostał z Tsuderosem, po piąte, uczcić Niedzielę Wielkanocną w sposób pobożny i godny .

.. - ...

8 kwietnia załoga jednego z niszczycieli greckich odmówiła wyruszenia w morze dopóki nie powstanie rząd, w którym znajdą się przedstawiciele EAM. Zbuntowana brygada grecka zajęła pozycje obronne dookoła swojego obozu, a kłopotów należało się spodziewać także w niewielkich greckich siłach powietrznych. Tak więc rozwiały się moje plany wysłania do Włoch brygady greckiej. Nieco później zatelegrafowałem do generała Pageta, dowodzącego siłami brytyjskimi w Egipcie: Premier do generała Pageta 8 kwietnia 1944 Zbuntowana brygada grożąca swoim oficerom powinna absolutnie zostać otoczona i zmuszona do poddania poprzez wstrzymanie wszelkich dostaw. Dlaczego pomija Pan drogę wodną? Czy w ten sposób nie osiągnęlibyśmy prędzej spodziewanego rezultatu? To jasne, że oddziały te powinny zostać rozbrojone. Zdaję sobie równocześnie sprawę, że możemy się pożegnać z planami wysłania ich do Włoch. Proszę mnie na bieżąco informować o planach rozbrojenia. Nie może my pozwalać, by cudzoziemskie formacje militarne, za które jesteśmy ostatecznie odpowiedzialni, dokonywały politycznych rewolucji. We wszystkich przypadkach oddziały brytyjskie powinny być używane w dużych liczbach w celu zastraszenia, co zmniejszy do minimum rozlew krwi.

234 Przesłałem również


panu Leeperowi pełny opis naszej polity-

ki w stosunku do Greków: 9 kwietnia 1944 Kraj nasz utrzymuje stosunki z prawnie ukonstytuowanym rządem greckim na czele z królem, który jest sprzymierzeńcem Wielkiej Brytanii i nie może zostać porzucony, by zaspokoić chwilowy wzrost apetytów wśród ambitnych emigracyjnych zer. W podobny sposób Grecji nie mogą prawnie reprezentować poszczególne grupy partyzantów, w wielu przypadkach niewiele różniących się od bandytów, którzy przybierają pozy zbawców swojego kraju, podczas gdy w rzeczywistości żerują na miejscowych wieśniakach. Jeżeli zajdzie konieczność, to publicznie potępię owe elementy i tendencje, aby pokreślić przywiązanie Wielkiej Brytanii do Grecji, której cierpienia dzieliliśmy w drobnym tylko stopniu, nie będąc, niestety, tak dobrze uzbrojonymi, jak jesteśmy obecnie. Jest naszym jedynym pragnieniem i celem, aby Grecja stała się wspaniałym i wolnym państwem wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, godnym przyjacielem i sprzymierzeńcem zwycięskich mocarstw. Niech wszystko przeto działa na rzecz tego celu i niechaj jednocześnie będzie jasne, że żaden nieodpowiedni krok nie ujdzie naszej uwagi. Prowadziłem intensywne przygotowania do wysłania brygady greckiej do Włoch. Tam, w dalszym ciągu, mogłaby wziąć udział we wkroczeniu do Rzymu, co powinno nastąpić jeszcze tego lata. Ta brygada, 1. brygada grecka, przedstawicielka armii, która odparła atak włoskiego najeźdźcy i poniosła klęskę jedynie w wyniku zdradzieckiej i brutalnej interwencji niemieckich hord, miała i nadal ma szanse na rozsławienie imienia Grecji na całym świecie. To żałosne, iż jej żołnierze upamiętnili tę okazję poprzez niegodny, a nawet wię cej, zasługujący na pogardę przykład niezdyscyplinowania, który przez wielu może zostać przypisanym nędznemu strachowi przed wysłaniem na front. Podobnie też grecka marynarka wojenna, pełna dzielnych marynarzy i odgrywająca tak istotną rolę w utrzymaniu dobrego imienia swojego kraju nie powinna nagle mieszać się do polityki i dyktować konstytucji narodowi greckiemu. Wierzę, iż możliwe jest przywrócenie obydwu tym siłom utraconego poczucia narodowej godności i obowiązku, jeśli tylko przywództwo obejmą odpowiednie osoby, wspierane, na wszelki wypadek, przez przeważające siły militarne. Przez cały czas planowałem umieszczenie Greków na powrót w radzie zwycięskich narodów. Proszę tylko spojrzeć, jak włączyliśmy ich do Włoskiego Zgromadzenia Doradczego i usiłowaliśmy wysłać bry-

235

GEHENNA GREKÓW

gadę, by wzięła udział w nadchodzących zwycięstwach we Włoszech. Grecy, przebywający bezpiecznie w Egipcie pod naszą ochroną, mający do dyspozycji nasze jednostki i uzbrojeni w naszą broń lub też w jakikolwiek inny sposób chronieni przez władzę wojskową brytyjskiego naczelnego dowódcy na Bliskim Wschodzie, postąpią nikczemnie i podle w oczach historii, jeżeli pozwolą, by ich wewnętrz ne spory uniemożliwiły wypełnienie zaszczytnych obowiązków wobec swojego kraju, które spoczywają teraz na ich barkach. W wyniku ich egoistycznego, nieopanowanego zachowania zepchną Grecję do rzędu krajów nie liczących się na arenie światowej, hańbą okrywając swoje imię po wsze czasy. Król jest sługą swojego narodu. Nie pragnie wcale nim rządzić. Gdy tylko zostaną przywrócone normalne warunki, podda się decyzjom swojego narodu. Siebie oraz cały dwór królewski oddaje do dyspozycji narodu greckiego. Gdy Niemcy zostaną wypędzeni, Grecja stanie się albo republiką, albo monarchią - zgodnie z wolą narodu. Dlaczego więc Grecy nie mogą zachować swojej nienawiści dla wspólnego wroga, który zadał im tak okrutne cierpienia i zmazałby ich z powierzchni ziemi, gdyby nie ogromne wysiłki państw sprzymierzonych?

.. - ..

Generał

mi, że ponieważ 1. brygada grecka swoim oficerom i odmówiła złożenia broni po wydanym przez niego rozkazie, proponuje podjęcie bezpośrednich kroków w celu wyegzekwowania tychże rozkazów. Zatelegrafowałem 9 kwietnia: "Te incydenty rozwijają się niezwykle szybko i w pełni zgadzam się z podejmowanymi przez Pana krokami. [ ... ] Będzie to ogromny sukces, jeieli poskromi Pan tę brygadę bez rozlewu krwi. Lecz poskromić ją trzeba. Moie Pan liczyć na moje poparcie." Brygada grecka została teraz otoczona przez przeważające wojska brytyjskie. Jej siły wynosiły 4 500 ludzi i ponad 50 dział, które ustawiono na pozycjach obronnych. 12 kwietnia wysłałem dalsze instrukcje do pana Leepera i pozostałych osób odpowiedzialnych: "Nie ma mowy o dyktowaniu przez buntowników warunków politycznych. Muszą się poddać bezwarunkowo. Wielkim błędem byłoby obiecywanie bezkarności prowodyrom. [ ... ] Łaskawość należeć będzie do króla. Proszę Paget

doniósł

zbuntowała się przeciwko

236


poinformować podjęciem

mnie o swoich poglądach w tej kwestii przed ostatecznych działań."

I dalej: Premier do pana Leepera i innych 14 kwietnia 1944 odpowiedzialnych osobistości (Kair) Przede wszystkim należy pozwolić, aby odcięcie dostaw zarówno drogą morską, jak i lądową zaczęło dawać się buntownikom we znaki, zanim zdecydujemy się na użycie siły. Broń, jaką stanowi blokada, powinna być wykorzystana do maksimum i należy się tutaj uzbroić w dużą cierpliwość. Proszę się nie martwić, jak wpłynie to na sprawy zewnętrzne. Proszę również zbyt wyraźnie nie okazywać chęci do pertraktacji. Trzeba zostawić ich tak, jak są, otoczonych łańcuchem artylerii i przeważającymi siłami, i poczekać, aż głód zrobi swoje. W żadnym wypadku nie wolno przyjmować pomocy od sił sowieckich lub amerykańskich, jeżeli uprzednio nie wyrażę na to zgody. Posiadamy wystarczające siły i mnóstwo czasu. Przywrócenie dyscypliny wśród buntowników jest istotniejsze od utworzeniajakiegokolwiek rządu greckiego. Mieszanie się jednej brygady i flotylli do spraw politycznych byłoby niezwykle szkodliwe. Z najświeższych doniesień wynika, że sytuacja w brygadzie greckiej zaczyna się poprawiać i że wyczerpali właśnie posiadane przydziały żywności. Proszę to wykorzystać i informować mnie na bieżą co.

I następnego dnia: Premier do pana Leepera 15 kwietnia 1944 Proszę nie zwracać uwagi na możliwe nastroje antybrytyjskie wśród miejscowych Greków. Błędem byłoby, gdybyśmy zakończyli tę poważną sprawę rozdając naokoło całusy. Na to przyjdzie czas później i będzie to dowodem łagodności ze strony króla i jego nowego rządu. Naszym zadaniem jest dostać tych ludzi w swoje ręce, rozbrojonych, bez żadnych warunków i, mam nadzieję, bez rozlewu krwi.

e,

:et ••

Tymczasem król przybył do Kairu i 12 kwietnia wydał obwieszczenie, w którym zapowiedział utworzenie reprezentatywnego rządu, w skład którego wejdą w głównej mierze Grecy

GEHENNA GREKÓW

237

znajdujący się

na terytorium Grecji. Następnego dnia Venizelos miejsce Tsuderosa i w tajemnicy zaczęto ściągać reprezentantów z metropolii. Przedstawiłem teraz całą sytuację Prezydentowi, który podzielał moje poglądy oraz był przyjaźnie nastawiony do króla Grecji. zajął

Premier do prezydenta Roosevelta 16 kwietnia 1944 Wybuch w greckich wojskach lądowych i marynarce wojennej nastąpił tuż po powstaniu w górach Grecji Komitetu Politycznego sponsorowanego przez EAM i nie ulega najmniejszej wątpliwości, że elementy skrajne, od dawna zmierzające do zbuntowania sił greckich przeciw swemu prawowitemu władcy, potraktowały to jako wymarzoną okazję do otwartych i gwałtownych działań. Dysydenci są niewątpliwie przeciwni królowi i opowiadają się za republiką, lecz w czasie tych wszystkich zamieszek ani razu nie doszło do bezpośred niego ataku na osobę króla, a jedynym konkretnym żądaniem, jakie wysunięto było, aby rząd grecki podjął natychmiastowe kroki w celu uznania i połączenia się z Komitetem Politycznym w Grecji. Kryzys wybuchł w szczególnie niekorzystnym momencie, ponieważ pan Tsuderos już wysłał zaproszenia grupie umiarkowanych polityków ateńskich, proponując aby przyjechali do Kairu i weszli w skład rządu. Zaprosił także przedstawicieli EAM, organizacji kierowanej przez komunistów, którzy utworzyli, a obecnie zdominowali Komitet Polityczny. Tsuderos więc czynił wszystko, co było w jego mocy, aby utworzyć prawdziwie reprezentatywny rząd. Program ten popierali jego koledzy, którzy, jak się zdaje, nie przykładali ręki do wywołania zamieszek w siłach zbrojnych. Byli jednak niezwykle zazdrośni o pozycję Tsuderosa i wykorzystali niepokoje warmii greckiej (początkowo bardzo niewielkie), aby się go pozbyć. Czując, że traci kontrolę nad sytuacją, Tsuderos złożył rezygnację i zaproponował Venizelosa na stanowisko premiera. Niepokoje w armii greckiej rozszerzyły się niebawem na marynarkę i przyjęły rozmiary regularnego buntu w obydwu formacjach. Politycy w Kairze uświadomili sobie, że nie chodzi już tutaj o osobiste ambicje i urazy i zaczęli rozglądać się za kandydatem na premiera, dostatecznie znanym ze swoich lewicowych poglądów, by mógł zostać zaakceptowanym przez buntownicze elementy w siłach zbrojnych. Jednak król Grecji nie był skłonny zgodzić się na nowy rząd, którego skład został podyktowany przez buntowników. Wychodził on z założenia, że przed podjęciem jakichkolwiek prób odbudowy prawowi-

238

tego rządu,


należy przywrócić porządek

w greckich siłach zbrojnych. z nim zgodziłem i poinstruowałem naszego ambasadora przy rządzie greckim, by nakłonił ministrów greckich do pozostania na swoich stanowiskach do czasu, aż król powróci do Kairu i zapanuje nad całą sytuacją. I, muszę z radością powiedzieć, przystali na to. Przekazałem także instrukcje władzom wojskowym na Bliskim Wschodzie, by rozprawiły się z niezdyscyplinowaniem w greckich siłach zbrojnych znajdujących się pod ich dowództwem. Porządek nie został jeszcze całkowicie przywrócony, lecz zbuntowane elementy zostały odizolowane i gdy tylko prowodyrzy znajdą się pod kluczem, bunt szybko wygaśnie. Król Grecji właśnie przybył do Kairu i po zbadaniu sytuacji utworzył rząd pod kierownictwem pana Venizelosa. Całkowicie się

Prezydent przesłał mi

następującą odpowiedź:

Prezydent Roosevelt do Premiera 18 kwietnia 1944 Dziękuję za informacje dotyczące niedawnych trudności wiążących się z udziałem Greków w wysiłkach aliantów. Łączę się z Panem w nadziei, że w wyniku tej linii postępowania uda się z powrotem ściągnąć Greków do obozu sprzymierzonych i sJdonić do walki z barbarzyńcami, godnej tradycji ustalonej przez herosów greckiej historii. Szczerze mówiąc, jako że zarówno moja rodzina jak i ja sam przyczynialiśmy się do niepodległości Grecji przez ostatnie stulecie, jestem ogromnie zmartwiony całą sytuacją i mam nadzieję, że wszyscy Grecy porzucą małostkowość i odzyskają wyczucie proporcji. Niech każdy Grek wspomni swoją chwalebną przeszłość i okaże osobisty altruizm, który tak bardzo jest teraz potrzebny. Może Pan wykorzystać to, co powiedziałem. Premier do prezydenta Roosevelta 18 kwietnia 1944 Serdeczne dzięki. Poleciłem naszym ludziom, by wykorzystali Pań skie słowa w przesłaniu do króla i jego nowych ministrów oraz aby odczytali je zbuntowanej brygadzie i załogom okrętów. Może to wywrzeć zbawienny efekt.

......

Gdy sprawy w Aleksandrii doszły do punktu kulminacyjnego, zatelegrafowałem do naczelnego dowódcy marynarki woJenneJ:

239

GEHENNA GREKÓW

17 kwietnia 1944 Powinien Pan jasno wytłumaczyć marynarzom Averoffa*, że ich obietnica unikania użycia broni palnej nie będzie z naszej strony respektowana. Otworzymy ogień do buntowników, jeżeli zajdzie taka potrzeba. Ani oficerowie, ani marynarze greckiej marynarki wojennej nie mają prawa mieszać się w kwestie tworzenia nowego rządu. Do nich należy słuchanie rozkazów rządu greckiego uznawanego przez państwa sprzymierzone.

Bunt brygady greckiej

również osiągał

punJ

Druga wojna światowa. tom 5 Księga 2

Druga wojna światowa. tom 5 księga 1

Druga wojna światowa. tom 2 księga 2

Druga wojna światowa. tom 3 księga 2

Druga wojna światowa. tom 4 Księga 2

Druga wojna światowa. tom 2 księga 1

Druga wojna światowa. tom 6 Księga 2

Druga wojna światowa. tom 1 Księga 2

Druga wojna światowa. tom 6 księga 1

Druga wojna światowa. tom 3 księga 1

Druga wojna światowa. tom 1 księga 1

Druga wojna światowa. tom 4 księga 1

Przemiana mitów druga - czyli wojna o obrazy

Druga Fundacja

Druga Córka

Eseji: Knjiga druga (Sabrana djela Michela de Montaignea, tom II)

Wojna wspomaganych

Wojna futbolowa

Wojna afrykanska

Wojna Zimowa

wojna żydowska

Druga Fundacja

Druga pevanija

Wojna peloponeska

Niedokończone Opowieści Tom 2

Godzina czarownic Tom 2

Ostatnia Kohorta Tom 2

Dobrotoljublje- Tom 2

Dekameron tom 2

Diuna tom 2

WOJNA RORVIKA

Druga wojna światowa. tom 5 Księga 2

Druga wojna światowa. tom 5 księga 1

Druga wojna światowa. tom 2 księga 2

Druga wojna światowa. tom 3 księga 2

Druga wojna światowa. tom 4 Księga 2

Druga wojna światowa. tom 2 księga 1

Druga wojna światowa. tom 6 Księga 2

Druga wojna światowa. tom 1 Księga 2

Druga wojna światowa. tom 6 księga 1

Druga wojna światowa. tom 3 księga 1

Druga wojna światowa. tom 1 księga 1

Druga wojna światowa. tom 4 księga 1

Przemiana mitów druga - czyli wojna o obrazy

Druga Fundacja

Druga Córka

Eseji: Knjiga druga (Sabrana djela Michela de Montaignea, tom II)

Wojna wspomaganych

Wojna futbolowa

Wojna afrykanska

Wojna Zimowa

wojna żydowska

Druga Fundacja

Druga pevanija

Wojna peloponeska

Niedokończone Opowieści Tom 2

Godzina czarownic Tom 2

Ostatnia Kohorta Tom 2

Dobrotoljublje- Tom 2

Dekameron tom 2

Diuna tom 2

WOJNA RORVIKA

Recommend Documents