Ziołolecznictwo: poradnik dla lekarzy

ZIOŁOLECZNICTWO

Autorzy Prof. dr hab. med. Julian Aleksandrowicz Prof. dr. hab. med. Alfons Chodera Dr fil. Jan Dobrowolski Dr med. Witold Dudziński Doc. dr hab. med. Biruta Fąfrowicz Dr med. Jerzy Hofman Dr med. Maria Jurewicz Dr med. Adam Kazior Prof. dr hab. med. Jan Kowalewski Doc. dr hab. farm. Jan Krupiński Prof. dr. hab. med. Jolanta Krupińska Prof. dr. hab. med. Piotr Kubikowski Prof. dr. hab. med. Jan Łańcucki Dr hab. n. farm. lek. Janina Majcherczyk Doc. dr. hab. farm. Aleksander Ożarowski Dr med. Bogdan Pirwitz Dr med. Wojciech Rewerski Dr med. Arkadiusz Stańczyk Prof. dr hab. med. Kazimierz Stawiński Dr med. Augustyn Szozda Prof. dr hab. med. Jan Szymański Dr med. Andrzej Tilszer Doc. dr hab. med. Michał Troszyński Prof. dr hab. fil. Irena Turowska

ZIOŁOLECZNICTWO PORADNIK DLA LEKARZY pod redakcją doc. dra hab. ALEKSANDRA OŻAROWSKIEGO

Wydanie III

WARSZAWA 1982 PAŃSTWOWY ZAKŁAD WYDAWNICTW LEKARSKICH

© Copyright by Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich Warszawa 1976, 1980, 1982 Redaktorzy mgr Danuta Burlińska mgr Krystyna Niecikowska-Jastrzębska mgr Anna Ołdachowska mgr Elżbieta Padło mgr Jadwiga Zawadzka mgr Zofia Żakowska Redaktor techniczny Teresa Sajdakowska Korektorzy Irena Grzybowska Małgorzata Kośmicka Projekt oprawy Joanna Chmielewska

ISBN 83-200-0640-6 PAŃSTWOWY ZAKŁAD WYDAWNICTW LEKARSKICH — WARSZAWA 1982

Wydanie III — przedruk z wyd. II. Nakład 50 000+250 egz. Objętość a.w. 49,2 = 49 a.d. Papier druk. sat. kl. V, 63 g, 82 X 104 cm. Oddano do składania w kwietniu 1982 r. Podpisano do druku we wrześniu 1982 r. Druk ukończono w październiku 1982 r. Zam. nr 310-K-82. B-20. CIESZYŃSKA DRUKARNIA WYDAWNICZA, CIESZYN, UL. POKOJU 1 Cena zł 350,—

PRZEDMOWA Drugie wydanie „Ziołolecznictwa” ukazuje się w okresie, gdy nastąpiła faktyczna akceptacja leków pochodzenia roślinnego, które z pozycji zaledwie tolerowanych środków para-medycznych awansowały na „współpartnerów” chemioterapeutyków. Złożyło się na to wiele przyczyn, ale dwie spośród nich wydają się najważniejsze. Pierwszą było ujawnienie, jak dalece niektóre z ubocznych działań leków syntetycznych są szkodliwe, a nawet groźne dla ludzi, szczególnie dla dzieci, kobiet w ciąży, osób w wieku podeszłym i rekonwalescentów po ciężkich chorobach lub operacjach. Drugą okolicznością było to, że nowoczesna medycyna nie poczyniła znaczących postępów w leczeniu wielu chorób przewlekłych, że ma również trudności w opanowaniu niektórych zakażeń endogennych, takich jak biegunki dziecięce, zatrucia pokarmowe lub zespoły czerwonkowe, pomimo wykrycia około 100 tysięcy antybiotyków, z których 150 znalazło zastosowanie w lecznictwie. Jeśli dodamy, że najczęstszą przyczyną zgonów jest od lat choroba krążeniowa oraz nowotwory, to sukcesy medycyny nie wydają się rewelacyjne, jak się powszechnie sądzi, a masowe stosowanie silnie i szybko działających leków syntetycznych niekoniecznie i nie zawsze jest uznawane za cechę nowoczesności. Preparaty ziołowe mogą oddać nieocenione usługi nie tylko w schorzeniach przewlekłych, gdy stosuje się je jako leki główne, lecz także w stanach ostrych i podostrych, gdy towarzyszą chemioterapeutykom jako środki pomocnicze, uzupełniające, synergiczne lub przemienne. Nowocześnie pojmowane ziołolecznictwo polega na racjonalnym wykorzystaniu różnorodnych właściwości leczniczych wyciągów roślinnych, izolowanych związków czynnych i specyfików ziołowych oraz na skutecznym łączeniu ich z chemioterapeutykami, jeśli zajdzie tego potrzeba. W opanowaniu tej trudnej umiejętności pomocna będzie niniejsza książka (przedruk II wyd.), opracowana przez zespół specjalistów. Uwzględniono w nim najnowsze dane z piśmiennictwa naukowego, zarówno odnośnie do właściwości i składu chemicznego samych roślin leczniczych, jak i działania farmakologicznego oraz zastosowania klinicznego wielu preparatów i specyfików ziołowych. Spełniając życzenia wielu lekarzy, w części ogólnej książki zamiesz-

5

czono preparaty roślinne wytwarzane w krajach socjalistycznych i w niektórych krajach zachodnich. W porównaniu z wydaniem poprzednim rozszerzono część specjalistyczną książki o cztery nowe rozdziały: „Choroby oczu”, „Choroby jamy ustnej”, „Choroby nosa, gardła, krtani i uszu” oraz „Choroby neurologiczne”. Zamieszczone rozdziały nie wyczerpują jednak wszystkich możliwości stosowania leków roślinnych, dlatego w następnych wydaniach zostaną m. in. uwzględnione choroby psychiatryczne, choroby krwi, choroby wyniszczające oraz choroby dzieci. Pragnę gorąco podziękować wszystkim współautorom II wydania „Ziołolecznictwa” za wzięcie udziału w jego opracowaniu, jak również opiniodawcom za wnikliwą, twórczą ocenę poszczególnych rozdziałów. Zwracam się do lekarzy korzystających z poradnika, aby zechcieli podać własne spostrzeżenia, szczególnie dotyczące skuteczności zamieszczonych zestawów recepturowych, korzystnej lub niekorzystnej interakcji lek ziołowy — lek syntetyczny, możliwości szerszego stosowania preparatów roślinnych, ewentualnych działań ubocznych itp. Te spostrzeżenia zostaną wykorzystane przy opracowywaniu kolejnego wydania „Ziołolecznictwa”. Listy proszę kierować pod adres: ul. Narbutta 41/43 m.32, 02-536 Warszawa. Doc. dr hab. Aleksander Ożgrowski

SPIS TREŚCI Wykaz skrótów ........................................................................................... 13 Część ogólna Współczesne ziołolecznictwo — prof. dr hab. med. Piotr Kubikowski, dr med. Wojciech J. Rewerski ............................................................................ 15 Rośliny lecznicze z upraw i ze stanu naturalnego — prof. dr hab. fil. Irena Turowska, doc. dr hab. farm. Jan Kozłowski ......................................... 21 Mikroelementy a ziołolecznictwo — prof. dr hab. med. Julian Aleksandrowicz, dr fil. Jan Dobrowolski........................................................ 27 Wyciągi roślinne i ich otrzymywanie — dr hab. n. farm., lek. Janina Majcherczyk ................................................................................................. 38 Wyciągi wodne ........................................................................................ 40 Wyciągi alkoholowe ................................................................................ 42 Rośliny lecznicze stosowane w fitoterapii — doc. dr hab. farm. Aleksander Ożarowski .................................................................................. 44 Farmakodynamika ważniejszych substancji roślinnych — prof. dr hab. med. Jolanta Krupińska ...................................................................... 283 Antrazwiązki ........................................................................................ 283 Azuleny ................................................................................................ 286 Flawonoidy ........................................................................................... 287 Garbniki ............................................................................................... 292 Glikozydy nasercowe (kardenolidy) ....................................................... 294 Gorycze ................................................................................................ 308 Kumaryny ............................................................................................. 309 Saponiny .............................................................................................. 316 Śluzy .................................................................................................... 320 Część szczegółowa Choroby serca i naczyń — prof. dr hab. med. Alfons Chodera, doc. dr hab. med. Aleksander Mrozikiewicz ............................................................ 323 Ostra i przewlekła niewydolność serca — Insufficientia cordis acuta et chronica ................................................................................................ 324 Względna niewydolność krążenia — Insufficientia circulatoria relativa .. 330 Zaburzenia rytmu serca — Allorhythmia ............................................... 335 Nerwica serca — Neurosis cordis .......................................................... 333 Nadciśnienie tętnicze — Hypertensio .................................................... 339

7

Podciśnienie tętnicze — Hypotensio ...................................................... 344 Dusznica bolesna — Angina pectoris ...................................................... 346 Schorzenia obwodowych naczyń krwionośnych ..................................... 348 Leki stosowane w schorzeniach naczyń żylnych ..................................... 349 Miażdżyca naczyń — Atherosclerosis ......... ........................................... 350 Choroby układa oddechowego — doc. dr hab. med. Biruta Fąfrowicz, prof. dr hab. med. Jan Kowalewski .............................................................. 352 Ostry nieżyt oskrzeli — Bronchitis acuta ................................................ 358 Przewlekły nieżyt oskrzeli — Bronchitis chronica................................... 359 Rozstrzenie oskrzeli — Bronchiectasis ................................................... 361 Dychawica oskrzelowa — Asthma bronchiale......................................... 362 Zapalenie płuc — Pneumonia ................................................................. 364 Ropień płuc — Abscessus pulmonum ..................................................... 365 Gruźlica płuc — Tuberculosis pulmonum ............................................... 365 Zapalenie opłucnej — Pleuritis ............................................................... 366 Choroby przewodu pokarmowego — dr med. Bogdan Pirwitz, dr med. Andrzej Tilszer ........................................................................................... 363 Zapalenie przełyku — Oesophagitis ....................................................... 369 Owrzodzenie trawienne przełyku — Ulcus pepticum oesophagi ............. 372 Achalazja przełyku — Achalasia oesophagi ........................................... 375 Rak przełyku — Carcinoma oesophagi .................................................. 377 Uchyłkowatość przełyku — Diverticulosis oesophagi ............................ 380 Przepuklina przeponowa — Hernia diaphragmatica ................................ 381 Ostry nieżyt żołądka — Gastritis acuta .................................................. 384 Przewlekły nieżyt żołądka — Gastritis chronica ..................................... 386 Żółciowy nieżyt żołądka — Gastritis biliaris .......................................... 388 Zaburzenia neurowegetatywne czynności żołądka — Gastropathia functionalis ........................................................................................... 390 Rak żołądka — Carcinoma ventriculi ..................................................... 396 Wrzód trawienny żołądka i dwunastnicy — Ulcus pepticum ventriculi et duodeni ............................................................................................. 400 Krwawienia z przełyku, żołądka i dwunastnicy — Haemorrhagia e tractu digestivo ..................................................................................... 407 Biegunki — Diarrhoeae ......................................................................... 409 Zespół złego wchłaniania — Syndroma malabsorptionis ........................ 411 Robaczyca przewodu pokarmowego — Helminthiasis ............................ 415 Nienowotworowe choroby jelita grubego ............................................... 417 Nowotwory jelita grubego — Neoplasmata coli ..................................... 428 Żylaki odbytu — Varices haemorrhoidales ............................................ 432 Choroby wątroby, dróg żółciowych i trzustki — dr med. Arkadiusz Stańczyk, doc. dr hab. farm. Aleksander Ożarowski .................................... 435 Wirusowe zapalenie wątroby — Hepatitis virusalis ................................ 435 Zapalenie wątroby przewlekłe —Hepatitis chronica ............................... 441 Zwyrodnienie tłuszczowe wątroby — Degeneratio adiposa hepatis ......... 444 Marskość wątroby :—Cirrhosis hepatis .................................................. 445 Zapalenie przewodów żółciowych i pęcherzyka żółciowego — Cholangitis et cholecystitis .................................................................... 446 Kamica żółciowa — Cholelithiasis ........................................................ 450 Zapalenie trzustki — Pancreatitis ........................................................... 459

8

Choroby układu moczowego — dr med. Wojciech J. Rewerski, doc. dr hab. farm. Aleksander Ożarowski ............................................................... 462 Stany zapalne dróg moczowych ............................................................. 464 Ciążowe zapalenie nerek — Nephritis gravidarum ................................. 469 Kamica moczowa — Urolithiasis ........................................................... 470 Choroby przemiany materii — prof. dr hab. med. Jan Kowalewski .......... 484 Niedożywienie — Malnutrition ............................................................. 485 Otyłość — Adipositas ........................................................................... 489 Cukrzyca — Diabetes mellitus .............................................................. 493 Dna — Diathesis urica .......................................................................... 495 Choroby narządu ruchu — dr med. Witold Dudziński .............................. 498 Zrzeszotnienie kości — Osteoporosis .................................................... 498 Rozmięknienie kości — Osteomalacia ................................................... 499 Krwiopochodne zapalenie kości — Ostitis, Osteomyelitis ...................... 500 Urazy i złamania kości .......................................................................... 502 Przewlekłe nieswoiste zniekształcające zapalenie kości — Morbus Pageti ................................................................................................... 503 Gruźlica kostno-stawowa ...................................................................... 504 Dystrofia kostna typu Sudecka .............................................................. 505 Nowotwory kości i stawów ................................................................... 506 Choroby gośćcowe ................................................................................ 506 Zespól bolesnego barku — Periarthritis humero-scapularis ..................... 528 Zapalenie przyczepów ścięgnistych — Enthesopathia ............................ 529 Zioła w rehabilitacji chorób narządu ruchu ............................................. 531 Choroby alergiczne — dr med. Augustyn Szozda, dr med. Jerzy Hofman .... 538 Dychawica oskrzelowa — Asthma bronchiale ........................................ 543 Pokrzywka — Urticaria.......................................................................... 547 Obrzęk naczynioruchowy Quinckego — Oedema Quincke ..................... 549 Wyprysk alergiczny — Eczema .............................................................. 550 Świerzbiączka (atopowe zapalenie skóry) — Prurigo ............................. 552 Nieżyt sienny — Rhinitis allergica ......................................................... 554 Migrena alergiczna — Hemicrania allergica ........................................... 555 Choroby kobiece — doc. dr hab. med. Michał Troszyński, dr med. Adam Kazior ....................................................................................................... 557 Zakażenie i zapalenie narządów płciowych kobiety ................................ 557 Bolesne miesiączkowanie — Dysmenorrhoea ........................................ 564 Nadmierne krwawienia miesiączkowe — Menorrhagia .......................... 569 Okres przekwitania — Climacterium ..................................................... 570 Niepłodność kobieca — Sterilitas .......................................................... 574 Położnictwo — Obstetricia .................................................................... 574 Poronienie — Abortus ........................................................................... 576 Choroby wieku starczego — prof. dr hab. med. Jan Kowalewski ............... 578 Zmiany starcze układu krążenia ............................................................. 582 Zmiany starcze przewodu pokarmowego ............................................... 588 Zmiany starcze układu oddechowego ..................................................... 593 Zmiany starcze układu ruchu ................................................................. 594

9

Choroby skóry — prof. dr hab. med. Jan Łańcucki 597 Afty — Aphthosis ................................................................................. 598 Bielactwo nabyte — Vitiligo ................................................................. 599 Brodawki zwykłe — Verrucae vulgares ................................................. 604 Czyrak, czyraczność — Furunculus, furunculosis . .................................. 606 Figówka gronkowcowa — Sycosis staphylogenes .................................. 608 Gruźlica toczniowa — Tuberculosis luposa ............................................ 609 Grzybica stóp — Tinea pedum .............................................................. 610 Kandydiaza paznokci i wałów paznokciowych — Onychia e perionychia candidamycetica .................................................................. 613 Kłykciny (brodawki) kończyste — Condylomata acuminata ................... 614 Liszaj płaski, liszaj czerwony — Lichen planus, lichen ruber .................. 615 Łupież różowy Giberta — Pityriasis rosea Giberti ..... ............................. 618 Łuszczyca — Psoriasis .......................................................................... 619 Łysienie łojotokowe — Alopecia seborrhoica ........................................ 623 Łysienie plackowate — Alopecia areata ................................................. 626 Odleżyna — Decubitus ......................................................................... 629 Odmroziny — Perniosis ........................................................................ 630 Odmrożenie — Congelatio .................................................................... 632 Oparzenie — Combustio ....................................................................... 634 Owrzodzenie żylakowe — Ulcus varicosum ........................................... 636 Plamica — Purpura ............................................................................... 640 Pocenie nadmierne — Hyperhidrosis ..................................................... 642 Pokrzywka — Urticaria ......................................................................... 644 Rak skóry — Carcinoma cutis ............................................................... 646 Rogowacenie białe — Leukoplakia ........................................................ 648 Ropnie mnogie pach — Hidradenitis suppurativa ................................... 649 Świąd skóry — Pruritus cutis ................................................................ 650 Świerzb — Scabies ............................................................................... 652 Trądzik pospolity — Acne vulgaris ........................................................ 653 Trądzik różowały — Acne rosacea ........................................................ 655 Twardzina, sklerodermia — Scleroderma ............................................... 657 Uszkodzenia skóry promieniami X i radu — Radiodermitis . ................... 658 Wszawica łonowa — Pediculosis pubis ................................................. 661 Wszawica głowowa — Pediculosis capitis ............................................. 661 Wyprysk — Eczema ............................................................................. 662 Zapalenie łojotokowe skóry (wyprysk łojotokowy) — Dermatitis seborrhoica (eczema seborrhoicum) ....................................................... 665 Zapalenie złuszczające skóry — Erythrodermia ..................................... 666 Choroby gardła, nosa, krtani i uszu — prof. dr hab. med. Jan Szymański, doc. dr hab. farm. Aleksander Ożarowski ................................... 671 Choroby gardła ...................................................................................... 671 Choroby nosa......................................................................................... 673 Choroby krtani ....................................................................................... 680 Choroby ucha ........................................................................................ 683 Choroby jamy ustnej — prof. dr hab. med. Kazimierz Stawiński ................ 686 Zapalenia jamy ustnej powierzchowne — Stomatitides superficiales........ 686 Zapalenia jamy ustnej głębokie — Stomatitides profundae . .................... 691 Choroby wirusowe jamy ustnej............................................................... 694

10

Choroby o domniemanej etiologii wirusowej ......................................... 708 Choroby pęcherzowe ............................................................................. 710 Choroby przebiegające z zaburzeniami w rogowaceniu i złuszczaniu nabłonka ............................................................................................... 713 Drożdżyca powierzchowna jamy ustnej — Candidosis oris ..................... 716 Owrzodzenie odleżynowe — Ulcus decubitale, decubitus ....................... 717 Rumień wielopostaciowy wysiękowy — Erythema multi-forme exsudativum ......................................................................................... 718 Toksyczne zapalenia jamy ustnej — Stornatitides toxicae ....................... 720 Choroby przyzębia — Parodontopathiae ................................................ 722 Choroby oczu — dr med. Maria Jurewicz ................................................. 728 Jęczmień — Hordeolum ........................................................................ 728 Zapalenie brzegów powiek przewlekłe — Blepharitis marginalis chronica ................................................................................................ 729 Zapalenie brzegów powiek, wrzodziejące — Blepharitis ulcerosa ........... 731 Zaburzenia czynności powiek ................................................................ 731 Zapalenie spojówek ostre i podostre — Coniunctivitis acuta et subacuta ............................................................................................... 732 Zapalenie rogówki i spojówki opryszczkowe — Keratoconiunctivitis phlyctenulosa ........................................................................................ 734 Zapalenie gruczołu łzowego ostre — Dacryoadenitis acuta ..................... 735 Choroby rogówki .................................................................................. 735 Zapalenie nadtwardówki — Episcleritis. Zapalenie twardówki — Scleritis ................................................................................................ 738 Choroby jagodówki ............................................................................... 738 Choroby siatkówki ................................................................................ 739 Jaskra — Glaucoma .............................................................................. 740 Choroby neurologiczne — dr med. Wojciech J. Rewerski, doc. dr hab. Aleksander Ożarowski ................................................................................ 742 Akroparestezja — Acroparaesthesia ....................................................... 742 Choroba Meniera — Morbus Menieri ..................................................... 744 Drżączka poraźna — Paralysis agitans, Parkinsonismus ......................... 745 Migrena — Hemicrania.......................................................................... 748 Nerwoból — Neuralgia .......................................................................... 751 Nużliwość mięśni — Myasthenia gravis ................................................. 753 Padaczka — Epilepsia ........................................................................... 754 Pląsawica — Chorea .............................................................................. 757 Rwa kulszowa — Ischias........................................................................ 759 Stwardnienie rozsiane — Sclerosis multiplex .......................................... 762 Skorowidz rzeczowy ................................................................................. 765

WYKAZ SKRÓTÓW Acid. aeth. Amp. Anth. aq. Bals. Bulb. comp. conc. Cort. Dec. depur. Empl. Exoc. Extr. Fl. fluid. Fol. Fr. Gemm. Gutt. Herb. hydrobr. hydrochl. Inflor. Inf. Intr. Linim. mal. nitr. Ol. Peric. pulv. radic. Rad. rec. Res. Rhiz. Sem.

— acidum — kwas — aetherea — eterowa (np. nalewka) — ampullae — ampułki — Anthodium — koszyczek kwiatowy — aąuosus — wodny — Balsamum — balsam — Bulbus — cebula — compositus — złożony — concentratum — stężony — Cortex — kora — Decoctum — napar — depuratus — oczyszczony — Emplastrum — plaster — Exocarpium — naowocnia — Extractum — wyciąg — Flos, flores — kwiat — fluidum — płynny — Folium — liść — Fructus — owoc — Gemmae — pączki — Guttae — krople — Herba — ziele — hydrobromicum — bromowodorek — hydrochloricum — chlorowodorek — Inflorescentia — kwiatostan — Infusum — napar — Intractum — wyciąg ze świeżej rośliny — Linimentum — mazidło — maleinicum — maleinian — nitricum — azotan — Oleum — olej lub olejek — Pericarpium — owocnia — pulveratus — sproszkowany — (cum) radicibus — z korzeniami — Radix — korzeń — recens — świeży — Resina — żywica — Rhizoma — kłącze — Semen — nasienie

13

sicc. Sir. Soi. Spec. spirit. Spir. spiss. Succ. sulf. Tabl. tart. Tinct. titr. Ung. vern.

— siccus(um) — suchy — Sirupus — syrop — Solutio — roztwór — Species — zioła — spirituosus — alkoholowy — Spiritus — alkohol — spissum — gęsty — Succus — sok — sulfuricum — siarczan — tabulettae — tabletki — tartaricum — winian — Tinctura — nalewka — titratus — mianowany — Unguentum — maść — vernalis — wiosenny

Część ogólna Prof. dr hab. med. Piotr Kubikowski Dr med. Wojciech J. Rewerski WSPÓŁCZESNE ZIOŁOLECZNICTWO W ciągu ostatnich kilku lat wzrosło w Polsce zainteresowanie lekiem pochodzenia roślinnego. Złożyło się na to wiele czynników, między innymi lepsza jakość tych leków, większa produkcja i większy asortyment, jak również dokładniejsza informacja o ich właściwościach farmakologicznych i leczniczych. Jest to niewątpliwie zasługa licznego już dziś grona entuzjastów leku roślinnego, tak lekarzy praktyków, jak i naukowców. Wielce zasłużony jest na tym polu Instytut Przemysłu Zielarskiego w Poznaniu. Wieloletnie badania prowadzone przez to krajowe centrum naukowe w dziedzinie uprawy roślin, jak również wyodrębniania z nich substancji biologicznie czynnych o potencjalnym zastosowaniu w terapii przyniosły znaczne osiągnięcia. Opracowano recepturę preparatów Bellergot, Bellergot-Retard, Scopolan, Alliofil, Rubinex, Rubiolizyna, Sylimarol i wielu innych, które na stałe weszły do lecznictwa. Miarą zainteresowania ziołolecznictwem (fitoterapią) jest między innymi natychmiastowe znikanie z księgarń nielicznych jeszcze wydawnictw naukowych i popularnonaukowych poświęconych tym zagadnieniom. Tak było z I wydaniem książek Ziołolecznictwo (A. Ożarowski — red.), Zioła i ich stosowanie (B. Kuźnicka; M. Dziak), jak i informatorem „Herbapolu”. Wszystkie wymienione opracowania ukazały się w wielotysięcznych nakładach. Obecnie coraz częściej ukazują się w wielu czasopismach artykuły popularyzujące ziołolecznictwo. Farmaceuci i lekarze są na wykładach kursów szkolenia podyplomowego zaznajamiani z nowymi kierunkami rozwoju ziołolecznictwa i nowymi lekami ziołowymi. Podobne kierunki rozwoju informacji o ziołolecznictwie istnieją i w innych krajach, a szczególnie w ZSRR, RFN, NRD, Szwajcarii, Francji, Czechosłowacji.

15

Trudno pisać o kierunkach rozwoju współczesnego ziołolecznictwa nie wspominając, choćby w dużym skrócie, o historii leczenia ziołami, jest ona prawdopodobnie równie stara jak nasza, ziemska, cywilizacja. Słynny papirus Ebersa z około 1550 r. p.n.e. zawierał około 900 recept, w większości składających się z surowców roślinnych. Wymieniono w nim korę granatowca, czosnek, piołun, cebulę morską, wronie oko, jaskółcze ziele, -aloes, siemię lniane. Wiele z wymienionych roślin stosujemy obecnie, a i wskazania w wielu przypadkach są identyczne. Hipokrates z Kos — ojciec medycyny — w swym Corpus Hipokraticum również wymienia wiele leków pochodzenia roślinnego. Około 43—48 r. n.e. powstało wielkie dzieło Skriboniusa Largusa Compositiones medicamentorum, w którym wymienia on 242 leki roślinna Największy objętościowo opis, bo około 600 roślin leczniczych, znajduje się w dziele Dioskuridesa z Anazurba De materia medica. Częstokroć lek roślinny miał być panaceum na wszystko, np. korzeń mandragory i żeń-szenia, a jego mała toksyczność i duża dostępność ułatwiały takie opinie. W XV i XVI w. duże znaczenie w informacji o leku spełniały zielniki (herbarze), będące w dzisiejszym słowa rozumieniu encyklopediami spełniającymi również rolę poradników lekarskich. Oprócz herbarzy włoskich i niemieckich duże znaczenie miały herbarze polskie, a zwłaszcza herbarz Marcina z Urzędowa, wydany w Krakowie w 1595 r., oraz herbarz Szymona Syreńskiego z 1613 r., który zawiera opis aż 765 roślin i był na owe czasy największy w Europie (1540 stron). Dopiero w XIX w. obserwuje się wyraźny postęp w badaniu leków roślinnych. W 1803 r. Sertürner wyizolował z opium alkaloid morfinę. W 1818 r. Caventou i Pelletier wykryli w nasionach kulczyby i wyosobnili z nich strychninę, a w 1820 r. z kory chinowej — chininą. W 1820 r. Runge otrzymał kofeinę z kawy, a w 1859 r. Neumann wyodrębnił z liści koka kokainę. Rozpoczęła się era leku roślinnego, która trwała do lat trzydziestych obecnego stulecia. Wiek XX, szczególnie po otrzymaniu przez Domagka 01935 r.) sulfonamidów, jest wiekiem leku syntetycznego. W połowie lat trzydziestych wprowadzono w krótkim czasie wiele leków syntetycznych działających silnie, szybko i skutecznie. Od tej pory lekarze praktycy zaczęli domagać się leków o ściśle określonym wzorze chemicznym, mechanizmie działania i dawkowaniu. Leki roślinne tamtej doby, przy ówczesnej technologii ich wytwarzania i tradycyjnej postaci, nie wytrzymywały konkurencji z lekami syntetycznymi, zwłaszcza chemioterapeutyki, dla których entuzjazm w wielu

16

przypadkach odsunął na dalszy plan, a niekiedy i zahamował, prace badawcze nad lekiem roślinnym. Dopiero w połowie lat pięćdziesiątych, kiedy to coraz częściej stwierdzano, że leki syntetyczne mają wiele wad wyrażających się licznymi objawami niepożądanymi, a szczególnie depresyjnym wpływem na układ krwiotwórczy, działaniem hepatotoksycznym, nefrotoksycznym, a sporadycznie i teratogennym, następowała powolna zmiana i zwrot ku lekom naturalnym, a ziołowym przede wszystkim. Wyrazem tego jest, między innymi, kilkakrotne zwiększenie produkcji tych leków w krajach o nowoczesnym i dużym przemyśle farmaceutycznym, jak RFN, Szwajcaria czy Japonia. Podobne zjawisko obserwujemy także w Polsce, ZSRR, NRD i Czechosłowacji. Dzisiejsze ziołolecznictwo rozwija się W dwóch głównych kierunkach. Jeden z nich, tradycyjny, polega na stosowaniu kompleksu wielu czynnych substancji zawartych w ziołach, np. w postaci naparów, wyciągów. Działają one łagodnie, powoli i mają duże znaczenie, szczególnie w geriatrii. Szansa leku roślinnego w tej mierze jest przeogromna. Innym przykładem takiego zastosowania ziół jest leczenie przewlekłych schorzeń układu krążenia, przewodu pokarmowego, układu moczowego oraz przewlekłych schorzeń skórnych. Takie leki roślinne zawierające wiele czynnych substancji działają poliwalentnie, pobudzając wiele układów lub wyrównując niedoczynność określonych narządów, np. wątroby. Działają one fizjologicznie, pobudzając jednocześnie siły obronne organizmu, a ponadto dostarczają wielu ważnych związków mineralnych, pierwiastków śladowych oraz witamin. Oczywiście taka terapia ma i pewne niedostatki, które sprowadzają się do tego, że jest ona długotrwała. Drugim kierunkiem rozwoju ziołolecznictwa jest stosowanie pojedynczych związków czynnych wyizolowanych z roślin, zidentyfikowanych i oczyszczonych, mających ściśle sprecyzowane właściwości farmakologiczne, punkt uchwytu, mechanizm działania, a przy tym charakteryzujących się w większości stosunkowo małą toksycznością i nielicznymi działaniami niepożądanymi. Borkowski (1974) podaje, że „punkt ciężkości zainteresowań przeniósł się z samego surowca roślinnego na jego składniki czynne, ich aktywność i mechanizm działania”. Słowa te znajdują pełne potwierdzenie we współczesnym kierunku ziołolecznictwa. Z roślin leczniczych wyizolowano wiele związków czynnych, z których ponad 300 weszło trwale do terapii, a kwas askorbowy i kwas salicylowy (pochodne) są najpowszechniej stosowanymi obecnie lekami. W dalszym ciągu znaczenie lecznicze mają kodeina, morfina, papaweryna, strofantyna i inne glikozydy nasercowe, teobromina, efedryna, emetyna, chinidyna, rezerpina, ajmalina, winkamina, winblastyna.

17

Niektóre z tych substancji są obecnie wytwarzane syntetycznie ze względu na ogromne zapotrzebowanie lecznictwa, a wielu lekarzy nie wie, że zapisuje leki będące naturalnymi związkami roślinnymi. Zmieniło się i zmienia oblicze współczesnego ziołolecznictwa, które nie tylko opiera się na dotychczasowych osiągnięciach w dziedzinie glikozydów nasercowych czy też alkaloidów, lecz także bada przydatność nowych grup związków, np. coraz częściej podstawą tworzenia nowych leków są bioflawonoidy. Stanowią one ostatnio ośrodek zainteresowania nie tylko farmakognostów, lecz również biochemików i farmakologów. Zainteresowanie bioflawonoidami jest umotywowane kilkoma czynnikami, m.in. częstością występowania ich w roślinach, wielokierunkowym działaniem farmakodynamicznym oraz możliwością szerokiego zastosowania leczniczego u ludzi ze względu na małą toksyczność tych związków. Nowym, trzecim kierunkiem rozwoju i zastosowania ziół leczniczych, wykraczających poza tematykę tego opracowania, jest ich zastosowanie profilaktyczne. Coraz częściej stosuje się specjalnie przyrządzone syropy dla określonych grup zawodowych, mające zapobiegać toksycznym wpływom niektórych substancji lub czynnikom fizycznym. Przykładem takiej profilaktyki „zawodowej” jest wprowadzenie syropu Cynarex (zawierającego między innymi wyciągi z karczochów) zapobiegającego uszkodzeniu wątroby dwusiarczkiem węgla. Dla hutników, narażonych w toku pracy na silny stres cieplny, wprowadzono syrop Fitoterm, który uzupełnia braki wodno-elektrolitowe, zapobiegając jednocześnie uszkodzeniu nerek i układu krążenia. Trudno również nie wspomnieć o dużym znaczeniu ziół leczniczych w przyrządzaniu używek, przypraw i koncentratów spożywczych, jak i w kosmetologii. Interesujące informacje na powyższy temat podają Kuźnicka i Dziak w książce Zioła i ich stosowanie (PZWL, 1977). Istotnym problemem we współczesnym ziołolecznictwie jest postać leku roślinnego. W wielu wypadkach jest to postać tradycyjna (np. napary), w innych lek jest dokładnie mianowany i produkowany w postaci drażetek, czopków, iniekcji lub granulatów ziołowych. Uważa się, że zarówno postacie tradycyjne, jak i nowoczesne mają prawo współistnienia, a taka czy inna forma ich zalecenia zależy od rodzaju schorzenia i jego fazy (ostrej czy przewlekłej), zawartości związków czynnych w surowcu roślinnym, trudności w izolowaniu poszczególnych składników czynnych. Problem nowoczesnej postaci leku roślinnego zależy w dużej mierze od wprowadzania nowoczesnej technologii do produkcji leku roślinnego, w ostatnich kilku latach stwierdza się wyraźny postęp. Jak wiadomo, w tradycyjnych metodach, np. podczas przy-

18

gotowania naparu, w surowcu roślinnym pozostaje niewykorzystanych aż 40% (!) substancji czynnych. Trwałość leku roślinnego zwiększyła się ostatnio znacznie wskutek zastosowania nowoczesnych technik, np. liofilizacji, suszenia rozpyłowego, mikrokapsułkowania itp. Zwiększyła się również użyteczność oraz łatwość przyjmowania leków roślinnych w wyniku unowocześniania ich postaci: stosowanie tabletek powlekanych, drażetek i czopków warstwowych, emulsji, granulatów ziołowych, mikrokapsułek oraz innych form leków, przedłużających ich działanie (formy retard). Z trwałością oraz nowoczesną postacią leku wiąże się zagadnienie standaryzacji samego surowca roślinnego, co podnosi walory użytkowe tych preparatów. To że preparaty roślinne zawierają ściśle ustalone i analitycznie sprawdzone ilości podstawowych związków czynnych, pozwala na dokładniejsze ich dawkowanie niż miało to miejsce dawniej. Również i z tych wzglądów liczne leki roślinne weszły do lecznictwa zamkniętego, np. w RFN, Francji czy Szwajcarii. Innym problemem, nadal dla lekarza kontrowersyjnym, jest wzajemny stosunek leku pochodzenia syntetycznego i leku pochodzenia roślinnego. Brak rozeznania lekarzy w tej mierze wypływa m.in. ze złej tradycji piśmiennictwa lat ubiegłych, w którym krytykowano nieobiektywnie lek roślinny, uwypuklając silne i natychmiastowe działanie leku pochodzącego z syntezy chemicznej. Brak było również odpowiednich opracowań informacyjnych dotyczących leku roślinnego. Należy z całym naciskiem stwierdzić, że nie ma jakiegokolwiek działania antagonistycznego między lekiem roślinnym a syntetycznym. Właściwe zastosowanie leku syntetycznego i roślinnego zależy tak od rodzaju i fazy schorzenia, jak i wiedzy terapeutycznej lekarza. Są schorzenia, np. ostra i przewlekła niewydolność krążenia, w której lek roślinny jest lekiem podstawowym — glikozydy nasercowe, a lek syntetyczny środkiem pomocniczym. W większości jednak wypadków w fazie ostrej podajemy lek syntetyczny, aby następnie podawać leki roślinne łagodnie działające, charakteryzujące się na ogół zarówno małą toksycznością ogólną, jak i narządową. Wzajemne powiązanie i uzupełnienie może być różne i tak lek roślinny możemy podawać jako pomocniczy, uzupełniający, zapobiegający, a nawet jako czynnik synergiczny lub potencjalizujący działanie leku podstawowego, pochodzenia syntetycznego. Liczne przykłady takiego postępowania terapeutycznego znajdą czytelnicy przy omawianiu leczenia poszczególnych jednostek chorobowych czy też niedomogach całego układu. Oczywiście rola leku roślinnego w całokształcie postępowania terapeutycznego nie jest jednakowa w leczeniu poszczególnych układów. Jest ona bez

19

wątpienia bardzo ważna w schorzeniach układu krążenia i przewodu pokarmowego, mniejsze znaczenie ma w schorzeniach układu oddechowego, moczowego czy schorzeniach skóry oraz znaczenie uzupełniające ma w terapii niektórych schorzeń z zakresu neurologii czy psychiatrii. Problem samoleczenia staje się na całym świecie, również i w Polsce, zjawiskiem powszechnym, mającym ważne, lecz często także negatywne znaczenie w zaspokajaniu zapotrzebowania ludności na opieką zdrowotną. Za samoleczenie uważa się przyjmowanie leków nie inspirowane bezpośrednio lub pośrednio przez lekarza. Zjawisko to występuje niestety również w przypadku przyjmowania leków roślinnych. Najczęściej dotyczy to leków wpływających na czynność przewodu pokarmowego i wątroby. Dlatego należy przestrzec bezkrytycznych entuzjastów leku roślinnego, że w wielu przypadkach są to leki o silnym działaniu, mogące spowodować nawet zatrucia przy ich nie uzasadnionym zastosowaniu bez uprzedniej porady lekarskiej. Tak więc hasło „zioła dobre na wszystko” należy dziś uzupełnić uwagą, że jest ono słuszne po uprzedniej poradzie lekarskiej. Na zakończenie tych krótkich rozważań o współczesnym ziołolecznictwie należy podkreślić jeszcze jeden aspekt terapii preparatami ziołowymi, a mianowicie aspekt ekonomiczny. Przy masowej terapii schorzeń przewlekłych, a powszechnie występujących, lek roślinny jest znacznie tańszy w porównaniu z lekiem syntetycznym, a przy tym nie wymaga w większości przypadków substancji pochodzących z importu.

Prof. dr hab. fil. Irena Turowska Doc. dr hab. farm. Jan Kozłowski ROŚLINY LECZNICZE Z UPRAW I ZE STANU NATURALNEGO Źródłem surowców zielarskich i otrzymywanych z nich preparatów są rośliny lecznicze. Leki roślinne reprezentują jeden z najbardziej prawidłowych kierunków rozwoju lecznictwa, gdyż — co jest rzeczą ogromnej wagi — przyczyniają się do zabezpieczenia naturalnego środowiska człowieka przed chemizacją. Dla zobrazowania zagadnienia należy wspomnieć, że, jak wykazały badania sondażowe, leki roślinne stanowią w naszym kraju 30% leków recepturowych wydawanych w aptece; a cóż mówić o pozarecepturowym zaopatrzeniu w zioła (Kohlmünzer, 1977). Produkcja leków roślinnych i jej ciągły wzrost musi mieć rozbudowane zaplecze w postaci bazy surowcowej. Dostarczanie przemysłowi zielarskiemu, głównemu producentowi leków roślinnych w kraju, niezbędnych ilości surowców roślinnych może odbywać się tylko przy wielostronnym rozwoju metod produkcji tych surowców zarówno ze zbioru w stanie naturalnym, jak i z upraw. Są to jednak zagadnienia bardzo skomplikowane i w wielu przypadkach trudne do szybkiego rozwiązania. Składa się na to przede wszystkim fakt, że uprawy roślin zielarskich na wielką skalę zapoczątkowane zostały w Polsce stosunkowo niedawno, a zasoby roślin leczniczych wykorzystywanych ze stanu naturalnego zmniejszają się zastraszająco szybko. Stare metody zbioru surowców są obecnie już niewystarczające, a to na skutek zwiększającego się zapotrzebowania przemysłu, zmian demograficznych w kraju powodujących brak rąk do pracy, melioracji, stosowania pestycydów na ogromną skalę itp. Dla lepszego zrozumienia wyżej wzmiankowanych trudności należy przede wszystkim wziąć pod uwagę, że grupa, którą określa się. jako rośliny lecznicze, jest bardzo różnorodna, a zarazem liczebna. Wśród naszej rodzimej flory można by naliczyć do 400 gatunków roślin naczyniowych (tj. paprotników i nasiennych)

21

uważanych za lecznicze (Nowiński, 1959). Stanowi to około 20% ogólnej liczby gatunków krajowych. Przemysł zielarski wykorzystuje ze zbioru około 100 gatunków. Poza tym w uprawie jest ich około 60, przy czym są to przeważnie gatunki obcego pochodzenia. Porównawczo można dodać jeszcze, że wg Brody i Mowszowicza (1968), spośród 380 000 gatunków roślinnych na kuli ziemskiej, znaczenie farmaceutyczne ma 15 000. Poszczególne gatunki muszą być przy eksploatacji traktowane indywidualnie w zależności od pochodzenia, wymagań siedliskowych, postulatów lub ustawy ochrony przyrody itd. Należy też zwracać szczególną uwagę na właściwy dobór ewentualnie istniejących odmian uprawowych (cultivar) oraz tzw. ras chemicznych. To ostatnie określenie używane bywa przez niektórych badaczy w stosunku do drobnych taksonów (jednostek systematycznych), które różnią się składem chemicznym przy braku zauważalnych lub bardzo nieznacznych różnicach morfologicznych. Różny jest także dobór części rośliny, a ściślej organów przeznaczonych do zbioru, dobór poprzedzony nie tylko wieloletnim doświadczeniem, ale także analizą histochemiczną, czyli analizą tkanek na substancje czynne. Różny wreszcie jest czas zbioru w ciągu roku, a także pora dnia wyznaczona na żniwa zielarskie. Sprawy te wiążą się z tzw. okresem zbioru, uzależnionym od stadiów rozwoju rośliny i dynamiką gromadzenia substancji czynnych. Dla wyjaśnienia tych wzajemnych zależności powstała teoria dojrzałości wegetatywnej (Strażewicz, 1950), która wskazuje na związek między zmianami zachodzącymi w organach rośliny w poszczególnych etapach jej bytowania a wynikającymi stąd różnicami ilościowymi lub jakościowymi w chemizmie substancji czynnych. Wreszcie wymogi zabiegów agrotechnicznych czy też akcji zbioru, suszenia, przechowywania, różniące się dla poszczególnych zbieranych gatunków, przyczyniają się do komplikacji zadań zielarskich. Należy także wspomnieć o różnicach w podaży surowca: od kilkuset kilogramów do kilkuset ton, zależnie od możliwości produkcyjnych i zapotrzebowania rynku zielarskiego. Wszystkie zagadnienia związane z uprawą i zbiorem roślin leczniczych ze stanu naturalnego w Polsce leżą w gestii Zjednoczenia Przemysłu Zielarskiego „Herbapol”. Ma ono dziesięć Zakładów Zielarskich, które (zasięgiem swej działalności) obejmują wszystkie województwa, organizując kontraktacje upraw zielarskich, instruktaż dla członków Zrzeszenia Producentów Roślin Zielarskich, skup surowców, ich magazynowanie i ewentualny przerób na leki. Eksportem i importem surowców zajmuje się to samo Zjednoczenie, za pośrednictwem Central Handlu Zagranicznego, głównie Rolimpexu. Naukowym zapleczem zielarstwa jest Instytut Przemysłu

22

Zielarskiego w Poznaniu, utworzony w 1947 r. Zajmuje się on gromadzeniem kolekcji roślin leczniczych krajowych oraz z innych stref klimatycznych, badaniami z zakresu botaniki, chemotaksonomii, uprawy i hodowli, fitochemii, a także farmakalogii i technologii leku roślinnego. Niektóre takie zagadnienia rozwiązywane są także przez specjalistyczne zakłady Akademii Medycznych i Akademii Rolniczych. Badaniami roślin leczniczych zajmują się więc botanicy, biolodzy, rolnicy, chemicy, farmakolodzy i technolodzy. Współpraca specjalistów z różnych dyscyplin naukowych, a także współpraca instytucji badawczych z jednostkami produkcyjnymi jest nieodzowna w celu sprostania wymaganiom stawianym lekom pochodzenia roślinnego i zapotrzebowaniu społecznemu. Ta skomplikowana działalność, mająca swe głębokie tradycje w dawnym zielarstwie, musi ulegać ciągłym zmianom i udoskonaleniom, aby ziołolecznictwo mogło uzyskać należne miejsce we współczesnej medycynie. Zapotrzebowanie przemysłu zielarskiego w Polsce na surowce roślinne w ciągu ostatnich piętnastu lat uległo podwojeniu z około 15000 t do około 30000 t rocznie. W masie tej mieści się około 5000 t surowców pochodzących ze stanu naturalnego oraz około 25000 t z upraw. Mimo tak ogromnego wzrostu produkcji odczuwa się ciągłe braki surowców sięgające 20% rocznego zapotrzebowania. Braki te spowodowane są głównie przyczynami obiektywnymi, zanikaniem roślin w stanie naturalnym, nieurodzajem, trudnościami uprawy itd. oraz rosnącym zapotrzebowaniem na leki roślinne, które wynika z coraz większego zainteresowania społeczeństwa tą postacią leku. Rośliny lecznicze w stanie naturalnym żyją w różnorodnych siedliskach. O typie siedliska decyduje ukształtowanie terenu, wahania temperatury, nasłonecznienie, gleba i jej wilgotność, sąsiedztwo współżyjących organizmów oraz wiele innych czynników. Przystosowanie poszczególnych gatunków do siedliska powstało w wyniku powolnego, lecz długotrwałego oddziaływania czynników ekologicznych na rośliny i naturalnego doboru, który przystosowanie to bardzo silnie utrwalił. Tym też należy tłumaczyć oporność wielu roślin na przystosowanie się do sztucznych warunków upraw — monokultur. Rośliny lecznicze przeniesione z naturalnych stanowisk do uprawy często rozwijają się bardzo słabo albo nawet giną, skazując podejmowane próby uprawy na niepowodzenie. W celu uniknięcia niepowodzeń i zyskania wytycznych instruktażowych, przeprowadza się dla nowo branych w uprawę gatunków (bądź ze stanu naturalnego w kraju, bądź w sensie aklimatyzacji) kolejne próby, najpierw w Instytucie Przemysłu Zielarskiego w Plewiskach koło Poznania, następnie w Zielarskich Ośrodkach Doświadczalnych

23

„Herbapol” na terenie kraju, a wreszcie w ramach doświadczalnych upraw produkcyjnych. O konieczności, mimo wzmiankowanych trudności, podejmowania upraw gatunków dających perspektywy osiągnięć pozytywnych, decydują następujące okoliczności. W stanie naturalnym, na skutek nie zawsze racjonalnej działalności człowieka, zasoby roślin leczniczych coraz bardziej maleją, jak wskazują prace podejmowane nad zasobami poszczególnych gatunków (m.in. także przez Instytut Badawczy Leśnictwa) i ich ewidencjonowaniem. Uprawa daje rozliczne korzyści dostarczając, wskutek jednolitego pochodzenia materiału siewnego i warunków plantacyjnych, surowiec bardziej wyrównany, tak pod wzglądem rozwojowym, jak i składu chemicznego. Oprócz uprawy dąży się do rozwinięcia hodowli roślin leczniczych, która ingeruje w budowę genetyczną wybranych roślin, dając nowe możliwości. Hodowla, czerpiąc z naturalnych zasobów roślinnych, może poprawić wartość populacji, wyodrębniając wartościowe chemotypy poszczególnych gatunków, ustabilizować skład chemiczny surowców, a także zwiększyć plony. Hodowla roślin leczniczych jest obecnie jeszcze w początkowym stadium rozwoju. Przejęła metody badań i wyodrębniania odmian od pokrewnych dyscyplin rolniczych lub ogrodniczych, stosując selekcję, krzyżowanie, wywoływanie sztucznych mutacji czynnikami fizycznymi i chemicznymi. Szczególny rozwój hodowli i jej rola datują się od chwili, gdy badania fitochemiczne wykazały ogromną zmienność w składzie surowców zielarskich i związane z tym niejednoznaczne działanie lecznicze. Okazało się także, że zabiegi hodowlane mogą doprowadzić do zwiększenia w surowcach zawartość związków farmakologicznie czynnych, które są uwarunkowane genetycznie. Geny sterują enzymami, a te biosyntezą substancji czynnych. Natomiast, jak wykazały wieloletnie i rozliczne prace badawcze, warunki uprawowe lub czynniki ekologiczne (światło, temperatura, wilgotność powietrza i gleby, typ gleby, nawożenie) mogą wpływać na wielkość plonów, natomiast nie dają na ogół większego, wyraźnego, zdecydowanego kierunkowo wpływu na wydajność substancji czynnych. Prace hodowlane, dotychczasowo przeprowadzane w Instytucie Przemysłu Zielarskiego, dały już kilka odmian o zwiększonej zawartości związków czynnych. Należy tu wymienić przykładowo takie gatunki, jak: kozłek lekarski, naparstnica wełnista, mak lekarski, mięta pieprzowa, bieluń indiański, rumianek pospolity, buławinka czerwona (sporysz). Pozostałe badane gatunki stanowią zwykle populacje roślin częściowo wyselekcjonowanych, nad którymi rozpoczęto prace hodowlane. Należy pamiętać, iż naczelnym postulatem hodowli roślin

24

leczniczych jest, ze wzglądu na ekonomikę upraw i procesów technologicznych przy produkcji leków, wzbogacenie zawartości związków czynnych i zwiększenie plonów. Wracając do zagadnień związanych z uprawą, badania nad zabiegami prowadzonymi na plantacjach roślin zielarskich mają na celu ustalenie dla każdego gatunku optymalnych dawek nawożenia, doboru zabiegów pielęgnacyjnych oraz środków chemicznej ochrony roślin. Równocześnie jednak z ich stosowaniem w uprawach muszą być prowadzone obserwacje szkodliwych dla zdrowia pozostałości w glebie i surowcach. Z produkcją surowców zielarskich wiąże się obecnie dla wielu roślin zagadnienie mechanizacji upraw w celu prowadzenia plantacji wielkoareałowych. One bowiem zapewnić mogą dostateczne ilości surowców i opłacalność ich produkcji. Nie można obecnie liczyć na ręczną obróbkę upraw i przygotowanie surowców, ze względu na brak rąk do tego rodzaju prac. Skonstruowanie specjalnych maszyn do siania, sadzenia, pielęgnacji, zbioru i suszenia roślin jest warunkiem zasadniczej poprawy w zaopatrzeniu przemysłu i lecznictwa w surowce zielarskie. Przy czym muszą one gwarantować zachowanie ilościowych i jakościowych walorów produkowanego surowca. Ważnym zabiegiem wpływającym na jakość surowców jest suszenie roślin po zbiorze. Obecnie dąży się do opracowania szybkich i ekonomicznych metod zabezpieczających surowce przed zniszczeniem i rozkładem związków czynnych, a tym samym utratą właściwości leczniczych lub użytkowych. Specjalnie przystosowane suszarnie z dającą się regulować temperaturą i wilgotnością mogą rozwiązać zasadniczo te zagadnienia w odniesieniu do surowców produkowanych na plantacjach wielkoareałowych. Optymalne warunki suszenia należy ustalić uprzednio w badaniach doświadczalnych i na ich podstawie opracować normy dla każdego asortymentu surowca. Wypada jeszcze pokrótce wspomnieć o ciążącym na instytucjach naukowych obowiązku prowadzenia badań skryningowych nad „nowymi” roślinami bądź to zapomnianymi przez lecznictwo, bądź dotychczas jeszcze nie zupełnie rozpoznanymi. Dotyczy to zarówno roślin krajowych, jak i roślin innych rejonów klimatycznych, a mogących zaaklimatyzować się w Polsce. Wyniki tego rodzaju doświadczeń dostarczają cennych wiadomości o leczniczych właściwościach roślin i mogą ostatecznie wzbogacić zasób leków pochodzenia roślinnego. Jak wynika z licznych publikacji na świecie, dotychczas zbadano pod względem przydatności dla lecznictwa tylko niewielki odsetek roślin uważanych za lecznicze. Znanych jest ponad 12 000 substancji określonych jako związki

25

biologicznie czynne, w tym 4000 alkaloidów (Kohlmünzer 1977). Wielką pomocą w tej pracy jest rozwój nowego działu systematyki zwany chemotaksonomią (Hegnauer i in.). Jest to kierunek, który usiłuje znaleźć związek między chemizmem, a miejscem roślin w systematyce. Ten nowy dział nauki jest specjalnie cenny dla postępu badań poszukiwawczych w świecie roślin, gdyż pozwala na pewne przewidywania ich składu chemicznego. Także badania mad biosyntezą, tj. sposobem tworzenia się substancji czynnych w roślinie, przyczyniają się do wyjaśnienia budowy tych związków. W Polsce, w ciągu ostatnich lat, głównie na podstawie wyników badań Instytutu Przemysłu Zielarskiego, wprowadzono do uprawy wiele nowych gatunków roślin leczniczych. Dla przykładu warto tu wymienić: marzannę barwierską, siwieć żółty, ostropest plamisty, czy bieluń indiański. Otrzymane z tych roślin surowce pozwoliły na rozpoczęcie produkcji licznych nowych leków pochodzenia roślinnego o udokumentowanym działaniu leczniczym. Wyniki badań nad roślinami zielarskimi ogłaszane są w czasopismach naukowych, spośród których wydawany przez Instytut Przemysłu Zielarskiego kwartalnik Herba Polonica poświęcony jest wyłącznie tym zagadnieniom. Popularnym miesięcznikiem, omawiającym w przystępny sposób sprawy związane z roślinami leczniczymi są Wiadomości Zielarskie — organ Producentów Surowców Zielarskich. Poruszone zagadnienia związane z roślinami leczniczymi pozwalają na zorientowanie się w mnogości problemów, jakie obejmuje zielarstwo, które musi sprostać wymogom nowoczesności, dostarczając nieustannie nowych surowców o nowych składnikach, wskazując na nowe zastosowania. Należy zdawać sobie sprawę, że tylko kompleksowe rozwiązanie problemów pozwoli ziołolecznictwu zająć należne mu miejsce w lecznictwie i wypełnić społeczne zadanie w ochronie zdrowia ludzkiego. PIŚMIENNICTWO 1. Broda B., Mowszowicz J.: Systematyka roślin leczniczych, PZWL, Warszawa, 1968. — 2. Czabajska W.: Hodowla roślin zielarskich — obecny stan badań. Windom. Ziel., 1977, 19, 12/1. — 3. Kohlmünzer S.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa, 1977. — 4. Kozłowski J.: Ochrona naturalnego środowiska a wykorzystanie roślin leczniczych. Farm. Pol., 1976, 32, 453. — 5. Lutomski J.: Instytut Przemysłu Zielarskiego — krajowe centrum badań i szkolenia. PWN, Warszawa, Poznań, 1977. — 6. Nowiński M.: Rośliny lecznicze flory polskiej, Pozn. Tow. Przyj. Nauk. Poznań, 1959. — 7. Strażewicz W.: Dojrzałość wegetatywna jako biologiczny czynnik zmienności surowców larmakognostycznych. PIW, 1950.

26

Prof. dr hab. med. Julian Aleksandrowicz Dr fil. Jan Dobrowolski MIKROELEMENTY A ZIOŁOLECZNICTWO Współczesna nauka wiąże mechanizm etiopatogenezy chorób ze zmianami przystosowawczymi, które przekraczają granice homeostazy ustroju. Jednym z czynników wywołujących zmiany adaptacyjne organizmów ludzi i zwierząt jest niedobór lub nadmiar niektórych mikroelementów w wodzie pitnej i pożywieniu. Od dawna wiadomo, że np. przerost gruczołu tarczowego jest spowodowany niedoborem jodu w ustroju. Niektóre zmiany we krwi oraz w ośrodkowym układzie nerwowym interpretuje się jako reakcję na niedobór przyswajalnego żelaza. Odczynem adaptacyjnym na niedobór chromu i cynku ma być skłonność do cukrzycy. Deficyt cynku wywołuje również zaburzenie wzrostu i rozwoju ośrodkowego układu nerwowego i gonad oraz zmniejszenie sprawności układu immunologicznego. Niedobór selenu sprzyja występowaniu określonych schorzeń neoplastycznych. Niedostateczna podaż litu zwiększa częstotliwość depresji maniakalnych. Ludność zamieszkująca obszary charakteryzujące się deficytem magnezu w glebie i wodzie znamiennie częściej choruje na miażdżycę i inne schorzenia układu krążenia. Podobnych przykładów można podawać coraz więcej. Postęp techniki badawczej umożliwił poznanie w ostatnich latach zarówno fizjologicznej, jak i patologicznej roli niektórych mikroelementów. Zawartość tych pierwiastków w ziołach może wpływać korzystnie lub niekorzystnie na właściwości lecznicze. Zależy to od rodzaju pierwiastka, jego ilości i postaci chemicznej, a także w pewnym stopniu od wzajemnej proporcji niektórych mikroelementów o działaniu antagonistycznym lub synergicznym. Znana jest zdolność pewnych gatunków roślin do wybiórczej kumulacji określonych pierwiastków śladowych ze środowiska przyrodniczego. Właściwość ta jest od dawna wykorzystywana w ziołolecznictwie. Przykładem może być stosowanie ziela skrzypu polnego (Her-ba Equiseti), które zawiera 5,19-7,77% krzemu, w tym 0,5-1,5% krzemionki rozpuszczalnej w wodzie i resorbowanej z przewodu pokarmowego. Strażewicz stwierdził, że największe stę-

27

żenię krzemionki w skrzypach występuje w okresie od połowy lipca do końca sierpnia. Duża przydatność rozpuszczalnej krzemionki w lecznictwie znana jest od dawna. Pisał o niej m.in. już Pasteur w 1878 r., lecz dopiero w 1970 r. Schwarz wykazał fizjologiczną niezbędność krzemu w organizmach ssaków. Ten śladowy w ustroju ludzkim pierwiastek pełni ważną funkcją zarówno jako biologiczny czynnik sieciujący, jak też jako istotny element ultrastrukturalny tkanki łącznej. Niedobór krzemu w diecie wywołuje u szczurów zahamowanie wzrostu w 30-35% oraz zaburzenia w rozwoju kośćca i szkliwa. Dodatek krzemu w ilości 0,003% do paszy kurcząt przyspiesza ich wzrost o ok. 35%. Według Janczarskiego zawartość krzemu w ustroju dorosłego człowieka w warunkach prawidłowych wynosi około 0,01% masy, a największe stężenie w grasicy — 310 mg/100 g, nadnerczach — 250 mg/100 g i przysadce mózgowej 81,4 mg/100 g. Stwierdzono, że w procesie regeneracji złamanych kości występuje w strefie uszkodzonej niemal 50-krotny wzrost zawartości krzemu. Zawartość krzemu w ustroju ludzkim wyraźnie maleje z wiekiem, co znajduje odzwierciedlenie m.in. w zmianach jego zawartości w ścianie aorty (w przeliczeniu na mg SiO2 na kg tkanki): niemowlęta — 205, ludzie w wieku 10-20 lat — 160, 20-30 lat — 125 oraz 40-50 lat — 86. Znaczne zmniejszenie zawartości krzemu w tkankach łącznych występuje w arteriosklerozie, a także w niektórych chorobach nowotworowych, gruźlicy i innych. Obserwowano m.in. zmiany zawartości kwasu krzemowego w komórkach krwi w przebiegu białaczki. Janczarski za pomocą opracowanej przez siebie metody elektrochemicznej wykrył, że znikomy dodatek kwasu krzemowego (rzędu ppm) wywołuje już zmiany potencjału elektrycznego powierzchni krwinek czerwonych. Podobnie śladowe ilości kobaltu wystarczają do wyraźnych zmian chemoluminescencji limfocytów ludzkich. Również niewielkie dawki cynku powodują znaczne zwiększenie elektronowego rezonansu paramagnetycznego (EPR) komórek zawierających melaninę. Przytoczone dane świadczą o wielkim znaczeniu fizjologicznym, profilaktycznym oraz leczniczym odpowiedniej podaży mikroelementów. W celu optymalnego wykorzystania jednego ze źródeł, jakim są zioła lecznicze, należy zwrócić uwagę na okoliczności, wpływające na zawartość tych pierwiastków w roślinach. Stężenie mikroelementów zależy nie tylko od gatunku, anatomicznej części rośliny, ale także od pory roku (okresu wegetacji), w którym nastąpi zbiór ziół, od warunków pogodowych, a zwłaszcza od właściwości geochemicznych danego terenu. Bardzo obszerne badania w tym zakresie wykonano w ZSRR oraz w innych krajach. Borowik-Romanowa i Bje-

28

łowa opisały znaczne zróżnicowanie zawartości litu (Li) w niektórych roślinach, zależnie od przynależności taksonomicznej, analizowanej części rośliny, środowiska glebowego itp. Największe stężenie litu stwierdzono w nadziemnych częściach roślin z rodzin Rosaceae (2,9 mg Li/kg suchej masy), Caryophyllaceae (2,2 mg), Ranunculaceae (2,0 mg) oraz Solanaceae (1,9 mg). Dużą zawartość litu (do 0,015%) wykryto np. w rutewce (Thalictrum). Autorki wykazały, że rośliny należące do tej samej rodziny, np. Ranunculaceae, mogą różnić się nawet kilkudziesięciokrotnie pod względem zawartości litu. Średnia zawartość litu u roślin z tej rodziny, występujących w okręgu moskiewskim, wynosiła 2,96 mg/kg, we Francji 2,44 mg/kg, w Kirgizji 15,15 mg/kg, a w Tadżykistanie osiągnęła aż 67,4 mg/kg. Jeszcze większe różnice można stwierdzić w roślinach z rodziny Solanaceae. Przeciętne wartości litu w glebie wynoszą: w okręgu moskiewskim — 2,3 mg/kg, w Kirgizji — 15,5 mg/kg, a w Tadżykistanie 20.1,7 mg/kg. Dane te wskazują na potrzebę wnikliwych badań przy doborze terenów dla zbioru roślin leczniczych ze stanu naturalnego lub dla zakładania ich plantacji. Konieczne jest badanie wpływu całego kompleksu czynników środowiska przyrodniczego dla uzyskania roślin o optymalnej aktywności biologicznej, w tym również o pożądanej zawartości mikroelementów. Dane dotyczące kumulacji litu przez rośliny lecznicze mają znaczenie praktyczne, gdyż pierwiastek ten, jakkolwiek występuje w ustroju w ilościach śladowych, odgrywa ważną rolę w zapobieganiu i leczeniu depresji maniakalnej. Z uwagi na częstość tego schorzenia oraz jego pośredni związek z alkoholizmem, uzupełnienie podaży litu, m.in. poprzez rośliny lecznicze, może dać wymierne społecznie efekty profilaktyczne. Stwierdzono również korzystny wpływ litu na samopoczucie ciężko chorych na białaczkę i na zwiększanie liczby neutrofili w krwi obwodowej u chorych z leukopeniami oraz na wspomaganie przez lit ochronnego działania magnezu w zapobieganiu arteriosklerozie. Warto zauważyć, że niedobór litu stwierdzono na rozległych 1er.enach. Niewiele jest też możliwości uzupełnienia jego podaży, poza określonymi gatunkami roślin oraz niektórymi solami i wodami mineralnymi. O znaczeniu właściwego doboru środowiska naturalnego, zwłaszcza gleby, dla uprawy roślin zielarskich, może świadczyć fakt wielu nieudanych prób założenia plantacji żeń-szenia — Panax ginseng C.A. Mey (Panax schin-seng Nees). Spośród kilkunastu testowanych pod tym względem miejsc na terenie Kaukazu tylko jedno okazało się odpowiednie dla stworzenia optymalnych warunków hodowli tej rośliny (Małyszew — informacja ustna). Tylko w biotopie o specyficz-

29

nym składzie gleby i mikroklimacie możliwe okazało się uzyskanie nasion żeń-szenia. W warunkach tych udało się uzyskać w ciągu około 7 lat korzenie o wielkości odpowiedniej dla przemysłu farmaceutycznego, gdy tymczasem w warunkach naturalnych korzenie takie można spotkać u roślin ponad 35-letnich. Na plantacji kaukaskiej żeń-szeń wykazuje około 3-krotnie większą aktywność biologiczną niż na plantacjach chińskich, koreańskich czy japońskich. Wydają się wpływać na to m.in. predyspozycje geochemiczne. Istotne znaczenie ma również zapewnienie optymalnego składu mikroelementów w preparatach ziołowych, uzależnione m.in. od doboru właściwej technologii, produkcji. Aby uzyskać możliwie najkorzystniejsze działanie lecznicze, ważne jest zachowanie nie tylko określonej ilości, lecz również odpowiedniej proporcji mikroelementów w stosowanym preparacie. Wymaga to dalszych badań nad optymalizacją procesów produkcyjnych leków pochodzenia roślinnego. Byłoby ze wszech miar pożyteczne, aby dokonywać standaryzacji niektórych preparatów ziołowych na zawartość określonych mikroelementów, analogicznie jak normuje się obecnie zawartość ważnych leczniczo związków organicznych. Godny uwagi jest fakt, że na zawartość mikroelementów w roślinach może mieć wpływ zmiana liczby chromosomów. Stwierdzono mianowicie, że w okresie kwitnienia gryki (Fagopyrum sagittatum Gilib.) forma diploidalna zawiera w zielu ok. 160 X 10-4% manganu (w przeliczeniu na suchą masę), forma tetraploidalna 186 X 10-4%. Analogiczne wartości dla molibdenu wynoszą odpowiednio 5,8 X 10-4% oraz 3,3 X 10-4%, dla niklu odpowiednio 10,0 X 10-4% oraz 5,0 X 10-4%. Szczególnie duże różnice w zawartości mikroelementów występują między gatunkami, nawet należącymi do tej samej rodziny, np. u Digitalis purpurea L. w liściach jest średnio 124 X 10-4% magnezu (w przeliczeniu na suchą masę), w korzeniu 111 X 10-4%, natomiast u Digitalis lanata Ehrh. odpowiednio 99 X 10-4% oraz 18 X 10-4%. Dotyczy to również innych pierwiastków. Znane są również interesujące dane dotyczące wpływu zawartości mikroelementów na aktywność związków biologicznie czynnych w roślinach. Wykazano, że wraz ze zmianą zawartości w glebie i w roślinach określonych pierwiastków zmienia się również ilość substancji chemicznych o znaczeniu farmakologicznym. Przykładowo można wymienić, że u gryki wraz ze wzrostem zawartości miedzi w glebie z 11 X 10-4% do 83 X 10-4%, wzrasta w roślinie ilość flawonoidów, odpowiednio z 1,19% do 3,15%. Podobne prawidłowości stwierdza się przy zwiększaniu zawartości w glebie niektórych innych mikroelementów, np. zwiększenie ilości

30

miedzi, kobaltu i manganu powoduje wzrost zawartości alkaloidów w liściach pokrzyku (Atropa belladonna), natomiast wzrost zawartości manganu i molibdenu zwiększa aktywność biologiczną glikozydów nasercowych w liściach Digitalis purpurea. Zapotrzebowanie na mikroelementy u roślin jest zróżnicowane, zależnie od gatunku i okresu wegetacji. Ważną rolę w przyswajalności przez rośliny pierwiastków zawartych w glebie odgrywają mieszane kompleksy ligandów. Hipoteza kontaktowej chelantacji tłumaczy pobieranie przez włośniki nierozpuszczalnych w wodzie związków metali, np. żelaza. Można ogólnie stwierdzić, że obecność w glebie Substancji organicznych, zwłaszcza związków humusowych, wpływa korzystnie na przyswajalność przez rośliny składników mineralnych. Przy podobnej zawartości składników nieorganicznych w glebie mniejsza jest produkcja biomasy przez rośliny tych samych gatunków występujących na terenie uboższym w związki organiczne. Ma to znaczenie zarówno przy wyborze miejsc zbioru roślin dziko rosnących, jak też przy zakładaniu plantacji. Należy też uwzględnić inne czynniki środowiskowe, które mogą wpływać na jakość surowca dla potrzeb ziołolecznictwa. Wilgotna gleba sprzyja większej zawartości molibdenu oraz kobaltu, dlatego ich ilość w roślinach na obszarach okresowo zalewanych może być 10-20-krotnie większa niż w roślinach pochodzących z terenów sąsiednich, ale bardziej suchych. Analogiczny wpływ mają m.in. okresowe wahania wielkości opadów. Stopień nawilgocenia gleby nie wpływa natomiast na zawartość miedzi. Również stopień zakwaszenia gleby może oddziaływać na ilość mikroelementów w roślinach. Wzrost kwasowości gleby zwiększa przyswajalność np. kobaltu i niklu, a zmniejsza przyswajalność molibdenu. Ponadto stwierdzono, że w warunkach wysokogórskich występuje koncentracja niektórych mikroelementów w roślinach. Zebrano dane świadczące o tym, że zawartość tych pierwiastków w ziołach zwiększa się wraz ze wzrostem wysokości ich siedlisk. Ilość niektórych biopierwiastków może wzrosnąć nawet kilkunastokrotnie, np. molibdenu w piołunie — Artemisia santilifolia. Tendencje te należy również brać pod uwagę przy zbieraniu ziół i zakładaniu plantacji. Dla mikroelementów niezbędnych w organizmach żywych istnieje zakres stężeń odpowiadających ich optymalnemu działaniu. Niektóre z nich wykazują właściwości trujące już przy stosunkowo małym stężeniu. Ich zawartość w ziołach uwarunkowana jest zarówno predyspozycjami genetycznymi, jak też lokalnymi warunkami geochemicznymi, klimatycznymi i innymi. Przy doborze roślin dla potrzeb ziołolecznictwa

31

trzeba również uwzględnić antagonistyczne lub synergiczne działanie mikroelementów o charakterze biokatalizatorów. Dla uzyskania korzystnego działania leczniczego istotne znaczenie ma nie tylko odpowiednie stężenie poszczególnych pierwiastków, lecz także właściwa ich proporcja w stosowanych preparatach. Wraz z poznawaniem roli pierwiastków śladowych coraz częściej wiąże się zaburzenia w ich ilości z etiopatogenezą chorób nowotworowych, krwi, krążenia i innych. Obecnie znanych jest już kilkanaście mikroelementów niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania ustroju człowieka, a ich podaż może być regulowana. Ważne zadanie w tym względzie staje przed ziołolecznictwem. Najwcześniej poznano rolę fizjologiczną żelaza (Fe), którego zastosowanie lecznicze sięga starożytności. Wśród ludowych metod uzupełniania niedoboru znane jest wykorzystywanie niektórych źródeł wód mineralnych oraz roślin kumulujących jony Fe, m.in. szpinaku, fasoli, grochu, orzechów laskowych, jak również liści pokrzywy (Fol. Urticae), ziela piołunu (Herb. Absinthii) lub korzeni szczawiu (np. Rad. Hydrolapathi). Stosowanie preparatów zawierających związki żelaza nie może oczywiście zastąpić profilaktycznego wzbogacania pożywienia w ten metal. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) stwierdza, że niedobór żelaza i związana z tym niedokrwistość są powszechne, zwłaszcza w krajach rozwijających się, oraz że występują na obszarach o dużej zachorowalności na parazytozy powodujące długotrwałą utratę krwi. Prowadzone są prace nad wzbogacaniem pożywienia w żelazo np. przez udostępnienie zasobnej w nie soli spożywczej, oraz w witaminę C, która zwiększa przyswajalność żelaza. Destabilizatorem witaminy C jest miedź, która wraz z cynkiem ma wpływ na przebieg syntezy hemoglobiny. Zawartość żelaza u zdrowego człowieka wynosi około 8,59 μmol we krwi i około 23,3 μmol w surowicy. Pierwiastek ten występuje głównie w krwinkach czerwonych, a także w wątrobie, śledzionie i szpiku. Odgrywa on szczególną rolę fizjologiczną, stanowiąc składnik hemoglobiny, mioglobiny, cytochromów, enzymów flawoproteinowych, peroksydazy, katalazy itp. Dzienne zapotrzebowanie na żelazo wynosi u dorosłych kobiet 18 mg, u mężczyzn 10 mg, a u dzieci 15 mg. Prawidłowa podaż miedzi (w ilości około 1 mg dziennie) zwiększa znacznie przyswajalność żelaza oraz racjonalne wykorzystywanie zapasów żelaza przy syntezie hemu. Synergizm ten ma znaczenie w zapobieganiu hipochromii. W procesie erytropoezy stwierdza się współdziałanie żelaza z takimi mikroelementami, jak magnez, mangan, cynk i miedź. Chatin w 1850 r. odkrył jod (I) jako drugi z fizjologicznie niezbędnych mikroelementów. Stwierdził on, że niedobór jodu

32

w środowisku naturalnym sprzyja niedoczynności tarczycy, której wyrazem może być wole endemiczne, a w skrajnych przypadkach kretynizm. Obecnie wiadomo, że jod kumuluje się w tarczycy, przede wszystkim w postaci tyreoglobuliny. Ponieważ głównym źródłem jodu są morza, tereny nadmorskie nie odczuwają jego niedoboru, natomiast obszary odległe, zwłaszcza tereny górskie, wykazują często niedobór jodu w glebie. Wapń (Ca) jest chemicznym antagonistą jodu, dlatego duża ilość wapnia w glebie, roślinach i wodzie pitnej jest niekorzystna, jeśli chodzi o przyswajalność jodu na terenach z jego niedoborem. Miedź (Cu) stanowi kolejny mikroelement, którego fizjologiczne znaczenie odkrył w 1928 r. Hart. i wsp. Jak już wspomniano, metal ten współdziała z żelazem w utrzymaniu homeostazy wewnątrzustrojowej. Miedź wchodzi w skład m.in. ceruloplazminy, oksydazy cytochromowej, oksydazy kwasu askorbowego i innych enzymów. Istnieją pewne dane doświadczalne wskazujące na przeciwnowotworowe działanie miedzi, jednak w przebiegu choroby białaczkowej czy ziarnicy złośliwej stwierdza się podwyższony poziom miedzi w surowicy. Łukiewicz i Machowa wykryli, że zmniejszenie (za pomocą czynników chelatujących) zawartości miedzi w melanosarcoma, zwiększa skuteczność radioterapii tego nowotworu. Przyswajalność miedzi zmniejsza wysoka zawartość cynku, molibdenu i siarki. Miedź wchodzi również w skład enzymów utleniających oraz witamin. Odgrywa ona istotną rolę -w prawidłowym rozwoju niektórych roślin m.in. traw, zbóż, konopi, pewnych gatunków warzyw i drzew owocowych. Nigdy nie obserwowano niedoboru miedzi u dorosłych ludzi, jakkolwiek znane są trzy kliniczne objawy deficytu tego metalu u dzieci, związane z niedokrwistością. Dzienne zapotrzebowanie człowieka na miedź ocenia się na 2-3 mg. Stosunkowo duże stężenie miedzi wykazują korzeń żeń-szenia, warzywa, orzechy, zwłaszcza laskowe. Mangan (Mn) uznano za mikroelement fizjologicznie niezbędny w 1931 r. w wyniku badań Kemmerera i Todda. Jest on aktywatorem wielu enzymów utleniających, bierze udział w reakcjach dekarboksylacji, hydrolizy i prawdopodobnie w syntezie witaminy C. Obecność manganu jest niezbędna do leczenia awitaminozy przy podaży witaminy B1. Właściwa zawartość manganu w glebie wpływa na plony roślin uprawnych, szczególnie buraków, ziemniaków, grochu, owsa oraz niektórych traw — niedobór może zaburzać rozwój kości i narządów płciowych, co stwierdzono u zwierząt hodowlanych. Mangan działa antagonistycznie w odniesieniu do żelaza (uczestniczy w regulacji intensywności syntezy hemu) oraz w przeciwieństwie do miedzi zwiększa pobudliwość układu nerwowego. Stwierdzono również, że nadmiar man-

33

ganu w glebie może zwiększać, poprzez łańcuch odżywczy, częstość występowania stwardnienia bocznego zanikowego (sclerosis lateralis). Zasobne w mangan są m.in. warzywa, orzechy oraz rośliny motylkowe. Cynk (Zn) znany jest jako mikroelement fizjologiczny od 1934 r. Wpływa on na aktywność dużej grupy enzymów, m.in. anhydrazy węglowej, dehydrogenazy, kinazy tymidynowej, odwrotnej transkryptazy i in. Deficyt cynku w diecie zaburza rozwój ośrodkowego układu nerwowego oraz gonad. Cynk przyspiesza regenerację trudno gojących się ran i wrzodów, działa także korzystnie przy zmianach miażdżycowych. U ludzi zdrowych dzienne zapotrzebowanie na cynk wynosi 15-25 mg. Właściwa ilość cynku w ustroju jest niezbędna dla prawidłowej odporności, a także funkcji komórek nerwowych i płciowych, oraz dla przebiegu procesów chrząstnienia, kostnienia i keratynizacji. Przyswajalność cynku u ludzi zdrowych wynosi 20-40%. Obniża się ona m.in. u alkoholików i chorych z marskością wątroby. Niski poziom cynku w surowicy krwi stwierdzono także w przebiegu białaczki, choroby Hodgkina oraz niektórych chorób nowotworowych. Selen (Se) wywiera działanie biologiczne już w niezwykle małych stężeniach — 22 mg/l, chroniąc m.in. przed dietetyczną nekrozą wątroby, natomiast większe stężenia są toksyczne. Selen jest m.in. aktywatorem peroksydazy glutationu, wykazuje również synergizm z witaminą E. Niedobór selenu zmniejsza odporność erytrocytów na hemolizę, obniża też odporność i może wywołać dystrofię mięśni, charłactwo, niepłodność zwierząt itp. Właściwa podaż selenu w pożywieniu zwiększa m.in. odporność na promieniowanie jonizujące miko-toksyny oraz hamuje w pewnym stopniu rozwój chorób naczyniowo-sercowych. W okresie przedklinicznym może ona stanowić czynnik zapobiegający rozwojowi niektórych nowotworów. Selen występuje m.in. w jęczmieniu (ok. 0,5 mg/kg), kukurydzy i soi (do 1,5 mg/kg), mączce rybnej (1-5 mg/kg). Fluor (F), podobnie jak selen, może być przy większych stężeniach czynnikiem patogennym, jakkolwiek w ilościach śladowych stanowi niezbędny składnik pożywienia. Jego optymalna podaż w diecie wynosi około 2,5 mg/kg, a prawidłowa zawartość w wodzie pitnej f-2,5 mg/1. Fluor jest katalizatorem nieenzymatycznej oksydacji katecholamin i aktywatorem m.in. cytruliny oraz cyklazy adenylowej. Jest niezbędny do prawidłowego rozwoju kośćca i chroni przed próchnicą zębów. Nadmiar fluoru w ustroju prowadzi m.in. do odwapnienia kośćca, hipomagnezemii w surowicy, odkładania soli wapniowych w nerkach, mięśniach i płucach. Należy zwrócić uwagę na potrzebę kontrolnych analiz zawartości

34

fluoru i innych pierwiastków toksycznych przy pozyskiwaniu ziół leczniczych w rejonach o zwiększonym zanieczyszczeniu środowiska. Molibden (Mo) jest również zaliczany do fizjologicznych mikroelementów. Na obszarach z niedoborem molibdenu w glebie stwierdza się większe nasilenie próchnicy zębów, zrzeszotnienia kości, uszkodzeń stawów i zaburzeń w funkcjonowaniu gonad. Deficyt molibdenu w pożywieniu może sprzyjać zatruciu miedzią nawet przy prawidłowej jej zawartości w pożywieniu. Molibden jest m.in. aktywatorem oksydaz ksantynowej i aldehydowej, oraz reduktazy azotanowej, ma również wpływ (wraz z Cu, Fe, Zn, i Co) na wiązanie azotu atmosferycznego przez bakterie korzeniowe. Magnez (Mg) odgrywa zasadniczą rolę w większości reakcji biochemicznych związanych z transportem fosforu, stanowi też czynnik stabilizujący strukturę kwasów nukleinowych. Jest aktywatorem ponad 100 enzymów. Uczestniczy m.in. w biosyntezach białek, DNA, cAMP i glikolizie. Jest także niezbędnym składnikiem chlorofilu, stąd szczególnie dużo magnezu zawierają rośliny zielone. Dzienne zapotrzebowanie na magnez wynosi 200-300 mg u osób dorosłych. Niedobór magnezu w glebie może wywołać jego deficyt w pożywieniu i sprzyjać występowaniu miażdżycy oraz niektórych schorzeń nowotworowych. Chrom (Cr) jest mikroelementem, którego dzienne zapotrzebowanie wynosi zaledwie 5-10 μg, natomiast większe dawki są toksyczne. Zawartość w pokarmie roślinnym sięga zwykle 20-50 μg/kg. Niedobór tego pierwiastka zaburza metabolizm węglowodanów, nadmiar zaś wydaje się zwiększać ryzyko raka płuc. Prawidłowa podaż chromu i cynku może być m.in. elementem profilaktyki przeciwcukrzycowej. Dla optymalnego wykorzystania leków ziołowych pomocne mogą być informacje dotyczące zdrowotnych właściwości mikroelementów, wybiórczo kumulowanych przez określone gatunki roślin. Odnosi się to przede wszystkim do tych pierwiastków, których niedobór może sprzyjać występowaniu niektórych schorzeń naczyniowo-sercowych, nowotworowych, wad wrodzonych itd. Właściwy dobór ziół o dużym współczynniku kumulacji określonych mikroelementów wydaje się szczególnie istotny na obszarach charakteryzujących się niedoborem tych pierwiastków w glebie i wodzie pitnej. Ważne znaczenie ma fakt występowania w roślinach zespołu mikroelementów w formie przyswajalnej przez ustrój ludzki. Znajomość warunków sprzyjających zwiększeniu aktywności preparatów ziołowych powinna być wykorzystana m.in. przy pozyskiwaniu surowców roślinnych, zarówno z natury, jak z plantacji. Należy także zwrócić uwagę na niebezpieczeństwa intoksykacji ziołami zbieranymi na terenach o silnym

35

skażeniu przemysłowym, komunalnym lub agrotechnicznym (duże aglomeracje miejsko-przemysłowe, uczęszczane drogi). Na niebezpieczeństwo związane z niedoborem mikroelementów w ustroju człowieka wskazuje rola fizjologiczna przykładowo omówionych biopierwiastków. Deficyty wielu z nich stwierdza się u znacznej części kobiet w wieku rozrodczym, a także u ludzi starszych. Istnieje realna możliwość zwiększania nieswoistej odporności ustroju poprzez uzupełnianie podaży zespołu aktywnych biologicznie mikroelementów. Deficyty te są szczególnie niebezpieczne przy naturalnej u ludzi starszych tendencji do zmniejszonej sprawności układu immunologicznego. Mogą one przyspieszać także występowanie objawów miażdżycy i innych schorzeń gerontologicznych. Cennym i łatwo dostępnym źródłem wielu mikroelementów mogą być napary lub odwary z roślin leczniczych. Uwzględnienie niedawno poznanych walorów zdrowotnych pierwiastków śladowych zawartych w ziołach może przyczynić się do zwiększenia wykorzystania surowców roślinnych w działalności profilaktycznej i leczniczej. PIŚMIENNICTWO 1. Aleksandrowicz J.: Wiedza stwarza nadzieję. WP, Warszawa 1973. — 2. Aleksandrowicz J.: Biosfera a zdrowie społeczności. PAN, Kraków, 1978. — 3. Aleksandrowicz J., Janicki K.: Pożywienie, woda i sól stołowa w obronie zdrowia społecznego. PAN, Kraków 1978. — 4. Babienko G. A. (red.): Mikroelementy w medicinie. Zdorowja, Kijew 1975. — 5. Aleksandrowicz J., Dobrowolski J.: Perspektywy zastosowania ilościowej mikroanalizy Trg i innych technik do badania mikroelementów w pojedynczych komórkach dla profilaktyki zdrowotnej i rozwoju gospodarki żywieniowej. W: Postępy nauki i techniki a intensyfikacja produkcji białka. W. Kucharczyk (red.). Oddziały NOT i PAN, Katowice, Materiały z konferencji 1978. — 6. Dobrowolski J.: Krótka charakterystyka zapotrzebowania żywieniowego w mikroelementy i nowe możliwości wzbogacenia w nie żywności, ibidem. — 7. Krauze S.: Zarys nauki o żywności. PZWL, Warszawa 1975. — 8. Nikonorow M.: Substancje obce dodawane celowo do żywności i zanieczyszczenia techniczne. WPL, Warszawa 1966. — 9. Nikonorow M.: Zanieczyszczenia chemiczne i biologiczne żywności. WNT, Warszawa 1976. — 10. Nozdrjuchina L. P.: Biologiczeskaja roi mikroelementów w oiganizmjs żywotnych i czełowieka. Nauka, Moskwa 1977. 11. Schwarz K.: Recent dietary trace elements research exemplified by tin, fluorine, and silicon. Federation Proceedings, 1974, 6. 1748. — 12. Szukalski H.: Mikroelementy. PWRiL, Warszawa 1973. — 13. Prasad A. S. (red.): Trace elements in human health and disease, vol. 1. Zinc and Copper, 1976, Bssential and toxic elements. vol. 2. Academic Press, New York, San Francisco, London 1976. — 14. Uderwood E. J.: Tracę elements in human and animal nutrition. Academic Press, New York, San Francisco, London 1977. — 15. WHO Trace elements in human nutrition. Tech. Rep. no. 532, Geneva, 1973

36

— 16. WHO Trace elements in relation to cardiovascular disease. Geneva. 1974. — 17. WHO Handbook of human nutritional requirements. Geneva, 1974. — 18. WHO Control of nutritional anemia with special reference to iron deficiency. Tech. Rep., no-530, Geneva 1975. — 19. Williams D. R. (red.): An introduction to bioinorganic chemistry. Charles C. Thomas Publ., Springfield, Illinois 1976, — 20. Wfnogradow A. P., Kowalski W. W. (red.): Trudy biochimiczjeskoj Laboratorii, nr 13, Problemy geochimiczjeskoj ekologii organizmów, Nauka, Moskwa, 1974. 21. Kabata-Pendias A. (red.): Materiały z I Krajowej Konferencji nt. mikroelementy i przyrodnicze warunki rolnictwa, IUNG, Puławy 1978.

Dr hab. n. farm., lek. Janina Majcherczyk WYCIĄGI ROŚLINNE I ICH OTRZYMYWANIE Zawarte w surowcach roślinnych substancje czynne są najczęściej ekstrahowane alkoholem lub wodą. Do wyciągów alkoholowych, które są stosunkowo trwałą postacią leku, należą: tincturae — nalewki, extracta — wyciągi zagęszczone, otrzymane z suchego, odpowiednio rozdrobnionego surowca, oraz intracta — stabilizowane alkoholatury, przygotowane ze świeżego surowca. Wyciągi te sporządzane są wyłącznie fabrycznie przez laboratoria galenowe. Natomiast wyciągi wodne: infusa — napary, decocta — odwary i macerationes — maceraty (wyciągi wodne na zimno) — postacie leku nietrwałe, są wykonywane w aptekach, lub najczęściej przez chorego — z surowców o słabym działaniu. Wszystkie surowce roślinne do użytku wewnętrznego, tak jak każdy lek, mają ustaloną jednorazową dawkę w gramach. Wyciągi alkoholowe i wodne powinny być tak przygotowane, aby substancje czynne zawarte w jednorazowej dawce surowca roślinnego znajdowały się w określonej ilości wody lub alkoholu, którą chory będzie jednorazowo zażywał. Surowce roślinne w zależności od jakości substancji czynnych mogą być zaliczone do leków: I. Silnie działających, których dawki jednorazowe wahają się od 0,005 — do 0,5 g, np. Herb. Adonidis vernalis, Rad. Ipecacuanhae. Dla surowców tych są ustalone również dawki dobowe i jednorazowe oraz dobowe dawki maksymalne. Surowce te mogą być wydawane z apteki tylko w określonej postaci leku i wyłącznie na receptę lekarską. Nie powinny być zapisywane w postaci ziółek! W Urzędowym Spisie Leków, w Poradniku Terapeutycznym, a także w tej książce, oznaczone są symbolem: Rp. II. Słabo działających, których dawki jednorazowe wahają się od 0,5 do 5 g. Można je nabyć bez recepty w aptece, w drogeriach lub w sklepach „Herbapolu”. Mogą to być paczkowane przez „Herbapol”: a) pojedyncze surowce roślinne w ilości 20 g i 50 g. Na opakowaniu podana jest nazwa rośliny — łacińska i polska, sposób przygotowania i zażywania wyciągu, nr serii, której

38

trzy ostatnie cyfry oznaczają miesiąc i rok produkcji, co pozwala na ustalenie terminu ważności leku (trwałość opakowanego leku roślinnego wynosi 1 rok od daty produkcji), b) mieszanki ziołowe zawierające kilka surowców roślinnych odpowiednio rozdrobnionych — o określonym działaniu np. spec. diureticae — nazwa firmowa Urosan, spec. pectorales — nazwa firmowa Pectosan. Na opakowaniu podane są nazwy surowców i ich ilości, sposób przygotowania i zażywania oraz nr serii. Spośród mieszanek ziołowych tylko Astmosan należy do silnie działających i jest przeznaczony wyłącznie do palenia (wdychiwania), c) jednorazowe dawki sproszkowanego surowca roślinnego, np. Mentha-fix (opakowanie 15 i 30 torebek) lub mieszanek ziołowych, np. Urosan-fix (opakowanie 10 torebek) — przeznaczone są do zaparzania wg podanego na opakowaniu przepisu. Tabela l Rozpuszczalność substancji czynnych w wodzie [wg A. Ożarowskiego] Bardzo dobra Średnia Mała Nierozpuszczalne Aminy (np. Alkaloidy (sole) Fityna Alkaloidy (wolne cholina) Agar (pączn.) Flawonoidy zasady) Antocyjany Alantoina Kardenolidy Azulen Antrazwiązki Furanochi cmony Krzemionka Białka Cukry (np. kelina) Olejki eteryczne Chlorofil Garbniki Inozyt (częściowo) Fitosterole Glikozydy Inulina Rutyna Flobafeny fenolowe (np. Kwas alginowy Gumy arbutyna) (pączn.) Hiperycyna Kwasy orgaLeukoantocyjany Kamfora niczne, alifaPektyny (pączn.) Kapsaicyna tyczne Sole alkaloidów Kurkumina Saponiny Śluzy (pęczn.) Karotenoidy Sole mineralne Zw. chinonowe Lecytyny Witamina C (np. antrachinony) Mentol Związki Zw. kumarynowe Olejki eteryczne goryczowe (np. eskulina) Oleje tłuste Zw. purynowe Skrobia (np. adenina) Subst. woskowe Trytycyna Trójterpeny (np. kwas oleanolowy i ursolowy) Tymol Żywice

39

Zapisywanie przez lekarza fabrycznie pakowanych ziół, jak również przygotowanie i zażywanie wyciągu przez chorego, nie stanowi problemu, ze względu na pełne informacje na ten temat, podane na opakowaniu. Natomiast przy zapisywaniu słabo działających surowców roślinnych pojedynczych lub mieszanek ziołowych, które nie są pakowane fabrycznie, obowiązuje lekarza poinformowanie chorego o sposobie przygotowania i zażywania naparu, odwaru, maceratu.

WYCIĄGI WODNE Przy sporządzaniu wyciągów wodnych, należy uwzględnić rodzaj substancji czynnych zawartych w surowcu roślinnym i ich właściwości, a przede wszystkim: stopień rozpuszczalności w wodzie, możliwości hydrolizy w czasie przygotowywania wyciągu (ogrzewania) oraz możliwość ulatniania się substancji czynnych z parą wodną podczas ogrzewania. Rozpuszczalność substancji czynnych w wodzie podano w tab. 1. Zalecane w niniejszej książce w rozdziale I („Przegląd roślin leczniczych”) rodzaje wyciągów wodnych dla poszszczególnych surowców, oparte są na wyżej wymienionych właściwościach substancji czynnych. Z tych względów różny jest czas ich ekstrahowania przy sporządzaniu wywarów (czas wrzenia od 2-10 min) oraz czas wytrawiania podczas przygotowania maceratu (30 min — 6-10 h). Stosunek ilościowy surowca do wody również się waha dość znacznie. Zależny jest on bowiem ód rodzaju dawkowania wyciągu wodnego: łyżką, kieliszkiem lub szklanką. Miary domowe: łyżka ziół (surowca) = 7—8 g łyżka wody = 15 g łyżeczka wody =5g łyżeczka ziół = 1,5—2 g kieliszek miarowy wody = 30 g szklanka wody = 200—250 ml Przygotowanie wyciągów wodnych w warunkach domowych (zalecane przez A. Ożarowskiego) Infusa — napary. Podaną w rozdziale I ilość surowca, odpowiednio rozdrobnionego, zalewa się przepisaną ilością wrzącej wody w porcelanowym, szklanym lub emaliowanym naczyniu i ogrzewa pod przykryciem przez 15 min na „łaźni wodnej”, tj. na garnku lub na czajniku z gotującą się woda. Po ostudzeniu (5-10 min) i wymieszaniu napar należy przecedzić i zużyć w ciągu tego samego dnia. Decocta — odwary, należy przyrządzać z surowców za wie-

40

rających substancje czynne dość trudno lub bardzo trudno rozpuszczalne w wodzie i nie ulegające hydrolizie lub utlenianiu w czasie gotowania. Najczęściej stosowany i najbardziej wskazany jest w warunkach domowych: sposób A. Zachowując właściwy stosunek surowca do wody, należy zalać rozdrobnione zioła w naczyniu emaliowanym odpowiednią ilością wody o temperaturze pokojowej. Starannie wymieszać i pod przykryciem, przy słabym ogrzewaniu na płytce, doprowadzić do wrzenia, które należy utrzymać przez 2-4 min. Po zakończeniu ogrzewania należy po 10 min odwar przecedzić i zużyć go w ciągu tego samego dnia, sposób B stosuje się dla surowców roślinnych, których substancje czynne są bardzo trudno rozpuszczalne w wodzie. Odwar przygotowuje się jak w sposobie A, zachowując stosunek surowca do wody podany w rozdziale I. Czas wrzenia 5-10 min. Okres trwałości odwaru jest dłuższy. Przechowywany w szklanym naczyniu w lodówce może być użyty również następnego dnia: W ten sposób mogą być przygotowywane odwary z surowców zawierających np. krzemionkę, rutyną. Macerationes — maceraty (wyciągi wodne na zimno) przygotowywane są najczęściej z surowców roślinnych zawierających śluzy. Zgodnie z przepisem w rozdziale I, surowiec należy zalać odpowiednią ilością chłodnej, przegotowanej wody i pozostawić w temperaturze pokojowej, w zależności od rodzaju surowca, na 6-10 h. Po przecedzeniu i wyciśnięciu surowca macerat należy zużyć w ciągu jednego dnia. W przypadku bardzo twardych, trudno pęczniejących surowców, np.: Rad. Symphyti, Rad. Althaeae, Rad. Taraxaci, korzystne jest dodatkowe ogrzanie do wrzenia. Wyciągi wodne sporządzane w warunkach domowych są często stosowane w lecznictwie. Ważne jest zatem, aby w czasie przygotowywania tych wyciągów jak największa ilość substancji czynnych surowca przeszła do wody. Stopień rozdrobnienia surowca ma duże znaczenie. Surowce roślinne, które docierają do rąk chorego, są pocięte i przesiane przez odpowiednie sita zgodnie z obowiązującymi przepisami. Stopień rozdrobnienia surowców roślinnych jest jednak ograniczony, gdyż im większe rozdrobnienie, tym większa możliwość rozkładu substancji czynnych w okresie przechowywania. Z tych względów wskazane jest zalecanie choremu, aby przed przygotowaniem wyciągu wodnego rozdrobnił surowiec w moździerzu, młynku do kawy lub mikserze. Niewątpliwie ułatwi to i spotęguje przejście substancji czynnych surowca do wody. Nieliczne tylko surowce roślinne przeznaczone do przygotowywania recepturowych postaci leków są sproszkowane (oznaczone symbolem pulv.) i stosowane sporadycznie w odpowiedniej dawce w postaci proszków w opłatkach lub są

41

zażywane po uprzednim zmieszaniu z miodem lub dżemem — jako tzw. „powidełka” (electuarium). Trwałość wyciągów wodnych jest bardzo ograniczona i z tych względów poleca się choremu przygotowanie ich w ilości, która będzie zużyta w ciągu jednego dnia. Klasycznym przykładem jest „esencja herbaciana”, która pomimo bardzo starannego przygotowania i przechowywania, zmienia po kilku godzinach smak, barwę i aromat, a ponadto wytrąca się osad. Powstają więc duże zmiany substancji czynnych, w wyniku reakcji zachodzących w wodzie. Objętość wyciągu wodnego przeznaczonego do użycia wewnętrznego w ciągu jednego dnia jest zależna od rodzaju dawkowania (łyżką, kieliszkiem, ¼ lub ½ szklanki) i waha się od 100 do 500 ml. Natomiast objętość wyciągu wodnego, przeznaczonego do użytku zewnętrznego (okłady, płukanki, irygacje), jest zależna od wielkości powierzchni, na którą ma działać, oraz sposobu stosowania.

WYCIĄGI ALKOHOLOWE Wyciągi te są przygotowywane przez laboratoria galenowe. Najbardziej popularne i najczęściej stosowane są: tincturae — nalewki, otrzymywane z suchego, odpowiednio rozdrobnionego surowca przez wytrawianie, najczęściej 70% alkoholem w stosunku: 1 cz. surowca słabo działającego + 5 cz. alkoholu, 1 cz. surowca silnie działającego + 10 cz. alkoholu. Nalewki są stosunkowo trwałą postacią leku. W zależności od użytego surowca (jednego lub kilku) nalewki mogą być przeznaczone do użytku wewnętrznego (większość nalewek) lub do użytku zewnętrznego, np. na skórę, błony śluzowe. Nalewki do użytku wewnętrznego są dawkowane kroplami. Jedynie Tinct. Rhei vinosa jest dawkowana łyżeczkami. Jednorazowa dawka nalewki z surowców słabo działających waha się od 0,5 do 1 g, co odpowiada 25-50 kropli (l g nalewki = 45-50 kropli). Ilość przepisanego leku dla chorego nie powinna przekraczać 30 g (opakowania gotowe nalewek zawierają najczęściej 20-30 g). Jednorazowe dawki nalewek z surowców silnie działających (oznaczone symbolem Rp.) wahają się od 0,2 do 0,5 g, co odpowiada 10-25 kropli. Ilość zapisywanej nalewki silnie działającej nie powinna przekraczać 20 g. Nalewki do użytku zewnętrznego (np. Tinct. Gallae) są stosowane najczęściej, po odpowiednim rozcieńczeniu wodą, jako płukanki lub okłady. Nieliczne, np. Tinct. Veratri, Tinct. Pyrethri, są stosowane na skórę bez rozcieńczenia. Nalewki są składnikami licznych złożonych leków gotowych.

42

Intracta — stabilizowane alkoholatury — są to wyciągi alkoholowe ze świeżych roślin stabilizowanych gorącym alkoholem w celu unieczynnienia enzymów powodujących rozkład substancji czynnych. Intracta są produkowane wyłącznie z surowców słabo działających. Dawkowane są kroplami wg załączonego do opakowania przepisu. Opakowanie fabryczne 30 g. Extracta — wyciągi — są otrzymywane przez wytrawianie suchych, rozdrobnionych surowców roślinnych odpowiednim rozpuszczalnikiem (alkohol, woda, eter) w sposób zapewniający maksymalne wyekstrahowanie substancji czynnych — najczęściej przez perkolacje. Otrzymane w ten sposób wyciągi są następnie zagęszczane. W zależności od właściwości substancji czynnych oraz innych dodatkowych substancji w nich zawartych można otrzymać 3 rodzaje wyciągów: 1. Extracta fluida, wyciągi płynne, w których stosunek surowca i rozpuszczalnika wynosi 1 : 1, a więc działają znacznie silniej od nalewek przygotowanych z tego samego surowca w stosunku 1 : 5 lub 1 : 10. W związku z tym dawki jednorazowe wyciągów płynnych są odpowiednio mniejsze od dawek nalewek, np.: Extr. Belladonnae fluidum 0,004 g—0,08 g Tinct. Belladonnae 0,1 g—0,5 g Extr. Cinchonae fluidum 0,25 g Tinct. Cinchonae 0,5 g—1 g Przeciętne dawki jednorazowe dla wyciągów płynnych wahają się od 0,25 do 0,3 g. Dawkowane są kroplami (l g Extr. fluid. = 32-45 kropli). 2. Extracta spisa, wyciągi gęste. Używane są wyłącznie w przemyśle jako składniki leków gotowych (wycofane obecnie z aptek). 3. Extracta sicca, wyciągi suche w postaci proszku. Otrzymywane są również z surowców silnie działających, np.: Extr. Belladonnae sicc. — dawka jednorazowa 0,01—0,02 g Extr. Ipecacuanhae siec.— „ „ 0,005 g Niektóre wyciągi suche stosowane ad usum internum wykazują korzystniejsze działanie niż czyste wyizolowane alkaloidy. Są często używane jako składniki leków recepturowych oraz gotowych (proszki, czopki). Dawki jednorazowe pozostałych wyciągów suchych, wahają się od 0,2 do 1 g. Obecnie produkuje się wiele leków gotowych w różnych postaciach, zawierających wyciągi roślinne. Niekiedy leki te zawierają również dodatkowo chemioterapeutyki. Dobrze opracowana technologia produkcji tych leków, sprawdzone klinicznie działanie, a także wyczerpujące informacje dotyczące ich stosowania powodują, iż leki te stanowią cenną pozycję w lecznictwie.

43

Doc. dr hab.farm. Aleksander Ożarowski ROŚLINY LECZNICZE STOSOWANE W FITOTERAPII ACHILLEA MILLEFOLIUM — KRWAWNIK POSPOLITY

Ang. Milfoil; franc. Millefeuille; niem. Gemeine Schafgarbe; ros. Tysiaczelislnik obyknowiennyj. Występowanie. Na półkuli półn. i płdn. w strefie klimatu umiarkowanego; w Polsce powszechnie na łąkach, poboczach dróg. Surowce. Ziele krwawnika (zebrane w okresie kwitnienia) — Herod Millefolii; kwiat krwawnika — FIos Millefolii. Główne związki. W zielu znajduje się olejek eteryczny do 0,33% (m.in. chamazulen, cineol, borneol, α i β-pinen), goryczowa substancja achilleina, flawonoidy (m.in. glikozydy apigeniny i luteoliny), cholina, garbniki do 3%, kw. askorbowy, furanokumaryna, sole mineralne (m.in. duża ilość magnezu). Kwiaty zawierają 0,5% olejku eterycznego o takim samym składzie jak w zielu, ok. 0,3% choliny oraz flawonoidy. Działanie. Ziele — haemostaticum, stomachicum, spasmolyticum, antiphlogisticum; kwiaty — antiphlogisticum, antispasmodicum, bacteriostaticum. Ziele krwawnika działa wielokierunkowo ze względu na obecność w nim różnorodnych związków. Stwierdzono, że zmniejsza lub hamuje drobne krwawienia z uszkodzonych naczyń włosowatych w błonie śluzowej przewodu pokarmowego i płuc, a nawet z żylaków odbytu. Obecność goryczki zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, pobudza łaknienie, poprawia trawienie oraz przyswajanie składników pokarmów. Ważne znaczenie ma działanie przeciwskurczowe na mięśnie gładkie jelit, dróg żółciowych i moczowych, wywołujące nieznacznie zwiększenie przepływu żółci do dwunastnicy i ilości wydalanego moczu (flawonoidy) oraz ewentualne zniesienie bólu spowodowanego stanem skurczowym jelit (olejek eteryczny). Wyciągi z surowca mają właściwości wiatropędne (carminativum), zwłaszcza u dzieci, młodzieży i osób starszych. Ponadto krwawnik działa przeciwzapalnie (obecność chamazulenu w olejku) i słabo bakteriostatycznie (garbniki, olejek) zarówno po podaniu doustnym, jak i zewnętrznie. Niektóre osoby są uczulone na krwawnik i reagują wysypką. Kwiaty krwawnika są zbliżone składem do kwiatów rumianku i mają właściwości przeciwzapalne, hamują rozwój

44

bakterii, zmniejszają przepuszczalność ścian włośniczek w błonach śluzowych przewodu pokarmowego oraz hamują uwalnianie histaminy. Ze wzglądu na większą zawartość olejku eterycznego działają silniej spazmolitycznie niż ziele krwawnika na mięśnie gładkie jelit, przewodów żółciowych i dróg moczowych. Natomiast jako stomachicum kwiaty krwawnika są mało wartościowe, a ich działanie przeciw-krwotoczne jest znikome. Zastosowanie. Ziele krwawnika jest stosowane w stanach nieżytowych przewodu pokarmowego, zwłaszcza gdy towarzyszą im krwawienia, pomocniczo — w chorobie żołądka i jelit, nieznacznych krwawieniach, płucnych, żylakach odbytu. Także w przypadku skurczów mięśni gładkich przewodów żółciowych, moczowodów, pęcherza oraz jelit, np. pomocniczo w nawykowym zaparciu, napadowych bólach epigastrycznych. Ponadto jest wykorzystywane w przewlekłych zaburzeniach trawiennych, którym towarzyszą: brak łaknienia, wzdęcia, odbijanie, nudności. Zewnętrznie — w niektórych schorzeniach skórnych. Surowiec wchodzi w skład granulatu Nervogran oraz mieszanek ziołowych Degrosan, Digestosan, Nervosan, Sklerosan i Species cholagogae nr II, wyciąg suchy zaś w skład tabl. Calmagina i proszku Gastrochol. Kwiaty krwawnika stosuje się podobnie jak Anth. Chamomillae w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła (płukanki), zapaleniu zatok bocznych nosa (przemywanie), upławach i świądzie sromu (irygacje, kompresy), owrzodzeniu żylakowym nóg (okłady), żylakach odbytu (nasiadówki), pęknięciach skóry, odmrozinie (perniosis), otarciach naskórka, drobnych skaleczeniach, trądziku, wyprysku. Również używa się ich do kąpieli i maseczek kosmetycznych. Wyciągi z kwiatów stosuje się doustnie w nieżycie i stanach skurczowych jelit, zaburzeniach trawiennych. Surowiec wchodzi w skład granulatu Normogran oraz mieszanek Pulmosan i Rektosan. Postacie leku. Inf. Herb. Millefolii — 1 łyżka ziela na szklankę wody, pić 2—3 razy dz. po 1/3—½ szklanki; również zewnętrznie w chorobach skórnych (okłady, przymoczki, irygacje, kompresy). Surowiec jest b. rzadko stosowany per se. Inf. Flor. Millefolii — ½ — 2/3 łyżki kwiatów na szklankę wody do użytku zewnętrznego (płukanka, kompres, okład, irygacja), natomiast doustnie najczęściej w zestawieniach z innymi ziołami. ACORUS CALAMUS — TATARAK ZWYCZAJNY

Ang. Calamus; franc. Acore vrai; niem. Kalmus; ros. Air trostnikowyj. Występowanie. Pochodzi z południowej i wschodniej Azji, w Polsce pospolity na mokradłach i błotach.

45

Surowiec. Kłącze tataraku — Rhizoma Calami (indeks goryczy 23); służy również do otrzymywania olejku tatarakowego — Oleum Calami. Główne związki. Olejek eteryczny ok. 3,5% (m.in. azaron, kalamen, eugenol, kamfen, pinen, akoron), związek goryczowy akoryna 0,2%, garbnik, śluz, cholina, węglowodany (m.in. dużo skrobi), kwasy organiczne (m.in. kw. akonitowy), sole mineralne. Działanie. Kłącza i olejek eteryczny — stomachicum, spasmolyticum, tonicum, sedativum. Kłącza tataraku pobudzają niektóre czynności wydzielnicze. Po doustnym podaniu wyciągu następuje, za pośrednictwem receptorów smakowych w jamie ustnej, wzmożenie wydzielania soku żołądkowego i przyspieszenie procesu trawienia oraz przyswajania składników pokarmów (achilleina, olejek eteryczny). Zwiększeniu ulega również ilość mukopolisacharydów, które w żołądku tworzą śluzową warstwą ochraniającą, wzmaga się także nieznacznie wydzielanie żółci w wątrobie i wydalanie moczu. Równocześnie zmniejsza się napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego oraz dróg żółciowych i moczowych, ale tylko wtedy, gdy były one w stanie nadmiernego skurczu. Zostaje wówczas przywrócona prawidłowa kurczliwość tych mięśni w obrębie jelit (ruchy perystaltyczne o pełnej amplitudzie), dróg żółciowych (polepszenie przepływu żółci do dwunastnicy) oraz w obrębie układu moczowego (nieznaczne zwiększenie dobowej ilości wydalanego moczu). Wymienione właściwości kwalifikują kłącze tataraku jako skuteczny środek wiatropędny, zwłaszcza dla dzieci i młodzieży oraz dla osób w wieku podeszłym. Mało znane i praktycznie rzadko wykorzystywane jest działanie uspokajające związane z obecnością azaronu. Surowiec krajowy zawiera jednak mało azaronu, dlatego jego działanie uspokajające nie jest zbyt silne, natomiast tatarak pochodzenia indyjskiego lub kanadyjskiego może działać nasennie. W badaniach farmakologicznych wykazano, że azaron zmniejsza in vitro napięcie jelita cienkiego szczura oraz znosi skurcz wywołany acetylocholiną, histaminą i chlorkiem barowym, lecz słabiej niż papaweryna. Obserwacje kanadyjskich Indian Cree wykazały, że po spożyciu pewnej ilości kłączy tataraku są oni zdolni do zwiększonego wysiłku fizycznego i mają zmniejszoną wrażliwość na ból. Wyciągi z omawianego surowca działają zewnętrznie bakteriobójczo i przeciwbólowe, słabo drażnią skórą, silniej działa olejek eteryczny — Ol. Calami. Zastosowanie. W przewlekłych zaburzeniach trawiennych z objawami braku łaknienia, bezsoczności, bezkwaśności żołądkowej, we wzdęciach, bólach brzucha, kolce jelitowej;

46

pomocniczo w chorobie wrzodowej. Ponadto jako środek poprawiający trawienie, zwiększający resorpcją składników pożywienia, zwłaszcza u rekonwalescentów po zabiegach chirurgicznych i osób starszych z zanikowym nieżytem błony śluzowej żołądka. Również w stanach wyczerpania nerwowego, połączonego z uczuciem niepokoju i trudnością zasypiania, lecz wtedy zwykle w połączeniu z innymi ziołami o działaniu uspokajającym. Zewnętrznie — w zapaleniu jamy ustnej i gardła (płukanki), w niektórych dermatozach, do zwalczania łupieżu oraz przeciw wypadaniu włosów (obmywania). Surowiec wchodzi w skład granulatu Urogran, tabl. Calmagina, Gastrin, Castro i Wikalina, służy do otrzymywania Tinct. Calami i Ol. Calami, a wyciągi z kłączy wchodzą w skład kropli Herbogastrin i proszku Gastrochol. Olejek tatarakowy stosuje się rzadko wewnętrznie jako stomachicum i carminativum, zewnętrznie natomiast — w bólach gośćcowych, nerwobólach, rwie kulszowej (wcierania), nieżytach jamy ustnej i gardła (płukanki) oraz do kąpieli działających uspokajająco, przeciwświądowo, przeciwzapalnie i bakteriobójczo w wielu chorobach skóry. Ol. Calami wchodzi w skład draż. Uldenol i Ulventrol. Postacie leku. Rhiz. Calami pulv. — 0,5—1,5 g pro dosi w opłatkach 30 min przed posiłkiem (popić ¼ szklanki wody) 2—3 razy dz. jako stomachicum, carminativum; w dawce 1,5—3,0 g 2—4 razy dz. jako tonicum i sedativum. Inf. Rhiz. Calami — ½ łyżki kłączy na 1 szklankę wody, pić ¼—1/3 szklanki 2—3 razy dz. jako stomachicum. Dec. Rhiz. Calami — 1½ —2 1/2 łyżki kłączy na 2—3 szklanki wody do obmywania głowy w łupieżu i łój otokowym zapaleniu owłosionej skóry głowy, płukania jamy ustnej i gardła. Surowiec jest zazwyczaj stosowany jako składnik mieszanek ziołowych. Ol. Calami — doustnie 1—4 krople na cukier 2—3 razy dz. przed jedzeniem jako stomachicum i carminativum; zewnętrznie 2—5 kropli na 1/3 szklanki wody jako płukanka; do kąpieli 2—4 łyżeczki na ½ wanny wody o temp. 37—38°C, czas trwania kąpieli 15—20 min; również do wcierań per se lub częściej jako składnik mazideł i maści. ADONIS VERNALIS — MIŁEK WIOSENNY

Ang. Pheasant-eye; franc. Adonide de printemps; niem. Frühlingsteufelsauge; ros. Goricwiet wiesiennyj. Występowanie. W stepowych rejonach Bałkanów, europejskiej części ZSRR oraz zach. Syberii. Surowce. Kwitnące ziele miłka wiosennego — Herba Adonidis vernalis.

47

Główne związki. Liczne glikozydy kardenolidowe, pochodne następujących genin: strofantydyny (m.in. cymaryna, K-strofantyna-β), adonitoksygeniny (m.in. adonitoksyna), strofadogeniny (m.in. wernadigina) oraz innych bliżej nie określanych genin. Ponadto związki flawonoidowe (m.in. witeksyna, luteolina), kw. akonitowy, 2,6-dwumetoksychinori, alkohol adonit. Działanie. Cardiotonicum, diureticum, sedativum. Surowiec i jego przetwory wywierają na serce działanie analogiczne do Digitalis — zwiększają siłą skurczu mięśnia sercowego (działanie inotropowe dodatnie) oraz zmniejszają częstotliwość skurczów (działanie chronotropowe ujemne). Kardenolidy miłka, po podaniu doustnym, ulegają w znacznym stopniu hydrolizie w kwaśnym środowisku żołądka, a uwolnione wówczas geniny są o wiele mniej aktywne niż glikozydy rodzime. Dlatego działanie na serce jest słabsze niż wynikałoby to z ilości związków czynnych w surowcu, ponadto jest ono krótkotrwałe, ponieważ kardenolidy miłka nie wiążą się z albuminami krwi i nie kumulują. Istotne znaczenie mają właściwości moczopędne przetworów z Adonis, gdyż wskutek skojarzonego działania glikozydów nasercowych (polepszenie pracy serca i krążenia krwi) i związków flawonoidowych (ułatwienie filtracji w kłębkach nerkowych) zwiększa się ilość wydalanego moczu. Doświadczenia na zwierzętach, polegające na znoszeniu konwulsji wywołanych odpowiednimi dawkami kokainy lub pikrotoksyny, potwierdziły ośrodkowe działanie uspokajające obserwowane dawniej u osób przyjmujących wyciągi z ziela. Toksyczne działanie miłka i jego przetworów następuje dopiero po dawkach wielokrotnie przewyższających dawki lecznicze, a jego objawy są takie jak w zatruciach glikozydami naparstnicowymi (patrz: Digitalis lanata). Zastosowanie. W lekkich i średnio ciężkich przypadkach zaburzeń czynnościowych serca z towarzyszącymi obrzękami, w przewlekłej niewydolności krążenia, w dolegliwościach serca w okresie przekwitania, zmianach miażdżycowych, zwłaszcza naczyń wieńcowych, w tzw. „sercu starczym” oraz w przypadkach nietolerancji na inne leki nasercowe. Również jest stosowany jako składnik niektórych preparatów moczopędnych i uspokajających, np. z wyciągiem z Rad. Valerianae, Infl. Crataegi, Herb. Convallariae, Herb. Visci, kamforą, rutyną. Przeciwwskazania. Takie same jak dla Convallaria majalis. Postacie leku. Herb. Adonidis vern. — dawki doustne 0,2— 0,5 g pro dosi, 1,5 g pro die. Inf. Herb. Adonidis vern. 5,0 : 200,0 — dawki 1— 11/2 łyżki 3—5 razy dz., dzieciom ½—1 łyżeczka 3—4 razy dz. Wyciąg z ziela miłka suchy — prep. Tabulettae Adonis—Brom (ZSRR) — zawiera 0,25 g

48

wyciągu + 0,25 g bromku potasowego, dawki 3 razy dz. po 1 tabl. jako sedativum i cardiacum. Zespół oczyszczonych glikozydów miłka — prep. Adonizid (ZSRR) — krople, amp., tabl.; Cymaryna — prep. Cimarin (ZSRR) — amp. i draż. 0,5 mg; prep. Alvonal (RFN) — draż. 0,5 mg. AESCULUS HIPPOCASTANUM — KASZTANOWIEC ZWYCZAJNY

Ang. Horse-chestnut; franc. Marronier commun; niem. Rosskastanie; ros. Konskij kasztan. Występowanie. Pochodzi z Półwyspu Bałkańskiego, w Polsce powszechnie hodowany w parkach i ogrodach. Surowce. Nasienie kasztanowca — Semen Hippocastani, kwiat kasztanowca — Flos Hippocastani (tylko z odmian o białych kwiatach); kora kasztanowca — Cortex Hippocastani. Główne związki. W nasionach — mieszanina licznych trójterpenowych saponin, zwana „escyną” (zawiera osiem glikozydów protoescygeniny i barringtogenolu C, związanych z kwasami angelikowym, tiglinowym i octowym), ponadto flawonoidy (m.in. pochodne kwercetyny), związki kumarynowe, garbnik, karotenoidy; w kwiatach — escyną, flawonoidy (pięć pochodnych kemferolu i izokwercetyny), kumaryny (m.in. eskulina), cukry, kwasy polifenolowe (m.in. kw. chlorogenowy), garbnik; w korze — związki kumarynowe (m.in. eskulina, fraksyna), flawonoidy, garbniki, trójterpeny. Działanie. Vasotonicum, antiphlogisticum, antioedematicum, haemostaticum. Wyciągi z nasion i kwiatów kasztanowca wzmacniają oraz przywracają elastyczność ścianom naczyń włosowatych i drobnych naczyń obwodowych, zapobiegają nadmiernej przepuszczalności i przenikaniu osocza i czerwonych krwinek poza łożysko naczyń. Wywierają również działanie przeciw-skurczowe, zwłaszcza na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i naczyń, oraz cenne dla lecznictwa działanie przeciwobrzękowe w obrębie skóry, tkanki podskórnej, niektórych narządów wewnętrznych (np. płuc), a nawet mózgu. Liczne badania wykazały, że wyciągi z kasztanowca, a w większym jeszcze stopniu preparaty zawierające escynę, działają nie tylko zapobiegawczo, lecz także przyspieszają znacznie wchłanianie płynu surowiczego w miejscu obrzęku. Prawdopodobne jest również działanie na krzepliwość krwi, polegające na nieznacznym przedłużeniu czasu protrombinowego i tym samym na zmniejszeniu możliwości powstawania zakrzepów wewnątrznaczyniowych. Omawiane wyciągi działają przeciwzapalnie w przewodzie pokarmowym, zapobiegają drobnym krwawieniom z uszkodzonych naczyń włosowatych i regulują rozwój flory bakteryjnej w jelitach. Saponinowy

49

zespół „escyna”, który jest niemal pozbawiony właściwości hemolitycznych, może być podawany pozajelitowe. Kora kasztanowca przewyższa nasiona i kwiaty w działaniu przeciwprzesiękowym na drobne naczynia krwionośne i w działaniu przeciwzapalnym oraz przeciwbakteryjnym ha przewód pokarmowy, natomiast ustępuje znacznie obu surowcom w działaniu przeciwobrzękowym. Zastosowanie. Wyciągi z nasion, kwiatów i preparaty escyny stosuje się doustnie w obrzękach spowodowanych urazami mechanicznymi, stłuczeniami, zwichnięciami, stanem zapalnym lub innymi przyczynami, zarówno w odniesieniu do skóry i tkanki podskórnej, jak i w obrzęku głośni, płuc, a nawet mózgu. Również w przypadku wysięków, krwiaków, nacieków krwawych, odmrozin (perniosis) oraz w zakrzepach i zastojach żylnych, głównie w zakrzepowym zapaleniu żył, owrzodzeniach żylakowych, zapaleniu ścięgna, żylakach odbytu. Omawiane wyciągi i escyna działają synergetycznie ze stosowanymi zewnętrznie wyciągami z Anth. Arnicae. Preparaty escyny mogą być podawane dożylnie. Wyciągi z kory kasztanowca podaje się w wymienionych chorobach oraz jako adiuvans w nieżycie żołądka i jelit, mało nasilonej biegunce, utracie łaknienia i w stanach skurczowych jelit. Zewnętrznie — w postaci okładów na oparzenia I i II stopnia, odmroziny, wyprzenie, obtarcie naskórka, blizny. Przeciwwskazania. Ostra niewydolność nerek, nadwrażliwość w okresie ciąży. Nasiona kasztanowca służą do otrzymywania Intr. Hippocastani, wyciąg jest składnikiem czopków Hemorol i draż. Venescin; kwiaty kasztanowca wchodzą w skład ziół Rektosan; kora kasztanowca służy do otrzymywania eskuliny, która jest składnikiem maści i czopków Aesculan, draż. Venescin i Venacorn. Zastosowanie w homeopatii. 1. Przewlekły nieżyt jamy nosowogardłowej z uczuciem suchości i palenia oraz ciemnoczerwonym jej zabarwieniem; 2. Żylaki odbytu z uczuciem „małego obcego ciała w odbycie”. Ostre i palące bóle w odbycie. Żylaki odbytu wystają, palą, są ciemnoczerwone; 3. Stałe bóle w okolicy kości krzyżowej, lędźwi i bioder, nasilające się przy chodzeniu i nachylaniu. Obrzęki nóg przy chodzeniu. Dolegliwości te występują na skutek przekrwienia żylnego w obrębie miednicy. Postacie leku. Dec. Flor. Hippocastani — 1 łyżka kwiatów na 1—11/2 szklanki wody (gotować 5 minut, odstawić na 10 minut, przecedzić), pić ¼ — ½ szklanki 2—4 razy dz. 30 min po jedzeniu. Dec. Cort. Hippocastani — 1 łyżka kory na 11/2—2 szklanki wody (gotować 5—10 min, odstawić na 10 min, przecedzić), pić 1/3—1/2 szklanki 2—3 razy dz. przed

50

jedzeniem. Intr. Hippocastani — 20—40 kropli w kieliszku wody 2—4 razy dz. po jedzeniu. Preparaty: Aescusan (NRD) — standaryzowany płynny wyciąg z nasion kasztanowca; Venoplant (RFN), ampułki zawierają wyciąg z kwiatów kasztanowca, standaryzowany na zawartość flawonoidów — zastosowanie jako antiphlogisticum i antioedematicum; Raparil (RFN), amp., draż. i żel zawierają escynę. Wstrzyknięcia dożylne można stosować nawet u niemowląt i dzieci do 3 lat — zastosowanie jako antioedematicum, vasotonicum i antiphlogisticum. AGRIMONIA EUPATORIA — RZEPIK POSPOLITY

Ang. Agrimony; franc. Aigremoine commune; niem. Kleiner Odermennig; ros. Riepieczok. Występowanie. Dość powszechnie na łąkach, pastwiskach i w zaroślach. Surowiec. Ziele rzepiku pospolitego — Herba Agrimoniae. Główne związki. Garbniki pirokatechinowe 2—5%, olejek eteryczny, związek goryczowy, flawonoidy (m.in. kwercetyna), witaminy (m.in. kw. nikotynowy, kw. askorbowy), cholina, sole mineralne (m.in. krzemionka), kwasy organiczne (m.in. kwas cytrynowy), fitosterol. Działanie. Adstringens, cholagogum, stomachicum. Ziele rzepiku wywiera łagodne działanie ściągające na błoną śluzową przewodu pokarmowego, hamuje nadmierny rozwój flory bakteryjnej, zmniejsza stan zapalny. Na wątrobą działa pobudzająco, zwiększa objętość wytwarzanej żółci, ułatwia jej przepływ do dwunastnicy, jednocześnie ochrania miąższ wątroby i zapobiega nadmiernemu stłuszczeniu. Ponadto zwiększa nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego. Zewnętrznie wyciągi z ziela rzepiku działają ściągające, nieznacznie przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Surowiec wymaga dalszych badań chemicznych i farmakologicznych. Zastosowanie. W nieżycie żołądka i jelit, braku łaknienia, wzdęciach, bólach epigastrycznych, osłabieniu czynności wątroby, zastoju żółci, atonii pęcherzyka żółciowego. Zewnętrznie — na drobne uszkodzenia skóry, wypryski, owrzodzenia żylakowe (okłady), a także w zapaleniu jamy ustnej, gardła (płukanki) i pochwy (irygacje). Surowiec jest rzadko stosowany per se, zwykle jako składnik mieszanek ziołowych; wchodzi w skład granulatów Cholegran i Gastrogran. Postacie leku. Inf. Herb. Agrimoniae — 1—2 łyżki ziela na szklankę wody, pić po 1/3—1/2 szklanki 2—3 razy dz. 30 min przed posiłkami jako stomachicum i adstringens; Dec. Herb. Agrimoniae — 2 łyżki ziela na 1 szklankę wody (gotować 5—7 min, przecedzić) do okładów, irygacji, a po dodaniu

51

łyżeczki miodu i gliceryny stosować jako płukankę. W mieszance żółciopędnej wraz z Fol. Menthae pip., Inflor. Helichrysi, Rad. Taraxaci, Fol. Sennae, Herb. Hyperici, Herb. Chelidonii lub Herb. Abrotani. AGROPYRON REPENS — PERZ WŁAŚCIWY

Ang. Couchgrass; franc. Petit chiendent; niem, Gemeine Quecke; ros. Piriej połzuczij. Występowanie. Na półkuli północnej jako uporczywy chwast polny. Surowiec. Kłącza perzu — Rhizoma Agropyri (syn. Rhiz. Graminis). Główne związki. Inozyt, kwasy organiczne (m.in. kwasy glikolowy i glicerowy), sole mineralne (m.in. rozpuszczalna w wodzie krzemionka), związki cukrowe (m.in. mannit, trytycyna), ślady olejku eterycznego (m.in. kapilina i karwon). Działanie. Diureticum, depurativum, metabolicum. Kłącza perzu znacznie pobudzają filtrację w nerkach i zwiększają ilość wydalanego moczu (kwas glikolowy, mannit). Ułatwiają usuwanie szkodliwych produktów przemiany materii, mają więc właściwości tzw. „czyszczące krew” (depurativum), co jest m.in. skutkiem obniżenia poziomu mocznika i chlorków. Znany od dawna, korzystny wpływ surowca na przemianę materii jest wynikiem obecności kwasów glikolowego i glicerowego, które wzmagają procesy utleniania w tkankach, oraz obecności inozytu i rozpuszczalnej w wodzie krzemionki. Inozyt należy do grupy witamin B i, chociaż ilość jego w perzu jest nieznaczna, uzupełnia on niedobór tego związku w naszym organizmie i przeciwdziała stłuszczeniu wątroby, ponieważ obniża poziom tłuszczów i cholesterolu we krwi. Krzemionka rozpuszczalna ma korzystny wpływ na skórę, błony śluzowe, tkankę łączną, narządy wewnętrzne, naczynia krwionośne. Nadaje ona odpowiednią elastyczność ścianom włośniczek, zapobiega nadmiernej ich przepuszczalności i zwiększa odporność błon śluzowych oraz naskórka. Właściwości farmakologiczne krzemionki omówiono w: Equisetum arvense. Ze względu na ogólnoustrojowe działanie inozytu i krzemionki, wyciągi z perzu regulują niektóre czynności metaboliczne naszego organizmu oraz czynność przewodu pokarmowego. Zastosowanie. W nieżycie nerek, skąpym wydalaniu moczu i elektrolitów, obrzękach, zapobiegawczo przeciw kamicy moczowej, następnie w niewydolności wątroby i zmniejszonym wydalaniu żółci, przy podwyższonym poziomie cholesterolu i tłuszczów we krwi, skłonności do kamicy żółciowej i zaparć. Jako adiuvans w tych schorzeniach, w których

52

jest wskazane zwiększone wydalanie szkodliwych produktów przemiany materii, np. w chorobie gośćcowej, skazie moczanowej, niektórych chorobach skórnych (np. trądzik pospolity, wyprysk). Również dla osób po zatruciach pokarmowych oraz po przebytych zakażeniach, leczonych antybiotykami i chemioterapeutykami. W medycynie ludowej perz jest uważany za środek przeciwcukrzycowy. Surowiec wchodzi w skład granulatu Normogran i mieszanek ziołowych Normosan i Digestosan, natomiast wyciąg jest składnikiem pasty Fitolizyna. Postacie leku. Dec. Rad. Agropyri — 1—11/2 łyżki kłączy na 2 szklanki gorącej wody (gotować łagodnie 5-10 min, przecedzić do termosu), pić ½—2/3 szklanki 2—3 razy dz. godzinę po posiłkach jako diureticum i depurativum. Kłącza perzu rzadko stosuje się per se, zwykle jako składnik mieszanek ziołowych: moczopędnej (np. wraz z Herb. Solidaginis, Fruct. Petroselini, Herb. Equiseti, Fol. Betulae, Herb. Violae tricol., Fruct Juniperi, Fol. Ribis nigri, Fl. Sambuci); metabolicznej (np. wraz z Herb. Galeopsidis, Herb. Polygoni avicul., Rad. Glycyrrhizae, Fucus, Herb. Millefolii, Rad. Taraxaci, Fol. Urticae, Fruct. Rhamni cathart.) oraz przeciwcukrzycowej (np. wraz z Fol. Juglandis, Fol. Myrtilli, Rad. Bardanae, Fol. Salviae, Peric. Phaseoli, Fol. Urticae). ALCHEMILLA SILVESTRIS — PRZYWROTNIK POSPOLITY

Ang. Common Lady's Mantle; franc. Alchemille vulgaire; niem. Frauenmantel; ros. Manżetka obyknowiennaja. Występowanie. Powszechnie w Europie, w Polsce na łąkach i brzegach lasów Surowiec. Ziele przywrotnika — Herba Alchemillae; równowartościowy surowiec otrzymuje się z przywrotnika polnego — Alchemilla arvensis. Główne związki. Garbniki 4—6%, kwasy organiczne (m.in. kw. elagowy). węglowodór n-dotriakontan, związki żywicowe i cukrowe, substancja goryczowa, sole mineralne. Działanie. Adstringens, stomachicum, advulnans. Wyciągi z przywrotnika działają analogicznie do typowych surowców garbnikowych i goryczowych, jednak znacznie słabiej, ponieważ zawierają małe ilości związków czynnych. Po podaniu doustnym zmniejszają nasilenie biegunki, regulują wypróżnienia oraz hamują rozwój bakterii patogennych w przewodzie pokarmowym. Ziele przywrotnika zwiększa wydzielanie soku żołądkowego oraz łaknienie i przyswajanie składników pokarmów. Stwierdzono korzystne działanie wyciągów z surowca na błony śluzowe jamy ustnej i gardła

53

(płukanka), przewodu pokarmowego (odwar) i pochwy (irygacje) oraz na skórą. Szczególne znaczenie ma wpływ na tkanką łączną, uwidaczniający się w różnych oszpeceniach skórnych, np. blizny po ranach, oparzeniach itp. Następuje wówczas częściowa regeneracja naczyń włosowatych, stopniowe zanikanie plam i znamion na skórze oraz przywrócenie odpowiedniej odporności i elastyczności naskórka. Zastosowanie. Wewnętrznie stosuje się w przewlekłych nieżytach przewodu pokarmowego, wzdęciach, braku łaknienia, pomocniczo w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Zewnętrznie — w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła (płukanki), w upławach i świądzie sromu (irygacje), w zapaleniu spojówek (przymoczki, korzystnie wraz z Fl. Cyani, Anth. Chamomillae lub Herb. Euphrasiae), we wrzodziejącym nieżycie jelita grubego (enema), na blizny, ubytki skórne, uszkodzenia naskórka (okłady). Postacie leku. Dec. Herb. Alchemillae — 11/2—2 łyżki ziela na 1— 11/2 szklanki wody (gotować 5 min, przecedzić), pić ½ szklanki 2—3 razy dz. 30 min przed jedzeniem; zewnętrznie — do płukanek, okładów, lewatyw, irygacji. Często łączy się ziele przywrotnika z innymi surowcami, np. do użytku zewnętrznego wraz z Fl. Hippocastani, Fl. Calendulae, Fl. Millefolii, Fol. Plantaginis, Herb. Meliloti. ALLIUM SATIVUM — CZOSNEK POSPOLITY

Ang. Garlic; franc. Ail; niem. Knoblauch; ros. Czesnok. Występowanie. Powszechnie uprawiany. Surowiec. Całe świeże cebule czosnku — Bulbus Allii recens — składające się z cebuli głównej i kilku bocznych, zwanych „ząbkami”. Główne związki. Rodzime substancje zawierające siarkę: alliina oraz skordynina A i B (tioglikozydy). Po rozdrobnieniu czosnku enzym allinaza rozkłada alliinę do kwasu pirogronowego, amoniaku i allicyny (ester alilowy kwasu alilotiosulfonowego) i powstaje charakterystyczny zapach (fitoncydy). Po destylacji rozdrobnionego czosnku z parą wodną otrzymuje się 0,1—0,36% olejku eterycznego stanowiącego mieszaniną dwu- i trójsiarczków allilowych i metylowych z głównym składnikiem — dwusiarczkiem dwuallilowym. Ponadto w czosnku znajdują się witaminy (m.in. tiamina), związki cukrowe, śluz do 10%, fitosterol, pektyny, sole mineralne. Działanie. Antisepticum, hypotonicum, digestivum, metabolicum. Czosnek jest jednym z najbardziej wszechstronnie działających surowców roślinnych, zarówno po podaniu doustnym, jak i zewnętrznie. Działa silnie bakteriobójczo na liczne drobnoustroje Gram-dodatnie i Gram-ujemne, m.in. na antybioty-

54

kooporne występujące w jelitach podczas biegunek u dzieci. Stwierdzono dużą aktywność wyciągów z czosnku przeciw różnym drobnoustrojom, np. na 560 szczepów Staphylococcus aureus, w przeważanej części opornych na liczne antybiotyki, tylko 50 nie reagowało na związki czynne czosnku. Jeszcze silniejsze jest działanie na drobnoustroje wywołujące zakażenia górnych dróg oddechowych (gardło, oskrzela) oraz płuc, ponieważ po doustnym przyjęciu czosnku zawarte w nim lotne związki siarkowe przedostają się do płuc i są stopniowo wydychane wraz z powietrzem. W tych warunkach siła działania bakteriobójczego jest znacznie większa niż w przewodzie pokarmowym. Zwrócono też uwagą na fakt bezpośredniego działania czosnku na same błony śluzowe i na mięśnie gładkie w obrębie dróg oddechowych, przewodu pokarmowego i naczyń włosowatych w tych narządach. Wyciągi z czosnku zmniejszały napięcie mięśni gładkich jelit i oskrzeli (spasmolyticum) oraz ścian drobnych naczyń krwionośnych; pobudzały również wydzielanie soku trawiennego i mukopolisacharydów w żołądku (digestivum), w obrębie dróg oddechowych zaś — wydzielanie śluzu (secretomimeticum). Czosnek wywiera korzystny wpływ na układ sercowo-naczyniowy, gdyż obniża tętnicze ciśnienie krwi (hypotonicum), a nawet w określonych przypadkach, zwykle u osób w wieku podeszłym, może zwiększyć siłę skurczu mięśnia sercowego oraz zwolnić puls. Wpływ czosnku na przemianę materii polega głównie na ingerencji w gospodarką tłuszczową organizmu, hamowaniu odkładania się cholesterolu w naczyniach krwionośnych i obniżaniu poziomu trój glicerydów w osoczu. Obserwowano też nieznaczne działanie insulinopodobne oraz wzmagające wydzielanie żółci, poprawiające przyswajanie składników pokarmów i ogólnie odtruwające. Zewnętrznie czosnek działa bakteriobójczo i specyficznie kojąco na skórą. Z punktu widzenia toksykologicznego czosnek jest lekiem zupełnie bezpiecznym, jedynie po dawkach doustnych wielokrotnie większych od leczniczych może nastąpić podrażnienie żołądka, a po dłuższym działaniu miazgi czosnku na skórę, pojawia się zaczerwienienie. Zastosowanie. W przewlekłych i podostrych stanach nieżytowych żołądka i jelit, zwłaszcza pochodzenia zakaźnego, w niedostatecznym wydzielaniu soków trawiennych, atonii przewodu, pokarmowego, szczególnie w wieku podeszłym, w łagodnych zaburzeniach objawiających się wzdęciami, odbijaniem, bólem brzucha i in. Pomocniczo stosuje się w biegunkach bakteryjnych u dzieci i w czerwonce (łącznie z antybiotykami). Również w przewlekłym nieżycie oskrzeli, zakażeniach gardła i krtani, pomocniczo (wraz z antybiotykami) w zapaleniu płuc, ropniu płuc, krztuścu i innych stanach zakaźnych dróg oddechowych.

55

Preparaty z czosnku mają szczególne znaczenie w pediatrii jako przeciwbakteryjne i zastępujące w wielu przypadkach lub wspomagające działanie antybiotyków przepisywanych zbyt pochopnie. Preparaty z czosnku mają bardzo duże znaczenie w geriatrii, nie tylko w stanach zakaźnych, lecz także w podwyższonym ciśnieniu krwi, postępującej miażdżycy naczyń krwionośnych oraz w zanikowym nieżycie żołądka i jelit, zwykle połączonym z osłabieniem czynności żółciotwórczej i odtruwającej wątroby. Stwierdzono także korzystny wpływ na stan naczyń mózgowych, na zmniejszenie oporów i lepszy przepływ krwi oraz na doprowadzenie tlenu. Zewnętrznie czosnek stosuje się w formie okładów, m.in. na źle gojące się rany, ropnie skórne, przetoki i in., nawet u niemowląt. Przeciw owsikom u dzieci są skuteczne lewatywy z wyciągu z czosnku. Przeciwwskazania. Ostry nieżyt żołądka i jelit, hipotonia, okres karmienia. Postacie leku. Bulb. Allii recens — rozdrobniony „ząbek” czosnku w ½ szklanki mleka, pić 1—3 razy dz.; odwar przeciw owsikom do lewatyw — rozdrobnić 10 g czosnku i zagotować w 500 ml mleka. Rozdrobniony i wysuszony czosnek — prep. Alliofil (Herbapol) — drażetki (dorośli po 2 draż. 3 razy dz., dzieci po 1 draż. 2—3 razy dz.); prep. Neoallicon (CSRS), draż.; prep. Tabulettae Allii sativi (CSRS), jako hypotonicum i antiscleroticum do równoczesnego stosowania z naparem odpowiedniej mieszanki ziołowej. Wyciągi alkoholowe z czosnku — prep. Alliostabil (Herbapol) dawka 20—30 kropli w ¼ szklanki mleka 2—5 razy dz.; prep. Allisat (ZSRR), dawkowanie jak wyżej; Tinctura Allii sativi (ZSRR), dawki jak wyżej. Wyciągi suche z czosnku — prep. Allisatin (Szwajcaria) dawki 3 razy dz. po 2—4 draż. ALOE FEROX — ALOES UZBROJONY

Ang. Aloes; franc. Aloes; niem. Aloe; ros. Aloe koljuczyj. Występowanie. W płdn. Afryce; pokrewne gatunki — na Wyspach Kanaryjskich i Antylach oraz w rejonie Morza Śródziemnego. Surowiec. Odparowany sok ze świeżych liści Aloe ferox, barwy brunatnoczarnej, zwany Aloe (alona). Równowartościowy surowiec otrzymuje się z gatunków pokrewnych — Aloe vera, Aloe perryi i in. Świeże liście trzyletnich roślin Aloe arborescens lub innych gatunków hodowanych służą do otrzymywania wodnych wyciągów zawierających tzw. „biogenne stymulatory”. Główne związki. W Aloe znajdują się antrazwiązki, głównie aloina (co najmniej 18°/«), aloinozydy A i B, aloeemodyna, homonataloina oraz izobarbaloina. Ponadto żywice do 10%, sole mineralne ok.

56

1,5% oraz aloezyna (C-glukozylo-chromon). W świeżych liściach Aloe arborescens oraz w wodnych wyciągach występują antrazwiązki (połączenia glikozydowe i wolne aglikony), kwasy organiczne (m.in. kw. bursztynowy, kw. cynamonowy), witaminy (m.in. tiamina, biotyna), substancje białkowe (m.in. wolne aminokwasy), polisacharydy o charakterze śluzu, sole mineralne (m.in. cynk, miedź, molibden) oraz tzw. „biogenne stymulatory” (przypuszczalnie kompleksy związków metaloorganicznych z witaminami lub kwasami organicznymi). Działanie. Aloe — purgans, cholereticum; wyciągi ze świeżych liści — tonicum, metabolicum i dermaticum. Aloe jest silnie działającym środkiem przeczyszczającym ze względu na zawartość dużej ilości antrazwiązków, które nie tylko drażnią ścianę jelita grubego i wzmacniają ruchy perystaltyczne okrężnicy, lecz również hamują resorpcję wody ze światła jelit, zapobiegając zagęszczeniu mas kałowych. Bliższe dane o działaniu antrazwiązków podano w rozdz. „Farmakodynamika” (str. 283). Po podaniu Aloe lub jej przetworów wypróżnienie następuje dopiero po 10—14 h, gdyż najsilniej działające aloina i aloinozydy A i B są tzw. związkami glukozylowymi, bardzo opornymi na czynniki hydrolityczne. Inne pokrewne surowce (Cort. Frangulae, Fruct. Rhamni cathart., Fol. Sennae, Rad. Rhei) wywierają działanie przeczyszczające po 8—10 h od chwili przyjęcia. Aloe pobudza wytwarzanie żółci, gdyż część wchłoniętych antrazwiązków dociera do wątroby i wzmaga czynność żółciotwórczą. Wymienić trzeba nieznaczne właściwości bakteriobójcze Aloe, wywierane przez wolne antrazwiązki. Mała ilość antrazwiązków przenika do mleka matek karmiących działając przeczyszczające na oseski. Działania uboczne. Przekrwienia okrężnicy oraz narządów miednicy małej, które po większych dawkach preparatu mogą być niebezpieczne dla kobiet ciężarnych. Wodne wyciągi lub miazga ze świeżych liści, oprócz słabego działania przeczyszczającego, wykazują właściwości biostymulujące, wzmagające mechanizmy obronne naszego organizmu. Następuje wówczas uchwytne pobudzenie czynności enzymów ustrojowych, zwłaszcza tzw. metyloenzymów, zawierających w cząsteczce atomy rzadkich metali (mikroelementy), jak również podwyższenie biologicznej sprawności tkanek chorych i zdrowych. Pod wpływem „biologicznych stymulatorów” poprawia się przemiana materii, nie tylko w poszczególnych tkankach, lecz i w całym ustroju, a jednocześnie następuje przywrócenie w nich naruszonej równowagi (homeostaza). Liście aloesu mają wszechstronne zastosowanie potwierdzone w licznych pracach W. Piłatowa i jego współpracowników oraz przez wielu badaczy w różnych krajach, m.in. w Polsce. „Biologiczne stymulatory” dobrze rozpuszczają się w wodzie, są termostabilne, nie inaktywują się

57

w kwaśnym środowisku żołądka, szybko wchłaniają się i z krwią docierają do różnych narządów. Nie są też niszczone przez enzymy tkankowe i dlatego wyciągi z liści aloesu można podawać pozajelitowe, doustnie lub zewnętrznie na skórę i błony śluzowe. Zastosowanie. Aloe i przetwory podaje się przede wszystkim w zaparciach o charakterze atonicznym, wówczas gdy ruchy perystaltyczne okrężnicy zanikają, brak jest parcia na zwieracz odbytu i nie wyzwala się odruch defekacyjny. Ten rodzaj zaparcia występuje najczęściej u osób w wieku podeszłym oraz u otyłych. W zaparciach o charakterze spastycznym, którym zwykle towarzyszy ból brzucha, równocześnie z Aloe powinno się podawać leki rozkurczające, np. Papaverinum hydrochl., Atropinum sulf., Pilocarpinum hydrochl., Scopolan, Tinct. Chelidonii, Tinct. Stramonii i inne. Ostrożność należy zachować w zaparciach przejściowych, występujących po niektórych zabiegach chirurgicznych oraz w wyniku chorób zakaźnych i innych. Zaleca się przyjmowanie większych niż zwykle ilości płynów, a niekiedy również uzupełnienie niedoboru soli potasowych, np. Kalium effervescens. Jeżeli zaparciem towarzyszy zbyt małe wytwarzanie żółci i zaburzenia trawienne, to należy równocześnie stosować preparaty żółciopędne i żółciotwórcze, np. Boldaloin, Cholesol, Raphalamid, Solaren, Terpichol. Przeciwwskazania. Ostre lub podostre zapalenie i owrzodzenie jelita grubego, zapalenie ślepej kiszki i kłębków nerkowych, ciąża zaawansowana, okres miesiączkowania i bezpośrednio po operacji przewodu pokarmowego, żylaki odbytu. Aloe wchodzi w skład draż. Alax i służy do otrzymywania Extr. Aloes siec. oraz Tinct. Aloes. Zastosowanie w homeopatii. 1. Podostry i przewlekły nieżyt jelita grubego z osłabieniem zwieracza odbytu. Charakterystyczne jest uczucie niepewności, polegające na groźbie defekacji przy odchodzeniu gazów lub oddawaniu moczu. Przeważnie u dzieci stwierdza się bezwiedne oddawanie we śnie prawidłowo uformowanego kału. Rozwolnienia przeważnie rano; 2. Zewnętrznie stosuje się przy źle gojących się ranach, przy oparzeniach, także rentgenowskich. Wyciągi lub miazgę ze świeżych liści aloesu stosuje się doustnie w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, chorobie wrzodowej, zanikowym nieżycie błony śluzowej żołądka, owrzodzeniu okrężnicy i odbytnicy. W postaci zastrzyków podaje się rekonwalescentom po zabiegach chirurgicznych i długotrwałych chorobach, osobom w wieku podeszłym z ubytkiem sił i zwiększoną podatnością na choroby oraz przy wyczerpaniu nerwowym. Pomocniczo w dychawicy oskrzelowej. W okulistyce w stanach zapalnych i zwyrodnie-

58

niowych rogówki i siatkówki, zaniku nerwu wzrokowego, zmętnieniu rogówki i po przeszczepieniu rogówki (Piłatów), Zewnętrznie na oparzenia termiczne i promieniami, owrzodzenia, pęknięcia skóry, wysypki alergiczne i ropne, ukłucia insektów, nerwobóle, blizny, odmroziny, uszkodzenia naskórka, owrzodzenia podudzi. W stomatologii w przyzębicy, aftach, zapaleniu śluzówki jamy ustnej. Ponadto w nieżycie nosa i zapaleniu zatok bocznych nosa (wkraplanie, przemywanie) oraz w zapaleniu sromu (okłady) i pochwy (tamponowanie). Przeciwwskazania. Ciężka niedomoga serca i naczyń, ciąża od 7 miesiąca, nadciśnienie, ostry nieżyt żołądka, ciężkie schorzenia nerek, krwotoki wewnętrzne. Postacie leku. Aloe pulv. — jednorazowo 0,1—0,2 g w opłatku wieczorem z ½ szklanki płynu jako purgans; 20—30 mg jednorazowo 2—3 razy dz. przed posiłkami jako stomachicum. Tinct. Aloes — w dawce 1/2—1 łyżeczki na ½ szklanki wody wieczorem jako purgans; 5— 20 kropli pro dosi jako stomachicum. Extr. Aloes siccum — w dawce 0,05—0,15 g pro dosi w opłatku jako purgans. Preparaty: Alax (Herbapol) — draż w dawce 1—3 przed snem lub w ciągu dnia jako purgans; Depurgan (CSRS) — draż. 1—3 pro dosi wieczorem jako przeczyszczające. Preparaty i wyciągi zawierające biostymulatory: Biostymina (Herbapol) oraz Extr. Aloes fluidum pro iniectionibus (ZSRR) — ampułki 1 ml, dorosłym podskórnie 1 ml, dzieciom do 5 lat 0,2—0,3 ml, dzieciom starszym 0,5 ml. Okres leczenia 20—40 dni, po czym przerwa 1—2 miesiące. W dychawicy oskrzelowej po 1—1,5 ml pro die w ciągu 10—15 dni, następnie ta sama dawka co drugi dzień. Ogółem 25—35 wstrzyknięć. Succus Aloes (ZSRR) — sok ze świeżych liści aloesu; doustnie po 1 łyżeczce 2—3 razy dz. 30 minut przed jedzeniem jako stomachicum i antiphlogisticum, zewnętrznie w postaci przymoczek, okładów w różnych dermatozach; Linimentum Aloes (ZSRR) — maść w oparzeniach termicznych i promieniami. ALTHAEA OFFICINALIS — PRAWOŚLAZ LEKARSKI

Ang. Marsh Mallow; franc. Guimauve officinale; niem. Echter Eibisch; ros. Altej lekarstwiennyj. Występowanie. W środk. i wsch. Europie; uprawiany w wielu krajach, również w Polsce. Surowce. Korzeń prawoślazu (okorowany) — Radix Althaeae, liść prawoślazu — Folium Althaeae. Główne związki. W korzeniach mieszanina śluzu i pektyn w ilości do 28% (zawiera m.in. kw. galakturonowy), sacharoza, skrobia, asparagina, betaina i sole mineralne. W liściach ok. 10% śluzu, flawonoidy, kwasy organiczne.

59

Działanie. Protectivum, emoliens. Prawoślaz, obok pewnej ilości pektyn, należy do licznej grupy surowców zawierających śluz (mucilaginosum). Związki te łatwo pęcznieją w wodzie, tworzy roztwory koloidalne o znacznej lepkości, mające charakter roztworów buforowych. Śluz prawoślazu nie ulega hydrolizie po podaniu doustnym, przeciwnie, w zetknięciu z sokiem żołądkowym może zwiększać swoją lepkość. Pokrywa on cienką warstwą gardło, przełyk oraz żołądek i chroni błony śluzowe przed drażniącym działaniem różnych związków, m.in. kwasów mineralnych (np. kwasu solnego wydzielanego w żołądku), niektórych składników pokarmów i przypraw (np. pieprzu, ostrej papryki), napojów alkoholowych, a nawet leków (np. salicylanów, PAS-u) i toksyn bakteryjnych. Wodne wyciągi z korzeni prawoślazu działają również na tą część górnych dróg oddechowych, z którą stykają się bezpośrednio. Osłaniają błony śluzowe jamy ustnej i gardła, zmniejszają stan podrażnienia i uczucie bólu oraz częstotliwość odruchów kaszlowych, w przypadku zalegania wydzieliny ułatwiają jej pęcznienie, wyzwalają ruchy nabłonka rzęskowego i odruch wykrztuśny. Zewnętrznie śluz działa na skórę zmiękczająco (emoliens) oraz łagodząco i osłaniające (demulcens). Liście prawoślazu działają tak samo jak korzenie, zawierają jednak o połowę mniej związków śluzowych. Działanie uboczne. Stosowanie wyciągu z prawoślazu przez długi okres może spowodować niedobór witamin, soli mineralnych lub innych związków, wskutek zahamowania przez śluz wchłaniania w przewodzie pokarmowym. Zastosowanie. Doustnie w zapaleniu błon śluzowych przełyku i żołądka, uszkodzeniach substancjami żrącymi (alkalia, kwasy mineralne), podrażnieniach żołądka niektórymi lekami (np. salicylany, PAS), w początkowym okresie choroby wrzodowej, pomocniczo w nadkwaśności. Również w zaparciach atonicznych, szczególnie u osób starszych, podaje się sproszkowany korzeń jako środek rozpulchniający masy kałowe. W zaparciach u dzieci skuteczne są lewatywy z odwaru z korzenia prawoślazu. Ponadto doustnie w zapaleniach gardła i krtani, w tzw. „suchym kaszlu”, w ostrym kaszlu z zalegającą wydzieliną, pomocniczo w anginie. W postaci płukanki w zapaleniu jamy ustnej i gardła. Zewnętrznie — w zapaleniu i świądzie skóry, na wrzody i czyraki (jako emoliens), oparzenia I stopnia, uszkodzenia substancjami żrącymi i niszczącymi naskórek. Korzeń prawoślazu wchodzi w skład granulatu Normogran, Pilulae laxantes i mieszanki ziołowej Neopektosan; liście prawoślazu są składnikiem mieszanek Pektosan i Neopektosan.

60

Postacie łęku. Rad. Althaeae pulv. — dawka 2—4 g pro dosi 2—3 razy dz. jako laxans. Korzystnie jest łączyć z surowcami działającymi przeczyszczające (np. Rad. Rhei, Fol. Sennae, Fruct, Rhamni cathart.) i przeciwskurczowo (np. Rad. Archangelicae, Herb. Dracunculi, Fruct. Foeniculi). Dec. Rad. Althaeae — 1—11/2 łyżki sproszkowanych korzeni na 1½ szklanki wody (macerować godziną, gotować 3—5 min, odstawić, przecedzić), pić 1/4—1/3 szklanki 2—3 razy dz. jako protectivum, natomiast 1—2 łyżki 3—6 razy dz. w kaszlu i zapaleniu gardła (również jako płukanka), korzystnie z surowcami wykrztuśnymi (np. Rad. Glycyrrhizae, Fruct. Anisi, Herb. Thymi, Rad. Ononidis) i przeciwbakteryjnymi (np. Fol. Salviae, Anthod. Chamomillae, Fol. Vitis idaeae, Fl, Millefolii). Ten sam odwar do lewatywy i zewnętrznie do okładów i obmywań. Z Fol. Althaeae — stosuje się odwary 1—5%, takie jak z korzenia. ALTHAEA ROSEA VAR. NIGRA — PRAWOŚLAZ OGRODOWY ODMIANA CZARNA

Ang. Hollyhock; franc. Mauve noire; niem. Stockrose; ros. Sztok-roza rozowaja. Występowanie. Pochodzi z Półwyspu Bałkańskiego i Azji Mniejszej; w Europie od dawna hodowany jako roślina ozdobna użytkowa. Surowiec. Kwiat malwy czarnej (korona kwiatowa wraz z kielichem) — Flos Malvae arboreae cum calycibus. Główne związki. Substancje śluzowe 8—12%, pektyny, antocyjany (mieszanina 3 glikozydów delfinidyny), garbnik katechinowy, nie określony hormon roślinny, ślady olejku eterycznego, żywice. Działanie. Protectivum, emmenagogum. Wyciąg wodny z surowca powleka górne drogi oddechowe, analogicznie do Flos Malvae, zmniejsza stan zapalny i podrażnienia, łagodzi w pewnym stopniu kaszel oraz powoduje pęcznienie zalegającej wydzieliny w gardle, przywraca ruchy nabłonka rzęskowego i wyzwala odruch wykrztuśny. Ponadto doświadczalnie wykazano aktywność estrogenną kwiatów malwy czarnej (l kg surowca odpowiada 1000 j.m. folikuliny), potwierdzoną obserwacjami kobiet, u których następowało pobudzenie lub przywrócenie krwawień miesiączkowych. Zastosowanie. Jako lek śluzowy w łagodnych nieżytach górnych dróg oddechowych, zapaleniu jamy ustnej, oparzeniu gorącymi płynami lub uszkodzeniu błony śluzowej roztworami żrącymi (ług, kwas), zapaleniu gardła, chrypce, w tzw. „suchym kaszlu”, trudności w odkrztuszaniu, zwłaszcza u dzieci i osób w starszym wieku. Niekiedy doustnie jako

61

środek powlekający przełyk i żołądek, zwykle w połączeniu z innymi ziołami. Ponadto w skąpym miesiączkowaniu lub w jego zatrzymaniu (dysmenorthoe). Postacie leku. Dec. Flor. Malvae arboreae — 1 łyżkę kwiatów na 1— 11/2 szklanki wody gorącej (macerować 20—30 min, gotować 3 min, odstawić ma 10 min, przecedzić), pić 1/2—2/3 szklanki 2 razy dz. jako emmenagogum; korzystniej jest stosować 2 cz. kwiatów malwy czarnej i 1 cz. liści ruty. Do płukania jamy ustnej i gardła stosować równe ilości Fl. Malvae arbor. i Fol. Salviae (lub Fol. Juglandis, Fol. Rubi idaei); jako środek powlekający doustny należy łączyć kwiaty malwy czarnej z Rad. Althaeae, Rad. Symphyti, Fol. Plantaginis, Fol. Ribis nigri, Rad. Glycyrrhizae. AMMI MAJUS — AMINEK WIĘKSZY

Ang. Bishops weedj franc. Ammi commun; niem. Grosse Knorpelmöhre; ros. Ammi bolszaja. Występowanie. W rejonie Morza Śródziemnego, jest również uprawiany. Surowiec. Owoc aminka większego — Fructus Ammi majoris; służy też do otrzymywania furanokumaryn. Główne związki. Mieszanina furanokumaryn, m.in. ksantotoksyny (ammoidyny), imperatoryny (ammidyny), bergaptenu, izopimpineliny i marmezyny. Inne składniki nie mają znaczenia leczniczego. Działanie. Dermaticum. Furanokumaryny z owoców aminka większego są substancjami fotodynamicznymi, łatwo absorbującymi promienie nadfioletowe. Po podaniu doustnym lub miejscowym uczulają organizm na te promienie, wzmagają aktywność enzymów biorących udział w wytwarzaniu barwnika skóry — melaniny i ułatwiają jego odkładanie się w skórze. Po resorpcji w przewodzie pokarmowym i przeniknięciu do krwi furanokumaryny wywierają uchwytne, korzystne działanie ogólnoustrojowe, szczególnie na wątrobę, nerki, trzustkę i ośrodkowy układ nerwowy. W sposób mało jeszcze poznany zmieniają one warunki w obrębie tkanki podskórnej i w skórze, zmniejszają skutki defektu metabolicznego wywołującego odbarwienie skóry oraz nieprawidłowe jej rogowacenie. Działania uboczne. Po podaniu doustnym mieszaniny furanokumaryn z surowca lub samej ksantotoksyny może wystąpić ogólne osłabienie, bezsenność, ból głowy, nudności, wymioty, a po dawkach większych nawet uszkodzenie wątroby, zapalenie trzustki i błony śluzowej żołądka. Po uprzednim zastosowaniu miejscowym omawianych związków, gdy naświetlanie promieniami nadfioletowymi było zbyt inten-

62

sywne, następuje miejscowy obrzęk, przekrwienie i wyprysk lub pojawienie się pęcherzy. Znane są przypadki osobniczej nadwrażliwości na furanokumaryny, uniemożliwiającej stosowanie tych związków. Zastosowanie. W bielactwie nabytym (leucodermia, vitiligo), gdy występują białe plamy na skórze, przebarwione na obwodzie. Zależnie od stopnia zaawansowania i stanu choroby stosuje się preparaty zawierające furanokumaryny miejscowo, doustnie lub równocześnie. Również w łuszczycy (psoriasis) jako jeden ze sposobów leczenia tego schorzenia. Przeciwwskazania. W porfirii, ciąży, nadwrażliwości na furanokumaryny, poważnych zaburzeniach krążenia, ostrym i podostrym zapaleniu wątroby lub nerek, ciężkiej chorobie wyniszczającej. Postacie leku. Ksantotoksyna — prep. Meladinine (RFN), tabl., roztwór i emulsja; Bergapten + izopimpinelina — prep. Ammifurin (ZSRR), tabl. i roztwór. Analogicznie działające preparaty otrzymuje się z innych roślin: z owoców Pastinaca sativa — prep. Beroxan (ZSRR) tabl. i roztwór (zawierają mieszaninę ksantotoksyny i bergaptenu); z owoców i korzeni Psoralea drupacea — prep. Psoralen (ZSRR), tabl. i roztwór (zawiera mieszaninę psoralenu i izopsoralenu); z korzeni Peucedanum ruthenicum, — prep. Peucedanin (ZSRR), tabl. i maść (zawiera peucedaninę). Sposób przeprowadzania kuracji wymienionymi preparatami oraz dawkowanie podano w rozdz. „Choroby skóry”. AMMI VISNAGA — AMINEK EGIPSKI

Ang. Toothpick Ammi; franc. Herbe aux cure-dents; niem. Bischofskraut; ros. Ammi zubnaja. Występowanie. W Basenie Morza Śródziemnego, Ameryce Południowej i Australii; w Polsce uprawiany. Surowiec. Owoce aminka egipskiego — Fructus Ammi visnagae. Główne związki. Furanochromony (m.in. kelina 0,5—1,5%, wg FP IV 1%, glikozyd kelolu 0,3—1%, wisnagina 0,05—0,1%), piranokumaryny (m.in. wisnadyna, samidyna), flawonoidy (m.in. akacetyna), kwasy polifenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. ferulowy), olejek eteryczny do 0,2%, fitosterole (m.in. stygmasterol), tłuszcz ok. 20%, związki białkowe. Działanie. Spasmolyticum. Wszystkie związki czynne zawarte w wyciągu z surowca działają miolitycznie na mięśnie gładkie. Zmniejszają lub znoszą stany skurczowe w obrąbie oskrzeli, przeciwdziałają atakom astmatycznym, wpływają na ustąpienie duszności oddechowej (bionchospasmolyticum). Analogicznie działają na jelita (intestinospasmolyticum) oraz na moczowody i pęcherz

63

moczowy, ułatwiają przepływ moczu i jego wydalanie, znoszą ból spowodowany skurczem mięśni gładkich (urospasmolyticum). Na naczynia krwionośne działają wybiórczo, zwiększając przepływ krwi jedynie w naczyniach wieńcowych (coronarospasmolyticum) i w pewnym stopniu w naczyniach mózgowych, natomiast nie mają wpływu na naczynia tętnicze i żylne, zatem na ogólne ciśnienie krwi. Wyciągi z surowca zwiększają nieznacznie ilość wydalanego moczu (flawonoidy), mają korzystny wpływ na przepuszczalność ścian naczyń włosowatych i wykazują również słabe właściwości przeciwbakteryjne, zwłaszcza w układzie moczowym (kwasy polifenolowe). Są to jednak działania nieregularne i ujawniające się tylko u niektórych osób. Brak działania na drogi żółciowe. Związki czynne aminka egipskiego dobrze wchłaniają się po podaniu doustnym, chociaż działanie występuje powoli, osiąga maksimum po kilku godzinach i utrzymuje się 12—17 godzin. Najważniejszy związek aminka — kelina działa silnie jedynie przeciwskurczowo, zazwyczaj jest stosowana dożylnie, dobrze też wchłania się po podaniu per rectum. Szczególnie skutecznie zmniejszą stany skurczowe w obrębie dróg moczowych i naczyń mózgowych, a zwłaszcza naczyń wieńcowych, gdyż choć działa słabiej niż azotan amylu i nitrogliceryna, to jednak 3—4-krotnie silniej i bardziej długotrwale od aminofiliny. Związek piranokumarynowy — wisnadyna — przewyższa kelinę jako środek rozszerzający naczynia wieńcowe. Działania uboczne. Wyciągi z owoców oraz kelina wywołują, po wielokrotnym stosowaniu, objawy nietolerancji i nudności, brak łaknienia, ból głowy, świąd, czasem bezsenność. Zastosowanie. Jako środek przeciwskurczowy ma zastosowanie w niewydolności wieńcowej, mało nasilonych atakach dusznicy bolesnej, w tzw. „sercu płucnym” (cor pulmonale), zespole serca starczego oraz przed zawałem mięśnia sercowego i po zawale. W obrębie dróg moczowych i w kolce i stanach skurczowych moczowodów lub pęcherza, bolesnym parciu na mocz (tenesmus), zapobiegawczo i w początkach kamicy moczowej (urolithiasis). W obrębie górnych dróg oddechowych stosuje się w duszności oddechowej (dyspnoea respiratoria), spastycznym nieżycie oskrzeli u dzieci i młodzieży, mało nasilonej dychawicy oskrzelowej. Ponadto w bolesnych skurczach przełyku i jelit. Pomocniczo, m.in. wraz z innymi lekami rozkurczającymi (np. papaweryna, aminofilina), w upośledzonym krążeniu mózgowym, migrenie, kamicy moczowej, krztuścu u dzieci, wrzodzie żołądka i dwunastnicy. Brak przeciwwskazań do stosowania wyciągu z aminku lub keliny.

64

Surowiec służy do otrzymywania nalewki, wyciągu płynnego zespołu związków czynnych (draż. Amionin) oraz do izolowania keliny i wisnadyny. Postacie leku. Tinct. Ammi visnagae — doustnie dorosłym 15—40 kropli w kieliszku wody 2—5 razy dz. jako spasmolyticum, dość często łącznie z Intr. Crataegi, Tinct. Valerianae, Tinct. Chelidonii, Succ. Hyperici, Extr. Glycyrrhizae sicc., Tinct. Convallariae i in. Nalewka jest składnikiem kropli Kelastmin, stosowanych w dychawicy oskrzelowej i nieżycie oskrzeli, zwłaszcza u osób w wieku podeszłym (dawka 20—60 kropli 3 razy dz.). Wyciąg płynny z owoców aminka jest składnikiem kropli Kelicardina, stosowanych w osłabieniu i niedotlenieniu mięśnia sercowego (dawka 30—60 kropli 2—4 razy dz. między posiłkami). Wyciąg suchy z owoców aminka — prep. Awisan (ZSRR), tabl. 0,05 g, stosowane jako spasmolyticum dróg moczowych oraz w kamicy moczowej (dawka 1—2 tabl. 3—4 razy dz.). Kelina — prep. Khelfren (RFN), amp. i tabl., stosowany w stanach skurczowych mięśni gładkich; prep. Angifin (RFN), amp. z dodatkiem diprofiliny, stosowany w zaburzeniach krążenia wieńcowego i mózgowego. Wisnadyna — prep. Carduben (RFN), tabl. i draż., stosowany w kardio- i koronaropatiach. ANETHUM GRAVEOLENS — KOPER OGRODOWY

Ang. Dill; franc. Aneth odorant; niem. Dill; ros, Ukrop pachuczyj. Występowanie. Powszechnie uprawiany. Surowiec. Owoc kopru ogrodowego — Fructus Anethi; służy do otrzymywania olejku koprowego — Oleum Anethi. Główne związki. W owocach do 4% olejku eterycznego (m.in. 40— 60% d-karwonu, d-limonen, felandren, terpinen), do 18% oleju tłustego, 15% związków białkowych, kwasy organiczne (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), flawonoidy (m.in. wicenina), związki kumarynowe (m.in. eskuletyna, umbeliferon, skopoletyna). Działanie. Spasmolyticum, stomachicum, antibioticum, lactagogum. Owoce kopru ogrodowego zmniejszają napięcie mięśni gładkich jelit, w małym stopniu przewodów żółciowych i zwieracza bańki wątrobowotrzustkowej oraz dróg moczowych (związki kumarynowe i olejek). Pobudzają również wydzielanie soku żołądkowego, wykazują właściwości antybiotyczne i hamują w jelitach rozwój drobnoustrojów. Ze względu na te właściwości owoce kopru ogrodowego są znanym środkiem wiatropędnym (carminativum), pozbawionym jakichkolwiek szkodliwych działań ubocznych, dlatego mogą być podawane nawet niemowlętom. Omawiany surowiec pobudza

65

gruczoły mleczne i w tym celu jest przyjmowany przez matki karmiące. Związki czynne kopru przenikają do mleka, działając na karmione niemowlęta. Działanie to jest jednak słabsze niż po doustnym podaniu naparu. Owoce kopru zwiększają u niektórych osób nieregularnie i nieznacznie ilość wydalanego moczu. Wyciąg suchy z surowca, zawierający m.in. związki kumarynowe i flawonoidowe, wywiera silne działanie spazmolityczne, obejmujące nie tylko jelita, lecz także naczynia wieńcowe serca (oprócz ostrych i podostrych przypadków choroby wieńcowej u dorosłych). Zastosowanie. W zaburzeniach trawiennych u osesków i małych dzieci, objawiających się wzdęciem, bólem brzucha spowodowanym nagromadzeniem się gazów, zmniejszeniem łaknienia, odbijaniem, czkawką, a nawet nudnościami. U młodzieży i osób w wieku podeszłym w niezbyt nasilonych objawach niestrawności stosuje się jako środek przeciwskurczowy i zwiększający wydzielanie soku żołądkowego. Wyciąg suchy z owoców kopru stosuje się w skurczach jelit u dorosłych, przede wszystkim w przewlekłym spastycznym zapaleniu jelita grubego oraz w przewlekłej chorobie wieńcowej, zwłaszcza u osób starszych. Postacie leku. Inf, Fruct. Anethi — dla dzieci z 1/3—1/2 łyżki rozdrobnionych owoców na szklankę gorącej wody, pić 1—3 łyżki, zależnie od wieku, 2—3 razy dz. bezpośrednio po posiłkach. Oseskom po 1/2—1 łyżeczkę naparu do butelki z mlekiem lub doustnie po karmieniu. Dorosłym napar z 1/2—1 łyżki owoców na szklankę wody, pić 1/3—1/2 szklanki 2—3 razy dz. po posiłkach. Korzystnie jest łączyć owoce kopru ogrodowego z Fruct. Carvi, Fruct. Foeniculi, Anthod. Chainomillae, Anthod. Anthemidis, Fruct, Anisi, Fol. Menthae pip., Fruct. Coriandrii. Wyciąg suchy z owoców kopru — prep. Anetin (ZSRR) tabl. 0,1 g, dawka doustna 0,1 g pro dosi 3—5 razy dz. 30 minut przed jedzeniem. ANTHEMIS NOBILIS — RUMIAN SZLACHETNY

Ang. Roman Camomile; franc. Camomille romaine; niem. Römische Kamille; ros. Romaszka rimskaja. Występowanie. W zach. Europie, zwykle uprawiany, również w Polsce. Surowiec. Koszyczek rumianku szlachetnego — Anthodium Anthemidis (syn. Flos Chamomillae romanae). Główne związki. Olejek eteryczny do 1,2% (m.in. chamazulen, farezen, pinokarwon, estry butylowy oraz izoamylowy kwasów angelilikowego, izomasłowego, tyglinowego i metyloakrylowego), flawonoidy (m.in. apigenina), związki kumarynowe, germakranolidy (m.in.

66

nobilina), trójterpeny (m.in. β-amyrina), fitosterole (m.in. taraksasterol), związki poliacetylenowe, cholina, inozyt, kwasy organiczne (m.in. kw. kawowy), sole mineralne. Działanie. Spasmolyticum, carminativum, antiphlogisticum. Kwiaty rumianku szlachetnego mają właściwości przeciw-skurczowe silniejsze od Anth. Chamomillae. Zmniejszają napięcie mięśni gładkich w przewodzie pokarmowym, znoszą ból wywołany skurczem jelit, przywracają prawidłową perystaltykę (flawonoidy, kumaryny, olejek eteryczny). U dzieci i młodzieży działają jako środek wiatropędny (carminativum), poprawiają trawienie na skutek zwiększonego wydzielania soku żołądkowego, ułatwiają przyswajanie składników pokarmów oraz regulują wypróżnienia. Jako lek przeciwzapalny rumian szlachetny ma mniejszą wartość w porównaniu z rumiankiem, gdyż zawiera tylko chamazulen, natomiast brak α-bisabololu i spiroeteru (działanie chamazulenu patrz.: rozdz. „Farmakodynamika”, str. 286). Surowiec po podaniu doustnym wywiera również działanie uśmierzające nerwobóle. Zastosowanie. W stanach skurczowych narządów trawiennych, w zaburzeniach wydzielniczych i ruchowych żołądkowo-jelitowych; niestrawności, braku łaknienia, wzdęciach i bólu brzucha; również w zaburzeniach neurowegetatywnych czynności żołądka. Ponadto w łagodnych stanach nieżytowych przewodu pokarmowego (zwykle łącznie z innymi ziołami, np. Fol. Salviae, Fl. Millefolii, Herb. Polygoni avicul., Fol. Urticae, Fol. Juglandis, Rad. Glycyrrhizae), pomocniczo w nerwobólach, np. w niezbyt nasilonej migrenie oraz w fotofobii połączonej z silnymi bólami nerwu nadczołowego (neuralgia ophthalmica). Zewnętrznie w podrażnieniach skóry i błon śluzowych, stanach zapalnych, oparzeniach termicznych I stopnia, oparzeniach słonecznych, świądzie skóry i wyprysku swędzącym, w postaci okładów, płukanek, nasiadówek, irygacji, kąpieli. W lecznictwie ludowym dawniej stosowano przeciw owsikom u dzieci (lewatywy z naparu). Surowiec jest składnikiem mieszanki ziołowej Tannoson. Postacie leku. Anthod. Anthemidis pulv. — doustnie dzieciom 0,5 g sproszkowanych kwiatów 2—3 razy dz. jako środek wiatropędny i pobudzający trawienie, w dawce 2 g rano i wieczorem w nerwobólach. Inf. Anth. Anthemidis — napar z 1—2 łyżek kwiatów w 11/2 szklanki gorącej wody (naparzać 15 min pod przykryciem, przecedzić), pić 1/3— 1/2 szklanki 2—4 razy dz. jako środek przeciwskurczowy i wiatropędny (częściej stosuje się łącznie z innymi ziołami, np. Fol. Menthae pip., Fruct. Anisi, Herb. Majoranae, Rhiz. Calami, Herb. Chelidonii, Rad. Inulae). Ten sam napar stosuje się zewnętrznie również do pielęgnacji włosów.

67

ANTHYLLIS VULNERARIA — PRZELOT POSPOLITY

Ang. Woundwort; franc Anthyllide vulneraire; niem. Wundklee; ros. Jazwiennik obyknowiennyj. Występowanie. W Europie, Azji Mniejszej i półn. Afryce; w Polsce powszechnie na nizinach na stanowiskach suchych. Surowiec. Kwiat przelotu — Flos Anthyllidis. Główne związki. Flawonoidy (m.in. kwercetyna, kemferol, izoramnetyna), antocyjany, ksantofil, saponina, małe ilości śluzu i garbników, cukry redukujące, sole mineralne. Działanie. Depurativum, advulnans, dermaticum. Wyciąg z surowca, po podaniu doustnym, unieczynnia w pewnym stopniu toksyny bakteryjne i szkodliwe produkty przemiany materii, usuwa je wskutek pobudzenia wydalania moczu oraz przywraca normalne ruchy perystaltyczne jelit. Zewnętrznie kwiaty przelotu są zbliżone działaniem do Flos Arnicae. Poprawiają stan naczyń włosowatych, ułatwiają resorpcję wybroczyn i obrzęków po kontuzjach, wywierają korzystny wpływ na tkankę łączną, na szybsze wyrównywanie ubytków w ranach i bliznach, przyspieszają gojenie. Zastosowanie. W zaburzeniach przemiany materii, zwłaszcza u młodzieży, w niektórych chorobach skórnych, np. w trądziku, wyprysku łój otokowym i przewlekłym, również w niedostatecznym wydalaniu moczu i zapobiegawczo w stwierdzonej obecności szczawianów i fosforanów w moczu. Zewnętrznie (okłady, kataplazmy) na podskórne wylewy krwawe i wybroczyny, siniaki, stłuczenia, obrzęki, trądzik krostkowy, świąd skóry, uszkodzenia naskórka, blizny trudno się gojące, pomocniczo w zapaleniu łój otokowym skóry. Surowiec jest rzadko stosowany per se, zwykle jako składnik mieszanek ziołowych i preparatów. Postacie leku. Dec. Flor. Anthyllidis — 2—3 łyżki kwiatów na 2 szklanki wody (gotować 5 min pod przykryciem, odstawić na 10 min, przecedzić) — pić 1/2—1/3 szklanki 2—3 razy dz.; ten sam odwar do obmywań, kompresów, okładów. Częściej stosuje się kwiaty jako składnik mieszanki odtruwającej (np. wraz z Rhiz. Agropyri, Fl. Sambuci, Herb. Polygoni avic., Fol. Betulae, Rad. Saponariae, Fol. Plantaginis, Herb. Herniariae) oraz do stosowania zewnętrznego na skórę (np. z Anth. Arnicae, Herb. Euphrasiae, Herb. Agrimoniae, Herb. Meliloti, Anth. Chamomillae, Fl. Millefolii, Fl. Calendulae). ARCHANGELICA OFFICINALIS — ARCYDZIĘGIEL LITWOR

Ang. Garden Angelica; franc. Archangelique officinale; niem. Engelwurz; ros. Dudnik lekarstwiennyj. Występowanie. W Europie i na Syberii; w Polsce w rejonach górskich, również uprawiany.

68

Surowiec. Korzeń arcydzięgla — Radix Archangelicae (syn. Rad. Angelicae); służy do otrzymywania Oleum Archangelicae (syn. Ol. Angelicae). Główne związki. Olejek eteryczny do 1,5% (m.in. β-felandren, apinen, p-cymol), pochodne kumaryny (m.in. umbeliferon, ostoi), furanokumaryny (m.in. ksantotoksyna, angelicyna, imperatoryna), flawonoidy (m.in. archangelon, naryngenina), fitosterole (m.in. (3-sytosterol), garbnik, kwasy polifenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy). Działanie. Stomachicum, spasmolyticum, sedativum. Korzeń arcydzięgla pobudza czynności wydzielnicze i wydalnicze, przede wszystkim zwiększa ilość soku żołądkowego (stomachicum), ułatwia i przyspiesza trawienie, pobudza również pracę nerek i zwiększa ilość wydalanego moczu (diureticum) oraz wzmaga czynność gruczołów potowych (diaphoreticum). Niekiedy obserwuje się nawet wzmożenie krwawień miesiączkowych u kobiet. Surowiec można traktować jako depurativum, ponieważ ma zdolność usuwania z organizmu szkodliwych metabolitów, oraz jako przyspieszający przemianę materii i ogólnie wzmacniający (roborans). Wyciągi z arcydzięgla działają przeciwskurczowo na mięśnie gładkie jelit, przewodów żółciowych i moczowych (spasmolyticum). Szczególne znaczenie ma usuwanie nadmiernego napięcia jelit, przywracanie prawidłowych ruchów perystaltycznych oraz uregulowanie procesu fermentacji i swobodnego usuwania nagromadzonych gazów (carminativum). Surowiec ten działa również na ośrodkowy układ nerwowy, zmniejsza nieznacznie wrażliwość kory mózgowej oraz niektórych ośrodków wegetatywnych w rdzeniu przedłużonym, przede wszystkim ośrodka naczynioruchowego (sedativum). Zaobserwowano, że działanie uspokajające wyciągów z korzenia arcydzięgla jest takie samo, jak po zastosowaniu przetwórcy z korzenia kozłka (Rad. Valerianae). Zewnętrznie surowiec działa łagodnie drażniąco na skórę i słabo przeciwbólowe. Działania uboczne. Są wywołane obecnością furanokumaryn (patrz: Ammi visnaga). Zastosowanie. W zaburzeniach trawiennych Wywołanych niedoborem soku żołądkowego, mukopolisacharydów, żółci i soku trzustkowego, w łagodnych stanach nieżytowych przewodu pokarmowego, bólach epigastrycznych, wzdęciach, odbijaniu, niestrawności. Również w zaburzeniach motoryki jelit, np. w stanach skurczowych jelit, osłabieniu ruchów perystaltycznych, nieregularnych wypróżnieniach, ponadto w zastoju żółci w pęcherzyku żółciowym, utrudnionym dopływie do dwunastnicy wskutek zamknięcia zwieracza bańki wątrobowotrzustkowej. Wyciągi z arcydzięgla można z powodzeniem stosować w niektórych stanach nerwowych, np. w ner-

69

wicy wegetatywnej (prep. Nervosol), braku łaknienia na tle nerwowym u dzieci i młodzieży (anorexia hysterica), zawrotach i bólach głowy na tle zaburzeń trawiennych, jak również w łagodnych dolegliwościach czynnościowych serca związanych z nieprawidłowym trawieniem i niedostatecznym przyswajaniem składników pokarmów, zwłaszcza w wieku podeszłym. Zewnętrznie stosuje się wyciągi z surowca lub korzystniej preparaty zawierające olejek arcydzięgla do wcierań w nerwobólach, pomocniczo w bólach gośćcowych, zapaleniu korzeni nerwowych. Przeciwwskazania. Ostry nieżyt żołądka i jelit, zaawansowana choroba wrzodowa, okres miesiączkowania i bezpośrednio przed porodem; ostrożność wskazana w czasie ciąży, przy podwyższonej wrażliwości na promienie nadfioletowe, w zapaleniu kłębków nerkowych i wyrostka robaczkowego. Postacie leku. Inf. Rad. Archangelicae — 1 łyżką korzeni na 1—11/2 szklanki gorącej wody (postawić naczynie nad parą i pod przykryciem na 20 min, odstawić na 10 min, przecedzić), pić 1/3—1/2 szklanki 2—3 razy dz. przed posiłkami jako stomachicum, po posiłkach jako carminativum. Korzeń arcydzięgla jest częściej stosowany z innymi ziołami, np. w mieszance regulującej trawienie wraz z Fol. Menthae pip., Fruct. Foeniculi, Rhiz. Calami, Anth. Chamomillae, Herb. Cnici benedicti, Rad. Taraxaci; w mieszance uspokajającej wraz z Fl. Millefolii, Fol. Melissae, Rad. Valerianae, Fol. Menyanthidis, Strobili lupuli. Spir. Angelicae comp. — zawiera olejek arcydzięglowy i służy do wcierań przeciwbólowych. ARCTIUM LAPPA — ŁOPIAN WIĘKSZY

Ang. Great Burdock; franc. Bardane commune; niem. Grosse Klette; ros. Łopusznik bolszoj. Występowanie. W strefie umiarkowanej półkuli półn.; w Polsce powszechnie na nizinach w rowach, na miedzach, przydrożach. Surowiec. Korzeń łopianu — Radix Bardanae. Równowartościowego surowca dostarczają: Arctium minus — łopian mniejszy i Arctium tomentosum — łopian pajęczynowaty. Główne związki. Mieszanina związków poliacelylenowych (m.in. tridekadien — tetraina, tridecen — pentaina), olejek eteryczny do 0,2%, śluz, fitosterol, kwasy organiczne (m.in. kw. γ-guanidynomasłowy), substancje białkowe do 12,5%, inulina do 40%, sole mineralne. Działanie. Depurativum, cholagogum, dermaticum. Surowiec łagodnie pobudza czynności wydzielnicze wątroby (zwłaszcza wytwarzanie żółci i ułatwia jej przepływ), ne-

70

rek (ułatwia przesączanie w kłębkach nerkowych, zmniejsza wtórną resorpcję), gruczołów potowych oraz żołądka i jelit (wzmaga wytwarzanie soków trawiennych i śluzu oraz ułatwia resorpcję składników pokarmów). Ogólnie poprawia przemianę materii i jednocześnie przyspiesza usuwanie z organizmu jej szkodliwych produktów. Zewnętrznie łopian działa korzystnie na skórę i błony śluzowe, ma również właściwości przeciwbakteryjne i przeciwzapalne. Zastosowanie. W mało nasilonych nieżytach żołądka, jelit, wątroby i przewodów żółciowych, niektórych zaburzeniach przemiany materii, zwłaszcza w okresie pokwitania, pomocniczo w przewlekłym postępującym reumatyzmie. Znacznie częściej i z dobrym skutkiem stosuje się w różnych przewlekłych schorzeniach skóry, takich jak wyprysk, trądzik, świąd, czyraczność. Zewnętrznie — w postaci okładów, przemywań, kąpieli, kompresów (w łojotoku suchym, wypadaniu włosów toksycznym i łojotokowym) oraz do kąpieli leczniczych i kosmetycznych-. Surowiec jest składnikiem granulatu Betagran, wyciąg płynny wchodzi w skład płynu Betasol. Ze świeżego korzenia łopianu przyrządza się Succ. Bardanae. Postacie leku. Dec. Rad. Bardanae — 2—3 łyżki korzeni na 2 szklanki wody (gotować 3—5 min, przecedzić) pić po 1/2—2/3 szklanki 2—3 razy dz.; również do użytku zewnętrznego. Korzenie łopianu są najczęściej stosowane w mieszankach ziołowych. Succ. Bardanae — po 30—60 kropił w kieliszku wody 2—4 razy dz. ARCTOSTAPHYLOS UVA URSI — MĄCZNICA LEKARSKA

Ang. Common Bearberry; franc. Busserole officinal; niem. Barentraube; ros. Tołoknianka apteczna ja. Występowanie. W strefie umiarkowanej półkuli półn., w Polsce powszechnie w suchych lasach sosnowych. Jest pod częściową ochroną. Surowiec. Liść mącznicy — Folium Uvae ursi. Główne związki. Glikozydy fenolowe do 12% (m.in. arbutyna, małe ilości metyloarbutyny), estry arbutyny z kwasem galusowym, wolny hydrochinon, garbniki estrowe (gallotaniny) 6—19%, flawonoidy do 1,5% (m.in. hiperozyd, kwercytryna, mirycetyna), trójterpeny (m.in. kw. ursolowy do 0,75%), kwasy polifenolowe (m.in. kw. chinowy, kw. elagowy, kw. galusowy do 6%). Działanie. Urodesinficiens, adstringens, diureticum. Surowiec i jego przetwory zawierają glikozydy fenolowe (głównie arbutynę), które hydrolizują w moczu i uwalniają czynny związek — hydrochinon, działający przeciwbakteryj-

71

nie w drogach moczowych. Hydroliza arbutyny następuje tylko w zasadowym środowisku moczu, optymalnie w pH 7,5—8,0. Liczne badania wykazały, że hydrochinon działa na wszystkie drobnoustroje wywołujące zakażenia dróg moczowych, zwłaszcza na Staphylococcus albus, Pseudomonas aeruginosa, Proteus sp., Streptococcus faecalis oraz na ich formy antybiotykooporne. Szczególną skuteczność wykazuje hydrochinon w stosunku do pałeczek Proteus, które wytwarzają znaczne ilości enzymu ureazy, rozkładającego mocznik do amoniaku, co z kolei powoduje, że zakażenia tym drobnoustrojem przebiegają z silna alkalizacją moczu, niekiedy do pH 9,0—9,5. Po podaniu wyciągu z surowca bakteriobójcze stężenie hydrochinonu w moczu utrzymuje się przez kilka godzin. Również inne składniki liści mącznicy działają odkażająco w drogach moczowych, chociaż słabiej i krócej od hydrochinonu — kw. galusowy, występujący w stanie wolnym i powstający po hydrolizie garbników; kw. ursolowy i niektóre flawonoidy. Omawiany surowiec zwiększa również nieznacznie ilość wydalanego moczu, w większym stopniu wzmaga usuwanie jonów sodowych i chlorkowych (flawonoidy). Wyciągi wodne z liści mącznicy zawierają duże ilości garbników i po podaniu doustnym wywierają silne działanie ściągające na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Wskutek łatwego tworzenia połączeń z białkami, garbniki zmniejszają przepuszczalność ścian jelit (antidiarrhoicum), unieczynniają drobnoustroje jelitowe i wytwarzane przez nie toksyny, hamują krwawienia z uszkodzonych drobnych naczyń (haemostypticum). Działania uboczne. Duże dawki wyciągów z liści mącznicy, podawane przez dłuższy okres, mogą spowodować objawy przewlekłego zatrucia hydrochinonem (wymioty, stany pobudzenia i kurcze, niedokrwistość hemolityczna, stłuszczenie wątroby). Jednorazowo duże dawki wyciągu mogą drażnić żołądek (garbniki), natomiast preparaty i mieszanki ziołowe zawierające jako jeden ze składników Fol. Uvae ursi są całkowicie bezpieczne. Zastosowanie. W stanach nieżytowych, a przede wszystkim w zakażeniach bakteryjnych dróg moczowych — w zapaleniu kłębków nerkowych (glomerulitis), miedniczek nerkowych (pyelitis), w odmiedniczkowym zapaleniu nerek (pyelonephritis), zapaleniu pęcherza (cystitis) zarówno w przypadkach podostrych, jak i przewlekłych, w przypadkach ostrych łącznie z antybiotykami, sulfonamidami i innymi chemioterapeutykami. Bardzo skuteczne jest stosowanie surowca i preparatów zawierających wyciąg z liści mącznicy w przewlekłych i powracających zakażeniach układu moczowego, zwłaszcza u młodzieży i osób w wieku podeszłym, źle zno-

72

szących długotrwałą antybiotykoterapię, oraz gdy stwierdzono obecność L-form bakterii (pozbawionych błony komórkowej). Przed podaniem wyciągów z surowca należy sprawdzić i zalkalizować odczyn moczu (Diuramid). Pomocniczo stosuje się liście mącznicy w zachowawczym leczeniu kamicy moczanowej, cystynowej i ksantynowej (optimum pH wynosi 7,2—8,0). Surowiec jest częściej stosowany w różnych zestawieniach i preparatach niż per se. Liście mącznicy są składnikiem mieszanki Urosan, a wyciąg draż. Amionin. Przeciwwskazania. Końcowy okres ciąży, stany pooperacyjne nerek i przewodu pokarmowego, zaawansowany, zanikowy nieżyt błony śluzowej żołądka, niedokrwistość niedobarwliwa. Postacie leku. Dec. Fol. Uvae ursi — odwar z 11/2—2 łyżek liści na szklanką wody (gotować 5—7 min, odstawić na 10 min, przecedzić) pić 1—2 łyżki co 3 h jako urodesinficiens i salureticum (mocz zabarwia się na kolor zielony). Surowiec jest składnikiem moczopędnych i bakteriobójczych mieszanek ziołowych. Prep. Amionin (Herbapol), działanie przeciw-bakteryjne i przeciwskurczowe na drogi moczowe i przewód pokarmowy; prep. Uvalysat (RFN) — krople o analogicznym działaniu. W zastępstwie liści mącznicy stosuje się równowartościowe liście borówki brusznicy — Fol. Vitis idaeae. ARNICA MONTANA — ARNIKA GÓRSKA

Ang. Mountain Arnica; franc. Arnica des montaignes; niem. Bergwohlverleih; ros. Arnika gornaja. Występowanie. W rejonach górskich i podgórskich niemal całej Europy; w Polsce jest pod ochroną, surowiec pochodzi z upraw. Surowiec. Koszyczek arniki — Anthodium Arnicae (syn. Flos Arnicae). Równowartościowego surowca dostarcza uprawiana Arnica chamissonis — arnika łąkowa. Główne związki. Flawonoidy (m.in. astragalina, 3-glukozyd kwercetyny), olejek eteryczny ok. 0,15% (m.in. związki poliacetylenowe, węglowodory parafinowe, kwasy tłuszczowe i inne), trójterpeny (m.in. arnidiol, faradiol, β-amyrina), laktony seskwiterpenowe (m.in. arnifolina, arnikolidy A, B, C i D), kwasy organiczne (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy i cynaryna), aminy (m.in. cholina, trójmetyloamina), fitosterole (m.in. β-sytosterol), karotenoidy (m.in. ksantofil). Działanie. Zewnętrznie — antioedematicum, anticoagulans; doustnie — vasotonicum, cardiacum. Związki czynne kwiatów arniki są dobrze wchłaniane przez naskórek, docierają do naczyń włosowatych, wzmacniają ich ścianki i w przypadku uszkodzeń (np. kontuzje,

73

obrzęk) zapobiegają przenikaniu osocza poza łożysko żylne. Zmieniają również ciśnienie na zewnątrz i wewnątrz drobnych naczyń podskórnych, sprzyjają stopniowemu wchłanianiu się płynu wysiękowego, zmniejszają sam obrzęk i jego bolesność. Omawiane związki, po przedostaniu się do naczyń, zwiększają w znacznym stopniu aktywność fibryno-lityczną krwi, przeciwdziałają aglutynacji płytek krwi i zapobiegają tworzeniu się zakrzepów żylnych. Wyciągi z arniki podane doustnie pobudzają czynności wydzielnicze: zwiększają nieznacznie wytwarzanie soku żołądkowego oraz żółci i jej przepływ do dwunastnicy, wzmagają ilość wydalanego moczu, działają także spazmolitycznie na mięśnie gładkie. Jednak szczególne znaczenie ma działanie na układ sercowo-naczyniowy. W licznych badaniach wykazano zwiększenie wydolności mięśnia sercowego, uwidaczniające się podwyższeniem przepływu krwi przez naczynia wieńcowe i objętości wyrzutowej serca, zmniejszenie oporów obwodowych oraz poprawę krążenia w kończynach i w mózgu. Przez podanie doustne można wywołać także nieznaczne działanie przeciwzapalne i przeciwobrzękowe w obrębie obwodowych naczyń żylnych i naczyń mózgowych. Działanie uboczne. Po zastosowaniu miejscowym na otwarte rany może nastąpić podrażnienie, podwyższenie temperatury ciała, a nawet zropłenie. Po podaniu doustnym zbyt dużych dawek organizm reaguje bólem głowy i brzucha, wymiotami, biegunką, osłabieniem pracy serca i oddechu, zwężeniem źrenic. Zastosowanie. Zewnętrznie — na krwiaki, stłuczenia, obrzęki pourazowe, oparzenia I i II stopnia, wylewy podskórne, uszkodzenia naskórka, owrzodzenia troficzne i czyraki. Również w zapaleniu pochewki ścięgna, zapaleniu nerwu lub stawu, bólu barku, owrzodzeniu żylakowym, ukłuciu owadów, pomocniczo — w zakrzepowym lub zarostowym zapaleniu żył i w bólach pooperacyjnych. Doustnie — w zaburzeniach wieńcowego i mózgowego krążenia krwi, w tzw. sercu starczym, postępującym osłabieniu mięśnia sercowego na tle miażdżycowym, pomocniczo w bolesnej parestezji, żylakach odbytu i w zespole pozakrzepowym oraz w krwawieniach po porodzie i na tle klimakterium. Przeciwwskazania. Zewnętrznie — ostre zapalenie skóry, rany krwawiące, oparzenia III stopnia, rozległe obtarcia naskórka; doustnie — ostre i podostre zapalenie żołądka i jelit, krwawienia w przewodzie pokarmowym, stany poza-wałowe, podczas leczenia glikozydami naparstnicowymi lub strofantyną. Zastosowanie w homeopatii. 1. Miażdżyca tętnic z nadciśnieniem, żylaki i zapalenie żył; 2. Najpewniejszy homeopatyczny środek resorpcyjny przy wszelkiego rodzaju

74

mniejszych i większych krwawych wylewach (od wybroczyn do dużych wylewów); 3. Przy leczeniu skutków wylewów krwawych lub urazów trwających nawet przez długi okres; 4. Jako środek zapobiegający stanom zapalnym po operacjach, ranach i połogu. Postacie leku. Dec. Anthod. Arnicae — ½ łyżki kwiatów zalać 2 szklankami ciepłej wody (gotować 5 minut, odstawić na 10 min, przecedzić), dodać 50 g glicerolu i łyżeczką octu, stosować zewnętrznie (okłady, kompresy). Tinct. Arnicae — do 20 g nalewki dodać 50 g glicerolu, 60 g wody i ½ łyżeczki octu, stosować zewnętrznie, tak jak odwar. Do użytku wewnętrznego stosuje się tylko wyjątkowo nalewkę w dawce 5—15 kropli w 50 g wody 1—2 razy dz. po jedzeniu. Korzystniejsze jest stosowanie preparatów standaryzowanych na zawartość flawonoidów — Arnicorin (RFN) — krople; Arnica — Kneipp Kapseln (RFN); Arnitaegus (RFN) — krople., ARTEMISIA ABROTANUM — BYLICA BOŻE DRZEWKO

Ang. Southernwood; franc. Aurone male; niem. Eberreis; ros. Boże dieriewo. Występowanie. Pochodzi z Azji Mniejszej, w Europie występuje jako zdziczała, w Polsce spotykana na nizinach i hodowana. Surowiec. Ziele bylicy bożego drzewka (kwitnące szczyty pędów) — Herba Abrotani (syn. Summitates Abrotani). Główne związki. Hydroksykumaryny (m.in. izofraksydyna, skopoletyna, umbeliferon), flawonoidy (m.in. rutyna, artemisetyna), garbniki pirokatechinowe do 6%, kwasy organiczne (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), związek goryczowy, olejek eteryczny do 2,25%, sole mineralne 8,53%. Działanie. Cholereticum, stomachicum, spasmolyticum, antiphlogisticum. Surowiec pobudza czynność żółciotwórczą wątroby oraz zwiększa przepływ żółci do dwunastnicy. W badaniach na zwierzętach stwierdzono, że mieszanina kumaryn, zwłaszcza izofraksydyna, wykazuje działanie żółciotwórcze 2—4-krot-nie silniejsze od kwasu dehydrocholowego. Goryczka w wyciągach z ziela bylicy wzmaga wydzielanie soku żołądkowego, a tzw. wskaźnik goryczy surowca wynosi 216 (gdy dla Rad. Gentianae 600, dla Herb. Centaurii 62). Ponadto surowiec ma właściwości przeciwzapalne i nieznacznie ściągające w obrębie przewodu pokarmowego oraz działa trująco na robaki obłe u dzieci (owsiki, glisty jelitowe). Zastosowanie. W schorzeniach wątroby z niedostatecznym wytwarzaniem żółci, w zastoju żółci i atonii dróg żółciowych, również w stanach skurczowych, zwłaszcza zwieracza bańki

75

wątrobowo-trzustkowej. Ponadto w niedokwaśności z objawami bólu brzucha, we wzdęciach, braku łaknienia i odbijaniu, pomocniczo w zapaleniu błon śluzowych żołądka i jelit, w mało nasilonej biegunce, nieznacznych krwawieniach w przewodzie pokarmowym, owrzodzeniu jelita grubego oraz przeciw robakom obłym u dzieci. Ziele bylicy jest skutecznym i wartościowym środkiem leczniczym i zasługuje na częstsze zastosowanie. Zastosowanie w homeopatii. 1. Stan-zapalny gruczołów chłonnych i błon surowiczych — gruczoły wnękowe oraz otrzewnowe, również wysiękowe zapalenie opłucnej i otrzewnej. Uporczywe zapalenie jelita grubego z naprzemiennymi rozwolnieniami i zaparciami po stanach ostrych z chudnięciem mimo „wilczego głodu” lub brakiem łaknienia; 2. Odmrożenia I i II stopnia; 3. I okres trądzika różowatego (status erythematosus). Postacie leku. Inf. Herb. Abrotani — 1—11/2 łyżki ziela na 1—11/2 szklanki wody (naparzać 15—20 min pod przykryciem, odstawić na 10 min, przecedzić), pić 1/4—1/3 szklanki 2—3 razy dz. jako środek żółciotwórczy, również zewnętrznie do płukania gardła i okładów. Bardziej skuteczna jest nie wytwarzana w Polsce nalewka — Tinct. Abrotani (50 g rozdrobnionego ziela zalać 250 ml. alkoholu 70%, pozostawić na 14 dni, często mieszać, przecedzić), pić 15—20 kropli w kieliszku wody przed jedzeniem jako stomachicum, 40 kropli — ½ łyżeczki jako lek żółciotwórczy i przeciwskurczowy (korzystnie jest łączyć, np. z Tinct. Chelidonii, Tinct. Belladonnae, Solarenem, Tinct. Menthae pip). Ziele bylicy jest często składnikiem żółciopędnych i żółciotwórczych mieszanek ziołowych. ARTEMISIA ABSINTHIUM — BYLICA PIOŁUN

Ang. Common Wormwood; franc. Absinthe; niem. Wermut; ros. Połyń gorkaja. Występowanie. Na półkuli półn. w strefie klimatu umiarkowanego; w Polsce pospolita. Surowiec. Ziele piołunu — Herba Absinthii (wskaźnik gorczycy = 500). Główne związki. Gorycze gwajenolidowe (m.in. absyntyna, artabsyna, anabsyntyna), które są również prochamazulenogenami i mogą przechodzić w chamazulen. Ponadto ok. 0,5% olejku eterycznego (m.in. tujon do 50%, tujol ok. 10%, felandren), flawonoidy (m.in. artemetyna), związki pelanolidowe (m.in. ketopelanolid A i B), kwasy organiczne (m.in. kw. bursztynowy), garbnik, sole mineralne. Działanie. Amarum, stomachicum, tonicum, metabolicum, spasmolyticum.

76

Piołun należy do grupy surowców, tzw. amara aromatica, ponieważ oprócz związków goryczowych zawiera również olejek eteryczny. Gorycze pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, zarówno odruchowo, jak i bezpośrednio (patrz: Gentiana lutea). Składniki olejku eterycznego, zwłaszcza tujon i felandren, jeżeli zostaną przyjęte w wyciągu piołunowym wraz z goryczami w dawkach leczniczych, to również wzmagają wydzielanie w żołądku. Jako aromatyczne substancje lotne drażnią nerwy powonienia, a przyjęte doustnie działają tak samo jak gorycze, zwiększają wytwarzanie rzadkiej, obfitej śliny oraz kwasu solnego i związków śluzowych w żołądku. Ponadto olejek ma właściwości antyseptyczne przeciw szczepom Gram-dodatnim i Gramujemnym oraz właściwości przeciwskurczowe w obrębie mięśni gładkich przewodu pokarmowego i w małym stopniu dróg moczowych. Skojarzone działanie goryczy i olejku eterycznego ma nie tylko korzystny wpływ na trawienie, lecz także na zdolność przyswajania składników pokarmu ze względu na równoczesne zwiększenie przepływu żółci do dwunastnicy (chologogum). Wyciągi z piołunu należy więc uznać za środek o działaniu ogólnie wzmacniającym (tonicum) oraz przyspieszającym i regulującym przemianę materii (metabolicum), w czym znaczną rolę odgrywają sole mineralne. Ponadto stwierdzono, że wyciągi mogą zwiększać ilość wydalanego moczu (obecność flawonoidów), przede wszystkim u osób z upośledzonym przesączaniem kłębkowym. Zewnętrznie wyciągi z piołunu działają trująco na pasożyty skóry (scabies) oraz na owsiki (Oxyuris), mogą też być użyte do usuwania z rąk smarów i olei, chociaż nie zawierają saponin. Działania uboczne. Po większych dawkach wyciągu piołunowego, powtarzanych często, występują zawroty głowy, zwiększenie agresywności, a nawet kurcze epileptyczne, u kobiet krwawienia maciczne i ewentualne poronienie (obecność tujonu). Zastosowanie. W bezsoczności (achylia gastrica), bezkwaśności żołądkowej (achlorhydria gastrica), niestrawności (dyspepsja), w przewlekłych nieżytach żołądka i jelit, ze zmniejszonym wydzielaniem soków trawiennych i żółci, oraz w zanikowym nieżycie żołądka u osób w wieku podeszłym. Również dla rekonwalescentów po ciężkich chorobach, zwłaszcza po operacjach w obrębie przełyku, żołądka i dwunastnicy. Zewnętrznie — przeciw świerzbowcom i wszom, a w postaci lewatyw przeciw owsikom u dzieci. Przeciwwskazania. Krwawienia w przewodzie pokarmowym, ostre stany nieżytowe błon śluzowych żołądka i jelit, żylaki odbytu, miesiączkowanie, ciąża. Wyciąg alkoholowy z piołunu wchodzi w skład płynu Artemisol i Tinctura amara.

77

Postacie leku. Inf. Herb. Absinthi — 1/2—1 łyżka ziela na szklankę gorącej wody (naparzać 15—20 min, przecedzić), pić 1/2—1 łyżkę 30 min przed posiłkami jako pobudzający trawienie i wzmacniający; wlewki doodbytnicze przeciw owsikom i glistom jelitowym u dzieci; zewnętrznie — do obmywań i wcierań przeciw świerzbowcom; do oczyszczania rąk ze smaru i oleju. Tinct. Absinthi — w dawce 10—30 kropli w kieliszku wody 2—4 razy dz. 30 min przed posiłkiem jako goryczowa i wzmacniająca; w dawce 20—60 kropli w 50 ml wody 2—3 razy dz. jako żółciopędna i metaboliczna. Prep. Artemisol — zewnętrznie do zwalczania wszawicy. ARTEMISIA DRACUNCULUS — BYLICA ESTRAGON

Ang. Tarragon; franc. Estragon; niem. Estragon; ros. Połyń estragon. Występowanie. Na półkuli półn. w strefie klimatu umiarkowanego; w Polsce uprawiany. Surowiec. Ziele estragonu (kwitnące szczyty pędów) — Herba Dracunculi Główne związki. Hydroksykumaryny (m.in. artemidyna, herniaryna, skoparyna), olejek eteryczny do 0,8% (m.in. estragol, felandren), flawonoidy (m.in. hiperozyd, kemferol, rutyna), fitosterole (m.in. βsytosterol, stygmasterol), garbnik, związek goryczowy. Działanie. Cholereticum, stomachicum, carminativum, spasmolyticum. Estragon jest zbliżony składem chemicznym do Herb. Abrotani, działa jednak znacznie słabiej. Pobudza nieznacznie wytwarzanie żółci w wątrobie i jej przepływ do dwunastnicy, zmniejsza napięcie mięśni gładkich w przewodzie pokarmowym, moczowodach i w obrębie dróg żółciowych, poprawia trawienie i przyswajanie składników pokarmów wskutek zwiększenia wydzielania soku -żołądkowego. Zastosowanie. W mało nasilonych nieżytach i stanach skurczowych w przewodzie pokarmowym z objawami bólu brzucha, wzdęciami, braku łaknienia, w uczuciu sytości i pełności. Również w osłabieniu żółciotwórczej czynności wątroby, zastoju żółci, atonii przewodów żółciowych i pęcherzyka żółciowego. Estragon jest bardziej przydatny jako lek dla dzieci, młodzieży i osób w wieku podeszłym. Świeże ziele natomiast lub młode liście są wykorzystywane jako jarzyna lub przyprawa kuchenna. Dawkowanie. Wodnych wyciągów (napary, odwary) z ziela estragonu nie stosuje się per se, jedynie w mieszankach ziołowych: żółciotwórczej i żółciopędnej (np. wraz z Herb. Artemisiae, Herb. Hyperici, Rad. Taraxaci, Infl. Helichrysi,

78

Fol. Menthae pip., Herb. Chelidonii), wiatropędnej (np. wraz z Fol. Millefolii, Anth. Anthemidis, Fruct. Foeniculi, Herb. Cnici benedicti, Fruct. Coriandri), pobudzającej trawienie (np. wraz z Herb. Centaurii, Rad. Gentianae, Herb. Millefolii, Fl. Anthyllidis, Fruct. Berberidis, Rad. Archangelicae, Herb. Absinthii, Herb. Polygoni avic.). ARTEMISIA VULGARIS — BYLICA POSPOLITA

Ang. Wormwood; franc. Armoise commune; niem. Beifuss; ros. Połyń obyknowiennaja. Występowanie. W całej Europie, w Polsce bardzo pospolita. Surowce. Ziele bylicy pospolitej (kwitnące szczyty pędów) — Her-ba Artemisiae; korzeń bylicy pospolitej — Radix Artemisiae. Główne związki. W zielu — olejek eteryczny do 0,23% (m.in. kamfen, borneol, tujon), substancje goryczowe, kwasy organiczne, związki żywicowe, sole mineralne; w korzeniach — olejek eteryczny ok. 0,1% garbnik, inulina, substancje żywicowe, trójterpen farnenol. Działanie. Ziele bylicy — stomachicum, spasmolyticum, cholagogum; korzeń — spasmolyticum, antineuralgicum. Ziele bylicy jest zbliżone właściwościami do Herb. Absinthii, lecz działa znacznie słabiej. Pobudza wydzielanie soku żołądkowego, ułatwia przyswajanie składników pokarmów, zmniejsza też napięcie mięśni gładkich jelit i dróg żółciowych, ułatwia przepływ żółci do dwunastnicy i pobudza wątrobę do zwiększonego wytwarzania żółci. Działa więc żółciopędnie i żółciotwórczo, toksycznie na robaki obłe w przewodzie pokarmowym oraz słabo moczopędnie. W dużych dawkach pobudza krwawienia miesiączkowe i może spowodować poronienie. Korzenie bylicy nie zawierają goryczki, nie działają jako amarum, mają natomiast właściwości przeciwskurczowe, zwłaszcza w odniesieniu do jelit, oraz łagodzą bóle neurogenne. Zastosowanie. Ziele bylicy stosuje się w nieżycie żołądka i jelit, niedokwaśności, wzdęciach, bólach epigastrycznych spowodowanych skurczem mięśni gładkich w przewodzie pokarmowym, w niedostatecznym wytwarzaniu żółci oraz w zastoju żółci na tle atonicznym lub skurczowym. Również dla rekonwalescentów z utrudnionym przyswajaniem składników pokarmów, dla dzieci i młodzieży w braku apetytu oraz do kąpieli w chorobie reumatycznej. Przeciwwskazania. Ostry nieżyt żołądka lub jelit, ostre zapalenie wyrostka robaczkowego, okres miesiączkowania, ciąży i karmienia. Korzeń bylicy stosuje się w skurczach i bólu brzucha, w kolce jelitowej, wzdęciach u dzieci i osób w wieku podeszłym, ponadto w niektórych neuropatiach.

79

Postacie leku. Napar lub odwar z ziela bylicy jest mało skuteczny, dlatego surowiec stosuje się w mieszankach ziołowych: pobudzającej trawienie (np. wraz z Herb. Millefolii, Rhiz. Calami, Herb. Centaurii, Herb. Absinthi, Fol. Menyanthidis, Anth. Chamomillae, Herb. Majoranae, Herb. Basilici, Herb. Anserinae); żółciotwórczej i żółciopędnej (np. wraz z Herb. Marrubii, Fol. Menthae pip., Herb. Dracunculi, Rad. Taraxaci, Fruct. Rosae, Fruct. Rhamni cathart., Herb. Anserinae, Fruct. Juniperi, Rad. Inulae). Rad. Artemisiae pulv. — 0,25 g sproszkowanego korzenia utrzeć z 3 g cukru i podawać dzieciom porcjami 5 razy dz. jako środek przeciwskurczowy; dorosłym 15 g proszk. ziela z 30 g cukru, przyjmować po łyżce 3—4 razy dz. ASARUM EUROPAEUM — KOPYTNIK POSPOLITY

Ang. Asarabacca; franc. Asaret; niem. Haselwurz; ros. Kopyteń ewropejskij. Występowanie. W płdn. i środk. Europie, Azji Mniejszej i Syberii; w Polsce powszechnie w lasach i zaroślach. Surowiec. -Ziele kopytnika wraz z korzeniami — Herba Asari cum radicibus. Główne związki. Olejek eteryczny 1,0—1,5% (m.in. trans-izoaza-ron), garbniki do 6,6%, żywice l,13%, kwasy organiczne (m.in. kw. askorbowy, kw. cytrynowy), solą mineralne do 10% (m.in. krzemionka). Znane są odmiany kopytnika zawierające jako główny składnik olejku trans-izoelemicynę lub trans-izoeugenol. Działanie. Expectorans, secretolyticum. Kopytnik pobudza czynności wydzielnicze błon śluzowych jamy ustnej, gardła, przełyku i żołądka, zwiększa wytwarzanie śluzu i mukopolisacharydów (secretolyticum.), jest więc pośrednio środkiem powlekającym. Wzmaga ruchy nabłonka rzęskowego i wyzwala odruch wykrztuśny z równoczesnym nieznacznym tłumieniem kaszlu. Surowiec działa również na zakończenia nerwów ruchowych, zwłaszcza w oskrzelach i żołądku. Po doustnym podaniu wyciągu z ziela kopytnika obserwowano u ludzi zniesienie skurczu mięśni gładkich oskrzeli oraz zwiększenie ruchowości żołądka. Większe dawki powodują wymioty, poprzedzone nieprzyjemnym uczuciem nudności, zwiększonego wydzielania śliny i śluzu. Duże dawki drażnią silnie żołądek, wywołują gwałtowne wymioty, u kobiet przekrwienie narządów miednicy małej, a nawet niekiedy lekką postać porażenia połowiczego (hemiplegia). Zastosowanie. W nieżytach górnych dróg oddechowych z zalegającą w gardle i w oskrzelach wydzieliną, zanikiem odruchu wykrztuśnego i ewentualnym skurczem oskrzeli

80

(bionchospasmus). Zalecane przez medycynę ludową podawanie naparu z ziela kopytnika, jako środka odwykowego w alkoholizmie, jest niebezpieczne, gdyż może spowodować zatrucie. Kopytnik jako roślina lecznicza obecnie traci znaczenie. Przeciwwskazania. Brak dla dawek działających wykrztuśnie, natomiast jest wskazana ostrożność w stosowaniu u kobiet w końcowym okresie ciąży i u osób z ostrym nieżytem żołądka. Postacie leku. Inf. Herb. Asari — 1/3—1/2 łyżki ziela na szklanką gorącej, wody (naparzać 15 minut pod przykryciem, odstawić na 10 min, przecedzić), pić 1/2—1 łyżkę 2—3 razy dz. jako expectorans. ASPERULA ODORATA — MARZANKA WONNA

Ang. Sweet Woodruff; franc. Asperule odorante; niem. Waldmeister; ros. Jasmiennik duszistyj. Występowanie. W środk., półn. Europie, Syberii, płdn. Afrycej w Polsce w cienistych lasach liściastych. Surowiec. Ziele marzanki — Herba Asperulae (syn. Herba Matris silvae). Główne związki. Glikozyd uwalniający po hydrolizie kumarynę (do 0,56%), glikozyd asperulozyd ok. 0,05% (należący do grupy irydoidów), związki flawonoidowe, garbnik. Działanie. Spasmolyticum, diureticum, sedativum. Wyciągi z ziela marzanki wywierają swoiste działanie przeciwskurczowe. Zmniejszają napięcie ścian obwodowych naczyń krwionośnych (spasmolyticum), poprawiają krążenie krwi bez uchwytnego wpływu na jej krzepliwość. Ponadto zwiększają wydalanie moczu, gdyż działają zarówno spasmolitycznie na drogi moczowe, jak i hamująco na resorpcję zwrotną w cewkach nerkowych (asperulozyd). Surowiec wywiera również korzystny wpływ na naczynia chłonne i na obieg chłonki, przypisywany obecności kumaryny, działa też nieznacznie uspokajająco i przeciwzapalnie. Działania uboczne. Są związane z obecnością kumaryny (patrz: Melilotus officinalis). Zastosowanie. W zaburzeniach krążenia obwodowego, żylakach odbytu i nóg, zastojach żylnych, lekkich stanach skurczowych dróg moczowych i jelit, w zmniejszonej ilości wydalanego moczu, również w stanach pobudzenia i nerwicach wegetatywnych. Przeciwwskazania. Brak dla dawek leczniczych stosowanych przez krótki okres (2—3 tygodnie). Postacie leku. Inf. Herb. Asperulae — ½ łyżki ziela na szklanką wody (naparzać 15 min pod przykryciem, odstawić

81

na 10 min, przecedzić), pić 1—2 łyżki do 1/4 szklanki 2—3 razy dz. między posiłkami. Znacznie częściej surowiec stosuje się w mieszankach ziołowych, np. moczopędnej (wraz z Fol. Betulae, Herb. Solidaginis, Herb. Equiseti, Peric. Phaseoli, Fol. Rosmarini, Fl. Pseudacaciae). ATROPA BELLADONNA — POKRZYK WILCZA JAGODA

Ang. Belladonna; franc. Belladone; niem. Tollkirsche; ros. Krasawka belladonna. Występowanie. W całej Europie, w Polsce dość często w rejonach podgórskich, również uprawiana. Surowce. Liść pokrzyku — Folium Belladonnae; korzeń pokrzyku — Radix Belladonnae. Główne związki. W liściach 0,3—1,2% (wg FP IV 0,3%), w korzeniach 0,4—1,4% (wg FP IV 0,45%) alkaloidów tropanowych będących mieszaniną L-hioscyjaminy, atropiny, apoatropiny, beladoniny, skopolaminy. Głównym alkaloidem jest L-hioscyjamiria (do 98% W zespole alkaloidów), ulegająca dość łatwo racemizacji do atropiny. Inne związki (flawonoidy, hydroksykumaryna, zasady pirydynowe) nie mają znaczenia terapeutycznego. Działanie. Parasympatolytium, spasmolylicum, mydriaticum. Zarówno wyciągi z liści lub korzeni, jak i wyizolowana z nich Lhioscyjamina lub atropina, działają porażająco na nerwy przywspółczulną autonomicznego układu nerwowego. Hamują czynności wydzielnicze gruczołów ślinowych i polowych, błon śluzowych nosa, gardła, oskrzeli i -żołądka, zmniejszają napięcie mięśni gładkich dróg żółciowych i moczowych oraz przewodu pokarmowego, zwłaszcza zwieraczy i odźwiernika. Wskutek wyeliminowania hamującego wpływu na nerw błędny, następuje przyspieszenie akcji serca. Oprócz działania obwodowego, obserwuje się również objawy świadczące o działaniu ośrodkowym (np. pobudzenie ośrodka oddechowego), a po większych dawkach — pobudzenie wyższych ośrodków mózgowych, obejmujące stopniowo rdzeń przedłużony i rdzeń kręgowy. Wśród alkaloidów pokrzyku najsilniej działa L-hioscyjamina, natomiast atropina jest 2krotnie mniej aktywna, pozostałe alkaloidy występują zaś w śladowych ilościach. Działania uboczne. Suchość błon śluzowych, porażenie akomodacji oczu (mydriasis), wzrost ciśnienia śródocznego, przyspieszenie akcji serca, halucynacje, zaburzenia oddechu i konwulsje. Zastosowanie. Wyciągi z liści pokrzyku (rzadziej samą atropinę) stosuje się doustnie lub doodbytniczo w stanach skurczowych w obrębie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych

82

i moczowych, zwłaszcza skurczu krtani (laryngospasmus), przełyku (oesophagismus), odźwiernika (pylorospasmus), w kolce jelitowej, nerkowej, żółciowej, również w bólu żołądka (gastralgia) (nawet u niemowląt), w nadmiernej potliwości, chorobie lokomocyjnej. Pomocniczo w chorobie wrzodowej, nadkwaśności, moczeniu nocnym (enuresis nocturna), wymiotach ciężarnych (hyperemesis gravidarum), po zatruciach glikozydami naparstnicy (usuwalnie bradykardii), w objawach drżączki porażennej po zapaleniu mózgu parkinsonismus), w nadmiernym wydzielaniu śliny (ptyalismus), również po zatruciach grzybami, ołowiem, fizostygminą, morfiną. Atropiną lub hioscyjaminę podaje się domięśniowo, a nawet dożylnie, w stanach ostrych i podostrych, zwłaszcza w kolce, bólu żołądka u niemowląt i dzieci, w atakach dychawicy oskrzelowej na tle nerwowym (asthma nervosum), w premedykacji przedoperacyjnej. Zewnętrznie stosuje się roztwory atropiny do oczu w stanach zapalnych tęczówki (iritis) oraz tęczówki i ciała rzęskowego (iridocyclitis), błony naczyniowej gałki ocznej (uveitis) i rogówki (keratitis), również dla dzieci zezowatych, we wrzodzie rogówki (ulcus corneae) i w przygotowywaniu do zabiegów okulistycznych. Przeciwwskazania. Nadczynność tarczycy, częstoskurcz, gruczolak sterczą, zaawansowana miażdżyca mózgu, okrężnica olbrzymia (megacolon), organiczne zwężenie odźwiernika, jaskra. Liście pokrzyku wchodzą w skład tytoniu i proszku Astmosan, papierosów Neoastmosan oraz służą do sporządzania Tinct. Belladonnae oraz Extr. Belladonnae siec, który wchodzi w skład prep. Alax, Belladrinal, Magnesthin, Spasticol, Hemorol. Korzeń pokrzyku służy do sporządzania Extr. Belladonnae fluidum, do otrzymywania zespołu alkaloidów, który wchodzi w skład prep. Bellergot, Bellacorn, Bellapan, Bellaphenal, Resergot, jak również do izolowania atropiny, która jest składnikiem prep. Tolargin i Morphinum hydrochl. cum atropino. Zastosowanie w homeopatii. 1. Nagła, duża gorączka z silnym przekrwieniem głowy i twarzy, z tętnieniem tętnic skroniowych lub szyjnych i rozszerzeniem źrenic. Suchość w ustach i duże pragnienie, czasem ślinotok. Obfite poty. Znaczne pobudzenie psychiczne i niepokój. Nadwrażliwość na światło i hałasy oraz na najmniejsze wstrząsy, nawet u małych dzieci. Może wystąpić przekrwienie tylko poszczególnych narządów lub części ciała z gorącą, czerwoną skórą, podobną do wysypki płoniczej; 2. Przy wszelkich kolkach na tle skurczu mięśni gładkich; 3. Przy wszelkich bólach występujących i ustępujących nagle. Postacie leku. Fol. Belladonnae pulv. — 0,03—0,1 g pro dosi, 0,2 g pro die; dawki maksymalne 0,2 g pro dosi, 0,6 g pro die.

83

Tinct. Belladonnae -— dorosłym 0,1—0,5 g pro dosi, 0,3-—1,5 g pro die; dawki maksymalne 1 g pro dosi, 3 g pro die, dzieciom 1—5 kropli pro dosi. Extr. Belladonnae siec. — dorosłym 0,01—0,02 g pro dosi, 0,03—0,05 g pro die; dawki maksymalne 0,05 g pro dosi, 0,15 g pro die. Extr. Belladonna 3 fluidum — dorosłym 0,04—0,08 g pro dosi, 0,12— 0,2 g pro die; dawki maksymalne 0,2 g. pro dosi, 0,6 g pro die. Atropinum sulfuricum — dorosłym doustnie w kroplach 0,2—1 mg pro dosi, 2 mg pro die; podskórnie lub dożylnie (wraz z 10 ml 10% roztw. Natrium bromatum) 0,5—1 mg pro dosi; dawki maksymalne 1 mg pro dosi, 3 mg pro die. Do oczu stosuje się roztwory 0,5—1%. Preparaty zawierające wyciągi z liści lub korzeni pokrzyku: prep. Bellafolin (Szwajcaria) — krople, tabl., amp., zawierające zespół alkaloidów z liści pokrzyku, stosowane analogicznie jak atropina; prep. Rabilka (CSRS) — krople, zawiera zespół alkaloidów z korzeni pokrzyku, stosowany w leczeniu drżączki porażennej, analogicznie działają prep. Bellazon (Bułgaria) — tabl. i prep. Homburg 680 (RFN) — krople, tabl. BELLIS PERENNIS — STOKROTKA POSPOLITA

Ang. Daisy; franc. Paquerette vivace; niem. Tausendschön; ros. Margaritka mnogoletniaja. Występowanie. W Europie i Azji Mniejszej, w Polsce pospolita na całym obszarze, ponadto często uprawiana (liczne odmiany ogrodowe). Surowiec. Kwiat stokrotki — Flos Bellidis. Główne związki. Mieszanina saponin, olejek eteryczny, garbnik, związek goryczowy bellidyna, śluz, kwasy organiczne (m.in. kw. jabłkowy, kw. winowy), substancje żywicowe i woskowe, antocyjanozyd i flawonoid. Działanie. Diureticum, advulnans. Wyciąg z kwiatów stokrotki zwiększa ilość wydalanego moczu (diureticum) i ułatwia usuwanie z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii (depurativum), poprawia czynność wątroby, jest skuteczny w niektórych schorzeniach skórnych i ma działanie ogólnie wzmacniające (tonicum). Ponadto wyciąg ma korzystny wpływ na ściany drobnych naczyń krwionośnych, zmniejsza ich przepuszczalność i możliwość wystąpienia drobnych krwawień. Zewnętrznie surowiec przyspiesza gojenie ran, zmniejsza obrzęki i wynaczynienia po uderzeniach, kontuzjach. Zastosowanie. Doustnie — w osłabieniu czynności wątroby toksycznymi związkami endogennymi (np. toksyny bakteryj -

84

ne) i egzogennymi, w zmniejszeniu wydalania moczu, również w nieżycie żołądka i jelit z uszkodzeniem naczyń włosowatych, pomocniczo w zapaleniu stawów i w niektórych schorzeniach skórnych, np. trądziku krostkowym, łojotokowym zapaleniu skóry. Zewnętrznie — w postaci okładów na obrzęki, siniaki, drobne zranienia, obtarcia naskórka oraz do oczyszczania ran; również do irygacji jako środek higieny osobistej kobiet i w upławach. Kwiaty stokrotki stosuje się bardzo rzadko per se, przeważnie jako składnik mieszanek ziołowych. Postacie leku. Dec. Flor. Bellidis — 11/2 łyżki kwiatów na 11/2 szklanki wody (gotować 3—5 min, przecedzić), pić 1/3—2/3 szklanki 2—3 razy dz. jako diureticum i depurativum, korzystniej wraz z Rad. Taraxaci, Herb. Solidaginis, Fol. Betulae, Herb. Equiseti lub Fl. Sambuci; zewnętrznie do okładów, irygacji, korzystnie wraz z Herb. Meliloti, Fl. Hippocastani, Fl. Calendulae, Fol. Plantaginis, Fol. Juglandis. BERBERIS VULGARIS — BERBERYS ZWYCZAJNY

Ang. Barberry; franc. Epine-Vinette; niem. Sauerdorn; ros. Barbaris obyknowiennyj. Występowanie. W całej niemal Europie, w Polsce dość rzadko, w lasach i zaroślach oraz jako krzew ozdobny w parkach. Surowce. Owoc berberysu — Fructus Berberidis liść berberysu — Folium Berberidis. Obecnie nie zbiera się samych korzeni oraz kory z korzeni berberysu ze względu na niszczenie krzewów. % Główne związki. Owoce zawierają ok. 6,5% kwasów organicznych (m.in. kw. jabłkowy, kw. askorbowy), ok. 6,6% pektyn i substancji gumowych, ok. 5% węglowodanów (m.in. glukoza, fruktoza), karotenoidy, sole mineralne. Liście, kora i korzenie zawierają alkaloidy należące do trzech następujących grup: protoberberyny (m.in. berberyna, jatroryzyna, palmatyna), dwubenzyloizochinoliny (m.in. berbamina, oksyakantyna) oraz aporfiny (m.in. magnofloryna). Działanie. Owoce — diureticum, antipyreticum, metabolicum; liście — uterotonicum, vasotonicum, cholagogum; berberyna — cholagogum, spasmolyticum, antibioticum. Owoce berberysu są wartościowym źródłem łatwo przyswajalnych kwasów organicznych oraz naturalnego kwasu askorbowego (witamina C), stanowiącego w naszym organizmie ważny składnik układów oksydoredukcyjnych (patrz: Rosa canina). Wyciągi z owoców zwiększają nieznacznie ilość wydalanego moczu (diureticum), mają również (w ograniczonym zakresie) właściwości przeciwgorączkowe (antipyreticum). Są skutecznym środkiem witaminizującym, wywierającym wpływ na procesy metaboliczne oraz na ogólną odporność organizmu, zwłaszcza w zakażeniach bakteryjnych, sta-

85

nach zapalnych błon śluzowych i zmniejszonej odporności ścian naczyń włosowatych. Liście berberysu zwiększają kurczliwości mięśni gładkich macicy i naczyń krwionośnych, nieznacznie przyspieszają krzepliwość krwi oraz umiarkowanie pobudzają przepływ żółci. Berberyna (również kora i korzenie berberysu) ma szeroki zakres działania farmakodynamicznego, zarówno po podaniu doustnym, jak i pozajelitowym. Zwiększa znacznie wytwarzanie żółci w wątrobie wskutek bezpośredniego bodźcowego wpływu na komórki miąższowe oraz wzmaga przepływ żółci z powodu spazmolitycznego działania na drogi żółciowe. Na drobnoustroje berberyna działa mało skutecznie, zwłaszcza po podaniu doustnym. Stwierdzono, że nie hamuje rozwoju szczepów antybiotykoopornych występujących w jelitach w czasie ostrych nieżytów, aczkolwiek powoduje ich uwrażliwienie na niektóre antybiotyki (np. chloramfenikol). Nie ma jednak wpływu na drożdżaki, np. Candida albicans. Prawidłowo stosowane dawki berberyny nie wywołują ubocznych szkodliwych działań, jedynie bardzo rzadko przejściowe nudności u małych dzieci. Zastosowanie. Owoce — jako środek pomocniczy w wywołanej przez bakterie tzw. „chorobie z przeziębienia”, w stanach gorączkowych różnego pochodzenia, chorobie reumatycznej, zwiększonej przepuszczalności ścian naczyń włosowatych oraz jako synergetyczny komponent bioflawonoidów i innych związków o charakterze witaminy P (rutyna, eskulina, katechina). Z owoców berberysu można przyrządzać wartościowe napoje dietetyczne. Liście berberysu stosuje się w praktyce położniczo-ginekologicznej w atonicznych krwawieniach poporodowych, niedostatecznej inwolucji macicy oraz w krwawieniach macicznych, spowodowanych zaawansowanym stanem zapalnym. Berberynę stosuje się w przewlekłym zapaleniu wątroby, zahamowaniu wytwarzania żółci, kamicy żółciowej, nieżycie pęcherzyka żółciowego, stanach skurczowych w obrębie dróg żółciowych i w powikłaniach wywołanych bakteriami. Zastosowanie w homeopatii. 1. Upośledzenie czynności wątroby ze wzrostem lub bez wzrostu kwasu moczowego we krwi; 2. Kamica wątrobowa i nerkowa; działanie lecznicze i zapobiegawcze w tych schorzeniach, również przy wszelkich objawach skazy moczanowej; 3. Ostre i przewlekłe choroby nerek, wątroby lub pęcherzyka żółciowego. Postacie leku. Inf. Fruct. Berberidis — 1/2—1 łyżki rozdrobnionych owoców na szklankę wody, pić 1/4—1/3 szklanki jako środek witaminowy i moczopędny. Zwykle łączy się z innymi surowcami: jako mieszanka moczopędna (np. z Herb. Violae tric., Rad. Levistici, Herb. Equiseti, Herb. Solidaginis, Fruct. Juniperi, Fol. Betulae); jako mieszanka metaboliczna

86

(np. z Fol. Urticae, Rhiz. Agropyri, Fruct. Crataegi, Rad. Archangelicae, Fruct. Rosae, Fl. Callunae, Cort. Salicis, Fucus). Tinct. Fol. Berberidis (ZSRR), doustnie 30—40 kropli 2—3 razy dz. w ciągu 2—3 tygodni. Berberinum sulphuricum — (ZSRR) fabl. 5 mg, dawki 5—10 mg 2—3 razy dz. przed jedzeniem w ciągu 2—4 tygodni (przeciwwskazaniem jest ciąża). BETONICA OFFICINALIS — BUKWICA ZWYCZAJNA

Ang. Wood Betony; franc. Betoine officinale; niem. Betonie; ros. Bukwica aptecznaja. Występowanie. W Europie i półn. Azji; w Polsce powszechnie na łąkach, wzgórzach. Surowiec. Ziele bukwicy — Herba Betonicae. Główne związki. Garbniki do 12%, związki aminowe ok. 0,5% (m.in. betaina, betonicyna, stachydryna, turycyna), ślady olejku eterycznego, cholina, substancja goryczowa, sole mineralne. Działanie. Adstringens, antisepticum, dermaticum. Wyciągi z ziela bukwicy działają ściągające i przeciwzapalnie na błoną śluzową żołądka i jelit, hamują biegunkę i utratą wody, a zatem i soli mineralnych. Zapobiegają również niewielkim krwawieniom wewnętrznym z uszkodzonych drobnych naczyń w przewodzie pokarmowym, mają właściwości przeciwbakteryjne, w tym także wobec szczepów antybiotykoopornych, wiążą toksyny bakteryjne i stanowią naturalny egzogenny czynnik przeciwzapalny. Stosowany zewnętrznie odwar z surowca działa na skórą odkażająco, przeciwkrwotocznie, przeciwzapalnie i regenerujące na naskórek. Zastosowanie. Doustnie podaje się odwar w biegunkach o różnym stopniu nasilenia, w nieżycie żołądka i jelit, lekkich zatruciach pokarmowych, letnich biegunkach u dzieci, długo trwających zbyt wolnych stolcach, bólach brzucha i wzdęciach wskazujących na nadmierną fermentację oraz w nieznacznych krwawieniach wewnętrznych ze stwierdzoną małą ilością krwi i śluzu w kale. Zewnętrznie — na czyraki, wrzody, trudno gojące się rany; zakażenia skóry bakteriami ropotwórczymi, zarodnikami grzybów pasożytniczych i drożdżakami. Stosuje się również w owrzodzeniu żylakowatym nóg (okłady) i w nadmiernej potliwości stóp (obmywania). Postacie leku. Dec. Herb. Betonicae — 1/2—1 łyżkę, ziela na szklankę gorącej wody (gotować 5 min), przecedzić, pić 1/4—1/3 szklanki 1—2 razy dz.; dla dzieci i młodzieży w biegunce 1—3 łyżki odwaru; ten sam odwar do użytku zewnętrznego. Ziele bukwicy jest częściej stosowane w mieszankach, np. w przeciwbiegunkowej i przeciwkrwotocznej

87

wraz z Herb. Bursae pastoris, Fol. Urticae, Fol. Juglandis. Herb. Millefolii, Fol. Plantaginis, Fol. Rubi idaei. BETULA VERRUCOSA — BRZOZA BRODAWKOWATA

Ang. Birch; franc. Bouleau; niem. Birke; ros. Berioza borodowczataja. Występowanie. Na półkuli półn., w Polsce powszechnie. Surowce. Liść brzozy — Folium Betulae i występujący na pniach grzyb Inonotus obliquus — włóknouszek ukośny. Główne związki. Flawonoidy 1,5—2,3% (m.in. hiperozyd, mirycetyna, luteolina), garbniki katechinowe do 9%, saponiny (tylko w młodych liściach), związki trójterpenowe (m.in. folientriol, folientetraol), ślady olejku eterycznego, kwasy organiczne (m.in. kw. askorbowy), żywice i sole mineralne. Inonotus obliquus (syn. Poria obliqua) — ciemna, guzowata narośl na pniu, zawiera m.in. związki sterolowe, trójterpeny. Działanie. Liście brzozowe — diureticum, sudorificum; Inonotus obliquus — tonicum, antiphlogisticum. Liście brzozowe pobudzają wydalanie moczu (diureticum) i wraz z nim zwiększonej ilości jonów sodowych, chlorkowych i kwasu moczowego (salureticum). Tego rodzaju działanie jest związane z obecnością związków flawonoidowych; pączki brzozowe (Gemmae Betulae) natomiast zawierają znikome ilości flawonoidów, nie mają więc właściwości moczopędnych i nie są obecnie w tym kierunku wykorzystywane. Działanie napotne liści brzozowych jest u niektórych osób mało uchwytne. Świeży sok brzozowy (Succus Betulae recens) otrzymuje się na wiosnę po głębokim nacięciu gałęzi lub wywierceniu otworu w pniu. Wypływa wówczas obficie 4—5 l dziennie białego mętnego płynu, mającego właściwości ogólnie wzmacniające, regulujące przemianę materii i zapobiegające tworzeniu się kamieni moczowych. Na pniach brzozy wyrastają guzowate narośle o spękanej, czarnej powierzchni, stanowiące tkankę drzewną przerośniętą plechą grzyba Inonotus obliquus. Wysuszone i sproszkowane narośle są w medycynie ludowej uważane za działające przeciwnowotworowo. Z obszernych badań polskich i radzieckich wynika, że „guz brzozowy” wykazuje właściwości wzmacniające, zwiększa niewątpliwie odporność organizmu, wyraźnie poprawia samopoczucie chorych z nowotworami działa także przeciwzapalnie na błony śluzowe przewodu pokarmowego (po podaniu doustnym) oraz na błony śluzowe narządów rodnych (po irygacjach). Zastosowanie. Wyciąg z liści stosuje się w przewlekłych schorzeniach dróg moczowych ze zmniejszonym wydzielaniem moczu, w obrzękach na tle niedomogi sercowo-nerkowej

88

i zatrzymaniu elektrolitów w organizmie. Pomocniczo — w kamicy moczowej, chorobie gośćcowej i skazie moczanowej, zapaleniu tkanki łącznej (cellulitis), w niektórych chorobach skóry, np. zapaleniu skóry łojotokowym, trądziku młodzieńczym, łuszczycy, również w lekkich uszkodzeniach wątroby spowodowanych dłuższym stosowaniem chemioterapeutyków. Zewnętrznie — do obmywań i okładów w zaczerwienieniach skóry, wysychaniu i łuszczeniu się naskórka, w zapaleniu węzłów chłonnych oraz w schorzeniach owłosionej skóry głowy. Surowiec wchodzi w skład granulatu Betagran, Reumogram i Urogran oraz mieszanek Pyrosan, Reumosan i Urosan. Wyciągi z liści brzozy są składnikiem płynu Betasol i pasty Fitolizyna. Sok brzozowy świeży (Succus Betulae recens) jest stosowany przez rekonwalescentów i osoby w wieku podeszłym jako środek wzmacniający, usuwający szkodliwe produkty przemiany materii w niektórych schorzeniach skórnych (depurativum) i zaburzeniach czynności wątroby oraz pomocniczo w kamicy moczanowej. Zewnętrznie — do obmywań lub okładów na piegi. Inonotus obliquus — w przewlekłych nieżytach przewodu pokarmowego, uszkodzeniach wątroby przez toksyny, bakteryjne i związki powstające podczas rozpadu komórek, pomocniczo — w chorobie nowotworowej. Zewnętrznie — w zapaleniu jamy ustnej (płukanka) oraz pochwy i szyjki macicznej (irygacje, tamponowanie). Postacie leku. Dec. Fol. Betulae — 11/2—2 łyżki liści na 2 szklanki wrzącej wody, gotować 3 min, odstawić, przecedzić, pić 2—3 razy dz. po 1/2—1/3 szklanki między posiłkami. Liście brzozy stosuje się często w moczopędnych zestawieniach recepturowych (np. wraz z Herb. Solidaginis, Fruct. Petroselini, Herb. Equiseti, Fruct. Juniperi, Fol. Ribis nigri, Fl. Sambuci, Fl. Callunae). Succ. Betulae (sok ze świeżych liści stabilizowany alkoholem) — dawki 30—50 kropli w kieliszku wody 3—4 razy dz. 30 min przed jedzeniem. Succus Betulae recens — sok wiosenny z brzozy, dawki 1/2—1 szklanki rano i wieczorem w ciągu 15—20 dni. Wyciąg z Inonotus obliquus — prep. Befungin (ZSRR) — półgęsta masa z dodatkiem soli kobaltu; dawki — 3 łyżeczki wyciągu rozpuścić w 150 ml wody i przyjmować po 1 łyżce 3 razy dz. 30 min przed jedzeniem. BORAGO OFFICINALIS — OGÓRECZNIK LEKARSKI

Ang. Borage; franc. Bourrache officinale; niem. Boretsch; ros. Ogóriecznik aptecznyj. Występowanie. W rejonie Morza Śródziemnego; w Polsce jako zdziczały chwast ogrodowy.

89

Surowiec. Ziele ogórecznika — Herba Boraginis. Główne związki. Substancje śluzowe, krzemionka rozpuszczalna do 0,26%, garbniki ok. 3%, kwasy organiczne, cholina, saponina, sole mineralne. Działanie. Protectivum. Wyciągi wodne z surowca zawierają znaczne ilości śluzu, który powleka błony śluzowe jamy ustnej, gardła oraz żołądka. Następuje zmniejszenie podrażnienia i przekrwienia oraz ochrona przed drażniącymi bodźcami zewnętrznymi. Znaczenie lecznicze mają również związki garbnikowe działające ściągające, przeciwzapalnie i bakteriobójczo; krzemionka, która przyspiesza regenerację uszkodzonego naskórka i uszczelnia ściany naczyń włosowatych, oraz saponina ułatwiająca odkrztuszanie. Zewnętrznie ogórecznik działa na skórę odmiękczająco i powlekające. Zastosowanie. Doustnie — w zapaleniu błon śluzowych przełyku i żołądka, podrażnieniu przez płyny żrące (kwasy, zasady), w nieżycie jamy ustnej i gardła, trudnościach w odkrztuszaniu, chrypce, suchym kaszlu (płukanki). Zewnętrznie — na skórę uszkodzoną, oparzenia I stopnia, obtarcia naskórka, czyraki i wrzody (kataplazmy), wyprysk oraz w świądzie skóry. Postacie leku. Dec. Herb. Boraginis — 11/2—2 łyżki ziela na 1—2 szklanki wody (gotować 3—5 min, przecedzić), pić 1/3—1/2 szklanki 2—3 razy dz. jako środek osłaniający. Korzystne jest łączenie z Fl. Millefoli i Fol. Salviae. Surowiec jest częściej stosowany w mieszankach ziołowych, np. osłaniającej żołądek i przeciwzapalnej wraz z Rad. Symphyti, Anth. Chamomillae, Fol. Althaeae, Herb. Agrimoniae, Fl. Lamii albi, Fruct. Rosae. Zewnętrznie — do okładów i kataplazmów wraz z Fol. Plantaginis, Fl. Hippocastani, Fl. Calendulae, Herb. Meliloti, Fl. Helianthii. BRASSICA NIGRA — GORCZYCA CZARNA

Ang. Black Mustard; franc. Moutarde noire; niem. Schwarzer Senf; ros. Gorczica czernaja. Występowanie. W Europie, płdn.-zach. Azji, wsch. Afryce; w Polsce spotykana w stanie naturalnym i uprawiana. Surowiec. Nasienie gorczycy czarnej — Semen Sinapis nigrae. Główne związki. Glikozyd synigryna do 7%, który po hydrolizie (enzym myrozynaza w obecności wody) uwalnia izosiarkocyjanian allilu, stanowiący główny składnik olejku gorczycznego (Ol. Sinapis). Ponadto w nasionach olej tłusty ok. 30%, synapina (eter choliny i kw. synapinowego), związki goitrogenne.

90

Działanie. Rubefaciens. Po zastosowaniu na skórę rozdrobnionych nasion gorczycy czarnej, powstający z rozpadu synigryny izosiarkocyjanian allilu rozszerza naczynia krwionośne, wywołuje miejscowe zaczerwienienie oraz uczucie intensywnego pieczenia. Działanie to jest tak silne, że po krótkim czasie następuje uszkodzenie skóry z objawami stanu zapalnego, a nawet powierzchniowej martwicy tkanek. Znacznie silniejsze działanie wywierają nasiona gorczycy na błony śluzowe. Po doustnym podaniu małych ilości nasion następuje pobudzenie wydzielania soku żołądkowego i mukopolisacharydów, poprawa perystaltyki jelit i lepsze przyswajanie składników pokarmu. Działanie uboczne. Większe dawki nasion przyjęte doustnie powodują stan zapalny błon śluzowych żołądka i jelit, uszkodzenie kłębków nerkowych, krwiomocz i białkomocz, natomiast długotrwałe przyjmowanie nasion (lub ostrej musztardy) może doprowadzić do uszkodzenia gruczołu tarczowego, przerostu, a nawet powstania wola (działanie progoitrogenne). Zastosowanie. Zewnętrznie — rozdrobnione nasiona do okładów rumieniących (kataplazmy) w bólach gośćcowych, zapaleniu korzeni nerwowych rdzenia (radiculitis), nerwobólach korzeniowych (radiculalgia). W postaci gorczyczników (Charta sinapisata) lub plastrów jako środek pomocniczy w bólach mięśniowych, zapaleniu ścięgien, a nawet w odoskrzelowym zapaleniu płuc (bronchopneumonia) i w zapaleniu opłucnej (pleuritis). Doustnie stosuje się nasiona gorczycy czarnej jedynie jako przyprawę per se lub w postaci musztardy. Postacie leku. Sem. Sinapis nigrae pulv. (kataplazmy) — 100 g sproszkowanych nasion uciera się z letnią wodą, przenosi na lniane płótno i przykłada na miejsce bolące na 5—10 min dorosłym i 2-—5 min dzieciom. Dłuższe przetrzymywanie na skórze powoduje powstawanie pęcherzy (vesicans). Ol. Sinapis nie stosuje się per se na skórę, ze względu na bardzo silne działanie, tylko w postaci Spiritus Sinapis lub maści i mazideł (np. wraz z kamforą i olejkiem eterycznym) do wcierań w nerwobólach. BRYONIA ALBA — PRZESTĘP BIAŁY

Ang. White Bryony; franc. Bryone blanche; niem. Weisse Zaunrube; ros. Pieriestupień biełyj. Występowanie. W różnych rejonach Europy; w Polsce jako zdziczały. Surowiec. Korzeń przestępu — Radix Bryoniae. Równowartościowy surowiec otrzymuje się 7 Bryonia dioica — Przestąp dwupienny.

91

Główne związki. Mieszanina czteropierścieniowych trójterpenów zwanych kukurbitacynami (m.in. czterohydrokukurbitacyna, dwuhydrokukurbitacyna B i ich glikozydowe połączenia tworzące wraz z innymi związkami żywicowatą nierozpuszczalną w wodzie masę, zwaną Resina Bryoniae). Ponadto skrobia, śluz, garbnik, ślady olejku eterycznego i sole mineralne. Działanie. Purgans, vesicans. Korzeń przestępu jest bardzo silnym środkiem przeczyszczającym, powodującym pobudzenie ruchów perystaltycznych jelit wraz ze znacznym przekrwieniem i rozszerzeniem naczyń krwionośnych. Stwierdzone, że nie wszystkie kukurbitacyny działają równie silnie, i że najbardziej aktywna jest dwuhydrokukurbitacyna B. W surowcu stwierdzono też obecność związków cytotoksycznych, hamujących rozwój niektórych komórek nowotworowych. Zewnętrznie stosowany surowiec na skórze wywołuje pęcherze (vesicans). Działania uboczne. Może wywołać gwałtowne przeczyszczenie (drasticum) i wymioty z równoczesnymi zawrotami głowy, spadkiem temperatury ciała i zapaścią. Zastosowanie. Ze wzglądu na niebezpieczne działania uboczne surowiec nie jest stosowany w allopatii, natomiast jest ważnym lekiem w homeopatii. Zastosowanie w homeopatii. 1. Na błony śluzowe całego ciała w suchych nieżytach z bólami kłującymi, np. suche nieżyty górnych i dolnych dróg oddechowych, zaparcia na tle suchości błon śluzowych; 2. Na błony surowicze w zapaleniach suchych i wysiękowych opłucnej, otrzewnej, osierdzia i stawów, zawsze z bólami kłującymi; 3. Na mięśnie poprzecznie prążkowane, tkanki włókniste, ścięgna i torebki stawowe, w bólach kłujących podczas najmniejszego ruchu. Postacie leku. Tylko homeopatyczne potencje Bryonia D1— D2. Dawniej, wykorzystując rozpuszczalność kukurbitacyn, stosowano sproszkowany korzeń doustnie (w miodzie) lub wyciąg alkoholowy jako środki przeczyszczające. CALENDULA OFFICINALIS — NAGIETEK LEKARSKI

Ang. Marigold; franc. Souci officinal; niem. Ringelblume; ros. Nogotki aptecznyje. Występowanie. W rejonie Morza Śródziemnego; w Polsce często uprawiany, niekiedy zdziczały. Surowiec. Kwiat nagietka (tylko języczkowy) — Flos Calendulae, z odmian o pomarańczowych kwiatach. Główne związki. Saponozydy trójterpenowe (6 pochodnych kw. oleanolowego, m.in. kalendulozydy A i B), alkohole trójterpenowe (m.in. arnidiol, faradiol, kalenduladiol), flawonoidy (glikozydy izo-

92

ramnetyny), karotenoidy do 3%, fitosterole (m.in. (5-sytosterol, stigmasterol), ślady olejku eterycznego, związki żywicowe, śluzowe, poliacetylenowe oraz kwasy organiczne i sole mineralne (duża ilość magnezu). Działanie. Antiphlogisticum, stimulans, spasmolyticum, advulnans. Kwiaty nagietka, po podaniu doustnym, pobudzają czynności wydzielnicze. Zwiększają nieznacznie ilość soku żołądkowego i mukopolisacharydów, wytwarzanie żółci w wątrobie oraz transpirację i perspirację skóry. Wywierają również uchwytne działanie przeciwskurczowe na przewód pokarmowy oraz drogi żółciowe, ułatwiają przepływ żółci do dwunastnicy wskutek osłabienia zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej. Stwierdzono, że surowiec działa słabo przeciwbakteryjnie, lecz znacznie silniej przeciwzapalnie, ponieważ zmniejsza przepuszczalność ścian naczyń włosowatych w błonach śluzowych i przeciwdziała nadmiernemu ich rozszerzaniu. Badacze radzieccy wykryli dodatkowo cenną właściwość kwiatów nagietka: zdolność wiązania toksycznych związków endogennych i łatwego ich wydalania oraz ogólnego wzmacniania sił obronnych organizmu, potrzebnych w zwalczaniu choroby nowotworowej. Zewnętrznie wyciągi z surowca działają przeciwzapalnie i antybiotycznie, przyspieszają gojenie ran (ziarninowanie i naskórkowanie) i wykazują właściwości przeciwrzęsistkowe. Zastosowanie. Doustnie — w stanach zapalnych i nieżytowych organów wewnętrznych; żołądka (gastritis), jelit (enteritis), wątroby (hepatitis), dróg żółciowych (cholangitis), pomocniczo — w chorobie wrzodowej, w okresie rekonwalescencji, po zabiegach chirurgicznych (żołądek, jelita, pęcherzyk żółciowy), również po operacyjnym usunięciu nowotworu. Ponieważ niektóre związki czynne nagietka są wydalane przez nerki, działanie jego obejmuje drogi moczowe. Ponadto wyciągi z surowca stosuje się doustnie w niedokwaśności (hypoaciditas), w ropnym zapaleniu okrężnicy, stanach skurczowych przewodu pokarmowego oraz w gojeniu i wypełnianiu się ubytków w błonie śluzowej i tkance łącznej (np. nisze powrzodowe w żołądku i dwunastnicy). Zewnętrznie — na uszkodzenia skóry, stłuczenia (contusio), odmrożenia, oparzenia (zwłaszcza promieniami nadfioletowymi i Roentgena), owrzodzenia żylakowe (ulcus varicosus), zapalenia błon śluzowych jamy ustnej (stomatitis), gardła (pharyngitis), oczu (conjunctivitis)r pochwy (colpitis), pomocniczo — przeciw rzęsistkowi pochwowemu (równocześnie z Metronidazolem) i w postępującym zaniku nabłonka pochwy. Kwiaty nagietka są składnikiem mieszanki ziołowej Vagosan, a wyciąg — preparatów Azucalen, Calendulin i Hemostin.

93

Postacie leku. Fl. Calendulae pulv. — doustnie 0,2—0,4 g sproszkowanych kwiatów zmieszanych z łyżką dżemu lub miodu, 2 razy dz. między posiłkami jako antiphlogisticum, stomachicum lub bacteriocidum. Dec. Flor. Calendulae — ½ łyżki kwiatów na szklankę wody (gotować 3 min, przecedzić), pić 1/4 szklanki 1—3 razy dz. między posiłkami; również zewnętrznie jako płukanka, natomiast do przemywania oczu i irygacji dodać równą ilość wody. Tinct. Calendulae (ZSRR) doustnie 10—20 kropli pro dosi, zewnętrznie 1 łyżeczka na ½ szklanki wody, działa znacznie silniej od wodnych wyciągów. Preparaty zawierające kwiaty nagietka lub wyciągi: Azucalen — płyn do irygacji i tamponowania; Calendulin — tabl. dopochwowe; Hemostin — aerozol na skórę; Tabletki KH (ZSRR) jako pomocniczy, niespecyficzny środek dla osób z nowotworami przełyku, żołądka i jelit. CALLUNA VULGARIS — WRZOS ZWYCZAJNY

Ang. Common Heather; franc. Bruyere commune; niem. Heidekraut; ros. Wicriesk obyknowiennyj. Występowanie. Powszechnie na półkuli półn.; w Polsce w suchych lasach, sosnowych. Surowiec. Kwiat wrzosu — Flos Callunae (syn. FIos Ericae). Główne związki. Flawonoidy (m.in. kwercetyna, mirycetyna i ich aglikony), olejek eteryczny, kwasy organiczne (m.in. kw. fumarowy), związek goryczowy, glikozyd hydrolizujący do hydrochinonu, sole mineralne. Działanie. Diureticum, stomachicum. Zwiększone wydalanie moczu jest przypisywane obecności flawonoidów w surowcu, natomiast działanie słabo bakteriobójcze w drogach moczowych — hydrochinonowi i bliżej nieokreślonej substancji antybiotycznej. Ponadto wyciągi z kwiatów wrzosu pobudzają nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego, ułatwiają trawienie i wywierają słabe działanie przeciwzapalne. Zastosowanie. Jako środek pomocniczy w zapaleniu Kłębków nerkowych (glomemrulonephritis), zapaleniu miedniczek nerkowych (pyelitis) odmiedniczkowym zapaleniu nerek (nephropyelitis), zapaleniu pęcherza (cystitis) i kamicy moczowej (urolithiasis) oraz zapobiegawczo w zagrażającej kamicy. Również jako adiuvans, w leczeniu gośćca przewlekłego postępującego, skazy moczanowej, nieżytu żołądka i jelit, niedokwaśności. Postacie leku. Dec. Flor. Callunae — 2—3 łyżki kwiatów na 2 szklanki wody (gotować 5 min, przecedzić), pić 1/3—1/2 szklanki 2—3 razy dz. godziną przed jedzeniem jako lek mo-

94

czopędny i pobudzający trawienie. Korzystniej jest stosować surowiec jako składnik moczopędnej mieszanki ziołowej (np. wraz z Herb. Asperulae, Stigma Maydis, Herb. Herniariae, Fl. Cyani, Fruct. Foeniculi, Fl. Primulae, Fl. Ulmariae, Fol. Betulae) lub mieszanki goryczowej (np. wraz z Herb. Cnici bened., Herb., Hyperici, Fol. Menthae pip., Rad. Taraxaci, Rad. Archangelicae, Rhiz. Calami, Herb. Millefolii, Anth. Anthemidis). CAPSELLA BURSA PASTORIS — TASZNIK POSPOLITY

Ang. Capsell; franc. Bourse a pasteur; niem. Gemeines Hirtentäschel; ros. Pastuszaja sumka. Występowanie. W wielu krajach na półkuli półn.; w Polsce powszechnie na pastwiskach, ugorach. Surowiec. Ziele tasznika — Herba Bursae pastoris. Główne związki. Mieszanina flawonoidów (m.in. glikozydy kwercetyny i luteoliny), aminy biogenne (m.in. cholina, acetylocholina, tyramina), kwasy organiczne (m.in. kw. askorbowy), garbnik, sole mineralne. Działanie. Antihaemorrhagicum. Wyciągi z surowca, po podaniu doustnym, działają przeciwkrwotocznie, zwłaszcza na macicę, przewód pokarmowy, drogi moczowe i błonę śluzową nosa, natomiast są nieskuteczne w krwawieniach płucnych. Zwiększają również napięcie ścian naczyń i mięśni macicy, podobnie do alkaloidów sporyszu, lecz wielokrotnie słabiej. Badania farmakologiczne wykazały, że czynnik przeciwkrwotoczny jest mało trwały i po kilku miesiącach przestaje działać. Zastosowanie. W krwawieniach w przewodzie pokarmowym, w powtarzających się często krwawieniach z nosa (epistaxis) i dróg moczowych, zwłaszcza w nadmiernych krwawieniach miesiączkowych (menorrhagia) i pomocniczo w mało nasilonych krwotokach macicznych (metrorrhagia). Postacie leku. Inf. Herb. Bursae pastoris — 1 łyżka ziela na szklankę wody (naparzać 15—20 min, przecedzić), pić 1/4— 1/3 szklanki 2—3 razy dz. W krwawieniach w przewodzie pokarmowym lepsze wyniki otrzymuje się stosując odpowiednie mieszanki ziołowe (np. wraz z Rhiz. Tormentillae, Fol. Vitis idaeae, Herb. Violae tricol., Herb. Polygoni avic., Fol. Urticae, Fruct. Rosae) lub w krwawieniach macicznych (np. z Herb. Millefolii, Herb. Equiseti, Herb. Galeopsidis, Fol. Juglandis, Fl. Hippocastani, Anth. Arnicae, Fl. Calendulae).

95

CAPSICUM ANNUUM — PIEPRZOWIEC ROCZNY

Ang. Red Pepper; franc. Poivre d'Espagne; niem. Spanischer Pfeffer; ros. Pieriec struczkowyj. Występowanie. W Ameryce tropikalnej, powszechnie uprawiany w wielu krajach, również w Polsce. Surowiec. Owoc pieprzowca (papryka) — Fructus Capsici. Główne związki. Mieszanina kapsaicynoidów do 0,32% (m.in. kapsaicyna, dwuhydrokapsaicyna), karotenoidy do 0,5% (m.in. kapsantyna, kapsorubina), flawonoidy (m.in. apiina, luteolino-7glukozyd), olejek eteryczny do 1,25% (m.in. limonen, linalol), witaminy (m.in. wit. C do 250 mg/100 g, wit. E do 1000 ng/100 g), leukoantocyjany. Działanie. Rubefaciens. Wyciągi z surowca zawierają kapsaicynoidy, które silnie drażnią skórę oraz błony śluzowe. W odróżnieniu od glikozynolatów (patrz: Brassica nigra), tylko nieznacznie rozszerzają skórne naczynia włosowate i wywołują słabe zaczerwienienie. Po wtarciu w skórę odczuwa się najpierw ciepło, a po pewnym czasie silne palenie, spowodowane podrażnieniem zakończeń nerwów czuciowych. Jednak nawet przy dużych stężeniach kapsaicynoidów w wyciągu i intensywnym wcieraniu, nie dochodzi do powstawania pęcherzy na skórze. O wiele silniej działają wyciągi z owoców pieprzowca na błony śluzowe, a w zetknięciu z okiem wywołują gwałtowny i długotrwały ból oraz stan zapalny. Zastosowanie. Tylko zewnętrznie: w postaci mazideł, maści, plastrów i nalewki, w bólach o charakterze gośćcowym, zapaleniu korzeni nerwowych, nerwobólach, bólach stawowych i mięśniowych różnego pochodzenia. Doustnie sproszkowane owoce pieprzowca są stosowane jedynie jako ostra przyprawa do mięs i potraw. Przeciwwskazania. Zapalenie skóry, oparzenia, nadwrażliwość na kapsaicynoidy. Postacie leku. Tinct. Capsici — do użytku zewnętrznego jako derivans oraz jako składnik preparatów złożonych, m.in. maści Histadermin i Linim. Capsici comp. Preparaty zawierające kapsaicynoidy do użytku zewnętrznego: maści Capsiderm, Capsiplex, Calovat (CSRS) oraz mazidła Capsigel i Kapsitrin (ZSRR), także plaster przeciwbólowy Kapsiplast. CARUM CARVI — KMINEK ZWYCZAJNY

Ang. Caraway; franc. Carvi; niem. Kümmel; ros. Tmin obyknowiennyj. Występowanie. W całej Europie i w Azji; w Polsce powszechnie na łąkach i przydrożach, również uprawiany w dużych ilościach.

96

Surowiec. Owoc kminku — Fructus Carvi; służy do otrzymywania olejku kminkowego — Oleum Carvi. Główne związki. Olejek eteryczny do 6% (m.in. karwon, limonen, karweol), flawonoidy (m.in. kwercetyna, kemferol), leukoantycyjany, związki poliacetylenowe (m.in. falkaryndion), kwasy organiczne (m.in. kw. kawowy), olej tłusty, do 20% związki białkowe i cukrowe. Działanie. Carminativum, spasmolyticum, lactagogum. Kminek zmniejsza lub usuwa całkowicie stany skurczowe w przewodzie pokarmowym, przywraca normalną amplitudę ruchów perystaltycznych jelit, nieznacznie pobudza wydzielanie soków trawiennych, ułatwia przyswajanie składników pokarmu oraz zapobiega wzdęciom, szczególnie u małych dzieci i młodzieży, jest wiać typowym środkiem wiatropędnym (carminativum). Ponadto wywiera słabe działanie moczopędne, przypisywane związkom flawonomowym oraz niektórym składnikom olejku eterycznego. Wodny wyciąg z owoców kminku wzmaga laktację u matek karmiących i pośrednio poprawia trawienie u osesków. Zastosowanie. W zaburzeniach trawiennych u dzieci, młodzieży i osób w wieku podeszłym przy równoczesnych wzdęciach, bólu brzucha, utracie apetytu, nieregularnych wypróżnieniach wywołanych przejściową lub przewlekłą atonią jelit, niedostatecznym wydzielaniem soków trawiennych i nadmierną fermentacją. Również dla kobiet karmiących w celu zwiększenia laktacji. Owoce kminku są znaną i cenioną przyprawą do mięs, pieczywa i napojów alkoholowych. Olejek kminkowy — Ol. Carvi — stosuje się jako składnik mikstur w zaburzeniach trawiennych, jako corrigens zapachowy i smakowy do niektórych płynnych form leku oraz zewnętrznie do mazideł przeciwświerzbowcowych. Surowiec jest składnikiem mieszanek ziołowych Normosan, Digestosan, wyciąg wchodzi w skład prep. Rhelax i Gastrochol. Postacie leku. Fruct. Carvi pulv. — doustnie 0,6—1,0 g sproszkowanych owoców w miodzie lub powidłach 2—4 razy dz. jako wiatropędny. Inf. Fruct. Carvi — 1 łyżka owoców rozdrobnionych na 11/2 szklanki wody, pić 1/4—1/2 szklanki 2—3 razy dz., dla dzieci 1/2— 11/2 łyżki naparu 2—3 razy dz. po posiłkach jako carminativum. Korzystniej jest stosować owoce kminku z innymi ziołami wiatropędnymi, np. z Anth. Chamomillae, Fruct. Foeniculi, Fol. Menthae pip., Herb. Thymi, Rhiz. Calami, Rad. Archangelicae. CASSIA ANGUSTIFOLIA — SENES WĄSKOLISTNY

Ang. Senna; franc. Sens; niem. Senna; ros. Kassja uzkolistnaja. Występowanie. Indie, Pakistan, Półwysep Arabski, płdn.-wsch. Afryka, również uprawiany.

97

Surowce. Listek senesu — Folium Sennae; owoc (strąk) senesu — Fructus Sennae (syn. Folliculus Sennae, zwany „strączkiem senesowym”). Główne związki. Ponad 20 antrazwiązków (ok. 3,8%), w tym połączenia glikozydowe (m.in. sennozydy A, B, C, D) oraz nieglikozydowe (m.in. sennidyny A, B, C, chryzofanol, fiscjon, aloeemodyna). Ponadto flawonoidy, żywice, śluz. Działanie. Laxativum, cholagogum. Listki i strąki senesu działają na jelito grube i powodują przeczyszczenie. Substancjami czynnymi są antrazwiązki, przede wszystkim połączenia glikozydowe, które silnie pobudzają perystaltykę jelita grubego. Działanie antrazwiązków — patrz: rozdz. „Farmakodynamika” (str. 283). Senes jest szczególnie wartościowym środkiem przeczyszczającym, gdyż działa szybciej niż inne surowce (6— 8 godzin od przyjęcia leku). Ponadto senes zawiera mało żywic, prawie wcale nie drażni błon śluzowych przewodu pokarmowego i nie wywołuje ich przekrwienia. Działanie żółciopędne jest nieznaczne. Zastosowanie. W zaparciach atonicznych, szczególnie u osób w wieku podeszłym i cierpiących na otyłość, również w zaparciach spastycznych, lecz łącznie z preparatami przeciw-skurczowymi (np. papaweryna, pilokarpina, Scopolan, Tinct. Belladonnae) i w zaparciach przejściowych, np. po operacjach, ciężkich chorobach zakaźnych, wielodniowym przebywaniu w łóżku, a nawet w okresie ciąży. Przy przyjęciu senesu lub innych surowców z tej grupy mleko matek karmiących nabiera właściwości przeczyszczających. Senes jest szczególnie zalecany dla dzieci. Przeciwwskazania. Patrz: Frangula alnus. Listki senesu wchodzą w skład mieszanki ziołowej Normosan. Postacie leku. Inf. Fol. Sennae — 1—2 łyżki listków na 2/3 szklanki wody (naparzać 15 min, przecedzić), pić 2—3 łyżki 1—3 razy dz. po posiłkach, wieczorem jednorazowo do ¼ szklanki; dzieci i kobiety ciężarne odpowiednio mniej. Preparaty: Sennagran (CSRS) — granulat wieloskładnikowy jako purgans; Pursennid (Szwajcaria) — draż. zawierają 12 mg czystych sennozydów; Senpurgin (RFN) — tabl. zawierają 8,6 mg sennozydów; Floripuran (RFN) — draż. zawierają 14 mg sennozydów. CENTAUREA CYANUS — CHABER BŁAWATEK

Ang. Cornflower; franc. Bleuet des champs; niem. Kornblume; ros. Wasilek sinyj. Występowanie. W Europie i Azji; w Polsce pospolity chwast zbożowy.

98

Surowiec. Kwiat bławatka (bez kielicha) — Flos Cyani. Główne związki. Antocyjanidyny (m.in. cyjanina do 0,7%, pelargonina), flawonoidy (m.in. apigenino-glukozo-glukuronid), sole mineralne (m.in. dużo manganu). Działanie. Diureticum, antiphlogisticum. Zarówno w badaniach farmakologicznych, jak i klinicznych stwierdzono skuteczne działania moczopędne wyciągów z kwiatów bławatka. Zwiększają one znacznie dobową ilość wydalanego moczu u osób z obrzękami na tle nerczycowym oraz w niewyrównanej niewydolności krążenia. Zwrócono też uwagę na nieznaczne, choć uchwytne, pobudzenie czynności żółciotwórczej wątroby. Zewnętrznie surowiec działa przeciw-zapalnie oraz w pewnym stopniu przeciwbakteryjnie i przeciwalergicznie, jest wykorzystywany w niektórych schorzeniach oczu. Zastosowanie. Doustnie — w przewlekłych, mało nasilonych schorzeniach nerek ze zbyt skąpym wydalaniem moczu, w obrzękach na tle nerczycowym lub krążeniowym, pomocniczo — w zapaleniu kłębków i miedniczek nerkowych, profilaktycznie w zagrożeniu kamicą moczową. Zewnętrznie — w stanach zapalnych oczu, a więc w zapaleniu brzegów powiek (blepharitis marginalis), zapaleniu spojówek (conjunctivitis), wiosennym zapaleniu spojówek (conjunctivitis vernalis), nadwrażliwości na promienie słoneczne i promieniowanie z ekranów telewizyjnych. Postacie leku. Inf. Flor. Cyani — 1 łyżka kwiatów na szklankę wrzącej wody (naparzać 15 min, przecedzić), pić ½ szklanki 2 razy dz. między posiłkami jako diureticum; korzystniej jest stosować z innymi ziołami, np. z Fl. Sambuci, Herb. Violae tricol., Fruct. Petroselini, Fol. Betulae, Fl. Millefolii, rad. Ononidis, Herb. Equiseti; zewnętrznie (przymoczki) ten sam napar, lecz korzystniej np. z Fl. Plantaginis, Anth. Chamomillae, Herb. Asperulae, Fl. Calendulae, Herb. Euphrasiae. CEPHAELIS IPECACUANHA — IPEKAKUANA PRAWDZIWA (WYMIOTNICA)

Ang. Ipecacuanha; franc. Ipecacuanha annele; niem. Brechwurzel; ros. Rwotnyj korień. Występowanie. W Ameryce Południowej, uprawiana w Indiach i na Półwyspie Malajskim. Surowiec. Korzeń ipekakuany (wymiotnicy) — Radix Ipecacuanhae; analogicznego surowca dostarcza Cephaëlis acuminata z Panamy. Główne związki. Alkaloidy izochinolinowe 2—6% (m.in. emetyna, cefelina, psychotryna), saponiny ok. 2,5%, skrobia do 40%, glikozyd ipekozyd, związki żywicowe.

99

Działanie. Expectorans, emeticum, amoebicidum. Związki czynne ipekakuany, po podaniu doustnym, drażnią błonę śluzową żołądka i zależnie od siły tego bodźca wywołują wymioty lub tylko odruch wykrztuśny. Małe dawki wyciągów z surowca pobudzają czynność wydzielniczą niektórych narządów, zwiększają wydzielanie śluzu w krtani i oskrzelach, przywracają naturalne ruchy nabłonka rzęskowego i ułatwiają odkrztuszanie. Większe dawki szybko wywołują wymioty. Ponadto ipekakuana działa skutecznie na formy tropozoitowe (nie zaś na cysty) czerwonki pełzakowej (amoebiasis intestinalis), wywołanej przez Entamoeba histolytica; zabija także umiejscowioną w wątrobie motylicą (Fasciola hepatica) oraz wykazuje wyraźne właściwości przeciwbakteryjne. Główny alkaloid ipekakuany — emetyna, jest tak samo skuteczny jak wyciąg z surowca i może być podawany pozajelitowe. Działania uboczne. Pył sproszkowanego korzenia powoduje skurcz krtani, kaszel i atak astmy, natomiast wyciągi, po dawkach wyższych od wymiotnych, drażnią silnie żołądek, obniżają ciśnienie krwi, wywołują niemiarowość serca, ogólne zmęczenie i osłabienie refleksu, a nawet zapaść. Podczas leczenia emetyna może wystąpić ślinienie, złe samopoczucie, trudności w przełykaniu. Zastosowanie. Korzeń ipekakuany lub wyciąg stosuje się jako środek wykrztuśny w ostrym nieżycie oskrzeli, zwłaszcza we wczesnym jego stadium, również w stanach przewlekłych; pomocniczo — w pylicy i w krztuścu. Również jako środek wymiotny, szczególnie dla dzieci, w zatruciach pokarmowych i innych, z wyjątkiem zatruć alkaliami i silnymi kwasami, produktami destylacji ropy naftowej i strychniną. Alkaloid ematyną podaje się podskórnie lub domięśniowo w leczeniu pełzakowicy (amoebiasis), rzadko w alkoholizmie i w kuracjach odwykowych. Przeciwwskazania. Organiczne schorzenia serca, nerek i wątroby, zaawansowana marskość wątroby, ostry nieżyt żołądka i nerek, choroba wrzodowa; wskazana ostrożność w ciąży i w okresie miesiączkowania oraz dla małych dzieci i osób w wieku podeszłym. Zastosowanie w homeopatii. Katar z kichaniem i uczuciem „zatkania nosa”, zanik powonienia, częste i silne krwawienia z nosa. Katar sienny; 2. Kaszel suchy, duszący z nudnościami i wymiotami, zaciskający gardło. Kaszel krztuścowy z sinicą, sztywnością kończyn i kurczem nagłośni (pianie); 3. Ostry lub przewlekły nieżyt żołądka i jelit ze stałymi nudnościami, w których wymioty nie przynoszą ulgi przy jednocześnie nieobłożonym języku. Stolce żółte, wodniste, pieniące się, jakby sfermentowane, z domieszką krwi.

100

Postacie leku. Rad. Ipecacuanhae pulv. — doustnie 0,03 —0,12 g pro dosi, 2—3 razy dz. w opłatkach; dawki najwyższe 0,2 g pro dosi, 0,4 g pro die jako expectorans; prep. Tussicodin — tabl. zawierają sproszkowany korzeń i kodeinę, stosowane jako expectarans i antitussivum. Tinct. Ipecacuaahae — doustnie 10—20 kropli w kieliszku wody 2—3 razy dz.; dawki najwyższe 1,0 g pro dosi, 4,0 g pro die jako expectorans. Dawki wymiotne są dwukrotnie większe. Extr. Ipecacuanhae siec. — doustnie 0,05 g pro dosi, 0,15 g pro die; dawki najwyższe 0,2 g pro dosi, 0,4 g pro die jako expectcrans. Emetinum hydrochl. (WRL) — ampułki 30 mg i 60 mg jako amoebicidum. CETRARIA ISLANDICA — TARCZOWNICA ISLANDZKA

Ang. Iceland Moss; franc. Cetraire d'Islande; niem. Isländisches Moos; ros. Islandskij moch. Występowanie. Na półkuli półn., w Polsce pod ochroną. Surowiec, Porost islandzki (cala wysuszona plecha) — Lichen islandicus. Główne związki. Kwasy porostowe do 4% (m.in. kw. fumaroprotocetrarowy, kw. D-protolichesterynowy, kw. usninowy), wielocukry do 70% (m.in. lichenina, izolichenina). śluz, sole mineralne (m.in. jod). Działanie. Mucilaginosum, bactericidum, antihydroticum, antiemeticum. Porost islandzki działa osłaniające na błony śluzowe górnych dróg oddechowych i przewodu pokarmowego, zwłaszcza żołądka (obecność licheniny i śluzu), zmniejsza stan zapalny i chroni przed podrażnieniem. Ze wzglądu na obecność kwasów porostowych hamuje rozwój licznych drobnoustrojów Gram-dodatnich oraz pałeczek gruźlicy ludzkiej, pobudza wydzielanie soku żołądkowego, zwiększa łaknienie i przyswajanie składników pokarmu. Stwierdzono również wpływ na przemianę materii za pośrednictwem gruczołu tarczycowego i pobudzenia wytwarzania tyreoglobuliny (obecność jodu). Surowiec ma również znane od dawna właściwości przeciw-potne i przeciwwymiotne oraz niedawno poznane właściwości cytotoksyczne (tylko po podaniu pozajelitowym). Wykazano doświadczalnie na zwierzętach obciążonych przeszczepionymi nowotworami, że wstrzyknięcia wielocukrów (wodny wyciąg z surowca zawierający licheninę i izolicheninę.) wyraźnie hamują rozwój tkanki rakowej. Zastosowanie. W nieżytach górnych dróg oddechowych, zapaleniu gardła i jamy ustnej, nieżycie żołądka, chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Również w niedokwaśnoś-

101

ci, utrudnionym trawieniu i przyswajaniu, ogólnym wychudzeniu i osłabieniu po przebytych ciężkich chorobach lub operacji. Pomocniczo podczas leczenia gruźlicy płuc chemio-terapeutykami, jako środek chroniący błonę śluzową przed uszkodzeniem salicylanami (PAS) i zapobiegający nudnościom i wymiotom po dużych dawkach antybiotyków oraz jako synergicznie działający z tuberkulostatykami. Wyciąg z surowca wchodzi w skład kropli Pectosal. Postacie leku. Dec. Lichenis islandici — odwar zagęszczony (dec. concentratum) z 2 łyżek ziół na 3 szklanki wody (gotować powoli do otrzymania 2/3 objętości początkowej, przecedzić do termosu) pić 1—3 łyżki 2—3 razy dz. jako pobudzający trawienie, przeciwpotny i przeciwwymiotny; pić 1/4—1/2 szklanki jako adiuvans w leczeniu gruźlicy chemioterapeutykami; zewnętrznie — jako płukanka (rozcieńczyć 2 razy wodą) w zapaleniu jamy ustnej i gardła. Porost islandzki jest częstym składnikiem mieszanek ziołowych: wspomagającej w gruźlicy (np. wraz z Herb. Pulmonariae, Rad. Symphyti, Herb. Galeopsidis, Rhiz. Calami, Fol. Menthae pip.), pobudzającej trawienie (np. wraz z Fol. Menyanthidis, Herb. Cnici bened., Herb. Centauri, Rad. Inulae), przeciwpotnej (np. wraz z Fol. Salviae, Herb. Hyssopi, Fl. Helianthii), osłaniającej (np. wraz z Rad. Althaeae, Fol. Plantaginis lanc., Rad. Glycyrrhizae, Herb. Equiseti, Rad. Symphyti). CHELIDONIUM MAJUS — GLISTNIK (JASKÓŁCZE ZIELE)

Ang. Greater Celandine; franc. Chelidoine; niem. Schöllkraut; ros. Czistotiel bolszoj. Występowanie. W całej Europie i półn. Azji; w Polsce powszechnie na nizinach. Surowiec. Ziele glistnika — Herba Chelidonii, zbierane w okresie kwitnienia. Główne związki. Mieszanina ok. 20 alkaloidów izochinolinowych (0,3—0,7%) zawarta w pomarańczowym soku mlecznym (m.in. chelidonina, sangwinaryna, chelerytryna, protopina), aminy biogenne (histamina, tyramina), kwasy organiczne (m.in. kw. chelidonowy), flawonoidy, cukry redukujące, ślady olejku eterycznego, sole mineralne. W korzeniach glistnika jest do 30% alkaloidów (przeciętnie ok. 14%). Działanie. Spasmolyticum, cholagogum, sedativum, antihistaminicum. Surowiec zawiera szereg alkaloidów o różnorodnym działaniu, niekiedy nawet antagonistycznym. Właściwości glistnika są wypadkową działań jego poszczególnych związków.

102

Najsilniejsze i najskuteczniejsze jest działanie przeciwskurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i dróg żółciowych odpowiadające prawie połowie siły działania papaweryny. Wkrótce po podaniu doustnym ustępują lekkie stany skurczowe i związany z nimi ból oraz zostaje przywrócona prawidłowa ruchowość. Liczne badania wykazały wyraźną poprawę pracy jelit i przewodów żółciowych, łatwiejszy przepływ żółci do dwunastnicy i prawidłowe ruchy perystaltyczne. Omawiany surowiec ma również właściwości przeciwalergiczne potwierdzone w doświadczeniach na zwierzętach, mianowicie zmniejsza lub znosi wstrząs anafilaktyczny i histaminowy. Stwierdzono także in vitro oraz in vivo hamowanie wzrostu bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych oraz patogennych grzybów i pasożytniczych pierwotniaków, przypisywane obecności sangwinaryny. Glistnik wywiera nie znaczne działanie uspokajające na ośrodkowy układ nerwowy (chelidonina, β-homochelidonina) oraz cytotoksyczne. Niektóre alkaloidy glistnika są truciznami protoplazmatycznymi, hamują podział komórek, a według badań radzieckich powstrzymują w mniejszym lub większym stopniu rozwój mięsaka gruczolaka i raka u różnych zwierząt. Działania uboczne. Zwiększanie kurczliwości mięśnia macicy, słabe podwyższanie ciśnienia krwi, natomiast w dawkach przekraczających lecznicze i po długotrwałym stosowaniu występuje podrażnienie przewodu pokarmowego, wymioty, oraz uszkodzenie oczu zbliżone objawy do jaskry. Zastosowanie. Wyciąg z ziela glistnika w stanach skurczowych dróg żółciowych, kolce żółciowej (cholecystalgia), w zastoju żółci, bólu brzucha spowodowanym kurczem jelit. Również w podostrym i przewlekłym zapaleniu dróg żółciowych (cholangitis), zwłaszcza w zapaleniu pęcherzyka żółciowego, pomocniczo w kamicy żółciowej, niezależnie od umiejscowienia złogów, również w zespole objawów po zabiegach chirurgicznych na drogach żółciowych. Alkaloid chelidonina jest stosowany analogicznie jak wyciągi z surowca. Mieszanina oczyszczonych alkaloidów glistnika jest stosowana w grzybicy wysiękowej, wyprzeniowej i rogowaciejąco-łuszczącej, w bakteryjnych zakażeniach skóry, nawet ropiejących i z odczynem zapalnym, także w wyprysku niemowlęcym i młodzieńczym. Alkaloidy sangwinaryna i chelerytryna stosuje się w rzęsistkowym zapaleniu pochwy, szyjki macicy, ujścia cewki moczowej i sromu. Sok mleczny otrzymywany ze świeżego ziela, barwy intensywnie pomarańczowej, jest używany w medycynie ludowej do przyżegania brodawek, kłykcin i gruźliczych ognisk skórnych, Przeciwwskazania. Końcowy okres ciąży, ostre zapalenie żołądka, choroba wrzodowa, jaskra. Ziele glistnika jest składnikiem Spec. cholagogae nr 2,

103

a wyciągi wchodzą w skład. Sir. Pini comp., tabl. Azarina i proszku Gastrochol. Zastosowanie w homeopatii. 1. Przy wszelkich schorzeniach wątroby i dróg żółciowych (zwłaszcza wtedy, gdy towarzyszy im silny, głęboki ból pod prawą łopatką) z jednoczesną skłonnością do rozwolnień; 2. Stany nieżytowe błon śluzowych. Postacie leku. Tinct. Chelidonii — 10—30 kropli 2—4 razy dz. przed jedzeniem; dawka maksymalna 1,5 g pro dosi; 4,5 g pro die. Nalewka działa skuteczniej przeciwskurczowo razem z Tinct., Belladonnae (synergizm alkaloidów). Maść Chelifungin (Herbapol) zawiera mieszaniną alkaloidów i jest stosowana w grzybicach skóry. Maść Chelivag zawiera sangwinarynę i chelerytryną i jest stosowana w zakażeniach i zapaleniu pochwy i sromu. Chelidoninum hydrobromicum — 1—2 tabl. 20 mg 1—3 razy dz. po jedzeniu jako środek przeciwskurczowy i żółciopędny. CHRYSANTHEMUM CINERARIAEFOLIUM — ZŁOCIEŃ DALMATYŃSKI

Ang. Dalmatian Pyrethrum; franc. Pyrethre de Dalmatie; niem. Dalmatische Insektenblüme; ros. Piretrum czinerarielistnij. Występowanie. Na wybrzeżu Adriatyku; uprawiany w wielu krajach, również w Polsce. Surowiec. Koszyczek kwiatowy złocienia dalmatyńskiego — Anthodium Pyrethri (syn. Flos Pyrethri). Główne związki. Estry kwasu chryzantemowego z alkoholami pyretrolonem i cinerolonem, stanowiące mieszaninę pyretryn I i II oraz cineryn I i II w ilości 0,5—1,5%. Działanie. Insecticidum. Sproszkowane kwiaty złocienia lub wyciągi benzynowe są silnie trujące dla zwierząt zimnokrwistych, głównie dla insektów i niektórych, robaków (np. owsiki, glisty ludzkiej. W zetknięciu z owadami lub robakami związki czynne szybko wchłaniają się, hamują aktywność enzymów oddechowych i powodują ich śmierć, natomiast nie działają na organizmy ciepłokrwiste, bowiem jako połączenie estrowe po podaniu doustnym są łatwo hydrolizowane przez enzymy krwi lub tkanek oraz przez soki trawienne, i tracą swą aktywność. Nie ulegają też resorpcji przez błony śluzowe i skórę i ciepło-krwistych. Działania uboczne. Niektóre osoby wykazują nadwrażliwość na pyretryny i po zetknięciu się z nimi reagują zapaleniem skóry o charakterze rumieniowym lub pęcherzykowym.

104

Zastosowanie. Zewnętrznie — przeciw pasożytom człowieka (wszy głowowe, łonowe, odzieżowe, ich gnidy, pchły, świerzbowce) i przeciw pasożytom zwierząt domowych oraz bydła (wszy, wszoły); również przeciw insektom (np. mrówki, pająki, pluskwy, karaluchy). Postacie leku. Tinct. Pyrethri — tylko zewnętrznie przeciw wszawicy do nacierania lub zwilżania owłosienia skóry 2—3 razy dz.; przeciw świerzbowcom — wcierać w skórę 2 razy dz. w ciągu 2—3 dni; również do opryskiwania bydła przeciw wszom i wszołom. Do zwalczania insektów domowych służą sproszkowane kwiaty (tzw. „proszek dalmatyński”) i roztwór pyretryn w nafcie lub benzynie (do rozpylania). CICHORIUM INTYBUS — CYKORIA PODRÓŻNIK

Ang. Chicory; franc. Chicoreé; niem. Gemeine Wegwarte; ros. Cikorij obyknowiennyj. Występowanie. W wielu rejonach półkuli półn.; w Polsce powszechnie na łąkach, miedzach. Surowiec. Korzeń cykorii (podróżnika) — Radix Cichorii. Główne związki. Sok mleczny (w nim gorzkie związki: laktucyna, laktukopikryna) fitosterole (m.in. taraksasterol), cholina, kwasy polifenolowe, gorzki glikozyd intybina, cukry redukujące, inulina do 40%, ślady olejku eterycznego, sole mineralne. Działanie. Cholereticum, stomachicum, diureticum. Surowiec pobudza czynność wątroby, nieznacznie i krótkotrwale zwiększa wytwarzanie żółci (cholereticum) oraz wzmaga wydzielanie soku żołądkowego. Ponadto stwierdzono słabe i dość nieregularne zwiększenie diurezy. Zastosowanie. Jako pomocniczy środek żółciotwórczy w mało nasilonych przewlekłych zaburzeniach czynności wydzielniczej wątroby, także w utrudnionym trawieniu wywołanym niedoborem kwasu solnego i pepsyny w żołądku oraz w osłabieniu filtracji w kłębkach nerkowych. Ze względu na ogólne słabe działanie surowca, jest stosowany wyłącznie w zestawieniu z innymi ziołami. W lecznictwie ludowym używany jako środek poprawiający przemianę materii i uzupełniający niedobór mikroelementów. Świeże ziele cykorii służy jako jarzyna, natomiast korzenie odmian uprawianych są przerabiane na „cykorię”. Postacie leku. Wyłącznie jako składnik mieszanek żółciotwórczej i żółciopędnej, np. wraz z Fol. Menthae pip., Herb. Abrotani. Infl. Helichrysi, Herb. Hyperici, Herb. Chelidonii, Herb. Millefolii; jako składnik moczopędnej mieszanki Urosan (Species diureticae), granulatu Urogran oraz ziółek na przemianę materii (np. wraz z Fol. Urticae, Rad. Taraxaci, Rad.

105

Saponariae, Herb. Cnici bened., Herb. Polygoni avic., Fucus, Fl. Callunae). CINCHONA SUCCIRUBRA — CHINOWE DRZEWO

Ang. Cinchona; franc. Quinquina; niem. Chinabaum; ros. Chinnoe dieriewo. Występowanie. W Ameryce Południowej w stanie naturalnym, natomiast odmiany wysokoalkaloidowe są uprawiane w Indiach i na Jawie. Znane są też pokrewne gatunki drzewa chinowego służące do izolowania alkaloidów chininy i chinidyny. Surowiec. Kora chinowa — Cortex Cinchonae (syn. Cortex Chinae). Główne związki. Mieszanina alkaloidów chinolinowych ok. 10% (m.in. chinina, chinidyna, cynchonina), garbniki katechinowe do 10%, związki trójterpenowe (jako wolne kwasy chinowowy i cincholowy oraz jako kwasy związane), kwasy organiczne (m.in. kw. chinowy), sole mineralne. Działanie. Kora — stomachicum; chinina — amoebicidum, uterotonicum, antipyreticum; chinidyna — cardiosedativum Wyciągi z kory chinowej zawierają alkaloidy związane z garbnikami i odznaczające się b. gorzkim smakiem. Pobudzają one wytwarzanie soku żołądkowego, przyspieszają trawienie oraz przyswajanie składników odżywczych, dzięki czemu działają wzmacniająco (tonicum, roborans). Chinina zabija bezpłciowe erytrocytarne formy wszystkich rodzajów Plasmodium, działa przeciwgorączkowo i przeciwbólowe, pobudza mięsień macicy, zwiększa też amplitudę i czas trwania potencjału czynnościowego mięśni szkieletowych. Chinidyna jest prawoskrętnym izomerem chininy i działa m.in. przeciw-arytmicznie. Działania uboczne. Chinina wywołuje szum w uszach, zawroty głowy, bicie serca, drżenie rąk, wymioty, bezsenność, a przy idiosynkrazji również pokrzywkę, podwyższa temperaturę ciała, pobudza krwawienia maciczne, obniża poziom hemoglobiny, a po dłuższym stosowaniu działa niekorzystnie na wątrobę i nerki; Chinidyna w dawkach wyższych od leczniczych i przy nadwrażliwości osłabia czynność serca, powoduje niekiedy drżenie włókienkowe komór serca, podwójne widzenie, upośledzenie oddechu oraz alergiczne reakcje skóry. Zastosowanie. Wyciągi z kory chinowej stosuje się jako środek goryczowy w niedokwaśności, braku łaknienia, zmniejszonej tolerancji na tłuszcze, w mało nasilonych zaburzeniach jelitowych z objawami sytości i bólu brzucha, w nieregularnym wypróżnieniu. Chinina, jako chlorowodo-

106

rek, siarczan lub glukonian, jest stosowana doustnie i poza-jelitowo przeciw szczepom Plasmodium opornym na leki przeciwmalaryczne (np. Arechin), w postaci wlewów dożylnych w leczeniu zimnicy mózgowej oraz we wszystkich innych postaciach zimnicy (np. w Wietnamie stosowano siarczan chininy 14 dni, pyrimethamine 3 dni i diaphenylsulfon 28 dni) w tzw. leczeniu skojarzonym z lekami syntetyczaymi. Chininę stosuje się także w niektórych schorzeniach serca, np. w napadowym kołataniu serca (tachycardia paroxysmalis), korzystnie łącznie z preparatami naparstnicowymi, również w praktyce ginekologicznej w celu pobudzenia i wzmocnienia skurczów w początkowej fazie porodu (zwykle łącznie z oksytocyną) oraz w atonii macicy we wczesnym okresie po porodzie. Ponadto w lecznictwie wykorzystuje się właściwości przeciwgorączkowe chininy, jako składniki różnych specyfików, oraz jej wpływ na mięśnie szkieletowe w leczeniu miotonii wrodzonej (myotonia congenita), dystrofii mięśniowej (myotonia atrophica), dystonii torsyjnej samorodnej (dystonia musculorum delormans) i w kręczu karku kurczowym (torticollis spastica). Chinidyna jest stosowana w arytmiach komorowych serca, takich jak częstoskurcz komorowy (tachycardia ventriculis), migotanie komór (fibrillatio ventricularis), w zapobieganiu arytmii u osób z niewydolnością wieńcową, lecz bez objawów zawału serca, lub u osób poddających się zabiegowi nacięcia spojenia brzegów zastawki serca (commisurotomia). Również w arytmiach przedsionkowych, migotaniu przedsionków (fibrillatio atriorum), trzepotaniu przedsionków (vibratio atriorum), zarówno w przypadkach wczesnych, jak i przewlekłych, a nawet opornych na różnego rodzaju leki przeciwarytmiczne. Ostatnio wykazano przydatność chinidyny w niemiarowości serca w okresie ciąży (oprócz końcowego okresu) pod warunkiem ścisłego dawkowania. Przeciwwskazania. Dla chininy — końcowy okres ciąży, schorzenia ucha wewnętrznego i nerwu wzrokowego, nadwrażliwość, obniżony poziom hemoglobiny, poważne schorzenia wątroby i nerek, niedobór enzymu xglukozo-6-fosfo-dehydrogenazy; Dla chinidyny — całkowity blok serca, zaburzenia przewodnictwa wewnątrzkomórkowego, podostre i ostre zapalenia wsierdzia na tle bakteryjnym, przedawkowanie preparatów naparstnicy, nadczynność tarczycy z migotaniem zatokowym, silne rozszerzenie serca, zwężenie zastawki dwudzielnej, idiosynkrazja na chinidynę. Interakcje chinidyny. Z doustnie podawanymi środkami alkalizującymi mocz (zwiększenie reabsorpcji i wzrost kardiotoksyczności), z antybiotykami — neomycyną (zwiększenie osłabienia mięśni), z glikozydami nasercowymi i propranololem (zwiększenie toksyczności chinidyny),

107

z garbnikami (po podaniu doustnym zanik aktywności wskutek tworzenia nierozpuszczalnych połączeń). Zastosowanie w homeopatii. 1. Następstwa utraty płynów ustrojowych, krwi, długotrwałych i obfitych stanów ropnych, zbyt długo przeciągającego się karmienia dziecka piersią, obfitych długotrwałych upławów, biegunki lub wymiotów; 2. Krwawienia i krwotoki ze wszystkich jam ciała, jak również do jam ciała czy też mięśni lub tkanki podskórnej i ich następstwa; 3. Nieżyty błon śluzowych dróg oddechowych i przewodu pokarmowego, szczególnie dróg żółciowych; 4. Okresowość występowania objawów z dużą dokładnością co 1 lub kilka dni czy tygodnia. Periodyczność nie jest objawem koniecznym przy ordynowaniu tego leku. Postacie leku. Tinct. Cinchonae — doustnie 15—30 kropli w kieliszku wody 2—3 razy dz. przed jedzeniem jako stomachicum; zewnętrznie — jako środek lekko drażniący w chorobach włosów; Tinct. Cinchonae comp. — doustnie 20—40 kropli 2—3 razy dz.; Extr. Cinchonae fluid. — doustnie 0,2 g pro dosi do receptury, również zewnętrznie. Chininum hydrochl. — subst. i draż 0,05 g i 0,3 g doustnie w zimnicy, ginekologii i chorobach gorączkowych. Dawki maksymalne doustne 0,5 g pro dosi, 2,0 g pro die; ampułki 1 ml/250 mg (CSRS), dożylnie w malarii. Preparaty zawierające chininą: Amidochin — draż. stosowane w przeziębieniach, grypie itp.; Camphochin — amp. 1 ml i 2 ml stosowane domięśniowo jak wyżej; Isochin — draż. w stanach gorączkowych; Scorbopyrin — draż. w przeziębieniu, nieżytach górnych dróg oddechowych. Chinidinum sulf. — subst. i draż., zwykle 0,2—0,4 g doustnie 2—3 razy dz. zwiększając stopniowo do 1,5 g pro die, a po uzyskaniu poprawy dawki podtrzymujące 0,2—0,4 g pro die. Konieczne jest uprzednie wykonanie testu uczuleniowego (½ drażetki). C1NNAMONUM CAMPHORA — CYNAMONOWIEC KAMFOROWY

Ang. Camphor-tree; franc. Camphrier; niem. Kampferbaum; ros. Kamfornoe dieriewo. Występowanie. W płdn. Chinach, Japonii i na Tajwanie, również uprawiany, m.in. na wyspie Cejlon i we wsch. Afryce. Surowiec. Z pni drzew otrzymuje się olejek eteryczny, a następnie z niego krystaliczny składnik kamforę — Camphorum. Główne związki. Kamfora, stanowi do 50% olejku eterycznego i jest prawoskrętnym ketonem terpenowym. Kamfora racemiczna jest otrzymywana półsyntetycznie z borneolu lub pinenu. Obie odmiany kamfory działają identycznie.

108

Działanie. Stimulans, spasmolyticum; zewnętrznie — derivans, analgeticum, antisepticum. Kamfora, podana doustnie lub pozajelitowe, działa na ośrodkowy układ nerwowy, podwyższa nieznacznie próg wrażliwości kory mózgowej oraz ośrodków podkorowych i wywołuje stan pobudzenia psychicznego i ruchowego, którego nasilenie zależy od dawki. Kamfora ma również wpływ na wegetatywne ośrodki mózgowe, szczególnie na ośrodek oddechowy i naczynioruchowy, wywołuje nieznaczne przyspieszenie i pogłębienie oddechu oraz poprawę krążenia krwi, a przez to wzmożenie procesów utleniania i przemiany materii w samym mięśniu sercowym. Liczne badania sercowo-naczyniowego działania kamfory dały jednak rozbieżne wyniki, wobec czego brak jest przekonującego farmakologicznego dowodu, że kamfora ma wartość leczniczą jako środek pobudzający serce lub krążenie. Kamfora zmniejsza również napięcie mięśni gładkich żołądka, pęcherzyka żółciowego, oskrzeli i naczyń krwionośnych, lecz zbyt słabo, aby ją można wykorzystać do celów leczniczych. Zewnętrznie kamfora drażni skórę, wskutek rozszerzenia naczyń włosowatych powoduje jej zaczerwienienie, łatwo przenika przez naskórek, dociera do zakończeń nerwów czuciowych i częściowo poraża je, działa więc jako środek przeciwbólowy. Ma ona również właściwości antyseptyczne. Chociaż ilość kamfory wchłaniająca się przez skórę jest zbyt mała, aby mogła bezpośrednio wywrzeć działanie ogólnoustrojowe, to u niektórych osób zauważono reflektoryjne pobudzenie oddechu. Działania uboczne. Po podaniu doustnym lub pozajelitowym większych dawek następuje podrażnienie żołądka (nudności, wymioty), pobudzenie ośrodków podkorowych (skurcze kloniczne, zawroty głowy, zaburzenia mentalności, zapaść), uszkodzenie wątroby (gdy brak zdolności szybkiego wiązania kamfory z kwasem glukuronowym) i nerek (wydalanie kamfory z moczem). Zewnętrznie, po wielokrotnie powtarzanym wcieraniu, może nastąpić bolesne zapalenie skóry. Zastosowanie. Zewnętrznie — w postaci maści, mazideł, roztworów do wcierań wywołujących zaczerwienienie i przekrwienie skóry oraz złagodzenie bólu w nerwobólach (neuralgia), zapaleniu korzeni nerwowych rdzenia (radiculitis), postrzale (lumbago), zapaleniu tkanki łącznej włóknistej (fibrositis), bólach mięśniowych (myalgia), bólach gośćcowych, uporczywym świądzie skóry. Ponadto wraz z innymi substancjami w nieżytach górnych dróg oddechowych, odmrożeniach oraz do celów stomatologicznych. Domięśniowo — roztwory olejowe kamfory, wyłącznie jako środek pomocniczy, w chorobach zakaźnych, w nieznacznym upośledzeniu oddechu i osłabieniu czynności serca. Doustnie —

109

tylko jako składnik preparatów złożonych, działających wykrztuśnie, przeciwbakteryjnie i przeciwskurczowo. Przeciwwskazania. Ostre zapalenie skóry, oparzenia II i III stopnia, rany otwarte. Zastosowanie w homeopatii. 1. Przy zapaściach naczynioruchowych; 2. Jako lek przeciwskurczowy i przeciw kolce; 3. Na początku nieżytu nosa i stanów grypopodobnych, 4. Choleryna. Postacie leku. Zewnętrznie do wcierań przeciwbólowych: Spir. camphoratus, Ol. camphoratum 10%, Ung. camphoratum, Linim. ammoniato-camphoratum, Linim. saponato-camphora-tum; ponadto inne złożone preparaty zawierające kamforę — maść Histadermin, Ung. contra congelationem, Spir. Angelicae comp., Linim. restaurans oraz prep. zawierające kapsaicynoidy (patrz: Capsicum annuum). Ponadto jako składnik preparatów stomatologicznych — Camphenol, Chakaem i Kamfokrezol. Domięśniowo; Soi. camphorae oleosae 20% pro inject. (ZSRR) — amp. 1 ml 2 ml; prep. Camphochin (Polfa) — amp. 1 ml i 2 ml w wirusowych i bakteryjnych schorzeniach płuc i oskrzeli. CIRSIUM OLERACEUM — OSTROŻEŃ WARZYWNY

Ang. Cabbage Thistle; franc. Cirse maraicher; niem. Kohldistel. Występowanie. W środk. i wsch. Europie oraz na Syberii; w Polsce powszechnie na łąkach i w zaroślach. Surowiec. Całe ziele zebrane w czasie kwitnienia — Herba Cirsii oleracei. Główne związki. Trójterpeny (m.in. β-amyryna), flawonoidy (m.in. linaryna i pektolinaryna), fitosterole (m.in. 0-sytosterol), związki garbnikowe -pochodne pirokatechiny (4—5%), substancje żywicowe, sole mineralne. Działanie. Diureticum, adstringens, antibioticum. Wyciągi z ziela ostrożenia działają moczopędnie (flawonoidy) wskutek zwiększania filtracji w kłębkach nerkowych i zmniejszania resorpcji zwrotnej. Działają również przeciw-zapalnie w przewodzie pokarmowym, hamują nadmierny wzrost flory bakteryjnej, regulują resorpcję w jelicie cienkim. Wyciągi te są pomocne w usuwaniu szkodliwych produktów przemiany materii w formie rozpuszczalnych połączeń. Z powodu małej ilości garbników surowiec działa zewnętrznie słabo ściągające. Zastosowanie. W lekkich dolegliwościach przewodu pokarmowego, m.in. w zaburzeniach trawienia i przyswajania składników pokarmów, pomocniczo — w chorobie reumatycznej, skazie moczanowej i zaburzeniach metabolicznych uwidaczniających się odczynami skórnymi. Surowiec stosuje się z reguły w recepturowych zestawieniach ziołowych, wyjątko-

110

wo tylko per se. Dawniej, w okresie głodu, ziele ostrożenia było traktowane jako warzywo. Postacie leku. Dec. Herb. Cirsii oleracei z 11/2 łyżki ziela na 2 szklanki wody, pić ½ szklanki 2—3 razy dz. Przeważnie stosuje się w mieszankach ziołowych. CITRUS AURANTIUM SUBSP. AMARA — POMARAŃCZA GORZKA

Ang. Bitter Orange; franc. Oranger amer; niem. Pomeranze; ros. Apielsin goikij. Występowanie. Indie i Chiny, obecnie uprawiana, zwłaszcza w rejonie Morza Śródziemnego. Odmiana słodka pomarańczy dostarcza owoców jadalnych. Surowiec. Owocnia pomarańczy gorzkiej — Pericarpium Aurantii amari. Główne związki. Olejek eteryczny do 2,5% (m.in. do 90% limonenu, dwupenten, nerol, citral i estry kwasu antranilowego), substancje goryczowe ok. 0,5% (trójterpeny typu limoniny), flawonoidy 5—10% (m.in. hesperydyna, naryngenina), karotenoidy (m.in. zeaksantyna, kryptoksantyna), pektyny. Działanie. Amarum, aromaticum, stomachicum. Wyciągi z surowca, ze względu na obecność goryczy, zwiększają wydzielanie soku żołądkowego, ułatwiają i przyspieszają proces trawienia oraz przyswajania składników odżywczych (patrz: Gentiana lutea). Działają również nieznacznie spazmolitycznie na mięśnie gładkie żołądka i jelit oraz słabo przeciwbakteryjnie. Znaczenie mają także flawonoidy (tzw. bioflawonoidy, czyli witamina P), które zmniejszają przepuszczalność ścian naczyń włosowatych (patrz: Viola tricolor), pod warunkiem, że przetwory z owoców pomarańczy będą przyjmowane przez dłuższy okres. Zastosowanie. W zbyt skąpym wydzielaniu soku żołądkowego (hypoaciditas), braku łaknienia, przejściowych zaburzeniach trawiennych (zmniejszona tolerancja na tłuszcze, nieregularne wypróżnienia, odbijanie), a nawet w stanach skurczowych jelit (ból brzucha i wzdęcia). Również w celu poprawiania smaku i zapachu mikstur oraz syropów. Surowiec służy do otrzymywania olejku pomarańczowego — Oleum Aurantii, stosowanego do aromatyzowania leków i stanowiącego składnik pasty Fitolizyna. Postacie leku. Tinct. Auranti amari — doustnie 15—30 kropli w kieliszku wody 2—3 razy dz. przed jedzeniem jako stomachicum; również jako corrigens do leków recepturowych i jako składnik Tinct. amara, Tinct. Cinchonae comp. i Tinct. Rhei vinosa; Extr. Aurantii fluidum — jako corrigens do kropli i mikstur; Sir. Aurantii amari — jako corrigens

111

do leków dla dzieci i jako składnik prep. Citropepsin i Sir. Kalii guajacolosulfonici. CLAVICEPS PURPUREA — BUŁA WINKA CZERWONA

Ang. Ergot of Rye; franc. Ergot de seigle; niem. Mutterkorn; ros. Sporynia. Występowanie. Grzyb pasożytniczy na kłosach żyta i innych traw, wytwarza ciemne przetrwalniki w kształcie rożków, zwane sporyszem. Surowiec. Sporysz (wysuszone przetrwalniki) — Secale cornutum. Główne związki. Mieszanina ok. 30 alkaloidów indolowych pochodnych kwasu d-lizergowego (do 0,8%) złożona z trzech grup; proste amidy (m.in. ergotyna), alkaloidy peptydowe (m.in. ergotamina i ergotoksyna, stanowiąca mieszaninę ergokrystyny, ergokryptyny i ergokorniny), alkaloidy klawinowe (m.in. chanoklawina, agroklawina, elimoklawina). Ponadto aminy biogenne (m.in. tyra-mina, histamina), związki barwne (m.in. endokrocyna, klaworubina, ergoflawina), fitosterole (m.in. sytosterol, ergosterol), olej tłusty ok. 30% Działanie. Sympatolyticum, angiotonicum, uterotonicum. Peptydowe alkaloidy sporyszowe oraz ergometryna wywierają różnorodne, nawet częściowo przeciwstawne działania, przy czym mechanizm niektórych z nich nie jest dostatecznie poznany. Pobudzają one wszystkie mięśnie gładkie, wywołując ich skurcz, niezależnie od różnic w unerwieniu lub od obecności jakiegokolwiek mediatora chemicznego. Szczególną wrażliwość wykazuje mięsień macicy, zwłaszcza w okresie ciąży, natomiast macica nieciężarna lub na początku ciąży, reaguje znacznie słabiej. Alkaloidy sporyszu (głównie ergometryna) nie mogą jednak służyć jako środek poronny. Związki te powodują ponadto skurcz naczyń krwionośnych, również tętnic i letniczek nadmiernie rozszerzonych, co wyraża się niewielkim podwyższeniem ciśnienia krwi, a w przypadku tętnic wewnątrzczaszkowych zmniejszeniem ataków migreny. Omawiane alkaloidy blokują α-receptory adrenergiczne, hamują ich wrażliwość na działanie amin sympatomimetycznych, znoszą kurczący wpływ adrenaliny lub noradrenaliny, a nawet odwracają działanie tych amin na ciśnienie krwi, lecz dopiero po dawkach wyższych od prawidłowo stosowanych w lecznictwie. Alkaloidy sporyszu wywierają również działanie na ośrodkowy układ nerwowy, lecz znacznie słabsze niż półsyntetyczne dwuhydropochodne. Różnice w działaniu między poszczególnymi alkaloidami są zasadniczo niewielkie i tylko ilościowe, np. ergotamina jest skuteczniejsza w zapobieganiu i znoszeniu ataków migreny, ergometryna — w działaniu kurczącym na macicę. Półsynte-

112

tyczne dwuhydropochodne ergotaminy lub ergotoksyny wykazują ograniczone działanie kurczące na mięśnie gładkie, wskutek zmniejszenia wpływu nerwów współczulnych, natomiast znacznie silniej rozszerzają naczynia i wywołują mały spadek ciśnienia krwi. Półsyntetyczny dwuetyloamid kwasu lizergowego (LSD), wprawdzie również kurczy mięśnie gładkie, tak jak inne alkaloidy sporyszu, lecz dopiero po dawkach większych; natomiast już nadzwyczaj małe dawki wywołują uczucie zatraty osobowości, oderwania od otoczenia i halucynacje. Półsyntetyczna bromokryptyna hamuje wytwarzanie hormonu prolaktyny w przysadce mózgowej oraz jest agonistą dopaminy, czyli aktywuje pozazwojowe dopaminergiczne receptory. Działania uboczne. Ergotamina i ergotoksyna wywołują nudności, wymioty, ból brzucha, drżenie rąk i jako wczesne objawy zwężenie naczyń, ziębnięcie kończyn, chromanie (claudicatio). Po przedawkowaniu występuje podostra lub ostra okluzja naczyń i szereg znanych objawów, natomiast po długotrwałym stosowaniu (od 6 miesięcy do 4 lat) może wystąpić zwłóknienie pozaotrzewnowe (retioperitoneal fibrosis), a nawet typowy ergotyzm, objawiający się zgorzelą lub drgawkami. Ergometryna w dawkach leczniczych wywołuje jedynie umiarkowane podwyższenie ciśnienia krwi bez innych toksycznych reakcji. Zastosowanie. Ergometryna jest stosowana w celu zatrzymania krwawień poporodowych, przyspieszenia zwijania się macicy, po instrumentalnym usunięciu płodu, również po całkowitym lub niezupełnym poronieniu, zapobiegawczo nawet przed oddzieleniem się łożyska oraz w nadmiernych krwawieniach miesiączkowych. Obecnie nie stosuje się w celu wywołania lub wzmocnienia rytmicznych skurczów mięśnia macicy, ponieważ lekiem z wyboru jest oksytocyna. Ergotaminę stosuje się doustnie w zapobieganiu oraz zwalczaniu ataków migreny (często w preparatach wraz z kofeiną, kwasem acetylosalicylowym, luminalem, papaweryną); również w; krwawieniach macicznych i w celu pobudzenia ruchów macicy w końcowej fazie porodu. Analogicznie działa ergotoksyna. Dwuhydroergotaminę i dwuhydroergotoksynę podaje się jako leki z wyboru w migrenie, w celu usunięcia bólów naczyniowych i naczynioruchowych, w bólach głowy pourazowych, zespole Hortona, zwiększonej pobudliwości nerwów współczulnych (np. w nadczynności tarczycy, dystonii wegetatywnej). Również w celu poprawienia krążenia mózgowego krwi w wyniku procesu hemodynamicznego (ogólne i miejscowe przemieszczenie krwi) oraz procesu biochemicznego organizmu (lepsze dotlenienie i odżywienie tkanki nerwowej), także w zatruciu ciążowym, stanach przedrzucawkowych.

113

Dwuetyloamid kwasu lizergowego stosuje się niekiedy w przejściowych zaburzeniach psychotycznych, w neurozach z komponentą łąkową lub fobią, w obsesji, dewiacjach seksualnych, nadużywaniu alkoholu, zależnościach lękowych (np. barbiturany, kofeina, psychedryna i in.) oraz jako adiuvans w celu leczniczej aktywacji przewlekłych procesów patologicznych. Bromokryptynę (2-bromo-α-ergokryptynę) zaleca się obecnie w celu zahamowania nadmiernej laktacji po porodzie, również w samoistnym wycieku pokarmu (galactorrhoea), w gigantyzmie spowodowanym nadczynnością przysadki mózgowej (acromegalia) i w niektórych zaburzeniach neurologicznych, np. w samoistnej drżączce porażennej (paralysis agitans) łącznie ze swoistymi lekami (np. L-Dopa). Przeciwwskazania. Dla wszystkich alkaloidów sporyszowych — ciąża z równoczesną niewydolnością naczyń obwodowych lub wieńcowych, pierwsza i druga faza porodu, ostra lub przewlekła posocznica, niewydolność wątroby lub nerek, krwawienia wewnętrzne niemaciczne, choroby płuc i zastawki pnia płucnego oraz naczyń obwodowych. Zastosowanie w homeopatii. 1. Tak zwane „martwe palce” i nocne drętwienie rąk, polegające na chorobliwym skurczu naczyń włosowatych i przedwłosowatych; 2. Chromanie przestankowe, choroba Raynauda, zgorzel na tle cukrzycy, choroba Beurgera, choroba Meniere'a. Postacie leku. Ergotaminum tartaricum (draż. 1 mg, amp. 0,5 mg) — dawki doustne 1 mg pro dosi, 2—4 mg pro die; podskórnie lub domięśniowo 0,25 mg pro dosi, 0,5 mg pro die; dawki maksymalne; doustnie 2 mg pro dosi, 6 mg pro die; podskórnie lub domięśniowo 0,5 mg pro dosi, 1 mg pro die. Ergometrinum maleinicum (draż 0,5 mg, Polfa; amp. 0,2 mg WRL) — dawki doustne 0,5 mg pro dosi, 1,5 mg pro die; podskórnie i dożylnie 0,25 mg pro dosi, 0,75 mg pro die. Dawki maksymalne: doustnie 1 mg pro dosi, 2 mg pro die; podskórnie lub dożylnie 0,5 mg pro dosi, 1 mg pro die. Preparaty zawierające m.in. zespół alkaloidów sporyszowych — Bellergot draż., Bellacorn draż., Bellergot retard draż., Resergot draż., Ergotalum tabl., amp. (ZSRR), Belloid tabl. (WRL) — stosowane w migrenie, dystonii wegetatywnej itp. Preparaty zawierające m.in. ergotaminę — Coffecorn draż. (Herbapol), Secado1 tabl. (WRL), Kefalgin tabl. (WRL), Bellaspon draż. (CSRS), Ergofein (CSRS), Neo-Secatropin draż. (NRD) — stosowane w migrenach, bólach naczyniowych, jako sedativum. Dihydroergotarninum methanosulfonicum — krople 2 mg/ml, amp. 1 mg/ml, tabl. 1 mg (zawierają sól winową) — dawki doustne 10—20 kropli lub 1/2—2 tabl. pro dosi 1—3 razy dz.; podskórnie lub domięśniowo 0,25 — 1 mg 1—3 razy dz. Dihydroergotoxinum aethanosulfonicum — tabl. podjęzyk, 0,25 mg, krople 1 mg/ml, amp. 0,3 mg (CSRS) — dawki pod-

114

językowo 1 tabl. pro die lub doustnie 5 kropli pro dosi 3 razy dz., zwiększając codziennie o 1 tabl. lub 5 kropli do dawki 6—-8 tabl. pro die lub 40 kropli 3 razy dz. W zatruciach ciążowych 3—6 tabl. pro die lub 10—20 kropli 3 razy dz. W przypadkach ciężkich podskórnie 1/3—1 amp. nawet 2 razy dz. Preparaty zawierające m.in. dwuhydroergotaminę — Hydacorn draż., Sedacorn draż., Ergoseda1 draż. (CSRS). Preparaty zawierające dwuhydroergotoksynę — Hydergin (Szwajcaria) — krople 1 mg/ml, tabl. podjązyk. 0,25 mg, amp. 0,3 mg/ml. Preparaty zawierające m.in. dwuhydroergokrystynę — Venacorn draż., stosowane w zakrzepowym zapaleniu żył i in.; Crystepin (CSRS) draż. jako obniżający ciśnienie tętnicze krwi. Preparaty zawierające dwuetyloamid kwasu lizergowego — Lysergamid (CSRS) amp. 0,1 mg. Preparaty zawierające 2-bromo-a-ergokryptynę — Parlodel (Szwajcaria) tabl. 2,5 mg, dawki ½—1 tabl, 3 razy dz. CNICUS BENEDICTUS — DRAPACZ LEKARSKI

Ang. Blessed Thistle; franc. Chardorn-beni; niem. Benediktendistel; ros. Benedłkt aptecznyj. Występowanie. W Basenie Morza Śródziemnego, w Polsce uprawiany. Surowiec. Ziele drapacza lekarskiego — Herba Cnici benedicti (wskaźnik goryczy = 20). Główne związki. Glikozyd goryczowy meniantyna, pochodne germakranu (knicyna, knicynolid i benedyktyna), flawonoidy pochodne apigeniny i kemferolu, substancja antybiotyczna (dodekadienotetraina), sole mineralne do 12% (m.in. jod), garbniki do 8%, ślady olejku eterycznego. Działanie. Amarum, stomachicum, tonicum, antibioticum. Ziele drapacza należy do grupy surowców szczerogorzkich, tzw. amara pura (patrz: Gentiana lutea), zwiększających wydzielanie soku żołądkowego (stomachicum). Omawiany surowiec ma również właściwości antybiotyczne wobec niektórych bakterii Gram-dodatnich (np. gronkowców) i wirusów (np. Brucella, Herpes zoster), a nawet pałeczek gruźlicy (jako czynnik patogenny w skazie limfatycznej u dzieci). Wywiera korzystny wpływ na błony śluzowe i skórę. Drapacz zwiększa też wydalanie moczu (flawonoidy) i powinien być traktowany jako skuteczny środek regulujący przemianę materii (metabolicum) oraz uzupełniający nasz organizm w mikroelementy. Zastosowanie. Analogiczne jak Herb. Centaurii — dla pobudzenia łaknienia, wydzielania soku żołądkowego oraz zmniejszania nadmiernej fermentacji w jelitach; pomocniczo — w przewlekłych stanach nieżytowych w przewodzie

115

pokarmowym. Wyciągi z drapacza są szczególnie wskazane dla osób w wieku podeszłym z zanikowym nieżytem błony śluzowej żołądka i jelit, upośledzonym przyswajaniu oraz dla rekonwalescentów z niedoborem soli mineralnych i ogólnym osłabieniem na tle metabolicznym. Ziele drapacza wchodzi w skład ziółek Digestosan, a wyciąg suchy w skład proszku Gastrochol. Postacie leku. Dec. Herb. Cnici bened. — 1—11/2 łyżki ziela na szklankę gorącej wody, gotować 5 minut, pić ¼ szklanki 2—3 razy dz. 30 minut przed posiłkami jako stomachicum, natomiast jako metabolicum i tonicum pić ½—1/3 szklanki dz. między posiłkami. Zewnętrznie — odwar do okładów i przemywań w niektórych schorzeniach skórnych. Ziele drapacza stosuje się wyjątkowo per se, zwykle w postaci recepturowych mieszanek ziołowych: pobudzającej trawienie, np. wraz z Herb. Absinthi, Fruct. Coriandrii, Herb. Millefolii, Rad. Taraxaci, Rad. Archangelicae, Fol. Salviae, Rad. Primulae; antybiotycznej, np. wraz z Herb. Hyperici, Anth. Chamomillae, Herb. Thymi, Fol. Menthae pip., Fol. Rosmarini, Fol. Juglandis, Rhiz. Iridis; metabolicznej, np. wraz z Fucus, Fol. Urticae, Herb. Polygoni avic., Herb. Millefolii, Rad. Glycyrrhizae, Herb. Violae tric., Fruct. Rosae, Cort. Salicis. COLA ACUMINATA — KOLA ZAOSTRZONA

Ang. Cola; franc. Kola; niem. Kolabaum; ros. Kola zaostriennaja. Występowanie. W tropikalnej Afryce zach., uprawiana w niektórych krajach o takim samym klimacie. Surowiec. Zarodki koła — Embryo Colae; analogicznego surowca dostarczają pokrewne gatunki Cola vera (syn. Cola nitida) i Cola ballayi. Główne związki. Mieszanina alkaloidów purynowych do 3% (m.in. kofeiny do 2,5%, teobrominy ok. 0,1%, ślady teofiliny). garbniki katechinowe ok. 4%, skrobia ok. 20%. Działanie. Stimulans, stomachicum. Wyciągi z surowca, zawierające głównie kofeinę, działają ośrodkowo i obwodowo. Pobudzają liczne ośrodki w mózgu, wzmagają ich aktywność, zwiększają zdolność do dłuższego wysiłku umysłowego oraz szybkość kojarzenia i zapamiętywania. W wyniku ich stosowania niektóre zmysły, np. wzrok, słuch są bardziej wyostrzone, następuje też pogłębienie oddechu, a tym samym większe doprowadzenie tlenu do krwi. Pobudzony zostaje mięsień sercowy i ośrodek naczynioruchowy z równoczesnym mało uchwytnym rozszerzeniem drobnych naczyń obwodowych. U części osób przyjmujących wyciągi z zarodków koła, może nastąpić mało znaczące pod-

116

wyższenie ciśnienia krwi. Omawiany surowiec w niewielkim stopniu zwiększa kurczliwość mięśni prążkowanych, ilość wydalanego moczu oraz wzmaga wydzielanie soku żołądkowego. Zastosowanie. W stanach przemęczenia po dłuższym wysiłku umysłowym, w zmniejszonej zdolności kojarzenia faktów i rozumowania, trudnościach w zapamiętywaniu, ogólnym znużeniu lub nawet wyczerpaniu, bólach głowy, senności i apatii. Jako objawowy środek poprawiający samopoczucie dla osób w wieku podeszłym z zaawansowanymi zmianami ogólnoustrojowymi, dla rekonwalescentów po przebytych poważnych chorobach i zabiegach chirurgicznych, korzystnie łącznie z innymi lekami z grupy tonica i roborantia. Postacie leku. Embryo Colae pulv. — doustnie 0,2—0,5 g pro dosi w opłatkach 2—4 razy dz. (dawki można zwiększyć do 1,0—1,5 g pro dosi). Extr. Colae fluid. — doustnie 20—60 kropli do ½ łyżeczki pro dosi w kieliszku wody 2—3 razy dz. Extr. Colae siec. — doustnie 0,3—0,6 g pro dosi w opłatkach 2—4 razy dz.; dawka dobowa 1,5—2,5 g. Wymienione wyciągi stosuje się również do różnych recepturowych preparatów złożonych, niekiedy, np. razem z kofeiną, benzoesanem sodowym, kwasem cytrynowym. COLCHICUM AUTUMNALE — ZIMOWIT JESIENNY

Ang. Meadow Saffron; franc. Colchique d’automne; niem. Herbstzeitlose; ros. Bezwriemiennik osiennij. Występowanie. W Polsce dość rzadko w rejonach podgórskich; znajduje się pod stałą ochroną, jest uprawiany. Surowiec. Nasienie zimowita — Semen Calchici; służy do otrzymywania kolchicyny (również z cebuli zimowita — Bulbus Colchici). Główne związki. Mieszanina alkaloidów tropolonowych do 0,6%, zawierająca jako główne związki kolchicynę i Ndezacetylornetylokolchicynę (kolchamina) oraz małe ilości dezacetylokolchicyny i glikozydu kolchikozydu. W cebulach jest ok. 0,2% kolchicyny. Działanie. Antiarthriticum, cytostaticum. Kolchicyna działa przeciwbólowe i przeciwzapalnie jedynie w ostrych atakach dny, chociaż nie ma wpływu na wydzielanie i metabolizm moczanów. Następuje b. szybkie ustąpienie bólu oraz zmniejszenie, w czasie 12—24 h, charakterystycznego dla skazy moczanowej stanu zapalnego stawów. Kolchicyna hamuje in vivo oraz in vitro podział jąder komórkowych w stanie metafazy (antimitoticum), hamuje również rozwój komórek nowotworowych (cytostaticum). Analogicznie działa kolchamina i jest 7—8 razy mniej toksyczna od kolchicyny.

117

Działania uboczne. Nudności, wymioty, biegunka, ból brzucha, a w ostrym zatruciu hematuria i oliguria, szok, postępujące porażenie ośrodkowego układu nerwowego, krwawa biegunka. Zastosowanie. Jako przeciwbólowy lek w ostrych atakach dny (diathesis urica) oraz jako środek diagnostyczny-do różnicowania skazy moczanowej od schorzeń gośćcowych. Obecnie nie stosuje się przedłużonego podawania kolchicyny w dnie ani też w celach profilaktycznych; istnieją mniej niebezpieczne leki syntetyczne (np. Allopurinol, Probenecid). Kolchicyna nie jest już podawana w ostrych i przewlekłych białaczkach szpikowych, w raku skóry lub w stanach przedrakowych, gdyż korzystniej działa kolchamina (demekolcyna), którą wg badań przeprowadzonych w ZSRR, podaje się doustnie m.in. w raku przełyku i żołądka, zewnętrznie — w postaci maści w raku skóry. Zastosowanie w homeopatii. 1. Objawy gośćcowe i stany gośćcopodobne przy dnie, nasilające się przy ruchu. Szybko zmieniające miejsce z jednego stawu na drugi, z jednej strony ciała na drugą, z kończyn górnych na dolne i odwrotnie, z obrzękami lub bez; 2. Głód z jednoczesnym jadłowstrętem, nudności i wymioty wywołane widokiem lub zapachem pokarmów; 3. Przewlekłe stany zapalne żołądka i jelit z wodnistymi i bardzo cuchnącymi rozwolnieniami z przezroczystym śluzem; 4. Ostre zapalenie mięśnia sercowego, towarzyszące dnie. Postacie leku. Colchicinum — tabl. 1 mg, w ostrym ataku dny najpierw 1 mg, następnie 0,5 mg co 2 h, aż do ustąpienia bólu lub wystąpienia nudności, nie przekraczając 4—5 mg dz. Dawka maksymalna 1,5 mg pro dosi, 5 mg pro die. W następnym dniu 3 mg pro die, w 3 dniu 2 mg pro die, następnie 1 mg pro die w ciągu kilku dni. W różnicowaniu dny od chorób gośćcowych podaje się 0,5 mg co 1—2 h do chwili zmniejszenia bólu (skaza moczanowa) lub wystąpienia objawów ubocznych (gościec stawowy). Colchaminum (ZSRR) — tabl. 2 mg, dawki dzienne 6—10 mg przyjmowane w 2—3 porcjach, korzystnie z innymi cytostatykami. Ung. Colchamini 0,5% (ZSRR) — maść do stosowania zewnętrznego. CONVALLARIA MAJALIS — KONWALIA MAJOWA

Ang. Llly-of-the-Valley; franc. Muguet; niem. Maiglöckchenp ros. Łandysz majskij. Występowanie. Na półkuli półn., w Polsce w lasach liściastych (pod częściową ochroną), również uprawiana. Surowiec. Ziele konwalii (liście i kwiatostany) — Herba Convallariae.

118

Główne związki. Liczne glikozydy kardenolidowe (m.in. konwalatoksyna, konwalatoksol), flawonoidy (m.in. pochodne kwercetyny), saponiny (m.in. konwalaryna), kwasy organiczne (m.in. kw. chelidonowy), ślady olejku eterycznego, sole mineralne. Działanie. Cardiotonicum, diureticum. Surowiec oraz jego wyciągi mają wpływ tonizujący na mięsień sercowy, ponieważ zawierają ok. 17 kardenolidów, zbliżonych budową chemiczną do ouabainy i cymaryny, a działaniem do mało kumulujących się glikozydów miłka (patrz: Adonis vernalis). Wykazują także bardzo słabe działanie uspokajające i moczopędne. Glikozydy konwalii odznaczają się. znaczną rozpiętością terapeutyczną, czyli różnicą między dawką leczniczą a toksyczną. Przy zalecanym dawkowaniu nie występują objawy nietolerancji. Zastosowanie. W niewydolności serca z mniej lub bardziej zaznaczonym częstoskurczem, również w skłonności do zaburzeń czynnościowych związanych z zakłóceniem przewodzenia bodźców nerwowych. Wyciągi z ziela konwalii są szczególnie zalecane dla osób z nadwrażliwością na inne kardenolidy (np. naparstnicowe lub z cebuli morskiej), z uszkodzeniem serca przez endogenne i egzogenne trucizny, z niewydolnością prawokomorową w przypadku zwężenia ujścia żylnego lewego oraz w tzw. sercu płucnym i ewentualnie po przebytym zawale mięśnia sercowego. Omawiany surowiec i jego przetwory znalazły szczególnie szerokie zastosowanie u osób w wieku podeszłym, u których występują objawy zmęczenia serca (tzw. serce starcze), np. napadowe kołatanie serca mniej lub bardziej zaawansowana niemiarowość, skłonność do obrzęków na tle niewydolności krążenia lub nerek, nadciśnienie, bóle i objawy, duszności wywołane osłabieniem i powiększeniem mięśnia sercowego. Przetwory konwalii mogą być podawane nawet przez długi okres, bez konieczności stosowania przerw w leczeniu. Przeciwwskazania. Daleko posunięte zwyrodnienie mięśnia sercowego, silne zwężenie lewego ujścia żylnego, blok serca i zawał mięśnia sercowego. Ostrożność jest wskazana w znacznie zaawansowanej miażdżycy, zmianach zwyrodnieniowych w aorcie, bezpośrednio po zawale serca oraz po uprzednio stosowanych kumulujących się glikozydach naparstnicy. Należy uwzględnić możliwość interakcji kardenolidów konwalii z lekami hipotensyjnymi (np. Raupasil, Guanethidin, Serpadex) i preparatami wapniowymi. Ziele konwalii wchodzi w skład mieszanki ziołowej Cardiosan, służy do otrzymywania wyciągu suchego (draż. Convafort), do izolowania konwalatoksyny i oczyszczonego zespołu glikozydów oraz do sporządzania Tinct. Convallariae, która z kolei wchodzi w skład preparatów ziołowych — kropli Cardiol, Kelicardina, Neocardina i Guttae cardiacae.

119

Postacie leku. Napar lub odwar z ziela konwalii, jako mało skuteczne i mało trwałe nie są obecnie stosowane. Tinct. Convallariae — doustnie dla dorosłych: 0,5 g pro dosi, 2,5 g pro die; dawki maksymalne: 1,5 g pro dosi, 5,0 g pro die. Dzieciom zależnie od wieku 2—12 kropli w kieliszku wody lub soku owocowego 2—3 razy dz. Korzystnie jest łączyć nalewkę konwaliową z Tinct. Valerianae, Tinct. Crataegi, Tinct. Passiflorae, Tinct. Belladonnae lub Tinct. Chelidonii. Wyciąg z ziela konwalii suchy — prep. Convafort, draż. 15,7 mg wyciągu; Extr. Convallariae siec. (ZSRR) — proszek do receptury i tabl. 0,1 g wyciągu prep. Convacard (RFN) —. draż 1,2 mg glikozydów, krople 5 mg/1 ml. Dawki dla dorosłych 1—2 draż. lub tabl. 2—3 razy dz. przed jedzeniem. Zespół glikozydów izolowany z ziela konwalii pozbawiony substancji balastowych — prep. Korglikon (ZSRR) amp. 0,6 mg/1 ml. Konwalaktosyna (ZSRR) amp. 0,3 mg/1 ml dożylnie dorosłym 0,15—0,3 mg pro dosi; 0,3—0,45 mg pro d/e. CORIANDRUM SATIVUM — KOLENDRA SIEWNA

Ang. Corianderj franc. Coriandre; niem. Koriander; ros. Koriandr posiewnoj. Występowanie. Wschodni rejon Morza Śródziemnego, powszechnie uprawiana, również w Polsce. Surowiec. Owoc kolendry (odmiana drobnoowocowa) — Fructus Coriandrii; służy do otrzymywania olejku kolendrowego — Oleum Coriandrii. Główne związki. Olejek eteryczny do 1,5% (m.in. do 70% linalolu oraz α-pinen, terpinen, geraniol), związki kumarynowe (m.in. umbeliferon, skopoletyna), trójterpeny (m.in. koriandrol), flawonoidy, fitosterole (m.in. 3-sytosterol), olej tłusty do 20%, związki białkowe do do 17% i cukrowe. Działanie. Carminativum, spasmolyticum, stomachicum. Owoc kolendry zmniejsza lub nawet znosi stany skurczowe mięśni gładkich przewodu pokarmowego, przywraca perystaltykę jelit (spasmolyticum) oraz ułatwia odprowadzenie gazów, jest wiać typowym środkiem wiatropędnym (carminativum). Pobudza również wydzielanie soku żołądkowego, ułatwia trawienie i przyswajanie składników pokarmów (stomachicum). Związki czynne kolendry pobudzają łaknienie i regulują wypróżnienia, znoszą uczucie sytości i niechęci do pokarmów. Zastosowanie. W nieswoistych zaburzeniach żołądkowo-je-litowych z objawami niedokwaśności (hypoaciditas), wzdęciami (flatulentia), nudnościami i brakiem łaknienia, a nawet kolką jelitową. Wyciągi z owoców kolendry są składnikiem

120

Tinct. Cinchonae comp., Tinct. Rhei vinosa i płynu Cholesol. Olejek kolendrowy jest stosowany w farmacji jako corrigens zapachowy i smakowy do mikstur. Postacie leku. Owoce kolendry są składnikiem recepturowych mieszanek ziołowych; wiatropądnej, np. wraz z Anth. Anthemidis, Herb. Serpylli, Herb. Origani, Fruct. Carvi, Fol. Menthae pip., Herb. Majoranae, Rad. Glycyrrhizae; pobudzającej trawienie, np. wraz z Rad. Taraxaci, Herb. Millefolii, Rad. Archangelicae, Herb. Centauri, Rad. Inulae, Herb. Cnici bened., Herb. Hyperici. CRATAEGUS OXYACANTHA — GŁÓG DWUSZYJKOWY

Ang. Common Hawthorn; franc. Aubepine epineuse; niem. Weissdorn; ros. Bojarysznik koliuczyj. Występowanie. W Europie, Azji i półn. Afryce; w Polsce dość pospolity w zaroślach i na brzegach lasów, często hodowany w parkach. Surowce. Kwiatostan głogu (wraz z kilkoma liśćmi) — Inflorescentia Crataegi; owoc głogu — Fructus Crataegi. Równowartościowy surowiec otrzymuje się z Crataegus monogyna — Głóg jedno-szyjkowy. Główne związki. Kwiatostany zawierają 0,8—1,0% flawonoidów (m.in. witeksyna, izowiteksyna, orientyna i apigenina oraz ich glikozydowe połączenia i dimery), leukoantocyjanozydy (m.in. połączenia dwu-, oligo- i polimeryczne), katechinę, epikatechinę i ich pochodne, trójterpeny ok. 0,3% (m.in. kw. ursolowy, kw. krategolowy), związki aminowe (m.in. cholina, acetylocholina), związki purynowe (m.in. adenina, guanina, kw. moczowy), nukleozydy (m.in. adenozyna, guanozyna), kwasy polifenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), związki kumarynowe m.in. eskulina), fitosterole (m.in. βsytosterol). Owoce głogu zawierają te same związki, lecz w mniejszych ilościach i innych proporcjach. Działanie. Cardiacum, spasmolyticum, hipotonicum, sedativum. Kwiatostany głogu wywierają bezpośredni tonizujący wpływ na mięsień sercowy (obecność flawonoidów), nieznacznie zwiększają siłą jego skurczów (działanie inotropowe dodatnie) i zmniejszają ich częstotliwość (działanie chronotropowe ujemne). Mechanizm tego działania różni się od mechanizmu typowych związków kardenolidowych lub digitanolowych (glikozydy konwalii, miłka wiosennego). Jednak między substancjami czynnymi głogu i glikozydami nasercowymi istnieje naturalny synergizm uzasadniający równoczesne podawanie obu grup leków. Głóg działa również przeciwskurczowo na mięśnie gładkie jelit, macicy, dróg moczowych oraz naczyń krwionośnych. Szczególne znaczenie ma zdolność zmniejsza-

121

nią napięcia naczyń wieńcowych serca, powodująca ustąpienie bólu i uczucia duszności oraz wzmożenie przepływu krwi. Również naczynia mózgowe reagują korzystnie na flawonoidy głogu i umożliwiają doprowadzenie do tkanek mózgowych dostatecznie dużej ilości krwi. Flawonoidy przeciwdziałają anemizacji mózgu i zmniejszają oporność naczyń, zwłaszcza u osób w wieku podeszłym, jak również z nadciśnieniem tętniczym i urazami głowy. Korzystną właściwością tych związków jest ich łagodne, powolne działanie, utrzymujące się dostatecznie długo, bez obawy uszkodzenia ścian drobnych naczyń krwionośnych, zwłaszcza po zajściu w nich zmian miażdżycowych. Działanie spazmolityczne na drogi moczowe nieznacznie zwiększa ilości wydalanego moczu. Następuje obniżenie tętniczego ciśnienia krwi (jeśli nie jest ono pochodzenia nerkowego). Wyciągi alkoholowe z głogu mają również właściwości uspokajające, lecz dwukrotnie słabsze niż wyciągi z Rad. Valerianae, napary natomiast są mało aktywne. Owoce głogu działają tak samo jak kwiatostany, niemal w równym stopniu tonizują czynność serca, lecz są dwukrotnie słabsze jako spasmolyticum i hypnoticum. Zastosowanie. W schorzeniach serca; postępującym osłabieniu mięśnia sercowego na tle zaburzeń metabolicznych, zespołu tarczycowosercowego i przekwitania, w starczej niewydolności serca, w tzw. sercu płucnym, wczesnych objawach zwyrodnienia mięśnia sercowego, zakaźnym zapaleniu mięśnia sercowego oraz w przypadku braku tolerancji na kardenolidy digitalisowe i strofantynę. W zaburzeniach przepływu wieńcowego: w lekkich przypadkach niewydolności naczyń wieńcowych lub z równoczesną niedomykalnością zastawek sercowych i zwężeniem ujścia lewego serca. W zaburzeniach ciśnienia krwi, głównie w niewyrównanym nadciśnieniu tętniczym, oraz w upośledzeniu krążenia mózgowego i w stwardnieniu mózgowym. Również w zaburzeniach rytmu serca wywołanych podnieceniem nerwowym, uczuciem strachu i stanem zagrożenia, w napadowym kołataniu serca i przedwczesnych skurczach serca. Brak działań ubocznych. Kwiatostany głogu są składnikiem mieszanek ziołowych Cardiosan i Sklerosan, służą do otrzymywania Intr. Crataegi i Tinct. Crataegi (wchodzących w skład kropli Cardiol, Neocardina i Guttae cardiacae) i wyciągu użytego do produkcji prep. Kelicardina, Neospasmina i Passispasmin. Owoce głogu wchodzą w skład mieszanki ziołowej Sklerosan. Zastosowanie w homeopatii. Zaburzenia krążenia w starszym wieku, nieznaczne osłabienie mięśnia sercowego, objawy wczesnej niewydolności krążenia, zwyrodnienie mięśnia sercowego, otłuszczenie mięśnia sercowego. Postacie leku. Intr. Crataegi — 30—40 kropli w kieliszku wody 2—4 razy dz. między posiłkami jako cardiacum, seda-

122

tivum i hypotonicum. Tinct. Crataegi — 20—50 kropli w kieliszku wody 2—5 razy dz. jak wyżej. Wyciągi wodne (napar, odwar) są przetworami przestarzałymi, natomiast wartość mają preparaty zawierające oczyszczone wyciągi z kwiatostanów i owoców głogu, standaryzowane na zawartość związków flawonoidowycłi: Esbericard (RFN) — krople draż i amp.; Crataegutt (RFN) — krople, draż i amp.; również preparaty z dodatkiem wyciągu z kwiatów arniki — Arnitaegus (RFN) lub wyciągu z ziela jemioły — Craviscum (RFN). CUCURBITA PEPO — DYNIA ZWYCZAJNA

Ang. Field Fumpkin; franc. Courge pepon; niem. Kurbis; ros. Tykwa obyknowiennaja. Występowanie. Pochodzi z Meksyku, często uprawiana w wielu krajach, również w Polsce. Surowiec. Nasienie dyni świeże (pozbawione łupiny nasiennej) — Semen Cucurbitae recens. Główne związki. Mieszanina kukurbitacyn (trójterpenów czteropierścieniowych), olei tłusty do 37%, fitosterole (m.in. βsytosterol), fityna (sól wapniowa i magnezowa kwasu inozytosześciofosforowego), glikozyd peponozyd, nieokreślony alkaloid do 0,12%. Działanie. Vermifugum. Świeże nasiona dyni były w medycynie ludowej od dawne znanym środkiem przeciwrobaczym. Ostatnio stwierdzono, że związkami czynnymi są kukurbitacyny o wysokiej skuteczności, łatwo rozpuszczalne, szybko przenikające do ciała pasożytów i porażające ich system nerwowy. Związki te nie drażnią przewodu pokarmowego nosiciela, nie resorbują się. w jelicie i nie wywierają działania ogólnoustrojowego. Stwierdzono jednak znaczną nieregularność ich działania wynikającą z różnej zawartości kukurbitacyn w ogrodowych odmianach dyni hodowanych w Polsce. Analogicznie do omawianego surowca działają nasiona arbuza (Citrullus vulgaris) i ogórka (Cucumis sativus). Wysuszone nasiona dyni jako lek są bezwartościowe, służą jedynie jako łatwo przyswajalny środek odżywczy. Zastosowanie. Do zwalczania tasiemców — Taenia solium i Taenia saginata, zarówno u małych dzieci, młodzieży, jak i u dorosłych. Brak działania ubocznego i brak przeciwwskazań. Nasiona dyni można też stosować przeciw glistom ludzkim (Ascaris lumbricoides hominis), owsikom (Enterobius vermicularis), a nawet przeciw tęgoryjcowi (Ancylostoma duodenale). Obecnie do lecznictwa wprowadzono preparaty syntetyczne (np. Combantrin), które już po jednorazowej dawce zabijają wymienione pasożyty, oprócz tasiemców.

123

Postacie leku. Sem. Cucurbitae recens — 150—250 g świeżych nasion pozbawionych łupin uciera się z wodą na papkę, dodaje łyżkę syropu owocowego i przyjmuje na czczo, najlepiej rano, w dwu porcjach w odstępie 30 min. Po 2—3 h przyjmuje się 30 g oleju rycynowego (Ol. Ricini). Dla dzieci 30—100 g nasion i odpowiednią ilość środka przeczyszczającego. Kurację można powtórzyć po 2—3 dniach. CURCUMA XANTHORRHIZA — KURKUMA JAWAJSKA

Ang. Curcuma; franc. Curcuma; niem. Kurkuma; ros. Kurkuma. Występowanie. Indonezja, głównie wyspa Jawa, tamże uprawiana; pokrewny gatunek — Curcuma longa — występuje w płdn. Azji, w Chinach, Indiach. Surowiec. Kłącze kurkumy jawajskiej (kłącze ostryżu) — Rhizoma Curcumae (Temoe — lawak). Główne związki. Pochodne dwuferuloilometanu do 2% (kurkumina, p-hydroksycynamoiloferuloilometan), olejek eteryczny 7—11% (m.in. do 85% L-cykloizoprenomyrcenu, 5% p-toliłometylokarbinolu). W gatunku pokrewnym — Curcuma longa — występuje do 4% pochodnych dwuferuloilometanu, lecz jeden ze związków (p,p'-dwuhydroksydwucynamoilometan) hamuje przepływ żółci, zmniejszając tym samym wartość leczniczą surowca, który zawiera tylko 3—5% olejku eterycznego. Działanie. Cholereticum, spasmolyticum, antisepticum, stomachicum. Wyciągi alkoholowe z kurkumy działają żółciotwórczo (cholereticum), pobudzają czynność wątroby i zwiększają wytwarzanie kwasów żółciowych, w tym również kwasu chenodezo-ksycholowego, uznanego za najbardziej skuteczny naturalny związek w zwalczaniu kamicy żółciowej o charakterze cholesterolowym. W wyciągach tych znajduje się p. tolilometylokarbinol o silnym działaniu żółciotwórczym oraz kurkumina i produkt jej rozkładu — kw. ferulowy, działające żółciopędnie (cholagogum). Związki te mogą zmienić strukturę kamieni żółciowych i spowodować ich solubilizację, działają one również przeciwskurczowo, zmniejszają napięcie mięśni gładkich w obrębie dróg żółciowych, przywracają naturalną kurczliwość pęcherzyka żółciowego, przeciwdziałają zastojowi żółci i umożliwiają jej szybszy przepływ. Ważne znaczenie ma działanie bakteriobójcze omawianych związków na niektóre drobnoustroje wywołujące zakażenia przewodu pokarmowego (np. Salmonella typhi) i dróg żółciowych (np. Staphylococcus aureus). Ogólnie kłącza kurkumy wykazują właściwości przeciwzapalne. Przyjmowane doustnie wyciągi pobudzają również wytwarzanie soku żołądkowego i śluzu.

124

zwiększają łaknienie i ułatwiają trawienie (stomachicum i carminativum); w dawkach leczniczych nie wywołują szkodliwych działań ubocznych. Zastosowanie. W niewydolności wątroby z niedostatecznym wytwarzaniem żółci, w stanach zapalnych miąższu wątroby, żółtaczce mechanicznej (icterus obstructivus), pomocniczo w zapaleniu wątroby z żółtaczką (icterohepatitis), a nawet w żółtaczce hemolitycznej wrodzonej (icterus haemolyticus congenitus). Drugą grupę schorzeń stanowią: stany zapalne dróg żółciowych (cholangitis), pęcherzyka żółciowego (cholecystitis), zastój żółci (cholestasis) oraz kamica żółciowa (cholelithiasis), zarówno pęcherzyka żółciowego, jak i przewodu żółciowego wspólnego. Trzecia grupa schorzeń obejmuje: nieżyt żołądka z upośledzeniem wytwarzania soku trawiennego, osłabienie perystaltyki jelit, skłonność do zaparć, wzdęć, zwłaszcza u osób starszych. Przeciwwskazania. Ciężkie uszkodzenia i marskość wątroby, stan ropny pęcherzyka żółciowego, niedrożność dróg żółciowych. Postacie leku. Wyciąg alkoholowy z kłączy kurkumy — prep. Solaren, dawki 30—50 kropli w kieliszku wody 2—4 razy dz. Preparaty złożone jako główny składnik zawierają związki czynne kurkumy — prep. Cholagol (CSRS) krople, prep. Temoebilin (RFN), draż. CYNARA SCOLYMUS — KARCZOCH ZWYCZAJNY

Ang. Artichoke; franc. Artichaut commun; niem. Artischocke; ros. Artiszok posiewnoj. Występowanie. Uprawiany w krajach śródziemnomorskich; pokrewny gatunek — karczoch hiszpański (Cynara cardunculus) — występuje w stanie naturalnym. Surowiec. Ziele karczocha — Herba Cynarae scolymi (część nadziemna, zebrana przed kwitnieniem); służy również do izolacji cynaryny. Główne związki. Cynaryna, czyli kwas 1,5-dwukawowochinowy, oraz produkty jego rozpadu — kw. kawowy i kw. chlorochinowy. Ponadto flawonoidy (m.in. cynarozyd i skolimozyd), trójterpeny (m.in. laktucerol), związki śluzowe, pektyny, garbnik, kwasy organiczne (m.in. kw. glikolowy i glicerowy), sole mineralne. Działanie. Cholereticum, metabolicum, diureticum. Wyciąg z karczochów wywiera bezpośrednie działanie na wątrobą, zwiększa wytwarzanie żółci (cholereticum) oraz jej przepływ przez drogi żółciowe (cholagogum). Stwierdzono także działanie ochronne na miąższ wątroby. W licznych doświadczeniach wykazano, że nawet wówczas gdy czynności

125

wątroby zostały w znacznym stopniu upośledzone, np. wskutek zatrucia parami dwusiarczku węgla lub w wyniku alkoholizmu, podawanie wyciągu z karczochów wywierało zdecydowanie korzystny wpływ na wiele fizjologicznych i biochemicznych parametrów wątroby. Wymienić również należy nieznaczne działanie przeciwcukrzycowe i moczopędne. Zastosowanie. Głównie w wielu schorzeniach wątroby i dróg żółciowych; żółtaczce, kamicy żółciowej, zastoju żółci i atonii pęcherzyka żółciowego, postępującej marskości wątroby, uszkodzeniach wątroby spowodowanych przez egzogenne czynniki chemiczne oraz przez czynniki endogenne. Ponadto w zmniejszonej tolerancji na różne pokarmy, utrudnionym trawieniu i przyswajaniu składników pokarmów. Również w skazie moczanowej, hipercholesterolemii, hiperazotemii, hiperlipidemii i cukrzycy. Nie stwierdzono jakichkolwiek szkodliwych objawów ubocznych, nawet po dłuższym podawaniu wyciągów z surowca. Postacie leku. Prep. Cynarhein, zawiera m.in. suchy wyciąg z ziela karczochów, dawki po 1 draż. 3 razy dz. w czasie posiłku, w ciągu 15— 30 dni; prep. Cynarzym (RFN) draż., analogiczne dawkowanie. DATURA STRAMONIUM — BIELUŃ DZIĘDZIERZAWA

Ang. Thorn-apple; franc. Stramoine; niem. Stechapfel; ros. Durman obyknowiennyj. Występowanie. Ameryka Środkowa; pospolity chwast w całej niemal Europie i w Polsce, również uprawiany. Surowiec. Liście bielunia — Folium Stramonii; nasiona służą do izolowania atropiny. Z liści pokrewnych gatunków Datura metel lub Datura innoxia izoluje się skopolaminę. Główne związki. Alkaloidy tropanowe 0,2—0,6% (wg FP IV 0,25%), głównie L-hioscyjamina i skopolamina oraz atropina i apoatropina, ponadto garbniki, flawonoidy, hydroksykumaryna, sole mineralne. Działanie. Parasympatolyticum, spasmolyticum, mydriaticum. Liście bielunia zawierają te same alkaloidy co liście po-krzyku i działają porażająco na zakończenia nerwów przy-współczulnych (patrz: Atropa belladonna). Ponieważ mają więcej skopolaminy, lepiej zwalczają ataki dychawicy oskrzelowej. Skopolamina działa porażająco, zarówno na obwodowe nerwy przywspółczulne, jak i na ośrodkowy układ nerwowy, powodując znaczne zaburzenia intelektu, otępienie i dezorientację. Działania uboczne. Patrz: Atropa belladonna.

126

Zastosowanie. Jako środek przeciwastmatyczny. Wypalenie 1,25 g liści bielunia w papierosie, co odpowiada ok. 3,2 mg alkaloidów, powoduje osłabienie lub zniesienie skurczu mięśni gładkich oskrzeli i przerwanie ataku dychawicy oskrzelowej. W tym samym celu wdycha się dym z zapalonych sproszkowanych liści bielunia, zmieszanych z azotanem potasowym. Przeciwwskazania. Takie same jak dla Fol. Belladonnae. Liście bielunia wchodzą w skład tytoniu i proszku Astmosan oraz papierosów Neoastmosan, służą też do sporządzania Tinct. Stramonii, która wchodzi w skład kropli Motolutan. Skopolamina jest składnikiem prep. Eucodamin forte, Morphinum hydrochl. cum scopolamina, Scophedal, Sedacorn. Postacie leku. Fol. Stramonii pulv. — dorosłym doustnie 0,05—0,1 g pro dosi, 0,25 g pro d/e; dawki maksymalne 0,25 g pro dosi, 0,75 g pro die jako przeciwskurczowy. Tinct. Stramonii — dorosłym 15—25 kropli w kieliszku wody 1—3 razy dz.: w stanach skurczowych. Astmosan — proszek (wziewanie dymu), tytoń — zastosowanie jako broncholyticum.; Neoastmosan — papierosy. Scopolaminum hydrobromicum — dorosłym doustnie 0,1—0,5 mg pro dosi, 0,25—1 mg pro die, podskórnie 0,25—0,5 mg pro dosi; dawki maksymalne doustnie 0,5 mg pro dosi, 3 mg pro die, podskórnie 0,5 mg pro dosi, 1,5 mg pro die. Do zakrapiania do oczu 0,1% roztwór. Preparaty zawierające N-butylobromek skopolaminy: prep. Scopolan — draż., czopki, amp., działa spazmolitycznie; Buscopan (RFN) — draż., czopki, amp. działa analogicznie. DAUCUS CAROTA — MARCHEW SIEWNA

Ang. Carrot; franc. Carotte; niem. Möhre; ros. Morkow posiewnaja. Występowanie. Odmiana ogrodowa jest powszechnie uprawiana, natomiast odmiana dzika jest pospolita na łąkach i przydrożach. Surowce. Korzeń marchwi świeży — Radix Dauci recens; owoc marchwi — Fructus Dauci. Główne związki. W świeżych korzeniach: karotenoidy (m.in. βkaroten), witaminy B1 i B2, węglowodany (m.in. glukoza, sacharoza), substancje siarkowe pobudzające wzrost Lactobacillus bifidus (m.in. 4fosfo-D-pantetoino-S-sulfonian), pektyny (ponad 11%), substancja o działaniu insulinopodobnym, ślady olejku eterycznego, sole mineralne (m.in. mangan, wapń, miedź). W owocach występują: związki flawonoidowe, olejek eteryczny do 2,4% (m.in. karotol, octan geranylu, limonen), olej tłusty 13%, związki białkowe, octan choliny. Działanie. Korzenie — digestivum, metabolicum, anthelminthicum; owoce (frakcja flawonoidowa) — spasmolyticum. W świeżych korzeniach marchwi oraz w soku znajdują się

127

specyficzne związki siarkowe zwane „czynnikami bifidus”, które pobudzają wzrost Bifidobacterium bifidum (syn. Lactobacillus bifidus). Czynniki te odgrywają poważną rolę w zapobieganiu i zwalczaniu zaburzeń trawiennych u dzieci. Marchew działa również witaminizująco (β-karoten), przeciw-miażdżycowo, przeciwcukrzycowo i przeciwrobaczycowo (Oxyuris, Ascaris). Ostatnio wykazano, że obecność pektyn w marchwi spożywanej przez osoby w wieku podeszłym obniża poziom cholesterolu we krwi, działa więc jako czynnik przeciwmiażdżycowy. Tak samo działają pektyny zawarte w innych roślinach i owocach. Owoce marchwi są źródłem zespołu flawonoidów, działających przeciwskurczowo na naczynia wieńcowe serca 2,5 rażą silniej niż teobromina. Po podaniu doustnym flawonoidy dobrze wchłaniają się w jelicie i zwiększają przepływ krwi do serca w sposób zbliżony, lecz znacznie skuteczniejszy niż kellina (patrz: Ammi visnaga). Zastosowanie. Dla niemowląt w zaburzeniach trawiennych, zwłaszcza wtedy, gdy nie są one karmione naturalnie. Dla małych dzieci i młodzieży w przypadkach niedożywienia, niedokrwistości, stanów zapalnych skóry, skrofuloz spowodowanych dłużej trwającą biegunką i zaburzeniami przemiany materii oraz w początkach awitaminozy A. Również jako pomocniczy środek przeciw owsikom i glistom ludzkim. Dla dorosłych i osób w wieku podeszłym jako środek dietetyczny, poprawiający perystaltykę jelit, wzmacniający odporność i elastyczność skóry oraz nabłonka w błonach śluzowych, wreszcie jako adiuvans w początkowym okresie cukrzycy i miażdżycy. Wyciągi z owoców marchwi stosuje się w lekkich i przewlekłych postaciach choroby wieńcowej oraz jako lek pomocniczy i wspomagający w przypadkach cięższych. Postacie leku. Miazga ze świeżych korzeni marchwi lub wyciśnięty sok (Succus Dauci recens) — niemowlętom 20—40 g w 2—3 porcjach dz., uprzednio osłodzony, ewentualnie z dodatkiem soku owocowego; małym dzieciom 40—60 g dz. jako digestivum, anthelminthicum i przy awitaminozie A. Gotowanie zmniejsza znacznie wartość leczniczą. Dorosłym do 120 g soku w początkach cukrzycy, natomiast świeży korzeń w postaci surówki w zaburzeniach dietetycznych, w osłabieniu widzenia i początkach tzw. kurzej ślepoty, w niektórych dermatozach związanych z brakiem witaminy A, również pomocniczo w miażdżycy. Wyciąg z owoców zawierających flawonoid — prep. Daukarin (ZSRR) — tabl. 0,02 g wyciągu, dawki po 1 tabl. 3—5 razy dz. 30 min przed posiłkiem. Okres leczenia 2—4 tygodnie. Analogiczny preparat otrzymuje się z owoców pasternaka zwyczajnego i owoców kopru ogrodowego (patrz: Anethum graveolus).

128

DIGITALIS LANATA — NAPARSTNICA WEŁNISTA

Ang. Grecian Foxglove; franc. Digitale laineuse; niem. Wolliger Fingerhut; ros. Napierstianka szerstistaja. Występowanie. Półwysep Bałkański i płdn.-zach. rejony ZSRR, uprawiana w wielu krajach europejskich, również w Polsce. Surowiec. Liście naparstnicy wełnistej — Folium Digitalis lanatae. Główne związki. Około 40 glikozydów nasercowych (0,3—1,1%, średnio 0,6%), wśród nich lanatozydy A, B, C, D, E. Enzymy z grupy glukozydaz i esteraz odszczepiają podczas suszenia i przechowywania liści cząsteczki glukozy oraz grupy acetylowe od rodzimych heterozydów. W ten sposób powstają tzw. wtórne kardenolidy, np. z lanatozydu C powstaje kolejno dezacetylolanatozyd C, następnie digoksyna., W liściach naparstnicy wełnistej znajdują się również nie działające na serce związki pochodne pregnanu, tzw. digitanolowe, ponadto saponozydy sterolowe (np. digitonina), flawonoidy, cholina i sole mineralne. Najważniejszymi glikozydami są: digoksyna, acetylodigoksyna, lanatozyd C, dezacetylolanatozyd C i acetylodigitoksyna. Działanie. Cardiotonicum. Glikozydy digitalisowe, zwane kardenolidami, zwiększają kurczliwość mięśnia sercowego oraz wydajność serca i są stosowane głównie w leczeniu niewydolności krążenia pochodzenia sercowego. Działanie tej grupy związków jest omówione w rozdz. „Farmakodynamika” (str. 294). Działania uboczne. Występują najczęściej u osób starszych, cierpiących na niewydolność nerek, oraz u osób wykazujących niedobór jonów potasowych (hipokalemia), jako skutek podawania syntetycznych diuretyków. Głównymi objawami zatrucia spowodowanego przedawkowaniem są zaburzenia o charakterze ogólnym (np. bóle i zawroty głowy, utrata świadomości), zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, biegunka, bóle epigastryczne), zaburzenia widzenia oraz — najbardziej groźne dla życia — zaburzenia sercowe. Występują wówczas dodatkowe skurcze komorowe, tętno bliźniacze oraz napadowe kołatanie serca, zmuszające do natychmiastowego przerwania leczenia, które w dalszej konsekwencji grozi trzepotaniem przedsionków i migotaniem komór oraz zapaścią. Zastosowanie. W zastoinowej niewydolności krążenia (insufficientia cordis congestiva) z tachyarytmią całkowitą lub z tachykardią regularną i z następującymi objawami: niedomykalność zastawek z obrzękiem, powiększenie wątroby i skąpomocz. Mniejsze znaczenie mają glikozydy nasercowe w niewydolności krążeniowej z nadciśnieniem wywołanym, np. nadczynnością tarczycy, tętniakiem, awitaminozą B1 ponieważ schorzenie podstawowe ma charakter obwodowy, a nie sercowy. Stosowanie kardenolidów ma pomocnicze znaczenie również w niewydolności krążeniowej, spowodowanej za-

129

paleniem mięśnia sercowego lub przyczynami mechanicznymi (np. zaciskające zapalenie osierdzia). W zawale mięśnia sercowego, jeśli stwierdza się równocześnie szybki rytm lub całkowitą tachyarytmię wskutek migotania przedsionków, można podawać omawiane leki w umiarkowanych dawkach i pod stalą kontrolą przez monitorowanie. Należy ostrożnie dawkować w szoku sercowopochodnym bez objawów zawału serca, gdyż następuje wówczas dalsze obniżenie wydolności mięśnia sercowego. Również w niektórych zaburzeniach rytmu: migotaniu przedsionków z szybkim rytmem komór, trzepotaniu przedsionków oraz w napadowym kołataniu serca ponadkomorowym. Przeciwwskazania. Częstoskurcz komorowy oraz wywołany nadczynnością tarczycy lub zakażeniem, blok przedsionkowo-komorowy, bradykardia. Interakcje. Z preparatami hipotensyjnymi (m.in. Guanethidin, Raupasil, Raudiazin, Binazin), preparatami wapniowymi (m.in. Calcium gluconicum, Calcium glutaminicum, Calcium Polfa), niektórymi alkaloidami (m.in. pilokarpina), niektórymi wyciągami roślinnymi (m.in. Intr. Visci, Tinct. Ammi visn.). Postacie leku. Digoksyna — w prep. Digoxin (Polfa), Lanicor (RFN) — tabl. 0,25 mg, krople 1 mg, amp. 0,5 mg. Acetylowa pochodna digoksyny działa 15—20% silniej od digoksyny i występuje jak αacetylodigoksyna — prep. Dioxanin (RFN) i Lanadigin (RFN) oraz βacetylodigoksyna — prep. Novodigal (RFN), tabl. 0,2 mg. Metylową pochodną digoksyny, wchłaniającą się w 91—100% jest βmetylodigoksyna — prep. Lanitop (RFN), tabl. 0,1 mg, amp. 0,2 mg. Lanatozyd C — w prep. Lanatosidum C (Polfa), Celanid (ZSRR), Isolanid (WRL), Lanatosid C (CSRS), Cedilanid (Szwajc.), tabl. 0,25 mg, krople 1 mg/1 ml, amp. 0,4 mg (zawierają lepiej rozpuszczalny dezacetylolanatozyd C). Acetylodigitoksyna — w prep. Acetylodigitoxinum (Polfa i ZSRR), Acigoxin (WRL), Acedigal (CSRS), tabl. 0,2 mg, krople 0,5 mg/1 ml, amp. 0,2 mg. Zespół lanatozydów A + B + C — w prep. Abicin (ZSRR), Neo-Adigan (WRL), Pandigal (RFN) — tabl. 0,25 mg, krople 0,5 mg/1 ml, amp. 0,4 mg. Dawkowanie krajowych preparatów naparstnicowych podano w rozdz. „Choroby serca i naczyń” (str. 328). DIGITALIS PURPUREA — NAPARSTNICA PURPUROWA

Ang. Purple Foxglove; franc. Digitale pourpre; niem. Roter Fingerhut; ros. Napierstianka krasna ja. Występowanie. Europa środk.-zach., w Polsce nieliczne stanowiska w Beskidzie Śląskim i w Sudetach są pod ochroną. Surowiec pochodzi z upraw.

130

Surowiec. Liść naparstnicy purpurowej — Folium Digitalis purpureae. Główne związki. Liczne rodzime kardenolidy, m.in. purpureaglikozydy A i B, glukogitaloksyna, digitalinum verum, strospezyd, glukowerodoksyna. Podczas suszenia i przechowywania surowca następuje enzymatyczne odszczepianie drobin glukozy od kardenolidów pierwotnych i tworzenie tzw. glikozydów wtórnych. W wysuszonych liściach naparstnicy znajdują się ponadto inne kardenolidy (m.in. digitoksyna, gitoksyna, gitaloksyna, werodoksyna), saponozydy sterolowe (m.in. digitonina), liczne związki pochodne pregnanu, tzw. związki digitanolowe (m.in. digacetynina), które nie działają na serce oraz flawonoidy (m.in. digitoflawon). Działanie. Cardiotonicum. Typowe dla związków kardenolidowych (patrz rozdz. „Farmakodynamika”, str. 294). Glikozydy naparstnicy purpurowej kumulują się w organizmie i powoli wydalają, nieznacznie tylko wzmagają diurezą. Działania uboczne. Patrz: Digitalis lanata. Zastosowanie. Najważniejszym wskazaniem dla omawianych związków jest niewydolność mięśnia sercowego i związana z tym niewydolność krążenia oraz niektóre zaburzenia rytmu, wymienione u Digitalis lanata. Postacie leku. W Polsce wycofano wszystkie preparaty kompleksowe z naparstnicy purpurowej, a digitoksyny w ogóle nie wprowadzono do lecznictwa, natomiast za granicą stosuje się je nadal. Liście naparstnicy purpurowej sproszkowane i standaryzowane biologicznie — Pulvis Folium Digitalis (ZSRR) — proszek do receptury i tabl. 0,05 g. Dawki dla dorosłych: 0,05—0,1 g doustnie 3—4 razy dz.; dzieciom 0,005—0,06 g zależnie od wieku. Dawki maksymalne: jednorazowa 0,1 g, dobowa 0,5 g. Digitoksyna — jako prep. Digitoksin (ZSRR), tabl. 0,1 mg, czopki 0,15 mg; Carditoxin (WRL), pigułki powlekane 0,1 mg: Digitoxin (CSRS), draż. 0,1 mg, amp. 1 ml/0,25 mg, czopki 0,25 mg. Wchłania się z przewodu pokarmowego w 96—100%. Nasycenie powolne doustne — w ciągu 5 dni podaje się kolejno po 0,8 mg, -0,6 mg, 0,4 mg, 0,3 mg, 0,3 mg dz. (w dawkach podzielonych), następnie po 0,1—0,2 mg jako dawką podtrzymującą. Serce powinno mieć 60—70 uderzeń na minutą. Dawka maksymalna dla dorosłych; jednorazowa 0,5 mg, dobowa 1,0 mg. Dla dzieci dawki nasycające 0,2—0,3 mg na 10 kg masy ciała, dawka podtrzymująca 0,025—0,05 mg dz. lub co drugi dzień. EPHEDRA DISTACHYA — PRZĘŚL DWUKŁOSOWA

Ang. Ephedral franc. Ephedra a doubles epis; niem. Meerträubchen; ros. Chwojnik dwuchkoloskowyj.

131

Występowanie. W środk. Azji, również uprawiana. Surowiec. Ziele przęśli — Herba Ephedrae; równowartościowego surowca dostarczają: Ephedra equisetina i Ephedra sinica. Główne związki. Mieszanina alkaloidów fenyloizopropyloaminowych do 3% (m.in. L-efedryna, D-pseudoefedryna), z której do celów leczniczych izoluje się efedrynę i norefedrynę). Działanie. Spasmolyticum, stimulans. Efedryna jest związkiem sympatomimetycznym, działającym podobnie do adrenaliny, lecz nieco dłużej; po podaniu doustnym nie ulega unieczynnieniu w przewodzie pokarmowym. W działaniu obwodowym efedryny znaczenie mają dwa mechanizmy, pierwszy wzmaga i przedłuża efekty wywołane przez związki katecholowe, drugi uwalnia noradrenalinę z miejsc magazynowania. Następuje wówczas zwężenie drobnych naczyń krwionośnych i włośniczek, podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi, zmniejszenie napięcia mięśni gładkich, zwłaszcza w oskrzelach i jelitach, rozszerzenie źrenic, nieznaczne pobudzenie skurczów mięśnia sercowego oraz pogłębienie oddechu. Efedryna działa również pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy, wyzwala bodźce psychiczne wyraźniej niż adrenalina. Takie same właściwości wykazuje norefedryna. Działania uboczne. Po dawkach leczniczych bicie serca, bezsenność, uczucie lęku i drżączka; u ludzi starszych trudność w oddawaniu moczu; większe dawki powodują nerwowość, ból głowy, podwyższenie ciśnienia krwi, wymioty, przyspieszenie akcji serca. Interakcja. Z glikozydami nasercowymi (zaburzenia rytmu serca). Zastosowanie. W zwalczaniu ataków dychawicy oskrzelowej, również w stanach przewlekłych (niekiedy korzystne jest łączenie z barbituranami w celu przeciwdziałania bezsenności); można też podawać w senności napadowej, moczeniu nocnym (enuresis nocturna), ciężkiej niedomodze mięśniowej (myasthenia gravis), jako analepticum w zapaści po zatruciu narkotykami i środkami nasennymi (np. barbituranami, alkoholem), również w nieżycie nosa i tzw. katarze siennym. W chirurgii podczas znieczulenia rdzeniowego (aby przeciwdziałać spadkom ciśnienia krwi). Przeciwwskazania. Ciężka niewydolność serca, przerost prostaty, poważne zaburzenia krążenia obwodowego, nadciśnienie, dusznica bolesna, nadczynność tarczycy. Postacie leku. Ephedrinum hydrochloricum — tabl. 0,025, amp. 0,025 i 0,05. Dawki: doustnie 0,025 g pro dosi 1—3 razy dz.; podskórnie lub domięśniowo 0,025—0,05 g pro dosi 1—2 razy dz.; dawki maksymalne per os i s.c. 0,075 g pro dosi, 0,15 g pro die. Efedryna jest składnikiem preparatów działających przeciw-

132

skurczowo, przeciwalergicznie i wykrztuśnie, stosowanych m.in. w dychawicy oskrzelowej i rozedmie płuc: tabl. Allergastmin, krople Astmin, tabl. Belladrinal, krople Kelastmin, tabl. Lumidrinal, krople Motolutan, tabl. Proasthmin. Efedryna jest również składnikiem preparatu działającego jako analepticum w zatruciach (np. narkotykami, barbituranami): krople i amp. Corphedrin oraz amp. Scophedal N w premedykacji przedoperacyjnej, Efetonina (ephetoninum), czyli DLefedryna (syntetyczna racemiczna efedryna), jest stosowana tak samo jak naturalna L-efedryna. EQUISETUM ARVENSE — SKRZYP POLNY

Ang. Field Horsetail; franc. Prele des champs; niem. Ackerschachtelhalm; ros. Chwoszcz polewo j. Występowanie. Powszechnie w całej Europie, w Polsce jako chwast. Surowiec. Ziele skrzypu polnego — Herba Equiseti. Główne związki. Flawonoidy (m.in. ekwizetryna, izokwercytryna), sole mineralne ok. 10% (m.in. 0,5—1,8% rozpuszczalnej w wodzie krzemionki), kwasy organiczne (m.in. kw. askorbowy, kw. akonitowy), saponina ekwizetonina, antywitamina B1, fitosterol, zasady organiczne (m.in. 3-metoksypirydyna). Działanie. Diureticum, metabolicum, haemostypticum. Ziele skrzypu zwiększa objętość wydalanego moczu, a wraz z nim ilość chlorków, jednak dość nieregularnie, zależnie od osobniczej wrażliwości na związki czynne oraz od stopnia upośledzenia czynności nerek. Wykazano doświadczalnie, że działanie moczopędne może być nawet silniejsze niż po podaniu teobrominy lub mocznika, ale w niektórych przypadkach w ogóle nie występuje. Stwierdzono również, że właściwości diuretyczne surowca zależą od ilości flawonoidów, natomiast saponina ekwizetonina i w mniejszym stopniu związki krzemowe powodują zmniejszenie ilości moczu. Chociaż działanie moczopędne skrzypu może być niepewne, jednak ilości wydalanych jonów chlorowych są większe niż normalnie. Metaboliczne właściwości surowca są związane z obecnością krzemu. Pierwiastek ten występuje w roślinach (np. w Herb. Polygoni avic., Herb. Galeopsidis, Herb. Pulmonariae, Rhiz. Agropyri) w postaci połączeń krzemoorganicznych, związków nieorganicznych oraz nierozpuszczalnych polimerów. Tylko część związków krzemu rozpuszcza się w wodzie i znajduje się w odwarach. Dla ludzi krzem ma znaczenie ogólnoustrojowe, dlatego wyciągi wodne zawierające ten pierwiastek wpływają na przemianę materii, na stan naczyń krwionośnych, narządów wewnętrznych, skóry, włosów, paznokci, kości.

133

W niektórych schorzeniach występują zaburzenia w gospodarce związkami krzemu, np. w miażdżycy (spadek ilości krzemu w tkance łącznej), chorobie nowotworowej (nagromadzenie w tkance nowotworowej i równocześnie obniżenie poziomu w tkance zdrowej), u osób w wieku podeszłym (zmniejszenie ilości krzemu w skórze, naczyniach krwionośnych i w kościach, zwiększenie zaś we krwi i płynach poza-komórkowych), u kobiet ciężarnych i karmiących (podwyższony poziom krzemu w osoczu krwi). Związki krzemu są czynnikiem utrzymującym odpowiednią elastyczność i odporność naskórka, tkanki łącznej i błon śluzowych, regulują przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych i utrudniają odkładanie się w nich tłuszczów, a nawet mają korzystny wpływ na aktywność hormonalną u ludzi starszych. Rozpuszczona w wodzie krzemionka łatwo wchłania się w przewodzie pokarmowym, wydala głównie z kałem, a w mniejszej ilości z moczem, gdzie spełnia rolę jednego z ochronnych koloidów, przeciwdziałających krystalizacji mineralnych składników w drogach moczowych. Ziele skrzypu ma również właściwości przeciwkrwotoczne, polegające na zwiększaniu krzepliwości krwi oraz w małym stopniu właściwości krwiotwórcze (przyrost liczby czerwonych krwinek i podwyższenie poziomu hemoglobiny). Działanie uboczne. Po długim stosowaniu skrzypu występuje niedobór witaminy B1 (tiaminy) z charakterystycznymi objawami. Zastosowanie. Jako łagodny środek moczopędny w lekkich schorzeniach dróg moczowych, zmniejszonym przesączaniu w kłębkach nerkowych, pomocniczo w gośćcu, skazie moczanowej, zatrzymaniu wody i elektrolitów (obrzęki), początkach kamicy moczowej. Również w niektórych chorobach skórnych wywołanych nagromadzeniem szkodliwych metabolitów we krwi, jednak rzadko per se, zwykle w zestawieniu z innymi surowcami. Również w niektórych zaburzeniach metabolicznych, w okresie pooperacyjnym w celu przyspieszenia gojenia i odnowy tkanki łącznej, pomocniczo w miażdżycy, większych uszkodzeniach skórki (np. oparzenia), zwiększonej przepuszczalności i zmniejszonej elastyczności ścian naczyń włosowatych, a nawet jako adiuvans w chemioterapii gruźlicy płuc. Zaleca się zwłaszcza osobom w wieku podeszłym z niedoborem krzemu, utrudnioną resorpcją soli wapnia z pokarmów oraz zespołem złego wchłaniania wskutek zmian zanikowych w błonie śluzowej przewodu pokarmowego. Korzystne jest także dla kobiet ciężarnych i karmiących dla utrzymania wysokiego poziomu krzemu w osoczu krwi. Niekiedy jako adiuvans w nadmiernych krwawieniach miesiączkowych (metrorrhagia), krwotokach macicznych (metrorrhagia), krwawieniach z żylaków odbytu, owrzodzeń okrężnicy i wrzodów

134

żołądka lub dwunastnicy, również w krwawieniach z nosa i płuc. Przeciwwskazania. Niedobór witaminy B1 z objawami zapalenia wielonerwowego (polyneuritis) i bradykardii. Przy dłuższym podawaniu wyciągów ze skrzypu należy równocześnie przyjmować tabletki Vitaminum B1 0,003 g po 1—2 dz. do ustąpienia objawów awitaminozy. Ziele skrzypu wchodzi w skład granulatów Betagran, Reumogran i Urogran oraz mieszanek ziołowych Reumosan, Cardiosan, Urosan i Pulmosan. Wyciągi wchodzą w skład płynów Betasol i Cholesol oraz pasty Fitolizyna. Postacie leku. Dec. Herb. Equiseti — 2 łyżki ziela na 11/2—2 szklanki wody (gotować 10 minut, przecedzić do termosu), pić 1/2—2/3 szklanki 2—4 razy dz. między posiłkami jako diureticum i metabolicum. Jako haemostypticum wraz z Herb. Bursae pastoris, Cort. Viburni opuli, Fol. Juglandis, Herb. Anserinae, Herb. Violae tric., Cort. Hippocastani. ERYTHRAEA CENTAURIUM — CENTURIA POSPOLITA (TYSIĄCZNIK)

Ang. Common Century; franc. Petite centauree; niem. Tausendgüldenkrautj ros. Zołototisiacznik zonticznyj. Występowanie. W Europie i półn. Afryce; w Polsce coraz rzadziej wskutek wyeksploatowania stanowisk. Surowiec. Ziele centurii (tysiącznika) — Herba Centaurii (wskaźnik goryczy = 50). Główne związki. Gorycze glikozydowe (m.in. gencjopikryna, erytrocentauryna, erytramina), związki o charakterze alkaloidów (m.in. erytrycyna), ślady olejku eterycznego, związki żywicowe, kw. oleanolowy. Działanie. Amarum, stomachicum, tonicum. Centuria należy do grupy surowców tzw. szczerogorzkich (amara pura), pobudzających wytwarzanie soku żołądkowego (patrz: Gentiana lutea). Gorycze centurii pobudzają również wydzielanie żółci i przyspieszają resorpcją związków odżywczych z pokarmów. Działania uboczne. Duże dawki mogą wywołać ból żołądka, nudności, a nawet wymioty. Zastosowanie. W bezkwaśności żołądkowej (achlorhydria gastrica) i w objawach towarzyszących nieżytowi żołądka (bóle, brak łaknienia, wzdęcia, odbijanie i zgaga). Zaleca się podawanie wyciągów z centurii rekonwalescentom po przebytych poważnych chorobach i za-biegach chirurgicznych, u których stwierdzono ogólne wyczerpanie organizmu i osłabienie

135

czynności trawiennych. Wyciąg z ziela centurii wchodzi w skład tabletek Calmagina. Postacie leku. Dec. Herb. Centaurii — 1 łyżka ziela na ½ szklanki wody, gotować 2 min, przecedzić, pić po 1/2—1 łyżce 30 min przed każdym posiłkiem. Ziele centurii jest rzadko stosowane per se, częściej jako składnik recepturowych mieszanek ziołowych; pobudzającej trawienie, np. wraz z Herb. Absinthii, Rhiz. Calami, Anth. Anthemidis, Herb, Cnici bened., Herb. Millefolii, Fol. Urticae, Rad. Saponariae, Rad. Taraxaci lub Fruct. Berberidis; wiatropędnej, np. wraz z Fruct. Anisi, Anth. Chamomillae, Fl. Millefolii, Fruct. Anethi, Herb. Anserinae, Herb. Majoranae, Rad. Glycyrrhizae, Rad. Archangelicae, Fruct. Coriandri, Fruct. Foeniculi. EUCALYPTUS GLOBULUS — EUKALIPTUS CAŁKOWY

Ang. Eucalyptus; franc. Eucalyptus commun; niem. Eukalyptusbaum; ros. Ewkalipt szarikowyj. Występowanie. W Australii, uprawiany w rejonach subtropikalnych, również w półn. Afryce, płdn. Europie, na Kaukazie i Krymie. Surowiec. Liść eukaliptusa — Folium Eucalypti; służy do otrzymywania olejku eukaliptusowego — Oleum Eucalypti. Główne związki. Olejek eteryczny 1—3% zawierający do 80% cyneolu (eukaliptolu) a-pinen, aldehyd walerianowy, masłowy i inne. Ponadto garbnik, związki żywicowe, flawonoidy (m.in. rutyna), kwasy organiczne. Działanie. Expectorans, spasmolyticum, desinficiens. Olejek eukaliptusowy pobudza czynność wydzielniczą górnych dróg oddechowych, przywraca normalne ruchy nabłonka rzęskowego, zmniejsza stan napięcia mięśni gładkich oskrzeli, upłynnia zalegającą wydzielinę i wyzwala odruch wykrztuśny. Działa również silnie przeciwbakteryjnie, zwłaszcza gdy jest wdychany w postaci aerozolu lub podczas inhalacji z parą wodną. Niszczy wówczas szybko prawie wszystkie szczepy bakterii, zwłaszcza gronkowce i paciorkowce, także antybiotykooporne. Zewnętrznie olejek działa bakteriobójczo na skórę. Analogicznie działa główny składnik olejku — cyneol. Działanie uboczne. Olejek w zetknięciu ze skórą może powodować nadwrażliwość kontaktową, pary olejku drażnią błony śluzowe oczu i jamy ustnej. Zastosowanie. W ostrych i przewlekłych stanach zapalnych jamy ustnej (stomatitis), gardła (pharyngitis), krtani (laryngitis), oskrzeli (bronchitis), również gdy jest utrudnione odkrztuszanie, gdy zalega wydzielina i towarzyszy temu męczący, tzw. suchy kaszel oraz zakażenie. Ponadto w nieżycie

136

nosa i zapaleniu zatok bocznych nosa (inhalacja), również pomocniczo w anginie i tzw. „chorobie z przeziębienia”. Zewnętrznie do odkażania skóry rąk, narzędzi, do produkcji cukierków przeciwkaszlowych itp. Olejek jest składnikiem amp. Camphochin, maści Capsiderm, emulsji Capsigel i kropli Gargarisma prophylacticum, natomiast cyneol — kropli, kapsułek, czopków Terpichol i Terpinex. Postacie leku. Ol. Eucalypti — 10—15 kropli na szklankę wrzącej wody, wziewać pary (inhalacja w warunkach domowych). Korzystniej jest stosować wraz z Ol. Lavandulae, Ol. Pini pumilionis i Ol. Menthae pip. Do wkraplania do nosa 0,5—2% roztwory w płynnej parafinie. Olejku eukaliptusowego nie podaje się obecnie pet se doustnie, lecz jedynie jako składnik preparatów. EUPHRASIA ROSTKOVIANA — ŚWIETLIK ŁĄKOWY

Ang. Drug Eyebright; franc. Euphraise officinale; niem. Gemeiner Augentrost; ros. Oczanka rostkowskaja. Występowanie. Powszechnie niemal w całej Europie; również w Polsce. Surowiec. Ziele świetlika — Herba Euphrasiae. Równowartościowego surowca dostarczają: Świetlik wyprażony — Euphrasia stricta i Świetlik zwartolistny — Euphrasia curta. Główne związki. Glikozyd irydoidowy aukubina, garbniki, kwasy fenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), olejek eteryczny ok. 0,2%, związki żywicowe, kumaryna, sole mineralne (m.in. Mg, Cu). Działanie. Antiphlogisticum, antisepticum. Wyciągi wodne z surowca wykazują właściwości przeciwzapalne, zmniejszają przepuszczalność ścian naczyń włosowatych w błonach śluzowych, hamują uwalnianie histaminy i przeciwdziałają nadmiernemu rozszerzeniu włośniczek. Działają również bakteriobójczo na gronkowce i paciorkowce, zapobiegają mikrokrwawieniom (np. w oku) oraz wiążą i unieczynniają toksyny bakteryjne. Zastosowanie. Zewnętrznie w niektórych dolegliwościach oczu o charakterze uczuleniowo-zapalnym, m.in. w zapaleniu spojówek (coniunctivitis), zapaleniu spojówek i brzegów powiek (blepharoconiunctivitis), wiosennym zapaleniu spojówek (coniunctivitis vernalis), zapaleniu brzegów powiek (blepharitis). W postaci kataplazmów w kurczu powiek (blepharismus), jęczmieniu (hordeolum) oraz w zmęczeniu wzroku spowodowanym sztucznym oświetleniem, długim czytaniem, nadwrażliwością na promienie słoneczne, promienie z ekranów telewizyjnych itp. Do wewnątrz stosuje się rzadko, działa wówczas nieznacznie ściągające i przeciwzapalnie.

137

Zastosowanie w homeopatii. 1. Zapalenie spojówek, rogówki i brzegów powiek z ostrym, palącym łzawieniem i gęstą śluzowo-ropną nadżerającą wydzieliną; 2. Katar ostry lub przewlekły charakteryzujący się wydzieliną łagodną z jednoczesnym ostrym łzawieniem. Stosuje się wewnętrznie i zewnętrznie do okładów. Postacie leku. Dec. Herb. Euphrasiae — odwar z 1—11/2 łyżki ziela na szklankę wody (gotować 5 min, przecedzić), stosować do przemywania oczu i do okładów. Kataplazmy z ziela namoczonego i ogrzanego, przykładać zawinięte w gazę na 5—10 min. Korzystnie jest łączyć z następującymi ziołami: Fol. Plantaginis, Anth. Chamomillae, Fl. Calendulae, Fl. Cyani, Fl. Millefolii, Fruct, Foeniculi, Herb. Veronicae. FILIPENDULA ULMARIA — WIĄZÓWKA BŁOTNA

Ang. Meadow Sweet; franc. Reine-des-pres; niem. Echtes Mädesuss; ros. Labaznik wiazolistnyj. Występowanie. Na dużych obszarach Europy i Azji; w Polsce na wilgotnych łąkach i brzegach wód. Surowiec. Kwiat wiązówki — Flos Ulmariae (syn. Flos Spireae). Analogicznego surowca dostarcza wiązówka bulwkowa — Filipendula hexapetala. Główne związki. Glikozydy fenolowe (m.in. spireina, monotropitozyd, salicyna), flawonoidy (m.in. spireozyd, hiperozyd, awikularyna), garbniki do 12%, olejek eteryczny ok. 0,2% (m.in. salicylan metylu, aldehyd salicylowy, wanilina), kwasy organiczne (m.in. kw. salicylowy wykryty w 1839 r. i nazwany acidum spiricum). Działanie. Antirheumaticum, diaphoreticum, diureticum. Surowiec wywiera swoiste działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe w chorobie reumatycznej, przypisywane obecności związków salicylowych, które hamują biosyntezę endogennych prostaglandyn, zapoczątkowujących i podtrzymujących stan zapalny w różnych narządach. Wyciągi z kwiatów wiązówki zwiększają również ilość wydalanego moczu (diaphoreticum), pobudzają nieznacznie czynność gruczołów potowych (diaphoreticum) oraz ułatwiają usuwanie z organizmu szkodliwych metabolitów (depurativum). Na przewód pokarmowy działają słabo ściągająco i przeciwbakteryjnie. Zastosowanie. Jako aktywny środek pomocniczy w leczeniu przewlekłego postępującego gośćca stawowego (polyarthritis chronica progressiva), zwłaszcza u osób w wieku podeszłym, z równoczesnym podawaniem chemioterapeutyków, balneoterapią, dietą i in. Również w początkowych objawach reumatyzmu mięśniowego, stanach podgorączkowych, bólach stawowych i mięśniowych oraz jako adiuvans w chorobach

138

gorączkowych, tzw. chorobie z przeziębienia i grypie, przeważnie wraz z innymi ziołami. Surowiec jest składnikiem granulatu Reumogran oraz mieszanek Pyrosan i Reumosan. Postacie leku. Dec. Flor. Ulmariae — odwar z 2 łyżek kwiatów na 11/2—2 szklanki wody (gotować 5 min, odstawić na 10 min, przecedzić do termosu), pić 1/2—2/3 szklanki 2—3 razy dz. po jedzeniu. Jako napotny wraz z Infl. Tiliae, Fl. Sambuci, Fruct. Rubi idaei; jako moczopędny wraz z Rad. Ononidis, Herb. Herniariae, Fol. Betulae, Peric. Phaseoli, Fl. Cyani, Rhiz. Agropyri, Herb. Violae tric., Fl. Pseudacaciae. FOENICULUM CAPILLACEUM — FENKUŁ WŁOSKI (KOPER WŁOSKI)

Ang. Fennel; franc. Fenouil; niem. Fenchel; ros. Fenchel aptecznyj. Występowanie. W rejonie Morza Śródziemnego, uprawiany w wielu krajach europejskich, również w Polsce. Surowiec. Owoc kopru włoskiego — Fructus Foeniculi (pochodzący z odmiany var. vulgarae, o ostrym smaku); służy do otrzymywania olejku koprowego — Oleum Foeniculi. Skład chemiczny. Olejek eteryczny do 6% (wg wymagań FP IV 3%), zawierający trans-anetol. (60—90%), fenchon (12—20%), a-pinen (1,8— 4,7%), limonen do 2,5%. Ponadto flawonoidy (m.in. pochodne kwercetyny i kemferolu), fitosterole (m.in. stygmasterol), olej tłusty, substancje woskowe i białkowe, cukry. Działanie. Spasmolyticum, stomachicum, expectorans, lactagogum. Owoce kopru włoskiego zmniejszają napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego oraz w pewnym stopniu dróg moczowych, są skutecznym środkiem wiatropędnym (carminativum), łagodzącym lub znoszącym ból wywołany wzdęciem i przywracającym prawidłowe czynności trawienne, zwłaszcza u dzieci i osób starszych. Wywiera również uchwytne działania pobudzające na czynność wydzielniczą niektórych narządów. Zwiększa wytwarzanie soku żołądkowego (stomachicum), wzmaga wydzielanie śluzu w gardle, krtani i tchawicy oraz przywraca ruch nabłonka rzęskowego (expectorans), pobudza też gruczoły mleczne, prawdopodobnie przez przysadkę mózgową (lactagogum). Owoce kopru oraz olejek eteryczny działają nieznacznie uspokajająco, gdyż zawierają trans-anetol. Stosowany zewnętrznie olejek koprowy ma właściwości bakteriobójcze i przeciwpasożytnicze (świerzbowce, wszy). Działania uboczne. Większe doustne dawki Ol. Foeniculi wywołują odurzenie, drgawki kloniczne, podrażnienie błon śluzowych żołądka i jelit, przekrwienie mózgu i płuc.

139

Zastosowanie. W mało nasilonych zaburzeniach trawiennych (ból brzucha, wzdęcia, nieregularne wypróżnianie, odbijanie, brak apetytu), w rozszerzeniu okrężnicy przez gazy (meteorismus), w zaparciach na tle spastycznym jelit (obstipatio spastica). Jako środek wykrztuśny stosuje się owoce kopru przeważnie wraz z innymi ziołami, natomiast jako środek mlekopędny zaleca się matkom karmiącym z zastrzeżeniem, że olejek eteryczny przechodzi do mleka i wówczas działa na oseski wiatropędnie. Olejek koprowy jest stosowany per se tylko wyjątkowo, częściej w zestawieniach recepturowych jako wykrztuśny i przeciwskurczowy; służy do otrzymywania Aqua Foeniculi i jest składnikiem tabletek Calmagina oraz kropli Elixir Glycyrrhizae. Owoce kopru wchodzą w skład Mel Foeniculi i mieszanek Pektosan i Neopektosan, natomiast wyciąg jest składnikiem Sir. Pini comp. Postacie leku. Fruct. Foeniculi pulv. — 1/2 łyżeczki rozdrobnionych owoców zmieszać z łyżką miodu lub powideł i podać w 2—3 porcjach po jedzeniu dzieciom lub młodzieży jako środek wiatropędny, kobietom — jako mlekopędny. Mel Foeniculi — doustnie dzieciom łyżeczkę 3—4 razy dz.; osobom starszym po łyżce kilka razy dz. jako środek wykrztuśny. Aqua Foeniculi — dzieciom po łyżeczce lub łyżce, zależnie od wieku, kilka razy dz. jako wiatropędny; również jako corrigens smakowy do mikstur. Ol. Foeniculi — doustnie 3—5 kropli na cukier lub w mleku 2—4 razy dz. po jedzeniu jako wiatropędny, częściej w zestawieniach recepturowych. FRAGARIA VESCA — POZIOMKA POSPOLITA

Ang. Wild Strawberry; franc. Fraisier des bois; niem. Wald-Erdbeere; ros. Zemlianika leśna ja. Występowanie. Niemal na całej kuli ziemskiej w klimacie umiarkowanym, w Polsce pospolita. Istnieją odmiany i mieszańce uprawne. Surowce. Liść poziomki — Folium Fragariae; owoc poziomki — Fructus Fragariae. Główne związki. Liście zawierają garbniki pirokatechinowe ok. 6%, flawonoidy (m.in. kwercetyna), ślady olejku eterycznego, kwasy organiczne (m.in. kw. askorbowy), sole mineralne. W owocach świeżych znajdują się karotenoidy, witamina C, związki cukrowe 10%, kwasy organiczne 1% (m.in. kw. salicylowy), antocyjany (m.in. fragaryna, cyjanidyno-3-glukozyd), sole mineralne. Działanie. Diureticum, adstringens. Wyciąg z liści zwiększa wydalanie moczu, a z nim jonów sodowych i chlorków (flawonoidy), usuwa z organizmu szkod-

140

liwe produkty przemiany materii w postaci rozpuszczalnych w moczu związków. Wyciąg zawiera garbniki i działa typowo dla tej grupy związków (patrz rozdz. „Farmakodynamika” str. 292). Świeże owoce poziomki są aromatycznym, wykwintnym środkiem dietetycznym i odżywczym. W medycynie ludowej są uważane za skuteczne w kamicy moczowej. Znane są przypadki uczuleń na poziomki, zwłaszcza u dzieci. Zastosowanie. Liście poziomki wyjątkowo stosuje się per se, zwykle wchodzą w skład recepturowych mieszanek moczopędnych i przeciwbiegunkowych, zwłaszcza dla dzieci i osób w wieku podeszłym. Młode liście są używane jako zastępka herbaty. Postacie leku. Dec. Fol. Fragariae — 1 łyżka liści na szklanką wody (gotować 5 min, przecedzić), pić 1/3—1/2 szklanki 2—3 razy dz. jako diureticum;, taki sam odwar z 11/2—2 łyżek liści na szklankę wody jako antidiarrhoicum. FRANGULA ALNUS — KRUSZYNA POSPOLITA Ang. Alder Buckthorn; franc. Bourdainej niem. Faulbaum; ros. Kruszina olchowidnaja. Występowanie. W całej Europie i półn.-zach. rejonach Azji; w Polsce w zaroślach i na brzegach lasów, lecz mocno wytrzebiona. Surowce. Kora kruszyny — Cortex Frangulae; owoc kruszyny — Fructus Frangulae. Główne związki. W korze do 7% mieszaniny licznych antrazwiązków (m.in. glukofrangulina A i B, frangulina A i B, glikozydowe połączenia fiscjonu, chryzofanolu i emodyny; związki nie-glikozydowe — palmidyna C, dwuantron emodyny, chryzofanol, emodyna). Ponadto związki garbnikowe, flawonoidy, szereg alkaloidów peptydowych (m.in. frangulanina, franganina), sole mineralne. W owocach znajduje się mieszanina antrazwiązków — palmidyna B, dwuantron aloeemodyny, chryzofanol i aloeemodyna. Działanie. Laxativum, cholagogum. Kora i owoce zawierają antrazwiązki działające na jelito grube i powodujące przeczyszczenie (patrz rozdz. „Farmakodynamika” str. 283). Ponadto obserwuje się zwiększenie wytwarzania żółci, jako reakcję wątroby na docierające do niej wraz z krwią nieglikozydowe antrazwiązki oraz słabe działanie bakteriobójcze. Antrazwiązki przechodzą do mleka matek karmiących. Działania uboczne. Patrz: Aloe ferox. Zastosowanie. Głównie w zaparciach przejściowych w wyniku chorób zakaźnych, zaburzeń neurologicznych, długo trwającym unieruchomieniu oraz w zaparciach przewlekłych o charakterze skurczowym (łącznie ze spazmolitykami, np.

141

Tincf. Belladonnae, Tinct. Chelidonii, Chelidoninum hydrobromicum) lub atonicznych, często występujących u osób w wieku podeszłym i w otyłości. Wypróżnienie następuje po 8—10 godzinach od chwili przyjęcia leku. Wskazane jest picie większej ilości płynów oraz w niektórych przypadkach uzupełnianie niedoboru jonów potasowych. W zaparciach spastycznych należy równolegle stosować dietę zawierającą dużo celulozy (jarzyny, owoce), natomiast w zaparciach atonicznych stosować dietę ubogą w celulozę. W zaburzeniach trawiennych z okresowymi zawarciami i niedoborem żółci, korzystnie jest stosować korę kruszyny z innymi ziołami (np. Rad. Taraxaci, Rad. Glycyrrhizae, Fol. Menthae pip., Inflor. Helichrysi, Herb. Hyperici, Herb. Anserinae, Rad. Archangelicae), przetwory kruszyny łączyć zaś z preparatami (Solaren, Boldaloina, Cholesol, Raphalamid, Terpichol). Kora kruszyny wchodzi w skład granulatu Cholegran, tabletek Gastrin, Castro, Wikalina i Pilulae laxantes oraz mieszanek ziołowych Rektosan, Sklerosan, Normosan, Degrosan oraz Species Cholagogae nr 2 i 3. Wyciągi płynne z surowca wchodzą w skład preparatów Cholesol i Rhelax. Z kory kruszyny otrzymuje się Extr. Frangulae siec., który wchodzi w skład draż. Altra, proszku Gastrochol i granulatów Neonormacol i Normogran. Przeciwwskazania. Patrz: Aloe ferox. Postacie leku. Dec. Cort. Frangulae. — 1,5 g kory w 1 szklance wody (gotować 5 min, przecedzić), jednorazowo wieczorem jako laxativum, natomiast 1/4—1/2 szklanki odwaru 2—3 razy dz. w otyłości, przewlekłej atonii jelit i lekkich zaparciach. Extr. Frangulae sic. — zwykle 0,2—0,4 g jednorazowo w proszkach jako przeczyszczający; 0,05—0,1 g pro dosi 1—3 razy dz. jako stomachicum lub pomocniczy środek żółciopędny 1 godzinę przed posiłkiem. Fruct. Frangulae, w zastępstwie kory kruszyny Dec. Fruct. Frangulae — odwar z 1/2—1 łyżki owoców na szklankę wody (gotować 3 min, przecedzić), pić 1/3—1/2 szklanki rano i wieczorem po posiłkach jako purgans; pić 1—2 łyżki 2—3 razy dz. przed posiłkiem jako stomachicum. Prep. Ramnil (ZSRR) — zawiera standaryzowany wyciąg z kory kruszyny, dawki 1—2 tabl. przed snem jako środek przeczyszczający. FRAXINUS EXCELSIOR — JESION WYNIOSŁY Ang. Ash; franc. Frene aleve; niem. Gemeiner Eschei ros. Jasien wysokij. Występowanie. W Europie, Azji Mniejszej; w Polsce w lasach, również uprawiany.

142

Surowiec. Kora jesionu (z młodych gałęzi) — Cortex Fraxini. Główne związki. Pochodne kumaryny (m.in. fraksyna, fraksydyna, izofraksydyna, eskulina, kalikantozyd), związki trójterpenowe (m.in. kw. ursolowy), garbniki, fitosterole (m.in. stygmasterol), mannit, sole mineralne. Działanie. Depurativum. Kora jesionu zwiększa nieznacznie ilość wydalanego moczu i usuwa wraz z nim szkodliwe produkty przemiany materii. Obniża również poziom kwasu moczowego we krwi wskutek przyspieszenia jego wydalania, działa także napotnie, jednak wyraźnie słabiej niż Fruct. Rubi idaei. Zastosowanie. Jako środek wspomagający w gośćcu stawowym i mięśniowym, szczególnie w przypadkach przewlekłych i u osób w wieku podeszłym, również w kamicy moczowej (urolithiasis). Pomocniczo w skazie moczanowej (arthritis urica), korzystnie wraz z allopurinolem; również w niektórych schorzeniach skórnych. Zaobserwowano także subiektywną poprawę w chorobie błędnika kostnego (otosclerosis) po zastosowaniu odwaru z mieszanki zawierającej Cort. Fraxini, Fl. Ulmariae i Fol. Ribis nigri. Postacie leku. Kory jesionu, z powodu ogólnie dość słabego działania, nie stosuje się per se, lecz wraz z innymi ziołami, np. w mieszance moczopędnej i odtruwającej z Rad. Urticae, Herb. Asperulae, Rhiz. Agropyri, Fl. Anthyllidis, Herb. Polygoni avic., Fl. Sambuci, Herb. Herniariae, Fol. Betulae. FUCUS VESICULOSUS — MORSZCZYN PĘCHERZYKOWATY

Ang. Bladder Wrack; franc. Varec vesiculeux; niem. Blasentang; ros. Fukus puzyrczatyj. Występowanie. Glon morski wód Bałtyku, Morza Północnego i północnych rejonów Atlantyku; w Polsce w Zatoce Gdańskiej. Surowiec. Plecha morszczynu — Fucus. Równowartościowy surowiec otrzymuje się z morszczynu piłkowanego — Fucus serratus. Główne związki. Organiczne połączenia jodu (ponieważ FP IV wymaga 0,1% jodu, surowiec z Bałtyku, zawierający do 0,04%, miesza się z surowcem z Atlantyku o zawartości do 3,5% jodu). Ponadto polisacharydy (kw. alginowy do 19%, fukoidyna do 7%, laminaryna ok. 2%), mannit do 10%, barwnik fukoksantyna, śladowe ilości bromu i witamin z grupy B. sole mineralne. Działanie. Metabolicum, laxans. Morszczyn dostarcza organizmowi dobrze przyswajalnych związków jodu, które zwiększają ilość wytwarzanych przez tarczycą hormonów tyroksyny i trójjodotyroniny oraz pobudzają procesy kataboliczne, zapobiegające m.in. otyłości i przerostowi gruczołu tarczowego (tzw. wole endemiczne).

143

Zawarte w surowcu polisacharydy łatwo pęcznieją w jelitach i ułatwiają wypróżnianie u osób z atonią jelit oraz zaparciem (patrz: Althaea officinalis). Zastosowanie. W niedoczynności tarczycy spowodowanej brakiem jodu oraz jako adiuvans w wolu endemicznym. Surowiec jako metabolicum jest jednak lekiem przestarzałym, pewniejsze wyniki uzyskuje się obecnie stosując sól jodowaną oraz preparaty zawierające łatwo resorbujące się połączenia jodu. Morszczyn może być skuteczny w usuwaniu uporczywych zaparć, zwłaszcza u osób otyłych i jako źródło mikroelementów dla rekonwalescentów i osób starszych. Morszczyn jest składnikiem granulatu Normogran i mieszanek ziołowych Sklerosan i Degrosan, a w przemyśle służy do otrzymywania kwasu alginowego i jego pochodnych. Postacie leku. Fucus pulv. — doustnie 1—2 łyżki sproszkowanej plechy 2 razy dz. w ½ szklanki wody lub soku owocowego jako środek rozwalniający i metaboliczny; jako laxans korzystniej stosować wraz ze sproszkowanymi ziołami: Rad. Glycyrrhizae, Fol. Sennae lub Fruct. Rhamni cathart., Rad. Althaeae. FUMARIA OFFICINALIS — DYMNICA POSPOLITA

Ang. Common Fumitory; franc. Fumeterre officinale; niem. Echter Erdrauch; ros. Dymianka aptecznaja. Występowanie. W wielu krajach klimatu umiarkowanego; w Polsce powszechnie na polach i ugorach. Surowiec. Ziele dymnicy — Herba Fumariae. Główne związki. Mieszanina alkaloidów izochinolinowych (m.in. protopina do 0,2%, synaktyna, czterohydrokoptyzyna), związki żywicowe i garbnikowe, kwasy organiczne (m.in. kw. fumarowy), flawonoidy, sole mineralne. Działanie. Cholereticum, cholagogum, diureticum. Ziele dymnicy działa na mięśnie gładkie podobnie do Herb. Chelidonii, powoduje rozkurcz jelit, dróg żółciowych i moczowych oraz naczyń krwionośnych (spasmolyticum). Następuje przywrócenie pełnej amplitudy ruchów perystaltycznych jelita, łatwiejsze przemieszczanie treści pokarmowej i uregulowanie wypróżnień. Wzrasta też ilość wydalanego moczu i obniża się ciśnienie krwi; najbardziej istotne jest jednak działanie surowca na wytwarzanie i przepływ żółci. Wykazano doświadczalnie, że w przypadku niewydolności wątroby wyciągi z dymnicy zwiększają ilość żółci proporcjonalnie dc potrzeb organizmu, natomiast przy nadmiarze żółci, hamują jej wytwarzanie. Tego rodzaju przeciwstawne działanie, zależne od stanu czynnościowego wątroby, nazwano ambocho-

144

leretycznym. Surowiec ułatwia również przepływ żółci do dwunastnicy, wskutek rozkurczającego działania na przewody żółciowe i na zwieracz bańki wątrobowo-trzustkowej. Działanie uboczne. Patrz: Chelidonium majus. Zastosowanie. W niedoborze żółci spowodowanym niewydolnością wątroby, w kamicy żółciowej niezależnie od umiejscowienia złogów (hepatolithiasis, cholecystolithiasis, choledocholithiasis), kolce żółciowej (cholecystalgia), w zespole objawów po chirurgicznym usunięciu kamieni żółciowych (cholelithotomia). Również w nadmiernym wydzielaniu żółci (hypercholia), w zespole spastyczno-nadciśnieniowym z zastojami żółci i bólem oraz w dyskinezji wywołanej skurczem zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej i w objawach towarzyszących tym schorzeniom. Dobre wyniki można również uzyskać w migrenie indukowanej przez dyskinezję żółciową, kamicę żółciową i niewydolność wątroby. Przeciwwskazania. Patrz: Chelidonium majus. Postacie leku. Dec. Herb. Fumariae — odwar z ½ łyżki ziela na szklankę wody (gotować 3 min, odstawić na 10 min, przecedzić), pić 1— 2 łyżki 2—4 razy dz. Ziele dymnicy bywa składnikiem ziół żółciopędnych, np. wraz z Rad. Taraxaci, Fol. Menthale pip., Herb. Abrotani, Rad. Glycyrrhizae, Infl. Helichrysi, Herb. Hyperici, Rad. Rhei, Herb. Anserinae. Prep. Oddibil (RFN) — draż. zawierają standaryzowany suchy wyciąg z dymnicy jako środek ambocholeretyczny. GALEGA OFFICINALIS — RUTWICA LEKARSKA

Ang. Goats Rue; franc. Galega officinal; niem. Geissraute; ros. Kozljatnik aptecznyj. Występowanie. W płdn. i środk. Europie, Azji Mniejszej; w Polsce w rejonach południowych, na mokrych łąkach. Surowiec. Ziele rutwicy — Herba Galegae. Główne związki. Alkaloidy — galegina i hydroksygalegina (pochodne guanidyny) oraz peganina (pochodna chinazolinowa), cztero-cukier stachyoza, garbnik, związek gorzki. Działanie. Antidiabeticum. Ziele rutwicy, w początkowym okresie cukrzycy, obniża poziom cukru we krwi i działa synergicznie z przeciwcukrzycowymi chemioterapeutykami z grupy pochodnych sulfonylomocznika (np. Diabetol). Związkiem czynnym w surowcu jest pochodna guanidynowa — galegina, która posłużyła za substancję modelową do syntezy całej grupy pochodnych biguanidynowych (np. Phenformin). Leki syntetyczne nie przewyższają jednak swoją wartością wyciągów z ziela rutwicy,

145

a ponadto wywierają szkodliwe działanie, m.in. powodują wystąpienie kwasicy mleczanowej. Zastosowanie. Jako środek pomocniczy w cukrzycy o przebiegu chwiejnym, również u osób otyłych; korzystnie w leczeniu skojarzonym z chemioterapeutykami przeciwcukrzycowymi przy równoczesnym zmniejszeniu ich dawki, w celu uniknięcia występowania objawów ubocznych. W lecznictwie ludowym surowiec stosuje się w celu pobudzenia laktacji u kobiet karmiących. Interakcja. Z L-dopa, stosowana w drżączce porażeniowej (następuje podwyższenie poziomu cukru u diabetyków). Postacie leku. Surowiec nie jest obecnie stosowany per se, lecz jako składnik mieszanek, np. Diabetosan, lub również z innymi ziołami, np. Herb. Abrotani, Herb. Chelidonii, Stigma Maydis, Fl, Taraxaci, Fol. Menthae pip., Fucus, Herb. Equiseti, Herb. Solidaginis. GALEOPSIS TETRAHIT — POZIEWNIK SZORSTKI

Ang. Hemp-Nettle; franc. Chanvre sauvage; niem. Gemeiner Hohlzahn; ros. Pikulnik. Występowanie. W Europie i półn. Azji, w Polsce pospolity chwast polny. Surowiec. Ziele poziewnika — Herba Galeopsidis. Surowiec handlowy jest mieszaniną gatunków występujących w Polsce, głównie Galeopsis tetrahit, Galeopsis ladanum — Poziewnik polny i Galeopsis pubescens — Poziewnik miękkowłosy. Główne związki. Garbniki do 6%, flawonoidy (pochodne skutelareiny), irydoidy (m.in. galirydo5yd), olejek eteryczny ok. 0,05%, rozpuszczalna w wodzie krzemionka ok. 0,25%, alkaloid stachydryna, saponina, goryczka, kwasy organiczne (m.in. kw. salicylowy i kw. kawowy). Działanie. Metabolicum, antiphlogisticum, expectorans. Ziele poziewnika wywiera korzystne działanie ogólno-ustrojowe, ponieważ zawiera rozpuszczalną w wodzie krzemionkę (patrz: Equisetum arvense). Wyciągi z ziela poziewnika, przyjmowane przez dłuższy okres przez gruźlików, zmniejszają zakwaszenie tkanek wskutek przesunięcia równowagi kwasowo-zasadowej i stwarzają tym samym mniej korzystne warunki do rozwoju Mycobacterium tuberculosis. Wyciągi te poprawiają mikrokrążenie krwi wokół ognisk martwiczych w płucach, ułatwiają działanie właściwych leków tuberkulostatycznych i późniejsze bliznowacenie. Ponadto mają właściwości wykrztuśne, początkowo zwiększają, a następnie zmniejszają ilość plwociny (saponina), regulują fermentację

146

w jelitach i wiążą toksyny bakteryjne (garbniki), pobudzają nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego (goryczka) oraz moczu (flawonoidy), Zastosowanie. Jako adiuvans w leczeniu gruźlicy płuc antybiotykami i innymi chemioterapeutykami, również u osób prątkujących, z obfitą ropną plwociną i obecnością czerwonych krwinek. Pomocniczo — w miażdżycy naczyń, zapaleniu błon śluzowych przewodu pokarmowego, w kamicy moczowej w celu przywrócenia równowagi między koloidami 1 krystaloidami w moczu, zmniejszonej elastyczności i zwiększonej przepuszczalności ścian naczyń włosowatych, w uszkodzeniach skóry (np. oparzenia, blizny po zabiegach chirurgicznych, ranach). Również dla rekonwalescentów i osób w wieku podeszłym w celu uzupełnienia niedoboru związków mineralnych. Jako środek moczopędny lub wykrztuśny tylko wraz z innymi ziołami. W lecznictwie ludowym ziele poziewnika jest stosowane przeciw upławom (fluor) u kobiet. Postacie leku. Dec. Herb. Galeopsidis — 2 łyżki ziela na 2 szklanki wody (zalać na noc, gotować rano 10 min pod przykryciem, przecedzić do termosu), pić 1/2—2/8 szklanki 2—3 razy dz. godzinę po posiłkach jako środek metaboliczny i przeciwzapalny. Korzystne jest stosowanie odwaru z mieszanki zawierającej Herb. Galeopsidis 25 g, Herb. Equiseti 35 g, Herb. Polygoni avic. 75 g jako adiuvans w gruźlicy oraz w miażdżycy naczyń, kamicy moczowej i innych chorobach metabolicznych. GENISTA TINCTORIA — JANOWIEC BARWIERSKI

Ang. Greenweed; franc. Genet batard; niem. Farberginster; ros. Drok krasilnyj. Występowanie. Niemal w całej Europie i Azji Mniejszej; w Polsce pospolity w lasach i zaroślach. Surowiec. Ziele janowca — Herba Genistae. Główne związki. Alkaloidy chinolizydynowe (m.in. cytyzyna, lupanina, anagiryna), flawonoidy (m.in. genistyna, genisteina, luteolina), olejek eteryczny ok. 0,03%, garbniki, związek goryczowy, sole mineralne. Działanie. Diureticum, depurativum, stimulans. Ziele janowca silnie pobudza zarówno ośrodkowy, jak i autonomiczny układ nerwowy, zwłaszcza ośrodki wegetatywne w rdzeniu przedłużonym. Pobudzenie ośrodka oddechowego zwiększa częstotliwość i amplitudę ruchów oddechowych, pobudzenie ośrodka naczynioruchowego podwyższa ciśnienie krwi; wzmaga się również transpiracja i perspiracja skóry oraz ruchy perystaltyczne jelit. Nieznacznemu pobudze-

147

niu ulega ośrodek wymiotny i ośrodek kaszlowy. Na autonomiczny układ nerwowy surowiec działa podobnie do nikotyny, a więc najpierw pobudza zwoje nerwowe, następnie je poraża (po większych dawkach), wskutek oporów w przenoszeniu bodźców w synapsach nerwowych. Omawiany surowiec odznacza się również silnym działaniem moczopędnym, umożliwiającym szybkie usunięcie z organizmu szkodliwych metabolitów. Działanie uboczne. Po dawkach wyższych od leczniczych występują kurcze toniczno-kloniczne, zbliżone do strychninowych, nudności, wymioty. Zastosowanie. Jako środek moczopędny w niewydolności nerek, niedomodze sercowo-krążeniowej w tzw. obrzęku sercowym (oedema cardiacum), pomocniczo również w chorobach przemiany materii, zwłaszcza w przewlekłym postępującym gośćcu stawowym (polyarthritis chronica progressiva), skazie moczanowej (diathesis urica), kamicy moczowej (urolithiasis) oraz w niektórych chorobach skórnych wywołanych nagromadzeniem endogennych toksyn. Działania napotne i przeczyszczające nie są wykorzystywane, natomiast ze wzglądu na zawartość alkaloidu cytyzyny wyciągi mogą mieć znaczenie w kuracji odwykowej palaczy tytoniu. Przeciwwskazania. Nadciśnienie, ostre zapalenie żołądka, jelit, wyrostka robaczkowego i nerek, ciąża, nad-czynność tarczycy. Postacie leku. Dec. Herb. Genistae — odwar z 1 łyżki ziela na szklankę wody (gotować 5 min, odstawić na 10 min, przecedzić), pić 1/2—2 łyżki, 2—3 razy dz. Jest wyjątkowo stosowany per se, niekiedy jako składnik mieszanek moczopędnych (np. wraz z Fol. Ribis nigri, Fl. Primulae, Fl. Sambuci, Fl. Pseudacaciae, Herb. Anserinae, Fruct. Foeniculi, Fol. Betulae). Prep. Tabex (LRB) — tabl. 1,5 mg cytyzyny, jako środek odwykowy w kuracjach przeciwnikotynowych; dawki 1 tabl. 5 razy dz. i stopniowo zmniejszać do 1—2 tabl. pro die. GENTIANA LUTE A — GORYCZKA ŻÓŁTA

Ang. Bitterwort; franc. Gentiane jaune; niem. Enzian; ros. Gorieczawka żółtaja. Występowanie. W Europie w rejonach górskich i podgórskich Uprawiana w wielu krajach, w Polsce jest pod ochroną. Surowiec. Korzeń goryczki — Radix Gentianae (wskaźnik goryczy = 500). Równowartościowy surowiec otrzymuje się z innych gatunków, np. z Gentiana pannonica, Gentiana punctata, Gentiana purpurea. Główne związki. Swoiste gorycze glikozydowe, m.in. amarogen-

148

tyna, oraz nietrwały gentiopikrozyd hydrolizujący do glikozy i gencjogeniny, pozbawionej smaku gorzkiego. Ponadto związki o charakterze alkaloidów (m.in. gencjanina), glikozyd gentiina, trójcukier gencjanoza, pektyny, fitosterole, emulsyna i inne. Działanie. Amarum, stomachicum, tonicum. Substancje goryczowe, nawet w bardzo dużych rozcieńczeniach, drażnią zakończenia nerwowe w kubkach smakowych języka i za pośrednictwem ośrodkowego układu nerwowego kierują bodźce do nerwów wydzielniczych w błonie śluzowej żołądka. Następuje wówczas pobudzenie wydzielania śliny, soku żołądkowego oraz śluzu zawierającego m.in. mukopolisacharydy. Siła, z jaką substancje goryczkowe pobudzają czynność wydzielniczą, zależy głównie od stanu czynnościowego żołądka, w mniejszym stopniu od ilości i intensywności samych goryczy. U ludzi zdrowych, u których proces trawienia przebiega prawidłowo, gorycze minimalnie wzmagają wydzielanie soku żołądkowego, natomiast u osób cierpiących na brak łaknienia i na dyspepsję — pobudzenie czynności trawiennej jest znaczne. Skutek ten nie występuje jednak natychmiast, lecz dopiero po upływie 1/2—1 h od chwili przyjęcia leku doustnie. Substancje goryczowe wywierają również bezpośrednie działanie na żołądek. Badania rentgenologiczne wykazały, że po upływie zaledwie 3—8 min od przyjęcia wyciągu z korzeni goryczki następowało stopniowe rozszerzenie się naczyń w błonie śluzowej żołądka oraz zwiększenie jego ruchliwości osiągające maksimum po 30—35 min. Tym też uzasadnia się przyjmowanie leków goryczowych 30 min przed posiłkiem. Stwierdzono także pobudzenie wydzielania żółci, a wskutek ogólnej poprawy trawienia — zwiększenie resorpcji związków odżywczych. Gorycze są więc, pośrednio, substancjami ogólnie wzmacniającymi organizm, określanymi jako tonicum. Wyciągi z Rad. Gentianae mają w pewnym stopniu działanie przeciwrobaczycowe głównie na owsiki u małych dzieci. U matek karmiących mogą też zmieniać smak mleka. Działania uboczne. Po dużych dawkach przekrwienie błony śluzowej żołądka, pobudzenie kurczliwości, nudności, wymioty. Zastosowanie. W zaburzeniach trawiennych z objawami bólów epigastrycznych, zgagach i biegunkach, w braku łaknienia i niestrawności, wzdęciach, ucisku w żołądku, również w następstwie ostrych i przewlekłych nieżytów żołądka i jelit. Ponadto rekonwalescentom po przebytych poważnych chorobach i operacjach jako stomachicum, cholagogum i tonicum. Dla dzieci i młodzieży oraz dla osób w wieku podeszłym z objawami wycieńczenia, niedowagi i trudnościami w przyswajaniu składników pokarmów. Dla dzieci w postaci

149

klizmy przeciw owsikom. Wyciągi z korzenia goryczki wchodzą w skład Tinct. Cinchonae comp. oraz czopków Hermorol. Przeciwwskazania. Ostry nieżyt żołądka, wrzód trawienny, krwawienia w przewodzie pokarmowym. Postacie leku. Rad. Gentianae pulv. — 0,5—1,0 g pro dosi w opłatkach 2—3 razy dz. Dec. Rad. Gentianae — łyżeczka sproszkowanego korzenia w 150—200 ml wody gotować 5 min, przecedzić, pić łyżeczką 30 min przed posiłkiem jako amarum. Extr. Gentianae spis. — 100—300 mg pro dosi w kapsułkach 2—4 razy dz. Tinct. Gentianae — 30—40 kropli w kieliszku wody 2—5 razy dz. przed jedzeniem jako stomachicum i tonicum. GLAUCIUM FLAVUM — SIWIEĆ ŻÓŁTY

Ang. Horned Poppy; franc. Pavot cornu; niem. Hormnohn; ros. Maczek żółtyj. Występowanie. W wielu krajach europejskich, zwłaszcza w Basenie Morza Śródziemnego. Również uprawiany. Surowiec. Ziele siwca żółtego — Herba Glaucii flavi; służy też do otrzymywania alkaloidu glaucyny. Główne związki. Liczne alkaloidy aporfinowe (m.in. glaucyna, protopina), goryczka (glaukopikryna), substancje śluzowe i żywicowe, sole mineralne. Działanie. Antitussivum, spasmolyticum. Glaucyna jest zbliżona budową do papaweryny, a działaniem do kodeiny. W przewodzie pokarmowym wchłania się łatwo i szybko, dociera z prądem krwi do ośrodka kaszlu w rdzeniu przedłużonym, gdzie wywiera działanie depresyjne. Następuje wówczas zmniejszenie wrażliwości tego ośrodka i osłabienie lub nawet zniesienie odruchów kaszlowych. Wprawdzie działanie to jest nieco słabsze niż kodeiny, ale w przeciwieństwie do niej dawki lecznicze glaucyny nie mają wpływu na korę mózgową, nie obniżają progu reaktywności na bodźce psychiczne i bólowe, a przede wszystkim nie wywołują stanów narkotycznych. Nie mają również depresyjnego wpływu na ośrodek oddechowy i naczynioruchowy. Ponadto glaucyna wywiera nieznaczne działanie przeciw-skurczowe na mięśnie gładkie oskrzeli, a silniejsze na naczynia krwionośne, co tłumaczy się jej właściwościami adrenolitycznymi. Działania uboczne. Stosowanie glaucyny przez dłuższy czas, nawet w dawkach leczniczych, może spowodować umiarkowany spadek ciśnienia tętniczego krwi, natomiast nie ma wpływu na motorykę jelit.

150

Zastosowanie. Jako lek przeciwkaszlowy w stanach zapalnych górnych dróg oddechowych, wskazany zwłaszcza dla dzieci, młodzieży i osób w wieku starszym. Pomocniczo — w krztuścu. Przeciwwskazania. Znacznie obniżone ciśnienie krwi. Postacie leku. Glaucyna jako bromowodorek — prep. Tussiglaucin (Herbapol) — draż. 40 mg; Glaucinum hydrochloricum (ZSRR) — tabl. 50 mg; Glauvent (LRB) — tabl. 40 mg — dawki dla dorosłych 1 draż. lub tabl. 2—3 razy dz. po jedzeniu; dzieciom odpowiednio mniej. GLECHOMA HEDERACEA — BLUSZCZYK KURDYBANEK

Ang. Ground Ivy; franc. Lierre terrestre; niem. Gundelrebe; ros. Gudra pliuszczewidnaja. Występowanie. W całej Europie; w Polsce powszechnie. Surowiec. Ziele bluszczyka — Herba Glechomae (syn. Herba Hederae terrestris). Główne związki. Substancja goryczowa glechomina, związki garbnikowe ok. 7%, kwasy organiczne, cholina, olejek eteryczny 0,06%, sole mineralne. Działanie. Depurativum, antiphlogisticum, stomachicum. Ziele bluszczyka unieczynnia częściowo toksyny bakteryjne i szkodliwe metabolity w przewodzie pokarmowym, utrudnia ich resorpcją oraz chroni wątrobę i zmniejsza jej przeciążenie. Przypuszcza się, że surowiec ma szczególne powinowactwo do błon śluzowych żołądka, jelit i dróg żółciowych, działa przeciwzapalnie, zwiększa ich odporność oraz zmniejsza przepuszczalność ścian naczyń włosowatych/Pobudza również wydzielanie soku żołądkowego, ułatwia trawienie i przyswajanie składników pokarmów. Po podaniu wyciągu z ziela bluszczyka obserwowano zwiększony przepływ żółci przez przewody żółciowe i lepsze opróżnianie pęcherzyka żółciowego. Zewnętrznie działa łagodnie ściągające, przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie. Zastosowanie. W mało nasilonej niewydolności wątroby, zmniejszonym wytwarzaniu żółci, niedokwaśności, nieżycie żołądka, jelit i dróg żółciowych, zaburzeniach trawiennych (brak apetytu, wzdęcia, ból brzucha, nieregularne wypróżnianie), pomocniczo — w kamicy żółciowej i niektórych schorzeniach skórnych. Zewnętrznie — w trądziku pospolitym, świerzbiączce, zapaleniu skóry, oparzeniu 1 stopnia. W lecznictwie ludowym jako środek w nieżycie górnych dróg oddechowych, kamicy moczowej, zapaleniu pęcherza i nawet w padaczce.

151

Postacie leku. Dec. Herb. Glechomae — odwar z 11/2 łyżki ziela na 11/2—2 szklanki wody (gotować 5 min, odstawić na 10 min, przecedzić), pić ½ szklanki 2—3 razy dz.; zewnętrznie — do przemywań, okładów i jako płukanka. Ziele bluszczyka jest zwykle stosowane w mieszankach ziołowych odtruwających, np. wraz z Cort. Fraxini, Fol. Urticae, Fl. Anthyllidis, Herb. Polygoni avic., Fol. Juglandis, Herb. Hyperici, Rad. Taraxaci, Fol. Menthae pip. GLYCYRRHIZA GLABRA — LUKRECJA GŁADKA

Ang. Liquorice; franc. Reglisse; niem. Süsscholz, ros. Sołodka gładkaja. Występowanie. Pochodzi z płdn. Europy i Azji Mniejszej, uprawiana w wielu krajach, również w Polsce. Surowiec. Okorowany korzeń z rozłogami lukrecji — Radix Glycyrrhizae (syn. Radix Liquiritiae). Główne związki. Liczne trójterpeny (m.in. kw. glicyretynowy i jego pochodna — glicyryzyna, kw. echinatowy, kw. glabrykowy, pochodna kw. oleanolowego), związki kumarynowe (m.in. umbeliferon), aminokwasy, węglowodory, betaina, cholina, fitosterole (m.in. 3sytosterol), Działanie. Antiphlogisticum, spasmolyticum, antiulcerosum, emmenagogum, Korzeń lukrecji działa przeciwzapalnie na błony śluzowe przewodu pokarmowego (trójterpeny i niektóre flawonoidy), gdyż unieczynnia histaminę powstałą wskutek uszkodzenia komórek oraz zapobiega dalszemu jej uwalnianiu. Inaktywacja histaminy, jako czynnika rozszerzającego włosowate naczynia krwionośne, zmniejsza przekrwienie błon śluzowych żołądka i dwunastnicy i tym samym osłabia stan zapalny. Równocześnie zawarte w surowcu flawonoidy hamują nadmierną przepuszczalność ścian włośniczek oraz tętniczek przedkapilarnych, ponieważ mają właściwości witaminy P. Na mięśnie gładkie lukrecja działa spazmolitycznie (flawonoidy), zmniejsza napięcie w obrębie żołądka i jelit, oskrzeli i dróg żółciowych, a tylko nieznacznie w obrębie układu moczowego i narządów rodnych; nie ma wpływu na naczynia krwionośne i na mięsień sercowy. Lukrecja przeciwdziała dyskinezji w obrębie dróg żółciowych, spowodowanej nadmiernym napięciem ścian przewodów żółciowych i zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej i tym samym zwiększa przepływ żółci do dwunastnicy. Na oskrzela działa przeciw-skurczowo i wykrztuśnie, natomiast na żołądek i dwunastnicę — przeciwzapalnie i przeciwwrzodowo. U ludzi obserwowano dość szybkie cofanie się objawów choroby wrzodowej

152

po doustnych dawkach lukrecji. Zwrócono przy tym uwagę na fakt, że trójterpeny lukrecji, o budowie zbliżonej do sterydowych hormonów kory nadnerczy (kortyzon, dezoksykortykosteron) potencjalizują właściwości przeciwzapalne tych związków, ale nie działają, jeżeli czynność kory nadnerczy jest całkowicie wyłączona (choroba Addisona — cisawica). Omawiane trójterpeny nie mogą zastąpić glikosterydów lub mineralosterydów nadnerczowych. Wymienić również należy nieznaczne działanie estrogenne wywierane m.in. przez β-sytosterol, który wykazuje 0,25% aktywności monobenzoesanu estradiolu i słabe działanie bakteriobójcze. Tak samo jak korzeń lukrecji działają wodne wyciągi (odwar, napar) oraz wyciąg lukrecjowy suchy — Extr. Glycyrrhizae siec. Działania uboczne. Większe dawki surowca lub wyciągu, przyjmowane przez dłuższy okres powodują wystąpienie obrzęków wskutek zatrzymania jonów sodu i wody w organizmie, niekiedy zawroty głowy i hipokalemię. Zastosowanie. W chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy stosuje się mieszanki ziołowe i preparaty zawierające korzeń lukrecji lub wyciąg suchy. Korzystniejsze jest stosowanie wyciągu lukrecjowego pozbawionego glicyryzyny (w Polsce nie produkowanego), który można podawać przez dłuższy czas. Leczeniu poddają się przypadki wczesne u osób młodszych. Im starszy wiek chorego i dłuższy okres trwania choroby, tym skuteczność leczenia jest mniejsza. Korzystne jest równoczesne podawanie środków zobojętniających sok żołądkowy lub zmniejszających jego wydzielanie. Surowiec i wyciąg suchy stosuje się także w przewlekłych nieżytach przewodu pokarmowego, zwłaszcza związanych z niedokwaśnością i bolesnymi skurczami. Również w lekkich stanach niedoczynności kory nadnerczy (choroba Addisona — cisawica), wraz z małą ilością kortyzonu także w stanie bardziej zaawansowanym. Korzystne wyniki uzyskuje się w niektórych chorobach skórnych, np. w rumieniu wielopostaciowym, liszaju rumieniowatym, także w stanach alergicznych, pęcherzycy i innych. Właściwości wykrztuśne, przeciwskurczowe i pobudzające ruch nabłonka rzęskowego górnych dróg oddechowych wykorzystano w nieżycie jamy ustnej, gardła i oskrzeli, zwłaszcza u dzieci i u osób w wieku starszym. W raku żołądka nie otrzymano pozytywnych wyników, jedynie przejściową poprawę samopoczucia bez zahamowania postępu choroby. Wyciąg suchy z korzenia lukrecji, wyizolowana glicyryzyna (sól sodowa dwuglukuronianu kwasu glicyretynowego) oraz sole kwasu glicyretynowego mają zastosowanie jako składniki doustnych preparatów działających neutralizująco, przeciwzapalnie i ściągające w żołądku i dwunastnicy oraz jako składniki przeciwzapalnych maści i czopków w schorzeniach skórnych i odbytu.

153

Postacie leku. Rad. Glycyrrhizae — odwar z 1/3 łyżki korzeni na szklankę gorącej wody (gotować 5—7 min), pić 1—2 łyżki 2—3 razy dz. jako expectorans i antiphlogisticum, również do płukania jamy ustnej (z dodatkiem 1/2 łyżeczki Azulanu); surowiec jest składnikiem recepturowych mieszanek ziołowych i preparatów, m.in. draż Alax, tabl. Azarina, granulatu Gastrogran, Pilulae laxantes i Mel Symphyti. Wyciąg płynny z korzenia lukrecji wchodzi w skład płynu Herbogastrin. Extr. Glycyrrhizae siec. et depur. — dawka 0,5—1 g kilka razy dz. w proszkach jako antiphlogisticum i antiulcerosum, częściej jako składnik leków recepturowych oraz preparatów złożonych, m.in. tabl. Gastro, tabl. Rabro (RFN), tabl. Rowagastrit (RFN), stosowanych w nieżytach i chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, oraz wykrztuśnych kropli Elixir Glycyrrhizae 20—30 kropli w kieliszku wody 3—5 razy dz. Ammonium glycyrrhizinicum — wchodzi w skład draż. Uldenol, stosowanych w zapaleniu i owrzodzeniu żołądka. Acidum glicyrrhetinicum — wchodzi w skład maści Biosone (RFN), działającej przeciwzapalnie na skórę oraz maści Anolan (RFN) do stosowania doodbytniczego. Sól sodowa lub dwusodowa pochodnej kwasu oleanolowego otrzymanego z soku lukrecjowego — Carbenoxolone sodium and disodium — prep. Biogastrone (RFN) — tabl. 50 mg, stosowane w chorobie wrzodowej żołądka, prep. Biogastrone — duodenal (RFN) — kaps. 50 mg stosowane w chorobie wrzodowej dwunastnicy. Zespół flawonoidów z korzenia lukrecji — prep. Likwiryton (ZSRR) — tabl. 0,1 g, stosowany jako przeciwzapalny, przeciwskurczowy i hamujący wydzielanie soku żołądkowego w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, oraz w zapaleniu żołądka. Dawki 1—2 tabl. 3—4 razy dz. po jedzeniu w ciągu 4 tygodni. GRINDELIA ROBUSTA — DOG1ĘDA WIELKA (GRINDELIA)

Ang. Grindelia herb.; franc. Grindelie; niem. Grindelienkraut; ros. Grindelia. Występowanie. W Ameryce Północnej, w Polsce rzadko uprawiana. Surowiec. Ziele doglądy (grindelii) — Herba Grindeliae. Analogiczny surowiec otrzymuje się z pokrewnych gatunków — Grindelia squarrosa i Grindelia camporum. Główne związki. Substancje żywicowe do 20% (m.in. mieszanina cyklicznych kwasów nienasyconych i ich estrów z wyższymi alkoholami), olejek eteryczny ok. 0,29%, flawonoidy do 0,7%, saponiny, fitosterol grindelol, garbnik ok. 4%, cukry redukujące, sole mineralne.

154

Działanie. Expectorans, spasmolyticum, antisepticum. Surowiec oraz wyciągi alkoholowe działają na górne drogi oddechowe, zmniejszają lepkość zalegającego śluzu, przywracają normalne ruchy nabłonka rzęskowego i napięcie mięśni gładkich oskrzeli oraz wyzwalają odruch wykrztuśny. Ułatwiają oczyszczanie drzewa oskrzelowego i niszczą bakterie wywołujące nieżyty gardła oraz oskrzeli. Związkami czynnymi są żywice, natomiast saponiny mają znaczenie pomocnicze. Właściwości moczopędne i uspokajające doględy są zbyt słabe, aby mogły wywierać działanie lecznicze. Zewnętrznie na skórę surowiec działa przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie i przeciwalergicznie. Działania uboczne. Duże, doustne dawki wyciągu z surowca mogą spowodować podrażnienie nerek i dróg moczowych. Zastosowanie. W zapaleniu gardła (pharyngitis), krtani (laryngitis), tchawicy (tracheitis) i oskrzeli (bronchitis), zwłaszcza u osób starszych i dzieci z utrudnionym odkrztuszaniem i nagromadzonym śluzem w górnych drogach oddechowych. Również w krupie rzekomym (laryngitis stridulosa), pomocniczo — w rozedmie płuc, pylicy, kaszlu u gruźlików. Zewnętrznie — w dermatozach wywołanych dotknięciem liści Primula, Ruta i in. Wyciąg z surowca wchodzi w skład kropli Astmin i Kelastmin. Przeciwwskazania. Ostre stany zapalne przewodu pokarmowego i jelit. Postacie leku. Ziele doględy nie jest dostępne w aptekach, nie produkuje się też najbardziej wartościowych wyciągów — nalewki lub wyciągu płynnego. Są stosowane dwa preparaty zawierające wyciąg z doględy — wykrztuśny i przeciwastmatyczny — Astmin, dawki 40—60 kropli 3—6 razy dz.; Kelastmin, dawki 40—60 kropli w kieliszku wody 3 razy dz. HELIANTHUS ANNUUS — SŁONECZNIK ZWYCZAJNY

Ang. Common Sunflower; franc. Helianthe; niem. Gemeine Sonnenblume; ros. Podsołnecznik odnoletnij. Występowanie. Pochodzi z Meksyku, uprawiany w wielu krajach, również w Polsce. Surowiec. Kwiat słonecznika — Flos Helianthii (są to brzeżne kwiaty języczkowe). Główne związki. Saponozydy trójterpenowe (m.in. heliantozydy A, B i C oraz ich aglikon kw. echinocystowy), alkohole trójterpenowe (m.in. arnidiol, faradiol), flawonoidy (m.in. kwercetyna i kwercymerytryna), karotenoidy (m.in. taraksantol i luteol), cholina, betaina, ksantofil.

155

Działanie. Antipyreticum, dermaticum. Kwiaty słonecznika obniżają temperaturą ciała w stanach gorączkowych i działają synergicznie ze związkami salicylowymi. Pobudzają nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego. Zewnętrznie ułatwiają wchłanianie wylewów i wybroczyn podskórnych oraz miejscowych obrzęków pourazowych, podobnie jak Flos Arnicae. Zastosowanie. Jako środek w lekkich stanach gorączkowych oraz w mało nasilonych zaburzeniach trawiennych i bezsoczności. Zewnętrznie — na miejscowe krwawe wybroczyny, stłuczenia, krwiaki, uszkodzenia naskórka, także w zapaleniu skóry, trądziku, świądzie. W lecznictwie ludowym kwiaty słonecznika są uznawane za skuteczne w malarii. Surowiec jest składnikiem mieszanki ziołowej Pulmosan. Postacie leku. Flos Helianthii — do kataplazmów na skórę. Dec. Flor. Helianthii — 11/2 łyżki kwiatów na szklankę wody(gotować 3—5 min, przecedzić), stosować do okładów i przemywań. Do wewnątrz stosuje się kwiaty słonecznika w zestawieniu z innymi ziołami: jako pomocnicza mieszanka w chorobach płucnych — miesz. Pulmosan; jako mieszanka napotna np. wraz z Fruct. Rubi idaei, Flor. Sambuci, Inflor. Tiliae, Cort. Salicis, Herb. Solidaginis; jako mieszanka pobudzająca trawienie, np. wraz z Herb. Cnici bened., Fol. Menthae pip., Herb. Hyperici, Fol. Urticae, Rad. Archangelicae, Herb. Centaurii, Rhiz. Calami. HELICHRYSUM ARENARIUM — KOCANKI PIASKOWE

Ang. Everlasting; franc. Immortelle jaune; niem. Sand-Strohblume; ros. Bessmiertnik piesczanyj. Występowanie. W środk. Europie i środk. Azji, w Polsce na terenach piaszczystych. Surowiec. Kwiatostan kocanek — Inflorescentia Helichrysi (syn. Flos Stoechados). Główne związki. Flawonoidy do 4% (m.in. izosalipurpozyd do 2%, glikozydowe pochodne naryngeniny, epigeniny i kemferolu), związki ftalidowe (m.in. 5,7-dwuhydroksyftalid), olejek eteryczny do 0,05% (m.in. p-krezol), fitosterole (m.in. glukuronid β-sytosterolu), związki kumarynowe (m.in. skopoletyna), pochodne auronu (m.in. auronol), karotenoidy, trójterpeny (m.in. kw. ursolowy). Działanie. Cholereticum, cholagogum, spasmolyticum, stomachicum. Liczne badania wykazały, że związki czynne kocanek zmniejszają napięcie mięśni gładkich jelit, pęcherzyka żółciowego i przewodów żółciowych oraz zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej, przywracają im prawidłową ruchowość,

156

zmniejszają opory dla prądu żółci, która łatwiej i regularniej dociera do dwunastnicy. Surowiec wzmaga czynność żółciotwórczą wątroby (jednak ok. 3 razy słabiej niż de-cholina) oraz działając przeciwskurczowo, ułatwia przepływ żółci. W jelitach pobudza trawienie i resorpcję składników pokarmu oraz przywraca pełną amplitudę ruchów perystaltycznych. Wyciągi z kocanek zwiększają nieznacznie wydzielanie soków trawiennych, zmniejszają stan zapalny błony śluzowej żołądka, lecz nie wykazują u ludzi uchwytnego działania moczopędnego. Zastosowanie. W niewydolności wątroby, nieznacznym przewlekłym uszkodzeniu miąższu wątroby przez różne związki toksyczne (np. pestycydy z pokarmów, lotne trucizny, niektóre leki, aflatoksyny z pleśni), niedostatecznym wytwarzaniu żółci. Również w stanach skurczowych i zapalnych przewodów żółciowych, atonii pęcherzyka żółciowego, skurczu zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej, zastoju żółci i związanych z tym zaburzeniach trawiennych. Pomocniczo w kamicy żółciowej oraz po operacjach dróg żółciowych. Niekiedy i tylko jako adiuvans w bezsoczności żołądkowej. W lecznictwie ludowym w chorobie reumatycznej i skazie moczanowej. Kocanki wchodzą w skład granulatu Cholegran i mieszanki ziołowej Cholagoga II, natomiast wyciąg jest składnikiem proszku Gastrochol i płynu Cholesol. Postacie leku. Dec. Infl. Helichrysi — odwar z 2—3 łyżek kwiatów na 2 szklanki wody (gotować 5 min, odstawić na 10 min, przecedzić do termosu), pić 1/2—2/3 szklanki 2—3 razy dz. po jedzeniu jako cholagogum i stomachicum. Prep. Flamin (ZSRR) — tabl. zawierające zespół flawonoidów z kwiatostanów kocanki, stosowane w cholecystopatiach. Cholesol (Herbapol) — płynny wyciąg z kilku ziół, m.in. kocanek stosowany w schorzeniach wątroby i dróg żółciowych; dawki po łyżeczce w ½ szklanki wody 3 razy dz. HERNIARIA GLABRA — POŁONICZNIK NAGI

Ang. Rupturewort; franc. Herniarie glabre; niem. Bruchkraut; ros. Griżnik gładkij. Występowanie, W Europie, Azji i półn. Afryce; w Polsce pospolity na nizinach. Surowiec. Ziele połonicznika — Herba Herniariae; równowartościowego surowca dostarcza Herniaria hirsuta — Połonicznik kosmaty. Główne związki. Flawonoidy ok. 2,5% (m.in. hiperozyd, rutyna, narcyzyna), saponozydy trójterpenowe ponad 3% (m.in. glabrozydy A, B i C), kumaryny (m.in. herniaryna, umbeliferon, skopoletyna),

157

kwasy organiczne (m.in. kw. glikolowy, kw. glicerowy), olejek eteryczny 0,01%, garbnik, sole mineralne. Działanie. Spasmolyticum, salureticum, bacteriostaticum. Nowoczesne badania wykazały, że połonicznik ma słabe działanie moczopędne ze względu na antagonizm różnych grup związków oraz nieznaczne działanie przeciwskurczowe na mięśnie gładkie, głównie dróg moczowych. Wyciągi z surowca mogą u niektórych tylko osób zwiększać diurezę, zależnie od stanu czynnościowego nerek, natomiast ogólnie ułatwiają wydalanie jonów sodowych i chlorkowych oraz mocznika. Mogą również rozpuszczać złogi kamieni, zwłaszcza zawierających moczany, najkorzystniej wtedy, gdy mocz jest słabo zasadowy: pH 7,0— 7,2. Obserwowano wówczas, stopniowe naruszanie struktury kamieni moczanowych prowadzące aż do ich rozpadu na krystaliczny piasek. Połonicznik wywiera także słabe działanie przeciwbakteryjne obejmujące również szczepy antybiotykooporne. W lecznictwie ludowym wielu krajów surowiec jest środkiem przeciw kamicy moczowej, tym tłumaczy się niemiecka nazwa rośliny Bruchkraut i popularna francuska Casse pierre. Zastosowanie. W schorzeniach dróg moczowych, głównie w skąpomoczu, przewlekłym zapaleniu kłębków nerkowych (glomerulonephritis), moczowodu (nephritis) i pęcherza (cystitis), profilaktycznie w skłonności do kamicy moczowej oraz w kamicy in situ, szczególnie skutecznie w kamicy moczowodowej (ureterolithiasis) i pęcherzowej (cystolithiasis). Surowiec wchodzi w skład mieszanki ziołowej Urosan, a wyciągi w skład draż. Amionin i pasty Fitolizyna. Przeciwwskazania. Ostre zapalenie kłębków nerkowych, krwawienia oraz ostry nieżyt żołądka i dwunastnicy, zmiany nowotworowe w obrębie dróg moczowych. Postacie leku. Dec. Herb. Herniariae — 1/2—1 łyżka ziela na 1—11/2 szklanki wody (gotować 5 min, odstawić na 10 min, przecedzić), pić 1/3 szklanki 3 razy dz. między posiłkami. Ziele połonicznika jest często składnikiem recepturowych mieszanek moczopędnych i przeciwkamicowych, np. wraz z Peric. Phaseoli, Fl. Cyani, Stigma Maydis, Herb. Solidaginis, Rhiz. Agropyri, Rad. Petroselini, Fol. Betulae, Rad. Ononidis, Herb. Polygoni avic., Herb. Equiseti. HUMULUS LUPULUS — CHMIEL ZWYCZAJNY

Ang. Hop; franc. Houblon commun; niem. Hopfen; ros. Chmiel obyknowiennyj. Występowanie. W Europie i środk. Azji; w Polsce w zaroślach i nad brzegami rzek, uprawiany w dużych ilościach.

158

Surowce. Owocostan chmielu (tzw. szyszka chmielowa) — Strobilus lupuli; lupulina (gruczoły chmielowe z powierzchni owocostanów) — lupulinum (syn. Glandulae lupuli). Główne związki. Owocostany zawierają olejek eteryczny do l,6% (m.in. humulen ok. 50%, mircen ok. 25%, farnezen, β-kariofilen), związki żywicowe ok. 10% (m.in. humulon, lupulon), flawonoidy (m.in. pochodne kemferolu, kwercetyna i epigeniny), garbniki do 5%, trójterpeny (m.in. hopanon), związki purynowe (m.in. adenina), związki aminowe (m.in. cholina). Lupulina zawiera olejek eteryczny do 6% (wg FP IV 1%), związki żywicowe do 50%, substancje woskowe do 25% i związki tłuszczowe. Działanie. Sedativum, stomachicum, antisepticum, anaphrodisiacum. Owocostany chmielu i lupulina działają hamująco na czynność kory mózgowej, zmniejszają wrażliwość niektórych ośrodków w rdzeniu przedłużonym i rdzeniu kręgowym, utrudniają przenoszenie bodźców do mózgu i wywierają uchwytne działanie uspokajające, zwłaszcza na sferą płciową w mózgu. Oba surowce mają również właściwości przeciwskurczowe, zmniejszają napięcie mięśni gładkich jelit i dróg moczowych oraz zwiększają wydalanie moczu. Wyciągi chmielowe pobudzają też wydzielanie śliny, soku żołądkowego i śluzu bogatego w mukopolisacharydy, ułatwiają trawienie pokarmów i wykorzystywanie ich składników przez organizm. Odznaczają się również silnym działaniem bakteriobójczym wobec licznych drobnoustrojów Gramdodatnich, Gram-ujemnych, antybiotykoopornych, a nawet prątków gruźlicy ludzkiej, oraz słabym działaniem estrogennym u kobiet przyjmujących regularnie wyciągi z surowca. Ostatnio badacze japońscy wykazali wysoką aktywność przeciwnowotworową gorzkich składników chmielu. Zewnętrznie surowiec działa przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie. Zastosowanie. Jako lek uspokajający w stanach zmęczenia i wyczerpania nerwowego, przy trudnościach w zasypianiu na tle nerwowym, zbytniej pobudliwości nerwowej i płciowej, zaburzeniach miesiączkowych. Również w zaburzeniach trawiennych, nadmiernej fermentacji jelitowej, niedokwaśności, wzdęciach, odbijaniu, bólu brzucha i innych objawach wskazujących na łagodny przewlekły nieżyt przewodu pokarmowego. Pomocniczo stosuje się chmiel w gruźlicy (wraz z ziołami zawierającymi rozpuszczalną krzemionkę i z chemioterapeutykami), w nefropatiach powodujących zmniejszenie diurezy (jako składnik odpowiednich mieszanek ziołowych), w stanach przednowotworowych i w raku żołądka, pęcherzyka żółciowego, wątroby i płuc, przy równoczesnym stosowaniu innych sposobów leczenia, oraz w stanach pooperacyjnych po usunięciu tkanki rakowej. Zewnętrznie (kataplazmy) — w zapaleniu korzeni nerwowych, bólach reumatycznych, za-

159

paleniu skóry. Wyciąg z chmielu jest składnikiem kropli Nervosol i syropu Passispasmin. Postacie leku. Inf. Strobili lupuli — napar z łyżki „szyszek” na szklanką wody, pić 2—3 razy dz. 1/4—1/3 szklanki jako środek pobudzający trawienie, przeciwskurczowy i wzmacniający. Jako uspokajający korzystnie wraz z Rad. Valerianae, Pl. Crataegi, Herb. Hyperici, Fol. Menyanthidis, herb. Leonuri card., Fol. Melissae, Fol. Menthae pip; jako emmenagogum wraz z Fl. Malvae arbor., Cort. Viburni opuli, Fol. Salviae; pomocniczo w gruźlicy wraz z Herb. Galeopsidis, Fol. Juglandis, Herb. Equiseti, Herb. Pulmonariae; pomocniczo przeciwnowotworowo wraz z Fl. Calendulae, Herb. Hyperici, Anth. Chamomillae, Rad. Symphyti, Rad. Glycyrrhizae, Herb. Fumariae, Fol. Plantaginis. Lupulinum — doustnie 0,25 g w opłatku 2—4 razy dz. po jedzeniu jako antinervinum. HYDRASTIS CANADENSIS — GORZKNIK KANADYJSKI

Ang. Golden Seal; franc. Hydraste du Canada; niem. Kanadische Gelbwurzel; ros. Gidrastis kanadskij. Występowanie. W lasach wschodniego wybrzeża Ameryki Północnej, również tam uprawiany. Surowiec. Kłącze gorzknika — Rhizoma Hydrastidis. Główne związki. Alkaloidy izochinolinowe do 8,6% (m.in. hydrastyna do 3,5%, berberyna do 3%, czterohydroberberyna do 1%, berberastyna). Podczas suszenia surowca część hydrastyny ulega utlenieniu do hydrastyniny i kwasu opianowego. Działanie. Haemostaticum uterinum, stomachicum. Wyciągi z surowca wykazują wybiórcze działanie na mięsień macicy. Już małe dawki podwyższają jego napięcie i siłę samoistnych skurczów oraz hamują krwawienia; nie działają natomiast w krwawieniach z innych narządów. Ze względu na intensywnie gorzki smak zwiększają wydzielanie soku żołądkowego, pobudzają też sekrecję błon śluzowych jelit. Działania uboczne. Po dawkach leczniczych mogą wystąpić nudności i wymioty z objawami towarzyszącymi (ból głowy, bezsenność, ucisk w piersiach, bradykardia). Długotrwałe przyjmowanie gorzknika wywołuje stan ogólnego pobudzenia, halucynacje i omdlenia. Zastosowanie. W bardzo obfitych krwawieniach miesiączkowych (menorrhagia) i jedynie pomocniczo w krwotokach macicznych (metrorrhagia), natomiast nie skutkują w krwotokach po porodzie. Wyciąg z gorzknika stosuje się per se również w bezsoczności (achylia gastrica), trudnościach w trawieniu i niedostatecznym przyswajaniu składników pokarmów.

160

Postacie leku. Extr. Hydrastidis fluid. — doustnie 10—30 kropli w kieliszku wody 2—4 razy dz. jako haemostaticum; 10—15 kropli przed jedzeniem jako stomachicum. HYOSCYAMUS NIGER — LULEK CZARNY

Ang. Black Henbane; franc. Jasquiame noire; niem. Schwarzes Bilsenkraut; ros. Bielena czornaja. Występowanie. W całej Europie, również w Polsce jako roślina ruderalna. Surowiec. Liść lulka czarnego — Folium Hyoscyami. Główne związki. Alkaloidy tropanowe 0,02—0,18%, głównie Lhioscyjamina, skopolamina (do 30% w zespole alkaloidów), bardzo mało atropiny. Działanie. Parasympatolyticum, spasmolyticum, sedativum, analgeticum. Liść lulka zawiera te same alkaloidy (w znacznie mniejszej ilości) i działa analogicznie jak Fol. Belladonnae i Fal. Stramonii. Działanie wyciągu z surowca nie jest jednak stałe ze wzglądu na zmienne proporcje L-hioscyjaminy i skopolaminy. Oba alkaloidy porażają zakończenia nerwów przy-współczulnych, wywołują rozkurcz mięśni gładkich w narządach wewnętrznych, hamują wydzielanie śliny, śluzu, potu i soku żołądkowego, rozszerzają źrenice oka. Natomiast w działaniu ośrodkowym różnią się, gdyż L-hioscyjamina pobudza niektóre ośrodki mózgowe, natomiast skopolamina poraża je, wywołuje ogólne uspokojenie, otępienie, zmniejsza wrażliwość na bodźce zewnętrzne, osłabia wolą. Wyciąg olejowy z liści lulka (Oleum Hyoscyami) poraża nerwy czuciowe w skórze, po zastosowaniu zewnętrznym działa więc przeciwbólowe. Działania uboczne. Patrz: Atropa belladonna. Zastosowanie. Wyciągi z lulka są obecnie rzadko stosowane per se, wyjątkowo jako środek przeciwskurczowy w obrębie przewodu pokarmowego i dróg moczowych, częściej natomiast w celu złagodzenia stanu pobudzenia nerwowego, np. w histerii, laku, uczuciu zagrożenia, skłonności do choroby lokomocyjnej. Większe znaczenie ma Ol. Hyoscyami stosowany zewnętrznie do wcierań w bólach stawowych i mięśniowych na tle gośćcowym, w zapaleniu korzeni nerwowych, nerwobólach i w nieżycie oskrzeli. Przeciwwskazania. Patrz: Atropa belladonna. Liście lulka służą do sporządzania Extr. Hyoscyami siec., Ol. Hyoscyami oraz wyciągu gęstego, który wchodzi w skład maści Capsiplex.

161

Postacie leku. Fol. Hyoscyami, pulv. — dorosłym doustnie 0,2 g pro dosi w opłatkach, kaps. 2—3 razy dz. jako środek przeciwskurczowy i uspokajający. Extr. Hyoscyami siec. — dorosłym 15—50 mg pro dosi 2—5 razy dz.; dawka maksymalna 0,3 g pro d/e. Ol. Hyoscyami — zewnętrznie do wcierań jako analgeticum. HYPER1CUM PERFORATUM — DZIURAWIEC ZWYCZAJNY

Ang. St. Johns Wort; franc. Millepertuis; niem. Johanniskraut; ros. Zwieroboj prodirjawlennyj. Występowanie. W Europie i Azji; w Polsce powszechnie na łąkach i ugorach; znane są liczne mieszańce. Surowiec. Ziele dziurawca — Herba Hyperici; świeże kwiaty służą do otrzymywania wyciągu olejowego. Główne związki. Flawonoidy do 4% (m.in. hiperozyd, rutyna, kwercetyna), naftodwuantrony do 0,14% (m.in. hiperycyna, protohiperycyna), garbniki katechinowe do 8%, leukoantocyjanozydy, olejek eteryczny do 1% (m.in. alifatyczne węglowodory i aldehydy, αpinen, gurjunen), kwasy wielofenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), cholina, fitosterole, hipertoryna, związki cukrowe. Działanie. Spasmolyticum, vasotonicum, psychosedativum, antisepticum, dermaticum. Dziurawiec jest jedną z najbardziej wszechstronnie działających roślin leczniczych. Działa przeciwskurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i naczynia krwionośne oraz w małym stopniu na drogi moczowe. Następuje powolny, stopniowy spadek napięcia ścian w tych narządach (flawonoidy, hyperycyna). Ilość wydalanego moczu zwiększa się nieznacznie i nieregularnie (flawonoidy, olejek eteryczny). Ponieważ dziurawiec zawiera duże ilości katechin (garbniki), działa również na drobne naczynia krwionośne, zwłaszcza na włośniczki i tętniczki przedkapilarne, analogicznie do witaminy P (patrz: Viola tricolor). Omawiany surowiec ma właściwości przeciwbakteryjne, zarówno po podaniu doustnie, jak i zewnętrznie na skórę i błony śluzowe. Stwierdzono, że hamuje wzrost Streptococcus aureus oraz innych drobnoustrojów Gram-dodatnich, natomiast nie działa na drobnoustroje Gram-ujemne i na grzyby. Na błony śluzowe i uszkodzone miejsca skóry wyciągi z dziurawca działają ściągająco i antyseptycznie (garbniki). Mniej znane od wymienionych są właściwości przeciwdepresyjne, ponieważ uwidaczniają się dopiero po podaniu większych dawek wyciągu z dziurawca zawierającego hiperycynę, np. Succus Hyperici. Hiperycyna ma intensywną czerwoną barwę, jest zbliżona budową do hematoporfiryny i działa skutecznie w psy-

162

chozach i stanach nerwicowo-depresyjnych. Jest to związek fotodynamiczny, zwiększający u ludzi i zwierząt zdolność absorpcji promieni nadfioletowych, katalizujący niektóre procesy wewnątrzwydzielnicze i wpływający korzystnie na mechanizmy biochemiczne w organizmach opanowanych przez nowotwory złośliwe. Hiperycyna jako dobrze rozpuszczalna w alkoholu i olejach tłustych, znajduje się w Succ. Hyperici i w Ol. Hyperici, natomiast brak jej w odwarze lub naparze, gdyż nie rozpuszcza się w wodzie. Wyciągi olejowe ze świeżych kwiatów dziurawca, tzw. Oleum Hyperici są stosowane zewnętrznie i działają przeciwzapalnie w niektórych dermatozach. Działania uboczne. Wyciągi zawierające hiperycynę, po podaniu doustnym i po zbyt długiej ekspozycji na promienie nadfioletowe, powodują zaczerwienienie skóry, pęcherze, wewnętrzne krwawienia i ogólne osłabienie. Zastosowanie. W zaburzeniach czynnościowych wątroby, zmniejszonym przepływie żółci przez drogi żółciowe, skurczu zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej, stanach zapalnych żołądka i jelit oraz przewodu żółciowego, wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego (colitis ulcerosa), skurczu odźwiernika (pylorospasmus), skurczu obwodowych naczyń żylnych. Pomocniczo — w skąpym wydalaniu moczu, kamicy żółciowej, zastojach krążenia w kończynach, nadmiernej przepuszczalności i łamliwości włośniczek oraz w przewlekłym gośćcu i skazie moczanowej. Jako psychosedativum w ogólnym wyczerpaniu nerwowym, stanach depresyjnych wywołanych zaburzeniami czynnościowymi, urazami lub w okresie przekwitania, w psychozach okresowych (melancholia), zaburzeniach równowagi nerwowej (neurodystonia), objawach niepokoju; dla dzieci w moczeniu nocnym (enuresis noctura), lęku nocnym (pavor nocturnus) i stanach nerwicowych. Pomocniczo — w depresjach po wstrząśnieniu mózgu, ciężkich kontuzjach i operacjach. Zewnętrznie na -wrzody, odmrożenia, oparzenia I i II stopnia, owrzodzenia żylakowe, wyprzenie (impetigo), rany trudno gojące się, blizny i na miejsca pozbawione pigmentu (vitiligo). Ponadto w zapaleniu dziąseł, gardła, jamy ustnej i pomocniczo w przyzębicy. Przeciwwskazania. Nadwrażliwość na promienie nadfioletowe, wysoka gorączka, poważne uszkodzenie wątroby i nerek. Ziele dziurawca służy do sporządzania Intr. Hyperici i Succ. Hyperici oraz jest składnikiem granulatu Gastrogran i Normogran i mieszanek ziołowych Cholagoga nr 1 i 2, natomiast wyciągi z ziela wchodzą w skład preparatów Herbogastrin, Guttae stomachicae i Hemostin. Zastosowanie w homeopatii. Uszkodzenie nerwów obwodowych spowodowane cięciem, ukłuciem, zmiaż-

163

dżeniem lub rozerwaniem, z silnymi bólami przebiegającymi wzdłuż nerwów; 2. Wstrząśnienie mózgu lub rdzenia przedłużonego; 3. Stany depresyjne u osób z miażdżycą, przede wszystkim naczyń mózgowych lub po wstrząśnieniu mózgu bądź udarze mózgowym. Postacie leku. Dec. Herb. Hyperici — 1—1 1/2 łyżki ziela na 2 szklanki wody, gotować 5 min, odstawić na 10 min, przecedzić do termosu, pić 1/3—1/2 szklanki 3 razy dz. przed jedzeniem; jako diureticum np. z Rad. Ononidis, Fruct. Juniperi, Herb. Solidaginis, Fol. Betulae, Fruct. Rosae, Intr. Hyperici — 1/2—1 łyżeczka w kieliszku wody 2 razy dz. po jedzeniu, dzieciom 20—40 kropli jednorazowo. Succ. Hyperici — dawkowanie jak wyżej; zewnętrznie do pędzlowania dziąseł i smarowania miejsc bielaczych 15 min przed naświetleniem. Ol. Hyperici (50 g świeżych kwiatów zwilżyć 50 ml etanolu 96°, dodać 250 ml oleju słonecznikowego, postawić w naczyniu na parze i ogrzewać 2—3 h, aż kwiaty staną się kruche, odcedzić, intensywnie czerwony płyn przelać do butelki) — do stosowania zewnętrznego w dermatozach. Prep. Nowoimanin (ZSRR) — płyn zawiera frakcję bakteriobójczą ziela dziurawca; stosuje się zewnętrznie 0,1% roztwory do okładów, tamponów, obmywań (m.in. oparzenia, ropne zapalenie ucha); prep. Peflawit (LRB) — tabl. zawierają zespół katechin, zastosowanie analogiczne jak rutyny; prep. Hyperforat (RFN) — krople, draż., amp. zawierają hiperycynę, zastosowanie jako psychosedativum. HYSSOPUS OFFICINALIS — HYZOP LEKARSKI

Ang. Hyssop; franc. Hyssope officinale; niem. Ysop; ros. Issop aptecznyj. Występowanie. W krajach śródziemnomorskich; w Polsce uprawiany. Surowiec. Ziele hyzopu — Herba Hyssopi. Główne związki. Olejek eteryczny ok. 1% (m.in. pinokamfen, pinen, cyneol, kamfen), garbniki do 8%, flawonoidy (m.in. diosmina), związki trójterpenowe (m.in. kw. oleanolowy, kw. ursolowy), fitosterol. Działanie. Carminativum, expectorans, antihydroticum. Wyciągi z surowca zmniejszają nieznacznie napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego, przywracają normalne ruchy perystaltyczne jelit, pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, mają właściwości wiatropędne. Działają również przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie (garbniki, olejek eteryczny), ułatwiają odkrztuszanie i wydzielanie śluzu w górnych drogach oddechowych, gdyż wzmagają ruch nabłonka

164

rzęskowego, oraz hamują czynności gruczołów potowych za pośrednictwem ośrodkowego układu nerwowego, analogicznie jak Fol. Salviae. Zastosowanie. W nieżycie przewodu pokarmowego, nadmiernej fermentacji, wzdęciach, zmniejszonym łaknieniu, nie-. regularnych wypróżnieniach. Pomocniczo — w nieżycie gardła (laryngitis), przewlekłym nieżycie oskrzeli (bronchitis), nadmiernej potliwości (hyperhidrosis) i osłabieniu diurezy. Zewnętrznie — tło płukania w zapaleniu dziąseł, jamy ustnej i gardła. Wyciąg z surowca jest składnikiem kropli Pectosol. Postacie leku. Infus. Herb. Hyssopi — napar 1—11/2 łyżki ziela na szklankę wody, pić 1/3—1/2 szklanki 2—3 razy dz. po jedzeniu; ten sam napar jest stosowany jako płukanka. Surowiec jest zwykle zalecany jako składnik recepturowych mieszanek ziołowych: wiatropędnej (np. wraz z Anthod. Chamomillae, Fruct. Coriandri, Rhiz. Calami, Fol. Menthae pip., Herb. Hyperici, Herb. Origani); wykrztuśnej (np. wraz z Fol. Farfarae, Herb. Thymi, Fol. Plantaginis, Red. Glycyrrhizae, Fl. Primulae, Fruct. Foeniculi); przeciwpotnej (np. wraz z Fol. Salviae, Fl. Rhoeados, Fol. Juglandis). INULA HELENIUM — OMAN WIELKI

Ang. Elecampanae; franc. Grande Aunee; niem. Echter Alant; ros. Diewjasil wysokij. Występowanie. W Europie i środk. Azji; w Polsce dość powszechnie w zaroślach, przy źródłach i na zrębach, również uprawiany. Surowiec. Korzeń omanu — Radix Inulae. Główne związki. Olejek eteryczny do 30% (m.in. alantolakton, izoalantolakton, dwuhydroalantolakton), fitosterole (m.in. stygmasterol), inulina do 40%, sole mineralne. Działanie. Expectorans, digestivum. Wyciąg z korzenia omanu, po podaniu doustnym, rozrzedza wydzielinę zalegającą w górnych drogach oddechowych, przywraca naturalny ruch nabłonka rzęskowego i pobudza odruch wykrztuśny. Równocześnie zmniejsza się nasilenie ataków kaszlu. Znaczenie ma również działanie przeciwbakteryjne surowca niszczące drobnoustroje (obficie rozwijające się w zakażonej jamie ustnej i gardle), które wytwarzają toksyny uszkadzające naczynia włosowate i wzmagające stan zapalny. Surowiec działa także na przewód pokarmowy i niektóre narządy wewnętrzne. Ze względu na gorzki smak, pobudza nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego, zwiększa również w małym stopniu, ilość wytwarzanej żółci, poprawia

165

i reguluje czynności trawienne, zapobiega nadmiernej fermentacji. Stwierdzono, że korzeń omanu ma słabe właściwości przeciwrobaczycowe, przypisywane obecności heleniny, stanowiącej mieszaninę alantolaktonu i jego pochodnych. Zastosowanie. W zapaleniu gardła (pharyngitis), jamy ustnej (stomatitis), oskrzeli (bronchitis), uporczywym kaszlu, także u gruźlików (często wraz z kodeiną, narkotyną i in.) oraz w trudnościach w odkrztuszaniu, przeciw zaleganiu i wysychaniu wydzieliny, podrażnieniu i zaczerwienieniu gardła. Również w zaburzeniach trawiennych (ból brzucha, wzdęcia, niedobór soków trawiennych i in.), przede wszystkim na tle bakteryjnym oraz wywołanych obecnością jelitowych robaków. W lecznictwie ludowym w zapaleniu nerek i dróg moczowych. Polifruktozan inulinę, najpierw wykrytą w korzeniu omanu, stosowano do określania stopnia przesączania kłąbkowego (inulin clearance test) świadczącego o wydolności nerek. Surowiec jest składnikiem mieszanki Pektosan i tabl. Azarina, natomiast wyciąg — kropli Pectosol. Postacie leku. Inf. Rad. Inulae — napar z łyżki korzeni na 1—1 1/2 szklanki wody, pić 1—3 łyżki kilka razy dz. między posiłkami jako środek wykrztuśny; natomiast 30 min przed jedzeniem jako pobudzający trawienie; a po jedzeniu jako wiatropędny. Korzeń omanu jest częstym składnikiem recepturowych mieszanek ziołowych: wykrztuśnej, np. wraz z Fl. Lamii albi, Fol. Farfarae, Fl. Primulae, Herb. Thymi, Fol. Menthae pip., Herb. Violae tricol., Fol. Salviae, Herb. Marrubii; wiatropędnej, np. wraz z Fruct. Anisi, Fl. Millefolii, Herb. Hyssopi, Rhiz. Calami, Rad. Glycyrrhizae, Rad. Levistici, Herb. Origani, Herb. Hyperici, Anth. Anthemidis; żółciopędnej, np. wraz z Herb. Fumariae, Fol. Menthae pip., Herb. Anserinae, Herb. Millefolii, Herb. Agrimoniae, Herb. Solidaginis, Herb. Cnici bened., Herb. Dracunculi. IRIS GERMANICA — KOSACIEC NIEMIECKI

Ang. German Iris; franc. Iris germanique; niem. Deutsche Schwertlilie; ros. Kasatik germanskij. Występowanie. W Basenie Morza Czarnego i Morza Śródziemnego, uprawiany w Polsce i wielu innych krajach. Surowiec. Kłącze kosaćca (okorowane) — Rhizoma Iridis. Inne gatunki: Iris pallida — Kosaciec blady oraz Iris florentina — Kosaciec florencki dostarczają równowartościowego surowca. Główne związki. Olejek eteryczny 0,2—0,3% (m.in. iron, kw. mirystynowy), garbniki 6—8%, związki cukrowe ok. 6%, olej tłusty ok. 8%, flawonoidy, irydyna, skrobia ok. 50%, sole mineralne, śluz do 10%.

166

Działanie. Expectorans, diureticum. Surowiec działa powlekające (śluz), powoduje pęcznienie zalegającej wydzieliny w górnych drogach oddechowych, przywraca naturalny ruch nabłonka rzęskowego i wyzwala odruch wykrztuśny. Wyciągi wodne nieznacznie zwiększają wydalanie moczu (flawonoidy) i działają słabo ściągająco oraz przeciwbakteryjnie (garbniki) na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Działania uboczne. Osoby uczulone na surowiec reagują wysypką, nieżytem nosa. Zastosowanie. Wyłącznie jako składnik wykrztuśnych lub moczopędnych mieszanek ziołowych. Dawniej kłącze kosaćca podawano małym dzieciom do „przecierania zębów”, zaniechano tego jednak ze względu na częste wywoływanie zakażeń jamy ustnej. Kłącze kosaćca wykorzystuje się w przemyśle chemicznym do produkcji perfum. Zastosowanie w homeopatii. 1. Migrena z nudnościami, której pierwszymi objawami są często mroczki przed oczyma; 2. Nieżyty i stany zapalne całego przewodu pokarmowego z uczuciem pieczenia. Ślinotok. Nudności i wymioty o zawartości wodnistej lub kwaśnej oraz podrażnienie wątroby i trzustki; 3. Częste wymioty niemowląt; 4. Neuralgie nerwu trójdzielnego lub kulszowego. Postacie leku. W mieszankach ziołowych: wykrztuśnej, np. wraz z Fruct. Foeniculi, Fl. Malvae, Fol. Farfarae, Rad. Glycyrrhizae, Herb. Thymi, Fol. Plantaginis, Rad. Primulae; moczopędnej, np. wraz z Fol. Betulae, Herb. Equiseti, Fl. Pseudoacaciae, Fl. Cyani, Herb. Violae tric., Stigma Maydis, Fruct. Petroselini. JUGLANS REGIA — ORZECH WŁOSKI

Ang. Walnut; franc. Noyer commun; niem. Walnuss; ros. Oriech grieckij. Występowanie. W Europie i Azji, często sadzony w ogrodach. Surowiec. Liść orzecha włoskiego — Folium Juglandis. Główne związki. Garbniki elagowe ok. 5%, flawonoidy (glikozydy kemferolu i kwercetyny), mezoinozyt, kw. askorbowy ok. 370 mg%, karotenoidy, kw. elagowy, ślady olejku eterycznego oraz 5-oksy-1,4naftochinon jako produkt odszczepienia glukozy od juglonu. Działanie. Antiphlogisticum, bactericidum, haemostaticum, depurativum. Wyciągi z -surowca zawierają garbniki i działają typowo dla tej grupy związków (patrz: rozdział „Farmakodynamika” str. 292). Mają one również właściwości przeciwkrwotoczne, wywierane przez kw. elagowy oraz przez 5-oksy-1,4-naftochi-

167

non, zbliżony budową do witaminy K. Po podania doustnym wyciągów z liści orzecha włoskiego zmniejszają się lub ustają krwawienia wewnętrzne z uszkodzenia naczyń w błonie śluzowej przewodu pokarmowego, jednocześnie następuje poprawa apetytu (zwiększone wydzielanie soków trawiennych) oraz zobojętnianie i usuwanie z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii. Zastosowanie. W przewlekłych nieżytach żołądka i jelit, niezbyt nasilonej biegunce, zwłaszcza u małych dzieci, nieznacznych krwawieniach z uszkodzonych naczyń włosowatych w przewodzie pokarmowym, nadmiernej fermentacji jelitowej, wzdęciach i braku łaknienia. Zewnętrznie — w zapaleniu jamy ustnej, dziąseł, migdałków, gardła (płukanie), w zapaleniu spojówek (przymoczki) wraz z Fl. Millefolii, Fl. Cyani, Herb. Euphrasiae i Anth. Chamomillae, w chorobach skórnych: w trądziku (acne), zarówno opryszczkowym, jak i krostkowym (acne pustulosa), w zapaleniu opryszczkowym i ropnym skóry, świerzbiączce (neurodermatitis), wyprzeniu noworodków, nadmiernej potliwości, zwłaszcza nóg, w zapaleniu sromu i pochwy z upławami. Pomocniczo — w toczniu gruźliczym (lupus vulgaris). W medycynie ludowej ma również zastosowanie świeża, niedojrzała zielona naowocnia (zawiera dużo garbników), którą w postaci nalewki lub odwaru podaje się w biegunkach bakteryjnych, nieżytach i krwawieniach jelitowych oraz przeciw glistom jelitowym. Postacie leku. Dec. Fol. Juglandis — 1/2—1 łyżka liści na szklankę gorącej wody (gotować 3 min, przecedzić), pić 1/4—1/3 szklanki 2—3 razy dz.; również do użytku zewnętrznego (płukania, przemywania, okłady, irygacje). Najczęściej stosuje, się liście orzecha włoskiego w recepturowych mieszankach ziołowych: zapierającej, np. wraz z Rhiz. Tormentillae, Rhiz. Bistortae, Cort. Quercus, Rad. Hydrolapathi, Fruct. Myrtilli lub Fol. Salviae; przeciwzapalnej, np. wraz z Herb. Meliloti, Fol. Urticae, Anth. Anthemidis, Fol. Hippocastani, Herb. Hyperici lub Rad. Symphyti. JUNIPERUS COMMUNIS — JAŁOWIEC POSPOLITY

Ang. Juniper; franc. Genévrier commun; niem. Gemeiner Wacholder; ros. Możżewielnik obyknowiennyj. Występowanie. Na całej półkuli północnej; w Polsce pospolity krzew w lasach, na polanach. Surowiec. Owoc (szyszkojagoda) jałowca — Fructus Juniperi; służy do otrzymywania olejku jałowcowego — Oleum Juniperi. Główne związki. Olejek eteryczny do 2% (m.in. α- i β-pinen, kadinen, mircen, terpinenol, kamfen), związki cukrowe do 30%

168

(m.in. glukoza i fruktoza), garbnik do 5%, leukoantocyjany, flawonoidy, kwasy organiczne (m.in. kw. glikolowy), substancje żywicowe i woskowe ok. 8%, związek goryczowy, sole mineralne. Działanie. Diureticum, cholagogum, stomachicum. Wyciągi z surowca zwiększają ilość wydalanego moczu wskutek pobudzenia przesączania w kłębkach nerkowych i hamowania wtórnej resorpcji jonów sodowych i chlorkowych w cewkach krętych. Działanie to nie jest związane tylko z zawartością olejku eterycznego, ponieważ wyciągi pozbawione olejku również wykazują właściwości moczopędne. Ponadto surowiec zwiększa wydzielanie soku żołądkowego oraz żółci, przyspiesza trawienie i przyswajanie pokarmów, hamuje nadmierną fermentacją w jelitach. Olejek jałowcowy działa drażniąco na skórę, nieznacznie rozszerza naczynia włosowate, wywołuje zaczerwienienie oraz jest silnie bakteriobójczy. Działania uboczne. Duże doustne dawki wyciągu z owoców oraz olejek jałowcowy stosowany per se uszkadzają nerki (obecność w moczu krwinek czerwonych i białych) i silnie zwiększają diurezę. Zewnętrznie olejek może spowodować zapalenie skóry z obrzmieniem i bolesnością. Zastosowanie. Jako pomocniczy środek moczopędny w przewlekłych mało nasilonych schorzeniach nerek, zmniejszonym przesączaniu w kłębkach nerkowych, zatrzymaniu wody i elektrolitów w organizmie i powstałych w wyniku tego obrzękach, również wówczas gdy są wywołane niedomogą krążenia. Jako adiuvans w kamicy moczowej oraz w niewydolności wątroby i niedostatecznym wytwarzaniu żółci, zastoju w drogach żółciowych i związanych z tym zaburzeniach trawiennych. Również jako adiuvans w dyspepsji i w nadmiernej fermentacji jelitowej. Olejek jałowcowy jest stosowany do wcierań przeciwbólowych w zapaleniu korzeni nerwowych, nerwobólach, bólach na tle gośćcowym. Przeciwwskazania. Dla wyciągów z surowca — ostre i podostre stany zapalne jelit, nerek i wyrostka robaczkowego, końcowy okres ciąży, choroba wrzodowa, okres bezpośrednio po operacjach przewodu pokarmowego i dróg żółciowych, marskość wątroby; dla olejku jałowcowego stosowanego zewnętrznie — zapalenie skóry, reakcja alergiczna na olejek, oparzenia II i III stopnia. Postacie leku. Owoców jałowca nie stosuje się obecnie per se, lecz jako składniki mieszanek ziołowych: żółciopędnej — Spec. cholagogae nr 1 i 3; moczopędnej, np. wraz z Peric. Phaseoli, Herb. Solidaginis, Rad. Ononidis, Fol. Betulae, Fruct. Rosae, Rhiz. Agropyri, Herb. Equiseti; pobudzającej trawienie, np. wraz z Herb. Centauri, Herb. Cnici bened., Rad. Inulae, Rad. Taraxaci, Fol. Menthae pip., Anth. Chamomillae, Herb. Millefolii. Ol. Juniperi — jako składnik preparatów: Spir.

169

Angelicae comp., do wcierań w nerwobólach i doustnie w zaburzeniach trawiennych 10—20 kropli 2—4 razy dz.; Linim. saponato-camphoratum do wcierań przeciwbólowych. LAMIUM ALBUM — JASNOTA BIAŁA

Ang. White Dead Nettle; franc. Ortie blanche; niem. Weisse Taubnessel; ros. Jasnotka biełaja. Występowanie. Na półkuli północnej; w Polsce bardzo pospolita na przydrożach, łąkach. Surowiec. Kwiat jasnoty białej — Flos Lamii albi. Główne związki. Flawonoidy ok. 1% (m.in. glikozydy kwercetyny i kemferolu), olejek eteryczny do 0,05%, związki aminowe (m.in. cholina, tyramina), śluz, garbnik katechinowy, saponina, związki irydoidowe (m.in. lamiolid). Działanie. Haemostaticum uterinum, mucilaginosum. Wyciągi z kwiatów jasnoty mają właściwości przeciwkrwotoczne, zmniejszają wybiórczo krwawienia maciczne, a w lekkich przypadkach całkowicie hamują. Działają również nieznacznie powlekające i przeciwzapalnie na błony śluzowe górnych dróg oddechowych oraz ułatwiają usuwanie z organizmu szkodliwych metabolitów, zwłaszcza u dzieci i młodzieży. Zastosowanie. W zbyt obfitych krwawieniach miesiączkowych (metrorrhagia) i tylko przy nieznacznych krwotokach macicznych (menorrhagia), również w upławach, zapaleniu pochwy i szyjki macicznej. Ponadto w nieżytach górnych dróg oddechowych, wysypkach skórnych, trądziku młodzieńczym, świądzie skóry, zwłaszcza u dzieci. W lecznictwie ludowym w biegunce u małych dzieci. » Postacie leku. Dec. Flor. Lamii albi — odwar z 2 łyżek kwiatów na 1 1/2 szklanki wody (gotować 3 min, przecedzić), pić ½ szklanki 2—3 razy dz.; również do płukania i irygacji. Korzystnie jest dodać do szklanki odwaru 10—30 kropił Extr. Hydrastidis fluid, i stosować jako środek przeciwkrwotoczny. Surowiec jest stosowany przeważnie w mieszankach: wykrztuśnej, np. wraz z Herb. Serpylli, Fruct. Foeniculi, Fol. Farfarae, Fol. Menthae pip., Anth. Chamomillae, Cort. Salicis, Fl. Millefolii, Fl. Rhoeados; odtruwającej, np. wraz z Rhiz. Agropyri, Fl. Anthyllidis, Herb. Glechomae, Cort. Fraxini, Fol. Urticae, Fl. Sambuci, Fol. Betulae, Herb. Violae tricol. LAVANDULA OFFICINALIS — LAWENDA LEKARSKA

Ang. Common Lavender; franc. Lavande commune; niem. Echter Lavendel; ros. Lawanda aptecznaja. Występowanie. W rejonie Morza Śródziemnego, uprawiana w wielu krajach europejskich, również w Polsce.

170

Surowiec. Kwiat lawendy — Flos Lavandulae; służy do otrzymywania olejku lawendowego — Oleum Lavandulae. Z Lavandula latifolia otrzymuje się równowartościowy olejek Oleum spicae. Główne związki. Olejek eteryczny (Ol. Lavandulae) ok. 3% (m.in. octan linalolu do 40%, I-linalol do 30%, α-terpineol, cyneol, geraniol), antocyjany, fitosterol, kwasy organiczne. Działanie. Kwiaty — antispasmodicum, carminativum, sedativum; olejek — desinficiens, irritans. Kwiaty lawendy działają przeciwskurczowo na mięśnie gładkie różnych narządów wewnętrznych. Przywracają prawidłową perystaltyką jelit i dróg żółciowych, przeciwdziałają wzdęciom i bólom brzucha spowodowanym nagromadzeniem gazów, wzmagają również wydzielanie soku żołądkowego, hamują nadmierny rozwój flory bakteryjnej oraz mają właściwości wiatropędne. Wyciągi z surowca wywierają nieznaczne, ale uchwytne działanie ogólnie uspokajające, natomiast stosowane zewnętrznie (okłady, kąpiele), drażnią nieco skórę, wywołują niewielkie zaczerwienienie wskutek rozszerzenia naczyń włosowatych i niszczą drobnoustroje. Olejek lawendowy wywiera jakościowo takie samo działanie jak kwiaty, lecz znacznie silniejsze. Podany doustnie działa silnie na przewód pokarmowy, dobrze, się resorbuje, wydalany jest częściowo z moczem, częściowo przez płuca wraz z wydychanym powietrzem. Wykazano, że pary olejku lub aerozol mają nadzwyczaj silne właściwości bakteriobójcze (analogicznie do olejku eukaliptusowego), które wykorzystuje się nie tylko w leczeniu górnych dróg oddechowych (inhalacje), ale i płuc. Zewnętrznie olejek drażni skórę, w pewnym stopniu działa przeciwbólowe oraz odkażająco. Działania uboczne. Olejek lawendowy, podany doustnie w zbyt dużej dawce, drażni błony śluzowe żołądka i jelit, wywołuje stan zapalny, drażni też nerki i pęcherzyki płucne. Zastosowanie. Napar z kwiatów jest stosowany w łagodnych zaburzeniach trawiennych z objawami nadmiernej fermentacji, zatrzymaniem gazów, osłabieniem perystaltyki jelit i zmniejszeniem łaknienia, zwłaszcza u dzieci, młodzieży i osób starszych. Również w stanach pobudzenia nerwowego, m.in. w nerwicach wegetatywnych, pomocniczo w neurastenii. Zewnętrznie — jako środek drażniący w nerwobólach (okłady) lub bakteriobójczy w niektórych dermatozach (kąpiele). Olejek lawendowy jest rzadko stosowany doustnie per se, raczej jako pomocniczy w zakażeniach oskrzeli, nieżycie oskrzeli z rozedmą, nieżycie u palaczy tytoniu, a nawet w początkowym okresie ropnia płuc. Zewnętrznie — zwykle jako składnik preparatów przeciw nerwobólom, przewlekłym gośćcowym bólom mięśniowym i stawowym, zapaleniu korzeni

171

nerwowych; natomiast per se do inhalacji lub w aerozolu w nieżycie jamy ustnej gardła, oskrzeli i przewodów nosowych. Wyciąg z kwiatów lawendy jest składnikiem kropli Nervosol, a olejek lawendowy — zasypki Mykodermina, Ung. leniens i Spir. Lavandulae. Przeciwwskazania. Olejek lawendowy (doustnie) — ostre i podostre zapalenie żołądka, jelit i wyrostka robaczkowego, choroba wrzodowa, krwawienia w przewodzie pokarmowym, poważne schorzenia wątroby i nerek. Postacie leku. Inf. Flor. Lavandulae — napar z 1—11/2 łyżki kwiatów na szklankę wody, pić 1/3 szklanki 3 razy dz. po posiłkach jako lek wiatropędny; ½ szklanki rano i wieczorem jako lek uspokajający. Znacznie częściej stosuje się surowiec jako składnik mieszanek ziołowych; wiatropędnej, np. wraz z Fruct. Foeniculi, Rad. Inulae, Herb. Thymi, Anth. Chamomillae, Roi. Menthae pip., Herb. Hyssopi; uspokajającej — z Herb. Hyperici, Strobili lupuli, Rad. Valerianae, Herb. Leonuri card., Fol. Melissae, Fruct. Crataegi, Fol. Menyanthidis. Ol. Lavandulae — do inhalacji, korzystnie z Ol. Eucalypti i Ol. Menthae pip.; prep. Tavipec-Montavit (RFN) — kaps. 0,15 g, amp. 0,1 g olejku z Lavandula latifolia, jako lek przeciwbakteryjny i wykrztuśny w nieżytach oskrzeli. Spir. Lavandulae — zewnętrznie do wcierań w bolące miejsca. LEONURUS CARDIACA — SERDECZNIK POSPOLITY

Ang. Motherwort; franc. Agripaume cardiaque; niem. Echtes Herzgespann; ros. Pustyrnik sierdiecznyj. Występowanie. Na półkuli północnej, w Polsce bardzo pospolity. Surowiec. Ziele serdecznika — Herba Leonuri. Główne związki. Glikozydy bufanolidowe, alkaloidy (m.in. stachydryna, leonuryna), garbniki pirokatechinowe ok. 3—5%, flawonoidy, antocyjany, saponina trójterpenowa, ślady olejku eterycznego, kwasy trójterpenowe (m.in. kw. ursolowy), żywice ok. 2,5%, sytosterol, cholina, witamina C, sole mineralne do 11%. Działanie. Sedativum, cardiacum, spasmolyticum. Ziele serdecznika działa łagodnie uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy, zmniejsza pobudliwość niektórych ośrodków w rdzeniu przedłużonym (m.in. ośrodka naczynioruchowego), osłabia siłę bodźców przekazywanych do serca, zmniejsza stan nadmiernego pobudzenia i przeciwdziała napadowej dysrytmii mózgowej, charakterystycznej dla stanów epileptycznych. Pomimo że surowiec zawiera glikozydy o budowie bufanolidowej, zbliżone do związków kardenolidowych, nie może być traktowany jako działający bezpośrednio na

172

mięsień sercowy, lecz na układ nerwowy serca. Uspokajające działanie serdecznika można porównać z takim samym działaniem korzeni kozika. Znaczenie mają również właściwości przeciwskurczowe surowca powodujące uchwytne zmniejszenie napięcia ścian naczyń -krwionośnych oraz osłabienia stanów skurczowych mięśni gładkich przewodu pokarmowego. Działanie to w nieznacznym tylko stopniu odnosi się do dróg moczowych, natomiast nie obejmuje oskrzeli, dróg żółciowych i narządów rodnych, Zastosowanie. W stanach nadmiernej pobudliwości nerwowej, również wtedy, gdy jest ona związana z okresem przekwitania, w dystonii nerwowo-krążeniowej, we wczesnym okresie choroby nadciśnieniowej. Ponadto w osłabieniu motoryki jelit spowodowanej skurczem mięśni gładkich i związanych z tym objawach (bóle brzucha, uczucie pełności, utrata łaknienia, zaparcia). W lecznictwie ludowym ziele serdecznika jest zalecane w łagodnej postaci cukrzycy, wraz z innymi ziołami o tym samym działaniu (m.in. Fol. Myrtilli, Peric. Phaseoli., Fol. Salviae, Rad. Taraxaci, Fol. Urticae, Herb. Galegae). Omawiany surowiec wchodzi w skład mieszanki ziołowej Cardiosan i granulatu Cholegran. Postacie leku. Tinct. Leonuri (ZSRR) — 30—50 kropli w kieliszku wody 2—3 razy dz. między posiłkami, Inf. Herb. Leonuri — napar z 1/2—11/2 łyżki ziela na szklankę gorącej wody, pić po 2—3 łyżki 2—3 razy dz. Najczęściej stosuje się serdecznik jako składnik recepturowych mieszanek ziołowych: uspokajającej, np. wraz z Fruct. Crataegi, Herb. Visci, Fol. Melissae, Rad. Valerianae, Fol. Menyanthidis, Fruct. Carvi, Fruct. Foeniculi, Strobilus lupuli; przeciwskurczowe j, np. wraz z Herb. Chelidonii, Rad. Archangelicae, Fl. Lavandulae, Fruct. Coriandrii, Fol. Menthae pip., Herb. Hyperici. LEVISTICUM OFFICINALE — LUBCZYK OGRODOWY

Ang. Lovage; franc. Liveche officinale; niem. Garten-Liebstöckel; ros. Ljubistnik aptecznyj. Występowanie. W płdn.-zach. Azji, uprawiany w Europie, również w Polsce. Surowiec. Korzeń lubczyka — Radix Levistici. Główne związki. Olejek eteryczny do 1% (m.in. α-terpineol, związki ftalidowe: n-butyloftalid, n-butylidenoftalid, sedarolid, ligastylid), furanokumaryny (m.in. bergapten, psoralen), kwasy polifenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), fitosterole (m.in. β-sytosteiol i jego glukozyd), kwasy organiczne, kumaryna i skrobia. Działanie. Diureticum, carminativum. Korzeń lubczyka nieznacznie zwiększa objętość wydalanego

173

moczu, natomiast o wiele lepiej usuwa kwas moczowy i chlorki. Pobudza również wydzielanie soku żołądkowego i zmniejsza napięcie mięśni gładkich jelit i dróg moczowych, w mniejszym zaś stopniu przewodów żółciowych. Przywraca prawidłowy ruch jelit, przyspiesza trawienie, reguluje właściwą fermentację i przeciwdziała wzdęciom, działa więc jako typowy środek wiatropędny. Zastosowanie. W lekkich zaburzeniach czynności nerek ze zmniejszonym wydalaniem składników mineralnych, przewlekłym nieżycie nerek, cewek nerkowych i pęcherza, pomocniczo w skazie moczanowej. Również w dolegliwościach trawiennych takich, jak wzdęcia, ból brzucha, niestrawność, brak łaknienia z równoczesnym niedoborem żółci i osłabieniem czynności wątroby. W lecznictwie ludowym surowiec zalecano jako środek wykrztuśny i pobudzający popęd płciowy. Korzeń lubczyka jest składnikiem mieszanki ziołowej Cardiosan oraz granulatów Cholegran, Gastrogran i Urogran. Postacie leku. Inf. Rad. Levistici — napar z 2—3 łyżek korzenia na 2 szklanki wody, pić 1/2—2/3 szklanki 3 razy dz. po jedzeniu. Korzystniej jest stosować lubczyk wraz z innymi ziołami, np. w mieszance ułatwiającej wydalanie kwasu moczowego wraz z Fol. Ribis nigri, Rad. Urticae, Fl. Ulmariae, Herb. Asperulae, Cort. Fraxini, Herb. Equiseti, Herb. Polygoni avic. (z równoczesnym podawaniem Allopurinolu); w mieszance ułatwiającej trawienie wraz z Herb. Hyssopi, Herb. Origani, Herb. Hyperici, Fruct. Coriandri, Fl. Millefolii, Rad. Inulae, Rhiz. Calami, Fol. Menthae pip. LINARIA VULGARIS — LNICA POSPOLITA

Ang. Toadflax; franc. Linaire commune; niem. Gemeines Leinkraut; ros. Lijanka obyknowiennaja. Występowanie. Niemal w całej Europie i zach. Azji; w Polsce powszechnie na polach i przydrożach. Surowiec. Ziele lnicy — Herba Linariae. Główne związki. Flawonoidy (m.in. linaryna, neolinaryna), alkaloid D,L-peganina, kwasy organiczne (m.in. kw. γ-oksyglutaminowy, kw. askorbowy), fitosterol, węglowodór n-triakontan, sole mineralne. Działanie. Laxativum, diureticum, dermaticum. Surowiec wywołuje łagodne przeczyszczenie, ponieważ zawiera alkaloid peganinę. Badania wykazały, że związek ten nie tylko pobudza ruchy perystaltyczne jelit, lecz w pewnym stopniu przeciwdziała dyskinezji dróg żółciowych. Ziele lnicy ma także właściwości moczopędne, przypisywane flawonoidom, natomiast zewnętrznie działa korzystnie przeciwzapalnie oraz przyspiesza gojenie ran.

174

Zastosowanie. W łagodnych przewlekłych zaparciach u dzieci i osób starszych z zaburzeniami czynnościowymi jelit i dróg żółciowych. Zewnętrznie — w zapaleniu sromu i pochwy (obmywania, tamponowanie), zapaleniu spojówek (okład), w świądzie skóry, trądziku, wynaczynieniach podskórnych, zapaleniu skóry (okład) oraz w guzach krwawnicowych, żylakach odbytu (nasiadówka, obmywanie) i żylakowatym owrzodzeniu nóg (okład). Postacie leku. Dec. Herb. Linariae — odwar z 1—11/2 łyżki ziela na szklankę wody (gotować 5 min, przecedzić), tylko do użytku zewnętrznego; korzystniej jest stosować wraz z Rad. Bardanae, Herb. Meliloti, Fol. Plantaginis, Herb. Alchemillae, Herb. Veronicae; na okład w zapaleniu spojówek razem z Herb. Euphrasiae, Anth. Chamomillae, Fl. Cyani. Ziele lnicy do użytku wewnętrznego jako składnik mieszanek: przeczyszczającej, np. wraz z Fruct. Rhamni cathart., Rad. Symphyti, Rad. Althaeae, Rad. Glycyrrhizae, Fol. Sennae; oraz moczopędnej, np. wraz z Fruct. Juniperi, Peric. Phaseoli, Herb. Anserinae, Herb. Solidaginis, Stigma Maydis, Fl. Cyani, Rhiz. Agropyri. LINUM USITATISSIMUM — LEN ZWYCZAJNY

Ang. Common flax; franc. Lin usuel; niem. Lein; ros. Len obyknowiennyj. Występowanie. Pochodzi z Basenu Morza Śródziemnego, obecnie uprawiany w wielu krajach w strefie klimatu umiarkowanego, również w Polsce. Surowiec. Nasienie lnu — Semen Lini (otrzymywane z odmian drobnonasiennych, służących do tłoczenia oleju lnianego — Oleum Lini). Główne związki. Substancje śluzowe do 6%, glikozydy cyjanogenne (m.in. linamaryna), olej tłusty do 40% (m.in. glicerydy kw. linolowego ok. 60%, kw. linolenowego ok. 20%, kw. olejowego do 5%), fitosterole (m.in. β-sytosterol, kampesterol), związki białkowe do 25%, pochodne kw. kawowego i kw. o-hydroksycynamonowego. Działanie. Nasiona — mucilaginosum; olej — dermaticum, nutriens. Nasiona lnu, podane per se do wewnątrz w stanie rozdrobnionym, drażnią nieznacznie ściany jelit, pobudzają ruchy perystaltyczne, spulchniają masy kałowe wskutek pęcznienia śluzu i powodują wypróżnienie. Pewne znaczenie ma linamaryna uwalniająca śladowe ilości cyjanowodoru, który hamuje wzrost drobnoustrojów jelitowych. Zewnętrznie surowiec działa odmiękczająco i nieznacznie przeciwzapalnie (kataplazmy). Wyciągi wodne z nasion lnu zawierają śluz o dużej lepkości i odporności na czynniki hydrolizujące. Po podaniu

175

doustnym powleka on przełyk i ścianę żołądka, utrzymuje się w nim długo i chroni przed związkami drażniącymi, zwłaszcza przed bezpośrednim zetknięciem z silnie kwaśnym sokiem żołądkowym. Zewnętrznie jest stosowany jako środek osłaniający i w pewnym stopniu przeciwzapalny. Ol. Lini — zawiera glicerydy nienasyconych kwasów tłuszczowych, uważanych za tzw. witaminę F. Olej ten łatwo resorbuje się w przewodzie pokarmowym, obniża poziom cholesterolu we krwi oraz działa regenerujące na skórę. Zewnętrznie stanowi czynnik normalizujący czynności skóry, nadaje jej niezbędną elastyczność, zdolność do szybkiej regeneracji naskórka i ziarninowania oraz odporność na czynniki zewnętrzne, termiczne, chemiczne i mechaniczne. Również na błony śluzowe działa regenerujące i powlekające. Zastosowanie. Nasiona, podawane doustnie, służą jako środek spulchniający zawartość jelita grubego, w przewlekłych zaparciach na tle atonicznym, towarzyszących z reguły otyłości. Zewnętrznie, rozdrobnione nasiona stosuje się jako kataplazmy odmiękczające na wrzody, ropnie mnogie, zapalenie tkanki podskórnej (korzystnie wraz z Herb. Meliloti). Wodny wyciąg z surowca jest stosowany jako środek powlekający w zapaleniu żołądka i dwunastnicy, uszkodzeniu błony śluzowej związkami żrącymi, kwasami mineralnymi, niektórymi lekami (np. salicylany, PAS, rezerpina), pomocniczo w nadkwaśności i chorobie wrzodowej. Zewnętrznie omawiany wyciąg może służyć do płukania, np. w oparzeniu jamy ustnej gorącymi płynami, uszkodzeniu ługiem lub kwasem. Oleum Lini jest stosowany zewnętrznie jako składnik różnych preparatów dermatologicznych, często wraz z alantoiną lub azulanem, w leczeniu oparzeń I i II stopnia, suchości i pękaniu skóry, uszkodzeniu naskórka; także w trądziku pospolitym, wysypce alergicznej, świądzie skóry, zaczerwienieniu, profilaktycznie dla niemowląt. Również na odleżyny, owrzodzenia żylakowe kończyn. Postacie leku. Sem. Lini — 1 łyżka nasion w ½ szklanki wody 2 razy dz. między posiłkami jako środek przeczyszczajacy; kataplazmy z nasion rozdrobnionych na skórę. Dec. Sem. Lini — odwar z 2 łyżek nasion w 11/2 szklanki wody (ogrzewać powoli, gotować 10 min, przecedzić, dodać łyżkę syropu owocowego), pić ½ szklanki 2 razy dz. między posiłkami jako lek powlekający; zewnętrznie, po podaniu równej ilości wody (korzystnie naparu z Fol. Salviae), do okładów. Ol. Lini — zewnętrznie do smarowania podrażnionej skóry, np. niemowlętom; po zmieszaniu z równą ilością wody wapiennej (Linim. Calcis) przeciw oparzeniom. Z oleju lnianego otrzymuje się frakcję glicerydów nienasyconych kwasów tłuszczowych (witamina F), która jest składnikiem płynu, maści, kremu i zasypki Linomag, stosowanych w dermatozach.

176

LOBELIA INFLATA — STROICZKA ROZDĘTA (LOBELIA)

Ang. Indian tobacco; franc. Lobelie inflee; niem. Aufgeblasene Lobelie; ros. Lobelija odutaja. Występowanie. Pochodzi z Ameryki Północnej, uprawiana w wielu krajach, również w Polsce. Surowiec. Ziele stroiczki (lobelii) — Herba Lobeliae; służy do otrzymywania alkaloidu lobeliny. Główne związki. Mieszanina ponad 20 alkaloidów pirydynowych i piperydynowych w ilości do 0,6% (wg FP IV 0,3%), z których najważniejsze są: L-lobelina, lobelanina, lobelanidyna, D,L-lobelina oraz izolobinina. Inne składniki nie mają praktycznego znaczenia. Działanie. Analepticum, bioncholyticum. Wyciągi z ziela stroiczki działają analogicznie do lobeliny, jednak znacznie od niej słabiej. Alkaloid ten jest zbliżony swymi właściwościami do nikotyny. Zmniejsza przewodzenie bodźców w zwojach nerwowych, początkowo obniża ciśnienie krwi, następnie podwyższa, zwalnia czynność serca oraz osłabia napięcie mięśni gładkich w oskrzelach. Najważniejsze znaczenie-ma jednak pośrednie działanie na ośrodek oddechowy wywołane pobudzeniem kłębka szyjnego (glomus caroticum). Pod wpływem tego bodźca następuje silne i gwałtowne przyspieszenie ruchów oddechowych z jednoczesnym ich pogłębieniem. Jest ono jednak krótkotrwałe, gdyż lobelina ulega szybkiemu unieczynnieniu w organizmie, a ponadto ma mały współczynnik terapeutyczny i związaną z tym łatwość przedawkowania. Działania uboczne. Nudności, wymioty, kaszel, a po wyższych dawkach występowanie oddechu typu Cheyne-Stokesa, drgawki, zapaść. Zastosowanie. Nalewkę z ziela lobelii stosuje się w stanach skurczowych oskrzeli, duszności i pomocniczo w dychawicy oskrzelowej. Lobelinę podaje się w przypadku obniżenia pobudliwości ośrodka oddechowego (lecz nie porażenia całkowitego), np. w asfiksji spowodowanej szokiem urazowym, porażeniu prądem elektrycznym, przy ratowaniu topielców i wisielców. Mniej pewne jest stosowanie w zatruciach tlenkiem węgla (zależnie od stopnia zatrucia), natomiast ryzykowne w reanimacji noworodków. Lobelinę podaje się również w odwykowych kuracjach przeciwnikotynowych, ale z miernym skutkiem. Przeciwwskazania. Choroba wieńcowa, nadciśnienie tętnicze, nadczynność tarczycy, porażenia ośrodka oddechowego. Postacie leku. Tinct. Lobeliae — doustnie 10—15 kropli w kieliszku wody 2—3 razy dz. jako lek przeciwastmatyczny; dawki maksymalne 1 g pro dosi, 3 g pro die. Lobelinum hy-

177

drochloricum — amp. 3 mg i 10 mg; dawki podskórnie i domięśniowo 10 mg pro dosi, dożylnie 3 mg pro dosi; dzieciom 4—12-miesięcznym podskórnie 3—5 mg, powyżej roku do 7 mg pro die. Dawki maksymalne wg FP IV: podskórnie 20 mg pro dosi, 50 mg pro die, dożylnie 6 mg pro dosi. 20 mg pro die. Preparaty zawierające m.in. ziele lobelii, nalewkę lub lobelinę: Astmosan — papierosy, tytoń, proszek jako przeciwastmatyczne; Astmin — płyn do 60 kropli 3—6 razy dz. w atakach astmy; Kelastmin — płyn 20—60 kropli 3 razy dz. w dychawicy oskrzelowej; Antasthman (CSRS) — 1—2 tabl. pro dosi, maksymalnie 3—4 tabl. pro die na początku ataku duszności; Lobesil (ZSRR) — tabl. 2 mg lobeliny 4—5 razy dz. przed jedzeniem w przeciwnikotynowej kuracji odwykowej. MAJORANA HORTENSIS — MAJERANEK OGRODOWY

Ang. Marjoram; franc. Marjolaine; niem. Majoran; ros. Majoran sadowyj. Występowanie. W krajach śródziemnomorskich, w Polsce powszechnie uprawiany. Surowiec. Ziele majeranku — Herba Majoranae. Główne związki. Olejek eteryczny do 2,5% (m.in. terpinen, α-terpineol, cytral, linalol), flawonoidy (m.in. glikozydy apigeniny, luteoliny i diosmetyny), związki garbnikowe do 9%, kwasy organiczne, sole mineralne. Działanie. Carminativum, antiphlogisticum. Ziele majeranku tylko nieznacznie pobudza wydzielanie soku żołądkowego, słabo działa przeciwskurczowo na mięśnie gładkie jelit oraz przeciwzapalnie na błony śluzowe w przewodzie pokarmowym. Zmniejsza natomiast nadmierną fermentację w przewodzie pokarmowym i może być uważane za środek wiatropędny. Zewnętrznie działa antyseptycznie, przeciwzapalnie i łagodnie ściągające, zmniejsza obrzęk błony śluzowej nosa oraz stan zapalny skóry u małych dzieci. Zastosowanie. Doustnie per se jako przyprawa kuchenna oraz jako składnik wiatropędnych mieszanek ziołowych dla dzieci i młodzieży, stosowanych w nieżytach żołądka i jelit oraz w przejściowych zaburzeniach trawiennych. Służy do sporządzania maści stosowanej w niedrożności zapalnej przewodów nosowych. Postacie leku. Ung. Majoranae — maść wprowadzana na waciku do nosa kilka razy dziennie. Herb. Majoranae — jako składnik mieszanki wiatropędnej dla dzieci, np. wraz z Anth. Chamomillae, Fol. Plantaginis, Rad. Levistici, Fruct. Anethi, Fol. Menthae pip., Herb. Hyssopi, Herb. Origani.

178

MALVA SILVESTRIS — ŚLAZ DZIKI

Ang. Common Mallow; franc. Mauve sauvagej niem. Wilde Malve; ros. Proswirnik lesnoj. Występowanie. W Europie i środk. Azji; w Polsce powszechnie na nizinach, również uprawiany. Surowiec. Kwiat ślazu — Flos Malvae. Równowartościowy surowiec otrzymuje się ze ślazu zaniedbanego — Malva neglecta. Główne związki. Śluz do 6%, glikozydy antocyjanowe (m.in. maiwina i delfinidyno-3-glukozyd), kwasy organiczne, fitosterol, sole mineralne. Działanie. Protectivum, demulcens. Wodne wyciągi z kwiatów malwy zawierają śluz, który powleka błony śluzowe jamy ustnej, gardła i krtani, chroni ją przed podrażnieniem, łagodzi kaszel, przywraca ruch nabłonka rzęskowego, ułatwia odkrztuszanie i zmniejsza stan zapalny. Powleka on również błony śluzowe przełyku i żołądka, ale działanie jego jest krótkotrwałe, ponieważ następuje szybka hydroliza śluzu i utrata lepkości. Zastosowanie. Przede wszystkim w nieżycie gardła (laryngitis), krtani (pharyngitis), w napadowym kaszlu ze skąpą wydzieliną, tzw. suchym kaszlu, utrudnionym odkrztuszaniu, chrypce. Pomocniczo (wraz z innymi ziołami) — w łagodnych schorzeniach gardła i krtani, zwłaszcza u dzieci i osób w wieku starszym. Postacie leku. Inf. Flor. Malvae — napar z 1—2 łyżek kwiatów na 1—11/2 szklanki wody, pić 1/3 szklanki 3 razy dz.; również do płukania gardła, a dla małych dzieci w postaci lewatywy. Surowiec jest często składnikiem mieszanek wykrztuśnych i przeciwzapalnych, np. wraz z Herb. Thymi, Fruct. Anisi, Fol. Farfarae, Rad. Glycyrrhizae, Fol. Plantaginis, Fl. Primulae, Fol. Salviae. MARRUBIUM VULGARE — SZANTA ZWYCZAJNA

Ang. White Horehound; franc. Marrube commun; niem. Gemeiner Andorn; ros. Szandra obyknowiennaja. Występowanie. Pochodzi z Azji, chwast pospolity niemal w całej Europie, również w Polsce. Surowiec. Ziele szanty — Herba Marrubii. Główne związki. Mieszanina związków dwuterpenowych (m.in. marubina do 1%, peregrinol, wulgarol), olejek eteryczny 0,05%, garbniki do 7%, fitosterole (m.in. β-sytosterol), związki śluzowe i cukrowe, trójterpeny (m.in. kw. ursolowy ok. 0,1%), cholina, kwasy organiczne, sole mineralne. Działanie. Cholereticum, expectorans, cardiosedativum. Wyciągi z ziela szanty wskutek zmniejszania napięcia mięśni gładkich, zwłaszcza zwieracza bańki wątrobowo-trzust-

179

kowej, pobudzają bezpośrednio czynność wydzielniczą wątroby, zwiększają ilość wytwarzanej żółci oraz jej przepływ przez drogi żółciowe do dwunastnicy. Gorzki smak marubiny powoduje również zwiększenie wytwarzania soku żołądkowego oraz przyspieszenie trawienia i przyswajania składników pokarmu. Szanta działa także wykrztuśnie, głównie wskutek pobudzenia sekrecji błon śluzowych górnych dróg oddechowych oraz w pewnym stopniu dzięki właściwościom przeciw-skurczowym, obejmującym oskrzela. Nowe badania wykazały wyraźne działanie ziela szanty na serce. Wyraża się ono ogólną poprawą czynności, a u osób cierpiących na niemiarowość serca na tle nerwowym (np. kołatanie serca) — zmniejszeniem częstotliwości skurczów dodatkowych. Doświadczalnie udowodniono na zwierzętach, że działanie to może w niektórych przypadkach dorównywać chinidynie. Zastosowanie. W schorzeniach wątroby i dróg żółciowych ze zmniejszonym wytwarzaniem i przepływem żółci, w atonii pęcherzyka żółciowego, stanach skurczowych przewodów żółciowych i zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej, pomocniczo — w kamicy żółciowej. Również w nieżycie gardła i oskrzeli jest stosowana jako środek wykrztuśny i przeciw-skurczowy, pomocniczo — w przewlekłej i mało nasilonej dychawicy oskrzelowej, zwłaszcza u osób w wieku podeszłym. Ponadto, wraz z innymi ziołami, w łagodnych niemiarowościach serca, w napadowych skurczach dodatkowych, kołataniu serca i w zmianach miażdżycowych oraz w tzw. sercu starczym z towarzyszącą niedomogą krążenia. Ziele szanty jest składnikiem granulatu Cholegran. Postacie leku. Dec. Herb. Marrubii — odwar z 11/2—2 łyżek ziela na 11/2 szklanki wody (gotować 5 min, przecedzić do termosu), pić 1/3—1/2 szklanki 2—3 razy dz. między posiłkami. Korzystniej jest stosować ziele szanty w mieszankach: żółciotwórczej i żółciopędnej, np. wraz z Herb. Abrotani, Rad. Taraxaci, Fol. Menthae pip., Inflor. Helichrysi, Herb. Chelidonii, Rad. Glycyrrhizae, Fruct. Foeniculi; wykrztuśnej, np. wraz z Fol. Farfarae, Herb. Serpylli, Herb. Pulmonariae, Fol. Plantaginis, Rad. Primulae, Fruct. Anisi, Fl. Malvae, sercowo-uspokajającej, np. wraz z Fruct. Crataegi, Herb. Leonuri card., Herb. Visci, Rad. Valerianae, Strobili lupuli, Herb. Hyperici. MARSDENIA CONDURANGO — TOJOWIEC KONDURANGO

Ang. Condurango; Kondurango.

180

franc. Condurango; niem.

Kondurango; ros.

Występowanie. Liana w Ameryce Południowej, uprawiana w Afryce. Surowiec. Kora kondurango — Cortex Condurango. Główne związki. Mieszanina goryczowych glikozydów pochodnych pregnanu, zwana konduranginą ok. 2,5% (sterolowy aglikonkondurangogenina A jest związany estrowo z różną liczbą reszt kwasu cynamonowego oraz z cukrami), ponadto β-amyryna, garbniki, fitosterol, sole mineralne. Działanie. Stomachicum, tonicum. Wyciągi z surowca, o smaku intensywnie gorzkim, działają typowo dla tej grupy związków (patrz: Gentiana lutea). W przypadku nerwic czynnościowych przewodu pokarmowego obserwowano nieznaczne działanie uspokajające. Działania uboczne. Duże dawki, wielokrotnie przekraczające lecznicze, wywołują zawroty głowy, zaburzenia wzroku, zwiększone wydalanie moczu i potu, drgawki. Zastosowanie. Jako środek goryczowy jest stosowany w stanach bezsoczności (achylia gastrica), wywołanych różnymi czynnikami, w przewlekłym osłabieniu czynności wydzielniczych żołądka, np. u osób w wieku podeszłym, również w zaburzeniach trawiennych na tle nerwicowym. Indianie południowoamerykańscy stosowali odwary z surowca w nowotworach żołądka i w kile. Postacie leku. Extr. Condurango fluid. — 20—30 kropli w kieliszku wody przed jedzeniem 2—4 razy dz. jako lek goryczowy; w dawce po ½ łyżeczki w ½ szklanki wody 2 razy dz. między posiłkami w nieżycie żołądka na tle nerwicowym. Vinum Condurango (CSRS) — po kieliszku przed posiłkami, jako zwiększające apetyt. MATRICARIA CHAMOMILLA — RUMIANEK POSPOLITY

Ang. Wild Chamomile; franc. Camomille commune; niem. Echte Kamille; ros. Romaszka aptecznaja Występowanie. W całej Europie, Ameryce Północnej i Australii; w Polsce powszechnie na łąkach, nieużytkach, również uprawiany. Znanych jest szereg tzw. ras chemicznych. Surowiec. Koszyczek rumianku (zwany popularnie kwiatem) — Anthodium Chamomillae (syn. Flos Chamomillae). Kwiaty rumianku bezpromieniowego — Matricaria discoidea, mają znacznie mniejszą wartość leczniczą. Główne związki. Olejek eteryczny 0,3—1,2% zawierający najważniejsze terapeutyczne związki — chamazulen (6—18%), αbisabolol i jego tlenki (25—50%) oraz tzw spiroeter (en-indwucykloeter), czyli cis-2-heksadiin-(2,4)-ylideno-l,6-dwuoksaspiro-4,4nonen-3 w ilości 6—10%. Znane są odmiany rumianku o zmiennych proporcjach wymienionych składników. Ponadto surowiec zawiera flawonoidy m.in. apigeninę, luteolinę i kwercetynę oraz ich 7-glukozydy),

181

związki kumarynowe (m.in. umbeliferon, herniaryna), śluz do l7%, cholinę, karotenoidy i sole mineralne. Działanie. Antiphlogisticum, spasmolyticum, carminativum. Wyciągi z rumianku po podaniu doustnym działają przeciw-zapalnie na błony śluzowe przewodu pokarmowego, zwłaszcza na żołądek. Najbardziej aktywnymi związkami są α-bisabolol i spiroeter, w mniejszym stopniu chamazulen, któremu jednak przypisuje się główne działanie przeciwalergiczne, polegające na aktywacji układu przysadkowo-nadnerczowego, zwiększeniu uwalniania ACTH i kortyzonu oraz na hamowaniu proteolizy i uwalnianiu histaminy wskutek unieczynnienia fibrynolizyny. Spiroeter hamuje wydzielanie substancji wywołujących stany zapalne — histaminy, serotoniny i bradykininy. Rumianek działa również przeciwskurczowo, głównie na mięśnie gładkie jelit (flawonoidy, kumaryny). Przywraca prawidłowe ruchy perystaltyczne, zapobiega wzdęciom i jest skutecznym środkiem wiatropędnym (carminativum) Przeciwbakteryjne właściwości rumianku są nieznaczne. Związki czynne rumianku wydalane głównie z moczem, wywierają słabe działanie przeciwzapalne na kłębki nerkowe, moczowody i pęcherz. Zewnętrznie wyciągi z rumianku działają jako silne antiphlogisticum i nieco słabsze antiallergi cum. Nie stwierdzono szkodliwych działań ubocznych, nawet dla niemowląt. Zastosowanie. Wewnętrznie (napar) w nieżycie żołądka i jelit, zmniejszonej tolerancji na niektóre chemioterapeutyki, przeciw dolegliwościom żołądka na tle nerwicowym, zaburzeniom w okresie ciąży (np. nudności), trudnościom w trawieniu i bolesnym skurczu jelit u osesków i małych dzieci, pomocniczo — w nadkwaśności, wrzodzie żołądka lub dwunastnicy oraz wrzodziejącym zapaleniu jelit. Tylko jako środek wspomagający i wraz z innymi ziołami w przewlekłym zapaleniu dróg moczowych, zwłaszcza kłębków nerkowych i pęcherza. Zewnętrznie — na owrzodzenia skóry, żylaki odbytu, owrzodzenia żylakowe kończyn dolnych, rumień, świąd skóry, odleżyny i zaczerwienienia skóry u noworodków. Również w przypadku alergicznego zapalenia skóry, oparzeń termicznych I i II stopnia, słonecznych, promieni Roentgena i nadfioletowymi. Na błony śluzowe jamy ustnej, dziąseł, gardła, zatok bocznych nosa, również w upławach, zapaleniu szyjki macicy i pochwy, świądzie i zapaleniu sromu, również w codziennej higienie jamy ustnej. Pomocniczo — w anginie, nieżycie nosa, żylakach odbytu i w rozszerzeniu naczyń włosowatych oraz drobnych tętniczek (teleangiectasia). Napar z rumianku stosuje się też w okulistyce w miąższowym zapaleniu rogówki i tęczówki, w alergicznym i ropnym zapaleniu spojówek, w postaci aerozolu stosuje się w zapaleniu

182

górnych dróg oddechowych oraz dychawicy oskrzelowej u dzieci, katarze siennym, również do pielęgnacji owłosionej skóry głowy i do kąpieli regenerujących skórę. Rumianek jest składnikiem granulatu Cholegran i Nervogran oraz mieszanek ziołowych Pyrosan, Nervosan i Vagosan; służy do otrzymywania wyciągów wchodzących w skład płynów Azucalen, Herbogastrin i czopków Hemorol, również do otrzymywania wyciągu Azulan i olejku rumiankowego, który jest składnikiem preparatów Aesculan, Chelivag, Uldenol i Ulveixtrol. Zastosowanie w homeopatii. Przeważnie u dzieci i kobiet w stanach rozdrażnienia przy: 1. Bolesnym ząbkowaniu u dzieci z nocnymi zaostrzeniami bólu; 2. Nadmiernej wrażliwości na ból; 3. Kolce jelitowej u niemowląt i dzieci. Postacie leku. Inf. Anth. Chamomillae — 1/2—1 łyżka kwiatów na 2/3—1 szklankę wrzącej wody (naparzać od przykryciem 15 min nad parą, przecedzić), pić ¼ szklanki 3 razy dz. między posiłkami. Napar ten stosuje się również do płukania, irygacji, okładów, przymoczek, kąpieli, tamponów i w postaci aerozolu. Ponieważ rumianek ma słabe działanie przeciwbakteryjne, stosujemy go łącznie z następującymi ziołami: Fol. Salviae, Rhiz. Tormentillae, Fol. Plantaginis, Fol. Juglandis, Fol. Melissae, Herb. Thymi, Fol. Menthae pip., Rad. Inulae, Herb. Serpylli, Fruct. Myrtilli, Fol. Vitis idaeae. W celu wzmocnienia działania przeciwzapalnego i przeciwskurczowego rumianek łączy się z Fl. Calendulae, Fl. Millefolii, Fl. Hippocastani, Fruct. Coriandrii, Rad. Glycyrrhizae, Anth. Anthemidis, Herb. Asperulae, Herb. Hyperici i in. Tinct. Chamomillae — 1 cz. kwiatów, macerować 7 dni w 5 cz. etanolu 70°, przesączyć, stosować 1—2 łyżeczki na szklanką wody do płukania lub doustnie 20—40 kropli 2—5 razy dz. Nalewka jest bardziej skuteczna i znacznie trwalsza od naparu. Azulan — wyciąg alkoholowy z rumianku, głównie do stosowania zewnętrznego — ½ łyżeczki na 1/4—1/2 szklanki wody (okłady, płukanie); do irygacji 2—3 łyżeczki na 3—5 szklanek wody; wewnętrznie 40—60 kropli 2—3 razy dz. w kieliszku wody przed jedzeniem. MELILOTUS OFFICINALIS — NOSTRZYK ŻÓŁTY

Ang. Common Melilot; franc. Melilot officinal; niem. Echter Steinklee; ros. Donnik aptecznyj. Występowanie. W Europie i środk. Azji; w Polsce powszechnie na łąkach, przydrożach. Surowiec. Ziele nostrzyka — Herba Meliloti. Równowartościowy surowiec otrzymuje się z nostrzyka wyniosłego — Melilotus altissimus.

183

Główne związki. Mieszanina związków, kumarynowych: melilotozyd i glikozyd kwasu kumarowego (podczas suszenia ziela uwalnia się kumaryna w ilości ok. 0,9%) dwuhydrokumaryna (melilotyna) do 0,2%, dwukumarol do 0,2% oraz ślady innych pochodnych kumaryny. Ponadto swoiste kwasy: o-kumarowy i melilotowy oraz trygnelina, alantoina, flawonoidy, garbnik, sole mineralne. Działanie. Angiotonicum, lymphotonicum, resolutivum, advulnans. Ziele nostrzyka wywiera działanie na krew i na ściany naczyń krwionośnych. Po podaniu doustnym wyciągu nieznacznie zmniejsza krzepliwość krwi i niebezpieczeństwo powstawania zakrzepów; poprawie ulega również przepływ krwi przez naczynia żylne i włosowate a przez to obwodowe i mózgowe krążenie (angiotonicum). Równocześnie zostaje podwyższona odporność ścian naczyń krwionośnych i włośniczek na szkodliwe metabolity endogenne (histamina, serotonina, prostaglandyny, toksyny bakteryjne). Nowe badania wykazały, że pod wpływem związków kumarynowych nostrzyka, wskutek pobudzenia lub przywrócenia naturalnych ruchów ścian naczyń chłonnych (lymphotonicum), następuje uchwytna poprawa krążenia chłonki. Oprócz działania przeciwskurczowego na naczynia krwionośne, surowiec ma także Właściwości przeciwzapalne, słabe uspokajające i poprawiające trawienie. Ostatnie doniesienia zwracają uwagę na cytotoksyczne działanie kumaryny in vitro, nie potwierdzone jeszcze badaniami in vivo na ludziach. Zewnętrznie ziele nostrzyka działa odmiękczająco na skórę (resolutivum), przyspieszą gojenie (advulnans). Działania uboczne. Duże dawki surowca lub kumaryny powodują krwawienia wewnętrzne, porażenie mięśni gładkich, lekkie stany narkotyczne. Zastosowanie. Wyciągi z ziela nostrzyka nie są stosowane doustnie per se, lecz jako składnik odpowiednich mieszanek ziołowych, natomiast standaryzowane preparaty z określoną ilością związków kumarynowych zaleca się w początkach zakrzepowego zapalenia żył, w żylakowym owrzodzeniu nóg, żylakach odbytu, obrzęku limfatycznym (lymphoedema), zapaleniu naczyń chłonnych (lymphangitis), w zastoju chłonki (lymphostasis). Zewnętrznie (okłady, kataplazmy) — na wrzody i ropnie mnogie, czyraki, zapalenie skóry, obrzęki i wybroczyny krwawe po kontuzjach, owrzodzenia żylakowe, zapalenie naczyń chłonnych skóry (lymphodermia) i żył (phlebitis) oraz do przemywania w zapaleniu powiek i brzegów spojówek. Przeciwwskazania. Brak dla dawek leczniczych, wskazana ostrożność u osób z niewydolnością wątroby i nerek ze względu na możliwość hemotoksycznego działania kumaryny i dwukumarolu po podaniu doustnym.

184

Postacie leku. Inf. Herb. Meliloti — napar z 1 łyżki ziela na szklanką wody — zewnętrznie do okładów na skórę i na powieki. Korzystnie jest łączyć z Anth. Chamomillae, Fol. Juglandis, Herb. Pulmonariae, Fl. Bellidis. Herb. Meliloti jako składnik mieszanek ziołowych: wzmacniającej naczynia i przeciwzakrzepowej, np. wraz z Fl. Hippocastani, Fl. Arnicae, Herb. Violae tricol., Fl. Calendulae, Herb. Equiseti, Fl. Millefolii, Herb. Solidaginis, Fruct. Crataegi; uspokajającej, np. wraz z Herb. Hyperici, Fol. Menyanthidis, Strobili lupuli, Rad. Archangelicae, Inflor. Crataegi, Fol. Melissae, Fl. Lavandulae. Emplastrum Meliloti — zewnętrznie w owrzodzeniach i zapaleniu skóry. Prep. Venalot (RFN), — kaps., draż., amp., maść, zawiera standaryzowany wyciąg z ziela nostrzyka i rutynę, stosowany jako wzmacniający naczynia chłonne i krwionośne. MELISSA OFFICINALIS — MELISA LEKARSKA

Ang. Balm; franc. Melisse officinale, niem. Zitronen-Melisse; ros. Lłmonnaja mjata aptecznaja. Występowanie. W Basenie Morza Śródziemnego, powszechnie uprawiana w Europie, również w Polsce. Surowiec. Liść melisy — Folium Melissae. Główce związki. Olejek eteryczny do 0,25% (m.in. cytral, linalol, geraniol, cytronelol), związki trójterpenowe (m.in. kw. ursolowy do 0,5%, kw. oleanolowy do 0,17%), garbniki skondensowane ok. 5%, kwasy organiczne (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), związki cukrowe (m.in. stachioza), substancja goryczowa, sole mineralne. Działanie. Sedativum, antispasmodicum. Wyciągi z liści melisy wywierają skuteczne działanie uspokajające, spowodowane obniżeniem progu wrażliwości ośrodkowego układu nerwowego przez składniki olejku eterycznego. Działanie ośrodkowe wyciągu jest na tyle silne, że w wielu przypadkach można u ludzi dorosłych zmniejszyć dawki leków syntetycznych lub zaniechać ich podawania. Szczególnie podatne na działanie melisy są osoby w wieku podeszłym. Omawiany surowiec działa też przeciwskurczowo, zmniejsza nieznacznie napięcie mięśni gładkich jelit, pobudza wydzielanie soków trawiennych, ma również właściwości przeciwzapalne oraz przeciwbakteryjne. Ostatnio wykazano, że wodny wyciąg z melisy, zawierający polifenolowe związki garbnikowe, hamuje podział komórek nowotworowych w hodowli in vitro, a więc działa cytostatycznie. Zastosowanie. W stanach ogólnego pobudzenia nerwowego, uczuciu niepokoju i zagrożenia, neurastenii, dystonii nerwo-

185

wo-krążeniowej, trudnościach w zasypianiu, zaburzeniach rytmu serca, zmianach ciśnienia krwi pod wpływem bodźców emocjonalnych; również w towarzyszących im zaburzeniach trawiennych, bólach epigastrycznych, nerwicach wegetatywnych, przewlekłych i mało nasilonych nieżytach żołądka i jelit, pomocniczo — w chorobie wrzodowej. Liście melisy stosuje się bardzo rzadko per se, zwykle jako składnik odpowiednich mieszanek ziołowych. Surowiec jest składnikiem granulatu Nervogran i mieszanki Nervosan, a wyciąg — kropli Nervosol. Postacie leku. Inf. Fol. Melissae — napar z 11/2 łyżki liści na szklankę wody, pić 1/4—1/3 szklanki 2—3 razy dz. jako uspokajający i regulujący trawienie. Liście melisy korzystnie jest stosować z innymi ziołami, np. w nerwicach wegetatywnych wraz z Rad. Archangelicae, Fol. Menthae pip., Anth. Chamomillae, Fruct. Carvi, Herb. Hyperici, Herb. Hyssopi, Herb. Anserinae; w dystonii nerwowo-krążeniowej wraz z Inflor. Crataegi, Herb. Leonuri, Rad. Valerianae, Herb. Meliloti, Fl. Millefolii, Inflor. Tiliae, Fl. Lavandulae. Preparaty zawierające liście melisy lub wyciąg: Nervogran — granulat ziołowy stosowany jako uspokajający po 1 łyżeczce 3 razy dz.; Nervosol — płyn stosowany jako uspokajający 1/2—1 łyżeczka 2—4 razy dz.; Klosterfrau Melissengeist (RFN) — alkoholowy destylat ze świeżych ziół, stosowany jak powyższe preparaty. MENTHA PIPERITA — MIĘTA PIEPRZOWA

Ang. Peppermint; franc. Menthe poivree; niem. Pfefferminze; ros. Miata pieriecznaja. Występowanie. Roślina jest potrójnym mieszańcem otrzymanym w Anglii, uprawiana w dużych ilościach w wielu krajach, również w Polsce. Surowiec. Liść mięty pieprzowej — Folium Menthae piperitae; służy do otrzymywania olejku miętowego — Oleum Menthae piperitae, z którego przez wymrożenie wydziela się mentol — Mentholum. Główne związki. Olejek eteryczny do 2% (wg FP IV 1,5%), zawierający 1-mentol powyżej 50%, menton do 20%, estry mentolu ok. 5%, felandren, pinen, cyneol, mentofuran oraz śladowe ilości jasmonu, pulegonu i innych (ogółem ponad 30 składników). Wśród innych związków: garbniki ok. 6%, flawonoidy (m.in. luteolina, apigenina, diosmetyna i ich glikozydowe połączenia), kwasy organiczne, związek goryczowy, sole mineralne. Działanie. Stomachicum, carminativum, cholereticum, antisepticum, spasmolyticum, analgeticum. Liście mięty są jednym z najbardziej wszechstronnych

186

i najczęściej stosowanych ziół leczniczych. Działanie ich zależy od obecności olejku eterycznego i zawartego w nim mentolu, natomiast inne składniki mają podrzędne znaczenie. Wyciągi z surowca wzmagają czynność wydzielniczą żołądka oraz wątroby, zwiększają ilość soku żołądkowego, ułatwiają trawienie oraz pobudzają wytwarzanie żółci. Ponadto zmniejszają napięcie mięśni gładkich jelit i dróg żółciowych, przywracają prawidłowe ruchy perystaltyczne, umożliwiają prawidłowy pasaż treści jelitowej i przeciwdziałają zastojom żółci w pęcherzyku żółciowym. Z tych względów surowiec jest cenionym środkiem wiatropędnym, ułatwiającym odejście gazów i zmniejszającym wzdęcia (deflatulens). Istotne znaczenie mają właściwości przeciwbakteryjne liści mięty wobec drobnoustrojów Gram-dodatnich i Gram-ujemnych znajdujących się w przewodzie pokarmowym, a przede wszystkim w żółci, ponieważ niektóre bakteriobójcze związki surowca (mentol, menton) wydalają się głównie z żółcią. Mają nieznaczne działanie uspokajające. Ostatnio wykazano, że napar z mięty obniża nieco ciśnienie krwi, współdziałając przy tym z rezerpiną. Olejek miętowy działa tak samo jak liście, lecz znacznie silniej, zwłaszcza jego właściwości odkażające, przeciwskurczowe i uspokajające są o wiele wyraźniej uchwytne. Jeszcze większą wartość ma olejek stosowany zewnętrznie na skórę i błony śluzowe. Stwierdzono, że w postaci aerozolu jest b. silnym środkiem bakteriobójczym również dla szczepów antybiotykoopornych (np. inhalacje), oraz że ma właściwości przeciwbólowe, a po zastosowaniu na błony śluzowe nosa także chłodzące i zmniejszające obrzęki w nieżytach. Mentol i jego estry są najważniejszymi składnikami olejku miętowego. Naturalny mentol tworzy 12 izomerów (wszystkie zostały poznane), przy czym najsilniej działa 1-mentol, natomiast mentol syntetyczny jest niejednorodną mieszaniną kilku odmian optycznych. Po podaniu doustnym mentol, zarówno naturalny, jak i syntetyczny, nie wykazuje wszystkich właściwości olejku miętowego lub liści. Słabo jest zaznaczone działanie żółciotwórcze i przeciwskurczowe, natomiast silne jest antyseptyczne. Zewnętrznie na nieuszkodzoną skórą mentol działa przeciwświądowo, drażni zakończenia nerwowe, wywołuje uczucie chłodu, zmniejsza miejscowo ból i stan zapalny, niszczy bakterie. Na błony śluzowe działa jeszcze silniej, zwłaszcza w postaci aerozolu. Działania uboczne. Liście mięty pieprzowej lub wyciągi, w dawkach leczniczych i nieco wyższych, nie powodują żadnych objawów ubocznych. Olejek miętowy po podaniu doustnie może jednak wywołać ból brzucha, wymioty, a po dużych dawkach również zachwianie równowagi i głęboki sen. Olejek miętowy i mentol, stosowane zewnętrznie

187

u osób nadwrażliwych, wywołują pokrzywkę, świąd i przekrwienie skóry, ból głowy; u niemowląt i małych dzieci (np. po zastosowaniu kropli do nosa z 2% mentolu) opisano objawy: skurcz głośni, sinica, silny wyciek z nosa i śmierć wskutek zatrzymania oddechu i serca. Zastosowanie. Liście mięty pieprzowej i wyciągi stosuje się w zaburzeniach trawiennych z objawami: bólu brzucha, wzdęcia, utraty łaknienia; również w stanach nieżytowych przewodu pokarmowego, trudnościach w trawieniu tłuszczów, nieprawidłowej fermentacji, a nawet w kolce jelitowej. Także w schorzeniach wątroby i dróg żółciowych, m.in. w zapaleniu pęcherzyka żółciowego i przewodów żółciowych, lekkiej niewydolności wątroby i zbyt małym wytwarzaniu żółci, pomocniczo — w kamicy żółciowej, żółtaczce i w okresie rekonwalescencji po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby. Zaleca się zwłaszcza dla dzieci, młodzieży i osób starszych, w przypadku równoczesnego występowania skurczu mięśni jelit i przewodów żółciowych oraz obecności bakterii chorobotwórczych. Zewnętrznie napar z surowca służy do płukania jamy ustnej i gardła, zazwyczaj w połączeniu z innymi ziołami. Liście mięty pieprzowej są składnikiem granulatów Cholegran, Nervogran i Normogran oraz mieszanek Cholagoga II, Digestosan, Nervosan, Normosan, Septosan i Tannosan, służą też do otrzymywania Ol. Menthae pip. i Tinct. Menthae pip. Olejek mięty pieprzowej stosuje się doustnie per se tylko w postaci standaryzowanych preparatów w bakteryjnym zapaleniu dróg żółciowych oraz jako składnik preparatów złożonych, działających w schorzeniach wątroby, jelit i pęcherzyka żółciowego. Zewnętrznie — w postaci płukanek w zapaleniu jamy ustnej i gardła; w roztworze, maści lub emulsji — w nieżycie nosa z obrzękiem błony śluzowej, także w niektórych dermatozach: jako odkażający i odświeżający w pastach do zębów, cukierkach do ssania i in. oraz do inhalacji w nieżytach gardła i oskrzeli. Olejek miętowy jest składnikiem granulatów Cholegran i Gastrogran, draż. Rapacholin i Raphalamid oraz pasty Fitolizyna. Mentol stosuje się zewnętrznie w bólach neuralgicznych i mięśniowych (np. jako 5—10% zawiesinę olejową lub balsam złożony), w dermatozach i świądzie (np. 1% maść), w nieżycie nosa (krople lub inhalacje), nieżycie jamy ustnej, gardła i krtani (płukanka, inhalacja, cukierki do ssania), w migrenach i nerwobólach (sztyft mentolowy do pocierania miejsca bolącego) oraz w formie różnych preparatów do higieny jamy ustnej, do aerozoli i inhalacji. Przeciwwskazania. Uczulenie na olejek miętowy i mentol.

188

Postacie leku. Inf. Fol. Menthae pip. — napar z 2—21/2 łyżek na 2 szklanki wody, pić 1/2—2/3 szklanki 2—4 razy dz. Liście mięty są często składnikiem mieszanek ziołowych. Tinct. Menthae pip. — doustnie od 20 kropli do ½ łyżeczki w kieliszku wody 2—5 razy dz. Ol. Menthae pip. — zewnętrznie do inhalacji oraz w preparatach: Aqua Menthae pip. do płukanek i jako corrigens, niekiedy doustnie 1 łyżeczkę 1—3 razy dz. w zaburzeniach pokarmowych; Cholaktol (RFN) — draż. stosowane w bakteryjnych cholecystopatiach; Inhalex (CSRS) — do wziewania w bakteryjnych laryngo- i rhinopatiach; Menthotem (RFN) — draż. do ssania w nieżycie jamy ustnej. Mentholum — zewnętrznie w preparatach: Bals. Mentholi comp. — do wcierań przeciwbólowych i rozgrzewających; Efkamon (ZSRR) — maść do wcierań przeciwbólowych; Ung. Acidi borici cum mentholo — maść do nosa w nieżycie; Algorhin — krople do nosa lub do inhalacji; Gargarin — proszek do sporządzania płukanki. Mentholum valerianicum — półsyntetyczna pochodna mentolu o działaniu uspokajającym; prep. Mentowal (syn. Validol) — krople w zaburzeniach neurowegetatywnych. MENYANTHES TRIFOLIATA — BOBREK TRÓJLISTKOWY

Ang. Buckbean; franc. Trefle d'eau; niem. Bitterklee; ros. Wachta triechlistnaja. Występowanie. W strefie, klimatu umiarkowanego półkuli północnej; w Polsce na bagnach i podmokłych łąkach. Surowiec. Liść bobrka — Folium Menyanthidis (syn. Fol. Trifolii fibrini) o wskaźniku goryczy = 300. Główne związki. Gorycze glikozydowe w ilości ponad 1% (m.in. meniantyna, loganina), flawonoidy (m.in. hiperozyd, rutyna, trifoliozyd), garbniki 3—4%, związki o charakterze alkaloidów (m.in. gencjanina). Działanie. Amarum, stomachicum, tonicum. Liście bobrka należą do ziół tzw. szczerogorzkich (amara pura) i działają typowo dla tej grupy surowców (patrz: Gentiana lutea). Przypisuje się im również korzystny wpływ na ogólną przemianę materii przypuszczalnie dlatego, że zawierają stosunkowo znaczne ilości jodu, oraz słabe działanie uspokajające (nervinum). Zastosowanie. W dolegliwościach trawiennych spowodowanych niedokwaśnością i brakiem łaknienia, w przewlekłych nieżytach żołądka i jelit. Szczególnie zaleca się dla osób w wieku podeszłym, u których postępujący zanikowy nieżyt żołądka utrudnia prawidłowe trawienie, powoduje niedobór witamin i soli mineralnych. W takich przypadkach wyciągi z liści bobrka są pomocniczym środkiem ogólnie wzmacnia-

189

jącym, poprawiającym także stan nerwowy u chorych. Surowiec jest bardzo rzadko stosowany per se, zwykle wchodzi w skład recepturowych mieszanek ziołowych, również w skład granulatu Gastrogran i mieszanek Digestosan, a wyciąg alkoholowy — w skład Tinct. amara. Postacie leku. Fol. Menyanthidis pulv. — po 0,3—0,5 g pro dosi, 2— 4 razy dz. w opłatkach, kapsułkach, jako pobudzający trawienie i łagodnie uspokajający. Dec. Fol. Menyanthidis — ½ łyżki liści na ½—2/3 szklanki gorącej wody, gotować 5 min, przecedzić, pić łyżkami 4—5 razy dz. 30 min przed posiłkami jako goryczowy i wzmacniający. NYMPHAEA ALBA — GRZYBIEJE BIAŁE

Ang. Wbite Water-lily; franc. Nenuphar blanc; niem. Weisse Seerose; ros. Kuwszinka bielą ja. Występowanie. W wielu krajach europejskich; w Polsce dość powszechnie w jeziorach i stawach. Surowiec. Kwiat grzybieni — Flos Nymphaeae; analogiczny surowiec otrzymuje się z grzybieni północnych — Nymphaea candida. Główne związki. Mieszanina alkaloidów seskwiterpenowych (m.in. nufarydyna, nufamina, nufaramina), flawonoidy, kwasy organiczno, związki śluzowe, leukoantocyjanozydy. Działanie. Sedativum, cardiacum. Wyciągi alkoholowe ze świeżych kwiatów zmniejszają pobudliwość nerwową wskutek tłumienia wrażliwości niektórych ośrodków w korze mózgowej. W szczególności działają hamująco na popęd płciowy u mężczyzn, w mniejszym stopniu u kobiet. Stwierdzono również korzystne działanie na czynność serca. Pod wpływem alkaloidów grzybieni następuje osłabienie impulsów kierowanych do serca, co ma istotne znaczenie w niektórych rodzajach niemiarowości. Obserwowane niekiedy słabe działanie przeciwskurczowe i nasenne jest indywidualną reakcją osobniczą. Zastosowanie. W lekkich stanach pobudzenia nerwowego, uczuciu lęku i zagrożenia, trudnościach w zasypianiu; również w pobudzeniu na tle seksualnym, nimfomanii (histeria libidinosa), zmazach nocnych (pollutio), długotrwałym wzwodzie prącia (priapismus), pomocniczo — w okresie przekwitania u kobiet i mężczyzn. Ponadto w mało nasilonych zaburzeniach czynnościowych serca, takich jak napadowe przyspieszenie rytmu serca, kołatanie serca spowodowane np. strachem, lękiem przestrzeni, szokiem pourazowym itp. Postacie leku. Intr. Nymphaeae — 20—60 kropli w kieliszku wody 2—4 razy dz. jako lek uspokajający; korzystnie jest łączyć z Intr. Hyperici, Extr. Viburni opuli fluid., Tinct. Che-

190

lidonii. Jako środek nasercowy korzystnie wraz z Intr. Crataegi, Tinct. Convallariae, Tinct. Ammi visn., Intr. Valerianae. OCIMUM BASILICUM — BAZYLIA OGRODOWA

Ang. Sweet Basil; franc. Basilic commun; niem. Echtes Basilienkraut; ros. Bazilik duszistyj. Występowanie. Pochodzi z Indii, uprawiana w wielu krajach o klimacie ciepłym; rzadko w Polsce. Surowiec. Ziele bazylii — Herba Basilici; jest otrzymywane z różnych odmian o zmiennym składzie olejku. Główne związki. Olejek eteryczny do 1,5%, który zależnie od rodzaju surowca, może zawierać jako główne składniki: linalol i metylochawikol lub kamforę i a-pinen bądź cynamonian metylu lub eugenol. Ponadto związki garbnikowe ok. 5%, flawonoidy, saponina, fitosterol, sole mineralne. Działanie. Stomachicum, carminativum. Ziele bazylii zmniejsza nieznacznie napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego, pobudza wydzielanie soku żołądkowego, przyspiesza trawienie, przywraca naturalne ruchy perystaltyczne jelit oraz zwiększa przyswajanie składników pokarmów. Surowiec jest typowym środkiem wiatropędnym o dość słabej sile działania, ponadto ma właściwości przeciwzapalne i przeciwbakteryjne, hamuje nadmierny rozwój flory bakteryjnej, zapobiega długotrwałym wzdęciom. Zastosowanie. W łagodnych zaburzeniach trawiennych, zwłaszcza u dzieci i osób w wieku podeszłym z objawami odbijania, nudności, braku łaknienia, bólów epigastrycznych, wzdęć, zmniejszonej tolerancji na tłuszcze i produkty białkowe. Ziele bazylii jest obecnie częściej stosowane jako aromatyczna przyprawa kuchenna do mięs i potraw (jak np. estragon, majeranek, koper), niż jako roślina lecznicza. Postacie leku. Ziela bazylii nie stosuje się per se, tylko jako składnik mieszanek ziołowych: wiatropędnej i pobudzającej trawienie, np. wraz z Herb. Origani, Rhiz. Calami, Fol. Menthae pip., Herb. Millefolii, Fruct. Coriandrii, Fol. Menyanthidis, Anth. Chamomillae, Herb. Hyperici; przeciwzapalnej i przeciwbakteryjnej, np. wraz z Herb. Cnici bened., Rad. Bardanae, Herb. Serpylli, Fol. Juglandis, Fl. Millefolii, Fol. Plantaginis, Fol. Salviae, Herb. Anserinae. ONONIS SPINOSA — WILŻYNA CIERNISTA

Ang. Restharrow; franc. Bugrane commune; niem. Dornige Hauheehel; ros. Stalnik koljuczij. Występowanie. W Europie i Azji) w Polsce dość pospolita na suchych łąkach i przydrożach.

191

Surowiec. Korzeń wilżyny — Radix Ononidis. Analogiczny surowiec w ZSRR otrzymuje się z wilżyny bezbronnej — Ononis arvensis. Główne związki. Olejek eteryczny do 0,2% (m.in. spinozyn), flawonoidy (m.in. ononina), glikozyd onospina, trójterpeny ok. 0,2% (m.in. α-, β- i γ-onoceryna), pochodna kwasu glicyryzynowego (ononid), garbnik, kwasy organiczne (m.in. kw. cytrynowy), związki żywicowe, sole mineralne. Działanie. Diureticum, antihaemorrhoidale. Korzeń wilżyny działa silnie moczopędnie, zwiększa wydalanie mocznika i chlorków. Doświadczalnie stwierdzono, że w wielu przypadkach przewyższa teobrominę, co, przypisuje się obecności olejku eterycznego. Wyciągi z surowca pobudzają nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego, mają właściwości przeciwzapalne, hamują w małym stopniu drobne krwawienia w przewodzie pokarmowym. Badania wykonane w ZSRR wykazały jeszcze inne właściwości wilżyny: korzystny wpływ na żylaki odbytu, polegający na poprawie przepływu krwi, zmniejszeniu krwawień i bólu, oraz zdolność zwiększania ilości żółci (flawonoidy). Zastosowanie. W schorzeniach nerek i dróg moczowych, zwłaszcza gdy stwierdzono stan zapalny i obecność w moczu śluzu oraz krwinek białych i czerwonych. Pomocniczo — w kamicy moczowej, skazie moczanowej (diathesis urica), dnawym zapaleniu stawów (arthritis urica), gośćcu przewlekłym postępującym (polyarthritis chronica progressiva) oraz w niektórych dermatozach. Ponadto w guzach krwawnicowych (varices haemorrhoidales) i towarzyszących im krwawieniach, bólu i świądzie, również pomocniczo w przewlekłym łagodnym nieżycie przewodu pokarmowego i w krwawieniach z uszkodzonych drobnych naczyń krwionośnych. Surowiec jest składnikiem granulatu Betagran, a wyciąg — płynu Betasol i pasty Fitolizyna. Postacie leku. Dec. Rad. Ononidis — odwar z 1 łyżki korzeni na 1—1 ½ szklanki wody (gotować 3 min, pozostawić pod przykryciem na 10 min, przecedzić), pić 1/4—1/3 szklanki 2— 4 razy dz. przed posiłkami jako moczopędny. Korzystniej jest stosować np. wraz z Rad. Levistici, Rad. Glycyrrhizae, Fruct. Juniperi, Fruct. Petroselini, Herb. Solidaginis, Rhiz. Agropyri, Fl. Pseudocaciae. Dec. Rad. Ononidis conc. —: odwar zagęszczony z 3 łyżek korzeni na 2 szklanki wody (gotować powoli do zmniejszenia objętości o połowę, przesączyć), pić 50 ml 3 razy dz. przed jedzeniem w ciągu 2—4 tygodni, w żylakach odbytu. Korzystnie jest również stosować następującą mieszankę: Cort. Hippocastani, Herb. Violae tricol., Herb. Millefolii, Fol. Juglandis, Herb. Equiseti, Fl. Calendulae, Cort. Salicis, Rad. Ononidis.

192

ORIGANUM VULGARE — LEBIODKA POSPOLITA

Ang. Wild Marjoran; franc. Origan; niem. Dost; ros. Duszica obyknowiennaja. Występowanie. W Europie, Azji Mniejszej i na Syberii; w Polsce na suchych pagórkach i brzegach lasów. Surowiec. Ziele lebiodki — Herba Origani. Główne związki. Olejek eteryczny ok. 0,4% (m.in. zmienne ilości karwakrolu, tymolu, dipentenu), garbniki ok. 4%, substancja goryczowa, fitosterol, związki żywicowe, flawonoidy (m.in. glikozydy luteoliny, apigeniny i diosmetyny), sole mineralne. Działanie. Stomachicum, diureticum, spasmolyticum, antisepticum. Ziele lebiodki pobudza nieznacznie czynność wydzielniczą w różnych narządach; zwiększa wydzielanie śliny, soku żołądkowego (goryczka) i śluzu, zwłaszcza w błonach śluzowych górnych dróg oddechowych, wzmaga w niewielkim stopniu czynność gruczołów potowych i wytwarzanie żółci przez wątrobę oraz ilość wydalanego moczu (flawonoidy). Lebiodka działa również przeciwskurczowo na mięśnie gładkie oskrzeli, jelit, dróg żółciowych (ułatwienie przepływu żółci) i moczowodów. Jest uznana za środek wiatropędny. Garbniki i fenolowe składniki olejku mają właściwości bakteriobójcze oraz wiążą toksyczne produkty przemiany materii (antisepticum). W lecznictwie ludowym lebiodka jest uważana za środek uspokajający sferą płciową (histeria, erotomania). Zastosowanie. W nieżycie żołądka i jelit, dyspepsji, braku łaknienia, nadmiernej fermentacji jelitowej, bębnicy, atonii przewodu pokarmowego i niedoczynności wątroby. Jako środek moczopędny w chorobie gośćcowej, skazie moczanowej; jako przeciwskurczowy i przeciwbakteryjny również w nieżycie gardła i oskrzeli, kaszlu, utrudnionym odkrztuszaniu, aerofagii, pomocniczo — w krztuścu. Postacie leku. Inf. Herla. Origini — 1 łyżka ziela na 1—11/2 szklanki wody, pić 1/4—1/2 szklanki 2—3 razy dz. 30 min przed jedzeniem jako stomachicum, carminativum i antispasmodicum. Częściej jest składnikiem mieszanek: wykrztuśnej, np. z Fol. Farfarae, Fruct. Foeniculi, Herb. Pulmonariae, Rad. Althaeae, Fl. Primulae i Rad. Glycyrrhizae; wiatropędnej, np. z Anth. Anthemidis, Rad. Cichorii, Fruct. Anethi, Herb. Millefolii, Fruct. Foeniculi, Fl. Millefolii, Fruct. Carvi. PAPAVER RHOEAS — MAK POLNY

Ang. Field Poppy; franc. Pavot coquelicot; niem. Klatschmohn, ros. Mak samosiejka. Występowanie. W wielu krajach europejskich; w Polsce pospolity chwast w zbożach i na ugorach.

193

Surowiec. Kwiat maku polnego — Flos Rhoeados. Główne związki. Mieszanina alkaloidów izochinolinowych i pokrewnych (m.in. readyna), antocyjany (m.in. cyjanina, mekocyjanina), kwasy organiczne (m.in. kw. mekonowy), śluz do 10%, fitosterol, sole mineralne. Działanie. Expectorans, sedativum. Surowiec działa powlekające na błony śluzowe górnych dróg oddechowych, zmniejsza ich podrażnienie, pobudza ruchy nabłonka rzęskowego i ułatwia odkrztuszanie. Wykazuje również słabe właściwości ogólnie uspokajające, a w dużych dawkach nawet nieznacznie narkotyczne. Zewnętrznie wodny wyciąg z kwiatów maku polnego zmniejsza stan zapalny błon śluzowych i skóry. Zastosowanie. W nieżycie jamy ustnej, gardła i oskrzeli, w uporczywym kaszlu, zwłaszcza w tzw. suchym kaszlu ze skąpą wydzieliną, bólu gardła i chrypce, pomocniczo w anginie i nawet w kokluszu (od francuskiej nazwy tej choroby coqueluche wywodzi się nazwa rośliny — coquelicot). Ponadto zaleca się jako środek uspokajający w nadmiernej pobudliwości i bezsenności, spowodowanych atakami kaszlu, u dzieci i osób w wieku podeszłym. Zewnętrznie jako płukanka w zapaleniu dziąseł, do irygacji w zapaleniu pochwy i do przymoczek w zapaleniu powiek i spojówek. Postacie leku. Dec. Flor. Rhoeados — odwar z 1—11/2 łyżki kwiatów na szklankę wody (gotować 2 min, przecedzić), pić 1—2 łyżki 3—5 razy dz.; dla dzieci odpowiedniejszy jest syrop: ½ szklanki odwaru i 2 łyżki cukru lub miodu, odwar również jako płukanka do irygacji i do okładów na oczy. Kwiaty maku polnego stosuje się częściej jako składnik mieszanek ziołowych: wykrztuśnej, np. wraz z Fl. Primulae, Fl. Malvae arbor., Fl. Millefolii, Fl. Calendulae, Fl. Cyani, El. Helianthi, Fl. Taraxaci; uspokajającej, np. wraz z Inflor. Crataegi, Fl. Lavandulae, Herb. Hyperici, Fol. Melissae, Fol. Menthae pip., Rad. Valerianae Herb. Leonuri, card; przeciwzapalnej (jako płukanka i do irygacji), np. wraz z Stigma Maydis, Herb. Pulmonariae, Herb. Agrimoniae, Anth. Chamomillae, Fol. Plantaginis, Cort. Salicis. PAPAVER SOMNIFERUM — MAK LEKARSKI

Ang. Opium Poppy; franc. Pavot somnifere; niem. Schlafmohn; ros. Mak snotwornyj. Występowanie. Uprawiany na dużą skalę w wielu krajach (Turcja, ZSRR, Indie, Chiny) w celu zbioru opium i nasion; w Polsce hodowany jako nasienny.

194

Surowiec. Opium — stężały sok mleczny, wypływający z nacięć ścian niedojrzałych torebek nasiennych (makówek); z nasion maku otrzymuje się doskonały olej jadalny — Oleum Papaveris. Opium służy głównie do izolowania najważniejszych alkaloidów. W niektórych krajach, również w Polsce, morfinę otrzymuje się z tzw. makowin, pozostających po usunięciu nasion. Główne związki. Opium zawiera do 15% (wg FP IV 10,5%) mieszaniny ok. 40 alkaloidów pochodnych fenantrenu (m.in. morfina około 10%, kodeina ok. 0,5%, tebaina ok. 0,2%), benzyloizochinoliny (m.in. papaweryna ok. 1%, norlaudanozyna ok. 0,1%), protoberberyny (m.in. narkotyna ok. 5%). Działanie. Analgeticum, narcoticum, sedativum (morfina), antibechicum (kodeina, narkotyna), spasmolyticum (papaweryna). Morfina działa porażająco lub pobudzająco na niektóre ośrodki wegetatywne i na narządy, głównym miejscem jej działania jest rdzeń przedłużony i kora mózgowa. W rdzeniu przedłużonym morfina zmniejsza wrażliwość ośrodka kaszlu oraz hamuje czynność ośrodka oddechowego, powodując osłabienie oddechu, a po większych dawkach pojawienie się oddechu typu Cheyne-Stokesa. Na korę mózgową bardzo małe dawki morfiny mają słabe działanie, dawki zbliżone do leczniczych powodują uspokojenie, błogostan i senność, natomiast duże dawki są groźne dla życia (sen, sinica, zapaść). Na rdzeń kręgowy morfina działa słabo depresyjnie, wobec czego przewodzenie bodźców ruchowych jest prawie nie naruszone, natomiast znacznie silniej — na przewód pokarmowy. Następuje osłabienie ruchów perystaltycznych jelit i zaparcia, skurcz zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej i utrudniony przepływ żółci oraz wzrost ciśnienia w drogach żółciowych. Ponadto morfina nieznacznie tylko zwalnia akcję serca i obniża tętnicze ciśnienie krwi, rozszerza naczynia skóry oraz pobudza wydzielanie potu. U niektórych osób, wskutek pobudzenia ośrodka wymiotnego, może spowodować wymioty. Morfina łatwo wchłania się w przewodzie pokarmowym, szybko przedostaje się do krwi i jest częściowo rozkładana w wątrobie. U osób otrzymujących często morfinę i u narkomanów następuje stopniowe przyspieszenie rozkładu, wobec czego zachodzi konieczność zwiększania co pewien czas dawki. Kodeina działa selektywnie depresyjnie na ośrodek kaszlu w rdzeniu przedłużonym, natomiast znacznie słabiej od morfiny na inne ośrodki i narządy. W małym tylko stopniu upośledza oddech, ma niewielki wpływ na korę mózgową (słabe działanie przeciwbólowe) i na perystaltykę jelit. Narkotyna ma właściwości przeciwkaszlowe niemal dorównujące kodeinie, jest pozbawiona działania euforycznego i pobudza ośrodek oddechowy. Papaweryna zwalnia napięcie mięśni gładkich jelit, dróg

195

żółciowych, oskrzeli, pęcherza i naczyń krwionośnych. Pobudza nieznacznie ośrodek oddechowy, zwiększa wyraźnie przepływ krwi w mózgu; na naczynia wieńcowe serca działa słabo, gdyż nawet po doustnych dawkach 20 mg 4 razy dz. przez tydzień, nie obserwowano uchwytnych zmian u osób z dusznicą bolesną. Nieco lepsze wyniki uzyskano po podaniu domięśniowym. Papaweryna wchłania się szybko i niemal całkowicie z przewodu pokarmowego, ale w wątrobie jest metabolizowana i łatwo wydalana z moczem, dlatego racjonalne jest podawanie pozajelitowe (wstrzyknięcia, czopki). Opium zawiera 10% morfiny i działanie jego zależy od obecności tego alkaloidu. W lecznictwie wykorzystuje się jedynie działanie na przewód pokarmowy (zapierające i przeciwskurczowe), nie zaś na ośrodkowy układ nerwowy. Z opium otrzymuje się mieszaninę oczyszczonych alkaloidów (prep. Omnoponum — amp.), która w wielu przypadkach ma przewagę nad samą morfiną lub papaweryną. Działania uboczne. Morfina i opium — zaparcia, skurcz oskrzeli, upośledzenie oddechu, nudności, świąd skóry; duże dawki powodują trudności w oddychaniu, zapaść i śmierć wskutek porażenia mięśni płuc (antagonistą morfiny jest Nalorphinum hydrochloricum). Kodeina — w dawkach leczniczych, często powtarzanych, powoduje zaburzenia jelitowe i duszność. Papaweryna — zaczerwienienie twarzy, świąd skóry, nudności, bóle głowy, hipotonię. Zastosowanie. Morfinę podaje się w ostrych bólach pourazowych, spowodowanych kolką nerkową lub żółciową, zawałem serca i chorobą nowotworową, w szoku z towarzyszącym bólem, w grożącym poronieniu, w krytycznych sytuacjach przy nadczynności tarczycy, niekiedy w ciężkiej, przewlekłej biegunce. Dość często morfinę stosuje się łącznie z atropiną lub skopolaminą, aby zmniejszyć czynność wydzielniczą błon śluzowych oraz znieść depresyjny wpływ morfiny na oddech (premedykacja przedoperacyjna), przy równoczesnym wykorzystaniu działania przeciwskurczowego atropiny (np. w kolce jelitowej, wątrobowej, nerkowej). Morfina (i jej dwuacetylopochodna heroina) jest jednym z najbardziej szkodliwych narkotyków, stosowanych najczęściej przez młodych ludzi. Działanie euforyczne następuje po interakcji między cząsteczkami morfiny (lub pokrewnymi alkaloidami makowcowymi), a specyficznymi receptorami znajdującymi się w mózgu (wykrytymi w 1973 r.). Receptorów tych jest najwięcej w podwzgórzu (hypothalamus), a najmniej w móżdżku (cerebellum). Szansę przeciwstawienia się narkomanii daje odkrycie peptydowych związków zwanych endorfinami (1976 r.), które mogą wiązać się z receptorami morfinowymi.

196

Kodeina jest stosowana w częstych i meczących atakach kaszlu różnego pochodzenia. Wchodzi w skład licznych preparatów łącznie z substancjami przeciwskurczowymi, przeciwbakteryjnymi i przeciwzapalnymi. Papawerynę podaje się jako lek przeciwskurczowy w kolce jelitowej, wątrobowej, w kurczach żołądka, skurczu pęcherza, odźwiernika, zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej, oskrzeli. Również w zatorach tętniczych, zarówno płucnych, jak i obwodowych (np. choroba Raynauda), w upośledzeniu krążenia mózgowego, pomocniczo w dusznicy bolesnej. Opium — doustnie w kolce jelitowej, wątrobowej i nerkowej, oraz w ostrej długotrwałej biegunce. Przeciwwskazania. Morfina — dychawica oskrzelowa, padaczka, tężec, zatrucia strychniną, kurcze epileptyczne, zwiększone ciśnienie śródczaszkowe, obrzęk mózgu, liszaj śluzowaty (lichen myxoedematosus), ciąża zaawansowana, przerost sterczą (hypertrophia prostatae), także dla noworodków i dzieci do 6 miesięcy; kodeina — rozstrzenie oskrzeli, zaawansowana dychawica oskrzelowa, kaszel z ropną wydzieliną; papaweryna — jaskra, niskie ciśnienie krwi, silne osłabienie. Postacie leku. Morphinum hydrochl. (substancja oraz amp. 1 mg, 10 mg, 20 mg). Dawki doustne dla dorosłych 5—20 mg pro dosi, podskórne 10—20 mg, dożylne 5—10 mg; dzieciom 1—2-letnim 0,3—0,8 mg 4 razy dz., 2—3-letnim 1 mg 4 razy dz., starszym odpowiednio więcej. Dawki maksymalne: 30 mg pro dosi, 100 mg pro die. Morphinum hydrochl. c. atropino (amp. 10 mg morfiny). Dawki dla dorosłych 1—3 amp. dz. podskórnie. Morphinum hydrochl. c. scopolamin. amp. 10 mg morfiny). Dawki dla dorosłych 1—2 amp. dz. podskórnie lub domięśniowo; 1 amp. 30 min przed narkozą. Codeinum purum (subst.), dawki 10—15 mg 2—3 razy dz., w silnym kaszlu lub bólach 30 mg pro dosi. Codeinum phosphor. (subst., tabl. 20 mg). Dawki dla dorosłych 10—20 mg 2—3 razy dz., w ostrym kaszlu i jako przeciwbólowy 30 mg 3—4 razy dz. Kodeina jest składnikiem tabl. Azarina, Terpicodin, Thiocodin, Tussicodin oraz Sir. Pini comp. i Sir. Creosoti comp. Papaverinum hydrochl. (subst., amp. 40 mg). Dawki dorosłym doustnie lub doodbytniczo 40—60—100 mg pro dosi, podskórnie, domięśniowo lub dożylnie 40—80 mg pro dosi. Dawki maksymalne doustnie: 200 mg pro dosi, 600 mg pro die. Papaweryna jest składnikiem tabl. Eucardin, Isalgin, Theopaverin, Magnesio-bismuthin, draż. Theostrol, czopków Spasticol, Tolargin oraz prep. zagranicznych — tabl. Papaverinatropin (CSRS), tabl. Kellatrin (ZSRR) i Kelliwerin (ZSRR). Narcotinum hydrochl. w preparatach: tabl. Noscapine (WRL) i kaps. Lyobex retard (RFN). Opium pulv. (subst.) dawki doustne i doodbytnicze dorosłym 50—100 mg pro dosi, 200—

197

—300 mg pro die; dawki maksymalne 150 mg pro dosi, 500 mg pro die. Opium jest składnikiem Pulvis Ipecacuanhae opiatus (Pulvis Doveri, subst., tabl. 250 mg) dawki 1—2 tabl. kilka razy dz.; nie podawać dzieciom do lat 12 i ludziom starszym. Tinct. Opii simplex (zawiera 1% morfiny), dawki doustne 5—10 kropli 2—3 razy dz., dawki maksymalne: 1,5 g pro dosi, 5,0 g pro die (nie produkuje się Tinct. Opii bemz. oraz Guttae Inoziemcovi). Zespół alkaloidów z opium (Alcaloida Opii omnia) w prep. Omnopon (ZSRR), subst. i amp. 10 mg i 20 mg alkaloidów, w tym 50% morfiny; prep. Novopon (CSRS) — amp. PASSIFLORA INCARNATA — MĘCZENNICA CIELISTA

Ang. Passion-Flower; franc. Passiflore purpurine; niem. Passionsblume; ros. Passiflora inkarnatnaja. Występowanie. W południowych rejonach Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej; uprawiana w Europie, również w Polsce. Surowiec. Ziele męczennicy — Herba Passiflorae. Główne związki. Mieszanina alkaloidów indolowych do 0,09% (m.in. harman zwany pasyfloryną, harmina, harmol), flawonoidy (m.in. kwercetyna, apigenina, witeksyna), glikozyd cyjanogenny, związek benzochinonowy — maltol, leukoantocyjanozyd, fitosterol, sole mineralne. Działanie. Sedativum, spasmolyticum. Wyciągi z ziela męczennicy były poddawane licznym badaniom, które potwierdziły ich działanie uspokajające. Zmniejszają one wrażliwość ośrodków podkorowych, a w doświadczeniach na zwierzętach znosiły pobudzający wpływ amfetaminy. Stwierdzono również nieznaczne działanie przeciw-skurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i naczyń oraz mało uchwytne obniżanie ciśnienia krwi. Działania uboczne. Duże dawki powodują silny ból głowy i niekiedy zaburzenia wzroku. Zastosowanie. W stanach ogólnego pobudzenia nerwowego, niepokoju i lęku, nadmiernego pobudzenia ruchowego, w zaburzeniach czynności serca wywołanych bodźcami nerwowymi, w bezsenności i bólach głowy spowodowanych napięciem układu nerwowego, w mało nasilonych atakach drgawek pochodzenia ośrodkowego, w przypadku histerii u dzieci, w dolegliwościach okresu przekwitania i dla rekonwalescentów po ciężkich chorobach i operacjach. Pomocniczo — w stanach skurczowych jelit i naczyń wieńcowych (łącznie z wyciągami z Infl. Crataegi). Postacie leku. Najlepiej działają wyciągi alkoholowe z ziela męczennicy (w Polsce nie produkowane, a surowiec nie-

198

dostępny w aptekach). Jedynym preparatem jest syrop Passispasmin (zawierający również wyciągi z innych roślin), dawki po łyżeczce 3—6 razy dz., przy bezsenności 1 łyżką wieczorem. Extr. Passiflorae fluid (ZSRR) — 20—40 kropli 3 razy dz. w nerwicach; Passit (CSRS) — krople uspokajające; Plantival (RFN) — krople, draż. w nerwicach i zaburzeniach snu. PETROSELINUM SATIVUM — PIETRUSZKA ZWYCZAJNA

Ang. Parsley; franc. Persil cultive; niem. Garten-Petersille; ros. Pietruszka kudrjawaja. Występowanie. Pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego, powszechnie uprawiana w całej Europie. Surowce. Korzeń pietruszki — Radix Petroselini; owoc pietruszki — Fructus Petroselini. Główne związki. W korzeniach: olejek eteryczny do 0,3%) (m.in. apiol, mirystycyna), flawonoidy (m.in. apiina, graweobiozyd A), furanokumaryny (m.in. bergapten), związki poliacetylenowe (m.in. falkarynolon), substancje śluzowe, związki cukrowe, sole mineralne. W owocach: olejek eteryczny ok. 3,2% (m.in. apiol, mirystycyna i alliloczterpmetoksybenzen w zmiennych proporcjach), flawonoidy do 1,87% (m.in. apiina, luteolino-apiozyloglukozyd), olej tłusty (m.in. glicerydy kw. petroselinowego), śladowe ilości bergaptenu, fitosterol. Istnieją odmiany pietruszki (tzw. rasy chemiczne) różniące się znacznie Składem olejku eterycznego. Działanie. Diureticum, spasmolyticum. Korzenie i owoce pietruszki ułatwiają przesączanie w kłębkach nerkowych, hamują wtórną resorpcję w cewkach i zwiększają ilość wydalanego moczu. Ponadto zmniejszają napięcie mięśni gładkich jelit, dróg moczowych i przypuszczalnie ścian naczyń krwionośnych w nerkach. Pobudzają nieznacznie wydzielanie śliny i soku żołądkowego, ułatwiają trawienie pokarmu. Różnice między obu omawianymi surowcami są tylko ilościowe; owoce działają o wiele silniej od korzeni, ponieważ zawierają znacznie więcej olejku eterycznego i flawonoidów, którym przypisuje się właściwości moczopędne i przeciwskurczowe. Działania uboczne. Duże dawki wyciągu z owoców, stosowane przez dłuższy czas, powodują skurcz macicy (mirystycyna), uszkodzenie błon śluzowych przewodu pokarmowego (apiol), pobudzenie ośrodkowego układu nerwowego (olejek) i nawet krwawienia maciczne. Zastosowanie. W niewydolności nerek, zmniejszonym wydalaniu moczu oraz jonów sodu i potasu, w przewlekłym i mało nasilonym zapaleniu dróg moczowych oraz w obrzękach na tle nerkowym; pomocniczo — w kamicy moczowej, skazie moczanowej, chorobie gośćcowej i niektórych derma-

199

tozach. Również w przejściowych zaburzeniach trawiennych (brak łaknienia, wzdęcia, ból brzucha), a dla dzieci i młodzieży jako środek wiatropędny. Wyciąg z owoców wchodzi w skład pasty Fitolizyna. Przeciwwskazania. Zalecana jest ostrożność przy stosowaniu owoców pietruszki per se u małych dzieci oraz u kobiet w końcowym okresie ciąży. Postacie leku. Inf. Rad. Petroselini — napar z łyżki korzeni na 11/2 szklanki wody, pić 1/4—1/3 szklanki 2—3 razy dz. Inf. Fruct. Petroselini — napar z ½ łyżki owoców na szklanką wody, pić 1—2 łyżki 2—4 razy dz. Zwykle jednak stosuje się oba surowce jako składniki mieszanek ziołowych: moczopędnej, np. wraz z Rad. Ononidis, Herb. Polygoni avic., Herb. Equiseti, Rad. Levistici, Fol, Betulae, Rad. Glycyrrhizae, Fruct. Foeniculi; regulującej trawienie, np. wraz z Herb. Millefolii, Fol. Urticae, Anth. Chamomillae, Rad. Inulae, Herb. Hyperici, Herb. Cnici bened., Fol. Plantaginis. PEUMUS BOLDUS — BOLDO

Ang. Boldo; franc. Boldo; niem. Boldo; ros. Boldo. Występowanie. W Ameryce Południowej, głównie w Chile i Peru. Surowiec. Liść boldo — Folium Boldo. Główne związki. Alkaloidy aporfinowe 0,25—0,53% (m.in. boldyna 0,1%), olejek eteryczny 1,8—2,6% (m.in. askarydol, cyneol, p-cymol), flawonoidy (m.in. peumozyd, boldozyd), glikozyd boldoglucyna 0,3%, garbniki 1,2%, sole mineralne (m.in. dużo wapnia i magnezu). Działanie. Cholereticum, diureticum, spasmolyticum, stomachicum. Surowiec jest środkiem ogólnie pobudzającym czynności wydzielnicze. Po podaniu doustnym wyciągu z liści boldo zwiększa się wydzielanie soku żołądkowego (stomachicum). następuje ogólna poprawa trawienia i przyswajania składników pokarmowych (digestivum) oraz znaczne pobudzenie wydzielania żółci (cholereticum). Zmianie ulegają również właściwości fizykochemiczne żółci, m.in. zmniejsza się lepkość i zawartość wody, a zwiększa ciężar właściwy. Ponadto surowiec wzmaga wydalanie moczu (diureticum), gdyż zawiera moczopędne aktywne flawonoidy, zmniejsza napięcie mięśni gładkich jelit, dróg moczowych i żółciowych (spasmolyticum), działa łagodnie wiatropędnie (carminativum), nawet u osób dorosłych, ułatwia też przepływ żółci (cholagogum) oraz przywraca normalne ruchy perystaltyczne w moczowodach i właściwą kurczliwość pęcherzyka żółciowego. Wykazano, że działanie przeciwskurczowe frakcji flawonoidowej wyizolowanej z boldo jest tylko dziewięciokrotnie słabsze od

200

papaweryny. Olejek eteryczny omawianego surowca, zbliżony składem do Ol. Chenopodii, wykazuje właściwości anty-septyczne i działa trująco na pasożyty jelitowe. Zastosowanie. W stanach zapalnych wątroby i dróg żółciowych, zmniejszonym wytwarzaniu żółci, atonii i stanach skurczowych pęcherzyka żółciowego, dyskinezji i formowaniu się kamieni żółciowych, pomocniczo — w żółtaczce i kamicy żółciowej. Także w przewlekłych zaparciach nawykowych i na tle innych schorzeń, w zaburzeniach trawiennych spowodowanych niedoborem soku żołądkowego (uczucie pełności, brak łaknienia, wzdęcia), zwłaszcza u osób starszych. Pomocniczo i wraz z innymi lekami działa jako środek moczopędny. Przeciwwskazania. Ostre stany zapalne jelit, dróg żółciowych i wyrostka robaczkowego, czynna choroba wrzodowa, krwawienia wewnętrzne, końcowy okres ciąży. Postacie leku. Wyciąg suchy z liści, zawierający wszystkie alkaloidy — prep. Boldaloin (Herbapol) zawiera dodatek sproszkowanej alony, dorosłym 1—2 tabl. 2—3 razy dz. przed jedzeniem jako lek żółciopędny i pobudzający trawienie lub 2—3 tabl. wieczorem jako przeczyszczający; prep. Boldine Houde (Francja) — skład i dawkowanie jak leku poprzedniego. PHASEOLUS VULGARIS — FASOLA ZWYCZAJNA

Ang. Kidney-Bean; franc. Haricot; niem. Garten-Bohne; ros. Fasol obyknowiennaja. Występowanie. Ameryka Południowa, uprawiana w wielu krajach. Surowiec. Owocnia fasoli — Pericarpium Phaseoli (syn. Fructus Phaseoli sine semine); pochodzi z licznych odmian uprawnych. Główne związki. Trójterpeny (m.in. fazeolozyd D), kwasy organiczne (m.in. kw. pipekolinowy, kw. traumatynowy), alantoina, cholina, inozytol, trygonelina, sole mineralne (m.in. rozpuszczalna krzemionka). Działanie. Diureticum, antidiabeticum. Wyciągi wodne z surowca zwiększają wydalanie moczu i to tym silniej, im bardziej jest upośledzona czynność przesączalna nerek. Stwierdzono również synergizm między związkami czynnymi owocni fasoli, działającymi moczopędnie, a innymi surowcami o takim samym działaniu, zawierającymi flawonoidy. W piśmiennictwie naukowym potwierdzono znane od dawna działanie przeciwcukrzycowe, powodujące statystycznie znamienne obniżenie poziomu cukru we krwi, przede wszystkim w początkach cukrzycy. Zastosowanie. W schorzeniach nerek i dróg moczowych ze zmniejszonym wydalaniem moczu, a nawet obrzękami spo-

201

wodowanymi zatrzymaniem wody, jonów sodu i potasu w organizmie. Pomocniczo — w kamicy moczowej, zwłaszcza fosforanowej, również w chorobie reumatycznej i w niektórych dermatozach. Surowiec stosuje się także w początkowym okresie cukrzycy (wraz z innymi ziołami o takim samym działaniu), pomocniczo w cukrzycy zaawansowanej, głównie u osób młodych. Surowiec jest składnikiem mieszanki Diabetosan i granulatu Betagran, wyciąg płynny — prep. Betasol. Postacie leku. Dec. Peric. Phaseoli — odwar z 3—4 łyżek rozdrobnionych owocni na 2 szklanki wody (gotować 2 min, odstawić na 10 min, przecedzić do termosu), pić 2—3 razy dz. po ½ szklanki między posiłkami jako środek moczopędny i przeciwcukrzycowy (łącznie z odpowiednią dietą). Korzystne jest łączenie owocni fasoli z innymi ziołami działającymi moczopędnie (np. wraz z Herb. Solidaginis, Sem. Petroselini, Fl. Cyani, Herb. Convallariae, Herb. Equiseti, Fol. Betulae, Fruct. Rosae) lub przeciwcukrzycowo (np. wraz z Stigma Maydis, Herb. Polygoni avic., Rhiz. Agropyri, Fol. Juglandis, Herb. Galegae, Rad. Bardanae). PIMPINELLA ANISUM — BIEDRZENIEC ANYŻ

Ang. Anise, franc. Anis vert; niem. Anis; ros. Anis obykncrwiermyj. Występowanie. Pochodzi z Egiptu i Azji Mniejszej; uprawiany w wielu krajach, również w Polsce. Surowiec. Owoc anyżu (anyżek) — Fructus Anisi; służy do otrzymywania olejku eterycznego — Oleum Anisi. Główne związki. Olejek eteryczny w ilości 1,5—3,5% (m.in. do 85% anetolu, metylochawikol, aldehyd anyżowy), związki tłuszczowe do 30%, węglowodany, związki białkowe ok. 20%. Działanie. Expectorans, spasmolyticum, stomachicum, lactagogum. Owoce anyżu pobudzają wydzielanie błon śluzowych w gardle, krtani i w tchawicy oraz ruchy nabłonka rzęskowego, wyzwalają również odruch wykrztuśny, zwłaszcza po dodaniu małej ilości amoniaku (Spiritus Ammonii anisatus). Wyciąg z surowca lub olejek anyżowy zwiększają czynność wydzielniczą w przewodzie pokarmowym, wzmagają wytwarzanie soku żołądkowego oraz zmniejszają tonus mięśni gładkich jelit, zwłaszcza wtedy, gdy są one w stanie nadmiernego napięcia. Owoce anyżu są znanym i skutecznym środkiem wiatropędnym (carminativum), ułatwiają swobodne odejście gazów, znoszą ból wywołany wzdęciem i umożliwiają prawidłowe trawienie pokarmów, zwłaszcza u małych dzieci i osób w wieku podeszłym. Wyciągi z surowca zwiększają laktację i nadają mleku właściwości wiatropędne oraz słabo

202

bakteriobójcze. Zewnętrznie olejek eteryczny działa odkażająco na skórą oraz toksycznie na pasożyty (świerzbowce, wszy). Działania uboczne. Duże doustne dawki olejku drażnią błoną śluzową przewodu pokarmowego, rozszerzają naczynia włosowate, wywołują odurzenie, drgawki, przekrwienie mózgu i płuc oraz uszkodzenie nerek. Zastosowanie. Jako środek wykrztuśny dla dzieci i młodzieży w stanach nieżytowych górnych dróg oddechowych ze skąpą, lecz gęstą wydzieliną, lub w tzw. suchym kaszlu i zaniku ruchów nabłonka rzęskowego. Korzystnie jest łączyć owoce anyżu z innymi surowcami o analogicznym działania, np. Fruct. Foeniculi, Fol. Farfarae, Fol. Plantaginis lanc., Herb. Thymi, Fl. Lavandulae, Rad. Saponariae, Rad. Glycyrrhizae, Herb. Grindeliae, Herb. Serpylli. Wyciągi wodne z owoców anyżu są również stosowane w niespecyficznych nieżytach przewodu pokarmowego z objawami bólu brzucha, zaparć na tle skurczowym, wzdąć. Korzystnie jest wówczas stosować je z innymi surowcami, np. z Fol. Menthae pip., Fruct. Carvi, Fruct. Foeniculi, Rhiz. Calami, Anth. Chamomillae, Rad. Gentianae, Herb. Anserinae, Rad. Archangelicae, Rad. Valerianae. Wyciąg z owoców anyżu wchodzi w skład preparatu Rhelax. Olejek anyżowy stosuje się doustnie jako spasmolyticum i stomachicum z zachowaniem ostrożności oraz zewnętrznie jako antiparasiticum. Olejek wchodzi w skład preparatów złożonych: Azarina, Elixir Glycyrrhizae, Spir. Ammonii anisatus oraz służy do otrzymywania anetolu, który jest składnikiem preparatu Terpinex. Przeciwwskazania. Dla olejku doustnie — ostry nieżyt żołądka, jelit i nerek, choroba wrzodowa, krwawienia wewnętrzne. Postacie leku. Inf. Fruct. Anisi — napar z 1 łyżki owoców na 2/3 szklanki wrzącej wody, pić 1/4—1/3 szklanki 3—4 razy dz. przed jedzeniem; dzieciom 1/2—3 łyżki zależnie od wieku. Ol. Anisi — doustnie 2—4 krople pro dosi 2—3 razy dz. na kostkę, cukru, w mleku lub soku owocowym jako expectorans i carminativum. Spir. Ammonii anisatus — dorosłym 10—15 kropił pro dosi 3—4 razy dz.; dzieciom do 1 roku 1—2 krople pro dosi, do 3 lat 2—3 krople, do 9-lat 4—8 kropli 3—4 razy dz. jako lek wykrztuśny. PIMPINELLA SAXIFRAGA — BIEDRZENIEC MNIEJSZY

Ang. Burnel-Saxifrage; franc. Boucage saxifragej niem. Kleine Bibernelle; ros. Biedrieniec kamniełomka. Występowanie. W Europie i Azji; w Polsce powszechnie na miedzach, wzgórzach.

203

Surowce. Korzeń biedrzeńca — Radix Pimpinellae; ziele biedrzeńca — Herba Pimpinellae. Analogiczne surowce otrzymuje się z biedrzeńca wielkiego — Pimpinella major. Główne związki. W korzeniach olejek eteryczny ok. 0,5% (m.in. azulen, estry epoksyizoeugenolu), furanokumaryny (m.in. pimpinelina, bergapten), pochodne kumaryny (m.in. umbeliferon), trójterpeny, garbniki, kwasy wielofenolowe (m.in. kw. chlorogenowy). Skład chemiczny ziela jest mało poznany. Działanie. Expectorans, spasmolyticum. Korzeń biedrzeńca pobudza naturalne mechanizmy wydzielnicze błon śluzowych, przede wszystkim gardła, krtani i oskrzeli, zapobiega zaleganiu wydzieliny i ułatwia jej odkrztuszanie. Znaczenie pomocnicze ma działanie przeciwskurczowe na mięśnie gładkie górnych dróg oddechowych i w małym stopniu przewodu pokarmowego. Surowiec zwiększa nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego oraz wydalanie moczu, po podaniu doustnym działa również przeciwzapalnie i słabo ściągająco. Ziele biedrzeńca działa tak samo jak korzenie, lecz znacznie słabiej. Działanie uboczne. Po większych dawkach wyciągu z korzenia biedrzeńca może wystąpić skurcz macicy, grożący poronieniem u kobiet ciężarnych. Zastosowanie. W nieżytach górnych dróg oddechowych, kaszlu, utrudnionym odkrztuszaniu, anginie, pomocniczo w dychawicy oskrzelowej. Również w mało nasilonych zaburzeniach trawiennych braku łaknienia, odbijaniu, wzdęciach, utrzymującej się biegunce. Zewnętrznie — do płukanek w zapaleniu jamy ustnej, dziąseł, gardła. Wyciąg z surowca jest składnikiem kropli Astmin i Kelastmin. Postacie leku. Inf. Rad. Pimpinellae — napar z 1/2 łyżki korzeni na szklankę ciepłej wody, pić 1—3 łyżki 2—3 razy dz.; również do płukanek. Inf. Herb. Pimpinellae — napar z 1 łyżki ziela na szklankę wody. Korzenie biedrzeńca stosuje się zwykle jako składnik mieszanek: wykrztuśnej (np. wraz z Fl. Primulae, Fl. Millefolii, Fl. Farfarae, Fl. Sambuci, Fl. Lamii albi, Fl. Rhoeados), regulującej trawienie i przeciwzapalnej (np. wraz z Rad. Glycyrrhizae, Fol. Menthae pip., Herb. Hyperici, Rad. Taraxaci, Anth. Chamomillae, Rhiz. Calami, Fol. Urticae, Fruct. Foeniculi). PINUS SILVESTRIS — SOSNA ZWYCZAJNA

Ang. Scotch Pine; franc. Pin sylvestre; niem. Gemeine Kiefer; ros. Sosna lesnaja. Występowanie. W strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej; w Polsce pospolite drzewo.

204

Surowce. Pączki sosny — Gemmae Pini; z sosny otrzymuje się następujące produkty mające zastosowanie w lecznictwie: olejek sosnowy — Oleum Pini silvestris (otrzymany przez destylację z parą wodną młodych wierzchołków oraz igliwia sosnowego); terpentyna — Oleum Terebinthinae, otrzymywana przez destylację z parą wodną tzw. żywicy sosnowej (Balsamum Pini silv.) wyciekającej samoistnie z nacięć pni, lub przez destylację odpadów drewna sosnowego; kalafonia — Colophonium (pozostałość po oddestylowaniu terpentyny z żywicy sosnowej); dziegieć sosnowy — Pix liquida Pini (otrzymywany podczas suchej destylacji drewna sosnowego). Główne związki. Pączki sosny zawierają: olejek eteryczny ok. 0,4% (m.in. α-, β-pinen, limonen, borneol), substancje goryczowe i żywicowe, garbnik, witaminę C; olejek sosnowy składa się z mieszaniny α- i βpinenu, borneolu i jego estru octowego, dwupentenu, felandrenu; terpentyna zawiera: α- i β-pinen, kamfen, karen, cymen; kalafonia jest mieszaniną tzw. kwasów żywicznych, m.in. kw. abietynowego; dziegieć sosnowy zawiera m.in. gwajakol, krezol, pirokalechol, węglowodory aromatyczne i kwasy żywiczne. Działanie i zastosowanie. Pączki sosny działają wykrztuśnie, przeciwbakteryjnie i nieznacznie moczopędnie. Stosowane są w lekkich nieżytach górnych dróg oddechowych, a wraz z innymi ziołami również w nieżytach żołądka, jelit i dróg moczowych. Surowiec jest składnikiem Sir. Pini comp. Olejek sosnowy działa wykrztuśnie, bakteriobójczo i przeciwskurczowo. Stosowany jest zewnętrznie do inhalacji lub jako aerozol w nieżytach gardła, krtani, nosa i oskrzeli, jako dodatek do kąpieli w schorzeniach górnych dróg oddechowych i w niektórych dermatozach, oraz jako składnik preparatów drażniących skórę (Capsiplex, Linim. Capsici comp.) i wzmagających diurezę (Fitolizyna). Terpentyna działa zewnętrznie łagodnie rumieniąco i antyseptycznie, dobrze wchłania się przez skórę i ułatwia wchłanianie związków w niej rozpuszczonych. Jest składnikiem preparatów Capsiderm, Capsigel, Empl. plumbi, Linim. chloroformi terebinthinatum, Linim. Capsici comp. Z terpentyny otrzymuje się mieszaninę pinenów, które mogą być podawane doustnie, gdyż prawie wcale nie drażnią błon śluzowych. Wchodzą one w skład kropli Terpinex — działających moczopędnie i przeciwbakteryjnie oraz kropli Terpichol — działających żółciopędnie i przeciwskurczowo. Dziegieć sosnowy działa antyseptycznie i jest stosowany w chorobach skórnych. Wychodzi jednak obecnie z użycia jako środek przestarzały. Olejek kosodrzewinowy (Ol. Pini pumilionis) otrzymuje się z gałęzi kosodrzewiny (Pinus montana var. pumilio), która w Polsce jest pod ochroną. Składem i działaniem jest zbliżony do olejku sosnowego, lecz ma bardziej przyjemny i orzeźwia-

205

jacy zapach. Stosuje się do inhalacji, aerozoli i do odświeżania powietrza w pomieszczeniach. Postacie leku. Dec. Gemmae Pini — odwar z ½ łyżki rozdrobnionych pączków na szklankę ciepłej wody (gotować 2 min pod przykryciem, odstawić na 10 min, przecedzić), pić 1—3 łyżki 2—4 razy dz. jako lek wykrztuśny. W mieszance z innymi ziołami jako środek moczopędny (np. wraz z Herb. Herniariae, Fruct. Juniperi, Fol. Rosmarini, Fruct. Rosae, Fl. Sambuci, Fol. Melissae). Sir. Pini comp. — dorośli po łyżce, dzieci po łyżeczce 3—5 razy dz. jako wykrztuśny i bakteriobójczy. Ol. Pini silv. — do kąpieli: 1—2 łyżki olejku zmieszać z 3—4 łyżkami płynnego szamponu i wlać do wanny wypełnionej 1/3 wody o temp. 36—38°C, czas kąpieli 10—15 min. Również do inhalacji, lecz zwykle wraz z Ol. Eucalypti, Ol. Lavandulae, Ol. Menthae pip. (5—10 kropli na szklankę wrzącej wody, przykryć lejkiem i wdychać parę przez wąski otwór lejka). PLANTAGO LANCEOLATA — BABKA LANCETOWATA

Ang. Smali Plantain; franc. Plantain lanceole; niem. Spitzwegerich; ros. Podorożnik lancetolistnyj. Występowanie. Na półkuli północnej, w Polsce bardzo pospolita. Surowiec. Liść babki lancetowatej — Folium Plantaginis lanceolatae; z babki zwyczajnej — Plantago major — otrzymuje się liść babki zwyczajnej — Folium Plantaginis majoris. Główne związki. Glikozyd irydoidowy aukubina, substancje śluzowe i pektynowe, garbniki do 6,5%, flawonoidy (bajkaleina, skutelareina), ksantofil, kwasy organiczne (m.in. kw. askorbowy, kw. nikotynowy), sole mineralne (m.in. cynk, krzemionka). Liście babki zwyczajnej mają mniej garbników (ok. 4%), lecz więcej związków pektynowych. Działanie. Antiphlogisticum, antisepticum, expectorans, dermaticum. Liście babki lancetowatej działają przeciwzapalnie w jamie ustnej, gardle i w przewodzie pokarmowym, zmniejszają przekrwienie błon śluzowych i nadmierną przepuszczalność naczyń włosowatych oraz niszczą bakterie (obecność garbników i aukubiny). Mają również nieznaczne działanie wykrztuśne i regenerujące nabłonek oraz przeciwskurczowe, zwłaszcza na mięśnie gładkie górnych dróg oddechowych. Zewnętrznie odwar lub sok ze świeżych liści działają antyseptycznie, przyspieszają gojenie ran i tworzenie się naskórka. Analogicznie działają liście babki zwyczajnej. Zastosowanie. W przewlekłych i podostrych nieżytach przewodu pokarmowego (gastritis, enteritis, colitis), uszkodzeniach

206

błon śluzowych żołądka i jelit, pomocniczo w chorobie wrzodowej. Również w nieżytach górnych dróg oddechowych z zalegającą wydzieliną i utrudnionym odkrztuszaniem, okłady na skórę w różnych dermatozach, na trudno gojące się i zakażone rany, czyraki, oparzenia, zapalenie skóry oraz w ropnym zapaleniu spojówek (conjunctivitis) i powiek (blepharitis). Także do obmywań w świądzie sromu i stanach zapalnych. Takie samo zastosowanie mają liście babki zwyczajnej, które ponadto są lekiem homeopatycznym. Postacie leku. Dec. Fol. Plantaginis — odwar z łyżki rozdrobnionych liści na 1—11/2 szklanki wody, pić 1/3—1/2 szklanki 2—3 razy dz. jako środek przeciwzapalny i bakteriobójczy; odwar ten stosuje się również do okładów, przemywań i płukania, natomiast do oczu należy rozcieńczyć wodą 1:1. Korzystne jest stosowanie liści babki z innymi ziołami w mieszankach: przeciwnieżytowej i w chorobie wrzodowej (np. wraz z Rad. Glycyrrhizae, Rad. Symphyti, Fl. Calendulae, Fl. Millefolii, Fol. Juglandis, Herb. Hyperici); wykrztuśnej (np. wraz z Fol. Farfarae, Herb. Thymi, Rad. Pimpinellae, Herb. Primulae, Fol. Menthae pip.); przeciwzapalnej do oczu (np. wraz z Fl. Cyani, Anth. Chamomillae, Herb. Euphrasiae). Prep. Plafntaglucid (ZSRR) jest suchym granulowanym wodnym wyciągiem z liści babki, stosowanym w nieżytach żołądka z niedokwaśnością i w chorobie wrzodowej. Dawki 1/2—1 łyżeczka w 1/3 szklanki wody 2—3 razy dz. 30 min przed jedzeniem. POLYGALA SENEGA — KRZYŻOWNICA WIRGINIJSKA (SENEGA)

Ang. Senega; franc. Polygale de Virginie; niem. Senega; ros. Istod senega. Występowanie. W lesistych rejonach Ameryki Północnej. Surowiec. Korzeń krzyżownicy wirginijskiej (senegi) — Radix Senegae. Główne związki. Mieszanina saponin trójterpenowych ok. 10% (m.in. glikozydy: prosapogenina i sinezyna), związki cukrowe (m.in. poligalit), fitosterole (m.in. α-spinasterol), kwas salicylowy, sole mineralne. Działanie. Expectorans, secretolyticum. Wyciągi wodne z surowca, zawierające związki saponinowe, działają wykrztuśnie i pobudzająco na czynność wydzielniczą błon śluzowych górnych dróg oddechowych (patrz: rozdział „Farmakodynamika” str. 316). Działania uboczne. Duże dawki saponin drażnią żołądek i jelita, wywołują nudności, wymioty i biegunkę.

207

Zastosowanie. W ostrych i przewlekłych nieżytach górnych dróg oddechowych, zwłaszcza w zapaleniu oskrzeli i tchawicy, zalegającej gęstej wydzielinie, trudnościach w odkrztuszaniu, pomocniczo — w pylicy, gruźlicy i dychawicy oskrzelowej jako expectorans. Przeciwwskazania. Ostry nieżyt żołądka lub jelit, krwawienia w przewodzie pokarmowym i wczesne stany pooperacyjne. Postacie leku. Rad. Senegae pulv. — 0,3 g sproszkowanego korzenia w opłatkach 2—4 razy dz. Dec. Rad. Senegae — łyżka korzeni na 2/3 szklanki wody (gotować 5 min, odstawić na 10 min, przecedzić), dodać 5 ml Spir. Ammonii anisati i dopełnić Sir. simplex do 250 ml, pić po łyżce co 2—3 h. Odwar można korzystnie łączyć z Extr. Thymi fluid., Aqua Foeniculi, Tinct. Menthae pip. i in. POLYGONUM AVICULARE — RDEST PTASI

Ang. Knotgras; franc. Renouee des oiseaux; niem. Vogelknöterich; ros. Goriec pticzyj. Występowanie. Powszechnie w Europie, w Polsce jako chwast. Surowiec. Ziele rdestu ptasiego — Herba Polygoni avicularis. Surowiec handlowy stanowi mieszaninę kilku odmian w obrębie gatunku zbiorowego. Główne związki. Flawonoidy (m.in. hiperozyd, awikularyna, kwercytryna), krzemionka rozpuszczalna ok. 0,2%, garbniki ok. l,4% (zawierające w swym składzie D-katechinę i leukodelfinidynę), kwasy polifenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), cukry (m.in. fruktoza), sole mineralne do 8%. Działanie. Diureticum, metabolicum, antiphlogisticum. Wyciągi z surowca zwiększają wydalanie moczu (flawonoidy), ułatwiają usuwanie nadmiaru jonów sodu i chloru, również szkodliwych produktów przemiany materii. Chronią w pewnym stopniu wątrobę przed toksycznymi metabolitami oraz przywracają równowagę między krystaloidami a koloidami w moczu. Wartość lecznicza ziela rdestu ptasiego wiąże się w dużym stopniu z wpływem na stan czynnościowy różnych narządów wewnętrznych (np. śledziony, nerek, wątroby), tkanek (np. naskórka, ścian naczyń krwionośnych, błon śluzowych) oraz płynów ustrojowych (np. koloidów krwi) i jest uwarunkowana obecnością rozpuszczalnej krzemionki (patrz: Equisetum arvense). Wskutek jej działania następuje zwiększenie elastyczności tkanek ektodermalnych, przyspieszenie rozwoju tkanki łącznej (np. w ranach, ubytkach pooperacyjnych) i zmniejszenie przepuszczalności ścian naczyń włosowatych (synergizm działania krzemionki, D-katechiny i fla-

208

wonoidów). Wyciągi z surowca działają również przeciwzapalnie na błony śluzowe przewodu pokarmowego, hamują w pewnym stopniu rozwój drobnoustrojów oraz tamują drobne krwawienia jelitowe. W lecznictwie ludowym rdest jest uważany za środek przeciwcukrzycowy (brak potwierdzenia naukowego). Zastosowanie. W przewlekłych nieżytach dróg moczowych, zmniejszonym wydalaniu moczu, początkach oksalurii i fosfaturii, w kamicy fosforanowej i szczawianowej, również po zabiegu chirurgicznym (ureterolithotomia). Jako adiuvans jest stosowany w chorobie reumatycznej, skazie moczanowej, miażdżycy naczyń, gruźlicy płuc i w niektórych dermatozach (np. trądzik, świerzbiączka, zapalenie skóry), ubytkach tkanki łącznej i skóry spowodowanych ranami, licznymi ropniami, wrzodami, zabiegami chirurgicznymi, oparzeniami. Ze wzglądu na zawartość garbników, wyciągi z ziela rdestu ptasiego stosuje się w stanach zapalnych błon śluzowych przewodu pokarmowego, nadmiernej fermentacji jelitowej, wzdęciach, zmniejszonym łaknieniu, osłabieniu odporności i elastyczności ścian naczyń włosowatych oraz w mało nasilonej biegunce. Również w łagodnych, przewlekłych postaciach niewydolności wątroby i zmniejszonym wytwarzaniu żółci. W lecznictwie ludowym w cukrzycy i zewnętrznie na uszkodzenia naskórka, trudno gojące się rany i blizny. Surowiec wchodzi w skład granulatu Reumogran oraz mieszanek Reumosan, Sklerosan, Pulmosan i Vagosan, natomiast wyciąg — w skład pasty Fitolizyna. Postacie leku. Dec. Herb. Polygoni avic. — 11/2—2 łyżki ziela na 2 szklanki ciepłej wody (pozostawić na 1—2 h, gotować 5—10 min, przecedzić do termosu), pić 1/2—2/3 szklanki 2—3 razy dz. Zewnętrznie odwar do okładów, irygacji, obmywań. Surowiec rzadko stosuje się per se, zwykle w odpowiednich mieszankach ziołowych. POLYGONUM BISTORTA — RDEST WĘŻOWNIK

Ang. Snake-root; franc. Renouee bistorte; niem. Wiesenknöterich; ros. Goriec zmieifryj. Występowanie. Na półkuli północnej, w Polsce na łąkach i polanach. Surowiec. Kłącze wężownika — Rhizoma Bistortae. Główne związki. Garbniki w ilości 16,8—21,5%, stanowiące mieszaninę związków pirogalowych (hydrolizujących) i pirokatechinowych (skondensowanych), kwasy fenolowe (m.in. kw. elagowy), leukocyjanidyna, węglowodany i sole mineralne. Działanie. Antidiarrhoicum, antisepticum, antihaemorrhagicum.

209

Kłącze wężownika i jego przetwory zawierają dużo garbników i działają typowo dla tej grupy związków (patrz: rozdz. „Farmakodynamika” str. 292). Zastosowanie. W: biegunkach, nieżycie podostrym i przewlekłym żołądka i jelit, zatruciu pokarmowym, w nieznacznych krwawieniach w przewodzie pokarmowym, pomocniczo — przeciw zakażeniom drobnoustrojami Shigella (czerwonka) i. Salmonella (dur brzuszny). Ponadto w zapaleniach jamy ustnej i gardła (płukania), pochwy (irygacje), świądzie sromu (Okłady), żylakach odbytu (kąpiel siedząca), oparzeniach i owrzodzeniach żylakowych (okłady), w dermatozach wysiękowych i potliwości (kąpiele). Surowiec jest rzadko stosowany per se, zwykle w recepturowych mieszankach ziołowych. Postacie leku. Dec. Rhiz. Bistortae — ½ łyżki sproszkowanego kłącza na szklanką wody gotować 5 min, przecedzić), pić ½—2 łyżki 2—4 razy dziennie; odwar do użytku zewnętrznego— 1 łyżką surowca na szklankę wody da-płukania i okładów, natomiast do irygacji-rozcieńczyć 1 :4 wodą; odwar do kąpieli— 3—5 łyżek kłączy na 2 litry Wody, gotować 5—7 min, przecedzić, wlać do ½ wanny wody o temp. 37—38°C, czas kąpieli 15—20 min. POLYGONUM HYDROPIPER — RDEST OSTROGORZKI

Ang. Water-Peppei; franc. Poivre d'eau; niem. Wasserpfeffer; ros. Gpriec pieriecznyj. Występowanie. Niemal na całej półkuli północnej, w Polsce dość pospolity w miejscach wilgotnych. Surowiec. Ziele rdestu ostrogorzkiego — Herba Polygoni hydropiperis. Główne związki. Flawonoidy ok. 2,3% (m.in. rutyna, kwercetyna, hiperozyd), garbniki ok. 4% (m.in. hydrolizujące i skondensowane), kwasy fenolowe (m.in. kw. galusowy, kw. elagowy), olejek eteryczny (m.in. poligodial o ostrym smaku, izotadenonal), fotodynamiczne związki barwne typu fagopiryny, fitosterole (m.in. f3-sytosterol), substancje woskowe. Działanie. Haemostaticum, adstringens. Wyciągi z ziela rdestu ostrogorzkiego skutecznie hamują niezbyt obfite krwawienia wewnętrzne. Podwyższają nieznacznie krzepliwość krwi i obniżają ciśnienie, ponadto hamują krwawienia z uszkodzonych włośniczek i drobnych naczyń przewodu pokarmowego, wskutek tworzenia trwałych połączeń między garbnikami wyciągu a białkami osocza. Pomocnicze znaczenie ma również działanie bioflawonoidów (rutyna) jako czynników przeciwprzesiękowych, zmniejszających

210

przepuszczalność śródbłonków naczyń włosowatych. W większym stopniu niż na jelita rdest ostrogorzki działa przeciw-krwotocznie na macicą, jednak znacznie słabiej niż wyciągi ze sporyszu. Obserwowane nikłe działanie przeciwbakteryjne ma jedynie znaczenie pomocnicze. Zastosowanie. W krwawieniach wewnętrznych, przede wszystkim z narządów rodnych, w mniejszym stopniu jelitowych, zwłaszcza w zbyt długotrwałym i obfitym miesiączkowaniu. Również w nieznacznych krwawieniach z drobnych naczyń i włośniczek oraz z żylaków odbytu. Tylko pomocniczo w krwotokach macicznych i wewnętrznych, ze względu na małą skuteczność. Brak jakiegokolwiek działania w krwawieniach w hemofilii. Postacie leku. Extr. Polygoni hydropip. fluid. — doustnie 30—50 kropli w kieliszku wody 2—4 razy dz. godzinę po posiłku jako środek przeciwkrwotoczny. Ziele rdestu ostro-gorzkiego, jako środek lekkościągający i przeciwbakteryjny, nie jest stosowane per se, lecz niekiedy jako składnik mieszanek ziołowych. Nie stosuje się też wyciągów wodnych (napar, odwar) jako przeciwkrwotocznych, ze względu na minimalną skuteczność. POPULUS NIGRA — TOPOLA CZARNA

Ang. Black Poplar; franc. Peuplier noir; niem. Schwarzpappel; ros; Topol czornyj. Występowanie. W lasach liściastych w Europie i Azji, często sadzona. Surowiec. Pączki topoli — Gemmae Populi; równowartościowy surowiec otrzymuje się z Topoli osiki — Populus tremula. Główne związki. Glikozydy fenolowe (m.in. salicyna, populina, salicylopopulina), flawonoidy (m.in. chryzyna, tektochryzyna), olejek eteryczny ok. 0,5% (m.in. kariofilen, cyneol), substancje woskowe i żywicowe. Działanie. Diureticum, diaphoreticum, dermaticum. Pączki topoli działają moczopędnie i w sposób uchwytny obniżają poziom kwasu moczowego we krwi (obecność salicylopopuliny i flawonoidów), mają również właściwości przeciwzapalne, zwłaszcza w obrębie dróg moczowych, oraz w przypadku choroby reumatycznej. Stwierdzono też nieznaczne działanie napotne, ułatwiające usuwanie z organizmu szkodliwych metabolitów i toksyn. Zewnętrznie surowiec przyspiesza gojenie ran, zmniejsza stan zapalny skóry i błon śluzowych odbytu, pochwy i sromu. Zastosowanie. W zapaleniu nerek, przewodów moczowych i pęcherza, pomocniczo w skazie moczanowej (diathesis urica),

211

zwłaszcza u osób w wieku podeszłym. Zewnętrznie zmiażdżone pączki lub maść są stosowane na trudno gojące się uszkodzenia skóry, żylaki odbytu, żylakowe owrzodzenie nóg, odwar natomiast do kompresów i przemywań w zapaleniu sromu i pochwy. Surowiec jest składnikiem mieszanki Pyrosan. Postacie leku. Dec. Gemmae Populi — odwar z łyżki pączków na szklankę wody (ogrzać do zagotowania, przecedzić), pić 1/4—3/4 szklanki 2—4 razy dz.; również do okładów i przemywań. Korzystniej jest stosować wraz z innymi ziołami w mieszankach: moczopędnej (np. wraz z Stigma Maydis, Fl. Cyani, Fol. Ribis nigri, Herb. Millefolii, Fl. Callunae, Ferie. Phaseoli); napotnej (jako mieszanka Pyrosan), Gemmae Populi pulv. — łyżeczkę pączków rozetrzeć z 30 g maści Alantan i stosować na skórę. POTENTILLA ANSERINA — PIĘCIORNIK GĘSI

Ang. Silverweed; franc. Anserine; niem. Gänsefingerkraut; ros. Łapczatka gusinaja. Występowanie. Powszechnie w Europie, w Polsce pospolity chwast na łąkach, przydrożach, Surowiec. Ziele pięciornika gęsiego — Herba Anserinae. Główne związki. Mieszanina garbników pirogalolowych i pirokatechinowych ok. 6°/», flawonoidy (m.in. kwercetyna), kwasy organiczne (m.in. kw. askorbowy), cholina, związki żywicowe, śluzowe i białkowe, nieokreślona goryczka, solą mineralne. Działanie. Digestivum, antiphlogisticum, spasmolyticum. Wyciąg z surowca działa korzystnie na czynność przewodu pokarmowego. Pobudza wydzielanie soku żołądkowego (goryczka), ma właściwości przeciwbiegunkowe (garbniki), zmniejsza stan zapalny błon śluzowych, hamuje nieznacznie krwawienia, poprawia stan drobnych naczyń krwionośnych (kwercetyna, witamina C). Wywiera również korzystny wpływ na czynność wątroby i na jej zdolności żółciotwórcze. Ważne znaczenie ma działanie przeciwskurczowe ziela pięciornika gęsiego, szczególnie silne, i w pewnym stopniu porównywalne z papaweryną, w stanie skurczu jelita lub macicy. Wykazano, że jeżeli napięcie mięśni gładkich w wymienionych narządach jest prawidłowe, wówczas nie ma efektu rozkurczającego i takie wybiórcze działanie nazwano „amiospazmolitycznym”, przez analogię do działania „amfocholeretycznego” ziela Fumaria officinalis. Stwierdzono ponadto, że właściwości przeciwskurczowe nie obejmują naczyń krwionośnych i układu moczowego, choć w małym stopniu dotyczą dróg żółciowych.

212

Zastosowanie. W zaburzeniach trawiennych, których objawami są bóle brzucha, wzdęcia, odbijanie, kolka jelitowa, nieregularne wypróżnienia, biegunka, mało uciążliwe dolegliwości wątroby, niedobór soku żołądkowego i żółci. Również w zaburzeniach miesiączkowania i w bolesnym miesiączkowaniu. Ziele pięciornika gęsiego stosuje się bardzo rzadko per se, natomiast z reguły jako składnik recepturowych mieszanek ziołowych. Postacie leku. Dec. Herb. Anserinae — 11/2 łyżki na szklanką wody (gotować 3 min, przecedzić), pić 1/4—1/2 szklanki 2—3 razy dz. Herb. Anserinae w mieszankach ziołowych: przeciwskurczowej (np. wraz z Herb. Chelidonii, Rad. Valerianae, Fl. Millefolii, Herb. Majoranae, Fruct. Coriandrii); wiatropędnej (np. wraz z Fruct. Foeniculi, Fruct. Anethi, Anth. Chamomillae, Rad. Archangelicae, Rhiz. Calami); pobudzającej trawienie (np. wraz z Fol. Menthae, Fol. Menyanthidis, Herb. Centaurii, Herb. Millefolii, Herb. Agrimoniae, Rad. Gentianae); żółciopędnej (np. wraz z Herb. Fumariae, Herb. Dracunculi, Fol. Menthae pip., Infl. Helichrysi, Rad. Taraxaci, Herb. Marrubii, Herb. Chelidonii). POTENTILLA ERECTA — PIĘCIORNIK KURZE ZIELE

Ang. Tormentil; franc. Tormentille; niem. Blutwurz; ros. Łapczatka priamaja. Występowanie. W Europie i Azji, w Polsce pospolity, zwłaszcza na terenach wilgotnych. Surowiec. Kłącze pięciornika — Rhizoma Tormentillae. Główne związki. Garbniki w ilości 18,5—23,5% zawierające niemal równe ilości związków pirogalolowych (garbniki hydrolizujące) i związków pirokatechinowych (garbniki skondensowane), ponadto trójterpen tormentol, kwasy organiczne (m.in. kw. elagowy), substancje żywicowe i woskowe, sole mineralne. Działanie. Antidiarrhoicum, antisepticum, antihaemorrhagicum. Kłącze pięciornika jest głównym przedstawicielem surowców garbnikowych i wykazuje typowe właściwości dla tej grupy związków (patrz: rozdz. „Farmakodynamika” str. 292). Zastosowanie. Wyciąg z kłączy pięciornika stosuje się doustnie w biegunce, nieżycie i nieznacznych krwawieniach w przewodzie pokarmowym, zakażeniach bakteryjnych i zatruciach pokarmowych, pomocniczo — w czerwonce i w durze brzusznym. Zewnętrznie — w stanach zapalnych i ropnych jamy ustnej, gardła, skóry;, odbytu, pochwy i sromu. Również w świądzie, niektórych dermatozach o charakterze wysiękowym i w nadmiernej potliwości (kąpiele), oparzeniach

213

I i II stopnia (okłady), upławach (irygacje), zapaleniu wrzodziejącym jelita grubego i odbytnicy (lewatywa). Kłącze pięciornika wchodzi w skład mieszanki ziołowej Tannosan, natomiast wyciągi — w skład maści Tormentiol i czopków Hemorol oraz służą do otrzymywania Tinct. Tormentillae. Postacie leku. Rhiz. Tormentillae pulv. — dawki 0,5—1,0 g pio dosi w opłatkach 3—4 razy dz. jako antidiarrhoicum. Dec. Rhiz. Tormentillae — łyżkę kłączy na 1—11/2 szklanki wody (gotować 5 min, przecedzić), po 1—2 łyżki na szklanką wody kilka razy dz. do obmywań, okładów, płukania; do irygacji i lewatyw należy rozcieńczyć 1 : 1 wodą. Tinct. Tormentillae — doustnie 20—50 kropli w kieliszku wody 2—4 razy dz.; zewnętrznie per se do pędzlowania dziąseł, do płukania 10—15 kropli w 1/4 szklanki wody. Maść Tormentiol — zewnętrznie w ropnych i alergicznych chorobach skóry, uszkodzeniach naskórka, trudno gojących się ranach, odleżynach. PRIMULA VERIS — PIERWIOSNEK LEKARSKI

Ang. Cowslip; franc. Primevere officinale; niem. Schlüsselblume; ros. Pierwocwiet lekarstwiermyj. Występowanie. W Europie i w Azji; w Polsce na nizinach, pod ochroną; surowiec handlowy pochodzi z upraw. Surowce. Korzeń pierwiosnka — Radix Primulae; kwiat pierwiosnka — F)os Primulae. Analogiczne surowce otrzymuje się z Primula elatior — Pierwiosnek wyniosły. Główne związki. W korzeniach — saponiny trójterpenowe do 10% (m.in. saponinoester C oraz inne, zawierające jako geniny prymulageninę, prywerogeniną lub ich pochodne), glikozydy fenolowe (prymwerozyd i prymulawerozyd), olejek eteryczny ok. 0,1%). Inne składniki nie mają znaczenia leczniczego. W kwiatach — saponiny w mniejszej ilości niż w korzeniu, karotenoidy, flawonoidy. Działanie. Expectorans, secretolyticum. Wyciągi z korzenia pierwiosnka zawierają saponiny i działają wykrztuśnie typowo dla tej grupy związków (patrz: Polygala senega). Ostatnio wykazano doświadczalnie, że wyciągi z surowca zmniejszają nasilenie obrzęków i bólu oraz przyspieszają gojenie ran pooperacyjnych. Skuteczność działania wykrztuśnego korzenia pierwiosnka jest taka sama jak Radix Senegae, lecz większa niż Radix Saponariae. Kwiaty pierwiosnka działają tak samo jak korzenie, lecz wyraźnie łagodniej i raniej drażniąco na górne drogi oddechowe. Działania uboczne. patrz: Polygala senega. Zastosowanie. W zapaleniach gardła, krtani i oskrzeli, zwłaszcza, gdy błony śluzowe są wysuszone (np. bronchitis sicca)

214

i towarzyszy im uporczywy tzw. suchy kaszel. Pomocniczo — w pylicy i gruźlicy płuc jako środek wykrztuśny. Przeciwwskazania. Patrz: Polygala senega. Korzenie pierwiosnka służą do sporządzania Intr. Primulae, który jest składnikiem kropli Motolutan, oraz do otrzymywania zespołu saponin, jako Ammonium primulicum, który jest składnikiem preparatu Tussipect. Postacie leku. Dec. Rad. Primulae — 1/2—1 łyżka korzeni na szklankę wody (gotować 5 min, odstawić na 10 min, przecedzić), pić po łyżce co 2—3 h. Korzystne jest łączenie z Fol. Farfarae, Rad. Glycyrrhizae, Rad. Symphyti, Herb. Violae tricol., Herb. Thymi, Fruct. Anisi. Dec. Flor. Primulae — łyżka kwiatów na szklankę wody (gotować 5 min), podawać dzieciom 1/2—1 łyżkę odwaru 3—5 razy dz. po jedzeniu. Intr. Primulae — 20—30 kropli w kieliszku wody 2—4 razy dz.; prep. Coderit (WRL) — tabl. zawierają m.in. saponiny z korzeni pierwiosnka („kwas prymulowy”); działają wykrztuśnie i przeciwkaszlowo. PRUNUS SPINOSA — ŚLIWA TARNINA

Ang. Black Thorn; franc. Prunellier; niem. Schwarzdorn; ros. Sliwa koljuczaja. Występowanie. Na półkuli północnej, w Polsce na brzegach lasów, zboczach. Surowce. Kwiat tarniny — Flos Pruni spinosae; owoc tarniny — Fructus Pruni spinosae. Główne związki. Kwiaty zawierają flawonoidy (m.in. kwercetyna, kemferol i jego ramnozyd), ślady glikozydu cyjanowodorowego, związki cukrowe i sole mineralne. Owoce zawierają garbniki, glikozyd amigdalinę, antocyjany, związki pektynowe i cukrowe, kwasy organiczne. Działanie. Diureticum, laxativum (kwiaty); antidiarrhoicum, antiphlogisticum (owoce). Kwiaty tarniny działają moczopędnie, usuwają z organizmu nadmiar jonów sodu oraz szkodliwe produkty przemiany materii, łagodzą stany zapalne dróg moczowych. Zmniejszają przepuszczalność i zwiększają elastyczność ścian naczyń włosowatych, mają również słabe właściwości rozwalniające. Owoce tarniny są znanym środkiem dietetycznym, ale przyjęte w większej ilości działają nieznacznie zapierające, przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie, niemal analogicznie, choć wyraźnie słabiej od Fruct. Myrtilli. Zastosowanie. Kwiaty: pomocniczo — w stanach zapalnych dróg moczowych, również w łagodnych zaparciach i mało nasilonych przejściowych zaburzeniach trawiennych, zwła-

215

szcza u dzieci i osób w wieku podeszłym. Owoce: w nieswoistych nieznacznych biegunkach i nieżytach żołądka oraz jelit. Postacie leku. Oba surowce są stosowane przede wszystkim jako składniki mieszanek ziołowych: moczopędnej (np. wraz z Fl. Pruni spin., Herb. Equiseti, Fol. Betulae, Herb. Asperulae, Fruct. Petroselini, Rad. Ononidis, Fl. Sambuci); rozwalniającej (np. wraz z Fl. Pruni spin., Fruct. Sambuci, Fruct. Carvi, Fruct. Rhamni cathart, Rad. Glycyrrhizae); zapierającej (np. wraz z Fruct. Pruni spin., Fol. Fragariae, Fol. Urticae, Fol. Juglandis, Fol. Salviae, Herb. Hyperici). PULMONARIA OFFICINALIS — MIODUNKA PLAMISTA

Ang. Lung-Wort; franc. Pulmonaire officinale; niem. Echtes Lungenkraut; ros. Miedunica aptecznaja. Występowanie. W całej Europie, również w Polsce w lasach i zaroślach. Surowiec. Ziele miodunki — Herba Pulmonariae. Główne związki. Krzemionka rozpuszczalna w wodzie ok. 2,5%, garbnik ok. 6%, alantoina do 1%, saponina, kwasy organiczne, flawonoid, sole mineralne, związki śluzowe. Działanie. Antiphlogisticum, expectorans, metabolicum. Wyciągi z surowca działają korzystnie na błony śluzowe dróg oddechowych. Przyspieszają bliznowacenie uszkodzonej tkanki płucnej oraz proces zwapniania ognisk gruźliczych, zmniejszają stan zapalny i zwiększają odporność na działanie szkodliwych substancji lotnych i pyłów (obecność krzemionki i alantoiny). Ułatwiają również upłynnianie wydzieliny zalegającej w górnych drogach oddechowych, wzmagają ruch nabłonka rzęskowego, wyzwalają odruch wykrztuśny i przyczyniają się do oczyszczania drzewa oskrzelowego. Ziele miodunki ma także słabe właściwości przeciwbakteryjne (obecność garbników), które korzystnie wspomagają działanie krzemionki na płuca i oskrzela. Większe dawki odwaru z surowca wywołują krótkotrwałe zaparcie i nieznacznie zwiększają wydalanie moczu. Zastosowanie. Jako środek pomocniczy w chorobach płuc (m.in. w gruźlicy, zapaleniu płuc), uszkodzeniu tkanki płucnej przez pyły (np. węgla, cementu, azbestu, krzemu) lub związki lotne (np. pary kwasów, gazy spalinowe, produkty naftowe, dymy). Również jest podawany podczas stosowania leków przeciwgruźliczych (uszkadzających błonę śluzową żołądka) oraz antybiotyków (uszkadzających błony śluzowe dróg moczowych i w płucach). Ziele miodunki zaleca się zwłaszcza

216

wtedy, gdy wymienionym chorobom płuc towarzyszy nieżyt gardła i oskrzeli, utrudnione odkrztuszanie, chrypka, bóle gardła oraz tzw. suchy kaszel. Postacie leku. Dec. Herb. Pulmonariae — odwar z 1—11/2 łyżki ziela na 11/2 szklanki ciepłej wody (gotować 10 min, przecedzić do termosu), pić 1/3—1/2 szklanki 2—3 razy dz. jako środek remineralizujący i wykrztuśny. Surowiec jest jednak z reguły stosowany jako składnik następujących mieszanek ziołowych: remineralizującej i regenerującej w chorobach płuc i nieżytach żołądka i jelit (np. wraz z Herb. Polygoni avic., Herb. Galeopsidis, Herb. Equiseti, Fol. Urticae, Rad. Symphyti, Herb. Millefolii, Herb. Bursae pastoris); wykrztuśnej (np. wraz z Fol. Farfarae, Rad. Glycyrrhizae, Herb. Thymi, Fol. Plantaginis, Fl. Primulae, Fl. Malvae, Fruct. Anisi). QUERCUS ROBUR — DĄB SZYPUŁKOWY

Ang. Common Oak; franc. Chene rouvre; niem. Eiche; ros. Dub czerieszczatyj. Występowanie. Niemal w całej Europie, w Polsce dość powszechnie na terenach nizinnych. Surowiec. Kora dębowa (z pni i gałęzi młodych drzew) — Cortex Quercus; równowartościowy surowiec otrzymuje się z dębu bezszypułkowego — Quercus sessilis, natomiast z dębu galasowego — Quercus infectoria — otrzymuje się dębianki — Gallae — kuliste, patologiczne narośle na liściach. Główne związki. Kora dębowa zawiera 7,7—9,5% garbników (mieszanina pochodnych pirokatechinowych i pirogalolowych), kwasy fenolowe (m.in. kw. galusowy, kw. elagowy), flawonoidy (m.in. kwercetyna, kwercytryna), trójterpeny (m.in. frydelanol), flobafeny, związki żywicowe. W dębiankach znajduje się ok. 70% taniny. Działanie. Antidiarrhoicum, antisepticum, antihaemonhagicum. Wyciąg z kory dębowej zawiera garbniki, które tworzą z białkami nierozpuszczalne w wodzie, trwałe połączenia. Po podaniu doustnym garbniki wiążą się z warstwą nabłonka jelitowego, powodując obniżenie ciśnienia osmotycznego i zmniejszenie objętości komórek, co wywołuje efekt ściągający (adstringens), utrudniający przenikanie wody do światła jelit. Jeżeli czynność jelit jest prawidłowa, to wówczas garbniki powodują zaparcie, natomiast w przypadku biegunki garbniki hamują rozrzedzanie mas kałowych, odwodnienie organizmu i ubytek elektrolitów (antidiarrhoicum). Istotne znaczenie ma działanie bakteriobójcze garbników wobec drobnoustrojów patogennych w jamie ustnej, przewodzie pokarmowym i na skórze (antisepticum). Mogą to być różne bakterie

217

Gram-ujemne i Gram-dodatnie, pałeczki okrężnicy, duru, czerwonki, a nawet prątki gruźlicy, z których wiele jest opornych na działanie antybiotyków. Garbniki unieczynniają również toksyny bakteryjne wytwarzane przez niektóre drobnoustroje. Wymienić także należy korzystne działanie garbników na ściany naczyń włosowatych w przewodzie pokarmowym, polegające na zmniejszaniu ich przepuszczalności, zapobieganiu przenikaniu osocza poza łożysko naczyń i hamowaniu mikrokrwawień z uszkodzonych tętniczek przedkapilarnych, włośniczek i drobnych naczyń (antihaemorrhagicum). Tanina, którą izoluje się z galasów, jest typowym garbnikiem działającym silnie ściągające na błony śluzowe i skórą o właściwościach przeciwbakteryjnych i przeciwkrwotocznych. Stwierdzono jednak, że tanina stosowana zewnętrznie lub wewnętrznie wywiera niekorzystny wpływ na wątrobę-(nekroza) i chociaż w oparzeniach zmniejsza ból i hamuje częściowo utratę plazmy, jednak nie zapobiega wtórnym zakażeniom, a co ważniejsze, niszczy te fragmenty naskórka, które mogłyby zostać zregenerowane., Również działanie taniny jako antidotum w zatruciach alkaloidami i metalami ciężkimi jest niepewne. Zastosowanie. Wyciągi z kory dębowej stosuje się w biegunkach nieswoistych, wywołanych przez bakterie, zatrucia pokarmowe, związki drażniące i uszkadzające błonę śluzową przewodu pokarmowego, zwłaszcza jelita grubego. Również w podostrych i przewlekłych nieżytach żołądka i jelit, nawet połączonych z drobnymi krwawieniami; pomocniczo i w skojarzeniu z antybiotykami — w durze brzusznym i czerwonce. Zewnętrznie w zapaleniach jamy ustnej, gardła, na oparzenia I i II stopnia, odmroziny, owrzodzenia żylakowe, zapalenia skóry, żylaki odbytu, egzemy, małe rany i drobne krwawienia. Ponadto w upławach (irygacje), zapaleniu i świądzie sromu (obmywanie), świądzie odbytu (nasiadówki), wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego (lewatywy), w nadmiernym poceniu się i niektórych dermatozach (kąpiele, półkąpiele). Kora dębowa wchodzi w skład mieszanki ziołowej Vagosan, a wyciąg w skład aerozolu Hemostin, natomiast dębianka służy do otrzymywania Tinct. Gallae i do izolowania taniny. Taninę stosuje się głównie -zewnętrznie, w tych samych przypadkach, w których podaje się wyciąg z kory dębowej, natomiast doustnie stosuje się białczan taniny w biegunce, nieżycie żołądka, małych krwawieniach i w zatruciach pokarmowych. Postacie leku. Kora dębowa jest rzadko stosowana per se, zwykle w połączeniu z innymi ziołami działającymi: ściągająco (np. wraz z Rhiz. Tormentillae, Rad. Bistortae, Fruct. Myrtilli, Fol. Juglandis, Fol. Salviae, Fol. Rubi idaei, Rhiz. Iridis); przeciwzapalnie (np. wraz z Anth, Chamomillae, Fl.

218

Millefolii, Rad. Symphyti, Herb. Meliloti, Anth. Anthemidis, Rad. Glycyrrhizae, Fl. Arnicae, Herb. Violae tric.); przeciw-bakteryjnie (Herb. Thymi, Herb. Serpylli, Fol. Menthae pip., Herb. Cnici bened., Herb. Hyperici, Fl. Calendulae). Dec. Cort. Querci — 1 łyżką kory na szklankę wody (gotować 5 min, przecedzić), stosować do płukanek, okładów, obmywań, nasiadówek; do irygacji i lewatyw rozcieńczyć 1 : 1 wodą; do kąpieli w dermatozach 3—4 łyżki kory gotować 5—7 min w 2 l wody i wlać do ½ wanny wody o temp. 37°C, czas kąpieli 10—15 min; odwar do kąpieli siedzącej w żylakach odbytu oraz do moczenia nóg w nadmiernej potliwości: 25 g sproszkowanej kory i 25 g kwiatów rumianku gotować 5 min iv 2 litrach wody pod przykryciem, przecedzić, wlać do wanienki lub miski, dopełnić 8—10 l wody o temp. 36—370C. Tinct. Gallae — do płukanek 1—2 łyżki nalewki na szklanką wody; do okładów w rozcieńczeniu 1 : 1 wodą. Tanninum — zewnętrznie w postaci 2,5—5% wodnego roztworu na oparzenia I i II stopnia i odmroziny; do lewatyw w zapaleniu wrzodziejącym jelita grubego (roztwory 0,2—0,5%); do kompresów w ostrym zapaleniu skóry (roztwór 1%); można też stosować w postaci maści, czopków, aerozolu. Wodne roztwory szybko tracą aktywność. Tanninum albuminatum — białczan garbnika do stosowania doustnego w nieżytach żołądka i jelit, biegunce, zatruciu pokarmowym (1—2 tabl. 0,5 g 2—3 razy dz. po jedzeniu). RAPHANUS SATIVUS VAR. NIGER — RZODKIEW CZARNA

Ang. Spanish Radish; franc. Radis noir; niem. Schwarzer Rettich; ros. Riedka posiewnaja. Występowanie. W Azji; obecnie powszechnie uprawiana, również w Polsce. Surowiec. Świeży korzeń rzodkwi czarnej — Radix Raphani nigri recens. Suszenie korzeni powoduje znaczny ubytek związków czynnych. Główne związki. Mieszanina glikozydów gorczycowych (tzw. glukozynolatów), łatwo hydrolizujących do izosiarkocyjanianów allilu lub butylu oraz kwaśnego siarczanu potasowego i glukozy. Ponadto pokrewne związki nieglukozydowe — rafania, rafanozyna A. Izosiarkocyjaniany są płynne i należą do tzw. olejków gorczycowych. Działanie. Cholereticum, cholagogum, bacteriostaticum, stomachicum. Korzeń rzodkwi czarnej działa silnie żółciotwórczo. W licznych badaniach stwierdzono, że wywołuje najpierw wzmożone

219

wydzielanie jasnej żółci pochodzącej z wątroby (cholereticum), następnie ciemnej — z pęcherzyka żółciowego (cholagogum). Równocześnie poprawia się ruchowość przewodów żółciowych, zmniejsza się stan napięcia zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej, powraca do normy naturalny ruch jelit, wzmaga się wytwarzanie soków trawiennych. W rezultacie następuje uchwytna poprawa w trawieniu pokarmów i przyswajaniu ich składników. Ważne znaczenie ma działanie przeciwbakteryjne surowca na szczepy Gram-ujemne i Gram-dodatnie, również na antybiotykooporne, ponadto na wirusy, grzyby chorobotwórcze i ich zarodniki. Działanie to, choć dotyczy przede wszystkim przewodu pokarmowego, rozciąga się również na inne narządy wewnętrzne, ponieważ izosiarkocyjaniany łatwo ulegają resorpcji i są lotne. Wydalają się wraz z wydychanym powietrzem, odkażają drogi oddechowe, przenikają również do nerek i do moczu. Działanie ich jest o wiele łagodniejsze od działania gorczycy czarnej (Brassica nigra), nie występują więc szkodliwe objawy uboczne. W dawkach normalnie zalecanych można stosować u dzieci; młodzieży i osób starszych. Sok z rzodkwi czarnej jest dość bogaty w sole mineralne, witaminę C i cukry i dlatego powinien być traktowany jako środek remineralizujący i ogólnie wzmacniający (roborans). Działania uboczne. Duże dawki soku, zwłaszcza przyjęte na czczo, mogą u niektórych osób spowodować podrażnienie i przekrwienie błony śluzowej żołądka. Zastosowanie. W przewlekłych stanach zapalnych i uszkodzeniach wątroby, zmniejszonym wytwarzaniu żółci i jej zastoju, przewlekłych cholecystopatiach, skłonności do kamicy żółciowej, pomocniczo — w kamicy żółciowej, żółtaczce, atonii pęcherzyka żółciowego. Również w niektórych schorzeniach przewodu pokarmowego, długo utrzymujących się dyspepsjach, atonii jelit, nieżycie żołądka i dwunastnicy, aerofagii, bolesnych wzdęciach, nieregularnych wypróżnieniach. Ponadto jako adiuvans w przewlekłej skazie moczanowej, zapaleniu miedniczek nerkowych i pęcherza na tle bakteryjnym. Przeciwwskazania. Ostry i podostry nieżyt żołądka, jelit i nerek, silne zapalenie wątroby. Postacie leku. Rad. Raphani nigri recens — świeży korzeń w postaci sałatki, w ilości 50—150 g dz.; Succ. Raphani recens — sok wyciśnięty ze świeżych korzeni (przechowywać-w lodówce do 2 dni), pić 1—2 kieliszki 2—3 razy dz. godziną przed posiłkiem. Preparaty zawierające wyciągi z korzeni rzodkwi czarnej — prep. Raphacholin, 3 razy dz. po 1—2 draż. w chorobach wątroby, dróg żółciowych i przewodu pokarmowego; prep. Raphalamid — 1—2 draż. 3 razy dz., zastosowanie jak wyżej; prep. Rettich-Pflanzensaft (RFN), sok ze świeżych korzeni rzodkwi w chorobach wątroby i pęcherzyka żółciowego.

220

RAUWOLFIA SERPENTINA — RAUWOLFIA ŻMIJOWA

Ang. Rauwolfia; franc. Rauwolfia; niem. Rauwolfie; ros. Rauwolfija zmeinaja. Występowanie. W tropikalnej strefie Azji, głównie w Indiach; uprawiana w kilku krajach. Surowiec. Korzeń rauwolfii — Radix Rauwolfiae. Inne gatunki — Rauwolfia canescens z Indii oraz Rauwolfia vomitoria z Afryki tropikalnej, służą przeważnie do otrzymywania alkaloidów. Główne związki. Mieszanina ponad 30 alkaloidów w ilości do 1,3%, z których największe znaczenie w lecznictwie mają rezerpina, dezerpidyna i rescynamina oraz ajmalina. Działanie. Rezerpina — hypotonicum, sedativum; ajmalina — cardiosedativum. Korzeń rauwolfii, zarówno zespół wszystkich związków czynnych (Alcaloida Rauwolfiae omnia), jak i pojedyncze alkaloidy — rezerpina, dezerpidyna i rescynamina są związkami sympatykolitycznymi, blokują obwodowe i ośrodkowe nerwy adrenergiczne i obniżają poziom noradrenaliny oraz serotoniny w tkankach. Hamują również czynność ośrodków współczulnych, mianowicie ośrodka naczynioruchowego (spadek ciśnienia tętniczego krwi), ośrodka oddechowego (nieznaczne zmniejszenie częstotliwości oddechu), ośrodków podwzgórzowych (spadek temperatury ciała). Równocześnie są pobudzane niektóre ośrodki przywspółczulne, przez co następuje zwiększenie wydzielania soków trawiennych, wzmożenie perystaltyki jelit oraz zmniejszenie diurezy. Zasadniczym działaniem, wykorzystywanym szeroko w lecznictwie, jest obniżanie ciśnienia krwi, natomiast pozostałe działanie traktuje się obecnie jako uboczne. Alkaloidy rauwolfii wywierają także wpływ na twór siatkowaty (formatio reticularis) w rdzeniu przedłużonym i zmniejszają wrażliwość na bodźce zewnętrzne. W konsekwencji znoszą uczucie niepokoju i napięcia emocjonalnego, bez naruszania procesów kojarzenia, zmniejszają nieznacznie aktywność motoryczną i ułatwiają zasypianie. Ajmalina ma właściwości przeciwarytmiczne, analogiczne do chinidyny. Reguluje zaburzenia rytmu serca wskutek zmniejszania pobudliwości mięśnia sercowego na bodźce, przedłuża czas przewodzenia, zmniejsza częstotliwość skurczów oraz wewnątrzkomórkowe rozprzestrzenianie pobudzenia. W konsekwencji następuje zablokowanie elektrycznej pobudliwości serca. Działania uboczne. Rezerpina powoduje ślinotok, nudności, ból głowy, tachykardię, uszkodzenie błony śluzowej żołądka (po dłuższym stosowaniu może wywołać wrzód żołądka), obrzęk błony śluzowej nosa; ajmalina może uszkodzić wątrobę (żółtaczka cholestatyczna), a po drugim stosowaniu

221

spowodować agranulocytozę (konieczność kontroli obrazu krwi). Zastosowanie. Mieszaninę wszystkich alkaloidów oraz pojedyncze alkaloidy (rezerpinę, dezerpidynę i rescynaminę) stosuje się w różnych formach nadciśnienia tętniczego, zwłaszcza jeśli przebiegają one z nadpobudliwością nerwową. W szczególności w lekkich stanach nadciśnienia, w okresie ciśnienia chwiejnego i ustalonego (okres II i III choroby), jak również w nadciśnieniu na tle nefropatii, tyreotoksykozy, klimakterium, choroby nowotworowej i zatrucia ciążowego. Również w stanach psychotycznych i nerwicowych przebiegających z uczuciem niepokoju lub lęku, w zbytnim pobudzeniu ruchowym i agresywności, zwłaszcza u osób starszych i z postępującą miażdżycą mózgu. Ajmalina znajduje zastosowanie w częstoskurczu napadowym, w skurczach dodatkowych przedsionkowych i komorowych, w ostrym napadowym migotaniu przedsionków, wieloogniskowych skurczach dodatkowych oraz w tachykardiina tle tyreotoksykozy. Przeciwwskazania. Rezerpina i zespół alkaloidów: wrzód żołądka i dwunastnicy, -daleko zaawansowana miażdżyca, nowotwór sutka, ciężkie uszkodzenia nerek, endogenne depresje; ajmalina: blok przedsionkowokomorowy II stopnia, bradykardia, poważne uszkodzenia miąższu wątroby. Postacie leku. Preparaty zawierające zespół alkaloidów rauwolfii: Serpadex, dawki po 1—2 draż. 2—3 razy dz. w nadciśnieniu i neurozach; analogiczne prep. Rauwasan (NRD), Rauwaplex (CSRS) i Raunatin (ZSRR); prep. Resergot z dodatkiem alkaloidów sporyszu i pokrzyku, dawki 1—3 draż. 3 razy dz. po jedzeniu w nadciśnieniu i neurozach. Preparaty zawierające samą rezerpinę: Raupasil, tabl, i amp., dawki 0,1 mg pro dosi i stopniowo do 0,5 mg pro dosi 3—4 razy dz. w nadciśnieniu, w chorobach psychicznych i alkoholizmie do 10 mg dz.; prep. analogiczne Rauwasedin (NRD), Reserpin (CSRS i ZSRR). Preparaty zawierające rezerpinę z dodatkiem innych związków i stosowane w nadciśnieniu: Retiazyd z hydrochlorotiazydem, dawki 1—2 tabl. średnio 2—3 razy dz.; preparat analogiczny Erpozid (WRL); prep. Raudiazin z dwuhydralazyną, dawki 1/2—1—2 tabl. 2—3 razy dz.; Rauminal z fenobarbitalem, dawki po i tabl. 3—4 razy dz.; Theoserpin z fenobarbitalem i teobrominą, dawki 1 tabl. 2—3 razy dz.; Bipressin z binazyną, dawki 1 tabl. 2—3 razy dz.; Paxil z glutetimidem, dawki 1 draż. 2—3 razy dz. w nerwicach. Preparaty zawierające ajmalinę są stosowane w arytmii: Gilurytmal (RFN), Tachmalin (NRD), Ajmalin (ZSRR), dawki 1 draż. 1—3 razy dz.

222

RHAMNUS CATHARTICA — SZAKŁAK POSPOLITY

Ang. Buckthornj franc. Neprun purgatif; niem. Kreuzdorn; ros. Zoster słabitielnyj. Występowanie. Niemal w całej Europie, w Polsce dość powszechnie w lasach i zaroślach. Surowce. Owoc. szakłaku pospolitego — Fructus Rhamni catharticae (syn. Baccae Spinae cervinae); kora szakłaku pospolitego — Cortex Rhamni catharticae. Główne związki. Mieszanina wolnych i związanych glikozydowo antrazwiązków ok. 0,7% (m.in. glukofrangulina, frangulina), flawonoidy (m.in. kwercetyna, ramnetyna), cukry i sole mineralne. Kora zawiera 2— 2,59% antrazwiązków (m.in. frangulinę, emodynę), flawonoidy, garbnik. Działanie. Laxativum, cholereticum. Owoce i kora szakłaku pospolitego działają przeczyszczające, analogicznie do. innych surowców zawierających antrazwiązki (patrz: rozdział „Farmakodynamika” str. 283). Wypróżnienie następuje po upływie 8—10 h od przyjęcia leku. Kora szakłaku jest pięciokrotnie mniej aktywna od Cort. Frangulae, natomiast owoce szakłaku mają niemal równorzędne działanie przeczyszczające, pomimo że zawierają kilkakrotnie mniej antrazwiązków. Wyciągi z szakłaku pobudzają wątrobę do zwiększonego wytwarzania żółci (cholereticum), wywierają również nieznaczne działanie bakteriobójcze. Antrazwiązki są wydalane przeważnie z kałem, mała ilość jest usuwana z moczem, który w przypadku odczynu zasadowego barwi się na brunatnoczerwono, natomiast minimalne ilości przenikają do mleka matek karmiących i nadają mu właściwości przeczyszczające. Działania uboczne. Patrz: Aloe ferox. Zastosowanie. W przewlekłych zaparciach atonicznych i spastycznych lub w przejściowych, spowodowanych różnymi czynnikami (otyłość, zanik ruchów perystaltycznych, skurcze w obrąbie jelita grubego, zapalenie lub owrzodzenie okrężnicy i odbytnicy, wielodniowe unieruchomienie w łóżku, rekonwalescencja po ciężkich chorobach lub zabiegach chirurgicznych i inne). Pomocniczo — jako środek żółciotwórczy i żółciopędny (tylko w odpowiednich mieszankach z innymi surowcami). Przeciwwskazania. Patrz: Aloe ferox. Postacie leku. Fruct. Rhamni cathart. pulv. — w dawce 3—5 g w miodzie lub w powidłach śliwkowych wieczorem jako laxativum; jeśli po 8—10 h nie nastąpi wypróżnienie, przyjąć dodatkowo 2—3 g. Dec. Fruct. Rhamni cathart. — 1—11/2 łyżki owoców na szklankę wody (gotować 3—5 min, przecedzić), pić wieczorem V2 szklanki, a gdy rano nie nastąpi wypróżnienie, wypić resztę odwaru. Wyciągi wodne

223

(odwar, napar) są mniej aktywne od sproszkowanego surowca, gdyż niektóre antrazwiązki (np. wolne aglikony antrachinonowe) nie rozpuszczają się w wodzie. Cort. Rhamni cathart. — wyłącznie jako składnik recepturowych mieszanek przeczyszczających i żółciopędnych. RHEUM PALMATUM — RZEWIEŃ BŁONIASTY

Ang. Chinese Rhubarb; franc. Rhubarbe de Chine; niem. Rhubarber; ros. Riewien tangutskij. Występowanie. W górskich rejonach Chin i Tybetu, obecnie uprawiany w wielu krajach, również w Polsce. Pokrewny gatunek — Rheum olficinale dostarcza równowartościowego surowca. Surowice. Korzeń rzewienia — Radix Rhei. Główne związki. Mieszanina licznych antrazwiązków (do 6%, lecz nie mniej niż 3%), z których najważniejsze są połączenia glikozydowe (sennozydy A, B, mono- i dwuglikozydy emodyny, aloeemodyny, reiny, chryzofanolu i fiscjonu), następnie połączenia nie-glikozydowe o charakterze mieszanych dwuantronów (m.in. palmidyny A, B, C, D, reidyny A, B, C i sennidyny A, B, C) oraz wolne antrachinony stanowiące geniny antraglikozydów. Ponadto garbniki skondensowane, żywice, flawonoidy (m.in. rutyna), węglowodany (m.in. skrobia), kwasy organiczne, sole mineralne (m.in. szczawian wapnia). Działanie. Laxativum, cholagogum, stomachicum, adstringens. Surowiec zawiera dwie grupy związków o przeciwstawnych działaniach: antrazwiązki oraz garbniki. Zależnie od dawki powoduje łagodne przeczyszczenie lub lekkie zaparcie. Antrazwiązki wzmagają ruchy perystaltyczne jelita grubego i po upływie 8—10 h od chwili przyjęcia leku działają przeczyszczające. (Patrz: rozdział „Farmakodynamika” str. 283). Antrazwiązki zawierające wolne grupy hydroksylowe, mają również właściwości antybiotyczne oraz zwiększają nieznacznie ilość wytwarzanej w wątrobie żółci. Zawarte w surowcu garbniki działają typowo dla tej grupy związków (patrz: rozdział „Farmakodynamika”, str. 292). Po podaniu doustnym sproszkowanego korzenia rzewienia lub przetworu, garbniki docierają do okrężnicy, łączą się m.in. z białkową częścią receptorów właściwych dla antrazwiązków i przeszkadzają-w interakcji receptor — antrazwiązek. Gdy stosuje się odpowiednio małe dawki surowca, wówczas działanie zapierające garbników uzyskuje przewagę nad działaniem przeczyszczającym antrazwiązków, natomiast po dawkach większych sytuacja jest odwrotna. Ponadto rzewień oraz jego wyciągi, ze względu na gorzki smak, pobudzają żołądek do zwiększonego wytwarzania soku trawiennego i śliny (stomachicum), przyspieszają i ułatwiają trawienie.

224

Działania uboczne. Patrz: Aloe ferox. Zastosowanie. W małych dawkach w niedokwaśności (hypoaciditas) z towarzyszącymi jej objawami — brakiem łaknienia, wzdęciami, bólami epigastrycznymi, również w zmniejszonym przyswajaniu składników pokarmu, pomocniczo — w przewlekłych nieżytach żołądka przebiegających z niedoborem soku żołądkowego oraz w mało nasilonych biegunkach. W dawkach większych stosuje się rzewień jako środek przeczyszczający w zaparciach atonicznych, osłabieniu ruchów perystaltycznych okrężnicy, pomocniczo w otyłości. Również w zaparciach spastycznych, lecz łącznie z lekami rozkurczającymi (np. Pilocarpinum hydrochloricum, Scopolan, Tinct. Chelidonii) oraz w zaparciach po zabiegach chirurgicznych, po wielodniowym przebywaniu w łóżku itp. Jako środek żółciopędny tylko w połączeniu z innymi surowcami lub przetworami z grupy cholagoga. Przeciwwskazania. Patrz: Aloe ferox. Korzeń rzewienia wchodzi w skład granulatów Betagran, Cholegran i Pulvis Magnesio cum Rheo oraz służy do otrzymywania Extr. Rhei siec., Tinct. Rhei spirit. oraz Tinct. Rhei vinosa. Wyciąg płynny wchodzi w skład syropu Rhelax, wyciąg suchy — w skład draż. Alax. Dawkowanie. Rad. Rhei pulv. — dorosłym 0,5—2,0 g pro dosi jako laxans, dzieciom 2—9 lat 0,1—0,5 g, zależnie od wieku, starszym dzieciom 0,5—1,0 g; dorosłym 0,02—0,05 g pro dosi 2—4 razy dz. przed jedzeniem jako stomachicum i digestivum. Tabulettae Rad. Rhei 0,5 g — dorosłym 1—4 tabl. jako laxans, 1/4—1/2 tabl. jako łagodny obstipans i sfomachicum. Tinct. Rhei spirit. — dorosłym 1—2 łyżeczki w ½ szklanki wody wieczorem jako laxans; 10—40 kropli w kieliszku wody jako stomachicum i digestivum. Tinct. Rhei vinosa — dzieciom młodszym 10—40 kropli pro dosi w małej ilości wody 2—3 razy dz., dzieciom starszym 1/2—1 łyżeczkę dz. dorosłym 1—2 łyżeczki dz. jako łagodny obstipans i digestivum. Extr. Rhei siec. — w dawce 0,3—0,5 g pro dosi dorosłym, jako laxans. Pulvis Magnesio cum Rheo — dla dzieci 1/2—1 łyżeczka jako środek przeczyszczający. Obecnie nie stosuje się wyciągów wodnych (napar, odwar), gdyż są mniej skuteczne od wyciągów alkoholowych. RIBES NIGRUM — PORZECZKA CZARNA

Ang. Black Current; franc. Groseillier noir (Cassis); niem. Schwarze Johannisbeere; ros. Smorodina czernaja. Występowanie. W Europie i Azji, w Polsce w lasach i zaroślach, często hodowana.

225

Surowiec. Liść porzeczki czarnej — Folium Ribis nigri. Główne związki. Olejek eteryczny (m.in. sabinen, fenol, β-naftol), garbniki, kwasy organiczne, sole mineralne (m.in. bór i magnez), flawonoid. Działanie. Diureticum, antiphlogisticum. Wyciągi z liści wzmagają przesączanie w kłębkach nerkowych i częściowo hamują resorpcję zwrotną w cewkach (olejek eteryczny). Zwiększają ilość wydalanego moczu oraz produktów przemiany purynowej, głównie kw. moczowego i innych metabolitów. Powodują również stopniowy zanik obrzęków, poprawę krążenia i pośrednio czynności serca. Na błony śluzowe żołądka i jelit wywiera działanie przeciwzapalne (garbnik, związki boru) i słabe ściągające oraz hamują rozwój drobnoustrojów. Właściwości na potne surowca są b. słabe i mają małe znaczenie praktyczne. Zewnętrznie odwar działa jako środek ściągający i przeciwbakteryjny (płukanka). Zastosowanie. Jako środek moczopędny, np. wraz z Fruct. Juniperi, Herb. Hyssopi, Fl. Lavandulae, Fl. Callunae, Rad. Ononidis, Herb. Equiseti, Rad. Petroselini, Peric. Phaseoli, Herb. Solidaginis; pomocniczo — w skazie moczanowej (jako adiuvans allopurinolu), np. wraz z Fl. Ulmariae, Herb. Asperulae, Cort. Fraxini. Również w nieżycie żołądka i jelit np. wraz z Herb. Polygoni avic., Fol. Fragariae, Rad. Symphyti, Herb. Hyperici, Fol. Menthae pip., Fol. Urticae, Fol. Juglandis i Herb. Cnici bened. Zewnętrznie — jako płukanka w zapaleniu błon śluzowych jamy ustnej i gardła, korzystnie wraz z Fol. Salviae, Fl. Millefolii, Fol. Plantaginis. Postacie leku. Dec. Fol. Ribis nigri — 1—11/2 łyżki liści na szklankę, wody (gotować 5 min, przecedzić), do płukanek i tylko wyjątkowo doustnie po 1/3—1/2 szklanki 2—3 razy dz. jako środek przeciwzapalny, natomiast jako moczopędny z reguły w mieszance z innymi ziołami. RICINUS COMMUNIS — RĄCZNIK POSPOLITY

Ang. Castor oil-plantj franc. Ricin commun; niem. Wunderbaum; ros. Kleszczewina obyknowiennaja. Występowanie. W tropikalnej Afryce, obecnie uprawiany w wielu krajach o klimacie gorącym, głównie w Indiach. Surowiec. Nasienie rącznika — Semen Ricini, z którego tłoczy się olej rącznikowy — Oleum Ricini (pozbawiony trującej substancji białkowej). Główne związki. Olej zawiera glicerydy następujących kwasów

226

tłuszczowych: kw. rycynolowego ok. 90%, kw. olejowego i kw. linolowego ok. 8%, kw. stearowego ok. 2%. Olej łatwo rozpuszcza się w etanolu. Działanie. Purgans. Po podaniu doustnym olej dociera do dwunastnicy, emulguje się z żółcią i w środowisku zasadowym zostaje zhydrolizowany przez lipazę trzustkową do gliceryny i kw. rycynolowego. Część kw. rycynolowego przechodzi w sole potasowe i sodowe, czyli w mydlą, które z wolnym kw. rycynolowym silnie drażnią błonę śluzową jelit, wzmagają ruchy perystaltyczne, rozszerzają naczynia krwionośne, zwiększają przenikanie wody przez ściany jelit do ich światła oraz rozrzedzają zawartość jelita grubego. Po upływie 6 h od chwili przyjęcia oleju następuje łagodne i zwykle bezbolesne papkowate wypróżnienie. Zewnętrznie olej działa przeciwzapalnie i osłaniająco. Działania uboczne. Nawet w dawkach leczniczych olej drażni jelito cienkie, powoduje przekrwienie jelita grubego i narządów miednicy małej. Zastosowanie. W zaparciach uporczywych oraz w zatruciach pokarmowych o łagodnym przebiegu, zwłaszcza u dzieci i młodzieży. Również jako środek przeczyszczający po przyjęciu niektórych leków przeciwrobaczycowych, np. tymolu, askarydolu. Zewnętrznie na skórę w 5—10% maściach, np. w łojotokowym zapaleniu skóry (dermatitis seborrhoica), _ świądzie skóry, trądziku oraz przy nadmiernym wysuszeniu skóry, porażeniu promieniami słonecznymi, oparzeniu. Również do usuwania drażniących substancji z oka i jako rozpuszczalnik niektórych leków stosowanych w okulistyce. Przeciwwskazania. Zapalenie wyrostka robaczkowego, owrzodzenie jelit, krwawienia wewnętrzne, zaawansowana ciąża, okres miesiączkowania. Postacie leku. Ol. Ricini — dorosłym doustnie 1—2 łyżki pro dosi lub 4—6 kaps. 2 g; dzieciom ½ łyżki pro dosi lub 2—3 kaps. 2 g. Przykry smak oleju można poprawić dodaniem soku owocowego. ROBINIA PSEUDACACIA — ROBINIA AKACJOWA

Ang. Black Locust; franc. Acacia commuri; niem. Gemeine Robinie; ros. Biełaja akacija łożnaja. Występowanie. W Ameryce Północnej, przeniesiona do Europy i powszechnie sadzona, również w Polsce. Surowiec. Kwiat robinii akacjowej — Flos Pseudacaciae (Flos Robiniae). Główne związki. Glikozydy flawonoidowe i ich aglikony (m.in.

227

robinina, akaciina, kemferol i apigenina) oraz biozydy (m.in. biokwercetyna), olejek eteryczny (m.in. farnesol, linalol), związki cukrowe, kwasy organiczne i leukoantocyjanozyd. Działanie. Diureticum. Wyciągi z surowca po podaniu doustnym zwiększają ilość wydalanego moc/u. W badaniach farmakologicznych na psach stwierdzono zwiększenie diurezy o 17—40%. Wykazano, że najbardziej aktywnym flawonoidem jest robinina, w nieco mniejszym stopniu jej aglikon — kemferol oraz, że wymienione związki działają moczopędnie tak samo skutecznie jak równoważne dawki Coffeinum natrium benzoicum. Na tej podstawie uznano, że kwiaty robinii akacjowej są aktywnym i skutecznym środkiem moczopędnym. Zastosowanie. W stanach zapalnych nerek i dróg moczowych, przy osłabieniu przesączania kłębkowego i zmniejszonej diurezie, uszkodzeniu nerek w wyniku zakażenia bakteryjnego, zatruciu toksynami i niektórymi związkami egzogennymi, np. aflatoksynami, środkami ochrony roślin (pestycydy), niektórymi chemioterapeutykami. Również w niewydolności krążenia i powstałych na tym tle obrzękach, zatrzymaniu elektrolitów i wody w organizmie. Pomocniczo — w chorobie reumatycznej, w niektórych schorzeniach skórnych. Zastosowanie w homeopatii. Nadkwasota u dzieci i dorosłych. Wskazaniem do zastosowania robinii jest ogólne zakwaszenie, którego objawami są: gwałtowne kwaśne odbijania, kwaśny smak w ustach, bardzo kwaśne wymioty, kwaśne stolce, kwaśny zapach dziecka. Postacie leku. Dec. Flor. Pseudacaciae — 11/2—2 łyżki kwiatów na 2 szklanki wody, pić po szklance odwaru 2 razy dz. Surowiec częściej jest stosowany jako składnik moczopędnych recepturowych mieszanek ziołowych. ROSA CANINA — RÓŻA DZIKA

Ang. Dog Rose; franc. Eglantier; niem. Hunds-Rose; ros. Szipownik sobaczyj. Występowanie. W Europie, Azji Mniejszej, płn. Afryce; w Polsce powszechnie na całym obszarze. Surowiec. Owoc róży — Fructus Rosae (Fructus Cynosbati). Z niektórych pokrewnych gatunków róży otrzymuje się równowartościowy surowiec, często zawierający więcej witaminy C (kwasu askorbowego). Główne związki. Kwasy askorbowy i dehydroaskorbowy 0,6—1,8% (niekiedy 4—6%), flawonoidy (m.in. astragalina, izokwercytryna), witaminy A, B1, B2, E i K, garbnik, kwasy organiczne (m.in. kw.

228

jabłkowy do 1,5%), olejek eteryczny 0,03%, pektyny, związki cukrowe, sole mineralne. Działanie. Metabolicum, tonicum, diureticum, cholagogum. Wartość lecznicza owoców róży zależy przede wszystkim od zawartości witaminy C oraz synergistycznie działających flawonoidów. Organizm człowieka nie wytwarza wit. C, a dzienne zapotrzebowanie na nią wynosi: dla mężczyzny — 75 mg, kobiety — 70 mg (w okresie ciąży do 100 mg, laktacji -— 150 mg), dla dzieci w wieku 1—3 lat — 35 mg i odpowiednio do wieku coraz więcej (chłopcy 13—20 lat — 90—100 mg, dziewczęta — 80 mg). Zapotrzebowanie to powinno być pokryte przez spożywane pokarmy (jarzyny, owoce), ale w stanach chorobowych, zwłaszcza przy wysokiej gorączce, występuje niedobór wit. C, który można wyrównać podawaniem preparatów syntetycznie otrzymywanej witaminy C (tabletki, ampułki) lub wyciągami z dzikiej róży zawierającymi naturalną witaminę C. Między syntetyczną a naturalną witaminą C nie ma różnic chemicznych, są natomiast wyraźne różnice w szybkości wchłaniania z przewodu pokarmowego i w skuteczności działania. Naturalna wit. C jest 3—5-krotnie bardziej aktywna niż syntetyczna, szybciej osiąga i dłużej utrzymuje niezbędne stężenie w organizmie, gdyż towarzyszące jej flawonoidy i kwasy organiczne chronią ją przed rozkładem. Witamina C jest związkiem o bardzo szerokim zakresie działania. Uczestniczy w procesach oksydoredukcyjnych (w tkankach oddaje dwa atomy wodoru, po czym jest redukowana przez glutation do związku pierwotnego); w biosyntezie. kolagenu, w zachowaniu elastyczności i odporności włośniczek (hamowanie aktywności hialuronidazy i zapobieganie depolimeryzacji kw. hialuronowego), konwersji kw. foliowego do folinowego; biosyntezie cholesterolu, niektórych prostaglandyn (np. w oskrzelach) i interferonu; w procesie krzepliwości krwi, wydzielania niektórych hormonów (np. 17hydroksykortykosterydów z kory nadnerczy) i innych. W ostatnich latach wykazano użyteczność dużych dawek wit. C w zapobieganiu i leczeniu tzw. „choroby z przeziębienia” (common cold) na tle wirusowym i bakteryjnym oraz uzyskano nowe dane o roli tego związku w organizmie. Stwierdzono, że wit. C jest w dużej ilości magazynowana w krwinkach białych i płytkach, że uczestniczy w hamowaniu aktywności histaminy i chroni przed niektórymi skutkami stresu oraz, że pobudza mikrosomalny układ enzymatyczny, który ułatwia destrukcją różnych endogennych związków. Wyciągi z owoców róży również nieznacznie działają żółciopędnie i moczopędnie, prawdopodobnie dlatego, że mają właściwości przeciwskurczowe obejmujące mięśnie gładkie dróg moczowych i żółciowych oraz jelit (flawonoidy). Ze względu

229

na zawartość licznych witamin mogą być traktowane jako środek ogólnie wzmacniający (tonicum). Działania uboczne. Normalnie stosowane i wyższe dawki wyciągów z owoców róży nie wywierają żadnych szkodliwych działań, natomiast syntetyczna wit. C, podawana przez dłuższy okres w bardzo dużych dawkach (np. w „chorobie z przeziębienia” do 8 g dz.), może powodować przyzwyczajenia i po zmniejszeniu dawek prowadzić do wystąpienia objawów gnilca. U niektórych osób z predyspozycją, następuje konwersja znacznych ilości wit. C do szczawianów. Zastosowanie. Wyciągi z owoców róży oraz preparaty wit. C podaje się jako lek główny w objawach gnilca lub zapobiegawczo, natomiast jako środek pomocniczy w wielu innych schorzeniach. Ze względu na utrudnioną resorpcję kw. askorbowego z pokarmów należy go podawać w biegunce, zapaleniu żołądka i jelit, chorobie wrzodowej, zanikowym nieżycie błony śluzowej przewodu pokarmowego, niedokwaśności, jak również po podaniu niektórych chemioterapeutyków lub specjalnej diety. Z powodu zwiększonego wydalania i rozkładu wit. C, należy ją podawać w długo trwających chorobach zakaźnych (np. czerwonka, dur brzuszny, zapalenie płuc, rozległe oparzenia, choroba reumatyczna). Również w innych schorzeniach wskazane jest podawanie wit. C, np. w przeziębieniu, zapaleniu wątroby, kobietom w okresie ciąży, laktacji, rekonwalescentom, dzieciom i osobom w wieku podeszłym, w ogólnym osłabieniu i zmęczeniu oraz w stanach stresu. Jako środek moczopędny i żółciopędny stosuje się owoce róży wyłącznie w recepturowych mieszankach ziołowych. Przeciwwskazania. W kamicy szczawianowej (tylko w przypadku dużych dawek przekraczających 3 g dz.), ostrożnie dawkować w zwiększonej krzepliwości krwi i skłonności do zakrzepów. Owoce róży wchodzą w skład mieszanki ziołowej Cardiosan, a wyciągi w skład kropli Neocardin i płynu Cholesol. Postacie leku. Dec. Fruct. Rosae — 2—21/2 łyżki rozdrobnionych owoców na 2 szklanki wody (gotować 3 min, odstawić na 10 min, przecedzić), pić 1/2—1/3 szklanki 3—4 razy dz. jako środek wzmacniający i metaboliczny. Preparaty zawierające wyciągi z surowca: prep. Cholosas (ZSRR) — doustnie w schorzeniach wątroby i kamicy żółciowej; prep. Karotolin (ZSRR) — zewnętrznie w dermatozach. Preparaty zawierające witaminę C: Vitaminum C (Polfa) i Celaskon (CSRS) — draż., amp., doustnie dawki 0,1—0,5 g pro die, a w „chorobie z przeziębienia” 0,5—1,0 g pro dosi 1—5 razy dz. w ciągu 3—5 dni, dożylnie lub domięśniowo 0,1—1,0 g jednorazowo lub w 2 dawkach; profilaktycznie 0,05—0,1 g pro die, natomiast kobietom w ciąży i karmiącym 0,2—0,3 g pro die w ciągu 10—

230

—15 dni, następnie po 0,1 g pro die do końca laktacji; prep. Ascofer — draż. stosowane m.in. w niedokrwistości i rekonwalescencji; prep. Effervit-Calcium — granulat; prep. Glucovit — proszek. ROSMARINUS OFFICINALIS — ROZMARYN LEKARSKI

Ang. Rosemary; franc. Rosmarin officinal; niem. Rosmarin; ros. Rozmarin aptecznyj. Występowanie. W krajach śródziemnomorskich, również tam uprawiany. Surowiec. Liść rozmarynu — Folium Rosmarini. Główne związki. Olejek eteryczny do 2,5% (m.in. cyneol ok. 30%, borneol, kamfen, linalol), flawonoidy (m.in. pochodne luteoliny i apigeniny), kwasy wielofenolowe (m.in. kw. rozmarynowy, kw. kawowy), trójterpeny (m.in. kw. ursolowy, kw. oleanolowy), garbnik, goryczka pikrosalwina ok. l,2%, fitosterole (m.in. (5-sytosterol). Działanie. Spasmolyticum, diureticum, cholagogum. Liście rozmarynu zmniejszają stany skurczowe mięśni gładkich jelit, dróg żółciowych i moczowych oraz w małym stopniu obwodowych naczyń krwionośnych (obecność olejku eterycznego). Przywracają normalne ruchy perystaltyczne i mogą być uważane za środek wiatropędny, ułatwiają wydalanie moczu oraz przepływ żółci do dwunastnicy. Surowiec pobudza również czynność wydzielniczą żołądka i poprawia trawienie (obecność goryczki), ma właściwości moczopędne (flawonoidy), które w połączeniu z przeciwskurczowymi dają uchwytne zwiększenie ilości wydalanego moczu. Surowiec wykazuje działanie żółciopędne i żółciotwórcze. Napar z liści rozmarynu, przyjęty w małej ilości, ma właściwości wzmacniające, gdyż podwyższa sprawność fizyczną nawet u rekonwalescentów i osób starszych. Stosowany zewnętrznie rozszerza naczynia włosowate, wywołując łagodne przekrwienie, działa też bakteriobójczo, zwłaszcza na paciorkowce i gronkowce. Zastosowanie. Doustnie — jako napar w stanach skurczowych jelit, dróg żółciowych i moczowych, pomocniczo — w kamicy żółciowej, lekkich zaburzeniach trawiennych, niedostatecznym wytwarzaniu żółci, niedokwaśności, dystonii wegetatywnej. Zewnętrznie — w bólach mięśniowych, nieznacznym osłabieniu krążenia obwodowego, pomocniczo — w zapaleniu opłucnej i dermatozach na tle bakteryjnym. W lecznictwie ludowym jako pobudzający krwawienia miesiączkowe, a w dużych dawkach jako środek poronny. Postacie leku. Inf. Fol. Rosmarini — napar z łyżki ziół na szklankę gorącej wody, pić 1/4 szklanki 3 razy dz. jako środek przeciwskurczowy; napar ten służy również do okładów,

231

natomiast do kąpieli napar z 50 g liści na 2—3 litry wody i dopełnić do 1/3 objętości wanny (temp. 37°—38°C, czas kąpieli 15—20 min). Surowiec jest dość częstym składnikiem mieszanek ziołowych żółciopędnych, moczopędnych, uspokajających i przeciwskurczowych. Zewnętrznie silniej od naparu działa olejek eteryczny — Oleum Rosmarini, którego jednak brak w handlu. RUBIA TINCTORUM — MARZANNA BARWIERSKA

Ang. Dyer's Madder; franc. Garance; niem. Färberröte; ros. Mariena krasilnaja. Występowanie. W płdn. Europie i w Azji Mniejszej. Uprawiana w niektórych krajach europejskich. Surowiec. Kłącze marzanny barwierskiej — Rhizoma Rubiae tinctoriae. Główne związki. Glikozydy dwu- i trójoksyantrachinonowe (kw. ruberytrynowy i galiozyna) w ilości 3,0—3,8% oraz produkty hydrolizy (m.in. alizaryna, purpuryna), garbniki, związki pektynowe, asperulozyd, węglowodany (do 15%), kwasy organiczne (m.in. kw. cytrynowy), sole mineralne. Działanie. Urologicum, spasmolyticum, diureticum. Wyciągi z surowca wywierają specyficzne działanie na drogi moczowe oraz na kamienie moczowe, przede wszystkim na złogi fosforanów i szczawianów wapnia. Pod wpływem związków czynnych marzanny barwierskiej: galiozyny i kw. ruberytrynowego, następuje najpierw stopniowe rozpadanie się, a następnie powolne rozpuszczanie kamieni fosforanowych lub szczawianowych. Potwierdzają to liczne obserwacje na ludziach, a ostatnio również doświadczenia in vitro. Badania prowadzone na zwierzętach wykazały, że wyciągi z marzanny są w stanie przeszkodzić tworzeniu się kamieni moczowych zawierających wapń, co poszerza zakres ich działania o właściwości profilaktyczne. Omawiany surowiec działa również na mięśnie gładkie w obrębie dróg moczowych. Zmniejsza napięcie ścian»cewek nerkowych, moczowodów i pęcherza, wzmaga jednocześnie nieznacznie perystaltykę moczowodu, ułatwiając tym samym przesuwanie się złogów kamieni w drogach moczowych oraz ich rozpad na mniejsze fragmenty, które w zetknięciu ze związkami czynnymi marzanny ulegają rozpuszczeniu i wydaleniu. Wbrew dawnym doniesieniom, wyciągi z surowca nie mają wpływu na zmianę odczynu moczu i nie powodują jego zakwaszenia, natomiast zabarwiają go na kolor czerwony, wskutek wydalania intensywnie barwnych związków — alizaryny i purpuryny. Ponadto związki te mają

232

właściwości przeciwbakteryjne i przeciwzapalne, zarówno w drogach moczowych, jak i zewnętrznie. Zastosowanie. W kamicy fosforanowej z równoczesnym doprowadzeniem pH moczu do wartości optymalnej 5,2—5,6 lub w Kamicy szczawianowej z doprowadzeniem moczu do wartości pH 6,0— 6,2, niezależnie od umiejscowienia złogów. Również zapobiegawczo, jeżeli analizy moczu wykazują obecność znaczniejszych ilości składników mineralnych, gdy nastąpiło instrumentalne usunięcie złogów kamieni oraz po operacji usunięcia kamieni (ureterolithotomia), w celu zapobieżenia ponownemu formowaniu się złogów soli wapniowych. Pomocniczo — w stanach zapalnych nerek, przewodów moczowych i pęcherza na tle bakteryjnym oraz jako środek łagodnie moczopędny. W lecznictwie ludowym — w zapaleniu jelit, nerek i dróg żółciowych oraz jako środek zwiększający diurezę. Przeciwwskazania. Ostre i podostre zapalenie kłębków nerkowych, choroba wrzodowa żołądka, znaczne osłabienie czynności nerek wywołane zakażeniem drobnoustrojami chorobotwórczymi, zapalenie lub przerost ścian przewodów moczowych. Postacie leku. Wyciąg z kłączy marzanny — prep. Rubinex — tabl. 0,5 g; Extr. Rubiae tinctorum siccum (ZSRR) — tabl. 0,25 g. Doustnie w kamicy nerkowej u dorosłych 1—3 tabl. rozpuszczone w 1/3—1/2 szklanki wody lub naparu z Viola-fix, 2—3 razy dz. przed jedzeniem w ciągu 20—30 dni. Brak działań ubocznych. Prep. Rubiolizyna — pasta, 1/2—1 łyżeczka w ½ szklanki wody 3 razy dz. Preparaty złożone zawierające m. in. wyciąg z kłączy marzanny: prep. Cystenal (CSRS), flakony 10 ml; dawki po 3—5 kropli na cukier 30 min przed jedzeniem w kamicy moczowej, 10 kropli 3 razy dz. przy częstych kolkach; prep. Nephrolith (RFN), draż.; dawki 3 razy dz. po 2 draż przed, jedzeniem; prep. Uralyth (RFN), draż. zawierające m.in. sproszkowane kłącze marzanny, dawki 3 razy dz. po 2 draż., dzieciom 2 razy dz. po 2 draż. RUBUS IDAEUS — MALINA WŁAŚCIWA

Ang. Raspberry; franc. Framboisier; niem. Himbeere; ros. Malina obyknowiennaja. Występowanie. W Europie i Azji; w Polsce rośnie dziko oraz jest uprawiana na dużą skalę. Surówce. Owoc maliny — Fructus Rubi idaei; liść maliny — Folium Rubi idaei. Główne związki. W owocach mieszanina kwasów organicznych do 2% (m.in. kw. cytrynowy, kw. jabłkowy, kw. askorbowy), antocyja-

233

ny (m.in. cyjanidyna), związki śluzowe i pektyny, lotne związki zapachowe (m.in. β-jonon, aldehyd benzylowy, alkohol izoamylowy, alkohol β-fenylooctowy), inozyt, lecytyna do 0,13%, cukry redukujące. Liście zawierają garbniki elagowe ok. 4,6%, kwasy organiczne ok. 1,5% (m.in. kw. cytrynowy, kw. mlekowy, kw. askorbowy), związki żywicowe, sole mineralne. Działanie. Diaphoreticum (owoce), adstringens (liście). Napar z wysuszonych owoców maliny lub syrop ze świeżych owoców są ód dawna znanym, skutecznym domowym środkiem napotnym. Pobudzają one czynność gruczołów potowych i wywołują obfite wydzielanie potu po upływie 1/2— 1 h od chwili przyjęcia leku. Związek działający nie został dotychczas wykryty. Liście maliny działają na mięśnie gładkie jelit, macicy i naczyń krwionośnych słabo rozkurczające, lecz nieregularnie, ze względu na antagonizm dwóch substancji, z których jedna zwiększa, a druga zmniejsza napięcie wymienionych narządów. Wyciągi surowca mają również właściwości ściągające, przeciwzapalne i przeciwbakteryjne (garbniki). Zastosowanie. Owoce maliny stosuje się w bakteryjnych lub wirusowych chorobach gorączkowych, zwłaszcza w tzw. „chorobie z przeziębienia” oraz w grypie, jednak rzadko per se. Takie samo zastosowanie ma syrop malinowy. Surowiec jest składnikiem mieszanek Pyrosan i Reumosan. Liście stosuje się w nieżycie żołądka i jelit, biegunce u dzieci i młodzieży, zaburzeniach trawiennych, pomocniczo i tylko wraz z innymi ziołami jako środek przeciwskurczowy. Postacie leku. Inf. Fruct. Rubi idaei — napar z 2 łyżek owoców na ½ szklanki ciepłej wody, można dodać ½ kieliszka rumu, wypić całość wieczorem przed snem, przyjąć również salicylany i dużą dawkę witaminy C. Jeżeli po godzinie nie wystąpią poty, wypić drugą szklankę naparu. Analogicznie postępować z naparem z mieszanki Pyrosan (Spec. antipyreticae). Dla dzieci zmniejszyć dawkę naparu o połowę. Syrop malinowy (Sirupus Rubi idaei) — 2—3 łyżki na szklankę wrzącej wody lub naparu z Infl. Tiliae, wypić wieczorem jako środek napotny. Liści maliny nie stosuje się per se, lecz jedynie jako składnik mieszanek przeciwbiegunkowych oraz w zastępstwie herbaty (wraz z Fol. Ribis nigri). RUMEX HYDROLAPATHUM — SZCZAW LANCETOWATY

Ang. Patience Dock; franc. Patience; niem. Flussampfer; ros. Szczawie pribrieżnyj. Występowanie. Powszechnie w Europie; w Polsce często spotykany na stanowiskach wilgotnych.

234

Surowiec. Korzeń szczawiu lancetowatego — Radix Hydrolapathi. Główne związki. Mieszanina garbników pirogalolowych i pirokatechinowych ok. 14%, antrazwiązki do 4% (m.in. emodyna, kw. chryzofanowy), związki żywicowe i cukrowe, sole mineralne (m.in. dużo szczawianu wapnia). Działanie. Antidiarrhoicum, desinficiens, tonicum. Surowiec zmniejsza nasilenie biegunki lub zatrzymuje ją, ponieważ działa ściągające na błoną śluzową jelita grubego (adstringens). Hamuje rozwój drobnoustrojów patogennych, m.in. antybiotykoopornych (antisepticum), zmniejsza stan zapalny (antiphlogisticum) i drobne krwawienia w jelitach (haemostaticum) oraz unieczynnia toksyny bakteryjne i inne szkodliwe produkty przemiany materii (depurativum). Wyciągi z korzeni szczawiu, pomimo dużej zawartości garbników, działają łagodnie zapierające w biegunkach, gdyż znajdujące się w nich małe ilości antrazwiązków pobudzają perystaltykę jelita -grubego i zmniejszają w pewnym stopniu skutek wywierany przez garbniki. Wartość leczniczą omawianego surowca podwyższa znacznie obecność kompleksu białko-żelazo, łatwo rozpuszczalnego w wodzie i łatwo przyswajalnego, sprzyjającego uchwytnemu zwiększeniu ilości erytrocytów i hemoglobiny (tonicum, antianaemicum). Zastosowanie. W stanach zapalnych przewodu pokarmowego, nadmiernej fermentacji, wzdęciach, biegunce bakteryjnej, łagodnych zatruciach pokarmowych, zwłaszcza u dzieci i osób w wieku podeszłym, łagodnych dolegliwościach wątroby i w mało nasilonych zaburzeniach trawiennych. Ponadto w niedokrwistości z niedoboru żelaza, blednicy u dzieci, utracie krwi wskutek krwawień wewnętrznych, obfitego miesiączkowania lub poważnych zranień, również dla rekonwalescentów po zabiegach operacyjnych. Zewnętrznie na owrzodzenia, oparzenia I i II stopnia, trudno gojące się rany oraz do irygacji w upławach i zapaleniu pochwy. Zastosowanie w homeopatii. 1. Nieżyt górnych dróg oddechowych; ciekły katar z kichaniem, ciągły suchy kaszel, wywołany przez głębszy oddech lub mówienie. Podrażniona jest krtań i oskrzele do rozgałęzienia; 2. Suchy, drażniący kaszel grypowy lub w dychawicy oskrzelowej. Postacie leku. Dec. Rad. Hydrolapathi — ½ łyżki korzeni na szklankę wody (gotować 5 min, przecedzić), pić 1—2 łyżki 2—4 razy dz.; zewnętrznie od okładów i obmywań, do irygacji rozcieńczyć 1 : 1 wodą. Rad. Hydrolapathi pulv. 50 g i Fol. Urticae pulv. 100 g dodać 500 g powideł, przyjmować 1—11/2 łyżki 1—2 razy dz. w blednicy. W biegunce zakaźnej stosować w mieszance ziołowej wraz z Rhiz. Tormentillae, Cort. Quercus, Fol. Vitis idaeae, Fruct. Myrtilli lub Rhiz. Bistortae.

235

RUTA GRAVEOLENS — RUTA ZWYCZAJNA

Ang. Common Rue; franc. Rue fetide; niem. Wein-Raute; ros. Ruta sadowaja. Występowanie. W krajach śródziemnomorskich, w Polsce uprawiana. Surowiec. Liść ruty — Folium Rutae, Główne związki. Furanokumaryny (m.in. rutamaryna, rutaretyna, psoralen, bergapten), olejek eteryczny do 0,7% (m.in. limonen, pinen, nonanon-2. undekanon-2), flawonoidy (m.in. rutyna do 2%), mieszanina licznych alkaloidów do 0,2% (m.in. skimianina, rutamina, graweolina, arboryna), związki lignanowe (m.in. sawinina). Działanie. Spasmolyticum, uterotonicum, vasotonicum, sedativum. Liście ruty działają przeciwskurczowo na mięśnie gładkie jelit, dróg żółciowych i moczowych oraz obwodowych naczyń krwionośnych (obecność furanokumaryn, alkaloidów i olejku). Ułatwiają przepływ żółci do dwunastnicy i opróżnianie pęcherzyka żółciowego, zwiększają nieznacznie ilość wydalanego moczu, obniżają w małym stopniu ciśnienie krwi i wskutek zmniejszenia wewnętrznych oporów, poprawiają krążenie. Równocześnie jednak surowiec, po dawkach nieco większych od leczniczych, wywołuje słaby skurcz mięśni macicy i zwiększenie krwawień miesiączkowych u kobiet. Ważne znaczenie ma działanie uszczelniające ściany naczyń krwionośnych, powodujące, że zwiększa się ich odporność i elastyczność, a zmniejsza łamliwość i możliwość uszkodzeń (obecność flawonoidów). U niektórych osób obserwowano słabe działanie uspokajające, będące przypuszczalnie następstwem działania przeciwskurczowego. Działania uboczne. Wyciągi alkoholowe z liści ruty wywołują nadwrażliwość na promienie słoneczne i pigmentację skóry; mogą też spowodować nadmierne krwawienia maciczne, a po dużych dawkach nawet poronienie. Po dotknięciu świeżego ziela ruty osoby uczulone reagują pęcherzowym zapaleniem skóry (dermatitis bullosa phytogenes). Zastosowanie. W stanach skurczowych dróg żółciowych i moczowych oraz związanej z tym nadmiernej pobudliwości nerwowej; również w zaburzeniach w krążeniu obwodowym, zwłaszcza u osób starszych ze zmianami miażdżycowymi i osłabieniem ścian naczyń krwionośnych. Pomocniczo — w zaburzeniach miesiączkowania, nadciśnieniu tętniczym, atonii macicy oraz w niedokwaśności, ze wzglądu na gorzki smak furanokumaryn. Wyciąg z surowca jest składnikiem płynu Cholesol. Przeciwwskazania. Brak w dawkach podanych, natomiast większe ilości, zwłaszcza wyciągu alkoholowego, są

236

niewskazane dla kobiet w zaawansowanej ciąży, w krwawieniach macicznych, obfitym i bolesnym miesiączkowaniu, nad-kwaśności i niskim ciśnieniu krwi. Interakcja. Z preparatami zawierającymi sulfonamidy przeciwbakteryjne i przeciwcukrzycowe. Postacie leku. Intr. Rutae — dorosłym doustnie 20—40 kropli 2—4 razy dz. w kieliszku wody. Wodne wyciągi z surowca (napar lub odwar) nie są stosowane per se, gdyż większość związków czynnych nie rozpuszcza się w wodzie, jednak surowiec stanowi niekiedy składnik mieszanek ziołowych przeciwmiażdżycowych, nasercowo-krążeniowych i uspokajających. SACCHAROMYCES CEREVISIAE — DROŻDŻE PIWNE

Ang. Brewer's Yeast; franc. Levure de biere; niem. Bierhefe; ros. Drożżi piwnie. Występowanie. Są rozmnażane i stosowane w browarnictwie i piekarnictwie. Surowiec. Drożdże lecznicze — Faex medicinalis. Są to odgoryczone i wysuszone drożdże piwne dolnej fermentacji. Główne związki. Substancje białkowe ok. 50%, kwasy nukleinowe do 15%, związki tłuszczowe ok. 5%, sole mineralne ok. 8% (m.in. wapń, fosfor, potas, magnez, żelazo), witaminy (m.in. amid kw. nikotynowego 0,3 mg/g, ryboflawina 0,04 mg/g, tiamina 0,12 mg/g), węglowodany, kw. pangamowy (wit. B15), cholina, inozyt, wolne aminokwasy, mikosterole (m.in. ergosterol). Działanie. Dieteticum, metabolicum. Drożdże są wartościowym i łatwo dostępnym źródłem białka, zawierającego wszystkie podstawowe aminokwasy niezbędne dla naszego organizmu (ilość metioniny jest stosunkowo mała). Po podaniu doustnym są łatwo i szybko trawione przez sok trzustkowy i w tej postaci przyswajane. Jako odżywka nie ustępuje równoważnym ilościom białka zwierzęcego. Drożdże działają również leczniczo, dostarczając organizmowi wielu niezbędnych substancji: witamin, kw. rybonukleinowego i kw. pangamowego. W drożdżach znajduje się cały zespół witamin z grupy B, w szczególności witamina B, jako pirofosforan tiaminy oraz kw. nikotynowy jako koenzym I i II, biorący udział w ważnych procesach metabolicznych w organizmie. Są nimi: przemiana węglowodanów, procesy transaminacji i dekarboksylacji aminokwasów do amin, czynności układu krwiotwórczego i ośrodkowego układu nerwowego oraz oddychania komórkowego i skóry. Zawarty w drożdżach kw. rybonukleinowy wchłania się w jelicie cienkim i sprzyja zwiększeniu odporności organizmu wskutek zwiększenia ilości białych krwinek, a tym samym fagocytozy. Kwas nikotynowy ma szczególne znaczenie w niedokrwisto-

237

ści, ponieważ pobudza regenerację składników krwi i ułatwia usuwanie z organizmu kw. moczowego. Znaczenie ma także obecność w drożdżach kw. pangamowego (estru dwumetylo-glicynowego kw. glukonowego), mającego wpływ na metabolizm tłuszczowy, przyswajanie tlenu przez tkanki i odkładanie się glikogenu w mięśniach i w wątrobie, oraz pełniącego funkcję donatora aktywnych grup metylowych. Zastosowanie. Ze względu na bogaty zestaw różnorodnych związków czynnych drożdże mają wszechstronne zastosowanie. Są środkiem odżywczym, dostarczającym łatwo przyswajalnego białka, uzupełniają niedobór witamin z grupy B, mają znaczenie ogólnie wzmacniające dla rekonwalescentów, osób po przebytych zabiegach chirurgicznych i po długotrwałej chorobie. Drożdże zaleca się również jako wspomagające w niektórych schorzeniach wątroby (np. stłuszczenie, postępująca marskość), w wielu chorobach skórnych, np. w czyracz-ności, trądziku, egzemie, wypryskach. Pomocniczo przyjmuje się drożdże w zakażeniach żołądkowo-jelitowych, zaburzeniach wzrostu u młodzieży, demineralizacji organizmu. Szczególne znaczenie mają drożdże dla osób w wieku podeszłym, u których występuje stan ogólnego wyczerpania, postępująca miażdżyca i dolegliwości sercowo-naczyniowe. W pediatrii dla małych dzieci i dorastającej młodzieży zapobiegawczo przed wystąpieniem objawów niedokrwistości, pelagry, dermatoz i ewentualnie sprue. Zastosowanie w lecznictwie mają również wyciągi z drożdży zawierające sole kw. nukleinowego lub kw. rybonukleinowego. Podaje się je pomocniczo w zakażeniach przebiegających z niedoborem białych krwinek (np. w posocznicy, gruźlicy, czyraczności), także w agranulocytozie wywołanej niektórymi lekami (np. sulfonamidy, piramidon), a nawet w reumatyzmie i skazie moczanowej. Zastosowanie znalazł także otrzymywany z drożdży kw. adenozynomonofosforowy (AMP) jako lek pomocniczy w zwyrodnieniu mięśnia sercowego, chorobie wieńcowej, chromaniu przestankowym i ogólnie w stanach skurczowych naczyń obwodowych, podwyższonym ciśnieniu tętniczym krwi. Kwas pangamowy (otrzymywany m.in. z drożdży) ma zastosowanie jako środek wspomagający w miażdżycy naczyń, w tym również naczyń wieńcowych serca i mózgu, także w obrzęku płuc, przewlekłych schorzeniach wątroby, przewlekłych zatruciach u alkoholików oraz dermatozach. Ponadto jako czynnik ułatwiający penetrację w organizmie kortykosterydów, sulfonamidów. Przeciwwskazaniem jest glaukoma, a ostrożność wskazana przy nadciśnieniu tętniczym. Postacie leku. Drożdże lecznicze — Faex medicinalis (ZSRR), tabl. 0,5 g i proszek; prep. Pangamin (CSRS), tabl. 10 g, dawki po 1—2 tabl. lub po 1—2 łyżeczki proszku 2—3 razy dz. w mleku, soku owocowym. W celach dietetycznych i pro-

238

filaktycznych 2—3 razy dz. 1—11/2 łyżki drożdży na szklanką ciepłego, osłodzonego mleka, pozostawić na około 2 h do rozpoczęcia fermentacji, zagotować w celu zabicia drożdży i pić. Preparaty zawierające drożdże: Gefefitin (ZSRR), tabl. z dodatkiem fityny, dawki po 2—3 tabl. 1—3 razy dz., stosuje się jak drożdże, zwłaszcza w schorzeniach wątroby i naczyń mózgowych. Prep. Faexjodan (RFN), tabl. z dodatkiem jodku siarki, dawki po 2 tabl. 2—3 razy dz. w czasie posiłku, zastosowanie w dermatozach. Kwas nukleinowy: prep. Natrija nukleinat (ZSRR), proszek, dorosłym w dawce 0,1—0,2 g pro dosi dzieciom do 1 roku — do 10 mg, do 5 lat — do 50 mg, do 12 lat — do 100 mg 3—4 razy dz. doustnie. Preparat pobudza aktywność tyłomózgowia wtórnego (metencephalon) i wzmaga reakcję leukocytarną. Prep. Pentnucleotide (USA), amp. zawierające produkty hydrolizy kw. rybonukleinowego z drożdży; stosuje się domięśniowo w analogicznych przypadkach jak preparat poprzedni. Kwas adenozynomonofosforowy z drożdży — prep. MAP (ZSRR), roztwór podawany po 1 łyżeczce 2—3 razy dz. w zaburzeniach krążenia krwi i skurczach naczyń obwodowych. Kwas pangamowy (witamina Bis) — Prep. Kalcija pangamat (ZSRR), tabl. 50 mg 3—4 razy dz. po 1—2 tabl., dawka dobowa dla dorosłych 100—300 mg. Stosuje się przez 20— 40 dni z przerwami 2—3-miesięcznymi. Przeciwwskazaniem jest jaskra, a w nadciśnieniu wskazana ostrożność. Prep. Oxypangam (RFN), draż. 30 mg, dawkowanie i przeciwwskazania jak wyżej. SALIX PURPUREA — WIERZBA PURPUROWA

Ang. Red. Willow; franc. Saule pourpre; niem. Purpur-Weide, ros. Iwa purpurnaja. Występowanie. W strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej; w Polsce pospolity krzew, również hodowany. Surowiec. Kora wierzby — Cortex Salicis. Surowiec handlowy jest zbierany z kilku pokrewnych gatunków, m.in. Salix alba, Salix fragilis, Salix viminalis, Salix pentandra. Główne związki. Glikozydy fenolowe do 10% (m.in. salicyna, safikortyna, triandryna), flawonoidy (m.in. izosalipurpozyd, hiperozyd), garbniki pirokatechinowe i galotaniny 10%, kw. elagowy, katechina, sole mineralne. Działanie. Antiphlogisticum, adstringens, antipyreticum. Kora wierzby zawiera, glikozydy fenolowe łatwo hydro-lizujące w kwaśnym środowisku żołądka. Uwolniony alkohol salicylowy utlenia się do kw. salicylowego i tworzy rozpuszczalne sole, które szybko przenikają do krwi i wywierają działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe. Jednak efekt leczniczy surowca jest powolny, ponieważ ilość salicylanów jest

239

mała w porównaniu z dużymi dawkami syntetycznych związków salicylowych stosowanymi w nowoczesnej medycynie. Istotna wartość omawianego surowca polega na skojarzonym działaniu głównych grup związków czynnych — salicylanów, garbników i flawonoidów. Garbniki kory wierzby mają właściwości przeciwbakteryjne, przeciwzapalne (patrz: Quercus robur), uszczelniające ściany naczyń włosowatych (patrz: Viola tricolor) oraz w pewnym stopniu przeciwzakrzepowe, natomiast flawonoidy zwiększają nieznacznie wydalanie moczu i wzmagają aktywność endogennych układów oksydoredukcyjnych. Zastosowanie. Jako środek pomocniczy w chorobie reumatycznej, w podostrym i przewlekłym gośćcu postępującym (polyarthritis chronica evolutiva), w niektórych schorzeniach gorączkowych, zwłaszcza w tzw. „chorobie z przeziębienia” (common cold), stanach nieżytowych błon śluzowych przewodu pokarmowego, mało nasilonej biegunce, zapaleniu żołądka. W lecznictwie ludowym w pobudzeniu nerwowym i utrudnionym zasypianiu, spowodowanym wymienionymi schorzeniami. Zewnętrznie — do kąpieli i obmywań przy nadmiernej potliwości, zwłaszcza nóg. Surowiec wchodzi w skład granulatu Reumogran i mieszanek ziołowych Pyrosan i Reumosan, a wyciąg jest składnikiem maści Capsiplex. Przeciwwskazania. Brak dla surowca i jego wyciągów, natomiast jest szereg przeciwwskazań dla syntetycznych związków salicylowych (natrium salicylicum, acidum acetylosalicylicum, phenylum salicylicum, amidum acidi sa-licylici). Postacie leku. Dec. Cort. Salicis — 1—11/2 łyżki kory w 2 szklankach gorącej wody (gotować 5—7 min, przecedzić), pić 1/3—1/2 szklanki 3—4 razy dz. jako antiphlogisticum, antipyreticum. O wiele częściej stosuje się surowiec jako składnik różnych mieszanek ziołowych, np. działających napotnie i przeciwgorączkowo (wraz z Inflor. Tiliae, Fl. Sambuci, Herb. Violae tricol., Fruct. Rosae, Herb. Solidaginis, z równoczesnym podawaniem dużych dawek witaminy C) lub działających przeciwzapalnie i ściągające w przewodzie pokarmowym (np. wraz z Fol. Salviae, Fl. Millefolii, Fol. Ribis nigri, Fol. Juglandis, Rad. Symphyti, Fol. Urticae). SALVIA OFFICINALIS — SZAŁWIA LEKARSKA

Ang. Sagę; franc. Sauge officinale; niem. Salbei; ros. Szalfej aptecznyj. Występowanie. Roślina pochodzenia śródziemnomorskiego, w Polsce uprawiana.

240

Surowiec. Liść szałwii — Folium Salviae. Główne związki. Garbniki pirokatechinowe 8—13%, kwasy wielofenolowe (m.in. kw. chlorogenowy, kw. kawowy), olejek eteryczny ok. 2% (m.in. tujon, cyneol), sapogeniny trójterpenowe (m.in. kw. oleanolowy, kw. ursolowy), związek goryczowy pikrosalwina ok. 0,4%, nieokreślony związek estrogenny, witaminy (m.in. tiamina, witamina C), sole mineralne. Działanie. Antihydroticum, antiphlogisticum, stomachicum, antisepticum, antidiabeticum. W doświadczeniach na zwierzętach, a także u ludzi wykazano przeciwpotne działanie liści szałwii. Stwierdzono, że wyciąg wodny lub alkoholowy z szałwii, po uprzednim wstrzyknięciu pilokarpiny jest w stanie zahamować obfite pocenie się. U ludzi wykazano, że działanie przeciwpotne szałwii występuje szybko, osiąga maksimum po upływie 2—3 h i trwa 1—3 dni. Szałwia wykazuje również właściwości przeciwzapalne po podaniu doustnym i po zastosowaniu zewnętrznym. Hamuje wzrost drobnoustrojów Gram-dodatnich i antybiotykoopornych, w mniejszym stopniu Gram-ujemnych (antisepticum), zmniejsza przepuszczalność ścian naczyń włosowatych i hamuje drobne krwawienia w przewodzie pokarmowym (garbniki), pobudza wydzielanie soku żołądkowego (pikrosalwina) i działa wiatropędnie (olejek eteryczny), zarówno u małych dzieci i młodzieży, jak i u osób dorosłych. Ważne znaczenie ma unieczynnianie przez szałwię egzogennych i endogennych związków toksycznych, w tym również toksyn bakteryjnych (garbniki, trójterpeny) oraz działanie przeciw-skurczowe na jelita i zwieracz bańki wątrobowo-trzustkowej (olejek eteryczny). Pod wpływem szałwii zostają przywrócone naturalne ruchy perystaltyczne okrężnicy, poprawia się trawienie i przyswajanie składników pokarmowych. Ponadto stwierdzono, że wyciągi z szałwi obniżają nieznacznie poziom cukru we krwi i mają praktyczne znaczenie w leczeniu lekkich początkowych przypadków cukrzycy (antidiabeticum), natomiast nie mają znaczenia jako emmenagogum. Działania uboczne. Duże dawki wyciągu z szałwii, jeśli są podawane doustnie przez dłuższy okres, mogą wywołać nudności, wymioty, otępienie, kurcze kloniczne (obecność tujonu w olejku eterycznym). Zastosowanie. Ze względu na różnorodność związków czynnych liście szałwii są jednym z najbardziej wszechstronnych i najczęściej stosowanych leków roślinnych. Wyciągi z surowca podaje się w nadmiernej potliwości różnego pochodzenia, np. na tle gruźlicy, nadczynności tarczycy, pobudliwości nerwowej i zatruć. Również w stanach nieżytowych i zapalnych w przewodzie pokarmowym, zwłaszcza gdy przebiegają z nadmierną fermentacją, niedoborem soków trawiennych,

241

z przekrwieniem błon śluzowych, stanem skurczowym i niezbyt obfitym krwawieniem. Pomocniczo — jako składnik mieszanek ziołowych stosowanych w uszkodzeniach wątroby przez endogenne toksyny lub chemioterapeutyki oraz w mieszankach przeciwcukrzycowych. Zewnętrznie — w zapaleniu jamy ustnej, gardła, anginie, ropnym zapaleniu dziąseł (płukanki) w zapaleniu skóry, czyrakach, ropniach, oparzeniach I stopnia, trudno gojących się ranach (okłady, przymoczki). Przeciwwskazania. Brak dla dawek leczniczych, natomiast większe dawki nie są zalecane w ostrym nieżycie żołądka. Omawiany surowiec wchodzi w skład tytoniu i proszku Astmosan, papierosów Neoastmosan, granulatu Gastrogran i mieszanek ziołowych Diabetosan, Neopektosan, Pektosan, Septosan, Tannosan i Vagosan. Wyciąg płynny z szałwii wchodzi: w skład płynu Herbogastrin, a olejek eteryczny w skład pasty Fitolizyna, Postacie leku. Inf. Fol. Salviae — 1 łyżka liści na szklankę gorącej wody (pozostawić pod przykryciem na 15 min nad parą, przecedzić), pić 1—3 łyżki 2—4 razy dz.; do użytku zewnętrznego z dodatkiem 10—15 kropli Azulanu. Torebki Salvia-fix zaparzać w 2/3 szklanki wrzącej wody, pić 2 razy dz. Jako emmenagogum — napar z Fol. Salviae, Fl. Malvae arboreae i Strobili lupuli; jako antihydroticum — sok ze świeżych liści szałwi lub wyciąg suchy w postaci preparatu Salvysat Bürger (RFN) — krople i tabl. lub prep. Swaetosan (RFN) — draż. SAMBUCUS NIGRA — BEZ CZARNY

Ang. Elder; franc. Sureau noir; niem. Schwarzer Holunder; ros. Buzina czernaja. Występowanie. W Europie i środk.-zach. Azji; w Polsce powszechnie w zaroślach, na brzegach lasów. Surowce. Kwiat bzu czarnego — Flos Sambuci; owoc bzu czarnego — Fructus Sambuci. Główne związki. Kwiaty zawierają flawonoidy (m.in. rutynę, kwercetynę, astragalinę, izokwercetynę), kwasy wielofenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), kwasy organiczne (m.in. kw. walerianowy, kw. ferulowy), związki aminowe (m.in. cholinę, etyloaminę, izobutyloaminę), olejek eteryczny ok. 0,03%, garbnik, sole mineralne do 9%, nieznany związek potopędny i produkty rozpadu glikozydu sambunigryny. W owocach stwierdzono obecność antocyjanów (trzy heterozydy cyjanidyny), garbników ok. 3%, kwasów wielofenolowych, kwasów organicznych (m.in. kw. jabłkowy), witamin (m.in. wit. C, witaminy z grupy, B), pektyn ok. 3,5%, związków cukrowych ok. 20%, oraz ślady olejku eterycznego.

242

Działanie. Kwiaty — diureticum, diaphoreticum, vasotonicum; owoce — haemodepurativum, diaphoreticum, analgeticum, laxativum. Kwiaty bzu czarnego działają moczopędnie (obecność flawonoidów). mają również właściwości napotne wskutek pobudzenia ośrodka regulującego wydzielanie potu. Ważne znaczenie ma działanie na ściany naczyń włosowatych, charakterystyczne dla związków z grupy witaminy P (rutyna). Zwiększają one elastyczność włośniczek oraz zmniejszają ich przepuszczalność, zapobiegając przenikaniu na zewnątrz osocza krwi i samych krwinek czerwonych (patrz: Viola tricolor), zwłaszcza podczas chorób zakaźnych przebiegających z gorączką. Owoce bzu czarnego zalicza się do skutecznych środków usuwających szkodliwe produkty przemiany materii oraz toksyny egzogenne wraz z potem, moczem i kałem (haemodepurativum). Owoce wywołują wzmożoną transpiracją skóry, zwiększają ilość wydalanego moczu oraz łagodnie przeczyszczają (jeśli stosuje się dawki nieco tylko wyższe od normalnie zalecanych). Wykazano doświadczalnie na ludziach i zwierzętach, że po doustnym podaniu naparu z omawianego surowca następowało opóźnienie reakcji bólowej pochodzenia ośrodkowego i że działanie przeciwbólowe było ok. 160 razy słabsze niż po morfinie. Osoby po zabiegach stomatologicznych i przyjęciu naparu z owoców nie odczuwały bólu, pomimo że ustało działanie syntetycznego środka znieczulającego użytego przed zabiegiem, natomiast osoby, które nie otrzymały naparu, odczuwały ból w 60% przypadków. Analogiczne obserwacje poczyniono w migrenie, rwie kulszowej i zapaleniu nerwu trójdzielnego. Nie stwierdzono działania narkotycznego. Zastosowanie. Kwiaty w chorobach gorączkowych stosuje się jako środek napotny, również w schorzeniach przebiegających z osłabieniem naczyń włosowatych i zwiększeniem ich przepuszczalności oraz jako pomocniczy środek moczopędny. Zewnętrznie — w anginie, zapaleniu gardła i jamy ustnej (płukanka), w zapaleniu spojówek i brzegów powiek oraz do kąpieli kosmetycznych. Owoce są wykorzystywane jako skuteczny środek ogólnie odtruwający i ułatwiający usuwanie z organizmu szkodliwych metabolitów (np. w chorobie gośćcowej, niektórych dermatozach, chorobach zakaźnych). Również jako nieswoisty środek przeciwbólowy o działaniu wspomagającym, np. w rwie kulszowej, zapaleniu nerwu trójdzielnego, bólach neuralgicznych. Owoce są składnikiem mieszanek Normosan, Neonormosan i granulatu Betargan, wyciąg płynny — prep. Betasol. Postacie leku. Dec. Flor. Sambuci — odwar z 1—11/2 łyżki kwiatów na szklankę wody, pić 1/3—1/2 szklanki 2—3 razy dz. jako moczopędny, natomiast szklankę odwaru (z dodatkiem

243

1—2 łyżek syropu malinowego) wypić wieczorem jako napotny, ten sam odwar (z dodatkiem ½ łyżeczki Azulanu) jako płukanka i do okładów. Kwiaty bzu czarnego stosuje się najczęściej w mieszankach ziołowych: moczopędnej (np. wraz z Fl. Ulmariae, Herb. Solidaginis, Fol. Ribis nigri, Cort. Salicis, Fruct. Juniperi, Fruct. Rosae, Fruct. Foeniculi) i napotnej (mieszanka Pyrosan). Dec. Fruct. Sambuci — odwar z 1—2 łyżek owoców na szklankę wody, pić 1/3 szklanki 2—4 razy dz. jako moczopędny lub 1/2—2/3 szklanki odwaru 1—2 razy dz. jako środek przeciwbólowy i rozwalniający. Owoce bzu czarnego są częstym składnikiem mieszanki ogólnie odtruwającej, np. wraz z Fol. Betulae, Rhiz. Agropyri, Cort. Fraxini, Herb. Polygoni avic., Fl. Lamii albi, Herb. Herniariae, Fl. Sambuci, a także mieszanki łagodnie przeczyszczające (np. wraz z Fol. Menthae pip., Anth. Chamomillae, Fol. Sennae, Rad. Althaeae, Fruct. Rhamni cathart.). SAPONARIA OFFICINALIS — MYDLNICA LEKARSKA

Ang. Soapwort; franc. Saponaire savoniere; niem. Seifenkraut; ros. Mylnjanka aptecznaja. Występowanie. Na znacznych obszarach Europy i Azji; w Polsce dość powszechnie na nizinach, również uprawiana. Surowiec. Korzeń mydlnicy lekarskiej — Radix Saponariae. Główne związki. Saponiny ok. 5%, stanowiące mieszaninę saponozydów A, B, C i D (połączenia trójterpenowego kwasu gipsogeninowego z 4—10 drobinami cukrów), glikozyd flawonowy saponaryna, fitosterol, sole mineralne. Działanie. Expectorans, secretolyticum, depurativum. Korzeń mydlnicy zawiera łatwo rozpuszczalne w wodzie saponiny, które drażnią błony śluzowe jamy ustnej, gardła i przewodu pokarmowego, tworzą kompleksowe połączenia ze związkami steroidowymi, nie resorbujące się do krwi. Saponiny pobudzają czynności wydzielnicze, w szczególności błon śluzowych, gardła i oskrzeli, rozrzedzają zalegający w nich śluz, przywracają ruch nabłonka rzęskowego i ułatwiają odkrztuszanie. Wyciągi z surowca wzmagają wytwarzanie i przepływ żółci do dwunastnicy, nieznacznie zwiększają wydzielanie moczu i potu. Następuje przy tym stopniowe usuwanie z organizmu toksycznych produktów przemiany materii, powstających zarówno w wyniku prawidłowych procesów metabolicznych, jak i w wyniku zmian chorobowych w różnych narządach (haemodepurativum). Jest to działanie o dużym znaczeniu w niektórych schorzeniach skórnych i metabolicznych. Wyciągi wodne z mydlnicy ułatwiają wchłanianie w przewodzie pokarmowym wielu składników pokarmów oraz substancji leczniczych na skutek obniżenia napięcia powierz-

244

chniowego soków trawiennych i przyspieszenia emulgowania tłuszczów (saponiny). Ostatnio wykazano, że saponiny mydlnicy mają właściwości przeciwobrzękowe, analogiczne do es-cyny z nasion kasztanowca, oraz że przyspieszają proces gojenia ran pooperacyjnych wskutek swoistego uszczelniania ścian naczyń włosowatych i chłonnych. Działania uboczne. Patrz: Polygala senega. Zastosowanie. Jako środek wykrztuśny i sekrotolityczny w ostrych i przewlekłych nieżytach górnych dróg oddechowych, szczególnie w zapaleniu tchawicy (tracheitis), oskrzeli (bronchitis), w tzw. suchym kaszlu ze skąpą i gęstą wydzieliną, w trudnościach w odkrztuszaniu. Jako adiuvans w dychawicy oskrzelowej (asthma bronchiale), pylicy (silicosis), kaszlu. Ponadto pomocniczo w niektórych chorobach na tle zaburzeń przemiany materii; w chorobie gośćcowej, skazie moczanowej, kamicy moczowej i żółciowej, dermatozach (np. w trądziku, opryszczce, egzemie). Zewnętrznie, razem z innymi ziołami, (np. jako mieszanka Kapilosan) w łojotokowym zapaleniu owłosionej skóry głowy, wypadaniu włosów, łupieżu. W lecznictwie ludowym korzeń mydlnicy stosuje się w kamicy moczowej oraz jako środek usuwający plamy na skórze. Surowiec służy do sporządzania Tinctura Saponariae, natomiast wyciąg płynny jest składnikiem kropli Pectosol. Przeciwwskazania. W krwawieniach i krwotokach w przewodzie pokarmowym, ostrych nieżytach żołądka lub jelit, bezpośrednio po operacjach na jelitach, drogach żółciowych i moczowych. Postacie leku. Dec. Rad. Saponariae — ½ łyżki korzeni na 1 szklankę wody (gotować 5 min, odstawić na 15 min, przecedzić), pić 1—2 łyżki 2—4 razy dz. między posiłkami jako expectorans i depurativum. Znacznie częściej stosuje się jako składnik recepturowy mieszanek ziołowych, działających wykrztuśnie, moczopędnie, żółciopędnie i odtruwające (depurativum). Zewnętrznie — odwar z korzeni lub z mieszanki Kapilosan do obmywania owłosionej skóry głowy. Tinct. Saponariae — doustnie 10—20 kropli w kieliszku wody 2—4 razy dz. między posiłkami jako expectorans. SAROTHAMNUS SCOPARIUS — ŻARNOWIEC MIOTLASTY

Ang. Brooni; franc. Genet a balais; niem. Besenginster; ros. Sarotamnus mietlistyj. Występowanie. Powszechnie w Europie, również w Polsce na miejscach piaszczystych i wzgórzach. Surowiec. Ziele żarnowca — Herba Sarothamni (syn. Herba Scoparii); służy do otrzymywania alkaloidu sparteiny.

245

Główne związki. Alkaloidy chinolizydynowe do l,5% (m.in. sparteina, sarotaminina, lupanina), flawonoidy (m.in. skoparozyd, witek-syna, orientyna), aminy aromatyczne (m.in. tyramina, dopamina), trójterpeny (m.in. β-amyryna). Działanie. Cardiacum, uterotonicum, diureticum. Ziele żarnowca oraz główny alkaloid sparteina wywierają silne działanie na serce i na macicę. Zmniejszają wrażliwość i przewodnictwo nerwowe w mięśniu sercowym i tym samym zmniejszają częstotliwość oraz amplitudę skurczów. Poprawie ulegają niektóre zaburzenia rytmu serca, np. stale lub okresowo występujące skurcze dodatkowe. Sparteina działa również na macicę: znacznie podwyższa amplitudę skurczów z jednoczesnym niewielkim wzrostem napięcia samego mięśnia, czyli analogicznie jak po podaniu oksytocyny lub prostaglandyn E2 i F2α. Omawiany alkaloid zwiększa również dobową ilość wydalanego moczu i wraz z nim jonów sodu i chloru. Działania uboczne. Po dawkach wyższych od leczniczych występuje działanie kuraryzujące na zakończenia nerwów ruchowych, znaczne zwolnienie akcji serca, tężcowe skurcze macicy, zaburzenia wzroku, ból głowy, poty. Zastosowanie. Sparteinę stosuje się w migotaniu przedsionków, niemiarowości ekstrasystolicznej, częstoskurczu napadowym, pomocniczo — przed zabiegiem operacyjnym i w zaburzeniach krążenia obwodowego, zwłaszcza żylnego. Również w celu wywołania lub pobudzenia rytmicznych ruchów porodowych i przeciwdziałania atonii macicy w czasie porodu. Jako środek moczopędny są stosowane jedynie wyciągi z ziela żarnowca mianowane na zawartość sparteiny (nie produkowane w Polsce). Surowiec jest składnikiem mieszanki Cardiosan. Postacie leku. Sparteinum sulfuricum — doustnie 30—50 mg pro dosi 2—3 razy dz.; dawka maksymalna: 0,2 g pro dosi, 0,6 g pro die. Ziele żarnowca nie jest stosowane per se, jedynie b. rzadko jako składnik mieszanki ziołowej moczopędnej (np. wraz z Fol. Betulae, Herb. Equiseti, Rad. Ononidis, Fol. Urticae, Peric. Phaseoli, Fruct. Rosae). SATUREJA HORTENSIS — CZĄBER OGRODOWY

Ang. Savory; franc. Sarriette des jardins; niem. Garten Bohnenkraut; ros. Cząber sadowyj. Występowanie. W rejonie Morza Śródziemnego i Czarnego, powszechnie uprawiany, również w Polsce. Znane są liczne odmiany. Surowiec. Ziele cząbru — Herba Saturejae. Główne związki. Olejek eteryczny do 0,5% (m.in. karwakrof lub

246

tymol, p-cymol, a-pinen; skład jest zmienny w zależności od odmiany), garbnik ok. 5%, substancje żywicowe i śluzowe, sole mineralne. Działanie. Carminativum, antisepticum. Ziele cząbru pobudza wydzielanie soku żołądkowego, wzmaga trawienie i przyswajanie składników pokarmu oraz nieznacznie zwalnia napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego. Jest skutecznym środkiem wiatropędnym, regulującym perystaltykę jelit i zapobiegającym wzdęciom. Znaczenie mają również właściwości przeciwbakteryjne (obecność karwakrolu), przeciwzapalne, łagodnie zapierające (garbniki), a nawet przeciwrobaczycowe u dzieci (Ascaris). W niektórych krajach ziele cząbru, o zapachu macierzanki, jest traktowane jako przyprawa kuchenna do mięs, a nie jako środek leczniczy. Zastosowanie. Pomocniczo — w zmniejszonym łaknieniu, niedokwaśności, osłabieniu przyswajania składników pokarmu, lekkich stanach nieżytowych żołądka, i jelit, wzdęciach, nadmiernej fermentacji jelitowej, przewlekłej, lecz mało nasilonej biegunce, również w atonii jelit wywołanej zwiększonym napięciem mięśni gładkich. Postacie leku. Ziela cząbru nie stosuje się per se, lecz jedynie jako składnik mieszanek ziołowych: wiatropędnej i regulującej trawienie (np. wraz z Rhiz. Calami, Fol. Menthae pip., Anth. Chamomillae, Herb. Hyperici, Rad. Glycyrrhizae, Fruct. Foeniculi); przeciwbiegunkowej (np. wraz z Rhiz. Tormentillae, Fruct. Myrtilli, Herb. Polygoni avicul., Fol. Urti; cae, Fol. Plantaginis, Fl. Millefolii, Rad. Levistici). SILYBUM MARIANUM — OSTROPEST PLAMISTY

Ang. Lady's Milk; franc. Chardon-Marie; niem. Mariendistel; ros. Rastoropsza piatnistaja. Występowanie. W rejonie Morza Śródziemnego, w Polsce jako zdziczały w ogrodach i w pobliżu domostw. Surowiec. Dojrzały owoc ostropestu — Fructus Silybi mariani. Główne związki. Flawonolignany (m.in. sylimaryna, która jest mieszaniną izomerycznych substancji — sylibiny, sylidiaminy i sylichrystyny), flawonoidy (m.in. kwercetyna), związek gpryczowy, aminy biogenne (m.in. tyramina), związki białkowe i tłuszczowe. Działanie. Hypertonicum, antidotum. Wyciągi z nasion ostropestu podwyższają napięcie ścian naczyń obwodowych, wskutek pobudzenia zarówno zakończeń nerwów współczulnych, jak i bezpośrednio mięśni gładkich. Obecnie w lecznictwie ma znaczenie jedynie frakcja flawonolignanów, zwana sylimaryna. Stwierdzono, że frakcja ta wywiera zaledwie nieznaczne działanie spazmolityczne oraz

247

przeciwzapalne, natomiast wyraźne jest jej działanie odtruwające. Sylimaryna chroni wątrobą przed działaniem różnych związków toksycznych, m. in. etanolu, toksyn muchomora sromotnikowego (faloidyna, amanityna), żółtego fosforu oraz środka insektobójczego — lindanu („Owadziak”). Wpływa również korzystnie na regeneracją wątroby uszkodzonej różnymi związkami egzo- i endogennymi oraz w pewnej mierze promieniami Roentgena. W toku badań ustalono, że sylimaryna w niewielkim stopniu wzmaga wydzielanie żółci i zmniejsza niebezpieczeństwo wystąpienia hemolizy czerwonych krwinek, wywołanej podawaniem substancji uszkadzających błony komórkowe erytrocytów. Mechanizm odtruwającego działania sylimaryny nie jest znany. Jedna z hipotez przyjmuje, że właściwości oksydoredukcyjne sylimaryny nie dopuszczają do tworzenia się. nadtlenków, zwłaszcza w przestrzeniach międzykomórkowych, gdyż mogłoby wówczas nastąpić uszkodzenie ścian komórkowych i tkanki łącznej. Zastosowanie. Sylimaryna stosuje się w uszkodzeniu wątroby spowodowanym przez niektóre związki chemiczne, toksyny bakteryjne, toksyny wytwarzane przez grzyby wyższe i niższe. Również w zapaleniu wątroby, stłuszczeniu, marskości wątroby i ogólnie w osłabieniu czynności odtruwającej i wydzielniczej wątroby, również po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby. Brak doniesień o jej skuteczności w przypadku zatruć spowodowanych niektórymi lekami, tzw. hepatotoksycznymi, zwłaszcza z grupy antybiotyków. Nie stwierdzono działań ubocznych sylimaryny, nawet po długotrwałym leczeniu. Brak przeciwwskazań do podawania omawianej substancji. Zastosowanie w homeopatii. 1. Dysfunkcja wątroby, nieżyty i stany zapalne dróg żółciowych, kamica żółciowa, zwłaszcza występująca z zaparciami; 2. Przekrwienie w obrąbie żyły wrotnej, żylaki odbytu i kończyn dolnych. Postacie leku. Preparaty zawierające sylimarynę: prep. Sylimarol (Herbapol) draż. 35 mg, dawki po 1 draż. 3 razy dz. po jedzeniu, w cięższych przypadkach 3 razy dz. po 2 draż.; prep. Legalon (RFN i Francja), draż. 35 mg, dawki po 2 draż. 2—3 razy dz. w ciągu 5 tygodni; prep. Legalon liquidum (RFN), emulsja; prep. Hepadestal (RFN), kaps. 70 mg, dawki po 1 kaps. 3 razy dz. SINAPIS ALBA — GORCZYCA BIAŁA

Ang. White Mustard; franc. Seneve blanc; niem. Weisser Senf; ros. Gorczica biełaja. Występowanie. W krajach śródziemnomorskich, zach. Azji, Indiach, często uprawiana, również w Polsce.

248

Surowiec. Nasienie gorczycy białej — Semen Sinapis albae (syn. Semen Erucae). Główne związki. Substancje śluzowe do 25%, olej tłusty 22—35%, glikozyd izosiarkocyjanianowy synalbina do 2,5%, związki białkowe i aminowe. Działanie. Mucilaginosum. Nasiona gorczycy białej oraz wodne wyciągi są typowym lekiem śluzowym. Po podaniu doustnym powlekają błonę śluzową żołądka, zmniejszają stan zapalny i chronią przed podrażnieniem. Całe nasiona pęcznieją w przewodzie pokarmowym, spulchniają masy kałowe w jelicie grubym i wyzwalają odruch defekacyjny (laxativum). Gorzki smak rozdrobnionych nasion pobudza nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego (stomachicum), lecz nie drażni błony śluzowej, gdyż powstający po hydrolizie synalbiny izosiarkocyjanian p-hydroksybenzylu jest związkiem niemal obojętnym (w przeciwieństwie do synigryny z Sem. Sinapis nigrae). Z tych również względów nie występuje działanie drażniące skórę, np. zaczerwienienie i uczucie pieczenia. Zastosowanie. W nieżycie żołądka i jelit, nadkwaśności (wyciąg wodny), wzdęciach i innych objawach towarzyszących zaparciom, pomocniczo — w otyłości z równoczesną atonią jelit (całe nasiona). Ponadto w niedokwaśności (nasiona rozdrobnione), braku łaknienia i niestrawności. Surowiec jest rzadko stosowany per se, zwykle w mieszankach ziołowych. W lecznictwie ludowym wykorzystuje się promieniowanie wydzielane przez nasiona gorczycy białej i stosuje zewnętrznie w bólach reumatycznych (w postaci poduszeczek płóciennych wypełnionych nasionami). Postacie leku. Dec. Sem. Sinapis albae — łyżka nasion na szklankę wody (ogrzewać powoli, gotować 5 min), pić wraz z nasionami 1/4—1/3 szklanki 1—3 razy dz. jako mucilaginosum. Maceratio Sem. Sinapis albae — 11/2 łyżki rozdrobnionych nasion na szklankę letniej wody, pozostawić na noc do spęcznienia, przecedzić, pić 1/4—1/2 szklanki rano i wieczorem jako mucilaginosum i stomachicum. Sem. Sinapis albae — 1/2 łyżki nasion rozdrobnionych w 1/2 szklanki wody wypić wieczorem w atonicznych zaparciach towarzyszących otyłości. SOLIDAGO VIRGAUREA — NAWŁOĆ POSPOLITA

Ang. Golden Rod; franc. Verge d'or; niem. Goldrute; ros. Zołotaja rozga. Występowanie. Powszechnie w całej Europie, również w Polsce.

249

Surowiec. Ziele nawłoci — Herba Solidaginis (syn. Herba Virgaureae). Surowiec handlowy zawiera domieszkę Nawłoci późnej — Solidago serotina. Główne związki. Flawonoidy (m.in. rutyna, kwercetyna, kwercytryna), garbniki pirokatechinowe ok. 8%, kwasy wielofenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), olejek eteryczny do 0,7%, saponina obojętna. Działanie. Diureticum, adstringens. Ziele nawłoci działa silnie moczopędnie, wskutek zwiększenia przesączania w kłębkach nerkowych i zmniejszenia resorpcji zwrotnej w cewkach. W badaniach na zwierzętach uzyskiwano zwiększenie dobowej ilości moczu o 200—400%, przy czym wyciągi, wodne były mniej aktywne niż alkoholowe. Związkami czynnymi są flawonoidy i składniki olejku eterycznego. Na przewód pokarmowy surowiec działa przeciwzapalnie, lekko ściągające i przeciwbakteryjnie (obecność garbników), zmniejsza przepuszczalność ścian włośniczek (obecność rutyny), ma właściwości odtruwające wskutek zdolności wiązania i unieczynniania endotoksyn i szkodliwych metabolitów oraz łatwego ich usuwania z organizmu. Jest więc skutecznym środkiem odtruwającym (hemodepurativum). Zastosowanie. W stanach zapalnych dróg moczowych, m.in. w zapaleniu kłębków nerkowych (glomerulitis), miedniczek nerkowych (pyelitis), moczowodów (ureteritis), pęcherza moczowego (cystitis), pomocniczo — w kamicy moczowej, skazie moczanowej. Również w nieżycie żołądka i jelit, nadmiernej fermentacji, w drobnych krwawieniach z uszkodzonych naczyń włosowatych przewodu pokarmowego. Ponadto jako środek ogólnie odtruwający w chorobie gośćcowej, dnie, niektórych dermatozach. Zewnętrznie — w zakażeniu i zapaleniu, nawet wrzodziejącym, jamy ustnej i gardła (płukanka), sromu (przemywania, okłady), pochwy (irygacje, tamponowanie), oraz na uszkodzenia skóry, wysypki swędzące, obtarcia naskórka i in. Surowiec jest składnikiem granulatu Urogran, a wyciąg — pasty Fitolizyna. Zastosowanie w homeopatii. 1. Obrzęk pochodzenia nerkowego; 2. Przewlekłe zapalenie nerek; 3. Stan przedrzucawkowy (razem z Apocynum D2). Postacie leku. Inf. Herb. Solidaginis — napar z łyżki ziela na 1—11/2 szklanki gorącej wody (postawić nad parą na 20 min, przecedzić), pić 1/3—1/2 szklanki 2—3 razy dz. między posiłkami, zewnętrznie ten sam napar do irygacji i okładów, jako płukanka, dodać ½ łyżeczki Azulanu. Surowiec jest rzadko stosowany pet se, zwykle jako składnik odpowiednich mieszanek ziołowych.

250

SORBUS AUCUPARIA — JARZĄB POSPOLITY (JARZĘBINA)

Ang. Mountain Ash; franc. Sorbier des oiseaux; niem. Eberesche; ros. Riabina obyknowiennaja. Występowanie. W Europie i na Syberii; w Polsce dość powszechnie, również sadzony jako ozdobny. Surowce. Owoc jarzębiny — Fructus Sorbi; kwiat jarzębiny Flos Sorbi. Główne związki. W owocach: kwasy organiczne (m.in. kw. parasorbowy ok. 0,4%, kw. jabłkowy), karotenoidy (m.in. β-karoten), substancja goryczowa, związki cukrowe (m.in. L-sorboza), D-sorbitol do 10%, garbnik, kwasy wielofenolowe, witamina C do 0,2%. Skład chemiczny kwiatów jarzębiny jest nieznany. Działanie. Diureticum, antiphlogisticum, antiscorbuticum. Owoce jarzębiny nieznacznie zwiększają wydalanie moczu, przypuszczalnie wskutek hamowania resorpcji wtórnej w cewkach nerkowych. Na błony :śluzowe przewodu pokarmowego działają łagodnie ściągające (obecność garbników), przeciw-zapalnie i nieznacznie zapierające. Ponieważ zawierają znaczne ilości witaminy C regulują niektóre procesy oksydoredukcyjne i uzupełniają ewentualny niedobór kw. askorbowego w pożywieniu (patrz: Rosa canina). W lecznictwie ludowym kwiaty jarzębiny są środkiem o słabym działaniu moczopędnym i rozwalniającym, przydatnym głównie dla dzieci. Działania uboczne. Świeże owoce jarzębiny mogą wywołać wymioty i biegunką (obecność kw. parasorbowego, który ulega rozkładowi podczas suszenia dojrzałych owoców lub ogrzewania wyciągów). Zastosowanie. W osłabieniu czynności nerek, m.in. w stanach zapalnych, pomocniczo — w kamicy moczowej i w zaburzeniach krążenia obwodowego, m.in. w żylakach odbytu. Również w przewlekłych i mało nasilonych zaburzeniach trawiennych, takich jak nieżyt żołądka, dwunastnicy, jelita cienkiego oraz w biegunce, zwłaszcza u dzieci i osób starszych. Owoce jarzębiny są składnikiem mieszanek ziołowych Rektosan i Sklerosan. Postacie łęku. Surowiec nie jest stosowany per se, lecz jako składnik odpowiednich mieszanek moczopędnych, krążeniowych i przeciwnieżytowych. STROPHANTHUS GRATUS — STROFANT WDZIĘCZNY

Ang. Strophanthus; franc. Strophanthus du Gabon; niem. Strophanthus; ros. Strofant priwlekanyj. Występowanie. W strefie równikowej zach. Afryki.

251

Surowiec. Nasiona strofantu wdzięcznego — Semen Strophanthi grati — służą do otrzymywania uabainy. Z pokrewnego gatunku Strophanthus Kombé otrzymuje się nasiona — Semen Strophanthi Kombé, z których izoluje się strofantynę K. Główne związki. Nasiona strofantu wdzięcznego zawierają mieszaninę kilkunastu kardenolidów, wśród nich uabainę (strofantynę G), stosowaną w lecznictwie. Nasiona strofantu Kombe zawierają również szereg kardenolidów, m.in. strofantynę K, która jest mieszaniną K-strofantyny-(5 i K-strofantozydu. Działanie. Cardiotonicum. Uabaina jest kardenolidem działającym na serce jakościowo tak samo jak scilaren, digoksyna i inne glikozydy na-sercowe naparstnicy. Różnice są tylko w działaniu ilościowym. Stwierdzono, że uabaina wykazuje większą skuteczność w niewydolności krążenia lewokomorowego, natomiast słabiej działa na mechanizm przewodzenia impulsów w sercu. U osób z chorobą serca, po dożylnym podaniu uabainy, następuje natychmiastowe podwyższenie pojemności minutowej serca i u połowy z nich równoczesny nieznaczny spadek ciśnienia żylnego, podczas gdy po podaniu digoksyny podwyższenie pojemności minutowej serca jest mniejsze i we wszystkich przypadkach przebiega wraz z obniżeniem ciśnienia żylnego. Uabaina jest kardenolidem najszybciej działającym z dotąd poznanych. Po 5—10 min od chwili wstrzyknięcia obserwuje się na elektrokardiogramie wyraźny efekt, po 20—60 min działanie osiąga maksimum i szybko przemija (12—18 h). Stanowi to również dowód na to, że uabaina, praktycznie biorąc, nie kumuluje się zupełnie w organizmie. Po podaniu doustnym działanie uabainy jest niepewne i nieregularne, ponieważ bardzo słabo wchłania się w przewodzie pokarmowym, a ponadto znaczna jej część jest inaktywowana przez sok żołądkowy. Strofantyna K, jako mieszanina kardenolidów, jest uważana za mniej pewną, w działaniu uabainy (strofantyny G), chociaż nie ma żadnych ilościowych lub jakościowych różnic farmakologicznych między obu glikozydami. Dwa kardenolidy wchodzące w skład strofantyny K: Kstrofantyna-β i K-strofantozyd nie różnią się resorpcją, szybkością działania i toksycznością. Zastosowanie. Zarówno uabainę, jak i strofantynę K stosuje się w sytuacjach, w których konieczne jest natychmiastowe zadziałanie kardenolidu: w ostrej niewydolności krążenia, w ostrym obrzęku płuc spowodowanym lewokomorową niewydolnością serca, ostrej duszności napadowej, ostrej zastoinowej niewydolności krążenia podczas chorób gorączkowych, silnej niemiarowości ponadkomorowej oraz w trzepotaniu

252

przedsionków. Gdy ostre objawy zostaną opanowane, dalsze leczenie prowadzi się stosując kardenolidy naparstnicowe; podawane doustnie. W czasie narkozy i operacji, gdy nastąpi spadek ciśnienia krwi, można z powodzeniem podawać dożylnie uabainę (0,35—0,375 mg), niekiedy po 30 min dodatkowo 0,1 mg. Przeciwwskazania są takie same jak dla glikozydów naparstnicy (patrz: Digitalis lanata), zwłaszcza przy daleko posuniętej miażdżycy i zwyrodnieniu mięśnia sercowego, ostrym zapaleniu wsierdzia lub mięśnia sercowego. Ostrożność jest wskazana w dodatkowych skurczach przedsionków, aby nie dopuścić do przejścia w migotanie przedsionków. Jeśli wcześniej podawane były kardenolidy digitalisowe, to uabainę lub strofantynę K można podać dopiero po 2—3-dniowej przerwie. Dawkowanie. Uabaina inaczej strofantyna G: prep. Strophanthinum G intravenosum (Polfa); Strophanthin G (CSRS); Purostrophan (RFN); Strophosid (Szwajcaria) — amp. 1 ml =0,25 mg. Dorosłym dożylnie 0,25 mg w roztworze 10 ml 20% glukozy lub soli fizjologicznej i w razie potrzeby co 30 min po 0,1 mg do uzyskania żądanego efektu, następnie doustnie podawać digoksynę lub lanatozyd C. Dawka maksymalna 0,5 mg pro dosi, 1,25 mg pro die. Dzieciom do 1 roku życia 0,125 mg pro die, dzieciom powyżej 1 roku 0,125—0,25 mg pro die. W ciężkim obrzęku płuc najpierw 0,25 mg, następnie o 0,125 mg co 30 min do nasycenia. U osób digitalizowanych obowiązuje przerwa co najmniej 48 h od przyjęcia ostatniej dawki. Uabainę można podawać doustnie — prep. Purostrophan (RFN), w formie rozpadalnych w jelicie drażetek 1,0 mg i 2,0 mg oraz w formie kropli 0,6 ml = 12 kropli = 1,0 mg oraz kropli forte 0,2 ml = 4 krople =1,0 mg; można także podawać podjęzykowo — prep. Strodival — (RFN) — kapsułki 3,0 mg. Strofantyna K w postaci prep. Strofantin K (ZSRR), Strophanthin K (CSRS), Kombetin (RFN) — amp. 1 ml = 0,25 mg. Dawkowanie identyczne jak uabainy. K-strofantozyd, główny glikozyd strofantyny K — jako prep. Strophosid — (Szwajcaria) — amp. 1 ml = 0,25 mg oraz 1 ml = 0,5 mg; dawka dla dorosłych 0,1— 0,25 mg dożylnie pro dosi i w ciągu dnia można kilkakrotnie powtórzyć. Dawki maksymalne takie same jak dla uabainy. K-strofantozyd można również podawać domięśniowo — prep. Strophanestin (Szwajcaria) — amp. 0,25 mg z dodatkiem środka znieczulającego. Dawkowanie analogiczne jak preparatu poprzedniego. Wstrzyknięcia zaleca się dokonać w trójkącie leżącym między spina iliaca anterior superior, eminentia cristae i trochanter maior. Tinct. Strophanthi — nalewka w stosunku 1 : 10, otrzymywana z nasion strofanta Kombe, jest przetworem przestarzałym i obecnie nie stosowanym.

253

STRYCHNOS NUX VOMICA — KULCZYBA WRONIE OKO

Ang. Nux vomica; franc. Noix yomique; niem. Brechnuss; ros. Rwotnyj korień. Występowanie. Na Półwyspie Indyjskim, Malajskim, i na Cejlonie; uprawiana w środk. Afryce. Surowiec. Nasienie kulczyby — Semen Strychni. Główne związki. Mieszanina alkaloidów do 5% (wg FP IV 1,2%), zawierająca m.in. strychninę do 50%, womicynę, pseudostrychninę. Ponadto związki białkowe, olej tłusty, kwasy organiczne (m.in. kw. chlorogenowy, kw. loganinowy). Działanie. Stomachicum, tonicum. Wyciągi alkoholowe z nasion kulczyby działają zarówno ośrodkowo, jak i obwodowo. W dawkach leczniczych po podaniu doustnym, ze wzglądu na b. gorzki smak, drażnią zakończenia nerwów smakowych w jamie ustnej i na drodze odruchu zwiększają wydzielanie soku żołądkowego oraz ułatwiają trawienie. Związki czynne kulczyby (głównie strychnina) szybko wchłaniają się w przewodzie pokarmowym, przenikają do krwi i pobudzają ośrodki wegetatywne w rdzeniu przedłużonym. Następuje nieznaczne przyspieszenie i pogłębienie oddechu, zwiększenie percepcji wrażeń wzrokowych i słuchowych, zaostrzenie wrażliwości zakończeń nerwów powonienia i smakowych. Subiektywnie odczuwa się poprawę samopoczucia, przyrost sił i energii, zwiększa się również ruchliwość. Tak samo działa główny alkaloid, strychnina. Po dawkach większych od leczniczych uwidacznia się charakterystyczne działanie na synapsy: zmniejszenie oporów w zwojach dla bodźców, wskutek częściowej depolaryzacji błony postsynaptycznej, zwłaszcza w synapsach rdzeniowych. Dochodzi wówczas do reakcji odruchowych ze wzrostem napięcia mięśni prążkowanych, a po dawkach toksycznych, skurczowi ulegają wszystkie mięśnie szkieletowe, zarówno agonistów, jak i antagonistów. Działania uboczne. Po dużych dawkach nalewki lub strychniny, występują skurcze, grymas na twarzy (risus sardonicus), zaburzenia oddechu i krążenia, a w krańcowym przypadku sinica, trwały skurcz mięśni klatki piersiowej i śmierć wskutek zatrzymania oddechu. Zastosowanie. Obecnie stosuje się b. małe dawki doustnie nalewki, wykorzystując jedynie działanie pobudzające trawienie i w pewnym stopniu wzmacniające. Zaniechano zalecania w wielu innych przypadkach, np. w szokach pooperacyjnych, zatruciach barbituranami, zapaści i in., gdyż trzeba wówczas podawać większe dawki, niebezpieczne dla chorego. Strychninę stosuje się niekiedy pozajelitowe, jako środek poprawiający samopoczucie, lecz o szybko przemijającym działaniu.

254

Przeciwwskazania. Nie ma dla podanych dawek; cave przedawkowania. Zastosowanie w homeopatii. 1. Katar występujący na świeżym, ciepłym powietrzu oraz w nocy w suchym pokoju; 2. Silne drgawki o charakterze tężcowym; 3. Kurcze żołądka, jelit i pęcherza z retroperystaltyką, które są przyczyną zaparć. Stałe ulewanie pokarmów u niemowląt. Częsty skurcz zwieracza pęcherza i przerwy w oddawaniu moczu; 4. Niestrawność po obfitych posiłkach; 5. Przekrwienia wątrobowo-wrotne ze skłonnością do żylaków odbytu; 6. Zaburzenia snu: przerwanie snu między godziną 3 a 6 rano i ponowne zaśnięcie na krótki okres; 7. Osobom odznaczającym się nadmierną pobudliwością nerwową, a zarazem systematycznością i obowiązkowością. Postacie leku. Tinct. Strychni — zwykle doustnie 10—20 kropli w kieliszku wody przed jedzeniem; dawki maksymalne: 1 g pro dosi, 3 g pro die. Strychninum nitricum — zwykle doustnie 1—3 mg pro dosi, 3— 5 mg pro die; podskórnie lub domięśniowo 0,5—2,0 mg pro dosi, 2—4mg pro die; dawki maksymalne; doustnie 10 mg pro dosi, 20 mg pro die, podskórnie 5 mg pro dosi, 10 mg pro die. SYMPHYTUM OFFICINALE — 2YWOKOST LEKARSKI

Ang. Comfrey; franc. Consoude officinale; niem. Beinwell; ros. Okopnik aptecznyj. Występowanie. W całej Europie, w Polsce powszechnie na łąkach i przydrożach. Surowiec. Korzeń żywokostu — Radix Symphyti (syn. Rad. Consolidae). Główne związki. Alantoina do 1% (wg FP IV 0,7%), substancje śluzowe do 15% (m.in. glukuronomannany), garbniki ok. 2% pozbawione działania ściągającego, kwasy wielofenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy, kw. dwugalusowy), alkaloidy (m.in. wirydyfloryna, echinatyna), trójterpeny (m.in. izobauerenol), asparagina, skrobia, sole mineralne. Działanie. Advulnans, protectivum. Korzeń żywokostu lub wyciągi, po podaniu na rany lub ubytki skórne, pobudzają rozwój komórek i przyspieszają ich podział (proliferację). Badania wykazały, że czynnym związkiem jest alantoina, która ułatwia i przyspiesza tworzenie się naskórka (epitelizacja, pojawienie się nowej ziarniny, np. w owrzodzeniach troficznych i to nawet wówczas, gdy proces chorobowy trwał długo i był oporny na inne leki. Surowiec zawiera również dużo śluzu, działa więc powlekająco na uszkodzony naskórek, a w postaci płukanki na błony śluzowe jamy ustnej i gardła. Po podaniu doustnym

255

żywokost jest również wysoce aktywny. Doświadczalnie stwierdzono, że przyspiesza regeneracją błony śluzowej żołądka i dwunastnicy, zmniejsza krwawienie i ułatwia bliznowacenie w chorobie wrzodowej, hamuje proces zanikowy błon śluzowych przewodu pokarmowego u osób starszych, ma również właściwości powlekające i przeciwzapalne. Pod wpływem alantoiny następuje wyraźne zwiększenie ilości leukocytów obojętnochłonnych, pobudzenie sił obronnych organizmu i tym należy prawdopodobnie tłumaczyć obserwowany wielokrotnie korzystny wpływ na regenerację kości i przyspieszone wypełnianie się ubytków kostnych. Zastosowanie. Doustnie w nieżycie żołądka i jelit, uszkodzeniach błony śluzowej przewodu pokarmowego, przekrwieniu i zapaleniu oraz w nieznacznych krwawieniach z naczyń włosowatych. Pomocniczo we wrzodzie trawiennym żołądka i w owrzodzeniu dwunastnicy. Wyciąg żywokostowy w postaci syropu w łagodnych nieżytach jamy ustnej, gardła i krtani, zwłaszcza dla dzieci i młodzieży. Zewnętrznie wyciąg wodny do okładów na niewielkie oparzenia, odmrożenia, małe rany z odczynem martwiczym, owrzodzenia żylakowe nóg. W lecznictwie ludowym jako środek wspomagający przy złamaniu kości i w zapaleniu szpiku kostnego (osteomyelitis). Surowiec służy do otrzymywania kilku preparatów, jest składnikiem mieszanek Digestosan, Neopektosan i Rektosan oraz tabl. Azarina. Postacie leku. Dec. Rad. Symphyti — odwar z łyżki korzenia na 11/2 szklanki ciepłej wody, macerować 6 h, gotować 5 min, przecedzić, pić ½ szklanki 2 razy dz.; zewnętrznie ten sam odwar do okładów i jako płukanka. Sir. Symphyti oraz Sir. Symphyti cum Farfara — po łyżce 3—6 razy dz. dla dzieci jako środek wykrztuśny, przeciwkaszlowy i powlekający; dorosłym po łyżce kilka razy dz. Mel. Symphyti — po łyżce wielokrotnie w ciągu dnia jako środek łagodzący kaszel dla dzieci. Ung. Symphyti — maść na odleżyny, odparzenia skóry u dzieci i in. Alantan — maść i zasypka zawierające alantoinę, stosowane tak samo jak maść żywokostowa. TANACETUM VULGARE — WROTYCZ POSPOLITY

Ang. Tansy; franc. Tanaisie vulgaire; niem. Rainfarn; ros. Piżma obyknowiennaja. Występowanie. W całej Europie i na Syberii, w Polsce powszechnie na nizinach. Surowiec. Kwiat wrotyczu — Flos Tanaceti. Surowic handlowy stanowi mieszaninę dwu lub więcej tzw. ras chemicznych. Główne związki. Olejek eteryczny do l,5% (m.in. (β-tujon, izotujon kamfen). Poznano wiele ras chemicznych wrotyczu, zawiera-

256

jących jako główne składniki olejku β-pinen, artemisiaketon, kamforę, umbellulon. Ponadto w kwiatach występują: związki goryczowe (m.in. tanacetyna), flawonoidy (m.in. pochodne luteoliny), ksantofil. Działanie. Vermifugum, antipediculosum. Kwiaty wrotyczu lub wyciąg alkoholowy, po podaniu doustnym, działają przeciw glistom jelitowym i owsikom, jednak dość nieregularnie, ze względu na występowanie ras chemicznych oraz na zmienną zawartość czynnych związków (β-tujonu i izotujonu. Stwierdzono również, że wymienione związki są w równym niemal stopniu toksyczne dla pasożytów, jak i dla nosicieli, głównie dla dzieci i młodzieży, mogą zatem być przyczyną zatruć. Z tych powodów znaczenie wrotyczu jako środka przeciwrobaczycowego jest obecnie małe, zwłaszcza że są dostępne mniej niebezpieczne i bardziej skuteczne chemioterapeutyki. Zewnętrznie surowiec działa przeciw pasożytom człowieka: wszy głowowej i łonowej oraz świerzbowcom. Działania uboczne. Po podaniu doustnym może wystąpić podrażnienie i przekrwienie błon śluzowych przewodu pokarmowego, macicy i nerek, a po większych dawkach — zawroty głowy, krwiomocz, kurcze, utrata świadomości. Zastosowanie. Jedynie w przypadku braku innych środków stosuje się doustnie przeciw glistom ludzkim i owsikom. Zewnętrznie — napar jako lewatywa przeciw owsikom, natomiast wyciąg alkoholowy przeciw wszawicy części owłosionych oraz przeciw świerzbowi. Przeciwwskazania. Nie podawać doustnie w ostrym i podostrym. nieżycie żołądka i jelit, nerek, wątroby, kobietom ciężarnym, małym dzieciom i osobom w wieku podeszłym. Postacie leku. Fl. Tanaceti pulv. — dorosłym doustnie 5— 10 g sproszkowanych kwiatów w miodzie lub powidłach jako środek przeciwrobaczycowy, po ok. 3 h przyjąć olej rycynowy. Kurację powtórzyć w dniu następnym. Lewatywa dla dzieci przeciw owsikom — 10 g kwiatów wrotyczu i 15 g ziela tymianku zalać litrem wrzącej wody, postawić na parze pod przykryciem na 20 min, odstawić na 15 min, przecedzić i odpowiednio ciepły płyn użyć jako klizmę. Wyciąg alkoholowy z wrotycza jest składnikiem płynu Artemisol, zalecanego we wszawicy i świerzbowicy. TARAXACUM OFFICINALE — MNISZEK POSPOLITY

Ang. Dandelion; franc. Pissenlit; niem. Löwenzahn; ros. Oduwanczik aptecznyj. Występowanie. W strefie klimatu umiarkowanego obu półkul; w Polsce pospolity chwast. Znane są liczne odmiany rośliny.

257

Surowce. Korzeń mniszka — Radix Taraxaci; kwiat mniszka — Flos Taraxaci. Główne związki. W korzeniach: trójterpeny (m.in. tarakserol, βamyryna), związki goryczowe (m.in. laktukopikryna), fitosterole (m.in. (β-sytosterol), wielocukry (m.in. inulina do 40%, pektyna), substancje żywicowe, cholina, kwasy organiczne, sole mineralne. W kwiatach: karotenoidy, flawonoidy, ślady olejku eterycznego, trójterpeny, cukry redukujące. Działanie. Cholereticum, diureticum, amarum. Korzenie mniszka, wskutek pobudzenia czynności wątroby, zwiększają ilość wytwarzanej żółci oraz ułatwiają jej przepływ do dwunastnicy, ponieważ działają nieznacznie przeciw-skurczowo na przewody żółciowe i pęcherzyk żółciowy. Surowiec ma również dość silne właściwości moczopędne, działa saluretycznie, usuwając z organizmu nadmiar jonów sodu i potasu. Gorzki smak wyciągów zwiększa nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego i ułatwia trawienie pokarmów. Mniszkowi przypisuje się zdolność obniżania poziomu glukozy we krwi w początkowym okresie cukrzycy. Kwiaty mniszka działają analogicznie, lecz nieco silniej moczopędnie i przeciwzapalnie. Zastosowanie. W schorzeniach wątroby z równoczesnym osłabieniem czynności żółciotwórczej, w postępującej mars-kości wątroby, w uszkodzeniu wątroby oraz związki toksyczne, po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby. Również w niektórych schorzeniach dróg żółciowych i pęcherzyka żółciowego, np. dyskinezji żółciowej spowodowanej atonią mięśni gładkich lub stanem skurczowym, pomocniczo — w kamicy żółciowej. Ponadto w niewydolności nerek i występowaniu obrzęków, pomocniczo — w przewlekłym zapaleniu kłębków nerkowych, moczowodów lub pęcherza, w kamicy moczowej, zwłaszcza szczawianowej i fosforanowej. Jako środek goryczowy poprawiający trawienie stosuje się mniszek wraz z innymi ziołami. Surowiec wchodzi w skład mieszanek Diabetosan, Degrosan, Cholagoga II, Normosan i Pulmosan, wyciąg jest składnikiem proszku Gastrochol i płynu Cholesol. Postacie leku. Dec. Rad. (Fl.) Taraxaci — 2 łyżki korzeni lub kwiatów (korzystna mieszanina równych części obu surowców) zalać 2 szklankami ciepłej wody, gotować powoli 5 min pod przykryciem, przecedzić do termosu i pić ½ szklanki 2—3 razy dz. 30 min przed jedzeniem. Najczęściej mniszek stosuje się w odpowiednich mieszankach ziołowych. Succ. Taraxaci — sok ze świeżych korzeni mniszka — stosowany w tych samych przypadkach co odwar z korzeni lub kwiatów; dawki -30—60 kropli w kieliszku wody, 30 min

258

przed posiłkiem jako środek pobudzający trawienie, po jedzeniu jako żółciotwórczy. THYMUS SERPYLLUM — MACIERZANKA PIASKOWA

Ang. Wild Thyme; franc. Thym serpolet; niem. Feld Thymian; ros. Czabriec obyknowiennyj. Występowanie. Powszechnie na półkuli północnej; w Polsce na terenach piaszczystych. Znanych jest szereg odmian. Surowiec. Ziele macierzanki — Herba Serpylli. Główne związki. Olejek eteryczny do 0,6% (m.in. p-cymen, karwakrol, tymol, terpineol w zmiennych ilościach, zależnie od odmiany), garbniki ok. 5%, związki goryczowe, flawonoidy, kwasy organiczne, sole mineralne. Działanie. Expectorans, antisepticum, stomachicum. Wyciągi z ziela macierzanki wzmagają czynność wydzielniczą błon śluzowych w gardle i oskrzelach, pobudzają samoistny ruch nabłonka rzęskowego i wyzwalają odruch wykrztuśny. Mają także nieznaczne właściwości przeciwskurczowe, zmniejszają napięcie mięśni gładkich, zarówno górnych dróg oddechowych, jak i przewodu pokarmowego (działanie wiatropędne). Istotne znaczenie ma działanie przeciwbakteryjne, przypisywane garbnikom i fenolowym składnikom olejku eterycznego, które nie ogranicza się tylko do przewodu pokarmowego, lecz obejmuje również płuca i oskrzela. Obecność związków goryczowych warunkuje słabe zwiększenie wydzielania soku żołądkowego. Zewnętrznie ziele macierzanki działa bakteriobójczo i przeciwzapalnie, a na błony śluzowe jamy ustnej, gardła, sromu i pochwy również nieznacznie ściągająco. Ponieważ surowiec handlowy pochodzi z różnych odmian i tzw. ras chemicznych, wykazuje dość zmienną aktywność. Zastosowanie. Głównie jako środek wykrztuśny, przeciw-skurczowy i odkażający w nieżycie jamy ustnej, gardła, krtani i oskrzeli, pomocniczo — w nieżycie żołądka i jelit, nadmiernej fermentacji, wzdęciach oraz niedokwaśności. Zewnętrznie — do płukania jamy ustnej i gardła, do irygacji, okładów na skórę (uszkodzenie, naskórka, świąd skóry, ukłucia owadów, drobne zranienia, oparzenia I i II stopnia). Surowiec jest składnikiem mieszanek Septosan, a wyciąg — kropli Pectosol. Postacie leku. Inf. Herb. Serpylli — napar z łyżki ziela na 11/2 szklanki gorącej wody (postawić nad parą na 20 min pod przykryciem, odstawić na 10 min, przecedzić), pić 1/4—1/2 szklanki 2—3 razy dz. na 30 min przed posiłkiem jako środek wykrztuśny i zwiększający łaknienie lub po posiłku jako

259

wiatropędny. Surowiec jest rzadko używany per se, zwykle jako składnik odpowiednich mieszanek. Zewnętrznie napar stosuje się jako ściągający i przeciwbakteryjny, do płukania ust i obmywań, korzystnie wraz z Anth. Chamomillae, Fol. Salviae, Herb. Meliloti; do tamponowania i irygacji korzystnie z Fl. Millefolii, Fl. Calendulae, Fol. Plantaginis, Infl. Tiliae. Również do kąpieli dla rekonwalescentów i osób starszych. THYMUS VULGARIS — TYMIANEK POSPOLITY

Ang. Garden Thyme; franc. Thym commun; niem. Echter Thymian; ros. Timian obyknowiennyj. Występowanie. W rejonie Morza Śródziemnego, uprawiany w wielu krajach europejskich, również w Polsce. Surowiec. Ziele tymianku — Herba Thymi, z którego destyluje się olejek tymiankowy — Oleum Thymi i otrzymuje tymol — Thymolum. Główne związki. Olejek eteryczny do 3,5% (wg FP IV 1%), zawierający m.in. tymol do 50%, karwakrol, p-cymol, α-pinen, linalol do 13%, borneol do 15%, cyneol. Ponadto garbniki do 10%, kwasy polifenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), związki trójterpenowe (m.in. kw. ursolowy, kw. oleanolowy), flawonoidy (m.in. luteola i jej glikozydy), substancja goryczowa. Działanie. Expectorans, antisepticum, stomachicum. Wyciągi z ziela tymianku wzmagają samoistny ruch nabłonka rzęskowego górnych dróg oddechowych, zwiększają wydzielanie śluzu, rozrzedzają zalegającą w gardle wydzielinę i ułatwiają jej odkrztuszanie. Równocześnie działają skutecznie bakteriobójczo, zwłaszcza przeciw paciorkowcom, nawet opornym na antybiotyki, gdyż zawierają aktywne związki fenolowe (tymol, karwakrol). Stwierdzono także nieznaczne działanie przeciwskurczowe, pomocne w mechanizmie wykrztuśnym, również ułatwiające trawienie wskutek pobudzenia sekrecji soku żołądkowego przez związki goryczowe. Zewnętrznie surowiec działa przeciwzapalnie i bakteriobójczo na skórę i błony śluzowe. Olejek tymianku ma b. silne właściwości antyseptyczne i jest składnikiem różnych preparatów do higieny osobistej. Po podaniu doustnym drażni silnie błony śluzowe, wywołuje przekrwienie i dlatego nie jest obecnie stosowany per os, tylko zewnętrznie jako środek przeciwzapalny i rumieniący. Tymol jako związek bakteriobójczy przewyższa fenol, ale w obecności białek jego aktywność zmniejsza się, ponadto drażni błony śluzowe i nie jest obecnie stosowany doustnie, nawet przeciw pasożytom jelitowym. Zewnętrznie tymol działa na skórę odkażająco, niszczy nie tylko bakterie, lecz także drożdżaki i grzyby pasożytnicze.

260

Działania uboczne. Olejek tymiankowy lub tymol, stosowane doustnie, wywołują nudności, ból głowy, zapalenie żołądka, uszkodzenie nerek, albuminurię, a nieraz hematurię. U dzieci i osób starszych objawy te są bardziej nasilone i mogą zagrażać życiu. Zastosowanie. Wyciągi z tymianku stosuje się w nieżycie górnych dróg oddechowych, w tzw. suchym kaszlu, chrypce, trudnościach w odkrztuszaniu, w nadmiernym wysuszeniu błon śluzowych gardła i krtani. Również do przymoczek, kompresów, okładów, przemywań w niektórych dermatozach, np. w łojotokowym zapaleniu skóry, wyprysku bakteryjnym, trądziku i in.; jako płukanki w zapaleniu jamy ustnej i gardła. Także do kąpieli odkażających i przeciwzapalnych. Jako środek przyspieszający trawienie i wiatropędny stosuje się tylko w zestawieniu z innymi ziołami. Ziele tymianku służy do otrzymywania przetworów galenowych i jest składnikiem mieszanek ziołowych Neopektosan i Septosan. Olejek tymiankowy jest stosowany zewnętrznie w owrzodzeniach troficznych wywołanych bakteriami ropotwórczymi, w powierzchniowych zakażeniach promieniowcami (actinomycosis), drożdżami Candida albicans (candidiasis) oraz w grzybicy drożdżakowej (blastomycosis). Również do wcierań przeciwświerzbowcowych, do inhalacji w nieżycie gardła i oskrzeli, do płukanek w zapaleniu jamy ustnej, dziąseł i migdałków, do kąpieli ogólnie wzmacniających i odkażających. Olejek tymiankowy jest składnikiem Linim. Capsici comp. i Spir. Saponato-camphoratus. Tymol jest stosowany analogicznie jak olejek tymiankowy, natomiast zaniechano obecnie podawania doustnego jako środka robakobójczego, ponieważ dostępne są inne związki bardziej skuteczne i mniej toksyczne dla nosicieli. Tymol jest składnikiem Gargarisma prophylacticum i preparatów stomatologicznych. Postacie leku. Inf. Herb. Thymi — napar z łyżki ziela na 11/2 szklanki gorącej wody (postawić nad parą na 15 min pod przykryciem, przecedzić), pić 1/3 szklanki 2—3 razy dz. jako środek wykrztuśny i regulujący trawienie: ten sam napar do płukania jamy ustnej i gardła. Dec. Herb. Thymi — odwar z 100—120 g ziela tymianku w 5 litrach wody (gotować pod przykryciem 5 min, odstawić na 10 min, przecedzić), odwar oraz wytrawione zioła (w woreczku płóciennym) umieścić w wannie, dopełnić do 1/3 wodą, o temp. 36—38°C, czas 10—15 min; ten sam odwar zewnętrznie do okładów, przymoczek, kompresów i do zmywania owłosionej skóry głowy w łupieżu łojotokowym (korzystnie razem z Rad. Bardanae). lewatywa dla dzieci przeciw owsikom — napar z 15 g ziela tymianku i 10 g kwiatów wrotycza na litr wrzącej wody, pozostawić 20 min pod przykryciem, przecedzić i odpowiednio

261

chłodny użyć jako klizmę. Sirup. Thymi comp. — dzieciom po łyżeczce 3—5 razy dz. jako wykrztuśny i przeciwkaszlowy. Prep. Tussipect-syrop: dorośli po łyżce, dzieci po łyżeczce 3—4 razy dz. po jedzeniu; krople: dorośli 15—20 kropli w kieliszku wody, dzieci 3—10 kropli 3—4 razy dz.; drażetki: 1—2 draż. kilka razy dz. TILIA CORDATA — LIPA DROBNOLISTNA

Ang. Littleleaf Lime; franc. Tilluel a petites feuilles; niem. WinterLinden; ros. Lipa miełkolistnaja. Występowanie. Powszechnie w całej Europie, również w Polsce, często sadzona. Surowiec. Kwiatostan lipy (z podsadką) — Inflorescentia Tiliae. Równowartościowego surowca dostarcza Lipa szerokolistna — Tilia platyphyllos. Główne związki. Flawonoidy (m.in. liczne pochodne kwercetyny, kemferolu i akacetyny), olejek eteryczny ok. 0,05% (m.in. farne-zol, geraniol, eugenol), związki śluzowe, kwasy organiczne, fitosterol i trójterpen. Działanie. Diaphoreticum, sedativum. Kwiatostany lipy pobudzają czynności niektórych narządów wewnętrznych i zmniejszają nieznacznie napięcie mięśni gładkich. Wzmagają wytwarzanie soku żołądkowego, zwiększają przepływ żółci do dwunastnicy i wydalanie moczu. Są to jednak działania drugorzędne, natomiast największe znaczenie ma pobudzanie wydzielania potu. Polega ono nie tylko na bezpośrednim stymulowaniu samych gruczołów potowych, co zresztą ma miejsce w małym stopniu, lecz na zwiększeniu ich wrażliwości na bodźce przesyłane przez nerwy współczulne. Doświadczalnie potwierdzono znane od dawna działanie uspokajające surowca, nazywanego „panaceum zmęczenia nerwowego”. Zastosowanie. Jako środek napotny w stanach gorączkowych w niektórych chorobach zakaźnych, w tzw. „chorobie z przeziębienia”, anginie, grypie, zapaleniu gardła i oskrzeli. Również jako uspokajający w nadpobudliwości nerwowej i stanach napięcia nerwowego, zwłaszcza dla dzieci i osób starszych. Surowiec wchodzi w skład mieszanek Pyrosan i Degrosan. Postacie leku. Inf. Inflor. Tiliae — napar z 11/2 łyżki kwiatów na 2 szklanki wody, pić 1/2 szklanki 3 razy dz. jako napotny. Korzystnie jest łączyć z Pl. Helianthi, Fl. Sambuci, Fl. Callunae i dodawać do naparu 2— 3 łyżki syropu malinowego (Sir. Rubi idaei). Kwiatostany lipy są częstym składnikiem mieszanek ziołowych: uspokajającej (np. wraz z Rad. Vale-

262

riane, Fol. Melissae, Strobili lupuli, Fruct. Crataegi), regulującej trawienie (np. wraz z Herb. Cnici bened., Rad. Glycyrrhizae, Rhiz. Calami, Rad. Archangelicae, Fol. Urticae, Fl. Primulae, Herb. Abrotani, Fl. Millefolii) oraz do ziołowej kąpieli wzmacniającej (np. wraz z Herb. Thymi, Herb. Hyperici, Fucus, Rad. Bardanae). TRIGONELLA FOENUM GRAECUM — KOZIERADKA POSPOLITA

Ang. Fenugreek; franc. Fenugrec; niem. Bockhornklee; ros. Pazitnik grieczeskoe siano. Występowanie. Rejon Morza Śródziemnego i Czarnego, uprawiana w wielu krajach, w Polsce w małym zakresie. Surowiec. Nasienie kozieradki — Semen Foenugraeci. Główne związki. Substancje śluzowe do 30% (głównie galaktomannany), saponiny sterolowe do 0,3% (m.in. pochodne diosgeniny, jamogeniny, tigogeniny i gitogeniny), witaminy (m.in. amid kwasu nikotynowego — wit. PP), związki tłuszczowe do 10% i białkowe do 30% cholina, lecytyna, alkaloid trygonelina do 0,4%, flawonoidy, sole mineralne. Działanie. Demulcens, metabolicum. Nasiona kozieradki pobudzają czynności trawienne, ułatwiają przyswajanie składników odżywczych, są środkiem dietetycznym i ogólnie wzmacniającym. Nieprzyjemny, przenikliwy zapach surowca zniechęca do doustnego stosowania przez ludzi oraz do dodawania do pasz dla zwierząt, gdyż substancja zapachowa przechodzi do mleka. Prażone nasiona kozieradki są lepiej znoszone i w niektórych krajach (np. w Egipcie) służą jako środek odżywczy i witaminowy (podczas prażenia nieaktywna trygonelina przechodzi w aktywną witaminę PP). Zewnętrznie surowiec działa zmiękczająco (demulcens) i ma właściwości powlekające (protectivum). Zastosowanie. Wyciągi wodne lub prażone są stosowane tylko wyjątkowo doustnie jako wzmacniające, metaboliczne lub odżywcze, rzadko też stanowią składnik mieszanek ziołowych. Zewnętrznie — nasiona w postaci kataplazmów lub odwar do okładów w ropnym zapaleniu skóry, zapaleniu naczyń chłonnych (lymphangitis), zapaleniu tkanki łącznej (cellulitis), ropniach mnogich, rozległej ropowicy (phlegmona), czyrakach. W lecznictwie ludowym jako środek przeciwcukrzycowy i zwiększający laktację. Surowiec jest składnikiem granulatu Gastrogran i mieszanki ziołowej Rektosan, a wyciąg wchodzi w skład pasty Fitolizyna. Postacie leku. Sem. Foenugraeci pulv. — rozdrobnione nasiona zmieszać z wodą na papkę, ogrzać w naczyniu, prze-

263

nieść na płótno lub gazą i przykładać jako kataplazmy 1—3 razy dz. Korzystne jest, przed ogrzaniem, dodanie do nasion ½ łyżeczki kwasu octowego oraz ok. 1 g wyciągu lukrecjowego. Dec. Sem. Foenugraeci — odwar z łyżki stołowej nasion na szklankę wody, zewnętrznie do okładów, kompresów. TUSSILAGO FARFARA — PODBIAŁ POSPOLITY

Ang. Colfsfoot; franc. Tussilage pas-d'ane; niem. Gemeiner Huflattich; ros. Mat-i-Maczecha obyknowiennaja. Występowanie. Powszechnie ha półkuli północnej, w Polsce jako chwast na wilgotnych polach, przydrożach. Surowce. Liść podbiału — Folium Farfarae; kwiat podbiału — Flos Farfarae. Główne związki. W liściach substancje śluzowe do 8%, garbniki, olejek eteryczny, flawonoidy, fitosterol, kwasy polifenolowe (m.in. kw. galusowy), cholina, związki goryczowe i sole mineralne (dużo cynku). W kwiatach podbiału jest więcej olejku eterycznego i flawonoidów, lecz mniej śluzu i goryczki. Działanie. Expectorans, spasmolyticum. Wyciągi z liści powlekają błony śluzowe jamy ustnej, gardła i krtani, zmniejszają podrażnienie, powodują również spęcznienie i rozrzedzenie zalegającej wydzieliny w górnych drogach oddechowych oraz pobudzenie ruchów nabłonka rzęskowego. Równocześnie następuje zmniejszenie napięcia mięśni gładkich górnych dróg oddechowych i ułatwienie odkrztuszania, obejmujące swym zasięgiem również oskrzela, zwłaszcza u dzieci i młodzieży. Korzystne pomocnicze działania wywierają garbniki (ściągające i przeciwzapalne) oraz olejek eteryczny (nieznaczne przeciwbakteryjne). Kwiaty podbiału mają silniejsze od liści właściwości przeciwskurczowe, natomiast słabsze powlekające i ściągające. Zastosowanie. W lekkich nieżytach górnych dróg oddechowych z objawami bólu w gardle oraz utrudnionym przełykaniu i odkrztuszaniu, zwłaszcza u dzieci i młodzieży, pomocniczo w przewlekłym zapaleniu oskrzeli, osłabieniu odruchu wykrztuśnego i w zanikowym suchym nieżycie gardła u palaczy tytoniu i osób w wieku podeszłym. Liście podbiału są składnikiem mieszanek Pektosan i Neopektosan i służą do otrzymywania Succ. Farfarae i Sir. Symphyti cum Farfara. Postacie leku. Dec. Fol. Farfarae — odwar z łyżki liści na 1—11/2 szklanki wody (gotować 3 min, odstawić na 10 min, przecedzić), pić 1/4—1/3 szklanki 3—5 razy dz. między posiłkami; dla dzieci 1—2 łyżki kilka razy dz.; korzystne jest łączenie naparu z bromkami, kodeiną lub solą emską; zewnętrznie

264

napar do okładów na skórę (otarcia naskórka, stłuczenia, siniaki, zaczerwienienia). Liście podbiału są częstym składnikiem recepturowych mieszanek wykrztuśnych, np. wraz z Herb. Thymi, Fol. Plantaginis, Rad. Glycyrrhizae, Herb. Pulmonariae, Fl. Primulae, Fruct. Anisi, Fl. Millefolii. Dec. Fl. Farfarae — odwar z 2 łyżek kwiatów na 1—11/2 szklanki wody (gotować 5 min, odstawić na 10 min, przecedzić), pić 1/3—1/2 szklanki 2—3 razy dz. jako środek wykrztuśny i przeciwskurczowy; zewnętrznie do okładów i obmywań oraz jako środek kosmetyczny na tłustą skórę. Korzystniejsze jest stosowanie kwiatów w połączeniu z innymi ziołami wykrztuśny-mi. Succus Farfarae (stabilizowany sok ze świeżych kwiatów i liści podbiału) — po 30—50 kropli w kieliszku wody 3—4 razy dz., po jedzeniu w nieżycie dróg oddechowych. URGINEA MARITIMA — URGINIA MORSKA

Ang. Sea Onion; franc. Scille officinale; niem. Meerzwiebel; ros. Morskoj łuk. Występowanie. W rejonie Morza Śródziemnego, również uprawiana. Surowiec. Cebula morska pochodząca z odmiany „białej” — Sulbus Scillae. Główne związki. Liczne glikozydy nasercowe o budowie bufadienolidowej (m.in. scylaren, proscylarydyna), substancje śluzowe, sole mineralne, kw. chelidonowy. Działanie. Cardiotonicum, diureticum. Wyciągi z „białej” cebuli morskiej, zawierające mieszaninę kardenolidów, nie są obecnie stosowane w nowoczesnej kardiologii, ponieważ wykazują zmienność działania, natomiast pojedyncze glikozydy — scylaren i proscylarydyna — działają na serce regularnie i w sposób analogiczny jak związki naparstnicy. Zwiększają one siłę skurczu mięśnia sercowego (działanie inotropowe dodatnie) i zmniejszają częstotliwość skurczów serca (działanie chronotropowe ujemne). Po dawkach leczniczych następuje wyraźny wzrost objętości wyrzutowej serca, nieznaczne podwyższenie ciśnienia tętniczego z równoczesnym spadkiem oporów obwodowych i ciśnienia żylnego. Wpływ scylarenu i proscylarydyny rozciąga się również na przewód pokarmowy (nudności, niekiedy wymioty), na oskrzela (słaby efekt wykrztuśny) i na nerki (zwiększenie diurezy). Omawiane glikozydy po podaniu doustnym wchłaniają się wprawdzie słabo (20—25% ilości przyjętej), lecz szybko przenikają do krwi i zaczynają działać po upływie 1 h od chwili przyjęcia. Tylko mała część zresorbowanych glikozydów wiąże się z albuminami osocza krwi,

265

a okres wydalania ich z organizmu jest krótki, wynosi bowiem 1 dzień. Z danych tych wynika, że scylaren i proscylarydyna wykazują działanie pośrednie między lanatozydem C a uabainą (strofantyną K). Po podaniu dożylnym omawianych związków działanie występuje po 1—5 min, ale czas wydalania z organizmu jest przedłużony do 2—21/2 dnia. Działania uboczne. Zaburzenia ogólne (np. bóle i zawroty głowy), zaburzenia trawienne (np. nudności, biegunka), zaburzenia oczne oraz najbardziej niebezpieczne zaburzenia ze strony serca (np. dodatkowe skurcze komorowe, tętno bliźniacze). Zastosowanie. Ogólnie w niewydolności mięśnia sercowego (patrz: Digitalis lanata), gdy występuje nadwrażliwość, a nawet nietolerancja na inne kardenolidy o zbliżonym działaniu (lanatozyd C, digoksyna) oraz w przerwach leczenia innymi glikozydami digitalisowymi, np. acetylodigitoksyną. W leczeniu scylarenem i prcscylarydyną, a więc glikozydami o szybkim działaniu, należy zachować ostrożność, zwłaszcza u osób w wieku podeszłym z niewydolnością nerek, przyjmujących syntetyczne leki moczopędne, ponieważ mogą wystąpić objawy hipokalemii. Podczas leczenia preparatami wapniowymi stwierdzono, że niedobór jonów potasu i nadmiar jonów wapnia (hypercalcaemia) powodują znaczne zwiększenie toksyczności glikozydów nasercowych. Przeciwwskazaniami do podawania omawianych kardenolidów są: ostry nieżyt nerek i dróg moczowych oraz stosowanie, zwłaszcza dożylne, kardenolidów bezpośrednio po leczeniu glikozydami o powolnym działaniu (np. acetylodigitoksyną), bez koniecznej przerwy co najmniej 48 h. Postacie leku. Glikozyd nasercowy scylaren — prep. Scilla-ren (Szwajcaria) — draż. 0,8 mg; krople 0,8 mg = 20 kropli; amp. 0,5 mg. Dawka dzienna dla dorosłych w powolnym doustnym nasyceniu w ciągu 3—5 dni wynosi 1,6—4,8 mg dz. (40—120 kropli lub 2—6 draż.); dawka podtrzymująca 1,2—2,4 mg dz. (30—60 kropli, 11/2—3 draż.). Dożylnie 1/2—1 amp. pro die. Glikozyd proscylarydyna — prep. Talusin (RFN) i prep. Sandoscil (Szwajcaria — draż. 0,25 mg i 0,5 mg. Dawka doustna dzienna nasycająca do 4,8 mg, dawka podtrzymująca dzienna do 1,4 mg. URTICA DIOICA — POKRZYWA ZWYCZAJNA

Ang. Great Nettle; franc. Grande Ortie; niem. Grosse Brennessel; ros. Krapiwa dwudomnaja. Występowanie. Niemal na całej kuli ziemskiej oprócz strefy tropikalnej; w Polsce powszechnie na przydrożach, w pobliżu domostw.

266

Surowce. Liść pokrzywy — Folium Urticae; korzeń pokrzywy — Radix Urticae. Główne związki. Liście zawierają kwasy organiczne (m.in. kw. glikolowy i kw. glicerowy), witaminy (m.in. wit. C, K do 0,64%, B2, kw. pantotenowy), flawonoidy, garbnik, karotenoidy, fitosterole (m.in. βsytosterol), ślady olejku eterycznego, chlorofil do 0,7%, związki aminowe (m.in. histamina, acetylocholina, serotonina). W korzeniach wykryto obecność kwasów organicznych, fitosterolu, substancji woskowych i śluzowych, lecytyny, soli mineralnych, rozpuszczalnej krzemionki. Działanie. Liście — diureticum, haemostaticum, metabolicum; korzenie — diureticum, dermaticum. Wyciągi z liści pokrzywy bardzo nieznacznie zwiększają dobową ilość moczu, natomiast ułatwiają wydalanie większych ilości chlorków i mocznika oraz szkodliwych produktów przemiany materii (salureticum, depurativum). Stwierdzono również działanie krwiotamujące, zapobiegające drobnym krwawieniom w przewodzie pokarmowym, w którym udział bierze nie tylko witamina K, występująca w znacznej ilości w liściach, lecz także garbniki i flawonoidy. Omawiany surowiec wywiera wyraźny wpływ na niektóre procesy metaboliczne i wydzielnicze. Pobudza wydzielanie soku żołądkowego (stomachicum), ułatwia trawienie i przyswajanie składników pokarmu (digestivum), zmniejsza stany zapalne przewodu pokarmowego (antiphlogisticum), a nawet przeciwdziała mało nasilonym biegunkom (antidiarrhoicum), nieznacznie obniża poziom cukru we krwi (antidiabeticum) i wykazuje synergizm z innymi ziołami przeciwcukrzycowymi. Działanie pokrzywy rozciąga się również na krew. Liczne badania potwierdziły, że po doustnym podaniu wodnego wyciągu z surowca zwiększał się poziom hemoglobiny w osoczu i ilość czerwonych krwinek, analogicznie jak po preparatach zawierających związki żelaza. Istotne znaczenie ma znajdujący się w liściach pokrzywy bogaty zestaw witamin, które mogą uzupełnić nieznaczne niedobory, szczególnie występujące na wiosnę, u dzieci i osób starszych. Ważna jest także obfitość soli mineralnych, które są niezbędnymi, a często podstawowymi składnikami licznych enzymów ustrojowych, uczestniczących w wielu przemianach metabolicznych. Obecnie coraz bardziej docenia się wartość pokrzywy jako zioła wyrównującego poziom ważnych dla organizmu mikroelementów. Zewnętrznie wodne wyciągi działają lekko drażniąco na owłosioną skórę głowy (tzw. „woda pokrzywowa”) i prawdopodobnie sprzyjają lepszemu wzrostowi włosów. Korzeń pokrzywy w większym stopniu niż liście, działa moczopędnie i saluretycznie oraz nieco silniej drażni owłosioną skórą głowy, ma korzystny wpływ na mieszki włosowe oraz gruczoły potowe i łojowe. Zastosowanie. Liście jako środek moczopędny w lekkich

267

stanach nieżytowych i zapalnych dróg moczowych, skąpym wydalaniu moczu, pomocniczo w kamicy moczowej i w skazie moczanowej. Jako środek ściągający w mało nasilonych biegunkach różnego pochodzenia, w nieżycie żołądka i jelit, szczególnie w nieżycie śluzowo-błoniastym jelit (enteritis mucomembranosa), pomocniczo w nieznacznych krwawieniach w przewodzie pokarmowym. Również w zaburzeniach przemiany materii wywołanych niedoborem niektórych elementów, zwłaszcza u dawców krwi, wykazujących okresowo większe zapotrzebowanie na jony żelaza. Ponadto jako jeden ze środków pomocniczych w początkach cukrzycy. Zewnętrznie do obmywań owłosionej skóry głowy (łupież, łój otok), do irygacji (zapalenie pochwy, upławy). Korzeń pokrzywy stosuje się jako diureticum i zewnętrznie analogicznie jak liście. Surowiec jest składnikiem granulatu Reumogran i mieszanek ziołowych Diabetosan, Reumosan i Vagosan. W lecznictwie ludowym świeży sok z ziela pokrzywy (5—10 cz.), zmieszany z miodem (100 cz.) jest stosowany jako ogólnie wzmacniający i zwiększający siły obronne organizmu, np. w grypie, przeziębieniu i in. Postacie leku. Dec. Fol. Urticae — 2—21/2 łyżki liści na-2 szklanki wody (gotować 5 min, przecedzić do termosu), pić 1/2—2/3 szklanki 2— 3 razy dz. jako metabolicum, także dla dawców krwi w okresie 2—3 tygodni, wraz z Vitaminum B, po 1 tabl. 0,025 g dz.; zewnętrznie ten sam odwar korzystnie z dodatkiem Anth. Chamomillae, Fl. Calendulae i Fl. Hippocastani. Jako moczopędne i przeciwcukrzycowe stosuje się liście pokrzywy w odpowiednich mieszankach. Rad. Urticae — jako moczopędny (zwłaszcza jako pomocniczy środek usuwający kwas moczowy i współdziałający z Allopurinolem), korzystnie łącznie z Fol. Ribis nigri, Herb. Asperulae, Cort. Fraxini, Fl. Ulmariae; natomiast zewnętrznie korzystnie wraz z mieszanką Kapilosan (do pielęgnacji włosów i usuwania łupieżu). VACCINIUM MYRTILLUS — BORÓWKA CZERNICA

Ang. Blaeberry; franc. Myrtille; niem. Heidelbeere; ros. Czernika. Występowanie. Powszechnie w Polsce, zwłaszcza w lasach iglastych. Surowce. Owoc borówki czernicy — Fructus Myrtilli; liść borówki czernicy — Folium Myrtilli. Główne związki. Owoce zawierają ok. 7% garbników katechinowych, glikozydy antocyjanowe pochodne definidyny, cyjanidyny, petunidyny i malwidyny (mieszanina zwana „myrtiliną”), kwasy organiczne do 7% (m.in. kw. cytrynowy, kw. bursztynowy), pektyny

268

ok. 8%, związki cukrowe ok. 20%, karotenoidy i witaminy (m.in. tiamina), kw. askorbowy. Liście zawierają garbniki katechinowe ok. 6,5%, flawonoidy (glikozydy kwercetyny), trójterpeny (m.in. kw. ursolowy, kw. oleanolowy), kwasy organiczne, związki cukrowe, ślady wolnego hydrochinonu, sole mineralne (m.in. dużo manganu). Działanie. Owoce — antidiarrhoicum, anticepticum, antihaemorrhagicum; liście — adstringens, desinficiens, antidiabeticum Owoce są znanym lekiem przeciwbiegunkowym, działającym analogicznie jak typowe surowce garbnikowe (patrz: Quercus robur). Po podaniu doustnym odwaru zawarte w nim garbniki hamują przepuszczalność błon śluzowych jelit i tym samym wydalanie płynnych stolców, niszczą również drobnoustroje chorobotwórcze (np. Shigella, Salmonella, Escherichia coli, Streptococcus), nawet oporne na antybiotyki. Wywierają również działanie przeciwzapalne, a nawet przeciwkrwotoczne oraz tak samo jak antocyjany — działanie typowe dla witaminy P, zmniejszają przepuszczalność ścian naczyń włosowatych. Stwierdzono, że antocyjany z owoców borówki czernicy wykazują w pewnym stopniu właściwości karotenoidów i witaminy A, a więc poprawiają zdolność widzenia w nocy, natomiast w przewodzie pokarmowym wiążą toksyny bakteryjne i inne szkodliwe związki, utrudniając ich wchłanianie i umożliwiając wydalanie z kałem. Liście borówki czernicy mają również właściwości łagodnie zapierające i przeciwbakteryjne, a ponadto (co potwierdzono doświadczalnie na psach) obniżają poziom cukru we krwi. Obecność związków flawonoidowych uzasadnia działanie moczopędne. Zastosowanie. Owoce i wyciągi wodne w biegunkach bakteryjnych, nieżycie żołądka i jelit, uszkodzeniach błon śluzowych przewodu pokarmowego i nieznacznych krwawieniach, zaburzeniach jelitowych wywołanych przez pokarmy lub związki toksyczne, również w owrzodzeniu okrężnicy i przeciw glistom ludzkim oraz owsikom u dzieci i młodzieży. Zewnętrznie stosuje się tylko wyjątkowo, bowiem lepiej działają surowce zawierające więcej garbników (Rhiz. Tormentillae, Rhiz. Bistortae, Rad. Hydrolapathi, Fol. Vitis idaeae Cort. Quercus). Owoce borówki czernicy wchodzą w skład mieszanki Tannosan. Liście borówki czernicy są również stosowane przeciw biegunkom oraz nieżytom jelit i zaleca się je, ze względu na łagodne działanie, w pediatrii, nawet dla niemowląt. Ponadto do płukanek odkażających i lewatyw przeciw owsikom, natomiast jako środek moczopędny i przeciwcukrzycowy tylko w połączeniu z innymi surowcami. Liście borówki czernicy wchodzą w skład mieszanki Diabetosan.

269

Postacie leku. Dec. Fruct. Myrtilli — 1—2 łyżki owoców na szklankę gorącej wody (gotować 5—7 min, przecedzić), pić 1/4—1/2 szklanki 2— 3 razy dz. po posiłkach jako antidiarrhoicum; stosować ewentualnie do płukanek. Dec. Fol. Myrtilli — ½ łyżki liści na 1/2—2/3 szklanki wody (gotować 5 min) podawać małym dzieciom ½ łyżki w początkach biegunki; dla niemowląt ½ łyżki odwaru w mleku (w razie potrzeby można dawkę zwiększyć). W cukrzycy stosować w postaci mieszanki wraz z innymi surowcami, np. Herb. Galegae, Fol. Juglandis, Peric. Phaseoli, Fol. Menyanthidis, Rad. Inulae, Rad. Cichorii, Sem. Sinapis albae. YACCINIUM YIT1S IDAEA — BORÓWKA BRUSZNICA

Ang. Cowberry; franc. Airelle rougue; niem. Preisselbeere; ros. Brusnika. Występowanie. W strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej; w Polsce powszechnie w lasach iglastych. Surowce. Liść borówki brusznicy — Folium Vitis idaeae; owoc borówki brusznicy — Fructus Vitis idaeae. Główne związki. Liście zawierają 5—7% glikozydów fenolowych (m.in. arbutyna, metyloarbutyna), garbniki ok. 5—8% (mieszanina związków pirogalolowych i pirokatechinowych), flawonoidy do 0,8% (m.in. hiperozyd, izokwercytyna), kwasy organiczne (m.in. kw. chinowy), sole mineralne (m.in. dużo magnezu). W owocach znajdują się kwasy organiczne (m.in. kw. jabłkowy, kw. benzoesowy), witaminy (m.in. wit. A1 i C), antocyjany, pektyny, garbniki ok. 0,25%, związki cukrowe. Działanie. Liście — urodesinficiens, antiphlogisticum, adstringens; owoce — dieteticum. Liście borówki brusznicy zwiększają nieznacznie ilość wydalanego moczu (diureticum) oraz jonów sodowych i chlorkowych (salureticum), również działają bakteriobójczo w drogach moczowych. W zasadowym środowisku moczu następuje hydroliza arbutyny oraz pokrewnych glikozydów i uwalnianie hydrochinonu, który jest związkiem silnie bakteriobójczym wobec drobnoustrojów chorobotwórczych występujących w drogach moczowych. Działanie ściągające nie jest zbyt silne, gdyż liście zawierają względnie mało garbników i w biegunkach zakaźnych nie dorównują sile działania Rhiz. Tormentilla, Rhiz. Bistortae lub Cort. Quercus. Surowiec hamuje w pewnym stopniu rozwój drobnoustrojów jelitowych, a co istotne, ma równocześnie korzystny wpływ na błony śluzowe i naczynia włosowate, zmniejsza stan zapalny oraz przepuszczalność ścian drobnych naczyń krwionośnych w przewodzie pokarmowym.

270

Owoce borówki brusznicy działają regulujące na czynności trawienne i należy je raczej traktować jako środek dietetyczny i odżywczy, a nie typowo leczniczy. Zastosowanie. Jako środek bakteriobójczy w nieżytach i stanach zapalnych dróg moczowych, wywołanych przez drobnoustroje patogenne, również przez L-formy bakterii (pozbawione ściany komórkowej i dlatego niewrażliwe na szereg antybiotyków, m.in. na penicylinę). Pomocniczo — w kamicy moczanowej, gdy towarzyszy jej zakażenie. Podczas przyjmowania wyciągów z surowca powinien być utrzymywany zasadowy odczyn moczu w granicach wartości pH = 7,0—7,8. Pomocniczo i tylko w połączeniu z innymi ziołami stosuje się liście borówki brusznicy w nieżytach, wzdęciach, mało nasilonych biegunkach i przy nieznacznych krwawieniach w jelitach. Zespół garbników z omawianego surowca wchodzi w skład tabl. Idalbina. Postacie leku. Dec. Fol. Vitis idaeae — 11/2 łyżki liści na szklankę wody (gotować 2 min, przecedzić), pić 1/3—1/2 szklanki 2—3 razy dz. jako łagodne adstringens i antiphlogisticum. Jako środek moczopędny i odkażający drogi moczowe wraz z innymi ziołami, np. z Fol. Uvae Ursi, Herb. Equiseti, Rhiz. Agropyri, Herb. Asperulae, Fol. Betulae, Herb. Solidaginis lub Peric. Phaseoli. Zespół garbników jako kompleks białkowy — tabl. Idalbina o działaniu przeciwbiegunkowym i przeciwzapalnym, dawki 3—4 razy dz. po 1—2 tabl. VALERIANA OFFICINALIS — KOZŁEK LEKARSKI

Ang. Valerian; franc. Valeriane officinale; niem. Echter Baldrian; ros. Waleriana lekarstwiennaja. Występowanie. Niemal w całej Europie oraz w Azji i Ameryce Północnej, w Polsce spotykana w stanie dzikim, jest również uprawiana na znaczną skalę. Roślina stanowi gatunek zbiorowy, z którego wyróżniono liczne podgatunki oraz tzw. gatunki mniejsze. Surowiec. Korzeń kozłka — Radix Valerianae. Główne związki. Irydoidowe trójestry zwane walepotriatami ok. 0,5% (m.in. waltrat, acewaltrat, dwuhydrowaltrat), olejek eteryczny do 2% (m.in. estry borneolu z kw. izowalerianowym, terpeny, seskwiterpeny, dwuterpeny), alkaloidy terpenowe (m.in. walerynina, aktynidyna), związki poliacetylenowe, kwasy organiczne, trójterpeny (m.in. walerozyd A). Działanie. Sedativum, spasmolyticum. Korzenie kozłka są typowym środkiem uspokajającym, działającym tłumiąco na stany emocjonalne i na sferę motoryczną w ośrodkowym układzie nerwowym. U osób znajdujących się w równowadze nerwowej wpływ surowca na ośrodki

271

mózgowe jest b. mały, natomiast u osób ze wzmożoną pobudliwością działa silnie uspokajająco. Działanie to jest jednak dość nieregularne, ponieważ zależy w znacznym stopniu od obecności walepotriatów, które jako związki estrowe są mało trwałe i łatwo ulegają rozkładowi. O wiele trwalsza jest wyizolowana, oczyszczona mieszanina walepotriatów, mająca właściwości uspokajające i łagodnie psychotropowe. Liczne badania walepotriatów wykazały, że są one zdolne zmniejszać spontaniczną aktywność ruchową, bez znoszenia zdolności koordynacyjnych, oraz znacząco osłabiać stany niepokoju, uczucia strachu i zagrożenia, a nawet agresywności. Wyciągi z korzeni kozłka działają również przeciwskurczowo, zmniejszają napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego, dróg moczowych i żółciowych oraz obwodowych naczyń krwionośnych. Zastosowanie. Jako środek uspokajający w stanach napięcia nerwowego, w uczuciu niepokoju, rozkojarzeniu, zmniejszonej koordynacji ruchowej, trudnościach w zasypianiu, obsesjach, w urojonym uczuciu zagrożenia. Również w niektórych dolegliwościach spowodowanych zaburzeniami czynnościowymi, np. przyspieszonym biciu serca na tle nerwowym, bólu głowy, pulsowaniu w skroniach, a nawet w lekkich zawrotach głowy i zaburzeniach naczynioruchowych skóry. Jako środek przeciwskurczowy stosuje się w nerwicach wegetatywnych oraz pomocniczo w stanach skurczowych przewodów żółciowych, pęcherzyka żółciowego, moczowodów oraz obwodowych naczyń krwionośnych. Surowiec służy do otrzymywania przetworów galenowych oraz jest składnikiem granulatu Nervogran i mieszanek ziołowych Cardiosan i Nervosan, natomiast wyciąg wchodzi w skład preparatów Neospasmina, Nervosol i Passispasmin. Mieszanina walepotriatów jest cennym, bezpiecznym lekiem geriatrycznym, zalecanym w zaburzeniach równowagi nerwowej (neurodystonia), załamaniu nerwowym (prostratio nervosa), psychonerwowej manii chodzenia (tasikinesia) wraz z objawami napięcia (tensio), lęku (angor), podniecenia (excitatio) i pobudzenia (agitatio). Również w trudnościach adaptacyjnych do środowiska, zaburzeniu rytmu dobowego oraz zmniejszeniu zdolności do koncentracji. Ponadto w upośledzeniu czynności i dyskinezji przewodu pokarmowego, w nerwicach narządów wewnętrznych (neurosis), w zaburzeniach neurowegetatywnych w okresie przekwitania (climacterium), a nawet objawowo w stwardnieniu mózgu (sclerosis cerebri). Postacie leku. Tinct. Valerianae — dawki 30—60 kropli 2—4 razy dz.; Tinct. Valerianae aetherea, dawki 20—30 kropli 3 razy dz. (ze wzglądu na obecność eteru działa silniej na ośrodkowy układ nerwowy); Intr. Valerianae (stabilizowany intrakt ze świeżych organów podziemnych kozłka) — dawki

272

20—60 kropli 3 razy dz.; zawiera więcej walepotriatów niż nalewka, wobec czego działa silniej uspokajająco. Mieszanina walepotriatów — prep. Valmane (RFN) — draż. 50 mg; dawki 1—2 draż. 3 razy dz. przez 3—4 tygodnie. VERATRUM ALBUM — CIEMIĘŻYCA BIAŁA

Ang. White Hellebore; franc. Veratre blanc; niem. Weisser Germer; ros. Czemierica biełaja. Występowanie. W górskich rejonach Europy i Syberii; w Polsce pod ochroną; surowiec jest importowany. Surowiec. Kłącze ciemiężycy — Rhizoma Veratri; równowartościowy surowiec otrzymuje się z Veratrum lobelianum — Ciemięży-ca zielona. Główne związki. Liczne alkaloidy o budowie sterolowej lub zbliżonej w ilości 1,2—1,6% (m.in. trójestry alkamin — protoweratryna A i B), inne składniki nie mają znaczenia. Działanie. Hypotonicum. Wyciągi z surowca obniżają znacznie ciśnienie tętnicze krwi, porażają ośrodek naczynioruchowy w rdzeniu przedłużonym, drażnią odpowiednie receptory obwodowe, rozszerzają nieznacznie tętnice obwodowe, zwiększają objętość wyrzutową serca i zwalniają jego czynność. Zewnętrznie nalewka z kłączy ciemiężycy działa insektobójczo, zwłaszcza na wszy głowowe i łonowe. Działanie uboczne. Dość często występuje ślino-tok, nudności, wymioty, zawroty głowy, ogólne osłabienie, nadmierna hipotonia. Wysokie dawki powodują blok serca, porażenie-oddechu i zapaść. Zastosowanie. W rzucawce porodowej (eclampsia) i w stanach przedrzucawkowych oraz w nagłych dużych zwyżkach ciśnienia tętniczego, pomocniczo w ostrym lub podostrym nadciśnieniu pochodzenia nerkowego lub w nadciśnieniu złośliwym. Przeciwwskazania. Zatrucie glikozydami kardiotonicznymi, podciśnienie, zwężenie aorty i nerwiak przyzwojowy (phaeochromocytoma), ponadto ostrożność powinna być zachowana podczas leczenia chinidyną, w przewlekłej mocznicy, zawale mięśnia sercowego i zaburzeniach krążenia mózgowego. Zastosowanie w homeopatii. 1. Osłabienie krążenia z zapaścią. Dotyczy to nie tylko zapaści naczynioruchowych na tle nerwicowym, lecz również zapaści na tle osłabienia krążenia obwodowego oraz chorób serca; 2. Cholera i choleryna oraz różne zakaźne biegunki, w przebiegu których występują zapaści lub stany przedzapaściowe; 3. Zabu-

273

rżenia miesiączkowania na tle zaburzeń naczynioruchowych i regulacji ciepła; 4. Manie o różnych podłożach, a więc psychoza położnicza, otępienie starcze, halucynacje oraz depresje. Postacie leku. Tinct. Veratri — przeciętnie 10—20 kropli w kieliszku wody 1—3 razy dz. po jedzeniu. Należy często kontrolować ciśnienie krwi. Korzystniejsze jest stosowanie (pod ścisłą kontrolą lekarską) standaryzowanych preparatów zawierających czysty alkaloid protoweratrynę A lub A + B: prep. Tensatrine (WRL), tabl.; prep. Puroverin (Szwajcaria) — draż. i amp. VERONICA OFFICINALIS — PRZETACZNIK LEŚNY

Ang. Speedwell; franc. Veronique officinale; niem. Ehrenpreis. Występowanie. W całej Europie i częściowo na Syberii, w Polsce powszechnie ha nizinach. Surowiec. Ziele przełącznika leśnego — Herba Veronicae. Główne związki. Garbniki, substancja goryczowa, ślady olejku eterycznego, aukubina, saponina, kwasy organiczne, cukry redukujące, sole mineralne. Działanie. Stomachicum, expectorans, depurativum. Wyciągi z surowca nieznacznie pobudzają wydzielanie soku żołądkowego (goryczki), mają słabe właściwości zapierające, przeciwzapalne i przeciwbakteryjne (garbniki, aukubina). Nieco energiczniej zwiększają ilość wydalanego moczu i wraz z nim usuwają z organizmu szkodliwe produkty przemiany materii (depurativum); Najbardziej uchwytne jest działanie wykrztuśne (saponiny), które jednak nie dorównuje działaniu innych typowych surowców z grupy expectorantia. Zewnętrznie jest stosowany jako przyspieszający gojenie ran i uszkodzeń naskórka ze wzglądu na działanie bakteriobójcze, przeciwzapalne i lekko ściągające, zbliżone do Fol. Plantaginis. Zastosowanie. W przewlekłych zaburzeniach trawiennych objawiających się brakiem apetytu, bólem brzucha, wzdęciem, nieregularnym wypróżnianiem i niedostatecznym przyswajaniem pokarmów, zwłaszcza u osób starszych. Również jako środek ogólnie odtruwający oraz wykrztuśny w suchym kaszlu, dolegliwościach płucnych początkach dychawicy oskrzelowej. Zewnętrznie do obmywania ran, swędzącej wysypki, trudno gojących się wrzodów, liszai, oparzeń I stopnia; również do irygacji w upławach i do obmywań w świądzie sromu. Surowiec ma zastosowanie wyłącznie jako składnik mieszanek ziołowych. Postacie leku. Jako expectorans, np. wraz z Fol. Farfarae, Rad. Glycyrrhizae, Herb. Thymi, Fl. Malyae, Rad. Primulae,

274

Rad. Symphyti, Fruct. Anisi, Fol. Althaeae; jako depurativum, np. wraz z Herb. Solidaginis, Fol. Betulae, Herb. Asperulae, Rad. Bardanae, Herb. Hyssopi, Herb. Polygoni avicularis, Herb. Equiseti; jako stomachicum, np. wraz z Rhiz. Calami, Rad. Inulae, Rad. Taraxaci, Fol. Menthae pip., Herb. Cnici bened., Rad. Archangelicae. Zewnętrznie — Dec. Herb. Veronicae — 11/2 łyżki ziela na szklanką wody (gotować 5 min, przecedzić), do okładów, irygacji; korzystnie wraz z Fl. Calendulae, Fol. Juglandis, Cort. Fraxini. Y1BURNUM OPULUS — KALINA KORALOWA

Ang. Guelder Rose; franc. Sureau d’eau; niem. Gemeiner Schneeball; ros. Kalina obyknowiennaja. Występowanie. W Europie i półn. Azji; w Polsce w lasach, zaroślach, również hodowana. Surowiec. Kora kaliny koralowej — Cortex Viburni opuli. Główne związki. Garbniki pirokatechinowe 2—3%, nieokreślona substancja spazmolityczna, D,L-katechina, trójterpeny (m.in. kw. oleanolowy), fitosterole (m.in. β-sytosterol), olejek eteryczny 0,1—0,3%, związek kumarynowy skopoletyna, sole mineralne. Działanie. Spasmolyticum, sedativum. Surowiec wywiera działanie przeciwskurczowe, obniża niemal wybiórczo napięcie mięśnia macicy oraz znosi uczucie bólu. Jest również w stanie zahamować niezbyt nasilone krwawienia z narządów rodnych, a nawet zmniejszyć niebezpieczeństwo poronienia. Kora kaliny koralowej jest uważana za specyficzne sedativum uterinum. Zastosowanie. W bolesnych kurczach macicy, zaburzeniach miesiączkowania (dysmenorrhoea), dodatkowych krwawieniach w okresie przekwitania, predyspozycji do przedwczesnego porodu lub do poronienia, również w poronieniu zagrażającym (abortus imminens). Surowiec służy do otrzymywania Extr. Viburni opuli fluidum, wyciąg gęsty wchodzi w skład czopków Hemorol. Zastosowanie w homeopatii. 1. Spastyczne zaburzenia miesiączkowania z charakterystycznym bólem: ból rozpoczyna się w plecach, otacza lędźwia, umiejscawia się w macicy, gdzie kończy się kurczem. Ból ten uniemożliwia spokojne siedzenie i leżenie; 2. Poronienia zagrażające przy wyżej opisanych bólach; 3. Kurcze łydek podczas ciąży; 4. Neuralgie z atakami nerwowymi; 5. Ostre bóle pleców, lędźwi i podbrzusza ciągnące w dół i umiejscawiające się na przedniej stronie ud. Występują poza miesiączką, lecz przypominają bóle miesiączkowe. Postacie leku. Dec. Cort. Viburni opuli — 1/2—2/3 łyżki kory na szklankę gorącej wody (gotować 5 min, przecedzić), pić

275

1—3 łyżki po jedzeniu. Odwar jest przestarzałą formą leku, częściej stosuje się surowiec w recepturowych mieszankach ziołowych. Extr. Viburni opuli fluidum — 20—50 kropli w kieliszku wody 2—3 razy dz. po jedzeniu; nie należy przekraczać dawki 3 g jednorazowo, 8 g dz. Przetwór ten zawiera wszystkie związki czynne surowca. VINCA MINOR — BARWINEK MNIEJSZY

Ang. Common Perivinkle; franc. Pervenche mineure; niem. Kleines Immergrün; ros. Barwinok małyj. Występowanie. W środk. i płdn. Europie, na Kaukazie; w Polsce na nizinach w zaroślach i lasach, dość często uprawiany. Surowiec. Ziele barwnika mniejszego — Herbu Vincae minoris (służy do izolowania alkaloidów). Główne związki. Mieszanina około 30 alkaloidów, które dzieli się na 4 grupy; najważniejsza jest grupa A (m.in. winkamina, wincyna, winkanoryna); ponadto flawonoidy, trójterpeny, garbnik oraz inne składniki nie mające znaczenia leczniczego. Działanie. Spasmolyticum, hypotonicum. Alkaloidy barwnika mniejszego, zwłaszcza winkamina i jej półsyntetyczne pochodne, mają niemal wybiórcze działanie przeciwskurczowe na ściany obwodowych naczyń krwionośnych, w szczególności na naczynia mózgowe i w pewnym stopniu na naczynia macicy. Pod ich wpływem zmniejsza się. napięcie mięśniówki naczyń i opory w przepływie krwi; następuje łagodne, uchwytne obniżenie ciśnienia bez jakiegokolwiek ujemnego wpływu na serce. Szczególnie ważne jest polepszenie krążenia mózgowego, które początkowo występuje w obrębie drobnych naczyń mózgowych, a następnie obejmuje istotę szarą. U osób w wieku podeszłym z postępującą miażdżycą i skłonnością do zakrzepów, po podaniu winkaminy, obserwowano nie tylko lepsze ukrwienie i doprowadzenie niezbędnej ilości tlenu do tkanek mózgowych, ale także poprawę niektórych funkcji intelektualnych, np. pamięci, zdolności do koncentracji, łatwości zasypiania. W celu osiągnięcia dobrych efektów stężenie winkaminy we krwi powinno wynosić 0,2—0,5 μg/ml. Winkamina działa również korzystnie na drobne naczynia oczne i uszne. Ostatnio stwierdzono, że omawiany alkaloid, oprócz działania na naczynia macicy, pobudza mięsień macicy w sposób zbliżony w pewnym stopniu do alkaloidów sporyszu. Działanie uboczne. Po dawkach leczniczych bardzo rzadko występuje brak łaknienia i nudności oraz mało nasilony ból kończyn i odbytu w obrębie miejsc z żylakami. Zastosowanie. Zespół alkaloidów barwnika lub winkamina i jej półsyntetyczne pochodne stosuje -się w przewlekłych

276

lekkich postaciach nadciśnienia tętniczego, nerwicach wegetatywnych, zastojach żylnych, skłonności do zakrzepów, żylaków i zarostowego zapalenia żył w kończynach. W tych przypadkach korzystnie jest łączyć z wyciągami z Anth. Arnicae, Fl. Hippocastani, Inflor i Fruct. Crataegi lub z odpowiednimi preparatami z tych surowców. Ważniejsze jest zastosowanie winkaminy lub jej pochodnych w zaburzeniach krążenia mózgowego (np. encefalopatia nadciśnieniowa, zważenie tętnicy szyjnej, uraz czaszki), zwłaszcza spowodowanych postępującą miażdżycą mózgową, zapaleniem naczyń mózgowych, a nawet zakrzepem i wylewem podpajęczynówkowym. Ponadto w niektórych przypadkach okulistycznych (np. retinopatia miażdżycowa, zwyrodnienie barwnikowe siatkówki), w zaburzeniach słuchu pochodzenia naczyniowego, chorobie Meniere'a, niewydolności naczyń wieńcowych serca (łącznie z flawonoidami z Inflor. Crataegi) i ostatnio w praktyce położniczoginekologicznej (krwawienia hipotoniczne, niedostateczna inwolucja macicy po porodzie). Przeciwwskazania. Zaawansowana ciąża, znaczne zwiększenie ciśnienia śródczaszkowego. Postacie leku. Mieszanina alkaloidów barwnika mniejszego — prep. Winkapan (LRB) tabl. 0,01 g; alkaloid winkamina — prep. Devincan (WRL) — tabl. i amp.; Pervincamin (RFN) — tabl. i amp.; prep. Winkametrin (ZSRR) — amp. domięśniowo, szczególnie zalecany w przypadkach położniczo-ginekologicznych; półsyntetyczne pochodne winkaminy — prep. Cavinton (WRL) — tabl. i amp., stosowany w poważnych zaburzeniach krążenia mózgowego. VIOLA TRICOLOR — FIOŁEK TRÓJBARWNY

Ang. Wild Pansy; franc. Pensee sauvage; niem. Feldstiefmütterchen; ros. Fiałka trochcwietnaja. Występowanie. W Europie i Azji w strefie klimatu umiarkowanego; w Polsce pospolity. Znane są liczne typy morfologiczne oraz odmiany ogrodowe. Surowiec. Ziele fiołka trójbarwnego (bratki) — Herba Violae tricoloris (Herba Jaceae). Niekiedy surowca dostarcza również Viola arvensis — Fiołek polny. Główne związki. Flawonoidy (m.in. rutyna, kwercetyna), antocyjany (m.in. wiolanina, 3-glukozyd delfinidyny i peonidyny), karotenoidy (m.in. wiolaksantyna, (3-kafoten), saponina, śluz, garbnik, olejek eteryczny ok. 0,01%, sole mineralne do 11%. Działanie. Diureticum, depurativum, vasotonicum, expectorans. Ziele bratków zwiększa ilość wydalanego moczu i wraz z nim ilość szkodliwych produktów przemiany materii. Jest to

277

działanie ogólnie odtruwające, szczególnie skuteczne w przewlekłych chorobach na tle metabolicznym, np. w gośćcu, skazie moczanowej i niektórych dermatozach. Równie cenne jest, wywierane przez rutynę, działanie na mikrokrążenie krwi, obejmujące letniczki przedkapilarne, właściwe włośniczki i naczynia żylne pokapilarne. Flawonoid ten należy do grupy witaminy P i oprócz działania uszczelniającego na ściany drobnych naczyń, ma wpływ na szereg procesów oksydoredukcyjnych w organizmie i na przemianą materii w komórkach. Wykazuje synergiczne działanie z witaminą C. Wyciągi z surowca drażnią błony śluzowe górnych dróg oddechowych (saponina), ułatwiają odkrztuszanie, wzmagają sekrecję śluzu i przywracają ruchy nabłonka rzęskowego. Po podaniu większych dawek bratków obserwowano nieznaczne działanie napotne i przeczyszczające. Zastosowanie. Jako środek moczopędny i ogólnie odtruwający, w zaburzeniach oddawania moczu, przewlekłych stanach zapalnych dróg moczowych, skłonności do kamicy moczowej, pomocniczo w nadciśnieniu tętniczym, gośćcu stawowym i mięśniowym (korzystnie łącznie z salicylanami, mieszanką ziołową Reumosan i granulatem Reumogran), uszkodzeniu nerek, np. przez chininę, kw. mlekowy, związki arsenu, sulfonamidy, niektóre antybiotyki. Ponadto w dermatozach na tle zaburzeń przemiany materii i nadwrażliwość, np. w trądziku młodzieńczym, wyprysku, liszaju rumieniowatym, wysypce polekowej i kontaktowej. Jako środek wzmacniający naczynia (zwykle w połączeniu z preparatami zawierającymi rutynę), w plamicy krwotocznej (purpura haemorrhagica) i polekowej, krwawieniach punkcikowych (haemorrhagia petechialis) spowodowanych uszkodzeniem ścian włośniczek, w retinopatii cukrzycowej, zapaleniu siatkówki i naczyniówki, wysięku podsiatkówkowym, obecności czerwonych krwinek w kale lub moczu wskutek mikrokrwawień jelitowych i nerkowych. Jako adiuvans w miażdżycy ogólnej, zwłaszcza w zmianach miażdżycowych w mózgu, również w celu ochrony wątroby (wraz z ziołami lub preparatami zawierającymi inozyt i cholinę). W niektórych przypadkach konieczne jest podawanie pozajelitowe pochodnych rutyny rozpuszczalnych w wodzie, np. w powikłaniach potransfuzyjnych, kapflarotoksykozach wywołanych przez leki przeciwzakrzepowe, w szoku anafilaktycznym, chorobie hemolitycznej noworodków, krwotokach mózgowych. Jako środek wykrztuśny stosuje się bratki wraz z innymi ziołami, np. Rad. Primulae, Fol. Farfarae, Fruct. Anisi, Fl. Malvae, Fl. Helianthi, Herb. Thymi, Rad. Symphyti. Przeciwwskazania. W wielopłytkowości (trombocytosis), zakrzepicy pourazowej (thrombosis posttraumatica) oraz zaawansowanej miażdżycy w wieku starszym; wskazana

278

ostrożność ze względu na przedłużanie przez rutynę działania adrenaliny na naczynia i możliwość niebezpieczeństwa agregacji trombocytów. Ziele bratków wchodzi w skład mieszanek ziołowych Degrosan i Rektosan, natomiast rutyna w skład preparatów Amifen, Kelicardina, Rutina, Rutinoscorbin, Rutisol, Rutophen, Scorbopyrin, Venacorn, Venescin, Wikalina. Postacie leku. Dec. Herb. Violae tric. — 2 łyżki ziela na 2 szklanki wody (gotować 5 min, odstawić na 10 min, przecedzić do termosu), pić porcjami w ciągu dnia jako diureticum i depurativum. Viola-fix — torebka na 2/3 szklanki wody, naparzać 5—10 min, pić 2—3 razy dz. Preparaty zawierające rutynę: Rutisol (Herbapol) — krople 1 ml = 20 mg rutyny; Rutina (Polfa) — draż. 20 mg rutyny; Rutinoscorbin (Polfa) — draż. 25 mg rutyny i 100 mg wit. C; Amifen (Polfa) — draż. zawierające rutynę, teobrominę i amid kw. fenyloetylooctowego (przeciwmiażdżycowy i w nadciśnieniu tętniczym); Venoruton (RFN) — kaps., draż., krople, maść, amp. zawierają rozpuszczalny w wodzie O-(βhydroksyetylo)-rutynozyd, wskazania jak dla innych preparatów zawierających rutynę. VISCUM ALBUM — JEMIOŁA POSPOLITA

Ang. Mistletoe; franc. Gui commun; niem. Mistel; ros. Omiela biełaja. Występowanie. Na znacznych obszarach Europy i Azji; w Polsce powszechnie jako pasożyt na drzewach liściastych i sośnie. Surowiec. Ziele jemioły — Herba Visci. Główne związki. Flawonoidy (m.in. kwercetryna), aminy (m.in. cholina, acetylocholina, histamina), trójterpeny (m.in. kw. oleanolowy), kwasy organiczne (m.in. kw. kawowy), glikoproteiny oraz 0,05—0,1% wiskotoksyny. Działanie. Hypotonicum, cardiosedativum. Wyciągi z ziela jemioły obniżają nieznacznie ciśnienie krwi wskutek bezpośredniego działania na serce (lecz nie poprzez ośrodkowy układ nerwowy). Stwierdzono, że bodźce wpływające hamująco na serce uzyskują przewagę nad bodźcami pobudzającymi jego czynność. Następuje osłabienie krążenia krwi wskutek zmniejszenia napięcia ścian naczyń krwionośnych i w konsekwencji obniżenie ciśnienia tętniczego krwi. Dotychczas nie ustalono, czy działanie hipotoniczne należy przypisać substancjom rozpuszczalnym w wodzie (flawonoidy, aminy), czy też nie znanemu dotychczas związkowi. Znajdujące się w surowcu glikoproteiny i wiskotoksyna nie rozpuszczają się w wodzie i brak ich w naparze lub odwarze, ponadto nie ulegają one resorpcji w przewodzie pokarmo-

279

wym. Silne działanie cytotoksyczne i nekrotyczne wymienionych związków następuje jedynie po bezpośrednim wstrzyknięciu do guza nowotworowego. Zastosowanie. W przewlekłych i nieznacznych zwyżkach ciśnienia krwi, zmianach ciśnienia krwi pod wpływem bodźców psychicznych, w przyspieszeniu rytmu serca, również w okresie przekwitania i pomocniczo w postępującej miażdżycy. Także jako adiuvans w zbyt obfitych krwawieniach miesiączkowych oraz z nosa. Surowiec wchodzi w skład mieszanek ziołowych Sklerosan i Cardiosan, wyciąg wchodzi w skład kropli Neocardina. Ze świeżego ziela jemioły przyrządza się Intr. Visci. Postacie leku. Intr. Visci — 20—40 kropli w kieliszku wody 2—3 razy dz. między posiłkami. Napar jest przestarzałą formą leku, natomiast skuteczniej działa sok ze świeżego ziela w postaci prep. Viscysat Bürger (RFN), jako antihypertonicum. Ziele jemioły wykazuje synergizm ze związkami czynnymi zawartymi w Inflor. Crataegi, Anth. Arnicae, Herb. Comrallariae i Fl. Hippocastani. ZEA MAYS — KUKURYDZA ZWYCZAJNA

Ang. Małże; franc. Mais; niem. Mais; ros. Kukuruza. Występowanie. W Ameryce Środkowej, powszechnie uprawiana w strefie klimatu umiarkowanego i gorącego. Surowiec. Znamię kukurydzy wraz ze słupkiem — Stigma Maydis. Główne związki. Olejek eteryczny 0,1—0,2%, związki saponinowe do 3%, garbniki pirokatechinowe do 4,15%, żywice około 2,3%, cukry redukujące 4,15%, alantoiną, glikozyd goryczowy, fitosterole (m.in. βsytosterol), witamina K3, sole mineralne ok. 6,4% (m.in. krzemionka). Działanie. Diureticum, cholagogum, antidiabeticum Znamiona kukurydzy zwiększają nieznacznie wydalanie moczu, wywierają również swoiste działanie przeciwzapalne w drogach moczowych, zwłaszcza na pęcherz (krzemionka alantoiną). Mają też korzystny wpływ na wątrobę i drogi żółciowe, gdyż nie tylko zwiększają wytwarzanie żółci, lecz także ułatwiają jej przepływ do dwunastnicy. Stwierdzono, że po podaniu odwaru z surowca zmniejszyła się lepkość samej żółci, jej ciężar właściwy oraz zawartość bilirubiny. Obserwowano również korzystne zmiany we krwi: podwyższenie poziomu protrombiny i nieznaczne, lecz uchwytne zwiększenie krzepliwości (witamina K3). Działanie przeciwcukrzycowe znamion kukurydzy, znane empirycznie od dawna, zostało potwierdzone w badaniach klinicznych.

280

Zastosowanie. Jako środek moczopędny i w pewnym stopniu przeciwzapalny stosuje się. w zaburzeniach oddawania moczu, zapaleniu miedniczek nerkowych (pyelitis) i pęcherza (cystitis), w obrzękach spowodowanych niewydolnością krążenia i nerek, pomocniczo i z dobrym skutkiem w kamicy moczanowej i fosforanowej, w albuminuri, chorobie reumatycznej oraz w skazie moczanowej. Jako środek żółciopędny w zastoju żółci, pomocniczo w kamicy żółciowej, zapaleniu wątroby. Ponadto jako adiuvans w początkowym stadium cukrzycy, w otyłości oraz w niedoborze protrombiny we krwi (hypoprothrombinaemia). Brak przeciwwskazań. W medycynie ludowej znamiona kukurydzy są stosowane jako zwiększające popęd płciowy i regulujące miesiączkowanie, gdyż prawdopodobnie zawierają specyficzne hormony. Postacie leku. Dec. Stigm. Maydis — 2—3 łyżki znamion na 2—21/2 szklanki ciepłej wody (gotować 3 min pod przykryciem, odstawić na 15 min, przecedzić), pić 1/2—2/3 szklanki 2—4 razy dz. między posiłkami jako diureticum i cholagogum. Częściej stosuje się surowiec jako składnik odpowiednich mieszanek ziołowych, np. przeciwcukrzycowej (m.in. z Herb. Galegae, Rad. Bardanae, Rhiz. Agropyri, Fal. Myrtilli, Fol. Juglandis, Fol. Salviae).

PIŚMIENNICTWO 1. Aikman L, Benn N., Błock I.: Natures Healing Arts. From Folk Medicine to Modern Drugs, Library of Congress, Washington 1977. — 2. Atlas areałów i resursów lekarstwiennych rastienij — SSSR, Moskwa 1976. — 3. Atlas lekarstwiennych rastienij SSSR. Goś. Izd. Med. Lit., Moskwa 1962. — 4. Benigni R., Capra C., Cattorini P. E.: Piante medicinali, Chimica, farmacologia e terapia. Milano 1962. — 5. Bezanger-Beauquesne L, Pinkas M., Totek M.: Les plantes dans la therapeutiąue modernę. Libr. Maloine, Paris 1975. — 6. Blacque-Belair A.: Dictionnaire medical clinique, pharmacologique et therapeutique. Libr. Maloine, Paris 1974. — 7. Böhm K.: Die Flavonoide. Arzneim. Forsch. 1959, 9, 539, 647, 778; 1960, 10, 54, 139, 188, 468, 547. — 8. Broun H.: HeilpflanzenLexikon für Ärzte und Apotheker. G. Fischer Verlag, Stuttgart 1968. — 9. Debuigne H.: Dictionnaire des plantes qui guerissent, Libr. Larousse, Paris 1972. — 10. Gammerman A. F., Grom 1. L: Dikorastuszczije lekarstwiennyje rastienija SSSR, Izd. „Medicina”, Moskwa 1976. 11. Gessner O., Orzechowski G.: Gift- und Arzneipflanzen von Mitteleuropa. Carl Winter, Universitatsverlag, Heidelberg 1974. — 12. Hartwell J. L.: Plants used against cancer. A sunrey — Lloydia 1967, 30, 379; 1968, 31, 71; 1969, 32, 79, 153, 247, 1970, 33, 97, 288; 1971, 34. 103, 204, 310, 386. — 13. Jordanów D., Nikolow P., Bojczinow A.: Fitoterapija. Izd. Medic. i Fizkult, Sofija 1973. — 14. Karpowicz W. N., Bespałowa E. I.: Farmakognozija. Izdat. „Medicina”, Moskwa 1977. — 15. Kohlmünaer S.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa 1977. — 16. Kollitsch P.: Homeopathie. Libr. Maloine,

281

Paris 1955. — 17. Kotukow G. N.: Kultiwowani i dikorosli likarski roslini. Wid. „Naukowa Eumka”, Kiiw 1971. — 18. Kresanek J., Krejca J.: Atlas lieciwych rostlin a leśnych płodów. Vyd. Osveta, Bratislava 1977. — 19. Kuemmerle H. P., Garrett E. R., Spitzy K. H.: Farmakologia kliniczna i farmakoterapia. PZWL, Warszawa 1976. — 20. Leclerc H.: Precis de Phytotherapie. Masson et Cię, Edit., Paris 1954. 21. Maszkowski M. D.: Lekarstwtennyje sriedstwa. Izdat. „Medicina”, Moskwa 1972. — 22. Muszyński J.: Ziołolecznictwo i leki roślinne. PZWL, Warszawa 1958. — 23. Osoł A., Pratt R., Altschule M. D.: The U.S. Dispensatory and Physicians Pharmacology. Ed. J. B. Lippincott Comp., Philadelphia 1965. — 24. Ożarowski A.: Biostymi-na, roślinna terapia tkankowa. RSW „Prasa”, Warszawa 1957. — 25. Ożarowski A.: Surowce roślinne, w: Yademecum Fitoterapii, Wyd. 3, WPLiS, Warszawa 1959. — 26. OżarowsW A.: Farmakodynamika surowców roślinnych. WPLiS, Warszawa 1960. — 27. Ożarowski A.; Przegląd roślin leczniczych, w: Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy. Wyd. l, PZWL, Warszawa 1976. — 28. Ożarowski A., Łańcucki J., Gąsiorowska K.: Leki roślinne. Warszawa 1978. — 29. Podbielkowski Z.: Słownik roślin użytkowych. PWRiL, Warszawa 1974. — 30. Rote Liste, Verzeichnis pharmazeutischer Spezialpriipa.rate. Ed. Cantor, Aulendorf 1976. 31. Schindler H.: Inhaltstoffe und Prafungsmethoden homoopatisch verwendeter Heilpflanzen. Ed. Cantor, Aulendorf 1955. — 32. Sfory F., Jirasek V.: Rośliny lecznicze. PWRiL, Warszawa 1976. — 33. Turowska I., CyuneJ £.: Rośliny nasienne. Wyd. Akad. Med., Kraków 1976. — 34. Yalnet J.: Aromatherapie. Libr. Maloine, Paris 1976. — 35. Valnet J.: Phytotherapie. Libr. Malołne, Paris 1976. — 36. Weiss R. F.: Beitrage żur Phytotherapie. Hippokrates 1956, 27, 46, 288, 314, 685j 1957, 28, 247, 384; 1959, 30, 32; 1960, 31, 41, 572; 1962, 33, 899.

Prof. dr hab. med. Jolanta Krupińska FARMAKODYNAMIKA WAŻNIEJSZYCH SUBSTANCJI ROŚLINNYCH ANTRAZWIĄZKI W niektórych surowcach roślinnych: w alonie (Aloë), korze kruszyny (Cort. Frangulae), owocach szakłaku pospolitego (Fr. Rhamni catharticae), korze szakłaku amerykańskiego (Cort. Rhamni purshianeae), liściach senesu (Fol. Sennae), kłączach rzewienia (Rhiz. Rhei) oraz innych, stwierdzono obecność biologicznie czynnych antrazwiązków. Trójpierścieniowe antrazwiązki, pochodne antracenu, działają przeczyszczające łagodniej (laxantia) lub silniej (purgantia). Działanie uzależnione jest od obecności grupy OH w pozycji 1 i 8, podstawnika w pozycji 3t 6, 9 oraz od liczby cząsteczek cukrów w glikozydzie. Im więcej cząsteczek cukrów, tym silniejsze jest działanie przeczyszczające, a także lepsza rozpuszczalność w wodzie. Najsilniej działają antrony i dlantrony, z aglikonów najczęściej występuje chryzofanol, reina, aloeemodyna, franguloemodyna. Antrazwiązki występują w postaci utlenionej (antrachinony), jako produkty o niższym stopniu utleniania (antrony, antranole) oraz w postaci związków dimerycznych (diantrony). W procesie redukcji antrachinonów do antranoli i antronów, związkami nietrwałymi są antrahydrochinony i ich tautomeryczne formy — oksyantrony. Antrazwiązki występują najczęściej w postaci glikozydów. Część cukrową stanowi glukoza lub ramnoza w pozycji 8, bardzo rzadko w pozycji 1. Ramnoza w pozycji 6 i glukoza w pozycji 8 mogą znaleźć się w tej samej cząsteczce. Ostatnio, w niektórych antraglikozydach znaleziono kwas szczawiowy w formie zestryfikowanej z cukrami. Antrazwiązki monomeryczne (monoantrony), np. chryzofanol — antron (l,8-dwuhydroksy-3-metyloantrachinon), występują w postaci glikozydowej lub wolnej w gatunkach Rheum, Rhamnus; aloeemodyna w postaci glikozydu w soku różnych aloesów. Emodyna, zwana również franguloemodyna (trójhydroksymetyloantrachinon), oraz kwas chryzofanowy (dwuhydroksy-

283

metyloantrachinon), jako połączenia glikozydowe są związkami spotykanymi w roślinach najczęściej. Do diantronów należy sennidyna A i B, reinodiantron, sennozyd A, B, C, D, palmidyna (chryzofanol-emodyno-diantron), reidyna i inne otrzymywane z Fol. Sennae lub Cort. Frangulae. Mechanizm działania przeczyszczającego antrazwiązków związany jest z ich farmakokinetyką, a przede wszystkim z eliminacją, biotransformacją oraz wydalaniem. Po doustnym podaniu szybkość przejścia antraglikozydów do jelita cienkiego uwarunkowana jest stopniem wypełnienia żołądka i czasem jego opróżnienia. Aglikony oraz glikozydy są, jak przypuszcza się, związkami trwałymi w pH 1—3. Jedynie glikozydy z Fol. Sennae być może pobudzają wydzielanie żołądkowe. Antrazwiązki, zależne od właściwości fizykochemicznych, ulegają w mniejszym lub większym stopniu wchłanianiu z błony śluzowej jelit. Pierwszym warunkiem absorpcji jest rozpuszczalność w soku jelitowym, a drugim — możliwość transportu przez ścianę jelita. Rozpuszczalność w wodzie dwuhydroksyantrachinonów i antronów przy pH 7,4 jest słaba. Jedynie reina i antron reiny są bardziej rozpuszczalne. Antraglikozydy, jak się przypuszcza, przechodzą bez zmian przez jelito cienkie. Ich słaba rozpuszczalność w wodzie i duża cząsteczka uniemożliwiają wchłanianie. Aglikony w jelicie cienkim, podane w tej postaci chemicznej lub uwolnione z glikozydów, po hydrolizie w obecności kwaśnego soku żołądkowego ulegają biotransformacji. Jak udowodniono w licznych pracach, w błonie śluzowej ściany jelit znajdują się układy enzymatyczne, które biorą udział w pierwszej fazie metabolizmu, a więc procesach utleniania, oraz drugiej fazie — sprzęgania z kwasem glukuronowym lub siarkowym. Biotransformacją w jelitach przebiega podobnie jak w wątrobie, lecz w porównaniu do niej mniej intensywnie ze wzglądu na mniejszą ilość enzymów. Wydaje się, że procesy utleniania i sprzęgania są dla antrazwiązków najważniejszymi drogami biotransformacji. Przypuszcza się, że te procesy są znacznie ważniejsze dla metabolizmu aglikonów niż glikozydów. Grupy fenolowe i hydroksylowe ulegają w ścianie jelit zwierząt doświadczalnych przede wszystkim sprzęganiu z kwasem glukuronowym oraz kwasem siarkowym. Byłby to proces odtruwania jeszcze przed wchłonięciem związku do krążenia. Słabe działanie przeczyszczające aglikonów związane jest nie tylko z utratą aktywnych cząsteczek na skutek wchłaniania z jelit, lecz również spowodowane metabolizmem w górnym odcinku jelita cienkiego.

284

Układy enzymatyczne mikroflory jelita grubego biorą udział w dalszej biotransformacji antrazwiązków. Antrachinony, antraglikozydy, glukuroniany ulegają hydrolizie, nitro- i azozwiązki oraz ketony ulegają redukcji, a kwasy karboksylowe — dekarboksylacji. W wyniku tego z antrachinonów lub odpowiednich antraglikozydów powstają antrony, diantrony, związki o silnym działaniu przeczyszczającym. Istnieją pewne różnice w działaniu poszczególnych substancji w zależności od rodzaju surowca roślinnego oraz budowy chemicznej, szybkości wchłaniania i czasu uwalniania czynnych połączeń. Niektóre antraglikozydy, jeśli zostaną przepisane w postaci mieszanki, np. strączki i liście senesu, mogą działać w stosunku do siebie synergistycznie. Roślinne środki drażniące jelito grube stosuje się doustnie, zwykle wieczorem. Niekorzystnym działaniem ubocznym antrazwiązków są częstokroć bolesne skurcze mięśniówki gładkiej narządów miednicy małej, zwłaszcza jelita grubego, przechodzące niekiedy w kolkę jelitową. Podanie niewielkich dawek leków o działaniu atropinowym znosi nadmierną kurczliwość jelita grubego. Omówienie najczęściej stosowanych środków roślinnych zawierających antrazwiązki znajduje się w rozdziale „Przegląd roślin leczniczych”. Kora kruszyny (Cort. Frangulae) z Rhamnus frangula działa nieco słabiej od senesu lub alony. Dłuższe stosowanie kruszyny nie wywołuje przyzwyczajenia. Jako lek o łagodnym działaniu przeczyszczającym jest stosowana głównie w przewlekłym zaparciu na tle atonii jelit. Kruszyna działa ponadto toksycznie na pasożyty jelitowe, np. na glisty i owsiki, wywiera też działanie moczopędne na skutek podrażnienia kłębuszków nerkowych przez wydzielany z moczem kwas chryzofanowy. Surowiec ten jest chętnie stosowany w pediatrii. Liście i owoce senesu (Fol. et Fr. Sennae) zawierają m.in. sennozydy A, B, C, D, które silniej od szakłaku drażnią jelito grube; działanie występuje po upływie 6—8 h od chwili podania. Tylko wyjątkowo mogą pojawić się skurcze jelita grubego lub kolka jelitowa. Dawka lecznicza liści wynosi 1—4 g w postaci naparu. Korzeń rzewienia (Rad. Rhei) z Rheum palmatum zawiera oprócz antrazwiązków również garbniki, wywierające działanie ściągające na błonę śluzową jelit. Rzewień może więc po wypróżnieniu powodować objawy zaparcia. Małe dawki korzenia rzewienia lub wyciągu wywierają działanie zapierające, natomiast większe dawki — przeczyszczające. Alona (stężały sok z liści różnych gatunków aloesu) w zależności od gatunku surowca zawiera liczne antrazwiązki, wśród nich charakterystyczną aloinę oraz aloinozydy. Alona ma bardzo gorzki smak i najczęściej stosowana jest w postaci

285

pigułek. Ze wszystkich środków przeczyszczających alona najsilniej drażni zakończenia nerwowe błony śluzowej jelita grubego, powoduje przekrwienie, wzmaga kurczliwość mięśni gładkich narządów w obrąbie miednicy małej (np. macicy), może więc wzmagać krwawienia miesięczne, powodować poronienia lub przedwczesny poród. Działanie przeczyszczające aloesu następuje po 8—12 h od chwili podania. Dawka alony wynosi 0,05—0,5 g zależnie od wieku, natomiast aloiny 0,025 g. Wyciągi z aloesu wykazują uchwytne działanie przeciw-bakteryjne, przy czym szczególnie dużą aktywność in vitro obserwuje się w stosunku do prątków gruźlicy. Małe dawki aloesu 0,01—0,05 g ze wzglądu na gorzki smak pobudzają wydzielanie soku żołądkowego. Jest to korzystny objaw przy dyspepsji, atonii żołądka i jelit. Wyciągi, napary lub odwary z surowców roślinnych zawierających mieszaninę antrazwiązków działają leczniczo łagodniej i korzystniej niż wyizolowane pojedyncze związki chemiczne, które często wywołują bolesne skurcze jelitowe. Surowce roślinne zawierające antrazwiązki zapisywane są jako ziółka farmakopealne przeczyszczające (Species laxantes) lub ziołowe mieszanki przeczyszczające (Normosan, Normogran). Po zażyciu naparu z ziółek, w których skład wchodzą liście senesu lub kłącze rzewienia, może pojawić się brunatne lub czerwone zabarwienie moczu (jeśli ma on odczyn alkaliczny), o czym należy uprzedzić pacjenta. Antrazwiązki występujące w roślinach wykazują synergiczne względem siebie działanie, mogą również wykazywać w stosunku do innych leków działanie antagonistyczne, np. wobec garbników. Przeciwwskazaniami do stosowania antrazwiązków są stany zapalne jelita grubego, zapalenie wyrostka robaczkowego, niewydolność nerek i krążenia, guzy krwawnicze, daleko posunięta gruźlica, ciąża; względnym przeciwwskazaniem do podania antrazwiązków jest miesiączka. AZULENY

Azuleny są to węglowodory powstające podczas destylacji bezbarwnych prekursorów, jakimi są niektóre związki seskwiterpenowe, występujące w olejkach eterycznych. Najbardziej znanym azulenem jest chamazulen występujący w rumianku pospolitym (Matricaria chamomilla), krwawniku (Achillea millefolium), piołunie (Artemisia absinthium), rumianie szlachetnym (Anthemis noblis). Azuleny, występujące jako wolne związki, mają barwę błękitną, fiołkową lub zieloną. Według wielu autorów chamazulen i pokrewne mu związki mają zdolność hamowania aktywnej histaminy (lub utrudnia-

286

ją jej uwalnianie) i tym należałoby tłumaczyć przeciwuczuleniowe działanie azulenów. Inną charakterystyczną właściwością azulenów jest ich miejscowe działanie przeciwzapalne, jak również pobudzające fagocytozą, zmniejszające obrzęki ułatwiające naskórkowanie. Azuleny są stosowane miejscowo w przypadkach świądu, pokrzywki, w stanach ropnych, oparzeniach słonecznych, trudno ziarninujących ranach; również w przypadkach okulistycznych, laryngologicznych, ginekologicznych w postaci okładów, przymoczek, przemywań, maści, ciepłych kąpieli, płukań lub wlewów. Azuleny hamują również w pewnym stopniu rozwój gronkowców, paciorkowców i pałeczki okrężnicy, są więc stosowane jako wspomagające środki chemioterapeutyczne. Inny związek z grupy azulenów, mianowicie gwajazulen (obecnie otrzymywany syntetycznie), jest stosowany doustnie, miejscowo i pozajelitowe jako środek wspomagający leki przeciwhistaminowe w dychawicy oskrzelowej, w różnego typu schorzeniach uczuleniowych, w zapaleniu jelita grubego, w popromiennych zmianach skórnych, w świądzie skóry, w ziarnicy złośliwej. Mocz pacjentów przyjmujących gwajazulen przybiera barwą zieloną. Syntetyczny 1-izopropylo-5-metyloazulen (Azulol) działa silniej przeciwzapalnie od chamazulenu. Stosuje się go w postaci maści oraz domięśniowo w stanach zapalnych i schorzeniach uczuleniowych. FLAWONOIDY

Flawonoidy są związkami pochodnymi chromonu i mają właściwości zarówno witaminopodobne, jak i farmakologiczne. Ilość opisanych flawonoidów systematycznie wzrasta, osiągając w 1966 r. liczbę ponad 400 związków. Występują one w postaci połączeń z cukrami, jako heterozydy lub ich aglukony. Według większości autorów witamina P jest zespołem różnorodnych związków chemicznych, do których zalicza się przede wszystkim flawonoidy (rutyna, kwercetyna), niektóre pochodne kumarynowe i trójterpenowe, niektóre typy garbników (katechina) oraz niektóre leukoantocyjanidyny. Wyciągi ze skórek pomarańczy, cytryn, papryki zawierają oprócz rutyny również inne flawonoidy, jak narynginą i hesperydynę. Kwiat kasztanowca (Fl. Hippocastani) zawiera czynne flawonoidy pochodne kemferolu i kwercetyny, a w zielu fiołka trójbarwnego (Herb. Viola tricoloris) występuje flawonoid rutozyd (rutyna), rozkładający się do kwercetyny i dwu-

287

cukru rutynozy, ponadto związki saponinowe i antocyjaninowe. Flawonoidy obecne są w wielu innych surowcach roślinnych, omówionych w rozdziale „Przegląd roślin leczniczych”. Najbardziej znane są trzy flawonoidy: rutyna, kwercytyna i hesperydyna. Rutyna (rutozyd) jest otrzymywana na skalę przemysłową z kwiatów perełkowca (Fl. Sophora japonica) i z ziela gryki (Herb. Fagopyrum esculentum). Kwercetyna jest aglikonem rutyny. Znaczenie tych związków jako witamin jest bezsporne. Rutyna jako koferment oksydacyjny chelatuje jony miedzi, unieczynnia oksydazą niezbędną do procesu utleniania kwasu askorbowego do kwasu szczawiowego, czego wynikiem jest wzrost poziomu i przedłużenie działania witaminy C w tkankach. Ponadto rutyna inaktywuje dwa inne enzymy, zawierające w swej cząsteczce jon miedzi, a mianowicie hialuronidazę, depolimeryzującą spoiwo komórkowe, a więc rozklejającą śródbłonki naczyń włosowatych, oraz ceruloplazminę. Ze względu na udział w procesie oksydoredukcyjnym rutynę uznano za czynnik przeciwgnilcowy, współdziałający z witaminą C. Podanie łączne obu witamin znosi skutecznie objawy gnilca. Należy zaznaczyć, że ani rutyna, ani hesperydyna podane pojedynczo nie są w stanie zahamować objawów naczyniowych, spowodowanych niedoborem kwasu askorbowego. Mechanizm działania flawonoidów na kapilary nie jest dostatecznie wyjaśniony. Jak uprzednio wspomniano, flawonoidy hamują układ oksydoredukcyjny, blokują aktywność wielu enzymów ustrojowych, jak cholinesteraza, oksydazą ksantynowa, dekarboksylaza histydynowa, tyroksyna oraz dehydrogenaza kwasu glutaminowego. Przeprowadzone badania wykazały, że kwercetyna oraz rutyna, a być może również niektóre inne flawonoidy, mają hamować metabolizm amin katecholowych, in vivo poprzez kompetytywny antagonizm jednego z enzymów — katecholoortometylotransferazy (COMT). Na skutek przedłużenia farmakodynamicznego działania noradrenaliny i adrenaliny, flawonoidy miałyby pośrednio zmniejszać przepuszczalność śródbłonków kapilarnych. Nie jest wykluczony również ich bezpośredni wpływ skurczowy na kapilary. Flawonoidy zwiększają więc w mniejszym lub większym stopniu odporność ścian włośniczek, zmniejszają ich przepuszczalność, kruchość i łamliwość, przywracają im elastyczność. Rutyna i kilka innych flawonoidów, działając spazmolitycznie na mięśniówkę gładką większych naczyń, ułatwiają przyjęcie nadmiernych ilości krwi z uszczelnionego łożyska kapilarnego. Flawonoidy, poza działaniem naczyniowym, wywierają wiele ważnych działań farmakologicznych uzasadniających ich stosowanie.

288

Rutyna, podobnie jak niektóre inne flawonoidy, dodatnio wpływa na pracą mięśnia sercowego. Skurcze serca stają się wydatniejsze, a pojemność minutowa wzrasta. Flawonoidy działają korzystnie w przypadkach uszkodzenia mięśnia sercowego w przebiegu zatrucia chloroformem, chinidyną, uretanem etylowym, neoarsfenaminą. Stwierdzono, że w przypadku zatrucia alkoholem metylowym ratyna i jej aglukon kwercetyna działają odtruwające, jeśli grupa OH w położeniu 7 nie jest zablokowana żadnym podstawnikiem. Działanie odtruwające związane jest więc ściśle z budową chemiczną flawonoidów. W zatruciu mięśnia sercowego, spowodowanym nadmiernym nagromadzeniem kwasu mlekowego, oraz w hiperkaliemii rutyna i kwercetyna przywracają normalną pracę serca. Podobnie jak witamina B1 flawonoidy odgrywają rolę koenzymu, biorąc udział w przemianie węglowodanowej mięśnia sercowego. Niektóre flawonoidy wywierają korzystny wpływ w chorobie nadciśnieniowej, zwłaszcza u osób starszych z daleko posuniętą miażdżycą tętnic. Obserwacje kliniczne wykazały, że np. rutyna nie obniża ciśnienia krwi, reguluje jedynie przepuszczalność ścian naczyń kapilarnych w przypadku zagrażającego wylewu mózgowego. Ze względu na swój wpływ na kapilary flawonoidy działają przeciwzapalnie, przeciwuczuleniowo, zwłaszcza gdy są podane łącznie z kwasem askorbowym. Według niektórych klinicystów należy stosować je w schorzeniach reumatycznych. Przypuszcza się bowiem, że niedobory rutyny występują w przebiegu choroby gośćcowej. Flawonoidy należące do grupy flawonoli, np. rutyna, kwercetyna, kemferol, mirycetyna, hiperyna oraz niektóre flawony, np. hesperydyna i naringenina, wywierają działanie moczopędne. Surowce roślinne zawierające flawonoidy można stosować przez dłuższy czas w przewlekłych stanach zapalnych nerek. Jako pomocnicze leki moczopędne stosowane są najczęściej przetwory z liści mącznicy (Fol. Uvae ursi), liści brzozy (Fol. Betulae), ziela skrzypu (Herb. Equiseti), ziela rdestu ptasiego (Her. Polygoni avicularis), kwiatów bzu czarnego (Fl. Sambuci), ziela fiołka trójbarwnego (Herb. Violae tricoloris). Bliższe dane dotyczące działania farmakologicznego wymienionych surowców roślinnych — patrz rozdział „Przegląd roślin leczniczych”. Mechanizm działania moczopędnego jest różnorodny, np. niektóre z flawonoidów porażają mięśniówkę gładką, rozszerzają naczynia nerkowe, ułatwiając w ten sposób dopływ krwi do nerek; inne natomiast drażnią ścianki kanalików nerkowych lub utrudniają resorpcję zwrotną w kanalikach nerkowych. Wymienione surowce rutynowe wchodzą w skład mieszanek ziołowych o działaniu moczopędnym (Species diureticae).

289

Omawiane zioła działają moczopędnie, żółciopędnie oraz chronią miąższ wątroby przed szkodliwym wpływem różnych czynników. Związane to jest przeważnie z ich wpływem na włośniczki, zwłaszcza z działaniem spazmolitycznym. Przez obniżanie poziomu cholesterolu w osoczu flawonoidy opóźniają rozwój procesu miażdżycowego w naczyniach krwionośnych. Nie wyjaśnioną dostatecznie właściwością rutyny jest uchwytny jej wpływ hamujący na wzrost in vitro tkanki nowotworowej, związany przypuszczalnie z hamowaniem czynności hialuronidazy, jak również poliwalentnym hamowaniem komórkowych układów enzymatycznych. Stwierdzono doświadczalnie, że flawonoidy indukują działanie enzymów metabolizujących przez utlenianie niektórych związków rakotwórczych (karcynogenów), np. benzopirenu. Działanie farmakologiczne flawonoidów jest w znacznym stopniu uzależnione od rozpuszczalności w płynach ustrojowych, Flawonoidy, jako aglikony rozpuszczalne w lipidach, są na ogół bardziej toksyczne od odpowiednich glikozydów. Toksyczność flawonoidów i związków o cechach witaminy P jest mała. Z tego wzglądu chętnie są stosowane w leczeniu osób w starszym wieku. Flawonoidy z grupy izoflawonów mają słabe właściwości gestagenne. Opisano również hamowanie procesu rozrodczości u zwierząt w czasie dłuższego stosowania rutyny. Flawonoidy wykazują wpływ zapobiegawczy i ochronny przy naświetlaniu pierwiastkami promieniotwórczymi oraz wpływ leczniczy w przypadkach nadmiernego nasłonecznienia skóry. Wpływ spazmolityczny flawonoidów na mięśniówkę gładką wyraźnie uzależniony jest od ich struktury chemicznej, przy czym aglikony mają o wiele silniejsze działanie od glikozydów. Aktywność tych połączeń uwarunkowana jest obecnością wolnej grupy hydroksylowej w położeniu 3 oraz podwójnego wiązania pomiędzy węglem 2 a 3 w rdzeniu chromo-nowym kwercytyny. Podstawienie grupy fenylowej nie zmienia właściwości spazmolitycznych tych związków. Omawiając właściwości flawonoidów należy jeszcze wspomnieć o ich działaniu bakteriostatycznym. Rutyna nawet w dużych stężeniach nie hamuje wzrostu ani nie wpływa na tworzenie toksyn drobnoustrojów chorobotwórczych, natomiast kwercetyna wykazuje bakteriostatyczne działanie w stosunku do bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych (stężenie 0,075—0,1 ng/ml). Kwercetyna inaktywuje wytworzoną już botulinotoksynę, natomiast kwercetyna — czyli ramnozyd kwercetyny — jest mniej aktywna. Wiele flawonoidów, jak ramnetyna, fizetyna, oraz pokrewne im antocyjany hamują nieznacznie wzrost prątków gruźlicy. Siła działania bakterio-statycznego uzależniona jest od struktury chemicznej związku oraz od rodzaju drobnoustrojów. Na przykład kwercetyna i na-

290

ryngenina działają hamująco w doświadczalnych zakażeniach wirusowych, w przeciwieństwie do rutyny, która okazała się nieaktywna. Wskazaniami do stosowania flawonoidów są skazy krwotoczne pochodzenia naczyniowego, choroba nadciśnieniowa, zawał serca, dusznica bolesna, cukrzyca, miażdżyca, schorzenia uczuleniowe, jak katar sienny, pokrzywka, wstrząs anafilaktyczny, a także odmrożenia, pęcherzyca. W schorzeniach ocznych rutyna wykorzystywana jest w przypadkach uszkodzeń naczyń na skutek urazów mechanicznych toczącego się procesu chorobowego, powodującego zwiększoną kruchość i przepuszczalność kapilar. Próbowano stosować rutynę w schorzeniach siatkówki o różnej etiologii, a zwłaszcza w stanach zapalnych na tle cukrzycy. W czasie stosowania preparatów wskazana jest okresowa kontrola kruchości naczyń. Jedną z ważniejszych właściwości rutyny, umożliwiającą, jej szerokie zastosowanie, jest bardzo mała toksyczność, zarówno dla zwierząt wyższych, jak i dla ludzi. Bez szkody dla ustroju może być przyjmowana przez dłuższy czas, nawet do 400 dni. Jedynym objawem opisywanym przy oznaczaniu przewlekłej toksyczności rutyny u zwierząt (dwukrotnie w ciągu doby po 400 mg 7-hydroksyflawononu lub 2,3,4-trój-hydroksychalkonu w stężeniu 1% w diecie, w ciągu jednego tygodnia) był nieznaczny ubytek masy ciała. Istnieją jednak przeciwwskazania do stosowania flawonoidów w terapii ze względu na niezgodności farmakologiczne z innymi lekami. Mogą one bowiem unieczynniać bakterio-statyczne działanie równocześnie podanych sulfonamidów oraz bakteriostatyczne i bakteriobójcze działanie antybiotyków z grupy streptomycyny. Mimo że flawonoidy i związki o charakterze witaminy P mają wiele cennych właściwości farmakologicznych, to jednak zakres celowości stosowania ich w terapii jest ciągle jeszcze przedmiotem badań, dyskusji i kontrowersji. Na przykład niektórzy autorzy krytycznie oceniają wpływ rutyny na kapilary. Istnieje potrzeba dalszych wnikliwych badań klinicznych, dotyczących przede wszystkim działania naczyniowego, przeciwskurczowego i moczopędnego. Rutyna prawie zupełnie nie rozpuszcza się w wodzie, dlatego napary lub odwary są bardzo mało skuteczne. Wyciągi alkoholowe działają korzystniej. Istotne również znaczenie ma stopień resorpcji w przewodzie pokarmowym. Półsyntetyczne pochodne rutyny można podawać dożylnie i wtedy wykazują działanie najskuteczniejsze. Flawonoidy podane doustnie ulegają resorpcji i przemianom metabolicznym. Flora bakteryjna jelit bierze czynny udział w tym procesie. Jako produkty końcowe przemiany rutyny lub kwercetyny pojawiają się w moczu kwas homo-wanilinowy, kwas 3hydroksyfenylooctowy oraz kwas 3,4-

291

-dwuhydroksyfenylooctowy. Końcowe metabolity różnią się pomiędzy sobą strukturą, zależnie od budowy macierzystego związku. Rutyną, kwercetynę, hesperydyną i metylochalkon hesperydyny stosuje się pojedynczo lub łącznie z innymi lekami w mieszankach. Dawka doustna rutyny wynosi 10—20 mg. GARBNIKI

Garbniki są to związki o różnorodnej budowie chemicznej. Znaczenie terapeutyczne ma grupa garbników hydrolizujących, tzn. tanoidów (galotaniny), będących estrami fenolokwasów z alkoholami, cukrami lub heterozydami, oraz grupa garbników katechinowych lub ich pochodnych skondensowanych, niehydrolizujących. W surowcach roślinnych garbniki stanowią frakcją czynną, warunkującą skutek leczniczy, lub tworzą produkty uboczne, działające synergicznie z innymi lekami. Garbniki, jako leki o działaniu miejscowym ściągającym (adstringentia), wiążą się z grupami aminowymi białek, tworząc dość trwałe nierozpuszczalne w wodzie połączenia. Kompleksy te mają skłonność do koagulacji, a więc przejścia ze stanu zolu w żel. W większych stężeniach wytrącają białko na powierzchni ran i uszkodzonych błon śluzowych, tworząc na błonie śluzowej galaretowaty lub zbity skrzep utrudniający przenikanie wody, a tym samym możliwość pęcznienia komórek. Czynności życiowe komórek zostają wówczas ograniczone, lecz jednocześnie utworzona warstwa stanowi osłonę dla głębiej położonych tkanek przed zewnętrznymi czynnikami drażniącymi. Garbniki odwadniają włókna nerwowe, działają słabo znieczulająco, znoszą odruchy bólowe, jak pieczenie i swędzenie, towarzyszące stanom zapalnym. W niewielkich ilościach z trudem przenikają nieco głębiej do tkanek i tam obkurczają drobne naczynia krwionośne, uszczelniają ściany włośniczek, utrudniają syntezę peptydów tkankowych, unieczynniają histaminę, hamują ruchy leukocytów, działają więc przeciwprzesiękowo, przeciwobrzękowo i przeciwzapalnie. Garbniki denaturują również białka krwi, aglutynują krwinki, ułatwiają powstawanie skrzepów włóknikowych. Utrudniając przepływ przez kapilary leki ściągające hamują przenikanie do głębszych warstw skóry i do krążenia trujących produktów rozpadu tkanek oraz hamują wchłanianie ze światła przewodu pokarmowego metabolitów pokarmowych lub toksyn pochodzenia bakteryjnego. Garbniki osłabiają właściwości wydzielnicze błony śluzowej żołądka i jelit i powodują zaparcie. Mechanizm działania garbników tłumaczy rów-

292

nież ich działanie przeciwbakteryjne, skierowane zwłaszcza na drobnoustroje Gram-ujemne. Garbniki rozpuszczalne w wodzie znajdują się w wielu surowcach roślinnych, będąc składnikiem liści, nasion, kłączy, bulw, korzeni lub zdrewniałej kory. Typowo garbnikowymi surowcami są: kłącze wężownika (Rhiz. Bistortae), liście orzecha włoskiego (Poi. Juglandis), owoc borówki czernicy (Fr. Myrtilli), kłącze pięciornika (Rhiz. Tormentillae), kłącze tataraku (Rhiz. Calami), liście herbaty (Fol. Theae), kora dębowa (Cort. Quercus). Stosowany najczęściej w lecznictwie kwas taninowy (Acidum tannicum, tanina) jest glikozydem (kwas galusowy połączony z glukozą) otrzymanym z dębianek — patologicznych, kulistych narośli na liściach dębów, wywoływanych przez pasożytnicze owady. Taninę turecką otrzymuje się z dębianek zbieranych z liści dębu Quercus infectoria, wywoływanych przez czerwie błonkówki Andricus infectoria, a taninę chińską z dębianek na liściach sumaku Rhus semialata, powodowanych przez mszyce Aphis sinensis. Na liściach dębów rosnących w Polsce błonkówka Andricus kollari powoduje również tworzenie dębianek, lecz o znacznie mniejszej zawartości taniny. Z surowców garbnikowych sporządza się napary, odwary lub nalewki, np. z dębianek tureckich nalewkę dębiankową (Tinct. Gallae). Ze względu na swe działanie garbniki stanowią grupę leków uzupełniających w takich przypadkach, jak oparzenia, sączące egzemy, przewlekłe krwawienia, zranienia, opryszczka, wyprzenia. W zapaleniach błony śluzowej jamy ustnej zapisuje się do pędzlowań nalewkę dębiankową (Tinct. Gallae). Roztwory taniny 0,5—2% w postaci okładów, nasiadówek, przemywań skutecznie działają w schorzeniach dystalnych odcinków przewodu pokarmowego, a zwłaszcza w przypadkach pęknięć zwieracza odbytu, guzów krwawniczych, nieżytu odbytnicy, jak również w przewlekłych upławach. Należy zwrócić uwagę na fakt, że tanina stosowana miejscowo w nadmiarze na rozległe uszkodzenia skóry i błon śluzowych może ulec wchłonięciu, dostać się do krążenia i spowodować groźne następstwa w postaci uszkodzenia naczyń kapilarnych oraz stłuszczeń i ognisk martwiczych w obrębie wątroby. Tanalbina (Tanninum albuminatum, białczan taniny), działając ściągające i przeciwbakteryjnie, znalazła zastosowanie jako lek podawany doustnie w nieżytach przewodu pokarmowego oraz w biegunce. Tanalbina, stosowana przez dłuższy czas, powoduje uporczywe zaparcie. U osób nadwrażliwych po zażyciu tanalbiny mogą pojawić się wymioty oraz kolka żołądkowa lub jelitowa. Przedawkowanie tego leku prowadzi do zaburzeń spowodowanych uszkodzeniem błony śluzowej

293

jelit i do powstania nadżerek: W takich przypadkach należy usunąć preparat garbnikowy z żołądka i jelit oraz podać środki osłaniające. Możliwość wchłaniania produktów rozkładu garbników z przewodu pokarmowego nie jest wykluczona i stanowi przedmiot osobnych badań klinicznych. Garbniki tworzą nierozpuszczalne, trudno wchłanialne z jelit połączenia z niektórymi alkaloidami, glikozydami i solami metali ciężkich (np. miedzi, ołowiu), dlatego mogą służyć jako lek doustny przy zatruciu tymi związkami. Powstałe w przewodzie pokarmowym straty garbnikowo-alkaloidowe powinny być szybko usunięte przy użyciu środków przeczyszczających, ponieważ mogą ulec ponownemu rozpuszczeniu i uwolnieniu trującego składnika. Należy pamiętać, że wiele alkaloidów nie reaguje z kwasem taninowym, a mianowicie kokaina, nikotyna, fizostygmina, atropina, morfina; ponadto tanina jest prawie nieskuteczna w zatruciach antymonem, arsenem lub rtęcią. W niektórych surowcach roślinnych znajdują się garbniki skondensowane, nie będące glikozydami, mające w swej cząstce katechiny pokrewne antocyjanom i flawonom, mogące działać podobnie jak rutyna. Garbniki katechinowe szeregu pirogalolu, częściowo elagowe, łatwo ulegają kondensacji, a produkty dimeryzacji wykazują zwiększone działanie ściągające. Natomiast produkty ich utlenienia (flobafeny) tracą aktywność, ponieważ w okresie przechowywania surowca roślinnego rozpuszczalność -Ich ulega stopniowo zmniejszeniu. Po około 14—15 miesiącach ilość rozpuszczalnych garbników w surowcu wynosi tylko 5Q% ilości początkowej (kora dębowa, kłącze wężownika, liście herbaty). GLIKOZYDY NASERCOWE (KARDENOLIDY)

Wśród glikozydów nasercowych pochodzenia roślinnego rozróżniamy dwa typy heterozydów, mianowicie kardenolidowe i bufadienolidowe. Heterozydy kardenolidowe dzielą się na tzw. typ naparstnicy (Digitalis purpurea, Digitalis lanata, Digitalis ambigua, Isoplexis canariensis, Digitalis grandiflora Digitalis fernuginea) i typ strofantusa (Strophanthus gratus, Strophanthus Kombe, Adonis vernalis, Convallaria majalis), natomiast przedstawicielem heterozydów bufadienolidowych jest cebula morska (Urginea maritima). Glikozydy nasercowe mają; w swej strukturze sterydowy aglikon (geninę) oraz specyficzne reszty cukrowe powiązane między sobą szeregowo i połączone eterowo w pozycji C-3 lub C-5 z aglikonem. Charakterystycznym ugrupowaniem dla aglikonu jest nienasy-

294

cony pięcioczłonowy pierścień laktonowy (kardenolidy) lub sześcioczłonowy (bufadienolidy) połączony z C-17 i ulegający stosunkowo łatwo hydrolizie. Poznano dotychczas ponad 500 glikozydów nasercowych i około 95 genin glikozydów na-. sercowych. Budowa cukrów jest często unikalna i pojawiająca się jedynie w tego typu glikozydach. D-glukoza i L-ramnoza są najczęściej spotykanymi cukrami. Glikozydy nasercowe ulegają hydrolizie pod wpływem słabych kwasów lub przemianie enzymatycznej do części cukrowej i aglikonu. Glikozydy nasercowe powstały w wyniku przemiany octanowej poprzez kwas mewalonowy (MVA). Kardenolidy są wytwarzane przez kondensację steroidu C-21 z jednostką C-2, a bufadienolidy — steroidu C-21 z jednostką C-3. Czas potrzebny do wystąpienia działania omawianych związków oraz właściwość kumulacji w ustroju uzależnione są m.in. od obecności grup hydroksylowych w geninie. Odszczepienie niektórych reszt cukrowych prowadzi do powstania z naturalnych (rodzimych) glikozydów tzw. glikozydów wtórnych (np. z purpureaglikozydu A — digitoksyny). Utrata wszystkich cukrów powoduje utworzenie aglikonu prawie pozbawionego właściwości kardiotonicznych, a więc warunkiem działania farmakologicznego jest obecność nienasyconego pierścienia laktonowego, obecność cząsteczek cukrowych oraz konfiguracja poszczególnych grup. Zjawiska elektrofizjologiczne i biochemiczne, zachodzące w czasie pracy mięśnia sercowego, nie zostały jeszcze dokładnie poznane. Przyjmuje się, że włókna mięśnia sercowego stanowią zintegrowany system miofibryli, składający się z miozynu, aktynu i tropomiozynu, ułożonych równolegle w podłużnej osi komórki. Skurcz mięśnia związany jest z ich zmianami przestrzennymi względem siebie (ryć. 1). Energia skurczu mięśnia sercowego wytwarza się głównie wskutek spalania kwasów tłuszczowych, kwasu mlekowego, glukozy, kwasu pirogronowego, aminokwasów i ketonów. Energia uzyskana z tych przemian tlenowych jest magazynowana w cząsteczkach kwasu adenozynotrójfosforowego (ATP) i fosforanu kreatyny. Wewnątrzkomórkowy ATP jest rozkładany przez ATPazę błony komórkowej do kwasu adenozynodwufosforowego i nieorganicznego fosforanu. Wyzwolona energia zasila mechanizm pompy jonowej. W okresie pobudzenia mięśnia sercowego bodźce idące z ośrodków układu przewodzącego serca inaktywują chwilowo adenozynotrójfosfatazę (ATPaza) błony komórkowej, pompa jonowa przestaje działać, jony sodu przenikają w nadmiarze do wnętrza komórki, następuje depolaryzacja błony komórkowej, potencjał czynnościowy ulega zmianom (do + 15 mV), jony wapnia zostają przesunięte do końcowych pojemników siateczki endoplazmatycznej i uwolnione do cyto-

295

Ryc. 1. Hipotetyczne punkty uchwytu działania glikozydów naparstnic na komórkę mięśnia sercowego: K — poprzeczny układ kanalików, Mi — mitochondria, My — włókienka kurczliwe, Sr — siateczka endoplazmatyczna glikozydów, Dig I — hipotetyczny receptor dla naparstnic (działanie inotropowe dodatnie), Dig II — miejsce powstawania zaburzeń rytmu, E1 — ATPaza miozyny, E2 — ATPaza endoplazmatyczna, E3 — ATPaza siateczki, BM — błona komórkowa, SL — sarkolema, Ac — włókienka aktyny, Cist — końcowe odcinki siateczki endoplazmatycznej (wg Hiotta i Goodwina).

plazmy, zostaje zaktywowana ATPaza miofibryli, zachodzi retrakcja aktynomiozynu i skurcz mięśnia sercowego. Po upływie około 200 ms od chwili pobudzenia wzrasta przepuszczalność błony komórkowej dla jonów potasu, wzrasta zdolność wiązania jonów wapnia przez siateczkę endoplazmatyczna, a tym samym obniża się poziom wolnych jonów wapnia do wartości umożliwiających rozkurcz włókna mięśniowego. Następuje reaktywacja ATPazy błony komórkowej oraz repolaryzacja błony komórkowej, ponownie pojawia się potencjał spoczynkowy i rozkurcz włókna mięśniowego. Proces ten powtarza się cyklicznie. Według przyjętej teorii glikozydy nasercowe mają wywoływać zmiany w transporcie i przepuszczalności błon komór-

296

Ryc. 2. Zależność między przepuszczalnością błony komórkowej dla elektrolitów a pracą serca (wg Simona).

kowych dla jonów sodu i potasu, mianowicie powodować nadmierne gromadzenie w komórkach sierdzia mięśnia sercowego) Na+ oraz ucieczkę z komórek K+ (ryć. 2). Równocześnie zachodzą w sierdziu zmiany w stężeniu wolnych jonów wapnia, które zostają w nadmiarze uwalniane z siateczki endoplazmatycznej komórki i gromadzą się w końcowych pojemnikach siateczki, bezpośrednio tuż koło miofibryli. Opisane powyżej zaburzenia gospodarki elektrolitowej komórki mięśnia, sercowego są spowodowane zarówno hamowaniem przez glikozydy nasercowe czynności błonowej ATPazy, która miałaby być hipotetycznym receptorem dla glikozydów nasercowych, jak i ewentualną aktywacją czynności ATPazy miofibryli. Przesunięcia w obrębie komórek sierdzia jonów sodu, potasu i wapnia ułatwiają zamianę energii chemicznej, zgromadzonej w bogatoenergetycznych wiązaniach ATP, na energię mechaniczną skurczu. Glikozydy naparstnic nie zmieniają więc metabolizmu komórki, związanego z syntezą czy

297

gromadzeniem cyklicznego AMP lub fosfokreatyny, jak również nie wpływają na aktywność adenylocyklazy błony komórkowej, Glikozydy nasercowe mają ponadto ułatwiać przenikanie przez błony komórkowe cząsteczek glukozy do wnętrza komórki. Zmiany te mają swe odbicie w hemodynamizmie mięśnia sercowego, ponieważ powodują pojawienie się dodatniego działania inotropowego i tonotropowego, a ujemnego chronotropowego, dromotropowego oraz batmotropowego. Jak wspomniano, działanie glikozydów polega przede wszystkim na dodatnim efekcie inotropowym, ponieważ leki te zmuszają sierdzie do wzmożenia siły skurczu, z drugiej strony do skrócenia czasu skurczu. Równocześnie wzrasta napięcie mięśnia sercowego (działanie tonotropowe dodatnie). Jest to jednak działanie dwufazowe, występuje bowiem tylko w fazie skurczu, natomiast w fazie rozkurczu częściowo zanika; pojawia się wtedy bezpośrednie działanie glikozydów, polegające na hamowaniu przewodzenia bodźców we włóknach sierdzia (działanie dromotropowe ujemne). Okres refrakcji — wypoczynku serca — ulega wydłużeniu. Pod wpływem glikozydów, mimo że rozkurcz serca nie jest pełny, komory Serca wypełniają się prawie całkowicie krwią, faza rozkurczu się przedłuża, wzrasta objętość wyrzutowa krwi. Objętość minutowa nie ulega większym zmianom, gdyż w fazie rozkurczu występuje spowolnienie akcji serca (tab. 1). Tabela l Hemodynamiczne zmiany wydolnego i niewydolnego mięśnia sercowego pod wpływem glikozydów nasercowych Hemodynamika mięśnia Wydolny mięsień Niewydolny sercowego sercowy mięsień sercowy Częstotliwość skurczów Objętość minutowa Objętość wyrzutowa

± (↓) (↓)

(↓) ↑ ↑

Objętość rozkurczowa Skurczowe ciśnienie komorowe Końcowe rozkurczowe ciśnienie komorowe Ciśnienie śródaortalne ± bez zmian ↓↓ wyraźne zmniejszenie (↓) średnie zmniejszenie

(↓) ±

↓ ±

↓

↓↓

298

± ± ↑zwiększenie ↑↑ wyraźne zwiększenie

Glikozydy zmniejszają ilość skurczów serca (działanie chronotropowe ujemne) oraz hamują przewodzenie bodźców w wyniku odruchu (działanie dromotropowe ujemne), poprzez zadrażnienie zakończeń czuciowych w łuku aorty oraz w kłębuszku szyjnym, a także poprzez bezpośrednie zadrażnienia ośrodka nerwu błędnego w okolicy area postrema w mózgu. Glikozydy nasercowe, w dawkach większych od terapeutycznych, mogą pobudzać ośrodki nerwu błędnego, jak również II- i III-rządowe ośrodki układu przewodzącego (działanie batmotropowe dodatnie), stąd w przypadkach zatruć glikozydami może pojawić się tachykardia i niemiarowość. Glikozydy nasercowe zwiększają siłę skurczową mięśnia sercowego, wzrasta amplituda skurczów komór serca i pojemność wyrzutowa serca. Do narządów napływa więcej krwi tętniczej i pojawia się działanie moczopędne. Silniejszy skurcz mięśnia sercowego powoduje lepsze opróżnienie komór. Dzięki przedłużonemu okresowi rozkurczu zwiększa się odpływ krwi z układu żylnego, co z kolei wpływa na obniżenie ciśnienia żylnego, ustępują zastoje żylne w narządach, cofają się przesięki i obrzęki. Nadmiar płynu w przestrzeni poza-komórkowej zostaje wchłonięty do krwiobiegu i wydalony przez nerki. W związku ze swym mechanizmem działania, glikozydy nasercowe, niezależnie od rodzaju surowca roślinnego, wywierają podobny skutek farmakologiczny. Różnice pomiędzy poszczególnymi glikozydami nie są zasadnicze i sprowadzają się do różnego stopnia wchłaniania, nieco różnej biotransformacji, czasu pojawienia się działania, stopnia eliminacji z ustroju oraz dawkowania. Glikozydy naparstnic podane doustnie ulegają częściowej hydrolizie w kwaśnym soku żołądkowym. Pewna ilość związków, po odszczepieniu łańcucha cukrów, przechodzi w mniej aktywne geniny, np. digitoksygeninę lub gitoksygeninę, natomiast reszta ulega powolnej, prawie całkowitej absorpcji (tab. 2). W osoczu kardenolidy wiązane są przez albuminy krwi, a po ich wysyceniu, gdy ustali się równowaga pomiędzy wolnymi a związanymi cząsteczkami, następuje wolniejsze lub szybsze wiązanie z białkami sierdzia i pojawia się charakterystyczne działanie kardiotropowe. Pozajelitowe podawanie kardenolidów w niewielkim tylko stopniu wpływa na skrócenie czasu utajonego działania, uzależnionego od stopnia wiązania glikozydów przez białka osocza. Po podaniu dożylnym glikozydy nasercowe są przenoszone do przestrzeni tkankowych, początkowo więc obserwuje się nagłe obniżenie ich poziomu w osoczu. U pacjentów czas ustalania okresu półtrwania dla digitoksyny i digoksyny wynosi 15—30 min. Największe stężenia nie zmienionych cząsteczek podanych kardenolidów oraz ich metabolitów osiąga się w wątrobie, żółci, przewodzie pokarmowym i nerkach, a więc glikozydy

299

Tabela 2 Właściwości farmakokinetyczne glikozydów nasercowych (wg Lülmanna i wsp. oraz Gotha) Strofantyna G Rozpuszczalność w lipidach Wiązanie z białkami Przenikanie do komórek Wydalanie przez nerki

Biologiczny okres półtrwania u ludzi zdrowych Wydalanie z żółcią

Biotransformacja

0