ARBEITEN ZUR LITERATUR U N D GESCHICHTE DES HELLENISTISCHEN JUDENTUMS HERAUSGEGEBEN K. H.
VON
RENGSTORF
IN V E R B I ...
378 downloads
1531 Views
18MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
ARBEITEN ZUR LITERATUR U N D GESCHICHTE DES HELLENISTISCHEN JUDENTUMS HERAUSGEGEBEN K. H.
VON
RENGSTORF
IN V E R B I N D U N G MIT J . DANIELOU, G. DELLING, H . R . MOEHRING, B . NOACK, H . M . ORLINSKY, H . RIESENFELD, A . SCHALIT H . SCHRECKENBERG, W . C. VAN UNNIK, A . WIKGREN
I HEINZ
SCHRECKENBERG
BIBLIOGRAPHIE ZU FLAVIUS JOSEPHUS
LEIDEN
E. J. BRILL 1968
BIBLIOGRAPHIE ZU FLAVIUS JOSEPHUS VON
HEINZ SCHRECKENBERG
LEIDEN
E. J. BRILL 1968
Copyright ig68 by E. J. Brill, Leiden,
Netherlands
All rights reserved. No part of this book may be reproduced or translated in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher PRINTED IN T H E
NETHERLANDS
INHALTSVERZEICHNIS
Einleitung
vii
Sachweiser
^^^^
Bibliographie zu Flavius Josephus
i
Personenregister
3I3
Stellenregister
33 o
Wortindex
335
EINLEITUNG Diese Bibliographie wurde nicht mit der Absicht einer Publikation angelegt, ihre Entstehungsgeschichte erweist sie vielmehr als unfreiwilliges Parergon. Im Laufe meiner Mitarbeit an der von Prof. K. H. Rengstorf herausgegebenen Josephuskonkordanz wurde zunehmend deutlich, daß die bis heute maßgebende Textausgabe des Josephus von Niese (Berlin 1885-95) nicht mehr den Anforderungen unserer Zeit genügt. D a die inzwischen auf der Basis dieser kritischen Ausgabe erschienenen editiones minores von Niese selbst (Berlin 1888-95), von Naber (Leipzig 1888-96) und Thackeray-Marcus-Wikgren-Feldman (London-Cambridge, Mass. 1926-65) nach ihrer Anlage nicht geeignet sind, die große Ausgabe von 1885 zu ersetzen und es überdies nicht sinnvoll ist, auf eine inzwischen nicht mehr tragfähige Basis weitere abgeleitete Editionen zu bauen, wurde es unabweisbar, eine neue kritische Ausgabe ins Auge zu fassen oder doch wenigstens Nieses editio maior gründlich zu revidieren. Während ich nun auf Anregung von Prof. Rengstorf neben der Arbeit an der Konkordanz in diese Richtung gehende Vorstudien betrieb, legte ich mir - als private Orientierungshilfe - eine Josephusbibliographie an. Erst im Laufe des Jahres 1966 erwog ich eine Veröffentlichung. Inzwischen hatte die Sammlung - entsprechend einer immanenten Tendenz zur Vollständigkeit - das Maß überschritten, das sie zur eventuellen Aufnahme in den einleitenden Teil einer neuen Edition hätte geeignet sein lassen. Z u m anderen schien der allgemeine Nutzwert der Bibliographie einen Grad erreicht zu haben, der eine separate Publikation rechtfertigen konnte. Zu diesen persönlichen Überlegungen kamen objektive Gesichtspunkte hinzu. Diese Bibliographie und die (zur Zeit bei Brill in Leiden im Druck befindliche) Konkordanz ergänzen einander. Zusammengenommen können sie den Umgang mit Textausgaben und Übersetzungen des Josephus beträchtlich erleichtern und fruchtbarer machen. Die Literatur zu diesem Autor ist - besonders in den letzten Jahrzehnten - so zahlreich geworden, daß der Einzelne mehr und mehr sich überfordert sieht in dem Bemühen, den Überblick zu behalten. Eine rückblickende Bestandsaufnahme, ein Fazit des Vorhandenen und Erreichten, ist um so dringender erwünscht, als die Josephusforschung ähnlich wie z.B. die kretisch-mykenische Epigraphik und der Komplex der Qumrantexte zu den Arbeitsgebieten gehört, die sich aus den traditioVII
EINLEITUNG
nellen Fachgrenzen herausentwickeln bzw. innerhalb dieser Grenzen in gewisser Weise verselbständigen. Wie die diesbezüglichen Sammlungen von Burchard und Grumach zeigen, ist es sehr angebracht, ja unumgänglich, diesen Entwicklungen Rechnung zu tragen mit einer umfassenden Bibliographie, die den Rahmen eines solchen Gebietes absteckt und es wieder überschaubar macht. Beim Stichwort „Fachgrenzen" kann freilich eine gewisse Verlegenheit aufkommen. In welche Disziplin gehört denn nun Josephus? Schon Kohout notiert in der Einleitung seiner Übersetzung des Bellum Judaicum (1901), „daß Josephus nach einem bekannten Ausspruch an seiner Mittelstellung immer zu leiden haben wird, indem die Theologen ihn den Philologen und umgekehrt einander zuschieben." E. Brandenburg (Neue Jüdische Monatshefte 2, 1917-18, 531) geht mit vollem Recht noch weiter: „die Archäologen, Theologen, Historiker und Philologen schieben ihn sich gegenseitig zu, weil er keinem recht in sein Gebiet paßt." In der T a t ist Josephus ein Grenzgebiet sowohl für Semitistik und Orientalistik, für klassische Philologen, Historiker, Archäologen, Numismatiker, aber auch für die alt- und neutestamentliche Wissenschaft und die Kirchengeschichte. A m ehesten noch hat er einen zentralen Platz innerhalb der Alten Geschichte und Judaistik. Das partielle Interesse der verschiedensten Disziplinen an Josephus versteht sich natürlich aus der Art seiner Geschichtsschreibung, hat aber dazu geführt, daß bestimmte, mit Josephus zusammenhängende Problemkreise diskutiert werden, ohne daß das ein Echo oder auch nur ein wirkliches Interesse in den jeweiligen Nachbardisziplinen wachruft. So ist zum Beispiel die Essener- und Qumranforschung etwas, das für den durchschnittlichen Althistoriker und klassischen Philologen sozusagen im luftleeren R a u m abläuft. Andererseits denkt ein Theologe gewöhnlich nicht daran, sich für textkritische Fragen bei Josephus zu interessieren. Die auch heute noch andauernde, zeitweilig erregende Diskussion um die Zeugnisse für das Urchristentum bei Josephus hat beiläufig und nebenher auch manche Resultate (z.B. zur Uberlieferungsgeschichte und Nachwirkung) von allgemeiner Bedeutung zutage gefördert, die freilich jenseits eines kleinen Kreises von Theologen kaum Beachtung gefunden haben. Andererseits ist etwa die für Josephus besonders brennende Quellenfrage für Theologen gewöhnlich uninteressant, obwohl gerade Josephus zu den antiken Autoren gehört, die nicht einfach unkritisch bei Bedarf als Belegstellenreservoir benutzt werden vm
EINLEITUNG
können. Schließlich ist es eine besonders bedauerliche Tatsache, daß althistorische Arbeitsergebnisse zu Josephus in der Regel nur Althistorikern bekannt werden. Das Vorhandensein von sehr heterogenen Problemnestern und der Umstand, daß solche Fragenkomplexe überwiegend nicht in einer die traditionellen Fachgrenzen überspringenden Weise diskutiert werden, hat dazu geführt, daß es eigentlich keine auf breiter Front gleichmäßig voranschreitende Josephusforschung gibt. So erklärt sich die ziemlich ungewöhnliche Tatsache, daß sehr viele Arbeiten auch des vorigen Jahrhunderts - die eine oder andere sogar aus dem i 8 . und 17. Jh. inhaltlich noch keineswegs veraltet, ja oft nicht einmal richtig zur Kenntnis genommen sind. Konträre Thesen stehen mitunter wenig oder gar nicht ausdiskutiert noch nebeneinander, manche Arbeiten kennen nicht ihre Vorgänger und leisten entweder Doppelarbeit oder setzen an einem unfruchtbaren Punkt an. Die jetzt vorliegende Bibliographie zeigt recht deutlich diese Schwierigkeiten eines nach vielen Seiten hin offenen Forschungsgebietes. Wagner (Die Essener in der wissenschaftlichen Diskussion, i960, S. i) hat zu Recht betont, wie sehr dieser Umstand schon ein viel engeres Arbeitsgebiet belastet: „Viele Meinungen, die heute an das Essenerproblem herangetragen werden, erweisen sich durchaus nicht als original, sondern sind in der Wissenschaftsgeschichte schon einmal gedacht und ausgesprochen worden." Dasselbe Problem legen auch Bibliographien zu neueren Autoren offen. So ergibt etwa das Werk von Jürgen Voerster (160 Jahre E. T. A. Hoffmann-Forschung 1805-1965. Eine Bibliographie mit Inhaltserfassung und Erläuterungen, Stuttgart 1967): „Mindestens ein Sechstel der Hoffmann-Forschung hätte ungeschrieben bleiben können, wenn das bereits Erarbeitete ausreichend zur Kenntnis genommen worden wäre." Man sollte sich also in keinem Fall damit abfinden, daß wissenschaftliche Produktion an die Mechanik einer Gebetsmühle erinnert. E s ist ja nicht nur unrationell, sondern auch unredlich, bereits gelöste Probleme oder beachtliche Lösungsversuche zu übersehen. Die Pflicht zur Information hat aber auch jemand, der nur im Vorübergehen oder unter einem bestimmten Gesichtspunkt sich für Josephus interessiert: ihm wird diese Bibliographie eine besonders erwünschte Hilfe sein. Auch wer überhaupt zum ersten Mal mit Josephus in Berührung kommt, wird so in die Lage versetzt, nicht nur sich rasch zu orientieren, sondern auch zu sehen, wo die eigene Arbeit am sinnvollsten einsetzt. Eine IX
EINLEITUNG
Bibliographie soll ja nicht nur „ein rasches Auffinden der vorhandenen wissenschaftlichen Literatur ermöglichen", sondern kann auch „Anregung und Wegweisung für noch zu Leistendes sein" (Pöschl, Bibliographie zur antiken Bildersprache, 1964, p. V I I ) . Und gerade bei Josephus ist die Zahl der noch ungelösten oder noch nicht ausdiskutierten Probleme ungewöhnlich hoch. Es sei nur erinnert an die Essenerfrage, die Testimonia pro Christo, das Problem der literarischen Assistenten und an die Quellenanalyse. Nicht zuletzt ist eine Bibliographie - in der Form, wie sie hier gewählt ist - eine unabdingbare Vorarbeit für problemgeschichtliche und wissenschaftsgeschichtliche Untersuchungen, die zu Josephus noch fast ganz fehlen. Eine Geschichte der Rezeption des Josephus in der frühen Kirche und im christlichen Mittelalter wäre in vieler Hinsicht interessant, nicht minder lohnend wie eine Darstellung der vor etwa 150 Jahren (denn der Josippon ist eine Sonderentwicklung) beginnenden Auseinandersetzung der Juden mit ihrem 'pater historiae' - wenn man Josephus den Herodot des jüdischen Volkes nennen darf - , eine Auseinandersetzung, die mit ihren wechselnden und oft extremen Standpunkten mitunter Aspekte des jüdischen Selbst Verständnisses spiegelt. In jüngster Zeit mehren sich die Stimmen, die ihn nicht einfach als „Römling" abtun, sondern seinen Rang als Historiker anerkennen, der versucht, dem Judentum einen gleichberechtigten, nicht durch Assimilation gefährdeten Platz in der griechisch-römischen Welt zu sichern. V o m besonderen jüdischen Interesse abgesehen ist Josephus aber auch allgemein in den letzten Jahrzehnten interessanter geworden. Die schon immer von seinen außerbiblischen Berichten über das Urchristentum ausgehende seltsame Faszination ist seit Robert Eislers 'Jesous Basileus' (1929-30) eher noch größer geworden, und das rätselhafte Testimonium Flavianum reizt die Interpreten immer wieder. Nicht zum wenigsten förderte die Entdeckung der Texte v o m Toten Meer die Aktualität des Josephus; ist er doch für ihren zeitgeschichtlichen Hintergrund die wichtigste Quelle. Hinzu kommt in jüngster Zeit (im Zuge des vor allem auch in Israel wachsenden archäologischtopographischen Interesses) die Wiederentdeckung von Masada, über das Josephus als einziger antiker Autor umfangreich berichtet. Man wird sagen dürfen, daß voraussichtlich seine Bedeutung in der nächsten Zeit eher noch zunehmen wird. Aufs Ganze gesehen scheint es auch, daß überhaupt nur wenige antike Autoren für die frühe und mittelX
EINLEITUNG
alterliche Kirche solche Bedeutung haben wie Josephus und daß er der einzige ist, der zugleich für Juden und Christen so relevant ist. Zweifellos aber gibt es keinen antiken Historiker, der als Geschichtsquelle gleichzeitig so intensiv ausgebeutet und so unentwegt als Apostat, Verräter, Lügner und Schönfärber beschimpft wird. Wieviel davon im einzelnen berechtigt ist und inwieweit solche Urteile unsachlich und Ausdruck latenter antisemitischer Affekte oder eines christlichen Antijudaismus sind, der in Josephus eine bequeme Zielscheibe sieht, ist hier nicht zu untersuchen, muß aber immerhin als Frage gesehen werden. - A u f einem anderen Blatt steht das unterschiedliche Interesse der christlichen Konfessionen für Josephus. Seit der Reformation und bis in unsere Tage ist dieses Interesse bei Protestanten viel ausgeprägter als bei katholischen Theologen, die oft nur das Testimonium Flavianum anzieht. Von den verschiedenen Möglichkeiten der Anlage erwies sich das Prinzip der durchgehenden chronologischen Ordnung als für meinen Zweck am besten geeignet. Mir scheint, daß so noch am ehesten hinter der Fülle von Themen und Titeln die Tendenzen und Methoden der Forschung transparent werden und daß diese Ordnung am besten einer problem- und wissenschaftsgeschichtlichen Sehweise Rechnung trägt. Diskussionen und sich wandelnde Positionen wissenschaftlicher Standpunkte können so leicht verfolgt werden. Ein chronologischer Querschnitt, eine Bestandsaufnahme des jeweils Erreichten scheint dabei auch eher möglich als bei einer den Überblick oft einengenden systematischen Ordnung oder gar einer schematischen Anlage nach dem Alphabet der Autorennamen, wobei nur mit Hilfe eines notwendig verwirrenden Systems von Zeichen und Abkürzungen ein Einblick in Sachzusammenhänge möglich wird. Jede systematische Ordnung wird mit Gewaltsamkeiten erkauft oder zwingt dazu, einen großen Teil der Titel unter mehreren Rubriken zu wiederholen. Zusätzliche Schwierigkeiten bringt die bei einer systematischen Ordnung gewöhnlich erforderliche laufende Numerierung der Titel: die Zählung gerät bei jeder Korrektur zwangsläufig in Konfusion, es muß mit Blindzahlen und mit Zusätzen von a, b usw. gearbeitet werden. Im ganzen ist diese Methode jedenfalls zu unelastisch. Ein Weg, die grundsätzlichen Vorteile einer chronologischen Ordnung mit den Vorzügen einer systematischen Anlage zu verbinden, schien mir die Verwendung von Schlüsselzahlen zu sein (1-25), die - den einzelnen Titeln seitlich vorangestellt - die Fülle XI
EINLEITUNG
der Themen nach den Gesichtspunkten des Sachweisers ( = Sachgebiete und Problemkreise der Josephusforschung) gliedern und ein rasches, der ersten Information dienendes Überfliegen der amorphen Titelmenge ermöglichen. Allerdings sind diese Schlüsselzahlen - sie fehlen mitunter da, wo ich das Original nicht einsehen konnte oder die Zuordnung irgendwie zweifelhaft war - nur ein recht grobes Ordnungsprinzip. Zum Beispiel werden in Untersuchungen zu den 'Antiquitates Judaicae' oft auch Probleme des 'Bellum Judaicum' abgehandelt und umgekehrt; mit der Situation der Juden in der griechisch-römischen Welt beschäftigen sich auch Arbeiten zu den von Josephus zitierten Urkunden. Nicht selten ist wegen solcher Schwierigkeiten mehr als eine Schlüsselzahl vor einen Titel gesetzt, ohne daß damit jedoch immer eine befriedigende Lösung erreicht werden konnte. - Die Vorteile einer Ordnung nach dem Alphabet der Autorennamen sind hier gewonnen durch ein vollständiges Personenregister am Ende der Bibliographie. Vollständigkeit habe ich angestrebt, erhebe aber keinen Anspruch darauf. Bibliographien sind bekanntlich nie vollständig, am wenigsten bei ausgedehnten und weit verzweigten Forschungsgebieten. Auch ist jenseits eines bestimmten kritischen Punktes das weitere Sammeln von Titeln mit einem Aufwand an Zeit verbunden, dem der Effekt nicht mehr entspricht, so daß man sich zum Abbrechen gezwungen sieht. Immerhin habe ich die begründete Hoffnung, daß nichts wirklich Wesentliches aus dem halben Jahrtausend seit dem Erscheinen der editio princeps des lateinischen Josephus fehlt. Bei nicht wenigen Titeln wird man verschiedener Meinung sein können, ob sie eine Berücksichtigung verdient haben oder nicht; doch bleibt in Grenzfällen die Entscheidung über Wert oder Unwert besser dem Benutzer überlassen. Im allgemeinen bin ich nach dem Grundsatz verfahren, alle Arbeiten - außer Zeitungsartikeln - aufzunehmen, die direkt Josephus zum Gegenstand haben, von anderen Untersuchungen alle diejenigen, die irgendwie, sei es auch nur in bestimmten Kapiteln oder Abschnitten, für Josephus relevant sind. Aufsätze und Bücher, die Josephus nur beiläufig und ohne Ansätze zurTnterpretation und Quellenkritik zitieren, übergehe ich. Deren Zahl ist ohnehin so hoch, daß sie keine Bibliographie erfassen könnte. Gerade hier lag aber eine wesentliche Schwierigkeit, aus der großen Fülle dieser Titel diejenigen zu ermitteln, die sich zwar nur partiell, aber doch in nennenswerter Weise mit Josephus befassen. Sehr oft sind ja Abschnitte innerhalb solcher ArXII
EINLEITUNG
beiten, die sich nicht expressis verbis auf Josephus beziehen, wichtiger und beachtenswerter als Miszellen oder Aufsätze, die als Josephusliteratur klar erkennbar sind. Um Vollständigkeit habe ich mich hingegen bewußt nicht bemüht bei Josippon und Hegesippus, die sich schon sehr an der Peripherie der Josephusforschung befinden; doch dürfte, vor allem für die letzten fünf bis sechs Jahrzehnte, das Wichtigste hier zu finden sein. Mit Absicht wurde in ähnlicher Weise und aus ähnlichen Gründen auch für die Abteilung „Pseudo-Josephus" auf Vollständigkeit verzichtet. Unfreiwillig unvollständig dagegen werde ich wohl vor allem für die Zeit vor 1850 sein. Die Ermittlung ist da oft so umständlich und zeitraubend, daß echte Vollständigkeit auch in Jahrzehnten nicht zu erreichen wäre. Die Grenzen dieser Bibliographie sind vielleicht am meisten spürbar auf dem weiten Feld der Landeskunde und Archäologie Palästinas. Hier wie auf einigen anderen Gebieten - etwa in der Numismatik - habe ich mich bemüht, besonders solche Untersuchungen zu berücksichtigen, die so etwas wie Ruhepunkte und Kristallisationskerne in der Flut der Publikationen darstellen und den W e g weisen zu den feineren Verästelungen und Verzweigungen der Forschung, also die sogenannte weiterführende Literatur. Von Artikeln in theologischen, altertumskundlichen und judaistischen Enzyklopädien und SachWörterbüchern zu den zahlreichen Personen- und Ortsnamen bei Josephus sind nur die allerwichtigsten - vollständig nur die Artikel „Josephus" - aufgenommen. Die überaus große Gesamtzahl verbot eine durchgehende Berücksichtigung, obwohl viele von ihnen, besonders in der Encyclopaedia Judaica, in der Realenzyklopädie von Pauly-Wissowa oder in der Realencyklopädie für protestantische Theologie von Herzog-Hauck, die einschlägigen Berichte des Josephus kritisch diskutieren. Wer sich bezüglich der bei Josephus erscheinenden Personen, Personengruppen und topographischen Eigennamen über die Angaben dieser Bibliographie hinaus erschöpfend informieren will, kann auf dem Wege über die in der Sachweisergruppe „Gesamtdarstellungen" verzeichneten Lexikonartikel „Josephus" alle in Frage kommenden Nachschlagewerke ermitteln. Auch auf dem Wege über die Literaturverzeichnisse oder Literaturnotizen der von mir genannten Titel ist sicher noch manches zu finden. Artikel „Josephus" ohne Verfasserangabe in Konservationslexika wurden ebenfalls nicht berücksichtigt. Nicht sicher bin ich, ob ich bei Monographien immer auch die ÜberXIII
EINLEITUNG
Setzungen in andere Sprachen richtig bzw. vollständig verzeichnet habe, da das bibliographisch besonders schwer zu ermitteln ist. Mitunter erscheint hier nur die Originalausgabe oder gar nur die verbreitetste Über Setzung. Auch Reprints sind nicht vollständig erfaßt. Eine letzte Grenze der Vollständigkeit ist darin gegeben, daß Rezensionen in der Regel nicht erwähnt werden. Hier auf Vollständigkeit auch nur auszugehen, schien mir sinnlos, weil unerreichbar, und weil ein zu großer Teil davon nur referierende Anzeige ohne eigenen kritischen Wert sein will. Ohnehin kennt jeder, der wissenschaftlich arbeitet, die Rezensionsorgane seines Fachgebietes und kann, weiß er nur das Erscheinungsjahr, sich sehr schnell über das wissenschaftliche Echo eines Buches informieren - soweit dieses überhaupt in Rezensionen greifbar ist. Die den meisten Titeln beigegebenen Analysen können nicht mehr sein als eine allererste Information über den Inhalt; sie haben keinen weitergehenden Anspruch. Wertungen erfolgen nur in Ausnahmefällen. Auch sind oft die Titel so sprechend, daß die Schlüsselzahl des Sachweisers genügt und eine Analyse sich erübrigt. Notwendig ist sie dagegen vor allem bei solchen Arbeiten, die sich von der Themastellung her nicht ausdrücklich auf Josephus beziehen. Hier bestehen die Hinweise auf den Inhalt oft nur in der Angabe der für Josephus relevanten Kapitel bzw. in einer kurzen Begründung für die Aufnahme in diese Bibliographie. Soweit das irgend möglich war, beruhen meine bibliographischen Angaben auf Einsicht in das Original, doch ließ sich das nicht überall - vor allem nicht bei Drucken vor 1700 - machen. Das Verifizieren aller Titel hätte das Erscheinen dieser Bibliographie sicher um viele Jahre verzögert, wenn nicht überhaupt verhindert. Immerhin habe ich etwa 90 Prozent der aufgenommenen Arbeiten und Editionen des griechischen Textes selbst einsehen können. Vielleicht hat der eine oder andere Benutzer Titel leicht zur Hand, die mir schwer zugänglich waren; es schien deshalb nicht sinnvoll, alles bibliographisch Ungeprüfte einfach unter den Tisch fallen zu lassen. Ohnehin fehlt einiges, dessen bibliographische Sicherheit unterhalb einer gewissen Grenze lag. Ich muß hier doch wohl noch einmal besonders hervorheben, daß ich mit der Anlage und Ausarbeitung dieser Sammlung eine reine Arbeitshilfe schaffen wollte. Von dieser Funktion her erklärt sich, daß alle Arbeiten in der kürzesten bibliographisch noch korrekten Form geboten werden, wie sie etwa die Literaturverzeichnisse wissenXIV
EINLEITUNG
schaftlicher Handbücher aufweisen: Name, Vorname, Ort und Jahr des Erscheinens. D a die hier vorgelegte Sammlung von Josephusliteratur nun einmal kein Selbstzweck ist, habe ich auch keinen Wert gelegt auf totale bibliographische Gleichförmigkeit in Angaben, die nicht ihre wissenschaftliche Brauchbarkeit einschränken. So sind nicht immer angegeben der Verlag (außer bei frühen Drucken, wo der Name der Offizin oft für die Identifizierung einer Ausgabe wichtig ist), die Reihe bzw. die Herausgeber, das Buchformat, der Kaufpreis, weitschweifig-nichtssagende Untertitel, wie sie zeitweilig üblich waren, die Bezeichnung „ N o v a Series" oder „Neue Folge" (da das der Bandzahl immer beigegebene Erscheinungsjahr zur Identifizierung genügt), die (römische) Seitenzahl der Einleitung, Tafeln, Pläne, Illustrationen usw., bei Übersetzungen der Name des Übersetzers. Die Vornamen sind nicht durchgehend abgekürzt, sondern erscheinen in der Regel wie im Original. Wenn Zeitschriftenaufsätze auch als Separatum, in Kleinen Schriften, Gesammelten Werken usw. erschienen sind, ist das nicht immer ermittelt und notiert. Titel in einer nicht allgemein verständlichen modernen Sprache werden meistens in Umschrift bzw. in deutscher Übersetzung gebracht. Bei Zeitschriften ist der Erscheinungsort nicht immer - außer bei seltenen und abgelegenen Periodica-vermerkt. Alle Zeitschriften werden in leicht gekürzter, aber noch lesbarer Form zitiert. Ein AbkürzungsVerzeichnis hätte hier viele Seiten beansprucht und, aufs Ganze gesehen, kaum Platz gespart, dafür aber zum steten Hin- und Herblättern gezwungen und die Benutzbarkeit erschwert. Bei Monographien ist die Gesamtzahl der Seiten vor allem dann oft notiert, wenn der Umfang einer Untersuchung mitbestimmend sein kann bei der Überlegung, ob sie einsehenswert ist oder nicht. Verweise erfolgen grundsätzlich durch Nennung des Autors mit in Klammern dahintergesetzter Jahreszahl, also in der A r t des Personenregisters, in dem die Jahreszahlen jeweils auf die Fundorte der Titel weisen. Ebenso verfahren Stellenregister und Wortindex, die im übrigen natürlich nicht absolute Vollständigkeit beanspruchen, sondern nur die Aussagen der Titel und Analysen erschließen sollen. W a s von der Unnötigkeit eines Abkürzungsverzeichnisses gesagt wurde, gilt auch für eine Liste der bibliographischen Apparatur, deren ich mich bedient habe. Sie wäre außerordentlich lang; denn darin müßten nicht nur die jedem Vertreter der Judaistik, Altertumswissenschaft, Theologie usw. bekannten Bibliographien im engeren Sinne aufgezählt werden, sondern auch sehr XV
EINLEITUNG
zahlreiche Handbücher, Lexika, Enzyklopädien, Registerbände von Zeitschriften und Bibliothekskataloge. Zu den Fundorten gehören auch nicht wenige Antiquariatskataloge, die mitunter sonst nicht verifizierbare Titel bestätigen. Überdies stellen die in den genannten Quellen zu findenden Titel insgesamt gesehen nur einen Grundstock der hier vorgelegten Sammlung dar, weil diese Quellen meist nur unter bestimmten Gesichtspunkten Josephusliteratur verzeichnen, und das gewöhnlich auch nur, soweit diese als solche erkennbar ist. Immerhin habe ich in besonders gelagerten Fällen, d.h. vor allem bei unsicherer Bezeugung, regelmäßig meine Quelle genannt. Eine Bibliographie der Bibliographien zu geben, scheint mir schließlich schon deshalb unzweckmäßig, weil mein opus eine reine Arbeitshilfe ist und als solche auf das Dekor einer Monographie verzichten kann. Ich habe all denen zu danken, die meine Bemühungen mit R a t und T a t begleiteten, das sind - neben der Universitätsbibliothek Münster vor allem die Herren Dr. B. Brilling (Münster), F. Graz, G. Greenberg (New Y o r k ) , Dr. E. Güting (Münster), W . H. Harter (New York), D r H. Knopf (Cambridge), Dr. W . - F . Krämer (München), H. Lindner, Dr. G. Mayer (Münster), Frl. Dr. W . Pohl (Münster), Prof. Dr. Abraham Schalit (Jerusalem), Dr. Z. Sofer (Münster), H. C. Zafren (Cincinnati). Besonders Herrn Professor Dr. Karl Heinrich Rengstorf, dem Direktor des Institutum Judaicum Delitzschianum an der Universität Münster, schulde ich wärmsten Dank für die vielfältige Förderung meines Unternehmens. Ohne seine Unterstützung, ohne die technisches Mittel seines Institutes und den Beistand meiner an diesem Institut zusammenwirkenden christlichen und jüdischen Freunde und Kollegen wäre diese Bibliographie nicht zustande gekommen. Münster i.W., im Februar 1968
XVI
HEINZ SCHRECKENBERG
SACHWEISER (1) Griechische Textausgaben, zweisprachige und kommentierte Ausgaben, Auszüge des griechischen Textes (2) Lateinische Übersetzungen (3) Sonstige Übersetzungen, auswählende und kommentierte Übersetzungen (4) Freie Nacherzählungen und Nachdichtungen (5) Hegesippus, Josippon, slavischer Josephus (6) Überlieferungsgeschichte, Textzeugen, Textkritik (7) Gesamtdarstellungen (8) Untersuchungen und Kommentare zum Bellum Judaicum (9) Untersuchungen und Kommentare zu den Antiquitates Judaicae (10) Untersuchungen und Kommentare zur Vita (11) Untersuchungen und Kommentare zu contra Apionem (12) Sprache, Stil, Wortgebrauch, Begriffsgeschichte (13) Vorlagen und Quellen (14) Verhältnis zur Bibha Hebraica, Septuaginta und zur rabbinischen Literatur (15) Jüdische Theologie und kultische Praxis, Sadduzäer, Pharisäer, Samaritaner (16) Essener, Qumran (17) Christus und das Urchristentum bei Josephus und im slavischen 'Bellum Judaicum', Bezüge zum N.T. (18) Personen und Vorgänge der Zeitgeschichte {19) Chronologie und Kalender, Metrologie, Numismatik (20) Archäologie und Topographie Jerusalems und Palästinas (21) Von Josephus zitierte Urkunden (22) Antiker Antisemitismus, jüdische Apologetik, die Juden in der griechisch-römischen Welt (23) Persönlichkeit und historiographische Eigenart des Josephus, Polemik um seine Person (24) Nachwirkung und Nachleben: frühe Kirche, christliches Mittelalter, Neuzeit (25) Pseudo-Josephus
XVII
I470-I480
1470 (2) Josephi historiographi viri clarissimi prologus in libros antiquitatum viginti incipit feliciter ... Josephi historiographi viri clarissimi libri antiquitatum numero viginti ... non scriptorum quidem arte sed qua nostra tandem etas dotata est i m p r e s s o r i a seil, exarati ... J o s e p h i h i s t o r i o g r a p h i viri clarissimi libri de hello judaico Septem ... per J o h a n n e m SCHÜSSLER civem Augustensem i m p r e s s i . . . Augsburg 1 4 7 0 . Die editio princeps der antiken Ü b e r s e t z u n g des Josephus ins L a teinische; ein A b d r u c k v o n Handschriften, keine Edition i m heutigen Sinne. D i e A n t i q u i t a t e s (und die Schrift contra Apionem) w u r d e n i m 6. J h . a u f V e r a n l a s s u n g d e s C a s s i o d o r ü b e r s e t z t . D e r Ü b e r s e t z e r d e s B e l l u m J u d a i c u m i s t w a h r s c h e i n l i c h R u f i n ; d o c h v g l . U s s a n i (1945), Bardenhewer (1913). A u c h die folgenden Ausgaben des lateinischen Josephus bieten keine Neuübersetzung, sondern geben - mehr oder weniger 'verbessert' - den alten T e x t .
1471 (2) Edition des lateinischen Josephus durch Johannes MENTELiN. Straßburg I 4 7 i - i 4 7 3 ( ? ) . A u f diese w e n i g b e k a n n t e A u s g a b e weist h i n A r o n F r e i m a n n , I n c u n a b l e s a b o u t J e w s a n d J u d a i s m , i n : E s s a y s i n h o n o u r of J . H . Hertz, L o n d o n 1942 S. 1 7 1 .
1475 (2) Historiarum Josephi libri numero V I I ... impressit clarus ac diligentiss. artifex Arnoldus PANNARTZ natione Germanus in domo viri nobilis Petri de Max. civis Romani ... PLATYNA emendavit. R o m 1 4 7 5 . 1476 (2) Edition des lateinischen Josephus. Paris i 4 7 6 ( ? ) . Genannt bei Freimann a.O. S. 172.
1480 (2) Josephi Machaciae filii hebraei genere sacerdotis e x Hierosolymis de hello iudaico ... de antiquitate Judaeorum contra
ALGHI, I
1
I480-I486 Appionem grammaticum MAUFER)
Alexandrinum.
Verona
(Petrus
1480.
Der die Vorrede signierende L u d o v i c u s C E N D R A T A ist nicht A u t o r , s o n d e r n n u r E m e n d a t o r d i e s e r Ü b e r s e t z u n g ; z u seiner T ä t i g k e i t G u t s c h m i d , K l e i n e S c h r i f t e n I V 1893 S. 380.
1481 (2) Flavii Josephi Ubri antiquitatum iudaicarum ... de hello iudaico et de antiquitate Judeomm contra Appionem ... Impressum in inclyta civitate Venetiamm per magistrum RAYNALDUM DE NOVIMAGIO almanum.
1481.
(2) Incipit tabula tocius libri iudaice antiquitatis ... Explicit Uber vicesimus Flavii Josephi historiographi antiquitatis ... Flavii Josephi historiographi iudaice captivitatis über septimus explicit. E i n e F o l i o - A u s g a b e sine l o c o e t a n n o ( F ü r s t , B i b l i o t h e c a J u d a i c a I I , 1 8 5 1 , S. 1 1 9 ) .
(2) Josephi libri antiquitatum viginti de Graeco in Latinum traducti ... Venedig [sine anno]. F ü r s t , a . O . S. 1 2 1 . E i n w a h r s c h e i n l i c h v o n R A Y N A L D U S D E N O V I M A G I O besorgter D r u c k ; denn a m E n d e der A u s g a b e erscheint ein A b r i ß d e r V i t a d e s J o s e p h u s , d e r so e i n g e l e i t e t w i r d : H i e r o n y m u s S Q U A R Z A F I C U S Alexandrinus R a y n a l d o de N o v i m a g i o impressorie a r t i s opifici b r e v i t e r v i t a m J o s e p h i d e s c r i b i t . - E r s t i m L a u f e d e s 16. J h . e r s c h e i n t d i e n u r g r i e c h i s c h e r h a l t e n e A u t o b i o g r a p h i e d e s Josephus in den A u s g a b e n .
1482 (3) Historia dos Judeos. Limusinische (katalanische) Übersetzung des Josephus. Barcelona (Nicol. Spindeler) 1482. (3) Hier beghint die tafel van desen boeck dat spreect väder destructien van iherusalem ... ter goude (Geraert leeu) 1482, 120 Bl. Ü b e r s e t z u n g aus der lateinischen F a s s u n g des ' B e l l u m J u d a i c u m
i486 (2) Josephi Judei historiographi viri clarissimi prologus in libros antiquitatum viginti incipit foeliciter ... Josephi Mathathiae filii Haebrei genere sacerdotis ex Hierosolymis de hello iudaico in libros Septem prologus ... de antiquitate iudaeo-
I486-I493
rum contra Appionem ... Impressum Venetiis per loannem vercelensem. i486. A m E n d e d e s 20. B u c h e s d e r A n t . J u d . : V i t a J o s e p h i . H i e r o n i m u s S Q U A R Z A F I C U S Alexandrinus. R a y n a l d o de novimaio impressorie artis o p . s. [ u m f a ß t 41 Z e i l e n ] ; v g l . S q u a r z a f i c u s ( 1 4 8 1 . 1 4 9 9 . 1500).
1490 (2) Incipit prologus sancti leronimi in Josephum ... Flavii iosephi hystoriae antiquitatis iudaice liber primus incipit ... Explicit hystoria Flavii iosephi de antiquitate ... Flavii iosephi in textu librorum de iudaico hello prologus incipit ... Explicit hystoria Flavii iosephi de iudaico hello feliciter. [Lübeck 1490? 1475? 1480? i486?]. Gedruckt von Lucas Brandis.
1492 (3) L'Hystoire de Josephus de la bataille Judaique translatee de latin en frangois ... imprime ä Paris pour Anthoyne Verard libraire ... Paris 1492. D e r Ü b e r s e t z e r i s t P a u l O R O S E (oder C l a u d e d e S E Y S S E L ? ) .
(3) Prologo dirigido ala muy alta y muy poderosa Senora Dona ysabel Reyna de Castilla ... Por el su humil Cronista ALFONSO DE PALENCIA enla traducciö delos siete libros dela guerra Judayca y delos dos libros cötra Appion, grammatico Alexädrino escriptos primero en griego por el excellente historiador Josepho sacerdote d'los de Jherusale. E träsladados en latin por el muy eloquente prebytero Ruffino patriarca de Aquileya. E agora bueltos de latin en Romange Castellano por el mesmo Cronista. Sevilla (por Menardo Ungut Aleman e Langalao Polono compafieros) 1492; Sevilla (Cromberger) 1532. 1493 (3) Proemio in laude della historia ... Incomincia il proemio di Josepho Ebreo nel libro della historia della Guerra Hebbono Igiudei Coromani. Florenz (per Bartholomeo Presbitero) 1493. Josepho de hello Judaico in lingua Toscana ... Florenz (Filippo di Giunta) 1512. Josepho della guerra Giudaica tradotto in lingua toscana ... Florenz (heredi di Filippo di Giunta) 1526.
Josepho della guerra Giudaica ... Venedig (per Vettor. & Piero Ravano della Serena & Compagni) 1531. Giosefo nel qual si tratta delle guerre de Giudei, la ossidion, e destruttion de Gierusalem, dal vero esemplare latino nella volgar lingua tradotto ... Venedig (per Vettor. & Piero Ravano della Serena & Compagni) 1535. Giosefo nel qual ... Venedig 1541. 1499 (2) Josephus de Antiquitatibus ac de hello Judaico ... Vita Josephi. Hieronimus SQUARZAFICUS Alexandrinus Raynaldo de Novimaio impressoriae artis op. s. ... Josephi Judei historiographi viri clarissimi prologus in libros antiquitatum viginti ... Josephi Mathathiae filii hebraei genere sacerdotis ex hierosolymis de antiquitate iudaeorum contra Appionem grammaticum alexandrinum... Josephi Mathathiae filii Haebrei genere sacerdotis ex Hierosolymis de hello iudaico in libros S e p t e m prologus . . . I m p r e s s u m Venetiis per diligent i s s i m u m v i r u m ALBERTINUM
VERCELLENSEM
expensis do-
mini Octaviani scoti & fratris eins 1499. 1500 (2) Prologus. Josephi iudei historiographi viri clarissimi prologus in libros antiquitatum vigiti icipit feliciter: et de greco in latinum traductos per venerabilem presbyterum Ruffinum Aquilensem virum doctissimum ... Vita Josephi. Hieronymus SQARZAFICUS
alexandrinus
R a y n a l d o de novimaio
impres-
sorie artis op. s. ... Prologus. Josephi Mathathie Filii Hebrei genere sacerdotis ex Hierosolimis de hello iudaico in libros S e p t e m prologus per Ruffinum aquilensem traductos ... Ruffini aquilensis traductio in Josephum historiographum clarissimum de hello Judaico. Liber primus ... D e hello Judaico explicit feliciter Josephi Mathathie filii hebrei genere sacerdotis ex hierosolymis de antiquitate iudeorum contra A p pionem grammaticum alexandrinum. [Am Ende der A n t . Jud.:] Impressum Venetiis per Raynaldum de novimagio. 1500. 1502 (2) Josephus de Antiquitatibus ac de hello Judaico ... Has
1502-1513 Josepi Historias diligentius multo caeteris emendatas Venetiis excusit formis BERNARDINUS VERCELLENSIS Sumptibus viri optime de literis meriti Andreae asulani ... 1502. 1510 (2) Josephus de Antiquitatibus ac de hello Judaico ... Has Josepi historias diligentius multo caeteris emendatas Venetiis excussit formis GREGORIUS DE GREGORIIS. 1510.
(2) Que hoc volumine contineantur: Josephi historiographi veracissimi vita ex beato Hieronymo ... Antiquitatum libri viginti. Contra Appionem grammaticum libri duo. de hello Judaico libri Septem ... per NICOLAUM DE PRATIS diligentissimum impressorem Expensis honesti viri Ponceti probi (vulgariter le preux) Paris 1 5 1 1 . (17) (2) PALLAVICINI, Battista: Is Hver continet: De Flenda cruce Baptistae ... Quaedam ex Josepho de Jesu Christo. Wien 1511. 1513 (2) Quae in hoc volumine continentur haec sunt: Periocha viginti librorum Antiquitatis iudaicae ab ipso Flavio losippo comp o s i t a ... Periocha altera librorum Septem de Bello iudaico ... Defensio ipsius historiae de Antiquitate iudaica adversus Appionem Grammaticum Alexandrinum ... Egesippi de Bello similiter Iudaico elegantissima narratio ... Mailand (apud Alexandrinum Minutianum) 1513-1514. D e r Hegesippus, eine bei den Schriften des A m b r o s i u s überUeferte freie l a t e i n i s c h e B e a r b e i t u n g d e s g r i e c h i s c h e n ' B e l l u m J u d a i c u m ' i n fünf B ü c h e r n , w u r d e 1 5 1 0 in P a r i s z u e r s t g e d r u c k t .
(2) Iosephi Iudei Historici praeclara Opera ... De Antiquitatibus Libri v i g i n t i . . . De Iudaico bello Libri septem ... De antiqua Iudeorum Origine contra Graecos & Manethonem A e g y p t i u m : nec non contra Appionem Alexandrinum Libri duo ... Habes candide lector praeclara Iosephi Iudei Historici opera uberrime a profundissimo Theologiae professore [sc. Roberto GOULLET] ut praemissum est elaborata nec non opera loannis Barbier & impensis Francisci Regnault & Joannis Petit
I5I3-I524
librariis impressa & ab innumeris erroribus quibus antea scatebant tersa atque castigata ... Paris 1513-1514. G i l t a l s sehr f e h l e r h a f t g e d r u c k t e A u s g a b e .
1516 (3) Flavii Josephi opera, in französischer Übersetzung. Paris 1516. G e n a n n t bei J. H . Fabricius, Bibliotheca Graeca. L i b e r I V , H a m b u r g 1 7 9 6 , p . 30.
1519 (2) Iosephi Iudei Historici praeclara opera ... Impraessus quidem industria probi viri Anthonii Bonnemere ... Impensis vero honestorum virorum loannis Petit et Francisci Regnault ... Habes candide lector Iosephi ... opera uberrime a profundissimo Theologiae professore ... elaborata opera & impensis Francisci Regnault & Johannis Petit librariis impressa ... Paris 1519. Diese A u s g a b e scheint noch nachlässiger und fehlerhafter g e d r u c k t als d i e d e s J a h r e s 1 5 1 3 , a u f die sie z u r ü c k g e h t . B e a r b e i t e r i s t e b e n f a l l s R o b e r t u s G O U L L E T sacrae paginae professor.
1520 (2) De Antiquitatibus ac de bello Judaico. Venedig 1520. D i e s e E d i t i o n i s t s c h l e c h t b e z e u g t . O t t (in d e r E i n l e i t u n g seiner J o s e p h u s ü b e r s e t z u n g , Z ü r i c h 1736) e r w ä h n t sie, o h n e sie i n d e s s e l b s t gesehen zu haben.
1524 (2) Flavii Iosephi Hebraei, Historiographi claris. opera, ad multorum codicum latinorum, eorundemque vetustissimorum fidem recognita & castigata ... Antiquitatum Iudaicarum Ii. X X . De bello Iudaico Ii. V I I . Contra Appionem apologetici Ii. II ... De insigni Machabaeorum mart5n:io liber unus ... castigatus ab ERASMO ROTERODAMO, nunquam antehac praedictis additus. Cum indice, & annotatiunculis, per quas cui quid respondeat in Bibliis, quidve non, facile dinosci poterit ... Excusa sunt haec opera ... in aedibus Eucharii Cervicorni impendio & aere industrii viri Godefridi Hittorpii ... Köln 1524; Paris (Johannes Petit, bei Nicolas Savetier) 1528.
I524-I530 I n d e r V o r r e d e (1524) v e r m u t e t J a c o b u s S O B I U S , d e r g r i e c h i s c h e T e x t d e s J o s e p h u s sei v e r l o r e n o d e r n u r i n R o m n o c h v o r h a n d e n . M i t d e r A u f n a h m e d e r S c h r i f t Trspl auTOKp(XTopo(; Xoytcrtxou u n t e r d i e Opera J o s e p h i b e g i n n t n u n a u c h i m B u c h d r u c k e i n e T r a d i t i o n , die b i s z u N a b e r s g r i e c h i s c h e r T e x t a u s g a b e d e s J o s e p h u s ( L e i p z i g 1888-96) reicht.
(2) Flavii Josephi, Patria Hierosolymitani, religione Judaei inter Graecos historiographos, cum primis facundi, opera quaedam Ruffino preshytero interprete, in quibus post ultimam aliorum aeditionem, loca nec pauca ... ex vetustissimorum codicum collatione restituta comperies lector ... Basel (Jo. Frobenius) 1524. D i e A u s g a b e e n t h ä l t A n t . J u d . , B e l l . J u d . , c. A p . , 4. M a k k a b ä e r b u c h . Sie g i l t m i t R e c h t a l s b e s t e d e r ä l t e r e n J o s e p h u s e d i t i o n e n . D e r T e x t ist noch nicht nach d e m griechischen Original 'verbessert'. S o l a n g e d i e v o n B o y s e n (1898) b e g o n n e n e u n d v o n B l a t t (1958) weitergeführte kritische A u s g a b e des lateinischen Josephus nicht a b g e s c h l o s s e n ist, b e h ä l t diese F r o b e n i a n a v o n 1 5 2 4 e i n e n g e w i s s e n Wert.
1528 (2) Fla. Iosephi de bello Iudaico libri V I I . De Antiquitatibus, contra Appionem Grammaticum, libri duo. E t de Imperatrice Ratione, liber unus, in quo martyrium Machabaeorum describitur. Sebastianus Gryphius Germanus excudebat. Leiden 1528; 1539; 1546; 1555; 1557. E i n Teil dieser A u s g a b e n e n t h ä l t a u c h die z w a n z i g B ü c h e r der A r chäologie; das w i r d z . B . für das J a h r 1546 b e z e u g t v o m K a t a l o g der J u d a i c a d e r S t a d t b i b l i o t h e k F r a n k f u r t a. M .
1530 (3) Josephus de la Bataille iudaique ... translatee de grec et de latin en frangoys. Paris (Nicolas Savetier) 1530. Histoire de Josephus de la bataille judaicque ... translatee de latin en fran9ois en l'honneur de Dieu et de la Vierge Marie ... Paris (Pierre Leber) 1530. Le Grant Almageste de tres noble et tres illustre Hystoriographe Josephe Flavie Duc des Juifs et grant zelateur de la loi mosaique. Paris 1533. Annales et antiquitez iudaicques comecat depuis la creation du monde iusque ä la derniere destruction de Hierusalem. Paris (Denis Janot) 1533.
I53I
I53I
(3) Josephus teutsch. Im Jahr M D X X X I . Mit nutzhchen SchoHen u n d a u s s l e g u n g e n der schweren S e n t e n z e n , chaldeisch, hebreisch u n d Griechischen etc. Wörter, dem lateinischen u n d T e u t s c h e n lesser hoch dienstlich, sampt der jarzal d u r c h die geburten von A d a m an biss auf Christum mit Catalogen der Richter, König, und Bischoffen etc. alles leerhafftig on Zanck und ordenlich. Darzü auch Zwey Reiche Register, welche summary des gantzen Werks in jnen begriffen. Durch D. Caspar HEDION. AUSS Kaiserlicher Freyheit, das solch Büch in vier jaren nieman nachdrucken soll, b e y peen X marck Golds, und verlierung der Bücher. Straßburg (Michael Meyer und Balthassar Beck) 1 5 3 1 ; 1535; 1539. E n t h ä l t alle W e r k e des Josephus b i s auf d i e V i t a , d a z u d a s B u c h Tzepi auTOKpaTopog loyicuioü. D a s B e l l u m J u d a i c u m h a t e i n e n e i g e n e n Titel: F. Josephi v o m Krieg der Juden u n d der Zerstörung Hierusal e m V I I B ü c h e r . S a m p t einer V o r r e d , i n w e l c h e r d i e H i s t o r y dieser B ü c h e r auffs k ü r z e s t begriffen i s t , u n d t e u t s c h l a n d o b f r e m b d e n schaden gewarnet würt. - D e r ganzen Übersetzung liegt der überlieferte lateinische T e x t zugrunde. Hedion weiß v o n d e m griechischen Original u n d bedauert, d a ß er kein E x e m p l a r d a v o n z u r V e r f ü g u n g h a t t e u n d sich m i t der unordentlich tradierten versio Latina begnügen mußte. E r teilt m i t , d a ß er in T e x t f r a g e n Hilfe v o n Melchior A M E R B A C H I U S und Wolfgang M U S C U L U S gehabt habe.
Josephi des hochberümpten und fast nutzlichen historii beschreibers Zwentzig bücher von den alten geschichten etc. Straßburg 1544; 1553. Jüdische Chronic. Von gross mechtiger erhöhung des Judenthumbs Königreich und Fürstenthumb. Zusampt der kläglichen ... Zerstörung des jüdischen landts und undergang der mechtigen statt Jerusalem, herrlichen Tempels ... In den siben Büchern v o m Judenkrieg Flavii Josephi ... begriffen. Frankfurt a.M. (Christof Eginolf) 1552. Flavii Josephi des Hochberüempten Histori beschreibers alle Bücher. Nemlich zwentzig von den alten geschichten der Juden. Syben vom Jüdischen Krieg, und Zerstörung Hierusalem. Zwey wider Appionem Grammaticum, v o m Alten Herkommen der Juden. Eins von Meysterschafft der vernunfft und der Machabeer Martyrung. Item Beschreibung
I53I-I534
des Lebens Flavii Josephi, so vormals in Teutscher Spraach nicht aussgegangen ist. Alles durch D. Caspar Hedion verteutscht. Und jetzundt Von neuwem auffs fleyssigst nach den Alten Griechischen Exemplaren restituiret, und an vilen orten trefflich gebessert und gemehret. Mit Rom. K a y . Mayestat freyheyt auff zehen jar. Straßburg 1556; 1561; 2 Tie. in i Bd. 1562-64. D i e inzwischen in B a s e l 1544 erschienene, v o n Arlenius besorgte e d i t i o p r i n c e p s d e s g r i e c h i s c h e n J o s e p h u s b o t die M ö g l i c h k e i t , d i e deutsche Ü b e r s e t z u n g genauer zu geben.
1532 (3) I libri di Gioseffo Ebreo tradotti in nostra lingua. Venezia (per Giovan Maria Bonello) 1532. Nur das Bellum Judaicum.
Giosefo il quäle, con memorabil' esempio della divina giustitia, contiene l'assedio, & ultima destruttione di Gierusalem, & tutto '1 Regno de gli Hebrei, sotto Vespasiano, e T i t o : dal Greco, nelF Idioma Toscano tradotto: ultimamente con diligenza corretto, & in molti luoghi di non poco momento migliorato. In Vinegia (per Giovan Maria Bonello) 1552; 1555 (F. Rampazetto). Giosefo della guerra & ultima destruttione di Gierusalem & del suo Regno sotto Vespasiano Imperadore. Dal Greco, nel' Idioma Toscana tradotto, & ultimamente con somma diligenzia corretto. In Venetia (per Baidassar Salviani) 1570 (und 1581?). 1534 (2) Flavii Josephi Hebraei Antiquitatum Iudaicarum Libri X X . novissime iam ad vetustissima exemplaria diligenter recogniti, interprete Ruffino. Eiusdem De bello Iudaico libri V I I . Contra Apionem libri II. De Machabaeis liber unus, ab Erasmo recognitus. Accesserunt Berosi antiquitatum libelli quinque, Manethonis supplementum in Berosum, Metasthenis Persae fragmentum de iudicio temporum et annalium Persarum. Coloniae (Eucharius Cervicornus) 1534. (2) Flavii Josephi Antiquitatum Iudaicarum libri X X ad vetera exemplaria diligenter recogniti. De bello Iudaico libri V I I ex
I534-I544 collatione Graecorum codicum castigatiores quam unquam ante redditi. Contra Apionem libri II pro corruptiss. antea, iam ex Graeco itidem non solum emendati, sed etiam suppleti. De imperio rationis sive de Machabaeis liber unus a Des. Erasmo Roterodamo recognitus ... cum gratia et privilegio Caesareo in annos I U I etc. Basileae (in officina Frobeniana per Hieronymum Frobenianum & Nicolaum Episcopium) 1534; 1537; 1540. I n dieser A u s g a b e ist der T e x t des B e l l u m J u d a i c u m u n d der Schrift contra A p i o n e m v o n Sigismund G E L E N l u s nach griechischen H a n d s c h r i f t e n e m e n d i e r t , die a u s F r a n k r e i c h , D e u t s c h l a n d u n d Polen beschafft w u r d e n und allmählich die K e n n t n i s des Originals vorbereiteten. I n w e n i g e n Jahren, n ä m l i c h 1544, sollte es d a n n a u c h zur E d i t i o n des griechischen Josephus k o m m e n . D a s - in dieser Z e i t übliche - 'Verbessern' der antiken lateinischen Ü b e r s e t z u n g w a r g u t g e m e i n t , m a c h t e diese j e d o c h a l s Z e u g e n d e s O r i g i n a l t e x t e s w e r t l o s . E s e m p f i e h l t s i c h d e s h a l b ein Z u r ü c k g e h e n a u f d i e B a s e l e r A u s g a b e des Jahres 1524 (vgl. das dort Gesagte).
(3) Joseph Juif et Hebrieu, hystoriographe grec de l A n t i q u i t e Judaique, nouvellement translate de latin, de Ruffin Aquileian, en vulgaire frangoys par Guillaume MICHEL. Paris (par Nie. Cousteau pour Galliot Dupre) 1534; 1539; Paris (Johannes Petit) 1539; Lyon 1562. 1535 (2) Antiquitatum Iudaicarum Libri X X ... De bello Iudaico Libri V I I . . . Contra Appionem Libri I I . . . De imperio rationis sive de Machabaeis hber unus a D. Erasmo ... recognitus. Paris (Jacobus Kerver, J. Petit, A. Girault?) 1535. 1536 (3) Los siete libros, que el autentico historiador Flavio Josepho escrivio della guerra, que tuvieron los Judios con los Romanos y la destruycion de Jerusalem, fecha por Vespasiano. Madrid 1536. (i)
10
1544 OAABIOY IQSHnOY louSatKyj? dcpxaioXoYta? Xoyoi K . I O U SatK^t; oCkoiceaq Xoyoi C Ilspl apxatoTyjTOi; TouSatcov K A X A A moivoc, Xoyoi ß . KIq toxx; M a K K a ß a t o u ( ; loyoc,. 75 TCSPL A U T O K P A T O P O ? XoytCTfxou. Flavii Josephi opera. Frohen. Basileae 1544. Cum Imp. Maiestatis Privilegio ad annos V .
1544 D i e V i t a , d i e in d e r A u s g a b e d i e S e i t e n 625-656 u m f a ß t , i s t a u f d e m T i t e l b l a t t n i c h t v e r m e r k t ; sie g a l t n u r als E p i l o g d e r z w a n z i g B ü c h e r der Archäologie. A r n o l d u s P e r a x y l u s A R L E N I U S besorgte die ganze E d i t i o n unter V e r w e n d u n g v o n Handschriften des D i e g o H u r t a d o Mendoza, des G e s a n d t e n K a r l V . in V e n e d i g , und anderer. D a b e i leistete i h m Sigismund Gelenius wesentliche Hilfe. In der Einleitung p. 6 s a g t A r l e n i u s : p o s t e r i o r p a r s apxatoXoy^a? i t a m u l t i s m e n d i s c o n fusa et incuria q u a d a m librarii vel imperitia d e f o r m a t a erat, u t ad v e r a m p r a e s t r u e n d a m l e c t i o n e m m u l t u m l a b o r e m sufficere e x p e r t i f u i s s e m u s , nisi E p i t o m e n q u a m a n t e a n n o s a l i q u o t R o m a e m e c u m c o m p o r t a v e r a m adhibuissemus: e cuius collatione m u l t a suae dignit a t i reddita, nonnuUa q u a e praetermissa fuerunt restituta, beneficio i n p r i m i s a c o p e r a S i g i s m u n d ! G e l e n i i : q u i v i r ... a s s i d u i t a t e , l a b o r e ac omni diligentia perfecit u t omnia prodirent castigatissima. I n bello Judaico ac reliquis minus negotii habuimus, propterea quod et nostra exemplaria accuratius erant descripta, et alia insuper nobis s u p p e d i t a t a a praestantissimis doctissimisque viris, Joanne Croto ac P e t r o Gillio etc. - Die genannte E p i t o m e wurde erst v o n Niese hera u s g e g e b e n (1887-96) u n d i s t i n d e r T a t s e h r n ü t z l i c h b e i d e r E m e n dation der Archäologie. - Diese editio princeps des griechischen Josephus blieb lange Zeit gültig. Alle folgenden A u s g a b e n h a b e n in ihr ihre B a s i s und ü b e r n e h m e n den T e x t des Arlenius m i t kleineren oder größeren V e r b e s s e r u n g e n . L e t z t e s Glied dieses Üherlieferungss t r a n g e s i s t S. A . N a b e r s T e u b n e r a u s g a b e (1888-96). M i t B . N i e s e s g r o ß e r k r i t i s c h e r E d i t i o n (1885-95) s e t z t e i n e n e u e E n t w i c k l u n g e i n .
(3) Giosefo de rAntichita Giudaiche. Tradotto in Italiano per M. Pietro LAURO Modonese. Con privileggio. Venedig (appresso Vicenzo Vaugris a'l segno d'Erasmo) 2 Teile in i B d . 1544Giosefo de rAntichita Giudaiche ... con privileggio. Venedig (appresso Baidassar Constantini al segno di san Giorgio) 1549; Venedig (Lorenzini) 1560; 3 Bde. Venedig (Giovanni Bonadio) 1563-1564. Gioseffo Flavio Historico delle Antichita & Guerre Giudaiche nuovamente raccolte tutte insieme & da molti errori emendate & con molta diligenza stampate etc. 3 Bde. (in i) Venedig (Giacomo Vadali [Vidali?]) 1574; 2 Bde. Venedig (Fabio & Agostino Zoppini) 1581; 3 Bde. Venedig (Giacomo Cornetti) 1585; 3 Bde. Venedig (Giovanni Griffto) 1589; 3 Bde. Venedig 1591-1592; 3 Bde. Venedig (Alessandro Vecchi) 1604; 3 Bde. 1608; 1 6 1 2 ; 1616; 3 Bde. Venedig (Giovanni Alberti a Santa Foscha [Lovisa?]) 1619; 3 Bde. Venedig (Alessandro Vecchi) 1620; 3 (2?) Bde. Venedig (Ii Guerigli) 1638; 3 (2?) Bde. Venedig (h Milochi) 1661; 1670; 1681; II
I544-I549 1683; 2Bde. Venedig (Bosio) 1702; 3 Bde. Venedig (Lovisa) 1 7 1 1 ; 2 Bde. Venedig (Orlandini) 1727; 3 Bde. Venedig (Lovisa) 1740; 6 Bde. Venedig (B. Chelero) 1788. 1546 (2) (i) Mosis institutio reipublicae, graecolatina, ex Josepho ... decerpta per Sebast. CASTALIONEM. Basel 1546; Helmstedt (apud Joh. Frankum) 1616. 1548 (4) EBER, Paulus: Contexta populi Judaici Historia a reditu ex Babylonico exilio usque ad ultimum exidium Hierosolymae. Wittenberg 1548; 1562. In deutscher Sprache Nürnberg 1667. W e d e r Übersetzung noch Paraphrase, sondern erzählende Darstell u n g i m A n s c h l u ß a n J o s e p h u s u n d P h i l o , a l s o eine A r t Z e i t g e s c h i c h t e .
(2) Flavii Josephi Antiquitatum Judaicarum libri x x , adjecta in fine appendicis loco Vita Josephi per ipsum conscripta., a S. GELENIO noviter iam conversi. De Bello Judaico libri V I I ... per S. Gelenium castigati. Contra Apionem libri II ... non solum emendati, sed etiam suppleti, opera eiusdem Gelenii... Basel (Frohen) 1548. Tn d i e s e r v o n S i g i s m u n d G E L E N I U S b e s o r g t e n A u s g a b e e r s c h e i n t e r s t m a l i g die V i t a d e s J o s e p h u s i n l a t e i n i s c h e r Ü b e r s e t z u n g . D a s w a r m ö g l i c h g e w o r d e n , n a c h d e m 1 5 4 4 die n u r g r i e c h i s c h e r h a l t e n e V i t a in d e r e d i t i o p r i n c e p s des A r l e n i u s e r s c h i e n e n w a r . W e i t e r e A u s g a b e n des G e l e n i u s 1 5 5 4 . V g l . a u c h 1580.
(2) Flavii Josephi templi quondam Hierosolymitani e prima ephemeride sacerdotis, dein toparchae et archistrategi utriusque Galilaeae vita. Per Godefridum TILMANNUM Cartusiae Parisiensis Monachum e graecis versa primum et excusa typis. Paris (Fezandat) 1548. Diese V i t a - Ü b e r s e t z u n g des Pariser K a r t h ä u s e r m ö n c h e s h a t eine Praefatio von Dominicus W A N N E R U S .
1549 (3) De la guerra de los Judios, escr. por Flavio Josefo, trad. en Castellano por Juan Martin CORDERO. Paris 1549. Los siete libros de Flavio Josefo los quales contienen las guerras de los Judios, y la destrucion de Hierusalem y d'el templo: traduzidos ... por Juan Martin Cordero. Antwerpen 12
I549-I552 1557' i6o8; Perpignan 1608; Madrid 1616; Antwerpen 1616 (1618?). Los siete libros de Flavio Josefo los quales contienen las guerras de los Judios y la destruicion de Jerusalen y del templo traduzidos por Juan Martin Cordero. Madrid (Greg. Rodriguez) 1657'>Amsterdam 1687. Historia de las guerras de los Judios etc. Vida de Josefo etc. Imperio de la razon etc. 2 Bde. Madrid 1791. Historia de las guerras de los Judios y de la destrucciön del templo y ciudad de Jerusalen escrita en griego por Flavio Josefo Hebreo y traduzida por Juan Martin Cordero. 2 Bde. Madrid 1801; 2 Bde. Madrid (Est. tip. Sucesores de Rivadeneyra) 1891; Barcelona 1948, 453 S. Guerra de los Judios y destrucciön del templo y ciudad de Jerusalen. Traducciön y notas prologales de Juan Martin Cordero. 2 Bde. Barcelona (Editorial Iberia) 1961, 282, 254 S. 1550 (5) Historia belli iudaici ex losepho Hebraeo, quem Iudei hodie vocant Josiphon, translata per Davidem KYBERUM Argentinensem. Straßburg 1550. 1551 (2) Supplementum historiae biblicae ab Esdra temporibus usque ad Machabaeos itemque a Machabaeis usque ad Christum, von Sebastian CASTELLIO. In seiner lateinischen Bibelübersetzung : Biblia sacra ... et inde ad Christum ex Josepho ... eiusdem delineatio reipublicae Judaicae ex Josepho. Basel 1 5 5 1 ; 1556; 1573; Frankfurt a.M. 1697. I c h h a b e n u r d i e A u s g a b e d e s J a h r e s 1 5 5 6 g e s e h e n ; sie h a t S p . 1197-1282: „Historiae Continuatio e x Josepho". - Dieses Verfahren entspricht d e m seit der Zeit der frühen K i r c h e v o r h a n d e n e n Bedürfnis, die L ü c k e n d e r b i b U s c h e n D a r s t e l l u n g d u r c h d e n B e r i c h t d e s J o s e p h u s zu e r g ä n z e n ; a u c h e r s c h e i n e n s e i t d e m f r ü h e n 1 6 . J a h r h u n d e r t i n vielen lateinischen Bibelausgaben sogenannte Josephuskonkordanzen, d.h. P a r a l l e l s t e l l e n z u d e n b i b l i s c h e n B e r i c h t e n a u s d e n ' A n t i q u i t a t e s Judaicae' und dem 'Bellum Judaicum'.
1552 (2) WICELIUS, Georgius: Compendiosissima Descriptio Belli Judaici, ex Flavii Josephi libris concinnata. Coloniae 1552. 13
I552-I554 Ein lateinischer A u s z u g des B e l l u m J u d a i c u m .
1553 (3) Les sept livres de Flavius Josephus de la guerre et captivite des Juifz, traduitz de grec et mis en frangoys par N. DE HERBERAY. Paris 1553;
1557.
(3) Flavii Josephi des vermaerden Joetschen hystorie scrivers twintich hoecken van den ouden gheschiedenissen der Joden ... Met een boeck inh. die martelie der Machabeen ... overgheset uiten Griexschen in Latine, en voorts wten Latine nu eerst i n D u y t s c h e ... 2 Bde. (in i) Antwerpen (S. Cock) (1552-) 1553; Antwerpen (Troyens) 1580. ( D a r i n a u c h : D l e v e F l a v i j J o s e p h i ... F l a v i j J o s e p h i s e v e n b o e c k e n v a n d e r J o e t s c h e r o r l o g h e n ... ? ) ; Ü b e r s e t z e r : N i c o l a u s V A N WiNGHE.
Flavii Josephi seven boecken van die Joetsche oorloghe en de Destructie van Jerusalem ... Josephi leven by den selven gheschreven. Antwerpen (Claes van den Wouwere) 1564. (3) Flawia Jozeffa o wälce Zidowske etc. = Flavius Josephus über den jüdischen Krieg sieben Bücher. Josephus' Leben, von ihm selber geschrieben. Gegen Apion zwei Bücher. Jetzt alles in die tschechische Sprache aus dem Lateinischen übersetzt von Pawel Aquilin HRADECKY. Prostejow ( = Frößnitz; bei Jan Günther) 1553. D a z u H e r b e r t C. Z a f r e n , S t u d i e s i n B i b l i o g r a p h y a n d B o o k l o r e 5, 1961,
I44f.
1554 (2) Flavii Josephi antiquitatum iudaicarum libri X X adiecta in fine appendicis loco Vita Josephi per ipsum conscripta, a Sigismundo Gelenio conversa. De bello iudaico libri V H ex collatione Graecorum codicum per Sig. GELENIUM castigati. Contra Apionem libri H pro corruptissimis antea, iam ex Graeco itidem non solum emendati, sed etiam suppleti, opera eiusdem Gelenii. De imperio rationis sive de Machabaeis liber unus, a Desiderio Erasmo Roterodamo recognitus etc. Basel (Frohen) 1554; Leyden (S. Gr5^hius) 1555; 1557 (Vincentius); Basel (Frohen) 1559; ^567; Leyden 1566; Straßburg 1578; Basel 1597. 14
1554-15^6 I n e i n i g e n dieser A u s g a b e n i s t d i e Ü b e r s e t z u n g d e s E r a s m u s d u r c h eine m e h r w o r t g e t r e u e Ü b e r t r a g u n g e r s e t z t .
(3) Los veynte libros de Flavio losepho, delas antiguedades iudaycas, y su vida por el mismo escripta, con otro libro suyo del imperio dela razon, enel qual trata del martyrio delos Machabeos ... traduzido de latin en romance castellano. Antwerpen (Martin Nucio) 1554. D i e s e A u s g a b e w u r d e v o n d e r I n q u i s i t i o n v e r b o t e n ; E i s l e r , 'Irjoouq I I (1930) S. 7 7 0 .
1555 (3) B o E M U S , Joannes: The Fardle of facions etc. London 1555. D a r i n : „ T h e T r e a t i s e of J o s e p h u s , c o n t e y n i n g t h e o r d r e s , a n d L a w e s of t h e J e w e s c o m m u n e w e a l t h " .
155S (3) Histoire de Fl. Josephe, sacrificateur hebrieu, escrite premierement par l'auteur en langue greque, et nouvellement traduite en frangois ... les antiquitez iudaiques livres X X . L'apologie des antiquitez contre Apion, Apoloine et Lysimach' livres H ... L a guerre, destruction et captivite des Juifs, un traite du martyre des Machabees, la vie de l'auteur, escrite par luy mesme, le tout traduit nouvellement en frangois par Francois BOURGOING. Lyon 1558; 1562; L y o n et Paris 1573; Paris (Claude Micard) 1573. 1560 (5) Hystori des Jüdischen Krieges und letzter Zerstörung der Stadt Hierusalem. Durch Bartholome GERNHARDT verdeutschet. [Erfurt] 1560. Aus
d e m L a t e i n i s c h e n des D a v i d K i b e r u s (1550).
1564 (4) BARBATUS, Nicolaus Asclepius: Periochae et Argumenta librorum Viginti Fl. Josephi de Antiquitatib. ludaicis, et S e p tem de bello Iudaico, singulorum capitum summam singulis tetrastichis complectentia. Köln (Arnold Birckmann) 1564. Lateinische metrische Inhaltsangaben zu j e d e m Kapitel.
1566 (2) Declaratio ... Tractatus de schismaticis templis Judaeorum 15
I566-I569
et vero Dei templo, ex historia Josephi ab ... Joanne HESSELS studiose collectus. Lovanii (apud J. Bogardum) 1 5 6 6 . (3) SHULLAM, Samuel ben Moses: Josef ha-kohen Ben Gorion neged Apion. Im Anhang von Abraham Zakutos 'Sepher Yuhasin', Constantinopel 1 5 6 6 ; London 1 8 5 7 ; Frankfurt a.M. (Wahrmann) 1 9 2 4 (hg. von Chajim Freimann). Separate, verbesserte und mit Anmerkungen versehene Ausgabe von Israel BÖHMER und E. L. SILBERMANN, unter dem Titel ' K a d m u t Hajjehudim', L y c k (H. Petzall) 1 8 5 8 . D i e s e Ü b e r s e t z u n g i s t n i c h t w o r t g e t r e u , s o n d e r n r e c h t frei. Z u F r e i m a n n s A u s g a b e v g L E l b o g e n i n M o n a t s s c h r . f. G e s c h . u . W i s s . d. J u d e n t . 69, 1 9 2 5 , 1 1 8 ; v g l . Z a k u t (1928).
^•569 (2) (3) L'Histoire de Flave Josephe, latin-frangois, chacune version correspondante l'une ä l'autre, verset ä verset. Escrite pre, mierement par l'autheur en langue greque & nouvellement reveue et corrigee sur l'exemplaire grec, par. M. Jean Le FRERE, DE LAVAL. Enrichie d'un abbrege de la guerre judaique, tir6 de l'hebrieu par David KIBER, maintenant mis en frangois avec additions extraictes d'Egesippe, par Frangois DE BELLEFOREST Comingeois. Paris (Claude Fremy) 1 5 6 9 . I n dieser z w e i s p r a c h i g e n ( l a t e i n i s c h - f r a n z ö s i s c h e n ) A u s g a b e s i n d die A n t i q u i t a t e s J u d a i c a e ü b e r s e t z t v o n F r a n 9 o i s B O U R G O I N ( G ) , d i e Bücher gegen Apion von einem Anonymus.
(3) Flavii Josephi deß Hochberühmpten Jüdischen Geschichtschreybers Historien und Bücher: Von alten Jüdischen Geschichten zwentzig sampt einem von seinem Leben: Vom Jüdischen Krieg und der Statt Jerusalem endtlicher Zerstörung siben: Vom alten Herkommen der Juden wider den Apion von Alexandria zwey: Von den Machabeern oder v o m Regiment der Vernunfft eins. Alles auß dem ursprünglichen Griechischen Exemplar ... von neuwem verteutscht. Frankfurt a.M. (S. Feyrabend) 1 5 6 9 ; 1 5 7 3 ; 1 5 8 1 . Ich h a b e nur die A u s g a b e v o n 1573 gesehen. I n der V o r r e d e teilt der V e r l e g e r F e y r a b e n d m i t , d i e Ü b e r s e t z u n g sei i n A r b e i t s t e i l u n g von Johann S P R E N G und Zacharias M Ü N T Z E R angefertigt. Diese Vorr e d e s c h l i e ß t m i t d e m D a t u m d e s 9. S e p t . 1 5 6 9 , w ä h r e n d a u f d e m T i t e l b l a t t d i e J a h r e s z a h l 1 5 7 3 e r s c h e i n t . V e r m u t l i c h i s t in d e r A u s g a b e v o n 1 5 7 3 ( u n d w o h l a u c h 1 5 8 1 ) die V o r r e d e d e r e r s t e n A u s g a b e d e s
16
I569-I574 Jahres 1569 einfach ohne Ä n d e r u n g abgedruckt. - Diese Ü b e r s e t z u n g ist n i c h t z u v e r w e c h s e l n m i t d e r g l e i c h z e i t i g e r s c h i e n e n e n Ü b e r setzung von Conrad Lautenbach.
(3) Flavii Josephi deß Hochberühmpten Jüdischen Geschichtschreibers Historien und Bücher: Von alten Jüdischen Geschichten zwentzig sampt einem von seinem Leben: Vom Jüdischen Krieg und der Statt Jerusalem endtlicher Zerstörung siben: V o m alten Herkommen der Juden wider den Apion von Alexandria zwey: Von den Machabeern oder vom Regiment der Vernunfft eins. Alles auß dem ursprünglichen Griechischen Exemplar sampt aller Bücher und Capitel Summarischen Innhalt mit höchstem fleiß von neuwem verteutscht, darzu mit Biblischen Concordantzen, Jarrechnung, ordentlichen Registern und lieblichen Figuren geziert. Mit Römischer K e y s . Malest. Freyheit. [Separater Titel der Vita:] Flavii Josephi deß fürtrefflichen Jüdischen Geschichtschreibers Geschlecht und Herkommen, Kunstliche Uebung, Studiren, Reysen, Händel und Thaten, Widerwertigkeit, Glückfall und gantzes Leben, von im selbst in Griechischer Sprach beschrieben etc. Frankfurt a.M. (durch Georg Raben, Sigmund Feyrabend und Weygand Hanen Erben) 1569; 1571; Straßburg (Rihel) 1574; 1575; 1578; 1581; 1587; 1590; 1592; 1594; 1595; 1597; (1601?); 1603; 1609; 1 6 1 1 ; 1617; 1619; Straßburg (C. Dietzel & von der Heyden Erben) 1630; 1651; 1654; Frankfurt a.M. (Balthasar Christoph Wust) 1676; Frankfurt a.M. (Johann David Zunner) 1687; Frankfurt a.M. (bei Johann David Zunners Erben und Johann A d a m Jung) 1 7 1 1 . Ü b e r s e t z e r ist d e r e v a n g e l i s c h e P r e d i g e r C o n r a d ( K u n t z ) L A U T E N B A C H . Die meisten Ausgaben enthalten auch Hegesippus. Die Titelblätter der N a c h d r u c k e weichen z u m Teil im W o r t l a u t von der Erstausgabe ab, die I d e n t i t ä t bleibt j e d o c h erkennbar.
1572 (3) BELLEFOREST, Frangois de: Harengues mihtaires etc. Paris 1572. D a r i n : „ H a r e n g u e s m i l i t a i r e s ... e x t r a i c t e s d e s e p t l i v r e s de l a guerre J u d a i q u e " .
1574 (2) Flavii Josephi opera, lateinisch. Straßburg (Rihel) 1574. 17 ALGHI, I
2
I575-I580
J575 (2) Flavii Josephi opera, lateinisch, mit Anmerkungen. Paris 1575. A u f d i e s e A u s g a b e w e i s t n u r O t t i n d e r E i n l e i t u n g seiner J o s e p h u s ü b e r s e t z u n g (1736) p . 1 2 .
^577
^-^
(2) Flavii Josephi opera nunc"^summa diligentia chronologia ad C a p u t u n i u s c u i u s q u e folii, c u m ex v e t e r u m , t u m ex recentio-
rum scriptorum commentariis, cumque scholiis necessariis concinnata, cum indice locupletissimo. Frankfurt a.M. (Sigismund Feierabend) 1 5 7 7 . 1578 (3) Histoire de Fl. Josephe, sacrificateur Hebrieu, mise en frangois, reveue sur le grec et illustree de Chronologie, figures, annotations et tables ... par D. Gilb. GENEBRARD ... Histoire de Fl. Josephe, de la guerre, destruction et captivite des Juifs: un traite du Martyre des Machabees, L a Vie de l'autheur escrite par luy-mesme ... Reveue et corrigee sur le grec par Gilb. Genebrard. Paris (M. Sonnius) 1 5 7 8 ; Paris (Rogier) 1 5 8 8 ; Paris 1 6 0 4 ; Paris (T. D u Bray) 1 6 0 9 ; Genf 1 6 0 9 ; Paris (A. L'Angelier) 1 6 1 6 ; Paris 1 6 2 3 ; Paris (A. Taupinard) 1 6 2 6 1 6 2 7 ; Genf 1 6 2 7 ; 1 6 3 9 ; 1 6 4 6 ; Paris (P. Rocollet) 1 6 3 1 ; Paris (M. Henault) 1 6 3 9 ; Paris (M. Brunet) 1 6 4 6 ; Paris 1 6 5 1 ; Ronen (J. Cailloue et J. Viret) 1 6 5 6 ; Paris (C. Morand) 1 6 6 3 . 1580 (2) Opera Josephi viri inter Judaeos doctissimi ac disertissimi, quae ad nostram aetatem pervenerunt, omnia, nimirum: de antiquitatibus iudaicis libri X X . Quibus in fine loco appendicis vita Josephi per ipsum conscripta est adiecta: D e bello iudaico libri V H . ex collatione Graecorum Codicum accurate castigati: Contra Apionem libri H . pro corruptissimis antea, iam ex Graeco itidem non solum emendati, sed etiam suppleti, ac integritati pristinae restituti: De imperio rationis, sive de Machabaeis liber unus, denuo recognitus. Antehac a graecae linguae peritissimo, ac historiarum studiosissimo viro in latinum sermonem translata, et ad exemplum graeci 18
I580-I592 codicis accurate distincta. Nunc vero summa cum diligentia chronologia ad caput uniuscuisque folii, cum ex veterum tum recentiorum scriptorum commentariis cumque scholiis necessariis, per doctum quendam virum in communem rei litterariae utilitatem recens concinnata. Cum figuris et indice locupletissimo. Frankfurt a.M. (Feyerabendt) 1580; 1582; Basel (Frohen) 1582; Frankfurt a.M. (Feyerahendt) 1590. 1581 (3) Di Flavio Giuseppe dell' Antichita de Giudei libri X X etc. Di Flavio Giuseppe della Guerra de Giudei libri V I I . Libri due contra Apione; e dell' imperio della Ragione. Tradotti nuovamente per M. Francesco BALDELLI. Con privilegi. 2 Bde. Venedig 1581; 1582-1583; 1589. Die Ü b e r s e t z u n g ist nicht aus d e m griechischen Original, sondern nach d e m lateinischen Josephus gearbeitet.
1582 (4) (3) Josephi Judei cognomento Flavii ... de bello Judaico commisso cum Romanis ... Debrecembe (R. Hoffhalter) 1582. E i n m e t r i s c h e Ü b e r s e t z u n g ins U n g a r i s c h e v o n A n d r ä s C S E N G E R Y .
1586 (14) FRANCKENBERGER, Andreas: Institutiones Antiquitatis et Historiarum. Wittenberg 1586; abgedruckt bei Haverkamp (1726). Unter anderem über das Verhältnis des Josephus z u m Alten und N e u e n T e s t a m e n t und über seine sprachliche E i g e n a r t .
1590 (2) Flavii Josephi Judaeorum doctissimi ac disertissimi, quae ad nostram aetatem pervenerunt opera omnia, ante hac in sermonem latinum translata et ad exemplar graeci codicis accurate distincta. Una cum chronologia et indice copiosissimo. Frankfurt a.M. (Feyerabendt) 1590; Köln (Johannes Gymnicus) 1593; 2 Bde. Straßburg 1595; 2 Bde. Genf (Jacobus Stoer) 1595; Frankfurt (Feyerabendt) 1597; 1599; 2 Bde. Genf (Jacobus Stoer; Bd. I bei S. Crispinus) 1 6 1 1 ; 1640. (3) Historie
2idowska na
1592 knihy ctyry rozdelena etc. = Jüdische 19
I592-I600 Geschichte, auf vier Bücher verteilt, die vorher in der tschechischen Sprache nicht herausgegeben war, jetzt aber aus dem deutschen Exemplar vollkommen ins Tschechische übersetzt ist. Prag (bei M. Dan. Ad. aus Weleslawin) 1592, 468 S. Übersetzer ist W . P L A C E L . Weitere tschechische Übersetzungen sind die v o n S T I P A C , P r a g (Dacicky) 1 5 9 1 ; P r a g (Kramerius) 1806 und
die
von
PROKOP, Wien
1786.
1593 (3) Alle de werken van Flavius Josephus, vertaalt etc. Leyden 1593 (1594?); 1607; Dordrecht 1652; 1793. Der Ü b e r s e t z e r ist E b e r h a r d B O M E E L ; die Ü b e r s e t z u n g ist n i c h t aus d e m O r i g i n a l , s o n d e r n a u s d e m D e u t s c h e n g e m a c h t .
1595 (3) [Pyramus DE CANDOLE]: Harengues militaires, et concions des princes, capitaines, ambassadeurs ... [Paris] 1595. I 7 3 1 - 7 9 6 : „ H a r e n g u e s m i l i t a i r e s d e J o s e p h e H e b r i e u , d e ce q u i e s t 6s A n t i q u i t e z , h o r s le l i v r e s s ' a c c o r d a n s a v e c l a B i b l e " .
^597 (3) Les Oeuvres de Flav Joseph fils de Matthias, ä savoir, vingt livres de TAncienne Histoire Judaique. Sept Livres de la Guerre des Juifs. Deux Livres contre Apion de TAnciennete des Juifs. Un Livre touchant les Machabees. L a Vie de Joseph descrite par lui-mesme. Le tout traduit nouvellement de grec en frangois, par Antoine DE LA FAYE. Paris (Jehan Le Preux)" 1597 (1591?); 1598. De la F a y e war reformierter Prediger.
1598 (19) SCALIGER, Joseph: Veterum Graecorum fragmenta selecta, quibus loci aliquot obscurissimi chronologiae sacrae et Bibliorum illustrantur, cum notis. - Appendix in: De emendatione temporum. Leiden 1598^ [1583^]; Coloniae AUobrogum 1629. Die B e d e u t u n g des Josephus als Quelle für die wissenschaftliche K e n n t n i s der zeitgeschichtlichen Chronologie ist zuerst v o n Scaliger gesehen worden.
1600 (4) Von der Zerstörung der Stadt Jerusalem ... Gezogen aus 20
I600-I6I7
Josepho dem Geschichtschreiher, und durch Hans ROGEL in Reimenweissgestellet. Leipzig (Nickel NerHch) [1600]; Erfurt 1602. 1602 (3) The famous and memorahle works of Josephus, a man of much honour and learning among the Jewes. FaithfuUy translated out of the Latin, and French, by Tho. LODGE. (Im gleichen B a n d : The lamentable and tragical history of the wars and utter ruin of the Jews. Comprised in seven Books b y Flavius Josephus). London 1602; 1609; 1620; 1632; 1640; 1655; 1670. 1611 (2)
(I)
O A A B I O Y mSHnOY l E P O S O A Y M I T O Y l E P E Q S T A E Y P I S K O M E N A . Flavii Josephi opera quae extant, nempe antiquitatum judaicarum libri X X ... De bello judaico libri V I I ... quibus appendicis loco accessit De vita Josephi. Adversus Apionem grammaticum Alexandrinum libri II ... De Machabaeis seu de imperio rationis liber I. ... Quae graeco-latina editio Graecorum Palatinae bibliothecae manuscriptorum codicum collatione castigatior facta est etc. Genf1611;1634;1635. Diese zweisprachige A u s g a b e bietet, was den griechischen T e x t angeht, n i c h t viel mehr als einen A b d r u c k der editio princeps des Arlenius v o n 1544. Jedenfalls sind über die editio princeps hinaus keine neuen T e x t z e u g e n herangezogen worden. W e n n auf d e m Titelb l a t t v o n Heidelberger H a n d s c h r i f t e n die R e d e ist, die der D r u c k e r d e l a R o v i E R E v e r w e r t e t h a b e n w i l l , so i s t d a m i t n u r eine n i c h t d u r c h g e f ü h r t e A b s i c h t f o r m u l i e r t . D i e g e n a n n t e n Codices P a l a t i n i t r a f e n - v o n J a n G r u t e r geschickt - erst w ä h r e n d des D r u c k e s ein u n d s c h e i n e n d e m T e x t k a u m z u g u t e g e k o m m e n z u sein. I n d e r P r ä f a t i o t e i l t d e l a R o v i e r e a u c h m i t , d a ß d e s h a l b ein z w e i t e r , e r g ä n z e n d e r B a n d m i t v a r i a e lectiones u n d kritischen N o t e n folgen sollte. Dieser B a n d ist aber nie erschienen. D i e d e m griechischen T e x t beigegebene l a t e i n i s c h e Ü b e r s e t z u n g i s t d i e d e s G E L E N I U S b z w . dessen B e a r b e i t u n g d e r a n t i k e n Ü b e r s e t z u n g . D i e A u f l a g e v o n 1634 (ein T e i l d e r E x e m p l a r e t r ä g t das E r s c h e i n u n g s d a t u m 1635), besorgt d u r c h J o h a n n e s C R I S P I N U S , i s t n u r ein f e h l e r h a f t e r N a c h d r u c k d e r A u s g a b e des Jahres 1 6 1 1 .
(2) Opera Josephi Judaeorum doctissimi ac disertissimi quae ad nostram aetatem pervenerunt omnia, nimirum: de antiqui21
I6I7-I634
tatibus iudaicis libri X X . quibus vita Josephi, per ipsum conscripta, est adiecta. De bello Judaico libri V I I . Contra Apionem libri II. De imperio rationis sive de Machabaeis Liber I. Antehac in latinum sermonem translata et ad exemplum graeci codicis accurate distincta. Nunc vero chronologia ad caput uniuscuiusque folii, cum ex veterum, tum recentiorum scriptorum commentariis, cumque scholiis necessariis, recens concinnata et a mendis repurgata. Cum indice locupletissimo. Sumptibus Rulandiorum, typis Johannis Bringeri. Frankfurt a.M. 1 6 1 7 . Dies ist eine der letzten A u s g a b e n , die allein den lateinischen J o s e p h u s e n t h a l t e n {^i^go. 1 7 5 5 ) . D a n a c h e r s c h e i n t die l a t e i n i s c h e Ü b e r s e t z u n g n u r n o c h in V e r b i n d u n g m i t d e m g r i e c h i s c h e n T e x t . Z u r s e l b s t ä n d i g e n E d i t i o n des a n t i k e n l a t e i n i s c h e n J o s e p h u s k o m m t es e r s t w i e d e r m i t B o y s e n {1898) u n d B l a t t (1958).
1620 (3) Gioseffo Flavio ... delle Antichita e Guerre giudaiche, diviso in vintisette libri ... e con una nuova aggiunta di due libri. Tun del martirio de' Macabei e l'altro dell' Antichita tra i Greci e i Giudei. Tradotto novamente nella lingua volgare dal R. P. M. Andrea BERNA. Venedig (A. Vecchi) 1 6 2 0 . 1626 (3) Flavi Josephi hoogberoemde Joodsche historien, ende boecken. Noch Egesippus vande ellendighe verstoringe der stadt Jerusalem ... Amsterdam (I. E. Kloppenburgh) 1 6 2 6 . C a t a l o g of t h e K l a u L i b r a r y ( C i n c i n n a t i ) s.v. J o s e p h u s .
1628 (20) Waerachtige Beschrijvinghe Van d'Oude ende Nieuwe Stadt Jerusalem, alsoo die geweest is ten tijden onses Salichmaeckers Jesu Christi... Beschreven van Fl. Josephus ... Van Jacob BoEKENBERCH ... Loven (H. v a n Hastens) 1 6 2 8 . 1634 (4) CAPPELLUS, L u d . : Historia apostolica illustrata ... His additum est Historiae Judaicae, ab Asamonaeorum ... tempore, ad Hierosolymorum et Templi per Titum Vespasianum ultimum excidium, breve ex Josepho compendium .;. Genf 1 6 3 4 . 22
I642-I66I
1642 (g) B o E C L E R , Johannes Henricus: Priora T o u S a t K ^ i ; a p x a t o X o y t a i ; capita illustr. Straßburg 1 6 4 2 und in seinen 'Dissertationes' Straßburg 1 6 5 8 ; 1 7 0 2 , p. 4 1 8 - 5 1 5 . 1653 (3) Flavii Josephi opera, italienisch, von Giovanni Francesco L o R E D A N O . 4 Bde. Venedig 1 6 5 3 .
1655 (17) Flavii Josephi de Jesu Dom. testimonium suppositum esse T. FABRI diatriba. [Saumur] 1 6 5 5 . D e r erste (nicht publizierte) Angriff gegen die E c h t h e i t des Test. F l a v . s c h e i n t e r f o l g t z u sein v o n H u b e r t V A N G I F F E N ( G i p h a n i u s ) , e i n e m r e f o r m i e r t e n J u r i s t e n u n d P h i l o l o g e n (geb. 1 5 3 4 Herzogtum Geldern). T . Faber ist auch unter dem N a m e n Tannegui L e Fevre ( L e f e b r e ) b e k a n n t ; v g l . R . E i s l e r , J e s o u s I (1929) S. 20.
1656 (17) D E ROYE, Franciscus: A d Can. E g o Berengarius 4 1 . De consecrat. distinct. 2. Ubi vita, Haeresis, et Poenitentia Berengarii Andegavensis Archidiaconi. E t ad Fl. Josephi locum de D. Jesu Christo. 2 Teile, Andegavi 1 6 5 6 . A n h a n g m i t e i g e n e r S e i t e n z ä h l u n g (S. 1 - 2 5 ) : „ V i n d i c a t u r J o s e p h i locus de Christo Jesu".
1660 (18) N o L D i u s , Chr.: Historia Idumaea seu de vita et gestis Hero-
dum diatribe. Accesserunt hinc inde notae in Josephum ut et pro eo vindiciae et responsiones contra Baronium, Serrarium, Salianum et alios. Franeker 1660. Abgedruckt in Havercamps Josephusausgabe (1726). 1661 (17) X X X epistolae philologicae et historicae, de Flavii Josephi testimonio, quod Jesu Christo tribuit lib. X I I X . Antiq. cap. IV Christophorus ARNOLDUS fideliter illas recensuit, argumenta praemisit, et iudicia veterum ac recentiorum ex scriptis eorundem excerpsit. Omnia cum indice necessario. Noribergae (typis ac sumtibus Michaelis et Joh. Friderici Endterorum) 1 6 6 1 . 23
I66I-I665 I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII.
S e b . S N E L L I I a d R u p e r t u m [sc. e p i s t o l a ] C. A . R u P E R T i a d S n e l l i u m SNELLII ad Rupertum R u p E R T i a d Snellium Eiusdem a d T h . Reinesium REINESII ad Rupertum Eiusdem a d Snellium Jo. T o b . M A J O R I S ad E u n d e m
I X . REINESII ad Eundem X . S N E L L I I a d Christ. A r n o l d u m X I . A R N O L D I a d Snellium XII.
R. M E N A S S I S B E N I S R A E L a d A r n o l d u m
X I I I . A R N O L D I ad R. Menassen
X I V . SNELLII ad Arnoldum X V . A R N O L D I a d Snellium, c u m A d d i t a m e n t o e x Seldeni C o m ment. in E u t y c h i u m X V I . Jo. Fred. G R O N O V I I ad Arnoldum XVII.
D a v . B L O N D E L L I ad E u n d e m
XVIII.
Abr. W H E L O G I ad Eundem
XIX. XX. XXI. XXII. XXIII.
T h . L A N S I I a d Jo. Fred. Kressium a Kressenstein Jo. Henr. U R S I N I a d Arnoldum Ja. Christ. W A G E N S E I L I I a d E u n d e m J. Henr. B O E C L E R I a d Wagenseilium Eiusdem ad Eundem
X X I V .
W A G E N S E I L I I ad Arnoldum
X X V . URSINI ad Eundem X X V I .
W A G E N S E I L I I ad E u n d e m
X X V I I . Eiusdem ad Eundem X X V I I I . X X I X .
G R O N O V I I ad Eundem Th. B A N G I I ad Eundem
X X X . Tanaquilli F A B R I ad Jo. Chabrolinum. Alle dreißig Briefe, dazu die 'iudica', sind abgedruckt Josephusausgabe (1726).
in
Havercamps
(14) SCHOTANUS, Christianus: Bibhotheca Historiae Sacrae V e t e ris Testamenti, seu exercitationes Historicae in Sacram Scripturam et Josephum per modum commentarii in Historiam Sacram Sulpicii Severi . . . 2 B d e . Franeker 1661. (19) V o s s i u s , I . : Chronologia sacra ad Josephi mentem. H a g a e Comitum 1661. (3) The FoUy and Wisdom of the Ancients . . . being two letters of A r t a x e r x e s as t h e y are recorded b y Josephus . . . London (F. Smith) 1661. 1665 (3) F l a v i i Josephi Joedsche Historien en Boecken etc. V a n
24
de
I665-I667
oude geschiedenissen der Joden etc. Van zijn eygen leven etc. Van de joodsche oorlogen etc. Tegens Apionem etc. Van de heerschappij des vernunfts etc. uyt de griecksche en latijnsche sprake vertaelt door Lamhert VAN BOS etc. bij gevoegt Egesippi hoeken etc. uyt het hooghduyts door Simon D E VRIES... Dordrecht (Savry) 1665; 1678; Amsterdam (B. Visser) 1698. Flavii Josephi... Boecken ... nu op nieuws uyi de Gr. en Lat. sprake vertaelt door L. v. Bos. Daer b y Egesippi Boecken, mede op nieuws uyt het Hoogd. door S. de Vries. Amsterdam (Schippers) 1682. 1666 (6) LAMBECIUS, Petrus: Epistola de biblioth. Caes. Vindob. codd. mss., qui novae Josephi operum editioni gr.-lat. possunt inservire, notis et observationibus auctior edita a T.C.J.S. Jauravii 1666; 1713. i66y (3) Histoire des Juifs, ecrite par Flavius Joseph, sous le titre de Antiquitez Judaiques. Traduite sur l'original Grec reveu sur divers Manuscrits par Monsieur Arnauld D'ANDILLY. - Histoire de la Guerre des Juifs contre les Romains. Response ä Appion. Martyre des Machabees. Par Flavius Joseph. E t sa vie ecrite par luy-mesme. Avec ce que Philon a escrit de son Ambassade vers l'Empereur Caius Caligula. Traduit du grec par Monsieur Arnauld d A n d i l l y . Paris (Pierre Le Petit) 1667; 1668; 5 Bde. Paris (P. Le Petit) 1668; Paris (P. Le Petit) 1670; 5 Bde. Paris (P. Le Petit) 1672; 5Bde. Brüssel (Fricx) 1676; 5 Bde. Paris 1678; 5 Bde. Paris (P. Le Petit) 1680; Amsterdam (Schippers u. Wetstein) 1681; 5 Bde. Brüssel (Fricx) 1684; 5 Bde. Paris (Thierry) 1687; 1688; 5 Bde. Paris (P. Le Petit) 1688; 5 Bde. Brüssel 1694(1693?); 5 Bde. Paris (Roulland) 1696; Paris (Roulland) 1700; Amsterdam (Gallet) 1700; Amsterdam (Mortier) 1700; 2 Bde. Paris (Roulland) 1700; 5 Bde. Brüssel (Fricx) 1701-1703; 5 Bde. Amsterdam (Schelte) 1703; 5 Bde. Paris (Roulland) 1706; Amsterdam 1708; 5 Bde. Paris 1 7 1 7 - 1 7 1 9 ; Amsterdam 1722; 5 Bde. Paris 25
I667-I673
(Caillau) 1735; 3 Bde. Brüssel (J. Leonard Fils) 1738; 6Bde. Paris (Bördelet) 1744. Oeuvres completes de Flavius Joseph ... Histoire des Juifs, ecrite par Flavius Joseph, sous le titre de Antiquites Judaiques ... par Arnauld d A n d i l l y . Exactement parcouru, corrigee et accompagnee de notes par M. QUATREMERE et M. TAbbe GLAIRE. Paris (Maurice) 1846. Oeuvres completes de Flavius Josephe. Avec une notice biographique. Par Jean Alexandre C. BUCHON. Paris (Delagrave) 1836(1837?, 1838?) Paris (Collection du Pantheon litteraire) i858(?); Paris (Delagrave) i88o(?); 1894. Neuausgabe von Arnauld d'Andilly, wie das Vorwort ergibt: „ A r n a u l d d ' A n d i l l y e s t le p r e m i e r q u i a i t t r a d u i t F l a v i u s J o s e p h e s u r le t e x t e g r e c . I I d i t l u i - m e m e a v o i r t e r m i n 6 s a t r a d u c t i o n ä T a g e d e quatre-vingt ans. L e pere J o a c h i m Gillet en a publik une autre trad u c t i o n ä P a r i s , 4 v o l u m e s e n 4°. N o u s a v o n s pv6i6r6 CELLE d ' A r n a u l d d ' A n d i l l y , d o n t LE s t y l e g r a v e e t s i m p l e e s t e n h a r m o n i e a v e c la n a t u r e du r6cit."
1668 (17) In periocham Flavii Josephi de Jesu Christo exercitatio critica 7RPO7RAPAC7K£UACTT(.KIFJ ... quam ... praesidente Joanne A n drea BOSIO ... proponit M. Joannes Jacobus PORCELIUS .. Jena (Nisius) 1668, 60 S. 1673 (17) In periocham Flavii Josephi de Jesu Christo exercitatio historico-critica ... quam ... praesidente J. A. B o s i o ... proponit J. BACH. Jena (Krebs) 1673. (17) In periocham Flavii Josephi de Jesu Christo exercitatio historio-critica TTPOTRAPAAKSUACYTTKY) ... quam ... praesidente Joanne Andrea B o s i o ... publice discutiendam proponit Laurentius Christianus BESELINUS. Jena (Krebs) 1673. (20) CAPPELLUS, Ludovicus: TpiCTayiov sive templi Hierosolymitani triplex delineatio. I n : Briani Waltoni Biblicus Apparatus Chronologico-Topographico-Philologicus, Zürich 1673^, p. 120-207; Zürich 1753. N a c h Bibel, Josephus und Talmud
26
I675-I687 j675 (18) HAMBERGER, G. L . : Dissertationes historicae duae de rebus Herodis magni. Wittenberg 1675. löyö (3) The Works of Josephus, with great Dihgence revised and amended, according to the excellent French Translation of Monsieur Arnauld D'ANDILLY. Also the Embassy of Philo Judaeus to the Emperor Cajus Caligula, never translated before, with the References of the Scripture, a new map of the Holy Land and divers Copperplates serving to illustrate the History. London (Robinson) 1676; London (Herringman etc.) 1683; London (Cambridge?) (Basset etc.) 1693; London (Roper?) 1693. 1677 (6) Latini LATINII Viterbiensis bibliotheca sacra et profana. R o m 1677. S. 1 8 8 - 1 8 9 : „ O b s e r v a t i o n e s , & c o n i e c t u r a e i n F l a v i u m J o s e p h u m " .
1679 (17) (6) LAMBECIUS, Petrus: [De Flavii Josephi testimonio de Christo]. Commentarii de Bibliotheca Caesarea Vindobonensi liber V H I (Wien 1679) p. 3-43. I m T e s t i m o n i u m F l a v i a n u m , d a s er i n h a l t l i c h v o n L u k a s ü b e r n o m m e n hat, urteilt Josephus n e g a t i v über Christus, t u t das freilich in v e r h ü l l e n d e n , z w e i d e u t i g e n F o r m u l i e r u n g e n , u m k e i n e n A n s t o ß z u e r r e g e n . S. 2 f f . i o i z u g r i e c h i s c h e n J o s e p h u s h a n d s c h r i f t e n .
1686 (6) BERNARD, E d . : Lectiones variantes et annotationes in quinque priores libros Antiquitatum Judaicarum Flavii Josephi. Oxford 1686. 1687 (3) Las antiguedades Judaycas y Respuesta de Josepho contra Apion Alexandrino, traduzida por el capitan Joseph Semah ARIAS. Amsterdam (David Tartas) 1687. HOFFMANN, J . : Philonem, Josephum etc. historice exhib. Rudolstadt 1687. 27
I687-I692 V i e l l e i c h t eine A r t ' Z e i t g e s c h i c h t e ' . Z i t i e r t b e i : U . C h e v a l i e r , R e p e r t o i r e e t c . I I ( P a r i s 1907) S p . 2662.
1688 (18) JENSENIUS, J . Jac.: "AaKYjfjia historicum de Herodianis. Jena 1688.
i6gi (2) (i) O A A B I O T I Q S H n O T lEPOSOAYMITOY l E P E Q S T A E Y P I S K O M E N A . Flavii Josephi Hierosolymitani sacerdotis opera quae extant omnia, nempe Antiquitatum Judaicarum lihri X X . Sigismundo Gelenio interprete. De Bello Judaico libri V H . interprete, Rufino Aquileiensi. Liber de Vita sua cum interpretatione Gelenii. Adversus Apionem libri n . cum versione antiqua a Gelenio emendata, & De Maccabaeis, seu de Imperio rationis liber cum paraphrasi Erasmi Roterodami. Accedit index locupletissimus. Juxta editionem graeco-latinam Genevensem ad manuscriptos Palatinae bibliothecae Codices castigatam, quae nunc a pluribus mendis expurgata, & praeterea prolegomenis & appendice auctior redditur. Leipzig (Weidmann) 1 6 9 1 . A u f d e m T i t e l b l a t t s t e h t a l s E r s c h e i n u n g s o r t K ö l n , o f f e n b a r irrtümlich statt Leipzig, w o der Verlag W e i d m a n n domiziliert. D e r Herausgeber ist T h o m a s iTTiG(ius). Diese Edition ist nur ein verbesserter N a c h d r u c k d e r G e n f e r R o v e r i a n a v o n 1 6 1 1 , m i t d e r sie n a c h S e i t e n u n d Zeilen übereinstimmt. Ü b e r die V o r g ä n g e r h i n a u s sind keine n e u e n Handschriften zur T e x t V e r b e s s e r u n g herangezogen. D e r A p p e n d i x e n t h ä l t : i ) Aristeae libellus de L X X interpretibus, c u m versione M a t t h . G A R B I T I I . 2) A n n o t a t i o n e s b r e v e s J o h . A l b . F A B R I C I I in J o s e p h i n a r r a t i o n e m d e h a c v e r s i o n e . 3) L e c t i o n e s v a r i a e i n l i b r i s de B e l l o J u d a i c o e t i n l i b r o d e M a c c a b a e i s o b v i a e , e c o d i c e m a n u s c r i p t o L i p s i e n s i c o l l e c t a e a J o h . F r i d . F E L L E R O . 4) F r a n c i s c i C O M B E F I S I I i n t e r p r e t a t i o L a t i n a libri d e M a c c a b a e i s , c u m e i u s d e m n o t i s . 5) F r a g m e n t u m libri Trepl TravTOi;, a D a v . H O E S C H E L I O s u b J o s e p h i nomine editum, c u m versione L a t i n a Stephani L E M O Y N E .
(9) [LLOYD, William]: A letter to Dr. Sherlock, in vindication of that part of Josephus's history, which gives an account of Jaddus the high-priest's submitting to Alexander the Great ... London 1 6 9 1 . i6g2 ( 1 7 ) RABUS, Pieter: Griekse, Latijnse, en Neerduitse Vermakelijkheden der Taalkunde ... De tweede Druk. Vermeerdert met 28
1692 een nader onderzoek van A.[nthony] V.[AN] D.[ALE] M , Dr. op het verhaal wegens den Heere Jezus Christus, dat in Jozefus gevonden word. Rotterdam 1692. P. I - X V I I I z u m Testimonium F l a v i a n u m : „Aanmerkinge op de g e t u i g e n i s s e w e g e n s d e n Z a l i g m a k e r J e z u s C h r i s t u s , die m e n in Jozefus vind. In 't ruw ontworpen dor den Hr. A. V . D. M. D r . "
(3) The works of Flavius Josephus, translated into English b y Sir Roger L'ESTRANGE. London 1692; 1702 (Sare); 1705; 1708; 3 Bde. London (Sare) 1709; 1 7 1 6 ; London 1 7 1 7 ; 1725; 1733 (Knapton etc.) 3 (4?) Bde. Edinburgh 1750; Edinburgh (McPherson-Johnston) 1762; Glasgow (Mc Lean) 1760; 4 Bde. Glasgow (Gilmore & Robb) 1762; Dundee (Galbraith) 1766; 4 Bde. Glasgow 1 7 7 3 ; 1785; 4 Bde. London 1762. The Wars of the Jews etc. Epitomiz'd from the works of Flavius Josephus, translated into English b y Sir Roger L'Estrange. London (Norris) 1 7 1 7 ; 1724. The Wars of The Jews. In two Books. With the most Deplorable History of the Siege and Destruction of the City of Jerusalem and the Burning of the Temple therein b y the Romans, under the Command of Titus Vespasian, the Roman Emperor. Also an Account of the fearful Presages, and stränge Apparitions that were seen in the Air, before the Ruin thereof. Epitomiz'd from the Works of Flavius Josephus, Translated into English b y Sir Roger L'Estrange, Knight. The Fourth Edition. London Printed. Reprinted at Boston (by S. Kneeland, for N. Buttolph) 1 7 1 9 ; 1721. The Works of Flavius Josephus. Translated into English, B y Sir Roger L'Estrange, K t . Viz. I. The Life of Josephus. Written b y himself. II. The Antiquities of the Jews. In twenty Books. I I I . His Book against Apion, in Defence of the Said Antiquities of the Jews. In two Parts. IV. Their Wars with the Romans. In Seven Books. V. The Martyrdom of the Maccabees. As also, V I . Philo's Embassy from the Jews of Alexandria to Caius Caligula. All carefuUy revised and compared with the original Greek. To Which Are Prefixed, Two Discourses, and several Remarks and observations upon Josephus. The Seventh Edition. Vol. I-IV London printed, Philadelphia-New Y o r k reprinted 1773-1775. 29
I692-I699
(17) Exercitatio Historica in Flavii Josephi Testimonium de Christo, depromptum ex Antiq. Lib. X I I X . cap. 4. quam ipso Christo annuente ... examini eruditorum subjicient ... praeses M. Conradus Daniel FRICK, Ulmensis, et respondens Christoph. Frider. RICHTER Lipsiensis. Leipzig (Richter) 1 6 9 2 , 1 6 Bl. D a s Testimonium ist echt.
(9) A n Answer to a letter to Dr. Sherlock written in vindication of that part of Josephus's History which gives the account of Jaddus's S u b m i s s i o n to Alexander: a g a i n s t the answer to the piece entitled: Obedience and S u b m i s s i o n to the present g o v e r n m e n t . B y the same a u t h o r . London 1 6 9 2 . Der Verfasser ist T h o m a s W A G S T A F F E .
i6g6 (18) CELLARIUS, Christophorus: Dissertatio qua Flavii Josephi de Herodibus historia a vo^&sia«; suspicione contra v. cl. Johannem Harduinum iustis vindiciis adseritur et nummis antiquis conciliatur. Halae 1 6 9 6 ; 1 7 0 0 , 24 p . ; Leipzig 1 7 1 2 (in seinen „Dissertationes academicae" S. 2 0 7 - 2 3 1 ) ; in Haverkamps Josephusausgabe ( 1 7 2 6 ) ; Venedig 1 7 6 3 ; p. M C C X I I M C C X X V I I I im „Thesaurus Antiquitatum Sacrarum" Vol. X X V I (Venedig 1 7 6 3 ) des Blasius Ugolinus. (3) Abrege de 1'Histoire de Joseph, historien juif, par GRAVISSET. Paris (Mazuel) 1 6 9 6 .
M.
(17) WYARDA, Sibrandus J. ä: Dissertatio historico-philologica, qua disputatur, illustre Josephi de Christo, eiusque miraculis, morte, et resurrectione testimonium, quod Antiq. lib. X V I I I , 4 occurrit, pro suppositicio habendum non esse, praeside C. VITRINGA, Franeker 1 6 9 6 . i6gg (17) BRADLEY, J . : A n Account of the Testimony of Josephus Concerning Christ. In des Verfassers „Impartial View of the Truth of Christianity", London 1 6 9 9 . (18) Flavii Josephi de Vespasianis ad summum imperii fastigium evehendis vaticinium dissertatione ... expendit, eandemque 30
1699-170^ ... praeside Gottfrido OLEARIO ... publico examini subjiciet frater eins, Georgius Philippus OLEARIUS. Leipzig 1699. lyoo (2) (i) Flavii Josephi Antiquitatum Judaicarum libri quatuor priores, et pars magna quinti, Gr. Lat. cum exemplaribus mss. collati, et illustrati notis amplissimis D. Eduardi BERNARDI S. T. P. Item Historiarum de Bello Judaico liber primus, et pars secundi, Gr. Lat. ad codd. mss. itidem recogniti et emendati. Oxford (Sheldon) 1700. B e l l . I - I I s c h o n s e p a r a t v o n H . A L D R I C H , O x f o r d 1687 (dieses D a t u m t r ä g t a u c h d a s s e p a r a t e T i t e l b l a t t in d e r A u s g a b e v o n 1700), h e r a u s g e g e b e n , d a s G a n z e p o s t h u m i m J a h r e 1700. D i f f e r e n z e n B e r n a r d s m i t seinen Financiers, den K u r a t o r e n der U n i v e r s i t ä t , verhinderten die V o l l e n d u n g dieser A u s g a b e . B e r n a r d i s t d e r e r s t e E d i t o r , d e r s i c h b e i der H e r a u s g a b e a u f u m f a n g r e i c h e H a n d s c h r i f t e n k o l l a t i o n e n s t ü t z e n k o n n t e ( v o n P e t i t u s , B o s i u s , B i g o t i u s u . a . ) , d o c h m a c h t er k e i n e n e u e r e c e n s i o , s o n d e r n e m e n d i e r t v o n F a l l z u F a l l m i t H i l f e seiner M a t e rialien den bisher fehlerhaften T e x t . Die d e m griechischen T e x t beigegebene lateinische Übersetzung wird v o n ihm d e m K i r c h e n v a t e r Epiphanius zugeschrieben. Der gelehrte K o m m e n t a r bringt viel talm u d i s c h e P a r a l l e l e n . B e r n a r d s L e i s t u n g ist a u f g e g a n g e n u n d v e r w e r t e t i n d e n E d i t i o n e n v o n H u d s o n (1720) u n d H a v e r k a m p ( 1 7 2 6 ) .
(3) The Works of the learned and valiant Josephus, epitomiz'd from the Greek Original, and the History preserved in what is material and substantial, only by contracting Things of lesser moment, digesting the matter closer and avoiding useless repetitions: To which is added Josephus's two books against Apion, his rule of reason, or the martyrdom of the Macchabees, and the embassy of Philo Judaeus to the Emperor Caligula. London (Richard Basset) 1700 (1699?); 1702^. E i n e B e a r b e i t u n g der Ü b e r s e t z u n g v o n R o g e r L ' E S T R A N G E (1692)?
lyoi (14) (19) BRINCH, Petrus: Chronologiae et historiae Fl. Josephi examen quo I. Universa V . T . Chronologia, a Creatione Mundi ad usque mortem Herodis Magni, qualis in Scriptis Josephi impressis hodie exstat, proponitur, et, facta numerorum omnium in Josepho huc pertinentium, nec non Versionis Bibliorum S. Graecae et Is. Vossii Chronologiae collatione, examinatur, 31
I70I-I707 et quid veri, quid falsi habeat, declaratur. II. E x Antiquitatibus Judaicis notantur et examinantur ea, quae Scriptoribus V.T. parum consentanea sunt, aut saltem illis non memorata. Hafniae 1701; abgedruckt bei Haverkamp (1726). 1704 (3) Alle de werken van Josephus Flavius ... waarbij komt het gezantschap van Philo aan den keyzer Kaligula. Alles uyt de overzetting van den Heer d'Andilly in 't Nederduytsch overgebragt door Wilhelmus SEWEL. Nog zijn daarbij gevoegd de vijf hoeken van Egesippus, van de joodsche oorlogen etc. 2 Teile, Amsterdam (Mortier) 1704; 1722; Amsterdam (Schagen) 1732; Haarlem (Bosch) 1736-1737; Amsterdam (Schagen) 1736-1737. - Joodsche Historien door W. Sewel, overzien door S. HAVERCAMP. Haarlem (J. Bosch) 1732; 2 Bde. 1739; 6 Bde. 1760. Alle de werken etc. met anmerkingen uitgegeven door J. F. MARTINET. 9 Teile, Haag-Amsterdam 1783-1787. iyo6 (17) DAUBUZ, Carolus: Pro testimonio Flavii Josephi de Jesu Christo libri duo: quorum priore de varia eins fortuna usuque, necnon auctoris consilio in eo conscribendo pertractatur; posteriore vero ex stylo ac dicendi modo et sensu, eins veritas comprobatur. Cum praefatione Joannis Ernesti GRABE. London (Sare) 1706; abgedruckt in Havercamps Josephusausgabe (1726); Thes. Hist. eccles. I (1838) p. 57-115. (9) A d locum Flavii Josephi Antiquit. Judaic. lib. I cap. I I I de columnis antediluvianis dissertatio inauguralis quam ... exponit M. Frider. Hannibal STEMPEL respondente Johan. Christophoro SCHUBARTO ... Jena 1706, 33 S. Z u A n t . J u d . I, 6 8 - 7 1 .
1707 (15) (22) L'histoire et la religion des Juifs, depuis Jesus-Christ iusqu'ä p r e s e n t . P o u r servir de S u p p l e m e n t et de c o n t i n u a t i o n ä l'histoire de Joseph. Par Mr. BASNAGE. 5 Bde. Rotterdam (Reinier Leers) 1707 [und öfter]. V e r s t e h t sein G e s c h i c h t s w e r k a l s E r g ä n z u n g u n d F o r t s e t z u n g d e s Josephus, wie Josephus seinerseits als F o r t s e t z e r der biblischen B e -
32
I707-I709 r i c h t e g i l t . D e r e r s t e B a n d b e s c h r e i b t die p o l i t i s c h e u n d r e l i g i ö s e S i t u a t i o n des jüdischen V o l k e s zur Zeit der Herodeer, wobei Josephus d u r c h g e h e n d als Q u e l l e v e r w e r t e t ist.
(5) Josephus Gorionides sive Josephus Hebraicus ... latine versus et cum exemplari Constantinopolitano collatus atque notis illustratus a J. F. BREITHAUPTO. Gotha 1707; 1710; 1727. J o s e p h u s S o h n G o r i o n s o d e r J o s i p p o n ist eine i m M i t t e l a l t e r e n t standene hebräisch geschriebene Geschichte des jüdischen V o l k e s , die a u s v e r s c h i e d e n e n Q u e l l e n , d a r u n t e r b e s o n d e r s J o s e p h u s (wohl i n direkt über Hegesippus), schöpft. Diese zweisprachige A u s g a b e v o n B r e i t h a u p t ist eine d e r b e k a n n t e s t e n des J o s i p p o n u n d m a g für v i e l e a n d e r e s t e h e n . S c h o n 1 4 7 6 - 7 9 e r s c h i e n in M a n t u a d i e e r s t e E d i t i o n . Ins Deutsche übersetzt zuerst von A d a m M I C H A E L , Zürich 1545-1546.
(17) (9) SIMON ( = de Sainjore), Richard: Bibliotheque critique ou Recüeil de diverses pieces critiques. 2 Bde. Paris-Amsterdam 1708. I I 26-41 ( = C h a p i t r e I I ) : „ R e m a r q u e sur le t 6 m o i g n a g e q u ' o n t r o u v e e n f a v e u r d e J e s u s - C h r i s t d a n s les A n t i q u i t e z J u d a i q u e s d e Joseph. Cette Dissertation v i e n t de Mr. P I Q U E S D o c t e u r de Sorbonne, qui en a distribu6 plusieurs copies dans P a r i s . . . " - Die bei Josephus stehenden T e s t i m o n i a betreffend Christus und Johannes den T ä u f e r sind Interpolationen. — Zu den frühesten nachdrücklichen Vertretern der U n e c h t h e i t des T e s t i m o n i u m F l a v i a n u m g e h ö r t a u c h E d w a r d G I B B O N in seiner b e r ü h m t e n H i s t o r y of t h e D e c l i n e a n d F a l l of t h e R o m a n E m p i r e . L o n d o n 1782-88; darauf weist Gutschmid, K l . Sehr. I V (1893) S. 353f. - I I 3 4 1 - 3 4 9 ( = C h a p i t r e X X I I I ) bei S i m o n : „ R e m a r q u e s c r i t i q u e s sur les a n c i e n n e s C o l o n n e s d e S e t h o u p l u t o t d e s ses E n f a n t s . Ces C o l o n n e s q u o i q u e fond^es sur l ' a u t o r i t ^ d e J o s e p h s o n t f a b u l e u s e s ... C e D i s c o u r s v i e n t d e M r . J U S T E L . . . " ( Z U A n t . Jud. I , 68-71).
(3) The Jewish History, as well Ecclesiastical as Civil, from the Creation of the World, to this Present Time, containing an Abridgement of the Works of Josephus translated b y Sir Roger L'ESTRANGE, with a Continuation etc. b y J. CRULL. 2 Bde. London 1708. D e r G e s c h i c h t e v o r a n g e s t e l l t sind z w e i A b h a n d l u n g e n : i ) Ü b e r d a s L e b e n und den religiösen S t a n d p u n k t des Josephus sowie das Chris t u s z e u g n i s . 2) Z u r C h r o n o l o g i e d e s J o s e p h u s u n d sein V e r h ä l t n i s z u r Biblia hebraica und L X X .
J709 (19) HARDOUIN, Jean: De nummis Herodiadum. In des Verfassers Opera selecta (S. 828ff.) Amsterdam 1709. 33 ALGHI, I
3
I7II-I7I5
lyii (3) De Verderfnisse ... van Jerusalem. Synde een waerachtig verhael hoe de stadt Jerusalem vernielt is door de Keysers Vespasianus ende Titus. Getrouwelijck getrocken uyt de Boeken van Josephus ende Egesippus, door M. A. MEERBECK. Antwerpen [ 1 7 1 1 ? ; 1720?] iyi2 (21) (i) GRONOVIUS, Jacobus: Decreta Romana et Asiatica pro (2) Judaeis, ad cultum divinum per Asiae minoris urbes secure obeundum, ab Josepho collecta in libro X I V Archaeologiae, sed male interversa et expuncta, in publicam lucem utilitatemque restituta. Leiden 1712. D i e s e S t ü c k e , d i e in d e r e d i t i o p r i n c e p s d e s A r l e n i u s {1544) f e h l e n , sind e r s t s e i t H u d s o n (1720) in d i e T e x t a u s g a b e n a u f g e n o m m e n .
1713 (3) Flavii Josephi Judiska Historia, utaf nads D'ANDILLY fransyske utolkning öfersat pä Maria Gustava GYLLENS T I E R N A . 4 Bde. Stockholm 1713-1750. B e s o n d e r s in w e n i g e r v e r b r e i t e t e m o d e r n e S p r a c h e n w u r d e n d i e antiken A u t o r e n noch bis ins i g . Jahrh. gewöhnlich auf i n d i r e k t e m W e g e übersetzt, wie hier aus der französischen V o r l a g e A r n a u l d d'Andilly.
1714 (25)
David: A fragment attributed to Josephus, concerning the state of the dead, from mss. of GRABE, with original text, done into English, with notes. In des Verfassers „Translation of the Apologetics of the Philosopher Athenagoras". London 1714.
HUMPHREY,
(20) RELANDUS, Hadrianus: Palaestina ex monumentis veteribus illustrata. Trajecti Batavorum 1 7 1 4 ; Norimbergae 1716. G r u n d l e g e n d für d i e G e o g r a p h i e P a l ä s t i n a s u n d n o c h h e u t e n ü t z lich; Josephus ist d u r c h g e h e n d herangezogen.
(17) Dissertatio hist. eccles. in Flavii Josephi testimonium de Christo, Antiq. Jud. Lib. X V I I I . c. 4. Quam deo propitio 34
I7I5-I720
praeside ... Justo Christophoro DITMARO ... defendet Josephus C S E H . Frankfurt an der Oder 1715, 32 S. Das T e s t i m o n i u m ist echt.
(8) (15) RELANDUS, Hadrianus: De spohis tempU Hierosolymitani in arcu Titiano Romae conspicuis liber singularis. Utrecht 1716; Venedig 1748. (17) MARTIN, [David]: Deux dissertations critiques. Lapremiere ... La seconde sur le passage de Joseph touchant Jesus-Christ, oü Ton fait voir que ce passage n'est point suppose. Utrecht 1717. S. 2 0 1 - 3 4 1 : „ D i s s e r t a t i o n c r i t i q u e s u r le t 6 m o i g n a g e r e n d u ä J . C h r i s t p a r J o s e p h , d a n s les A n t i q u i t e z J u d a i q u e s , ü v . 1 8 . c h . 4 " .
(20) Kanaan en d'Omleggende Landen, vertoont in een Woordenboek ut de H. Schrift en Josephus, van alle Steden ... Stroomen, enz. van 't Joodtsche Land ... met de aloude Geschiedenissen dier tijden verknocht ... uit het Latijn vertaalt door W . v . R . ... Leewarden 1717. Niederländische Übersetzung v o n Eusebius' Onomastikon.
lyig (17) MARTIN, [David]: A second dissertation in defence of the testimony given to our Saviour b y Josephus, wherein the Paragraph ... concerning Christ Jesus is prov'd to be authentick. Translated from the French original. London 1719. J720 (2) (i) (DAABIOT m S H n O Y T A EYPISKOMENA. Flavii Josephi opera quae reperiri potuerunt omnia. A d Codices fere omnes cum impressos tum manuscriptos diligenter recensuit, nova versione donavit et notis illustravit Johannes HUDSONUS, S.T.P. Aulae B. Mariae Virginis Principalis et Proto-bihliothecarius Bodleianus. 2 Bde. Oxford (Sheldon) 1720. Posthum herausgegeben von A n t o n H A L L . Diese Ausgabe verwert e t M a t e r i a l u n d E r g e b n i s s e B e r n a r d s (1700). Sie i s t d i e e r s t e v o l l ständige - und für lange Zeit einzige - E d i t i o n , die den überlieferten T e x t systematisch nach allen greifbaren Handschriften verbessert. In der Einleitung ist die R e d e v o n einer E p i t o m e des B e l l u m Judaic u m (im B e s i t z v o n J a c o b U s h e r u n d L u d w i g C a p p e l l u s ) , d i e i n z w i z w i s c h e n v e r s c h o l l e n i s t ; d a z u E i s l e r , J e s o u s I (1929) S. 109 A n m . i .
35
I720-I726 (17)
Franciscus: Dissertatio de usu qui ex Josepho eiusque dictione ad illustrandas s.s. Htteras et singillatim N.T. hauriri potest. Stettin 1 7 2 0 .
WOKENIUS,
J722
(18) DEYLINGIUS, Salomo: Famiha et genealogia Herodiadum. In des Verfassers Observationum Sacrarum pars II (Leipzig 1 7 2 2 2 ) 3 2 7 - 3 5 3 ; p. M C C X X I X - M C C L I I im „Thesaurus Anti-
quitatum Sacrarum", Vol. X X V I (Venedig 1 7 6 3 ) des Blasius Ugolinus. Darstellung nach Josephus und d e m N T .
( 1 9 ) W h i s t o n , William: The particular periods of Josephus's chronology stated. In des Verfassers „Essays Towards Restoring the Greek Text of the Old Testament" (London 1 7 2 2 ) S. 2 0 3 - 2 1 9 .
( 1 7 ) FABRICIUS, Johann Alhert: Delectus ... qui Veritatem religionis Christianae asseruerunt. Hamburg 1 7 2 5 . S. 1 3 5 - 1 3 6 z u J o s e p h u s . J726
(2) (i) Flavii Josephi quae reperiri potuerunt, opera omnia graece (7) et latine cum notis et nova versione Joannis Hudsoni ... accedunt nunc primum notae integrae, ad Graeca Josephi et varios eiusdem libros ... Omnia coUegit, disposuit, et post Jo. Hudsonum ad Codices fere omnes, cum impressos, t u m Manuscriptos, praecipue Lugduno-Batavos, diligenter recensuit, notasque passim suas, et quinque in fine Indices adiecit Sigebertus HAVERCAMPUS. Linguae Graecae, Historiarum et Eloquentiae Professor, in Academia, quae Lugduni est, Batava,, 2 Bde. Amsterdam-Leiden-Utrecht 1 7 2 6 . D a b e i a u c h d a s 4. M a k k a b ä e r b u c h . T e x t u n d Ü b e r s e t z u n g s i n d e i n v e r b e s s e r t e r A b d r u c k H u d s o n s (1720). H a v e r k a m p b e s a ß K o l l a t i o n e n n e u e r ( v o r a l l e m P a r i s e r ) H a n d s c h r i f t e n , v e r w e r t e t e sie a b e r nicht für die T e x t g e s t a l t u n g . D e r A n m e r k u n g s a p p a r a t v e r a r b e i t e t kompilativ die exegetischen Vorarbeiten Bernards, Hudsons u n d vieler anderer. Deshalb u n d durch d e n A b d r u c k zahlreicher älterer Untersuchungen zu Josephus ist H a v e r k a m p s Edition eine A r t S a m m e l b e c k e n der älteren Josephusforschung u n d insofern h e u t e n o c h v o n gewissem W e r t . I m einzelnen sind in ihr außer T e x t , Ü b e r -
36
1726 Setzung, A n m e r k u n g e n und textkritischen MateriaHen folgende Stücke enthalten: 1) S i g e b e r t i H A V E R C A M P I n o t a e i n t a b u l a s d u a s n u m i s m a t i c a s , quae continent N u m i s m a t a X L I pro illustrandis variis Josephi locis ( I p . X V I I - X X V I ) . 2) J a c o b i G R O N O V I I p r a e f a t i o a d d e c r e t a R o m a n a e t A s i a t i c a ( I p . XXVII-XXVIII). 3) P r a e f a t i o e d i t i o n i s H U D S O N I A N A E (3 p p . ) . 4) V e t e r u m t e s t i m o n i a d e J o s e p h o e i u s q u e s c r i p t i s ( 1 9 p p . ) . 5) V i r o r u m p o s t L i t t e r a s r e n a t a s d o c t i s s i m o r u m i u d i c i a d e J o s e p h o (2 p p . ) . 6) J . W A S S E S p e c i m e n E x a m i n i s V . L . H u d s o n i a r u m ( I I A p p e n d i x P- 5 1 - 5 6 ) . 7) J o . A l b e r t i F A B R I C I I B i b l i o t h e c a e G r a e c a e l i b r i I V c a p u t V I d e F l a v i o Josepho (II A p p . p. 57-71). 8) A d c l a r i s s i m u m a c i l l u s t r i s s i m u m D i e g u m H u r t a d u m M e n d o z a m , apud ampliss. senatum V e n e t u m , L e g a t u m Caesarium, Arnoldi P e r a x y l i A R L E N I I in F l a v i i J o s e p h i o p e r a , e t H i s t o r i a e u t i l i t a t e m p r a e f a t i o (II A p p . p. 72-75). 9) I l l u s t r i s s i m o p r i n c i p i F r i d e r i c o V . c o m i t i P a l a t i n o a d R h e n u m , electoralis dignitatis et palatinatus Haeredi, B a v a r i a e duci, etc. D o m i n o m e o c l e m e n t i s s i m o . F l a v i i J o s e p h i . . . [in fine:] T u a e Celsitudinis servus addictissimus Petrus R O V E R I A N U S T y p o g r a p h u s (II A p p . p . 76) = V o r r e d e d e r e d i t i o R o v e r i a n a v o n 1 6 1 1 . 10) P a t r i b u s r e i p u b l i c a e L i p s i e n s i s v i r i s m a g n i f i c i s , n o b i l i s s i m i s , a m plissimis, consultissimis, prudentissimis, patronis summis. = W i d m u n g des Verlegers Mauritius Georgius W E I D M A N N der A u s gabe Ittigs (1691) gerichtet an den M a g i s t r a t der S t a d t L e i p z i g m i t d e r B i t t e u m g n ä d i g e A u f n a h m e d i e s e r E d i t i o n in d i e öffentliche B i b l i o t h e k der S t a d t (II A p p . p. 77). 11) T h o m a e I T T I G I I S . T . L . ad n o v a m hanc Josephi editionem proleg o m e n a (II A p p . p . 78-95). 12) A r i s t e a e , d e l e g i s d i v i n a e e x h e b r a i c a l i n g u a i n g r a e c a m t r a n s l a tione, per septuaginta interpretes facta, historia: Mathia G A R B I T I O interprete (II A p p . p. 103-132). 13) J o . A l b e r t i F A B R I C I I a d e p i t o m e n A r i s t e a e , q u a e l e g i t u r i n A n t i quitatibus Josephi, breves notae (II A p p . p. 133-136). 14) F l a v i i J o s e p h i d e i m p e r i o r a t i o n i s i n l a u d e m M a c c a b a e o r u m Uber, F r a n c e s c o C O M B E F I S I O i n t e r p r e t e ( I I A p p . p . 1 3 7 - 1 4 4 ) . 1 5 ) 'ICOATJTTOU SK Toü upbc; "EXX7)VA(; X6YOU TOÜ STRIYSYPAFJLFJI^VOU KAXCX nxdcTWva n E P I T H S T O T H A N T O S A I T I A S . E x J o s e p h i sermone ad Graecos qui inscribitur de causa universi contra P l a t o n e m . S t e p h a n o L E M O Y N E i n t e r p r e t e (II A p p . p . 1 4 5 - 1 4 7 ) ; griechischer T e x t und lat. Übersetzung. 16) F l a v i i J o s e p h i d e M a c h a b a e i s , s i v e d e i m p e r i o r a t i o n i s l i b e l l u s a D e s . E R A S M O R o t . i n s e r m o n e m L a t i n u m TrapacppaoTiKwi; t r a n s l a t u s (II A p p . p. 148-156). 17) E x c e r p t u m e x I n s t i t u t i o n i b u s A n t i q . e t H i s t o r . M . A n d r e a e FRANCKENBERGERI, in A c a d . W i t t e n b e r g . Professoris. edit. W i t t e n b . 1586 (II A p p . p. 182-185). 18) C a r o l i D A U B U Z P r e s b y t e r i e t A . M . p r o T e s t i m o n i o F l a v i i J o s e p h i
37
I726-I728 d e Jesu C h r i s t o Ubri d u o e t c . (II A p p . p . 1 8 7 - 2 3 2 ) ; cf. 1 7 0 6 . 19) X X X E p i s t o l a e p h i l o l o g i c a e e t h i s t o r i c a e d e F l a v i i J o s e p h i T e s t i m o n i o , q u o d J e s u C h r i s t o t r i b u i t e t c . ( I I A p p . p . 2 3 3 - 2 7 3 ) ; cf. 1 6 6 1 . - P . 274-283: Epistolae v i r o r u m d o c t o r u m excerptae e x antiquis novissimisque scriptoribus, qui Testimonii huius meminerunt. 20) P e t r i B R I N C H C h r o n o l o g i a e e t h i s t o r i a e F l . J o s e p h i e x a m e n ( I I A p p . p . 287-304); cf. 1 7 0 1 . 21) J . B . O T T I I a n i m a d v e r s i o n e s in F l . J o s e p h u m (II A p p . p . 305318). 22) J . B . O T T I I S p e c i m e n L e x i c i F l a v i a n i ( I I A p p . p . 3 1 9 - 3 2 3 ) ; cf. Delling (i960). 23) D i s s e r t a t i o cl. v . C h r i s t o p h o r i C E L L A R I I e t c . (II A p p . p . 3 2 4 - 3 2 9 ) ; cf. 1696. 24) C h r i s t o p h o r i N O L D I I H i s t o r i a I d u m a e a e t c . (II A p p . p . 3 3 1 - 4 0 1 ) ; cf. 1660. 25) E z e c h i e l i s S P A N H E M I I S t e m m a e t p r o s a p i a H e r o d i s M a g n i (II A p p . p . 402-405). 26) E z e c h i e l i s S P A N H E M I I C h r o n o l o g i a J o s e p h i , e t c . (II A p p . p . 407411). 27) E z e c h i e l i s S P A N H E M I I l o c a e t v e r b a in J o s e p h o s u s p e c t a v e l n o t a n d a (II A p p . p . 4 1 2 - 4 1 5 ) . - P . 4 1 6 - 4 2 3 : E z e c h i e l i s S P A N H E M I I notae ad Flavii Josephi opera. 28) I n d e x p r i m u s , a u c t o r u m , q u i a J o s e p h o c i t a n t u r . 29) I n d e x s e c u n d u s s i v e v o c u m G r a e c a r u m (18 p p . ) . 30) I n d e x t e r t i u s , r e g i o n u m , u r b i u m e t l o c o r u m (13 p p . ) . 31) I n d e x q u a r t u s , h o m i n u m , r e r u m q u e m e m o r a b i l i u m (30 p p . ) . 32) I n d e x q u i n t u s , a u c t o r u m , q u i in n o t i s a d J o s e p h u m i l l u s t r a n t u r , n o t a n t u r , e m e n d a n t u r (2 p p . ) .
J727
(2) FREYTAG, Frideric. Gotthilf.: E Bibliotheca Portensi Josephi membranam describit etc. Programm Numburgi 1 7 2 7 . 1728 (17) D i T T O N , Homfroi: La religion chretienne etc.; aus dem Eng-
lischen übersetzt. 2 Bde. Amsterdam 1 7 2 8 . Z u m T e s t i m o n i u m F l a v i a n u m . E s i s t e c h t (II 7 - 2 1 ) .
(17)
Disputatio theologico-philologica de testimonio Pilati gentilis et Josephi Judaei pro Christo prima, secunda, tertia et quarta, quam favente deo sub praesidio ... D. Johannis a MARCK ... publico examini submittit Bernhardinus de MOOR ... Leiden 1 7 2 8 , 23 S.
(17) WHISTON, W . : That Josephus the Jew was an Ebionite. In des Verfassers „Collection of authentic records belonging to the Old and New Testament" II (London 1728) S. gSQff. 38
I729-I733
J729 (7) CEILLIER, R. P . D o m R e m y : Flavius Josephe, Pretre et Historien des Juifs. In des Verfassers „Histoire generale des auteurs sacres et ecclesiastiques" I (Paris 1729) S. 552-580. J-7J0 (17) REIS, Michael: Dissertatio theologico-historica qua Josephi Silentium evangelicae historiae non noxium esse ... ostend i t u r ... Altorfii Noric. 1730. (2) (13) Hecataei Abderitae Fragmenta (Josephus contra Apionem I, (i) 22 und I I , 4), graece et latine, separat herausgegeben und kommentiert von I. SCALIGER und P. ZORN. Altona
1730.
(7) M. Henr. SCHARBAU Observationes Basnagianae in Flavium Josephum, quibus varia illustris scriptoris loca illustrantur, vindicantur, emendantur. Bibliotheca Lubecensis (Lübeck) 10 (1730) 202-245; 12 (1731) 560-592. Eine S a m m l u n g v o n insgesamt 51 kurzen A b h a n d l u n g e n zu einzeln e n loci d e s J o s e p h u s .
(11) Disquisitio historica an Manethonis pastores invasores Aegypti fuerint Israelitae, quam praeside Joanne Davide KOELERO ... proponet auctor respondens Johannes Adamus STROBEL I U S . Altdorfii 1730, 16 S.
(3) A compleat collection of the genuine works of Flavius Josephus, faithfuUy translated from the original Greek and compared with the translation of Sir R. L'ESTRANGE. T o which are prefix'd ... remarks and observations ... b y H. JACKSON. London 1 7 3 2 ; 1736.
1733 (3) The Works of Flavius Josephus which are extant etc. Translated from the Original Greek, according to Dr. Hudson's Edition b y John COURT ... TO which are added a dissertation [by Frangois de LA MOTHE LE VAYER] on the writings and
credit of Josephus, and Christopher Noldius's History of the Life and Actions of Herod the Great ... London 1733; 1754) 175539
I734-I736
1734 OTT, Johann Baptist: Spicilegium triticeum post messem avenariam e flavo Flavii Josephi campo. Zürich 1734. (14) (17) WHISTON, William: The Testimonies of Josephus concerning Jesus Christ, John the Baptist and James the Just, vindicated. Diss. I (p. 1-80) in des Verfassers „Six Dissertations" (London 1734); ibidem Diss. II (p. 81-132): The Copy of the Old Testament made use of b y Josephus proved to be that which was collected by Nehemiah. 1735 (12) Sancti Eusebii Hieronymi Stridonensis presbyteri operum tomus tertius ... studio ac labore Dominici VALLARSII. Verona 1735. Sp. 7 1 1 - 7 1 8 : „ L i b r i n o m i n u m hebraicorum pars q u a e d a m e x oper i b u s F l a v i i J o s e p h i c o l l e c t a " (zu h e b r ä i s c h e n E t y m o l o g i e n d e s Josephus).
(7) ZEDLER, Johann Heinrich: Joseph oder Josephus, (Flavius). Großes, vollständiges Universallexikon aller Wissenschaften und Künste. Bd. X I V (Leipzig 1735) Sp. 1174-1177. 1736 (3) Des fürtrefflichen jüdischen Geschicht-Schreibers Flavii Josephi sämmtliche Wercke ... Nebst einem Überbleibsel der Rede Josephi an die Griechen von dem Ort wo sich die abgeschiedenen Seelen aufhalten und der Auferstehung der Todten... Alles nach dem Grund-Text mit besonderem Fleiss übersehen und neu übersetzet, auch über dieses mit einer nöthigen Einleitung in die Wercke Josephi, ingleichen mit Summarien, Biblischen Concordantzen, einer Land-Carte, Zeit-Rechnung, alten und raren Müntzen, auch andern Kupffer-Stichen, welche die Schrifften Josephi beleuchten, vornemlich aber mit vielen Anmerckungen, wie auch accuraten Registern versehen und ausgefertigt von Johann Friderich COTTA... Tübingen (Johann Georg Cotta) 1736. Einige E x e m p l a r e tragen die Jahreszahl 1735. E s scheint ein W e t t rennen mit der gleichzeitigen Übersetzung Johann B a p t i s t O t t s geg e b e n z u h a b e n , w e r z u e r s t a m Ziel d e s B u c h m a r k t e s w a r . W i e O t t ist a u c h C o t t a s t a r k a b h ä n g i g v o n L a u t e n b a c h s Ü b e r s e t z u n g ( z u e r s t 1569).
40
£736 Flavius Josephus, Geschichte des jüdischen Krieges, oder vom Untergang des jüdischen Volkes und seiner Hauptstadt Jerusalem. Aus dem Griechischen für Leser aller Stände neu übersetzt. Durchgesehen und herausgegeben von August Friedrich GFRÖRER. Mit geographischen und historischen Erläuterungen von Wilhelm HOFFMANN. 2 Theile, Stuttgart u. Leipzig (L. F. Rieger und Comp.) (?i835-)i836. Eine Bearbeitung der Übersetzung Cottas.
Die Werke des Flavius Josephus, des berühmten jüdischen Geschichtschreibers. Enthaltend: Zwanzig Bücher von der alten jüdischen Geschichte; Sieben Bücher v o m Kriege der Juden mit den Römern; Zwey Bücher von dem alten Herkommen der Juden wider Apion; Ein Buch von dem Märtyrertode der Makkabäer und das Leben des Josephus von ihm selbst geschrieben. Alles aus dem griechischen Originale übersetzt durch J. F. Cotta und A. Fr. Gfrörer. Das Ganze von Neuem nach dem Griechischen bearbeitet; mit erklärenden Anmerkungen von Rosenmüller, Burder, Michaelis, Whiston, Jost, Funk u.a. begleitet und mit den nöthigen Tabellen und Registern versehen durch C. R. DEMME, Prediger der Deutsch-Lutherischen Zions- und St. Michaelis Gemeinde in Philadelphia. Philadelphia (Kimber & Sharpless) 1839; 1846; Philadelphia (Schäfer & Koradi) (?i838-)i839; i868(-i869?). (9) Dissertatio historica de duabus columnis ... quam praeside Francisco Ulr. WALTERO ... respondens Joh. Georg H E R wiGius ... suis commilitonibus discutiendam offert. Hersfeld 1736. Z u A n t . J u d . I, 6 8 - 7 1 .
(11) MoRiN, Henry: Conjectures sur un passage de Josephe. Histoire del'acad. royale des Inscr. etBel.-let. (Paris) I (1736), 142-7. Z u c. A p . 2, 79 ff.
(3) Des vortrefflichen jüdischen Geschicht-Schreibers Flavii Josephi sämtliche Wercke, nemlich zwantzig Bücher von den jüdischen Alterthümern, zwey von dem alten Herkommen der Juden wider Apion, eins von dem Martyrthum der Machabeer, samt seiner von ihm selbst verfaßten Lebens-
I736-I737 Beschreibung, wie auch desselben sieben Bücher von dem Krieg der Juden mit den Römern, und beygefügte Beschreibung Egesippi von der Zerstöhrung Jerusalems. Alles mit dem griechischen Grund-Text sorgfältig verglichen und neu übersetzet, auch überdis mit einer weitläuffigen Vorrede, als einer nützlichen Einleitung in die Wercke Josephi, ingleichen mit nöthigen Summarien, Biblischen Concordantzen, Zeit-Rechnungen, Register, Land-Carten, alten und raren Müntzen und Figuren versehen und ausgezieret, vornehmlich aber mit beständigen Anmerckungen ... erläutert, von Johann Baptist OTT... Zürich (Gebrüder Geßner, Conrad Orell und Compagnic) 1 7 3 6 fol.; 6 Bde. 1735-1736.. 8^. E i n e B e a r b e i t u n g der zuerst 1569 erschienenen Ü b e r s e t z u n g v o n L A U T E N B A C H . V g l . O t t in s e i n e r P r a e f a t i o p . 1 2 : „ W i r w o l l e n n i c h t verhalten, d a ß wir diese E d i t i o n z u m F u n d a m e n t unserer neuen Aufl a g e g e s e t z t h a b e n ... W i r lassen L a u t e n b a c h s Ü b e r s e t z u n g in i h r e m W e r t h g e l t e n u n d s t e h e n i h r n o c h d a s L o b z u , d a ß sie b i s d a h e r d i e beste gewesen. Aber wir leben der Hoffnung, d a ß uns das P u b l i c u m w e g e n dieser neuen Auflage großen D a n c k h a b e n werde, weil darin nicht nur die Schreibart d u r c h g e h e n d s , sondern a u c h der T e x t an vielen h u n d e r t Stellen nach d e m Griechischen verbessert ist. W i r h a b e n v o n L a u t e n b a c h s G e l a h r t h e i t keine N a c h r i c h t , als w a s diese Ü b e r s e t z u n g g i b t . D i e s e l b i g e a b e r m a c h t u n s m u t h m a s s e n , d a ß er m e h r d e s G e l e n i i l a t e i n i s c h e V e r s i o n , als d a s g r i e c h i s c h e E x e m p l a r eingesehen h a b e . . . " .
(14) Novam de codice ebraeo e Fl. Josephi libris emendando hypothesin a viro clarissimo Guil. Whistono propugnatam praeside Jo. Frid. COTTA ... publice examinabit Jo. Henr. WAHRENDORFF ... Gothingae 1 7 3 6 , 50 S.
1737 (18) LAMOTTE, C. : Remarks upon the Voice that was Heard in the Temple before the Destruction of Jerusalem as 'tis related b y Josephus. In des Verfassers „History of the Works of the Learned" (London 1 7 3 7 ) . (18) LAMOTTE, C. : Remarks upon the Death of Herod the Younger. In des Verfassers „History of the Works of the Learned" (London 1 7 3 7 ) . (7) (3) The genuine Works of Flavius Josephus, the Jewish Historian, translated from the original Greek, according to Havercamp's accurate edition. Containing Twenty Books of 42
1737 the Jewish Antiquities, with the Appendix, or Life of Josephus, written b y himself: Seven Books of the Jewish War, and Two Books against Apion. Illustrated with new Plans and Descriptions of the Tabernacle of Moses, and of the Temples of Salomon, Zorobabel, Herod and Ezekiel, and with correct Maps of Judea and Jerusalem. Together with proper Notes, Observations, Contents, parallel Texts of Scripture, five complete Indexes, and the true Chronology of the several Histories adjusted in the Margin. To which are prefixed V I I I Dissertations, viz. I. The Testimonies of Josephus concerning Jesus Christ, John the Baptist and James the Just vindicated. II. The Copy of the Old Testament made use of b y Josephus proved to be that which was collected b y Nehemiah. III. Concerning God's Command to Abraham, to offer up his Son Isaac for a Sacrifice. IV. A Large Enquiry into the true Chronology of Josephus. V. An Extract out of Josephus' Exhortation to the Greeks, concerning Hades, and the Resurrection of the Dead. V I . Proofs that this Exhortation is genuine and was no other than a Homily of Josephus when he was a Bishop of Jerusalem. V I I . A Demonstration that Tacitus the Roman Historian, took his History of the Jews out of Josephus. V I I I . A Dissertation of Cellarius' against Harduin, in Vindication of Josephus's History of the Family of Herod, from Coins: Translated into English. With an Account of the Jewish Coins, Weights, and Measures. B y WilHam WHISTON, M . A . sometime Professor of the Mathematics in the University of Cambridge. 2 Bde. London (printed b y W. Bowyer for the Author, sold b y John Whiston) 1737. Die B e d e u t u n g dieser ungemein oft n a c h g e d r u c k t e n Ü b e r s e t z u n g k a n n k a u m ü b e r s c h ä t z t werden. In der a n g l o a m e r i k a n i s c h e n W e l t ist J o s e p h u s d u r c h W h i s t o n eine A r t H a u s b u c h n e b e n d e r B i b e l g e w o r den. D a f ü r ist sicher der U m s t a n d v o n B e d e u t u n g , d a ß i m englischen Protestantismus Josephus neben der Bibel a m S o n n t a g „permitted
43
£737 r e a d i n g " w a r ( H e r b e r t C. Z a f r e n in „ S t u d i e s in B i b l i o g r a p h y a n d B o o k l o r e " 5, 1 9 6 1 , 144). S c h o n i m m e r s a h m a n j a i m J o s e p h u s e i n e w i l l k o m m e n e E r g ä n z u n g u n d F o r t f ü h r u n g der b i b l i s c h e n B e r i c h t e . E s s c h e i n t , d a ß dieses h i s t o r i s c h e I n t e r e s s e m i t d e r R e f o r m a t i o n e i n e n n e u e n A n f a n g n i m m t u n d d u r c h sie s e h r b e f ö r d e r t w i r d . S i n d es d o c h g e r a d e R e f o r m a t o r e n ( K a s p a r H e d i o n ) u n d e v a n g e l i s c h e Theologen und Prediger (Cotta, L a u t e n b a c h ) , die die K e n n t n i s des Josephus i m deutschsprachigen G e b i e t durch ihre Ü b e r s e t z u n g e n p r o p a g i e r e n . B e i "Whiston findet d a s v e r b r e i t e t s t a r k e B e m ü h e n , d e n J u d e n J o s e p h u s für die K i r c h e n - u n d H e i l s g e s c h i c h t e in A n s p r u c h z u n e h m e n , s e i n e n A u s d r u c k d a r i n , d a ß er i h n z u m c h r i s t l i c h e n B i s c h o f v o n J e r u s a l e m m a c h t (Diss. V I ) . - I n d e r f o l g e n d e n A u f z ä h l u n g f e h l e n einige undatierte A u s g a b e n : 5 B d e . D u b l i n (George E w i n g ; besorgt v o n R. R E I L L Y ) 1 7 4 1 ; 6 B d e . E d i n b u r g h 1 7 5 1 ; L o n d o n 1 7 5 4 ; 4 B d e . L o n d o n 1 7 5 5 ; B i r m i n g h a m (Earl) 1 7 7 0 ; 6 B d e . E d i n b u r g h 1 7 7 7 ; 2 Bde. London 1781; 2 Bde. London 1784; 2 Bde. Newcastle 1784; 2 Bde. Edinburgh 1793; 6 Bde. Worcester, Mass. (Isaiah Thomas) 1794; 2 B d e . L o n d o n ( A l b i o n Press) 1 8 0 6 ; 2 B d e . L o n d o n ( C u n d e e ) 1 8 0 6 ; 4 B d e . L o n d o n 1 8 0 6 ; 2 B d e . L o n d o n (pr. for J . H a r d i n g ) 1 8 0 7 ; 4 B d e . N e w Y o r k (Simpson) 1808-1809; 3 B d e . Springfield 1809; 6 B d e . N e w Y o r k ( D u y c k i n c k etc.) 1 8 1 0 ; 4 B d e . L o n d o n 1 8 1 1 ; 2 B d e . L o n d o n ( A l b i o n Press) 1 8 1 2 ; 4 B d e . L o n d o n ( B a y n e s ) 1 8 1 4 ; 6 B d e . E d i n b u r g h 1 8 1 5 ; 7 B d e . N e w Y o r k 1 8 1 5 ; 2 B d e . L o n d o n (Allason) 1818; 4 B d e . E d i n b u r g h 1820; 4 Bde. Glasgow 1820; 4 B d e . L o n d o n 1820; 2 Bde. N e w Y o r k (Kinnersley) 1821; 2 B d e . Boston (Walker) 1821; 4 Bde. L o n d o n (Richardson) 1822; 2 B d e . L o n d o n (Albion Press) 1822; 2 B d e . B o s t o n (Walker) 1823; 4 B d e . N e w Y o r k ( B o r r a daile) ( ? i 8 2 3 - ) 1 8 2 4 ; 6 B d e . N e w Y o r k ( B o r r a d a i l e ) i 8 2 4 ( - i 8 2 5 ? ) ; L o n don 1825; 2 Bde. Boston (Walker) 1825; 4 Bde. Philadelphia (Woodward) 1825; 2 Bde. L o n d o n 1827; 4 Bde. E d i n b u r g h 1828; 6 B d e . B r i d g e p o r t (Sherman) 1828; 6 B d e . L o n d o n (Tegg) 1828; 4 B d e . B o s t o n ( B e d l i n g t o n ) 1 8 2 9 ; 2 B d e . P h i l a d e l p h i a (Grigg) 1 8 2 9 ; E l i z a b e t h T o w n , N . Y . (Sanderson-Brookfield) 1829; Baltimore (Armstrong & P i a s k i t t ) 1 8 3 0 ; 2 B d e . P h i l a d e l p h i a (Grigg) 1 8 3 1 ; P h i l a d e l p h i a ( K i m b e r & Sharpless) 1 8 3 1 ; 1832; B a l t i m o r e (Armstrong & Piaskitt) 1 8 3 2 ; 1 8 3 3 ; L o n d o n (Fisher) 1 8 3 3 ; B a l t i m o r e ( A r m s t r o n g & P i a s kitt) 1834; 1835; 2 B d e . Philadelphia (Grigg) 1835; Cincinnati (James) 1835; Cincinnati (Morgan & James) 1836; Cincinnati (Morgan) 1837; B a l t i m o r e ( A r m s t r o n g & B e r r y ) 1838; 1839; 3 B d e . O x f o r d ( D . A . T a l b o y s for T . T e g g ) 1 8 3 9 ; E d i n b u r g h (Nelson) 1 8 4 0 ; C i n c i n n a t i (Morgan) 1 8 4 1 ; B e l f a s t ( S i m m s & M i n t y r e ) 1 8 4 1 ; L o n d o n Virtue) 1841; E d i n b u r g h 1843; 1844; Cincinnati 1844; 3 B d e . London 1845; 4 B d e . I t h a c a 1846; 2 B d e . L o n d o n 1847; Cincinnati (Morgan) 1 8 4 7 ; H a l i f a x 1 8 4 8 ; 2 B d e . P h i l a d e l p h i a ( G r i g g , E l l i o t & Co.) 1 8 4 8 ; 4 B d e . L o n d o n 1848 ( W i t h a S e q u e l t o t h e H i s t o r y of t h e J e w s , continued to the Present T i m e ) ; 2 Bde. Boston (Walker) 1849; N e w Y o r k ( L e a v i t t , T r o w & Co.) 1 8 4 9 ; 2 B d e . L o n d o n 1 8 5 0 ; 2 B d e . P h i l a d e l p h i a ( L i p p i n c o t t etc.) 1 8 5 0 ; C i n c i n n a t i ( A p p l e g a t e ) 1 8 5 2 ; N e w Y o r k (LeaVitt & A l l e n ) 1 8 5 3 ; 2 B d e . L o n d o n 1 8 5 4 ; N e w Y o r k ( L e a v i t t & Allen) 1855; 2 B d e . Philadelphia (Smith) 1 8 5 5 ; 1856; A u b u r n 1 8 5 6 ; N e w Y o r k ( L e a v i t t & Allen) 1857; 2 B d e . P h i l a d e l p h i a (Smith) 1857;
44
1737 1858; 2 B d e . L o n d o n 1 8 6 2 ; H a l i f a x 1 8 6 3 ; L o n d o n 1 8 6 4 ; E d i n b u r g h (Nimmo) 1865; 4Bde. Philadelphia 1865; E d i n b u r g h (Nimmo) 1867; L o n d o n (Griffin) 1 8 6 8 ; 4 B d e . N e w Y o r k ( O a k l e y , M a s o n & Co.) 1 8 7 0 ; L o n d o n (Nelson) 1 8 7 1 ; 1 8 7 2 ; 2 B d e . P h i l a d e l p h i a ( L i p p i n c o t t ) 1 8 7 2 ; L o n d o n (Routledge) 1873.
History of the Jews, in Three Concurrent Sections: I. Ten Books of the Antiquities of the Jews as Translated b y William Whiston etc. from Flavius Josephus. H. The Bible Narrative etc. H I . A Modern History of the Jews etc. Edited b y Alexander MURRAY. 2 Bde. London (Virtue) 1874; 1881. N e w Y o r k (World P u b . House) 1877; L o n d o n (Nelson) 1878; L o n d o n ( W a r d , L o c k & Co.) 1 8 7 8 ; L o n d o n ( W a r d , L o c k cS: C o . ; m i t I l l u s t r a t i o n e n ) 1 8 7 8 - 1 8 7 9 ; 2 B d e . N e w Y o r k ( D o d d , M e a d & Co.) 1 8 7 9 ; L o n d o n ( W a r d , L o c k & Co.) 1 8 8 0 ; L o n d o n (Nelson) 1 8 8 0 ; 1881; Philadelphia (Potter) 1881; B o s t o n (Lothrop) 1882; 3 B d e . N e w Y o r k ( A r m s t r o n g ) 1 8 8 4 ; L o n d o n ( R o u t l e d g e ) 1864.
Josephus' the Siege of Jerusalem. Translated b y William Whiston. With Introduction b y Hugh Reginald HAWEIS. London (Routledge) 1886. New Y o r k ( T h e W o r t h i n g t o n Co.) ( R e v e l l ) 1888.
1886; Chicago - N e w Y o r k
The Works of Flavius Josephus. Whiston's Translation, revised b y Arthur Richard SHILLETO. W i t h Topographical notes b y Charles WilHam WILSON. 5 Bde. London (Bell) 1889-1890; 1900-1903 (?). L o n d o n (Routledge) 1890; 2 B d e . L o n d o n (Chatto) 1890; L o n d o n (Routledge) 1893; 4 Bde. N e w Y o r k (Armstrong) 1893; L o n d o n 1895; Philadelphia ( M c K a y ) 1896; 2 B d e . L o n d o n (Chatto) 1897; Chicago 1901; 4 B d e . N e w Y o r k 1902; H a r t f o r d , Conn. (Scranton) 1905.
The Works of Flavius Josephus, Translated b y William Whiston and newly edited b y D. S. MARGOLIOUTH. London (Routledge) 1906; New Y o r k (Button) 1906. 2 Bde. L o n d o n (Chatto) 1 9 1 2 ; Hartford, Conn. (Scranton) 1 9 1 6 ; 4 B d e . N e w Y o r k ( B i g e l o w , B r o w n & Co.) [ 1 9 2 4 ? ] ; P h i l a d e l p h i a (Winston) 1957.
Josephus Flavius, The Great Roman-Jewish W a r : The William Whiston Translation, as revised b y D, S. Margoliouth. Edited with an introduction b y William R. FARMER. Including the Life of Josephus. New Y o r k (Harper) i960, 332
s. 45
I737-I742 Darin zwei einleitende Studien v o n F a r m e r „Josephus and the A x i a l A g e of H i s t o r y " u n d N . N . G L A T Z E R „ J o s e p h u s , t h e S l a v o n i c Fragments, and the Dead Sea Scrolls".
Grand Rapids, Michigan (Kregel) i 9 6 0 ; I 9 6 3 ( ? ) ; New Y o r k (Holt, Rinehart and Winston) o.J. 1 0 5 5 S.; London (Pickering & Inglis) 1 9 6 4 . D i e N e w Y o r k e r A u s g a b e ist ausgestattet mit einem I n t r o d u c t o r y E s s a y b y t h e R e v . H . S T E B B I N G D . D . - ein E n d e d e r N a c h d r u c k e i s t nicht abzusehen. D a s ist bedauerlich, denn die Ü b e r s e t z u n g W h i s t o n s , b a s i e r e n d auf H a v e r k a m p s E d i t i o n (1726) u n d z u ihrer Z e i t e i n e b e a c h t l i c h e L e i s t u n g , ist v ö l l i g ü b e r h o l t . A u c h d i e R e v i s i o n d u r c h Shilleto und Margoliouth hat daran nicht viel geändert.
1738 (2) (i) b o u q u e t , Martin: Recueil des historiens de Gaules et de la France. Band I, Paris 1 7 3 8 . E n t h ä l t S. 3 7 3 - 3 7 6 G a l l i e n b e t r e f f e n d e A u s z ü g e a u s J o s e p h u s .
1740 (18) BERGER, GU. : Dissertatio de Herode Magno Rege. Wittenberg 1 7 4 0 . ( 1 7 ) OTT, JO. Baptista: Horae Graecae in Novum Testamentum ex Flavio Josepho. Leiden 1 7 4 0 . 1741 (7) CAVE, Guilelmus: Scriptorum ecclesiasticorum historia literaria. Volumen I Basileae 1 7 4 1 . S. 32-36 z u J o s e p h u s .
( 1 7 ) hofmannus, Carolus Gottlob: A d quaestionem, cur Josephus caedem infantium Bethlehemitarum tacuerit, respondet. Progr. Wittenberg 1 7 4 1 . ( 1 7 ) OTT, JO. Baptista: Spicilegium sive excerpta ex Flavio Josepho ad Novi Testamenti illustrationem. Cura Sigeberti HAVERCAMPI. Leiden 1 7 4 1 , 6 1 2 S. V o r h e r in k ü r z e r e r F a s s u n g i m A p p e n d i x v o n H a v e r k a m p s E d i t i o n (1726).
1742 (20)
46
(8) H U L D R I C U s , Johannes Casparus: Dissertatio philologico-histo(g) rica de vite aurea qua Herodes Templum Hierosolymitanorum
I742-I749
adornavit, ad illustrationem locorum ex F l . Josepho Antiq. lib. X V c. X I . § 3 et de Bell. Jud. 1. V c. 5. § 4. I n : Satura dissertationum I I , Zürich 1742. Zu A n t . J u d . 1 5 , 3 9 5 u n d B e l l . J u d . 5 , 2 1 0 .
(25) TOUSSAINT, J . : Annotationes criticae in Josephi librum spurium TTspl a u T C K p o c T o p o i ; XoyLOTfxou. Franeker 1742, 76 S. 1744 (17) D e Zacharia, Barachiae filio, in Flavio Josepho inveniendo, occasione dictorum Matth. X X I I I . 35. & Luc. X L 51. Praeside Johanne Adamo OSIANDRO ... disputabit Christianus Fridericus MOEGELING . . . T ü b i n g e n 1744.
1745 (17) ERNESTI, Johann August: Disputatio historico-critica de Lucae et Josephi in morte Herodis Agrippae consensu, ad A c t a Apost. X I I 19-23 et A n t . Jud. X I X 8,2. Leipzig 1745; 1761; in des Verfassers Opuscula philologica critica, Leiden 1764; 1776. Zu A n t . 1 9 , 343-352.
1748 (6) CARPZOV, Johann Benedikt: A!.op^co(7£co(; T(ocjY]7riK^KOVTa ([xsS!,[jLvot SE oÖToi SiKeXiKol [xlv slaiv el? Kai xpidcKOvra, A T T I K O I 8k. TSCToapdcKOVTa eli;) ouSslt; eToXfATjoe KTX.
(3) N e g e d Apion o k a d m u t ' a m jisra'el [me ' e t Josef b e n M a t i t j a h u . Me-romit t i r g e m A b r a h a m ZAKUT]. I n : J . D . E i s e n stein „ O z a r W i k u h i m " (New Y o r k 1928) S. 29-65. Z u S h u l l a m ( 1 5 6 6 ) ? Z i t i e r t : C a t a l o g of t h e K l a u L i b r a r y , C i n c i n n a t i , s.v. J o s e p h u s .
(5) ZEITLIN, S o l o m o n : N o t e on t h e R e l a t i o n of t h e Slavonic 204
I928-I929 J o s e p h u s t o J o s i p p o n . J e w . Q u a r t . R e v . 19 (1928-1929) 7778. 1929 (14) (19) BEGRICH, J o a c h i m : Die Chronologie der K ö n i g e v o n Israel u n d J u d a u n d die Quellen des R a h m e n s der K ö n i g s b ü c h e r . T ü b i n g e n 1929, 214 S. S. 208-210 u n d s o n s t z u m c h r o n o l o g i s c h e n S y s t e m d e s J o s e p h u s ; vgl. Alfred Jepsen - R o b e r t H a n h a r t , U n t e r s u c h u n g e n zur Israelit i s c h - J ü d i s c h e n C h r o n o l o g i e . B e r l i n 1964, S. 2 1 - 4 7 .
(17) BLOCH, J o s h u a : J o s e p h u s a n d Christian Origins. J o u r n . Soc. Orient. R e s . (Toronto) 13 (1929) 130-154. (7) I H S O Y S B A S I A E T S O T B A S I A E Y 2 A S . D i e messianische U n a b h ä n g i g k e i t s b e w e g u n g v o m A u f t r e t e n J o h a n n e s des Täufers bis z u m U n t e r g a n g J a k o b u s des G e r e c h t e n n a c h der neuerschlossenen E r o b e r u n g v o n J e r u s a l e m des F l a v i u s J o s e p h u s u n d d e n christlichen Quellen dargestellt v o n R o b e r t EISLER. Mit A b b i l d u n g e n einer A u s w a h l d e r unveröffentlicht e n altrussischen H a n d s c h r i f t e n u n d a n d e r e r U r k u n d e n , einer E r s t a u s g a b e der w i c h t i g s t e n slavischen Stellen n a c h Abschrift e n v o n A l e x a n d e r B e r e n d t s u n d Vassilyi I s t r i n , sowie den Ü b e r r e s t e n des r u m ä n i s c h e n J o s e p h u s ü b e r s e t z t v o n Moses Gaster. I H e i d e l b e r g (Winter) 1929, 542 S. L I V Tafeln. I I H e i d e l b e r g 1930, 884 S. - G e k ü r z t e , z.T. g e ä n d e r t e u n d b e r i c h t i g t e englische A u s g a b e v o n A l e x a n d e r H a g g e r t h y K r a p p e : T h e Messiah J e s u s a n d J o h n t h e B a p t i s t a c c o r d i n g t o F l a v i u s J o s e p h u s ' r e c e n t l y rediscovered ' C a p t u r e of J e r u s a l e m ' a n d t h e o t h e r J e w i s h a n d Christian Sources. L o n d o n (Methuen), N e w Y o r k 1931. Das wissenschaftliche E c h o w a r überwiegend negativ. U n t e r der g r o ß e n Z a h l d e r R e z e n s i o n e n ist v o n b e s o n d e r e r W i c h t i g k e i t d i e B e s p r e c h u n g v o n H a n s L e w y , D e u t s c h e L i t e r a t u r z e i t . 5 1 (1930) 4 8 1 494. V g l . a u c h P h i l o l . W o c h e n s c h r . 1 9 2 9 , 2 0 7 - 2 0 9 ; 1930, 1 4 2 1 - 1 4 2 7 . H i s t o r i s c h e Z e i t s c h r i f t 148 (1933) 326-338. N i e u w T h e o l . T i j d s c h r i f t 18 (1929) 360-365. T h e o l . L i t e r a t u r z e i t . 1930, 5 5 7 - 5 6 3 . O r i e n t . L i t e r a t u r z e i t . 1930, 1003-1006. H o c h l a n d 28 ( 1 9 3 0 - 1 9 3 1 ) 3 6 3 - 3 7 1 . - E i s l e r v e r s u c h t d e n N a c h w e i s , d a ß J e s u s ein p o l i t i s c h e r M e s s i a s w a r , d e s s e n V e r s u c h , ein r o m f r e i e s j ü d i s c h e s K ö n i g r e i c h z u s c h a f f e n , s c h e i t e r t e . Beweise dafür werden v o r allem e n t n o m m e n aus der frühchristlichen Tradition, aus Josephus und aus der slavischen Version des B e l l u m J u d a i c u m . B e z ü g l i c h dieser V e r s i o n n i m m t E i s l e r a n , „ d a ß d e r S l a v e
205
£929 n a c h e i n e r g r i e c h i s c h e n V o r l a g e g e a r b e i t e t h a t , d i e eine f r ü h e r e F a s s u n g d e s ' J ü d i s c h e n K r i e g e s ' - d . h . i n l e t z t e r L i n i e eine s e m i t i s c h e U r f a s s u n g dieses W e r k e s - w i e d e r g i b t , d i e i n d e r S c h r e i b s t u b e d e s J o s e p h u s s e l b s t als U n t e r l a g e für d i e H e r s t e l l u n g s o w o h l d e r i m g r i e c h i s c h e n P r o ö m i u m e r w ä h n t e n a r a m ä i s c h e n O r i e n t a u s g a b e , als a u c h d e r g r i e chischen Orientausgabe benützt, gewiß auch dort hergestellt worden i s t u n d d e s h a l b e n g e B e z i e h u n g e n m i t d e r v o n N i e s e a l s Codices d e t e r i o r e s b e z e i c h n e t e n H a n d s c h r i f t e n g r u p p e a u f w e i s t . " D i e s e (im 13. J h . e n t s t a n d e n e ) Ü b e r s e t z u n g sei d a s P r o p a g a n d a b u c h e i n e r j u d a i s i e r e n d e n r u s s i s c h e n S e k t e g e w e s e n (I S. 1 8 3 ) . - E i s l e r s W e r k ist eine eigenartige M i s c h u n g v o n bis ins kleinste D e t a i l e x a k t u n d m i t exzessiver Gelehrsamkeit vorgeführten F a k t e n einerseits und g e w a g t e n H y p o t h e s e n a n d e r e r s e i t s . D i e oft h e t e r o g e n e n u n d v e r s c h i e d e n e n B e w e i s e b e n e n z u g e h ö r i g e n S t o f f m a s s e n w e r d e n d u r c h diese H y p o t h e s e n nicht zu wirklicher Einheit integriert. B d . I p. X X X V - X L I X „ F l a v i u s J o s e p h u s , d e r M e n s c h u n d d a s W e r k " b i e t e t eine n ü t z l i c h e Gesamtdarstellung mit besonderer Berücksichtigung der Rezeption d e s J o s e p h u s i m c h r i s t l i c h e n E u r o p a u n d seiner N a c h w i r k u n g . D i e D a r s t e l l u n g der Person ist - im G e g e n s a t z zur A n e r k e n n u n g der B e d e u t u n g d e s W e r k e s - s t a r k n e g a t i v g e z e i c h n e t . S. 3-88 ( „ D e r S t r e i t u m das sogenannte T e s t i m o n i u m F l a v i a n u m " ) verfolgt Eisler die theol o g i e g e s c h i c h t l i c h e E n t w i c k l u n g u n d v e r s u c h t , eine e i g e n e , v o n christlichen Verfälschungen gesäuberte F a s s u n g des T e s t i m o n i u m zu geben.
(24) Mittelalterliche M i n i a t u r e n a u s der S t a a t l i c h e n B i b l i o t h e k B a m b e r g . H g . v o n d e r B i b l i o t h e k v e r w a l t u n g . Heft H . R e i c h e n a u e r Schule H . (Msc. Class. 79: J o s e p h u s . - Bibl. 140: A p o k a l y p s e . - Lit. 5: T r o p a r ) . Mit einer E i n l e i t u n g v o n H a n s FISCHER. B a m b e r g 1929, 28 S. V g l . D e h s l e (1906).
(17) GOGUEL, M a u r i c e : J ^ s u s et le m e s s i a n i s m e politique. E x a m e n de la t h e o r i e de M. R o b e r t Eisler. R e v u e H i s t o r i q u e (Paris) 162 (1929) 217-267. (11) (22) GUTMANN, J o s u a : E i n e a n t i s e m i t i s c h e E r f i n d u n g a m E n d e des zweiten T e m p e l s [Hebräisch]. Zijunim. G e d e n k b a n d z u r E r i n n e r u n g a n J . N . Simchoni (Berlin 1929) 181-185. Zu contra Apionem 2,112-114: Apollon im Tempel v o n Jerusalem.
(9) M i E S E S , M a t t h i a s : I n die Wassertiefe v e r s u n k e n e S t ä d t e . M o n a t s s c h r . f. Gesch. u. Wiss. d. J u d e n t . 73 (1929) 444-451. Zu dem Bericht A n t . Jud. 1,174 über die im T o t e n Meer versunkene Stadt Sodom.
(14) M o M i G L i A N O , A r n a l d o : U n errore di Giuseppe F l a v i o e u n passo di Daniele. Boll. Filol. Class. 35 (1929) 255-257. 206
I92Q Z u A n t . J u d . X I I , 3,3 u n d D a n i e l ii,i3flF. Z i t i e r t b e i P . T h o m s e n , D i e P a l ä s t i n a - L i t e r a t u r V (1938) S. 257 N r . 3 5 2 9 . MoMiGLiANO,
A r n a l d o : N o t e su fonti ellenistiche ( i . P o l i b i o ; 2. S a t i r o b i o g r a f o ; 3, G i u s e p p e F l a v i o ) . Boll. Filol. Class. 35 (1929) 257-262. (15) MOORE, George F o o t : F a t e a n d F r e e Will in t h e J e w i s h Philosophies A c c o r d i n g t o J o s e p h u s . H a r v . Theol. R e v . 22 (1929) 371-389(7) POSNER, A . : J o s e p h u s . J ü d i s c h e s L e x i k o n H I (Berlin 1929) 348-350(10) (23) RADIN, M a x : T h e P e d i g r e e of J o s e p h u s . Classical Philol. 24 (1929) 193-196. Z u V i t a 3-6.
(5) (8) REINACH, S. : U n Episode i n e d i t d e la g u e r r e civile d e 69 a p . J.-C. R e v u e archeol. 30 (1929) 19-23. Vergleich v o n Bell. Jud. I V 9 m i t der a n dieser Stelle erweiterten Fassung des slavischen Josephus.
(17) REINACH, S . : J e a n - B a p t i s t e et J e s u s s u i v a n t J o s e p h e . R e v . et. j u i v . 87 (1929) 113-136. (17) REITZENSTEIN, R . : D i e Vorgeschichte d e r christlichen Taufe. Leipzig 1929, 399 S. S. 230-234 z u m B e r i c h t ü b e r J o h a n n e s d e n T ä u f e r b e i J o s e p h u s (Ant. J u d . 1 8 , 1 1 6 - 1 1 9 ) .
(22) ROSEN, G e o r g : J u d e n u n d Phönizier. D a s a n t i k e J u d e n t u m als Missionsreligion u n d die E n t s t e h u n g d e r j ü d i s c h e n D i a spora. N e u b e a r b e i t e t v o n F r i e d r i c h R o s e n u n d Georg B e r t r a m . T ü b i n g e n 1929, 185 S. D u r c h g e h e n d e V e r w e r t u n g der B e r i c h t e des Josephus.
(17) SCHECKER, H . : F l a v i u s J o s e p h u s u n d d a s N e u e T e s t a m e n t . V e r h a n d l . d. 57. Vers. d t . Philol. 1929, S. 130. (12) THACKERAY, H . St. J . : A n U n r e c o r d e d ' A r a m a i s m ' in J o s e p h u s . J o u r n . Theol. S t u d . 30 (1929) 361-370. Äpxeoö^at m i t I n f i n i t i v b e i V e r b e n d e s S p r e c h e n s .
(7) THACKERAY, H . St. J o h n : J o s e p h u s , t h e M a n a n d t h e H i s t o rian. N e w Y o r k 1929, 160 S. 207
1929 A u s g e h e n d v o n d e r N o t i z d e s J o s e p h u s ü b e r seine „ H e l f e r " ( C o n t r a Ap. 1,50) u n d m i t H i l f e s p r a c h s t a t i s t i s c h e r A n a l y s e n l o k a l i s i e r t T h a c k e r a y in d e n A n t i q u i t a t e s J u d a i c a e z w e i s t i l i s t i s c h e A s s i s t e n t e n , für A n t . 1 5 - 1 6 e i n e n M a n n , d e r eine V o r l i e b e f ü r g r i e c h i s c h e D i c h t e r , ( b e s o n d e r s S o p h o k l e s ) h a t , für A n t . 1 7 - 1 9 e i n e n M i t a r b e i t e r , d e r d e n Stil des T h u k y d i d e s imitiert. F ü r das B e l l u m J u d a i c u m h a b e Josep h u s k e i n e A s s i s t e n t e n b e n ö t i g t . D o c h b e s a g t d i e N o t i z c. A p . ' 1,50 d a s g e n a u e G e g e n t e i l , n ä m l i c h eine M i t w i r k u n g v o n s t i l i s t i s c h e n H e l f e r n n u r für d a s B e l l u m J u d a i c u m , u n d E . S t e i n (1937) u n d a n dere h a b e n m i t g u t e m G r u n d T h a c k e r a y widersprochen. Die v o n T h a c k e r a y (und a n d e r e n v o r ihm) b e o b a c h t e t e n s t i l i s t i s c h e n E i g e n arten der A n t . Jud. lassen jedenfalls a u c h andere E r k l ä r u n g e n zu. - B e z ü g l i c h des T e s t i m o n i u m F l a v i a n u m folgt T h a c k e r a y R. Eisler u n d n i m m t a n , d a ß d e r h e u t i g e n F a s s u n g ein e c h t e r K e r n z u g r u n d e liege, d e r v o n c h r i s t l i c h e r S e i t e v e r f ä l s c h t w o r d e n sei. - I n h a l t : I. L i f e a n d C h a r a c t e r of J o s e p h u s : E s t i m a t e of V a l u e of his W o r k s . I I . The „Jewish W a r " . III. The „Jewish Antiquities". IV. Josephus and J u d a i s m : h i s B i b l i c a l T e x t . V . J o s e p h u s a n d H e l l e n i s m : his G r e e k Assistants. V I . Josephus and Christianity.
(8) WEINREICH, O t t o : Türöffnung i m W u n d e r - , Prodigien - u n d Z a u b e r g l a u b e n der A n t i k e , des J u d e n t u m s u n d Christent u m s . I n : G e n e t h l i a k o n W i l h e l m Schmid, S t u t t g a r t 1929, S. 200-464. 2 7 1 - 2 7 9 : „ D i e P r o d i g i e n v o r d e r Z e r s t ö r u n g d e s T e m p e l s in Jeru s a l e m (zu J o s e p h u s u n d T a c i t u s ) " .
(17) WERTHEIMER, M a x : D a s e c h t e u n d u n e c h t e Josephus F l a v i u s - Zeugnis ü b e r J e s u s a u s N a z a r e t h . W i e n (Löwit) 1929, 15 S. A u s e i n a n d e r s e t z u n g m i t E i s l e r ; d a s T e s t i m o n i u m F l a v i a n u m ist nicht echt.
(18) WILLRICH, H u g o : D a s H a u s des H e r o d e s zwischen l e m u n d R o m . H e i d e l b e r g 1929, 195 S.
Jerusa-
(17) WINDISCH, H a n s : D a s P r o b l e m der Geschichtlichkeit J e s u : Die außerbiblischen Zeugnisse. Theolog. R u n d s c h a u (Tübingen) I (1929) 266-288. S. 276-287 z u J o s e p h u s u n d z u r F o r s c h u n g s g e s c h i c h t e d e r C h r i s t u s z e u g n i s s e bei J o s e p h u s ; i b i d . 2 (1930) 207-252 F o r t s e t z u n g diese? Artikels: „Die Christusmythe".
(15) (8) WINDISCH, H . : Die Orakel des H y s t a s p e s . V e r h a n d l i n g e n d e r Koninklijke A k a d e m i e v a n W e t e n s c h a p p e n t e A m s t e r d a m , Afdeeling L e t t e r k u n d e . Nieuwe R e e k s , Deel X X V I I I , Nr. 3. A m s t e r d a m 1929. 208
I929-I930 S. 65-69 z u d e n P r o p h e t i e n B e l l . J u d . 6 , 3 1 1 - 3 1 3 ; 3,401-402 ( v g l . 3, 3 5 4 ; 5.366-367). J o s e p h u s g i b t n i c h t d i e m e s s i a n i s c h e H o f f n u n g p r e i s . E r „ w a r u n d blieb orthodoxer Jude ... den N a m e n A p o s t a t verdient Josephus ebensowenig wie Jeremia."
(5) ZEITLIN, S o l o m o n : T h e Slavonic J o s e p h u s a n d i t s R e l a t i o n t o J o s i p p o n a n d H e g e s i p p u s . J e w . Q u a r t . R e v . 20 (1929-1930) 1-50. 281. 1930 (15)
B i A L O B L O C K i , S.: Die B e z i e h u n g e n des J u d e n t u m s z u P r o s e l y t e n u n d Prosel5d;entum. Berlin 1938, 31 S. V e r w e r t e t einschlägige Berichte des Josephus, z . B . V i t a i49flF.; c. A p . 2,282.
(21)
112-113.
B i C K E R M A N N , E . : Z u r D a t i e r u n g d e s P s e u d o - A r i s t e a s . Zeitschr. n e u t e s t , W i s s . 29 (1930) 280-298. S. 297-298 i n F o r m e i n e s E x k u r s e s z u d e m S e n a t u s c o n s u l t u m A n t J u d . 13,260.
(9) BUDDE, K . : H a b a k u k . Zeitschr. d. d t s c h . Morgenl. Ges. (Leipzig) 84 (1930) I39-I47S. 1 4 2 : D i e D e u t u n g d e s b ö s e n U n t e r d r ü c k e r s b e i H a b a k u k a u f A l e x a n d e r den G r o ß e n i s t unzutreffend; d a s zeigt d e r - freilich sagenhafte, aber doch hinsichtlich der S t i m m u n g u n d G r u n d h a l t u n g richtige u n d durch Sachparallelen belegbare - Bericht des Josephus über Alexanders Erscheinen in Palästina (Ant. Jud. B u c h X I ) ,
(16) CuMONT, F r a n z : E s s e n i e n s et P y t h a g o r i c i e n s , d ' a p r e s u n passage d e J o s e p h e . C o m p t e s R e n d u s d e l ' A c a d . d. Inscr. et B e l l e s - L e t t r e s (Paris) 1930, S. 99-112. Zur F r a g e d e s griechischen Einflusses auf d e n Essenismus ( A n t . Jud. 1 5 , 3 7 1 ; Bell. J u d . 2,155).
(20) DALMAN, Gustaf: J e r u s a l e m u n d sein G e l ä n d e . G ü t e r s l o h 1930,390 s. Durchgehend Verwertung der Berichte des Josephus. Verschiedentlich wird die Zuverlässigkeit des Josephus bei Zahlangaben in F r a g e gestellt.
(17) DRAGUET, R . : L e juif J o s e p h e , t ^ m o i n d u Christ? A p r o p o s d u livre d e M. R . Eisler. R e v u e d'hist. eccMs. 26 (1930) 833879. (5) EISLER, R o b e r t : D i e slavische Ü b e r s e t z u n g d e r "AXWCTI? T^? *IepouaaXY][jL d e s F l a v i u s J o s e p h u s . B y z a n t i n o s l a v i c a (Prag) 2 (1930) 305-373. 209 A L G H I , I 14
1930 (17) EISLER, R o b e r t : F l a v i u s J o s e p h u s on J e s u s Called t h e Christ. J e w . Q u a r t . R e v . 21 (1930-31) 1-60. (5) E i S L E R , R o b e r t : E n c o r e le t e x t e slave de J o s e p h e . archeol. 32 (1930) 297-305.
Revue
E n t g e g n u n g auf die Rezension v o n 'Jesous Basileus' d u r c h H a n s L e w y in der D e u t s c h e n L i t e r a t u r z e i t u n g 1930, 481-494.
(23) E i S L E R , R o b e r t : D e u x s c u l p t u r e s de l ' a n t i q u i t e classique r e pr6sentant des juifs. A r ^ t h u s e (hg. v o n J e a n Babelon) 7, 1930, 29-38. D a b e i eine B ü s t e d e s F l a v i u s J o s e p h u s , K o p e n h a g e n , N y C a r l s b e r g Glyptothek.
(7) F o A K E S - J A C K S O N , F . J . : J o s e p h u s a n d t h e J e w s . T h e Religion a n d H i s t o r y of t h e J e w s as E x p l a i n e d b y F l a v i u s J o s e p h u s . L o n d o n 1930, 299 S. Populäre, den I n h a l t der W e r k e des Josephus n a c h s y s t e m a t i schen Gesichtspunkten referierende Darstellung. N a h e z u alle P r o bleme der Josephusforschung werden dabei kurz berührt, k a u m jedoch eindringend und kritisch behandelt. Contents: Introduction. - W h y Josephus deserves Attention. I. T h e L i f e of J o s e p h u s I I . T h e R e l i g i o n of J o s e p h u s ( T h e ' A p i o n ' ) I I I . T h e T e m p l e . T h e H i g h Priesthood. T h e Services in the T e m p l e IV. The Law V . T h e H o p e of I s r a e l i n J o s e p h u s V I . T h e H i g h Priests as Warrior Princes V I I . T h e F a l l of t h e A s m o n a e a n s a n d t h e R i s e of t h e H e r o d s V I I I . T h e D e s c e n d a n t s of H e r o d ( A r c h e l a u s - A n t i p a s - A g r i p p a I) I X . T h e R o m a n G o v e r n m e n t i n P a l e s t i n e ( T h e L e g a t i of S y r i a a n d t h e P r o c u r a t o r s of J u d a e a ) X . T h e J e w s in P a r t h i a X I . T h e O u t b r e a k of t h e W a r w i t h R o m e X I I . T h e S i e g e of J e r u s a l e m X I I I . T h e Lesson to be learned from Josephus X I V . J o s e p h u s a n d t h e H i s t o r y of I s r a e l : T h e ' A n t i q u i t i e s ' o r A r chaeology X V . A R e v i e w of t h e ' A n t i q u i t i e s ' a n d i t s S o u r c e s X V I . Josephus and the N e w Testament.
(17) G o G U E L , M a u r i c e : J6sus et le m e s s i a n i s m e politique. E x a m e n de la t h e o r i e de M. R o b e r t Eisler. P a r i s 1930, 53 S. Vgl. des Verfassers A u f s a t z „ L e s th6ories de M. R o b e r t Eisler", R e v u e d e l ' h i s t o i r e e t d e p h i l o s o p h i e 10 (1930).
(17) KÜMMEL, W e r n e r G e o r g : N e u e B a h n e n i n der 210
Erforschung
1930 des U r c h r i s t e n t u m s . D i e Christliche W e l t (Gotha) 44 (1930) 8QO-893. Z u E i s l e r (1929).
(17) LAGRANGE, M . - J . : J e a n - B a p t i s t e et J e s u s d ' a p r e s le t e x t e slave d u livre d e la g u e r r e d e s J u i f s d e J o s e p h e . R e v u e b i b l i q u e 39 (1930) 29-46. Auseinandersetzung m i t R o b e r t Eisler.
(17) (19) LODDER, W . : D i e S c h ä t z u n g des Quirinius bei F l a v i u s J o s e p h u s . E i n e U n t e r s u c h u n g : H a t sich J o s e p h u s in d e r D a t i e r u n g d e r b e k a n n t e n S c h ä t z u n g (Luk. 2,2) g e i r r t ? Leipzig 1930, 96 S. D i e A n s e t z u n g d e s L u k a s (4 v . Chr.) i s t r i c h t i g , w ä h r e n d s i c h J o s e p h u s (6 n. C h r . ) g e i r r t h a t , u n d z w a r i n f o l g e n a c h l ä s s i g e r V e r w e r t u n g einer (von L o d d e r als „ Q " bezeichneten) Quelle. V g l . N i e u w l i c h t Over ' n o u d e k w e s t i e . N i e u w e T h e o l . S t u d . ( W a g e n i n g e n ) 1 3 (1930) 82-86.
(5) MEScersKij, N . A . : E i n e B e o b a c h t u n g z u r a l t r u s s i s c h e n Ü b e r s e t z u n g d e r G e s c h i c h t e des j ü d i s c h e n K r i e g e s v o n J o s e p h u s F l a v i u s [russisch]. D o k l a d y A k a d e m i j N a u k (Leningrad) V (1930) N r . 2, S. 19-25. (21) M o M i G L i A N O , A r n a l d o : E r r o r i i n t o r n o alle t o p a r c h i e della P a l e s t i n a . R i v i s t a d i Filologia 8 (1930) 71-74. Z u m Brief Demetrius I I . A n t . Jud. 13,127.
(25) NAGY, L . R a s o n y i : D a s uigurische A e s o p - J o s i p a s - F r a g m e n t . B y z a n t i n i s c h - N e u g r i e c h i s c h e J a h r b ü c h e r 7 (1930) 429-443. (6) PEZOPOULOS, E . A .
:
Et?
OXaßiov
'IcGcnrjTrov.
Byzantinisch-
N e u g r i e c h i s c h e J a h r b ü c h e r 7 (1930) 131-139. Z u r E d i t i o n v o n ' C o n t r a A p i o n e m ' d u r c h R e i n a c h (1930).
(14) RAPPAPORT, S a l o m o : A g a d a u n d E x e g e s e b e i F l a v i u s J o s e p h u s . W i e n 1930. V g l . K . H . R e n g s t o r f , T h e o l o g . L i t e r a t u r z e i t . 1 9 3 4 N r . 26 S . 4 6 9 .
(17) REINACH, S . : J e a n - B a p t i s t e e t J e s u s s u i v a n t J o s e p h e . I n d e s Verfassers „ A m a l t h 6 e . M61anges d'Arch^ologie e t d ' H i s t o i r e d ' A r t " (Paris 1930) I I 307-335(17) REINACH, S a l o m o n : L e J ^ s u s h i s t o r i q u e e t les „ r ^ v d a t i o n s " d u J o s e p h e Slave. L e F l a m b e a u 13 (1930) 298-318. 211
1930 (3) ( i ) F l a v i u s J o s e p h e C o n t r e A p i o n . T e x t e s t a b i l e t a n n o t e p a r T h e o d o r e REINACH et t r a d u i t p a r L e o n BLUM. P a r i s 1930. D e r T e x t v e r w e r t e t keine neuen Z e u g e n ; er v e r h ä l t sich gegenüber Niese u n d Naber eklektisch.
(17) (12) SCHLATTER, A . : D e r E v a n g e l i s t J o h a n n e s . W i e er spricht, denkt u n d glaubt. E i n K o m m e n t a r z u m vierten Evangelium. S t u t t g a r t 1930, 397 S. Stellt i m Dienst der Exegese „in beständigem Parallelismus neben d i e W o r t e u n d S ä t z e d e s J o h a n n e s d i e d e s J o s e f u s " . S. 3 8 5 - 3 9 3 : L i s t e der Johannes u n d Josephus gemeinsamen Wörter. S. 3 9 3 : Liste der bei Josefus nicht vorhandenen W ö r t e r a u s d e m W o r t s c h a t z des Johannes.
(20) SPYRIDONIDES, Christodoulos K . : ApxatoXoyiKdc. N e a Stcov ( J e r u s a l e m ) 25 (1930) 113-119. Z u m archäologischen Befund in Caesarea u n d d e m diesbezüglichen Bericht des Josephus.
(13) STÄHLIN, G u s t a v : J o s e p h u s u n d d e r Aristeasbrief. Theolog. S t u d . u. K r i t . 102 (1930) 324-331. (12) STEIN, E d m u n d u s : D e F l a v i i J o s e p h i a r t e n a r r a n d i . E o s (Lemberg) 33 (1930-31) 641-650. H e b r ä i s c h e F a s s u n g : S n e h ( W a r s c h a u ) i (1929). I n h a l t : i ) O r a t i o n e s . 2) D e s c r i p t i o d r a m a t i c a . 3) P r o d i g i a . 4) D i n o s i s . 5) E c p h r a s e i s . 6) C o n s i d e r a t i o n e s e t h i c a e . 7) L a u d a t i o n e s . 8) C o l o r e s p h i l o s o p h i .
(12) THACKERAY, H . St. J . - MARCUS, R . : A L e x i c o n t o J o s e p h u s
I. II. III. IV.
Paris Paris Paris Paris
1930 1934 1948 1955
(bis (bis (bis (bis
apyo«;) StaaTsXXsiv) iyyoivioc,) efx^iXoxcopsilv)
E t w a 1920 b e g a n n T h a c k e r a y die V o r a r b e i t e n für dieses L e x i k o n m i t der A n l a g e eines W o r t i n d e x . D a s auf dieser B a s i s angelegte L e x i k o n v e r s u c h t (nach einer in der E i n l e i t u n g d e r ersten Lieferung dargelegten Theorie) m i t einem S y s t e m v o n Zeichen d e n A n t e i l der „ H e l f e r " ( v g l . c o n t r a A p i o n e m 1,50) z u b e s t i m m e n , d e r e n s i c h J o s e p h u s b e i d e r N i e d e r s c h r i f t eines T e i l e s seiner W e r k e b e d i e n t h a t . W ä h r e n d J o s e p h u s j e d o c h diese H i l f e a u f d a s B e l l u m J u d a i c u m b e g r e n z t , n i m m t T h a c k e r a y sie g e r a d e f ü r d i e A n t i q u i t a t e s a n , e i n e Hypothese, die trotz der v o n T h a c k e r a y in seinem L e x i k o n gebotenen sprachstatistischen A r g u m e n t e sich nicht durchgesetzt h a t . Gewisse Stileigentümlichkeiten der Antiquitates - partielle B e v o r z u g u n g sophokleischer b z w . thukydideischer Ausdruckweisen - lassen durchaus auch andere Erklärungen zu als die v o n T h a c k e r a y gebotenen, e t w a Ü b e r n a h m e dieser E i g e n a r t e n a u s d e n j e w e i l i g e n Q u e l l e n o d e r
212
I930-I93I zeitweilige Vorliebe des Josephus selbst, dessen schriftstellerische A r b e i t sich j a über mehrere J a h r z e h n t e erstreckt. Zurückgreifen auf attisches V o k a b u l a r und attischen Stil h a t bei den Prosaschreibern dieser Z e i t n i c h t s A u f f ä l l i g e s a n s i c h . A t t i s c h e R u d i m e n t e sind m e h r o d e r w e n i g e r f a s t ü b e r a l l z u finden. S o w i r d d e r a n s i c h ü b e r a u s n ü t z liche u n d wertvolle V e r s u c h T h a c k e r a y s , den Z u g a n g zur Sprache u n d z u m sachlichen G e h a l t der W e r k e des Josephus zu erleichtern, b e l a s t e t d u r c h e i n e T h e o r i e , d i e s c h o n ü b e r h o l t i s t , n a c h d e m e r s t ein B r u c h t e i l des g e s a m t e n L e x i k o n s erschienen ist. A u f g a b e eines solchen W e r k e s ist vielmehr die o b j e k t i v e u n d neutrale V o r l a g e des W o r t m a t e r i a l s . E n t s c h i e d e n s i n n v o l l w ä r e es a u c h g e w e s e n , ein L e x i k o n v o n o h n e h i n so g r o ß e m U m f a n g v o n v o r n h e r e i n a u f V o l l s t ä n d i g k e i t h i n a n z u l e g e n . J e d o c h sind f ü r s e h r v i e l e W ö r t e r - d a r unter a u c h solche v o n besonderem theologischen oder sachlichen Interesse - die Belegstellen u n v o l l s t ä n d i g angegeben.
(12) THACKERAY, H . St. J o h n : Sophocles a n d t h e Perfect N u m b e r . A neglected N i c e t y . P r o c e e d i n g s of t h e B r i t i s h A c a d e m y (London) 16 (1930) 15-44. Gelegentliche V o r l i e b e für die v o l l k o m m e n e Z a h l D r e i bei Josephus g e h t - a u f d e m W e g e ü b e r d i e auvepyot - z u r ü c k a u f S o p h o k l e s .
(4) TRUNK, J e h i e l I s a i a h : Josefus F l a v i u s v u n J e r u s c h a l a i m u n a n d e r e historische Novellen [jiddisch]. W a r s c h a u 1930, 203S. C a t a l o g of t h e K l a u L i b r a r y , C i n c i n n a t i , s.v. J o s e p h u s .
(17) ZEITLIN, S o l o m o n : J o s e p h u s on J e s u s . J e w . Q u a r t . R e v . 21 (1930-1931) 377-417Z u E i s l e r , J e w . Q u a r t . R e v . 21 (1930-31) 1-60. I931
(14) Die b e i d e n M a k k a b ä e r b ü c h e r ü b e r s e t z t u n d e r k l ä r t v o n H u go BEVENOT. B o n n
1931.
S. 33 u n d s o n s t i n n e r h a l b d e s K o m m e n t a r s z u J o s e p h u s .
(24) (17) BRAUN, F . - M . : L a description d e l ' a s p e c t p h y s i q u e de J ^ s u s p a r J o s e p h e d ' a p r e s les theories de M. R o b e r t Eisler. R e v u e b i b l i q u e 40 (1931) 345-363. 519-543Z u m Aussehen Christi nach der Vorstellung des slavischen Josephus und der B y z a n t i n e r ; christliche Interpolationen i m b y z a n t i n i schen Josephustext. A u s g a n g s p u n k t solcher Beschreibungen sind a p o k r y p h e S c h r i f t e n d e s 2. J h . , n i c h t J o s e p h u s .
(24) COLEMAN-NORTON, P . R . : St. C h r y s o s t o m ' s U s e of J o s e p h u s . Classical Philology 26 (1931) 85-89. (17) DRAGUET, R . : L e J o s e p h e slave et les origines chr^tiennes. Collationes Dioecesis T o r n a c e n s i s 27 (1931-1932) 193-207. Gegen Eisler.
213
I93I
(5) DwYER, W i l l i a m F r a n c i s : T h e V o c a b u l a r y of H e g e s i p p u s . A S t u d y in L a t i n L e x i c o g r a p h y . W a s h i n g t o n 1931. Der W o r t g e b r a u c h des Hegesippus schUeßt die Autorschaft des Ambrosius nicht aus.
(13) FEIST, S i g m u n d : E i n Zeitgenosse A l e x a n d e r s des G r o ß e n u n d die J u d e n . M e n o r a h 9 (1931) 468-470. Zu
H e k a t a i o s v o n A b d e r a bei Josephus.
(17) GOOSSENS, R o g e r : L e J o s e p h e slave. B y z a n t i o n (Bruxelles) 6 (1931) 846-855. Z u E i s l e r u n d D r a g u e t (1930).
(17) HARRIS, J . R e n d e l : J o s e p h u s a n d H i s T e s t i m o n y . C a m b r i d g e 1931, 35 S. ( = E v e r g r e e n E s s a y N r . 2). (22) HEINEMANN, I.: A n t i s e m i t i s m u s . P a u l y - W i s s o w a , R E S u p p l . V {1931) 3-43. Josephus ist die ergiebigste Quelle der Darstellung.
(i)
KAPPNER, H e r m a n n : Die Geschichtswissenschaft a n d e r U n i v e r s i t ä t J e n a v o m H u m a n i s m u s bis z u r Aufklärung. J e n a 1931, 136 S. V o r a l l e m zu J o h . A n d r . B o s e (1626-1674). B o s e p l a n t e eine T e x t a u s g a b e d e r W e r k e des J o s e p h u s (S. 81-83).
(14) KÖHLER, K . : T h e H a l a k i k P o r t i o n s in J o s e p h u s ' A n t i q u i t i e s (IV, 8, 5-43). I n des Verfassers „ S t u d i e s , Adresses, a n d P e r s o n a l P a p e r s " (New Y o r k 1931) S. 69-85. (16) KOHLER, K . : T h e E s s e n e s a n d t h e A p o c a l y p t i c L i t e r a t u r e . I n d e s Verfassers „Studies, Adresses, a n d P e r s o n a l P a p e r s " ( N e w Y o r k 1931) S. 20-36. Mit Diskussion der Essenerberichte des Josephus.
(7) LAGRANGE, M . - J . : L e J u d a i s m e a v a n t J e s u s - C h r i s t . P a r i s 1931, 624 S. Josephus ist d u r c h g e h e n d Quelle der D a r s t e l l u n g ; p . X I - X V eine k u r z e G e s a m t d a r s t e l l u n g d e s J o s e p h u s u n d s e i n e r W e r k e ; S. 2 6 8 - 2 7 1 Darstellung der Essener nach Josephus.
(5) LEVI, I s r a e l : J e s u s , Caligula et C l a u d e d a n s u n e I n t e r p o l a t i o n d u Y o s i p h o n . R e v . et. juiv. 91 (1931) 135-154. (18) LICHTENSTEIN, H a n s : Die F a s t e n r o l l e . E i n e U n t e r s u c h u n g 214
I93I
z u r jüdisch-hellenistischen Geschichte. H e b r , U n . Coli. A n n . 8-9 (1931) 257-351. S. 2 5 7 - 3 1 7 E i n l e i t u n g u n d K o m m e n t a r . S. 3 1 8 - 3 5 1 T e x t . L i c h t e n stein zieht durchgehend Josephus heran.
(17) L i E T Z M A N N , H a n s : D e r P r o z e ß J e s u . B e r l i n 1931, 12 S. D a r i n auch E r w ä g u n g der die Kapitalgerichtsbarkeit betreffenden Mitteilungen des Josephus.
(13) (11) MOMIGLIANO, A r n a l d o : I n t o r n o al ' C o n t r o A p i o n e ' . R i v i s t a d i Filologia 59 (1931) 485-503. (21) (14) MOMIGLIANO, A r n a l d o : P r i m e linee di s t o r i a della t r a d i z i o n e m a c c a b a i c a . T o r i n o 1931, 182 S. D a r i n die A b s c h n i t t e : „II I Macc. e Giuseppe F l a v i o " - „ L a tradizione della 'Guerra giudaica' di Giuseppe F l a v i o e la tradizione t a J m u d i c a " „II G i o s e f o e b r a i c o , il G i o s e f o a r a b o e il I I M a c c . a r a b o " - „ I I s e n a t u s consulto di Giuseppe F l a v i o e la lettera r o m a n a a T o l o m e o del I M a c c . " (zu A n t . J u d . 1 4 , i 4 5 f f . ) .
(11) MOMIGLIANO, A . : U n ' apologia del G i u d a i s m o . II C o n t r o A p i o n e di F l a v i o G i u s e p p e . Gitta di Castello R a s s e g n a m e n sile di Israel V 1931. POSNER, A . : N e u e r e J o s e p h u s s c h r i f t e n . Monatschrift f. Gesch. u. W i s s . d. J u d e n t . 75 (1931) 386-390. Z u W e b e r ( 1 9 2 1 ) , R e i n a c h ( C o n t r e A p i o n 1930), R a p p a p o r t (1930).
(24) SANDER, E r i c h : D i e Quellen v o n IV, 1-30 d e r E p i t o m e d e s Vegetius. Philologische W o c h e n s c h r i f t 51 (1931) 395-399Indirekte Quelle ist neben Diodor u n d Cäsar a u c h Josephus.
(5) U s s A N i , V i n c e n z o : L ' E g e s i p p o e il G i u s e p p e Slavo. R e n d i c . della Pontif. A c c a d . di Archeol. 8 (1931-32) 227-237. (14) (i) L i b r i S3moptici Veteris T e s t a m e n t i etc. graece et l a t i n e critice e d i d i t P . VANNUTELLI. R o m (Scripta Pontificii I n s t i t u t i B i blici) 1931-1934. Darin auch Parallen aus Josephus (Ant. Jud. V I - X ) .
(15) WENDEL, Adolf: D a s israelitisch-jüdische G e l ü b b d e . Berlin (Philo-Verlag) 1931. S. 39-40 z u J o s e p h u s .
(6) W i F S T R A N D , A l b e r t : E t K o x a . E m e n d a t i o n e n u n d I n t e r p r e t a t i o n e n z u griechischen P r o s a i k e r n d e r K a i s e r z e i t . 1 2 (S. 23-33): J o s e p h u s . L u n d 1931. 215
I93I-I932
liy)
WINDISCH, H a n s : U n s e r W i s s e n u m J e s u s . E i n e A u s e i n a n d e r s e t z u n g m i t R . Eisler, Ty)aou A l t (1953)-
(21) B i K E R M A N , E . : U n d o c u m e n t relatif ä la pers6cution d ' A n t i o c h o s I V ß p i p h a n e . R e v u e hist. rel. 115 (1937) 188223. D e r B r i e f A n t . J u d , 1 2 , 258 ff. i s t e c h t .
(14) (13) B i C K E R M A N N , E l i a s : D e r G o t t d e r M a k k a b ä e r . U n t e r s u c h u n (21) (19) gen ü b e r Sinn u n d U r s p r u n g d e r m a k k a b ä i s c h e n E r h e b u n g . Berlin 1937, 182 S. Z u J o s e p h u s v o r a l l e m S. 1 5 5 - 1 6 8 : „ D i e Z e i t r e c h n u n g d e r M a k k a b ä e r b ü c h e r " . S. 1 7 4 - 1 8 1 : „ D i e U r k u n d e n " . I m l e t z t e r e n K a p i t e l g e h t es u . a . u m E r l a s s e , B e s c h l ü s s e , B r i e f e u n d U r k u n d e n a u s A n t . J u d . 12-14.
(12) FERNÄNDEZ, A n d r e s : E s d r . 9,9 y u n t e x t o d e Josefo. Biblica 18 (1937) 207-208. Z u d e m A u s d r u c k x a xeix^ Jud. 1,199; A n t . Jud. 14,144.
TuarptSoi;
avaKTiaat (dvaoT^aai) B e l l .
(15) (21) FRUIN, R . : S t u d i e n in d e joodsche geschiedenis n a 333. I I I . H e t S e n a a t s b e s l u i t bij J o s e p h u s A n t t . X I V c. 145, - I V . W e r d e n t e n Tijde d e r i d u m e e s c h e V o r s t e n en o n d e r d e r o m e i n s c h e H e e r s c h a p p i j d e H o o g e p r i e s t e r s voor h u n L e v e n of v o o r een J a a r a a n g e s t e l d ? N i e u w Theol. Tijdschr. 26 (1937) 37-51. (9) G u L A K , A s c h e r : D a s Gesetz des K ö n i g s H e r o d e s ü b e r die B e s t r a f u n g d e r Diebe, S e p h e r J , K l a u s n e r (Tel A v i v 1937) S. 132-135Z u A n t . J u d , 1 6 , 1-5.
(21) ILIFFE, J , H , : T h e 9 A N A T 0 S I n s c r i p t i o n from H e r o d ' s T e m p l e . T h e Q u a r t e r l y of t h e D e p a r t m e n t of A n t i q u i t i e s in P a l e s t i n e (Jerusalem) 6 (1937) 1-3. Zum
230
Originaltext der Inschrift A n t . Jud. 15, 417.
^937
_
(20) JONES, A . H . M . : T h e Cities of t h e E a s t e m R o m a n P r o v i n c e s . Oxford 1937. Mit kritischer V e r w e r t u n g der Berichte des Josephus, v o r allem in d e m K a p i t e l „ S y r i a " (S. 2 2 7 - 2 9 6 . 445-468).
(5) D e s Josef B e n Gorion (Josippon) Geschichte d e r J u d e n (Zena Aihüd) n a c h d e n H a n d s c h r i f t e n h e r a u s g e g e b e n v o n M u r a d KAMIL. (Diss. T ü b i n g e n 1937) G l ü c k s t a d t - H a m b u r g N e w Y o r k 1938. Die editio princeps der äthiopischen Übersetzung des Josippon.
(17) KARS, H . W . : D e r ä l t e s t e n i c h t c h r i s t l i c h e T h e o l . S t u d . u . K r i t . 108 (1937-38) 40-64.
Jesusbericht.
Zum Testimonium Flavianum und z u m slavischen Jesusbericht; K a r s n i m m t m i t B i e n e r t (1936) g e g e n E i s l e r (1929) S t e l l u n g .
(3) J o s e p h u s . P r z e c i w A p i o n o w i . = Gegen A p i o n . I n s Polnische ü b e r s e t z t v o n S t . LENKOWSKI. LWÖW ( L e m b e r g ) 1937.
LEVY, IS. : N o t e s u r H e r o d o t e e t J o s e p h e . Melanges fimile Boisacq ( A n n u a i r e d e I T n s t . d e Philol. et d ' H i s t . Orient.) 2 B d e . Brüssel 1937-38. (24) LEWY, H a n s : J o s e p h u s t h e P h y s i c i a n . A Mediaeval L e g e n d of t h e D e s t r u c t i o n of J e r u s a l e m . J o u r n a l of t h e W a r b u r g I n s t i t u t e (London) i (1937-38) 221-242; h e b r ä i s c h i n d e s Verfassers „ S t u d i e s i n J e w i s h H e l l e n i s m " ( J e r u s a l e m i960) 266-293. Untersuchung der Bedeutung des Josephus i m Mittelalter; vgl. K i s c h (1938).
RAPPAPORT, S a l o m o : A n t i k e s z u r Bibel u n d A g a d a . F e s t schrift für A . K a m i n k a (Wien 1937) S. 71-101. S. 8 7 - 9 1 : J o s e p h u s u n d T a c i t u s .
(3) RICCIOTTI, G i u s e p p e : F l a v i o G i u s e p p e t r a d o t t o e c o m m e n t a t o . 4 B d e . T u r i n 1937-1939; 1949; 1963. F l a v i o Josefo t r a d u c i d o y c o m m e n t a d o . L a g u e r r a j u d a i c a . Con i n t r o d u c c i ö n y n o t a s a cargo d e J o s e R i c c i o t t i . B a r c e l o n a i960, 956 S. B a n d I ist ein W e r k v o n eigenem G e w i c h t . E r e n t h ä l t eine G e s a m t darstellung, bei der Josephus nicht g u t w e g k o m m t : F l a v i o Giuseppe, lo s t o r i c o G i u d e o - R o m a n o .
(6) RICHARDS, G. C. - SHUTT, R . J . H . : Critical N o t e s o r J o s e 231
I937-I938
p h u s ' ' A n t i q u i t i e s ' . Class. Q u a r t . 31 (1937) 170-177; 33 (1939) 180-183. Emendationen, v o r allem m i t Hilfe der antiken lateinischen Übersetzung.
(22) SANFORD, E v a M a t t h e w s : N e r o a n d t h e E a s t .
Harvard
S t u d i e s in Classical Philology 48 (1937) 75-103. Darstellung vor allem nach Josephus, Tacitus und Sueton.
(22) ScHALiT, A . : R o m a n A d m i n i s t r a t i o n in P a l e s t i n e [hebräisch]. J e r u s a l e m 1937, 175 S. V e r w e r t e t u n d diskutiert die einschlägigen Berichte des Josephus.
(12) SKIMINA, S t a n i s l a w : ß t a t a c t u e l des Stüdes s u r le r y t h m e d e la prose g r e c q u e . Cracovie ( I m p r i m e r i e d e l'Universit^) 1937, 213 s. S. 1 7 1 - 1 7 2 : „ F l a v i u s J o s e p h " ( z u m P r o s a r h y t h m u s b e i J o s e p h u s ) .
(14) SPRÖDOWSKY, H a n s : Die Hellenisierung d e r Geschichte v o n J o s e p h in Ä g y p t e n bei F l a v i u s J o s e p h u s . (Diss.) Greifswald 1937, 189 S. (12) STEIN, E l c h a n a n : D e W o o r d e n k e u z e in h e t B e l l u m J u d a i c u m v a n F l a v i u s J o s e p h u s . (Diss. Leiden) A m s t e r d a m 1937. Zu S p r a c h e u n d Stil des Josephus, z . B . zu H e b r a i s m e n u n d L a t i nismen. Stein n i m m t mit guten Argumenten Josephus gegen T h a c k e r a y s T h e o r i e „ J o s e p h u s a n d C o . " in S c h u t z .
1938 (15) ALTON, G . : T h e A t t i t ü d e of t h e P h a r i s e e s t o w a r d R o m a n R u l e a n d t h e H e r o d i a n D y n a s t y [hebräisch]. Zion 3 (1938) 300-322 u n d in des Verfassers „ S t u d i e s in J e w i s h H i s t o r y in t h e T i m e of t h e Second T e m p l e , t h e Mishna, a n d t h e T a l m u d " (Tel A v i v I 1956) 26-47; englische Ü b e r s e t z u n g i n : S c r i p t a H i e r o s o l j n n i t a n a 7 (1961) 53-78. Darstellung nach Josephus und den rabbinischen Schriften.
(7) BERNSTEIN, L e o n : F l a v i u s J o s e p h u s , his T i m e a n d Critics. N e w Y o r k 1938.
his
E i n e populär geschriebene, polemisch gehaltene A p o l o g i e des Josephus. Inhalt: I. T h e W o r k s of J o s e p h u s I I . I n t h e T i m e of J o s e p h u s I I I . H e r o d t h e G r e a t , 40-4 B C E 232
1938 I V . F r o m t h e A c c e s s i o n of A r c h e l a u s , 4 B C E , t o t h e D e a t h of K i n g A g r i p p a I , 44 C E V . J u d e a u n d e r t h e P r o c u r a t o r s 44-66 C E V I . J o s e p h u s i n G a l i l e e , A u t u m n 66 C E - S p r i n g 67 C E V I I . T h e W a r i n G a l i l e e , 67 C E V I I I . T h e C o n q u e s t of G a l i l e e t o t h e S i e g e of J e r u s a l e m 68-69 C E I X . T h e S i e g e a n d D e s t r u c t i o n of J e r u s a l e m 70 C E X . T h e C o n c l u s i o n of t h e W a r , 7 1 - 7 3 C E X I . T h e C r i t i c s of J o s e p h u s .
(15) (12) B i C K E R M A N , E . : T h e S a n h e d r i n [hebräisch]. Zion 3 (1938) 356-359. S u m m a r y : A c c o r d i n g t o t h e Jewish sources in G r e e k (Josephus Flavius and the N e w T e s t a m e n t ) , the Sanhedrin w a s an Institution of p r i e s t s ... O n t h e o t h e r h a n d , t h e J e w i s h w r i t i n g s , i n H e b r e w a n d A r a m a i c (the T a l m u d ) d e s c r i b e t h e S a n h e d r i n a s a b o d y of P h a r i s a i c s c h o l a r s ... A c c o r d i n g t o B i c k e r m a n , o u r G r e e k s o u r c e s ( J o s e p h u s F l a v i u s ; t h e N e w T e s t a m e n t ) u s e t h e w o r d auv^Spiov i n t h e sense of t h e K i n g ' s C o u n c i l ... a C o m p a n y of n o t a b l e s w h o c o n v e n e a t t h e emperor's invitation to advise and decide various current problems. T h i s C o u n c i l h a s n o c o n n e c t i o n w i t h t h e S a n h e d r i n of P h a r i s a i c scholars mentioned in T a l m u d i c sources.
(20) CLARKE, N . P . : H e l e n a ' s P5n:amids. P a l . E x p l o r . Q u a r t . 70 (1938) 84-104. Zur L a g e dieser bei Josephus Bell. Jud. 5,55. 1 1 9 . 147 u n d A n t . J u d . 20,95 e r w ä h n t e n G r a b s t ä t t e .
(9) DEBEVOISE, Neilson Carel: A Political H i s t o r y of P a r t h i a . Chicago (Univ. of Chic. Pr.) 1938, 303 S. A u c h zu den Parthernachrichten des Josephus.
(8) DOWNEY, Glan ville: T h e G a t e of t h e C h e r u b i m a t A n t i o c h . J e w . Q u a r t . R e v . 29 (i938-1939) 167-177. Z u m V e r h a l t e n d e s T i t u s i n A n t i o c h i a ( B e l l . J u d . 7,ioo£f.).
(17) E i S L E R , R o b e r t : F l a v i u s J o s e p h u s - S t u d i e n . I. D a s T e s t i m o nium Flavianum. Eine Antwort an Dr. Walther Bienert. L o n d o n (Methuen) 1938, 60 S. Nur maschinenschriftlich; B i e n e r t (1936).
eine
polemische
Gegenwehr
gegen
(17) E i S L E R , R o b e r t : T h e E n i g m a of t h e F o u r t h Gospel. A u t h o r a n d its W r i t e r . L o n d o n (Methuen) 1938.
Its
S. 3 9 - 4 5 : „ ' J o h n of t h e H i g h - P r i e s t l e y K i n ' i n A c t s I V . 6, a n d i n Flavius Josephus' 'Jewish W a r ' " .
233
1938 (17) GoETHALS, A g o s t i n o : L a versione s l a v a di G i u s e p p e F l a v i o . Religio (Rom) 14 (1938) 250-265. Die das U r c h r i s t e n t u m betreffenden B e r i c h t e des slavischen T e x t e s g e h e n a u f c h r i s t l i c h e L e g e n d e n d e s 2. J h . z u r ü c k .
(18) HEICHELHEIM, F . M.: R o m a n S5n:ia. I n : T e n n e y F r a n k [Hg.], A n E c o n o m i c S u r v e y of A n c i e n t R o m e , I V (1938) 121257. S. 1 6 0 - 1 6 2 z u m C e n s u s d e s Q u i r i n i u s , A n t . J u d . i8,iflf.
(18) JONES, A . H . M . : T h e H e r o d s of J u d a e a . 271 S.
Oxford
1938,
D a r s t e l l u n g n a c h J o s e p h u s . S. 250-254 z u r R o l l e d e s J o s e p h u s i m jüdischen Krieg.
(24) K i s c H , G u i d o : A T a l m u d i c L e g e n d as t h e Source for t h e J o s e p h u s P a s s a g e in t h e Sachsenspiegel. H i s t o r i a J u d a i c a i (1938-1939) 105-118. Zur G e l t u n g des Josephus als A r z t i m Mittelalter.
KLEIN, S a m u e l : E i n K a p i t a l Israelforschung a m E n d e des z w e i t e n T e m p e l s [hebräisch]. Magnes A n n i v e r s a r y B o o k ( J e r u s a l e m 1938) S. 216-223. C a t a l o g of t h e K l a u L i b r a r y , C i n c i n n a t i , s.v. J o s e p h u s .
(13) (11) LEWY, H a n s : A r i s t o t l e a n d t h e J e w i s h Sage According t o Clearchus of Soli. H a r v . T h e o l . R e v . 31 (1938) 205-235. Zu Josephus contra A p i o n e m i,i76ff.; v g l . Schuhl (1955).
(3) F l a v i u s J o s e p h u s . Lebenslauf, J ü d i s c h e A l t e r t ü m e r , Ges c h i c h t e des J ü d i s c h e n Krieges, W i d e r l e g u n g des A p i o n v o n A l e x a n d r i e n , A u s g e w ä h l t u n d eingeleitet v o n B . MURMELSTEIN. W i e n (Belf) 1938, 489 S, A u s w a h l nach den Übersetzungen v o n K a u l e n , Martin, Paret, Jost, Simchoni, Cotta-Gfrörer-Demme.
(14) RICCIOTTI, G . : II t e s t o della B i b b i a in F l a v i o G i u s e p p e . A t t i Congr. O r i e n t a l , X I X ( R o m a , 23-29. 9.1935) R o m 1938, 464470. J o s e p h u s b e n u t z t e n i c h t so s e h r d i e h e b r ä i s c h e B i b e l w i e ein aramäisches T a r g u m u n d die griechische Ü b e r s e t z u n g . Dieser U m s t a n d v e r b i e t e t „considerare Giuseppe quäle testimonio di u n tipo speziale di testo biblico".
234
I938-I939 (7) RICCIOTTI, G i u s e p p e : D e v i t a et o p e r i b u s F l a v i i J o s e p h i . V e r b u m D o m i n i (Rom) 18 (1938) 27-30. 57-62. (20) ST.[EPHAN] : D e r „ F r a u e n t u r m " des J o s e p h u s a m D a m a s k u s t o r in J e r u s a l e m . E v a n g e l i s c h e s G e m e i n d e b l a t t f. P a l ä s t i n a u n d Syrien 14 (1938) 6. (15) STEUERNAGEL: P h a r i s ä e r . P a u l y - W i s s o w a R E X I X 2 (1938) 1825-1835. Darstellung auf der Grundlage der Berichte des Josephus.
(5) WALLACH, L u i t p o l d : Quellenkritische S t u d i e n z u m h e b r ä i schen J o s i p p o n . M o n a t s s c h r . f. Gesch. u. W i s s . d. J u d e n t . 82 (1938) 190-198. ZEITLIN, S o l o m o n : H i s t o r i c a l B o o k s on J u d e a , t h e Second Commonwealth, t h e Pharisees and Josephus. Jew. Quart. R e v . 29 (1938-1939) 409-414L i t e r a t u r b e r i c h t ; z u S c h a l l t ( 1 9 3 7 ) , Z u c k e r (1936), B e r n s t e i n (1938).
1939 (20) ALT, A . : Die R e i t e r s t a d t G a b a . Zeitschr. d. d t s c h . Pal.-Ver. 62 (1939) 3-21. Diskussion der einschlägigen Mitteilungen des Josephus.
(21) A L T , A l b r e c h t : Z u A n t i o c h o s ' I I I . E r l a ß für J e r u s a l e m ( J o s e p h u s , A n t . X I I 3,3 §§ 138-144). Zeitschr. a l t t e s t . W i s s . 16 (1939) 283-285. B e i d e U r k u n d e n , u m die es hier geht, sind e c h t ; v g l . B i c k e r m a n n (1935)-
(4) BISTRITZKY, N a t h a n : J e r u s a l e m u n d R o m . J o s e p h u s F l a v i u s . E i n S c h a u s p i e l in elf B i l d e r n [ h e b r ä i s c h ] . J e r u s a l e m 1939(17) DIBELIUS, M a r t i n : J e s u s . B e r l i n 1939; 1949. S. 1 3 - 1 4 z u J o s e p h u s .
(13) (11) DoRNSEiFF, F r a n z : E c h t h e i t s f r a g e n A n t i k - G r i e c h i s c h e r L i t e r a t u r . R e t t u n g e n d e s T h e o g n i s , P h o k y l i d e s , H e k a t a i o s , Choirilos. Berlin 1939. Zu d e m bei Josephus contra A p i o n e m 1,173 erhaltenen F r a g m e n t des C h o i r i l o s (S. 6 6 - 6 7 ) . S. 57ff. z u d e n E x z e r p t e n a u s H e k a t a i o s (c. A p . I , 1 8 3 - 2 0 4 ; 2,43).
235
1939 (6) (g) D E LAET, S. J . : L e successeur d e P o n c e - P i l a t e . L ' a n t i q u i t e classique (Brüssel) 8 (1939) 413-419. Z u m B e r i c h t d e s J o s e p h u s A n t . J u d . i8,85ff. L i e s t i n A n t . J u d . 18,237 ^TUAPXOV s t a t t l7rTcdcpx7]v ( b z w . ÖTCAPXOV) u n d MapK^XXov s t a t t MdtpuXXov.
(20) L E V Y , I s i d o r e : D e u x n o m s p h ^ n i c i e n s ä l t e r e s chez J o s e p h e . M e l a n g e s S5n:iens offerts ä R e n e D u s s a u d . I I (Paris 1939) 539-545Z u r S c h r e i b w e i s e "APKT} ( s t a t t "AKY)) u n d Iliia? ( s t a t t AtiXa?) b e i J o sephus.
(6) OELLACHER, H a n s : Griechische L i t e r a r i s c h e P a p y r i I L B a d e n bei W i e n 1939, 108 S. S. 6 1 - 6 3 : „ X X X V I . F l a v i u s J o s e p h u s , B e l l u m J u d a i c u m I I 20, 6flf." = , , P a p . G r a e c . V i n d o b . 2 9 8 1 0 " . E s h a n d e l t s i c h u m „ R e s t e eines s o r g f ä l t i g e n B u c h h ä n d l e r e x e m p l a r e s eines K o d e x n o c h d e s s p ä t e n I I I J a h r h . n. C h r . " - D i e s i s t d e r ä l t e s t e d i r e k t e Z e u g e d e s g r i e c h i s c h e n T e x t e s , viele h u n d e r t Jahre älter als die früheste b y z a n t i n i s c h e Ü b e r l i e f e r u n g . D a s e r h a l t e n e S t ü c k u m f a ß t B e l l . J u d . 2 , 5 7 6 - 5 7 9 . 582-584.
(3) (i) OXaßtou
'ICOAYJTTOU
(XETACPPACYT,?,
Kax' 'Aniavot;. 'Ap^^atov
CT7)(X£T