YAVUZ SULTAN SELİM
Dr. Selâhattin T A N S E L
MİLLİ EĞİTİM BASIMEVİ A N K A R A 1969
tarafm-. .aliyyeti" yezid v e m...
484 downloads
1915 Views
7MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
YAVUZ SULTAN SELİM
Dr. Selâhattin T A N S E L
MİLLİ EĞİTİM BASIMEVİ A N K A R A 1969
tarafm-. .aliyyeti" yezid v e m l u görıı büyük deyimle, >ir kısmı, Sardı. B u üç pâdiîiere başıu üç pâian m u t -
Y A V U Z S U L T A N SELİM
Yazan:
;aç n o k t a arını b i l e ; t l i hare ketlerinde -ılamamış tahak o l -
D r . Selâhattin T A N S E L
: atorluğun inünü b i r f Afrika'ıdiği g i b i . îsele k i t a bu büyük > mücâdeÜLZ S u l t a n [ir. Bende önekte v e MİLLÎ EĞİTİM BASIMEVİ — ANKARA 1969
Kapaktaki
minyatürün
fotoğrafı,
Töpkapı
Saray!
Müzesindeki aslından foto T a m e r Güvenç tarafından çekilmiştir.
eya o zae r i n ve o r
İ Ç İ N D E K İ L E R
tu t a r a f m i'aaliyyeti" Sâyezid ve :ûmlu görlan büyük r deyimle, b i r kısmı, rlardı. B u 1 üç pâdinelere foaşb u üç pâıdan m u t -
Sayfa V
Önsöz
VII
Faydalanılan Eserler BİRİNCİ BÖLÜM Yavuz Sultan Selim'in Cülusu ve Şehzâdelerin Öldürülmesi. İKİNCİ BÖLÜM I . Yavuz Sultan Selim'in Doğu Siyâseti. Yavuz Sultan Selim'in Tahta Geçtiği Sıralarda Osmanlı İmparator luğu İçindeki Huzursuzluk ve Anadolu Kızılbaşları I I . Yavuz Sultan Selim'in Doğu Siyâseti. A. Osmanlı - Safevî Münâsebetleri B. Osmanlılar Tarafından Doğu Anadolu'nun işgali C. Celâlîler D. Şehzâde Murad Meselesi
20 31 74 94 99
kaç n o k t a larını b i l e l e t l i hare ketlerinde ırılamamış stahak o l urlu olanratorluğun
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM I . Yavuz Sultan Selim'in Güney Siyâseti. Dalgadır Beyliği'nin İşgali 101 I i . Yavuz Sultan Selim'in Güney Siyâseti. A. Osmanlı - Memlûk Münâsebetleri ve Memlûk Devletinin Yıkılışı... 1 0 8 B. Hilâfet Meselesi 210 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Dâiresi Başkanlığının 7 Mayıs 196 tarih ve 112 sayılı karariyle bastırılması uygun görülmüş, Yayımlar ve Basıl Eğitim Malzemeleri Genel Müdürlüğünün 17 Mayıs 1968 tarih ve 7506 sayıl emriyle 3 000 adet basılmıştır.
I . Yavuz Sultan Selim'in Batı Siyâseti. "A. Raguza'ya Verilen Ahid-Nâme '. 218 B. Osmanlı - Venedik Münâsebetleri 218 C. Osmanlı - Macar Münâsebetleri 222 D. Osmanlı - Rus Münasebetleri 224 E. Papa Leo X. nun Türklere Karşı B i r Haçlı Ordusu Kurma Teşeb büsleri , 2 27 t
ününü b i r y Afrika'tıdiği gibi, ssele k i t a b u büyük ) mücâdeuz S u l t a n lir. Bende tmekte v e eya o zasrin ve o -
BEŞİNCİ BÖLÜM
A
. B i t k e n
B i r Sefer i i n Yapılan H Ç
ÖNSÖZ
a
*
—
"
I
"
2 4 5
İstanbul f e t h i n i n beşyüzüncü yılında, Türk T a r i h K u r u m u tarafın dan yayımlanan " F a t i h S u l t a n M e h m e d ' i n Siyâsî v e Askerî F a a i i y y e t i " adlı kitabım için g e r e k l i hazırlıkları yaptığım sıralarda, I I . Bâyezid ve Y a v u z S u l t a n S e l i m ' e dair b i l g i v e dokümanları toplamayı lüzûmlu gör müştüm. Çünkü, b u üç pâdişâh zamanında eereyân etmiş o l a n büyük hâdiseleri b i r b i r i n d e n ayırmaya imkân y o k t u . D a h a başka b i r d e y i m l e , Fâtih v e I I . Bâyezid zamanımda başlamış olan dış v e iç olayların b i r kısmı, ancak Y a v u z S u l t a n Selim zamanımda n e t i c e l e r e bağlanabiliyorlardı. B u sebeple, Y a v u z d e v r i n i n tarihî olaylarını k a v r a y a b i l m e k için ıbu üç p a d i şahı b i r l i k t e mütâlea e t m e k kanaatıoıa vardım, v e g e r e k l i incelemelere baş ladım. Gerçi b u iş y i r m i yıldan f a z l a b i r zamanımı aldı, f a k a t b u üç pâ dişâha âit üç büyük k i t a p da m e y d a n a çıkmış o l d u . B u bakımdan m u t l u y u m ; Tanrı'ya h a m d e d e r i m . B ü y ü k güçlüklerle m e y d a n a getirilmiş o l a n b u k i t a p t a birkaç n o k t a üzerinde İsrarla durulmuştur. B u n l a r d a n b i r i n c i s i , en yakınlarını b i l e tereddüt etmeden öldürebilen Y a v u z S u l t a n S e l i m ' i n , b u şiddetli h a r e k e t l e r i n e h a n g i h a l l e r i n sebep olduğu ve b u t a r z d a k i hareketlerinde m a ' z u r görülüp görülemediği meselesidir. K e s i n b i r hükme varılamamış o l m a k l a beraber o n u n cezalandırdığı k i m s e l e r , b u cezaya müstahak o l muş g i b i görünmektedirler. Çünkü b u n l a r , y a görevlrinde k u s u r l u o l a n lar, y a faydalı b i r harekete mâni' o l m a y a çalışanlar v e y a imparatorluğun parçalanmasında b i r beis görmeyenlerdir. Üzerinde d u r u l a n n o k t a l a r d a n i k i n c i s i , A n a d o l u ' n u n bütününü b i r i d a r e altında t o p l a y a n ve Osmanlı d e v l e t i n i n topraklarını k u z e y A f r i k a ' y a k a d a r genişleten Y a v u z S u l t a n S e l i m ' i n , öteden b e r i söylendiği g i b i . b i r Kızılbaş düşmanı olup olmadığıdır. Çok mühim o l a n b u mesele k i t a bımdzıa m ü m k ü n olabildiği k a d a r i n c e l e n m e k t e v e neticede b u büyük Türk hükümdarının Kızılbaşlarla o l a n mücâdelesi, b i r mezheb mücâde lesi o l a r a k mütalâa o l u n a m a m a k t a n : . Y i n e b u k i t a p t a üzerinde d u r u l a n noktalardan biri, Yavuz Sultan S e l i m ' i n Halifeliği v e b u işe ne derece önem verdiği meselesidir. Bende hâsıl olan kanâata göre o, hilâfetten ziyâde başka şeyler düşünmekte v e bilhassa M e k k e ve M e d i n e şehirleri üzerinde durmaktadır. İşte kitabımızda özellikle b u üç mesele, c n u n zamanında v e y a o za m a n a yakın t a r i h l e r d e yazılmış o l a n eserlerle S e l i m - nâmelerin v e o
VI d e v r e âit vesikaların verdiği b i l g i l e r esas t u t u l a r a k işlenmeğe çalışılmış tır. Gerçi S e l i m - nâmelerin h e p s i n i görmek m ü m k ü n olmamış, görülen l e r d e n de gerçekleri araştırıp çıkarmak çok güç olmuştur. Çünkü b u eserler y a noksandır, y a pâdişâh hakkında sadece övücü cümlelerle d o l u d u r veya, b e l k i de dînî b i r taassub neticesi o l a r a k Y a v u z ' u , basit b i r K ı zılbaş düşmanı g i b i göstermektedir. B u n d a n dolayı, m e m l e k e t t e âsâyiş v e düzenin hâkim olmasını isteyen, b ü y ü k gayeler peşinde koştuğu a n l a şılan v e plânlarını da b u n a göre hazırlamış olan Y a v u z S u l t a n S e l i m ' i , hiçbir eser v e S e l i m - n â m e b u bakımdan ele a l a r a k t e t k i k etmediği v e h a r e k e t l e r i n i b u yönden değerlendirmediği için, gerçek hüviyyetiyle tanımak mümkün o l m a m a k t a v e b u sebeple de o n u n hakkında verdiği miz hükümler çok defa i h t i m a l l e r e dayanmaktadır. B u k i t a p , beş ana bölümden i b a r e t t i r . F a k a t b i r takım k o n u l a r , b i r b i r i y l e çok yakından i l g i l i oldukları için, b i r bölümde toplanmış v e b u sebeple de bazı bölümler kısımlara ayrılmıştır. Bölümlerin sıralanma sında h e r n e k a d a r k r o n o l o j i y e d i k k a t edilmiş ise de, 'olayların b i r bütün o l a r a k t e t k i k edilebilmesi için, anlatılmaya başlanan k o n u sonuna k a d a r d e v a m ettirilmiş v e t a b i a t i y l e k r o n o l o j i d e n kısmen uzaklaşılmıştır. Topfcapı Sarayı Arşivinde b u l u n a n 36 o r i j i n a l vesikanın f o t o k o p i s i b u k i t a p t a y e r almış bulunmaktadır. B u n l a r d a n bazıları ç o k e h e m m i y e t l i d i r v e o d e v r i k a r a k t e r i z e e t m e k t e d i r . H e r vesikanın arşiv numarası o l m a k l a beraber, kolaylık olması için, h e r b i r i n e tarafımızdan da b i r e r n u m a r a verilmiş v e b u n l a r esas numaralarının yanında parantez içinde gösterilmiştir. B u kitabın hazırlanması sırasında, g e r e k l i tercümeleri y a p m a k z a h m e t i n e k a t l a n a n sayın Nâbi Dinçer i l e eseri baştanbaşa v e d i k k a t l e o k u y a r a k n o k t a l a m a bakımından i n c e l e y e n ç o k değerli arkadaşım K e m a l E d i b Kükçüoğlu'na, k a y n a k eserlerden b i r kaçım, y a r a r l a n m a k üzre bana v e r m e k lütfunda b u l u n a n sayın P r o f . H a l i l inalcık i l e sayın P r o f . A d n a n E r z i ' y e , kitabın yayımlanmasında yardımlarım esirgemeyen Kültür Müs teşarı Sayın Hüsnü Cırıdlı, Kültür Müsteşar M u a v i n i sayın M e h m e d Ön der ve Yayımlar ve Basılı Eğitim M a l z e m e l e r i Genel Müdürü sayın E n v e r Esenkova i l e Basımevi Müdür ve uzmanlarına teşekkür ederim.
FAYDALANILAN
ESERLER
ABDÜLBÂKÎ (GÖLPINALI), Melâmîlik ve Melâmiler, İstanbul, 1931. ABDÜLGAFFAR KIRÎMÎ, Umdetü'l-ahbar, Esat Efendi (Süleymaniyye) Ktb. No. 2331. ABDÜLKERİM B. ABDÜRRAHMAN, Mısır'da Osmanlı Vâlileri, Millet K t b . No. 705. ABDÜLLAH B. RİDVAN (RİDVAN P A Ş A - Z Â D E ) , Tarih-i Mısr, Bâyezit Ktb. No. 4971. ABDURRAHMAN HİBRÎ, Risâle-i Fütûhât-ı Âli Osman, Millî K t b . No. 239 film. AHMED HAMDİ, Tuhfetü'l-guzât, Bursa Orhan Gazî K t b . No. 1022. AHMED REFİK, Onaltmcı Asırda Râfızîlik ve Bektâşîlik, İstanbul 1932. AHMED SÜHEYLÎ, T a r i h - i Şâhî, Fatih K t b . No. 4356. AHMED SÜHEYLÎ, T a r i h - i Mısr el-cedîd, Köprülü K t b . No. 229. AHMED ŞEMSÜDDÎN (KEMAL F A g A - Z Â D E ) , Âl-i Osman Tarihi, 9 . cüz, Millet K t b . No. 29. ÂLÎ, Künhü'l- ahbar, Nuruosmaniye K t b . No. 3406. ÂRİFÎ (PAŞA), Maraş ve Elbistan'da Zülkadiroğulları Hükümeti, Târih-i Osmânî Encümeni Mecmuası, 33. cüz. AZİZ SAMİH, Şimalî Afrika'da Türkler, İstanbul 1934. ÇAGAATY ULUÇAY, Yavuz Sultan Selim Nasıl Pâdişâh Oldu, Tarih Dergi si, VTH. c, 11 - 12. sayıdan ayrı basım, İstanbul 1956. FAHRİ DALSAR, Selim I . in Dobrovnik Cümhuriyyeti ile Yaptığı Muâhede, Tarih Vesikaları, I I . c, 12. sayı. F. ECHART, Macaristan Tarihi, İbrahim Kafesdoğlu tere. Ankara 1949. FERÎDÛN, Mecmûa-i Münşeât-ı Ferıdûn Bey, 1. İstanbul, 1274. FRİTZ, Dr. Kürdler, Tarihî ve içtimâi Tedkikat, Aşâir ve Mühâcirîn Müdiriyyet-i Umûmiyyesi neşriyatından, İstanbul 1334. FUAD (KÖPRÜLÜ), Türk Edebiyat Tarihi, İstanbul 1926. GASTON "VVİET, Journal D'un Bourgeois du Caire I b n Iyâs, Histoire des Mamlouks, Tom 11, S. E. V. P. E. N. 1960. HALİL EDHEM (ELDEM), Düvel-i İslâmiyye, İstanbul 1927. HALİL EDHEM (ELDEM), Mısır Fethi Mukaddimâtma Âid Mühim B i r Vesi ka, Târih-i Osmânî Encümeni Mecmûası, 19 - 96. HALİL İNALCIK, Osmanlılar'da Raiyyet Rüsumu, Belleten, c. 23, sayı, 92. HAMMER, Devlet-i Osmaniyye Tarihi. M . A t a tere. I V . İstanbul 1330-1331. HANS PFEFFERMAN, Die Zusammenarbeit Der Renaissance Pâpste m i t den Türken, Bern, 1946. H. JANSKY, Die Chronik des İbn Tülün als Geschichtsqueller über den Feldzung Sultan Selim's I . gegen die Mamluken, Wien, 1929.
VIII
H. JANSKY, Die Eroberung Syriens rudch Sultan Selim I . , Wien. HÜSEYİN B. Ca'fer (HEZARFEN), Tenkîhü't-tevârih, Fâtih Ktb., No. 4301. FAİK KARAVİT, Tarih'ül-ibtihac, cüz I . , Hüsrev Paşa Ktb., No. 321. İBRAHİM B. HÛDA VERDİ, Câmi'ü'l-inşâ, Ayasofya Ktb., No. 3831. İBRAHİM (HAYDARÎ-ZÂDE), Mezâhib ve Turuk-ı İslâmiyye Tarihi, Dârü'l-hilâfet el âliyye, 1335. IORGA N., Geschichte des Osmanischen Reiches, I I , Gotha, 1909. İSHAK B. İBRAHİM, Selim-nâme, Âşir Efendi Ktb., No. 655. İ. H A K K I UZUNÇARŞILI, Osmanlı Tarihi I I . , Ankara 1947. İ. H A K K I UZUNÇARŞILI, Memlûk Sultanları Yanma İltica Etmiş Olan Os manlı Hânedânına Mensub Şehzadeler, Belle.en, c. 17, sayı 68. İ. H A K K I UZUNÇARŞILI, Şah İsmail'iıÎi Zevcesi Taçlı Hamm'm Mücevhe ratı, Belleten, s. 23, sayı 92. İ. HÂMİ DÂNİŞMEND, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, I I . , İstanbul, 1948. KEŞFÎ, Selim-nâme, Esat Efendi Ktb., No. 2147. LÜTFÎ PAŞA, Lütfî Paşa Tarihi, İstanbul, 1341. MECMUA, Bâyezid Ktb., No. 2725. MECMUA, Esat Efendi (Süleymaniye Ktb.), No. 3415. JvIECMUA-İ AHVÂL-İ SELÂTÎN Lİ-KOÇİ BEY ve SÜLEYMAN-NÂME, Veliyyüddin Efendi Ktb., No. 2447. Bu mecmuada Yavuz Sultan Selim'e dair Kemal Paşa-Zâde tarafından verilmiş bazı bilgiler vardır. Ayrıca Kanûnî'nin Avustur ya seferi de anlatılmaktadır. MECMUA-İ NÂME-İ HÜMÂYÛN, Esat Efendi Ktb., No. 3343. MECMUATÜ'L-MÜNŞEAT, Esat Efendi (Süleymaniye Ktb.), No. 3879. MECMUATÜ'R RESÂİL, Ayasofya Ktb., No. 2705. MECMUATÜ'R RESÂİL, Nuruosmaniyye Ktb., No. 4976. MEHMED ALİ FÜRUGÎ, Büyük İran Tarihi, Bıyıklıoğullarmdan Ömer Halis tercümesi, İstanbul, 1926. MEHMED ÂŞIK HANEFÎ, Tercüme-i T a r i h - i Mekke ve Medine, Manisa Ktb., No. 6380. MEHMED B.MEHMEDÜ'L-ENVERÎ, Nuhbetü't-tevârih, Nuruosmaniyye Ktb., No. 3443. MEHMED MUHYİDDİN ÇELEBİ, Âl-i Osman Tarihi, Millet K t b . 15. MUHAMMED B. AHMED B. İYÂSÜ'L-HANEFÎ, Bedâi'u'z-zühûr f i Vakayi'u'd-dühûr, c. 4, İstanbul, 193.1 MUSTAFA AKDAĞ, Yeniçeri Ocak Nizamının Bozuluşu, D i l ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, c. 5, sayı 3. MUSTAFA B. CELÂL (CELÂL-ZÂDE NİŞANCI KOCA MUSTAFA ÇELE Bİ), Tabakat, Ayasofya Ktb., No. 3396. MUSTAFA B. CELÂL (CELÂL-ZÂDE NİŞANCI KOCA MUSAFA ÇE LEBİ), Selim-nâme, Topkapı, Revan Ktb., No. 1274. MUSTAFA CENÂBÎ, B. SEYYİD HASAN, Tarih-i Cenâbî'nin muhtasar tercümsi, Nuruosmaniyye Ktb., No. 3097.
IX
MÜNŞEAT, Nuruosmaniyye Ktb., No. 4316. MÜNŞEAT, Esat Efendi Ktb., No. 3647. MÜNŞEAT, Fatih Ktb., No. 4125. MÜNŞEAT, Fatih Ktb., No. 5424. MÜNŞEAT-İ TÜRKİYYE, Ayasofya Ktb., No. 4005. MÜNECCİMBAŞI, Sahâifü'l-ahbar (Müneccimbaşı Tarihi Tercümesi) N u r u osmaniyye Ktb., No. 31. NÂMEHÂ-Yİ MÜLÛK ve VÜZERÂ, Âşir Efendi Ktb., No. 895. NEŞET ÇAĞATAY, Osmanlı İmparatorluğunda reâyâdan alman vergi ve r e simler, D i l ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, c. 5, sayı 5. RİCHARD HARTMAN, Das Tübinger Fragment der chronik des ibn Tûlûn, Berlin, 1926. RİSÂLE, Selim Ağa Ktb., No. 560. RİSÂLE, Ragıp Paşa Ktb., No. 439. SA'DÎ B. ABDÜ'L-MÜTEAL, Selim-nâme, Topkapı, Revan Ktb., No. 1274. SÂ'DÜDDİN, aTcü't-tevârih, I I , İstanbul, 1280. SALİH B. CELÂL (CELÂL-ZÂDE), Muhtasar T a r i h - i Mırs, Damat İbrahim Paşa Ktb., No. 980. SALİH B. CELÂL (CELÂL-ZÂDE), T a r i h - i Sultan Selim Han, Hüsrev Paşa Ktb., No. 354. SARICA K E M A L (KEMAL-İ ZERD), Selâtîn-nâme, İstanbul Üniversitesi Ktb., No. 331. SELÂHATTİN TANSEL, Sultan I I . Bâyezid'in Siyasi Hayatı, İstanbul, 1966. SİLÂHŞOR (?), Fetih-nâme-i Diyâr-ı Arab, nşr. Selâhattin Tansal, Tarih Vesikaları, s. 1, sayı 17, 18 den ayrı basım, 1958, 1961. SÜCÛDÎ, Selim-nâme, Topkapı, Revan Ktb., No. 1284. ŞABAN ŞİFAİ, Fezâil-i Âl-i Osman (Kalâidü'l-ikyân f i fezâil-i mülûk-i Âl-i Osman tercümesi), Nuruosmaniyye Ktb., No. 3404. ŞÎRÎ, T a r i h - i Feth-i Mısr, Topkapı Emânet Hazinesi Ktb., No. 1433-2. ŞÜKRÎ, Selim-nâme, Esat Efendi Ktb., No. 2146. VAKAYİ'-İ SULTAN BÂYEZİD VE SELİM H A N , Topkap. Sarayı Ktb., No. 1416. (Bu eser Peçevî Tarihi olabilir.) V. BARTHOLD, M i r İslama Dergisi, c. 1, Na ve 3.1912 nci neşir yılı. ZAÎM MÎR MEHMED KÂTİB, Kitâb - ı Câmi'üt - tevârih, Fatih Ktb., No. 4306.. ZİNKEİSEN, Geschichte des Osmanischen Reiches i n Europa, I I , Gotha, 1845. ZİVER, Rodos Tarihi, Rodos, 1312.
t
T O P K A P I S A R A Y I ARŞİVİNDEKİ V E S İ K A L A R D A N
FOTOKOPİLERİ
VERİLENLERİN ARŞİVDEKİ V E B U KİTAPTAKİ N U M A R A L A R I İLE N E Y E A İ T O L D U K L A R I N I BlLDÎRlR Vesikaların Ar şivdeki No.
Vesikaların Ki taptaki No.
CETVEL
Vesikaların neye ait olduğu
5876
Şehzade Sultan Ahmed'in fından Biga alaybeyine ve mektup.
6701
Şehzade Ahmed ve icrââtı hakkında bilgi ve ren bir mektup.
6118
Şehzade Ahmed'in A l i ve Şah Veli'yi tehdit et tiğine ve onların da Pâdişah'm yanma gelecek lerine dair mektup.
6189
Bejin müderrisinin, gehzâde Ahmed'in adam larından şikâyet eder bir mektubu.
7055
Hemdem Paşa'mn, Şehzâde Ahmed ve müfsidler hakkındaki mektubu.
7084
Kırım Han'ı Mengili Gerey'in, Yavuz Sultan Selim'i ikaz eden mektubu.
6631
Şehzade Ahmed ve Sivrihisar kadısı hakkında bilgi veren bir mektup.
6399
Şehzâde Ahmed, Ramazanoğlu v° Karamanoğulları hakkında bir câsus mektuba
Beylerbeyisi tara ilgililere yazılan,
6193
10
Şehzâde Ahmed'in oğlu Osman ile şehzâde M u rad'm oğlunun öldürüldüklerini bildirir bir mektup
3192
11
A l i b. Abdülkerim halîfenin memleket işlerine dair bir raporu.
6304
12
Saru Gürz'ün, Bâli Bey'den rüşvet aldığını açıklayan bir mektup.
5460
13
Şâh İsmail'in Musa Durgutoğluna gönderdiği mektup.
5960
14
6401
14
12077
14
Kızılbaşlar hakkında Hamza'nm fetvası.
XII
Vesikaların Ar şivdeki No.
Vesikaların Ki taptaki No.
xıır Vesikaların Ar-
Vesikaların neye ait olduğu
JivdekiNo. 5465
15
Erzincan'dan Tebriz'e kadar olan konaklar.
6672
16
Kürd Beylerinden Hâlid ile Kızılbaşlârm, bazı şehir ve kasabaları yağma ve tahrib ettikleri ne dair bir vesika.
6608
5674
17
Şâh İsmail ile İran ve Alâü'd-devle hakkında bilgi veren bir vesika.
6320
18
İran hakkında bilgi veren ve bilhassa bir Os manlı topunu nümûne alarak top imâline baş landığına dair bir mektup.
5469
19
Canbirdî Gazâli'nin Şâh İsmail ile münâsebeti bulunduğunu bildiren bir vesika.
4796
20
Hızır Bey oğlu Ahmed'in, Pâdişah'ı yürümeğe teşvik eden bir yazısı.
5293
21
Şah-Veli isyanım ve geldiklerini bildirir Şâdi tubu.
10292 - a
32
Hayırbay'm zevcesinin getirilmesine dair vali de sultanın bir yazısı.
5594 - a
33
Hayırbay'm, denizden ve karadan hacca gidil diğini, Arab Şeyh ve Beylerinin Pâdişah'dan çok memnun olduklarını, Çerkeş Beylerinin ço ğunun ve bu arada Kansuh Âdilî'nin gelip itaat ettiklerini bildirir mektubu.
34
Hayırbay'm daha sonraki tarihlerde gönderdi ği bir mektup.
35
i b n Haneş'in mektubunun tercemesi.
36
Kanûnî'nin annesine aid bir mektup.
Kızılbaşlârm galip Paşa'nm bir mek
6341 - b
Karaman Beylerbeyi Husrev Paşa'nm, Kızıl başlârm yenildiklerini bildiren mektubu.
6384
23
Şâdi Paşa'nm, isyancıların reisinin ne şekilde yakalandığını bildiren mektubu.
2261
24
Tosya kadısı Muhyiddin ile halkın, on y ü danberi Celâlîlerden çektikleri ve bazı mükel lefiyetlerden muaf tutulmaları hakkındaki d i lekleri.
4467
25
Eşkiyâmn Zile ve civârmda halkı soydukları nı, her şeylerini kaybeden h k l k m vergilerini ödeyemeyeceklerini bildirir vesika.
11634
26
Dört mezheb kadısı ile Haleb eşrafımn, halk adına Yavuz'a başvurmaları.
8277
27
Vezîr-i A'zam Sinân Paşa'nm, Gürcistan'a akın yapmağa me'mûr edildiğini bilidirir bir hüküm.
5824
28
Akbıyık mevkiinde askerî yoklama yapıldığına dair tezkere.
4312
29
Ermenilere verilen haklar.
6341 - a
30
Emîr Tarabay'm tebrik mektubu ile ibn Haneş'in mektupları hakkında.
Vesikaların neye ait olduğu Kaptan Ca'fer Paşa'nm, donanmanın hazırlan dığını ve yola çıkmak üzre olduğunu bildirir arızası.
5594 - b
22
taptaki No. 31
İran'a
3295
Vesikaların Ki-
10292 - b
XII
Vesikaların şivdeki 1 5465 66T2
5674 6320
5469 4796 5293
329i 638 226
44ı
ııe
Y A V U Z S U L T A N SELİM
BİRİNCİ B Ö L Ü M Y a v u z Selim'in cülusu ve şehzadelerin öldürülmesi
Babasını âdeta zorla t a h t t a n i n d i r e r e k (1) 24 nisan 1512 de hüküm dar olan Yavuz (2) b u t a r i h t e 46 yaşında i d i ( 3 ) .
(1) Selâhattin Tansel, Sultan I I . Bâyezit'in siyasi hayatı, s. 299. Topkapı Sara yı Arşivinde 8525 numarada "Firak - nâme-i merhum sultan Bâyezit" başlığını ta şıyan ve birkaç kıtadan mürekkep olan manzum bir parça vardır. I I . Bâye zit'in dilinden kaleme alman bu şiirin bizzat onun tarafından yazılmış olması da düşünülebilir. Bu manzum parçadan Bâyezid'in nasıl bir psikolojik hal içinde bulun duğunu açıkça anlamak mümkün oluyor. Misal vermiş olmak için bu parçadan aşa ğıdaki kıtalar alınmıştır: "Kaçan anâ riâyet itmedüm ben—Oğıl idi nihayet (hıyanet?) itmedüm ben
j
Bu beylikten feragat itmedüm ben—Görün beyler bana nitti Selim şah Ben am, hâlüme haldaş bilürdüm—Bunun gibi deme yoldaş bilürdüm Oğıl değül anı kardeş bilürdüm—Görün beyler bana nitti Selim şah". Bak. Topkapı Sarayı Arşivi. 8525. (2) Yavuz'un cülusuna bir takım tarihler düşürüldü. Bunlardan birkaç tanesi aşağıdadır:
İ
"Şâd olub dil bu duayı kıldı tarih oldu rast Adlile bu mülki dilşâd eyleye Sultan Selim « p U Û'UU •Uıi j l i l a ¿11» _j>,
—
c—tj ıiJij>
ı£.ıL5 (j\ea
Js ^.Jjl : l i >
Bak. 506 numaralı risale, vrk. 26 b. Aşağıdaki tarihler Süruri'nindir: (Sultan Selim oldu cihandâr padişah), "Şeh-i mülk-i cihân Sultan Selim kâmbîn oldu", "Padişah-i âlem oldu izz ile Sultan Selim", "Âleme sa'd ola eyyâm-i cülûs-i geh Selim".
Bak. 2725 numaralı risâle, vrk. 8 a. Talibi de onun cülûs tarihini aşağıdaki şe kilde anlatıyor: "Didi Sultan-i dehrin Talibi tarihini—Padişah oldu cihanda seyf ile Sultan Selim". . « f}^J_ıV tJ.'l4î- ıi->lj' — ıs-^.jlı" (s)& V** ¿'1=1.» ıfis »
2
YAVUZ
YAVUZ
S U L T A N SELİM
K e n d i s i n i sevenler tarafından iş başına getirilmiş olan b u hükümda rın, (4) babası i l e b i r l i k t e aynı şehirde kalmaları m a h z u r l u görüldüğü (5) için Bâyezid D i m e t o k a ' y a g i t m e k üzere yola çıkmış, Y a v u z da o n u teşyi etmişti, işte b u teşyi'den döndüğü sırada Padişah'a, yeniçerilerin tü f e k l e r i n i , kılıçlarını çatttıklarını ve k e n d i s i n i bunların altından geçirmek i s t e d i k l e r i n i haber verdiler. B u şekildeki b i r h a r e k e t t e n yeniçeriler, Pâdişah'm kendilerine " r â m " olacağını (.6) ve b e l k i de b o l bahşiş vereceğini u m muşlardı. F a k a t umduklarını bulamadılar. Çünkü onların kılıçları altından geçmeği ıbir y e n i l g i alâmeti sayan Padişah, Yedikule'de babasına a i t oldu ğunu söylediği hazineleri a l m a k bahanesiyle, y o l değiştirdi ve yeniçerilere görünmeden saray'a g i d e b i l d i ( 7 ) . A n c a k o n u n b u s u r e t l e h a r e k e t etmiş olması, yeniçerilerin s a r a y ' a gelerek " c â y i z e " i s t e m e l e r i n e engel olama dı ( 8 ) . Bak. 2725 numaralı risale, vrk. 39 b. Bir tarih olmamakla beraber şu kıtayı çok enteresan bulduğumuz için kitabımıza almaktan kendimizi alamadık. "Çün be-hükm-i Kadir ü Kayyûm (ü) Kassam-i ezel "Taht ile tâ tahta-i tâbutu taksim ettiler "Bahtı gör kim tahta-i tâbuta bindi Bâyezit "Tahtını Şâh-ı Sejim üt - tab'a teslim ettiler" Bak. 4971 numaralı risale, vrk. 68 b. (3) _Bazı kitaplar onun 875 de Amasya'da doğduğunu yazıyor. Bak, Lütfi Paşa. s. 288. Âlî, vrk. Sa'düddin, 2, s. 397. Müneccimbaşı, vrk. 91 a. Bazıları da 872 de doğ duğunu kaydediyorlar. Bak, Hüseyin b. Cafer, vrk. 113 b. Abdülgaffar Kirimi, vrk. 219 b. 3647 numaralı risale, vrk. 160 a. Cenâbî, Selim Han bahsi. (4) Selim'in hükümdar oluşundan en çok memnun olanlardan birisi de Keşfi ol muştur. O, yazdığı Selim - nâme'nin 26. varakında bu halden duyduğu büyük mem nuniyeti bir manzume ile ifadeye çalışmıştır. (Müsebba' (yedili) şeklindeki bu man zumenin ilk kıtası şöyledir: "Fasl-i nevruz irdi gül vakti gülistan devridir Sohbet eyyâmı çemen hengâmı büstân devridir Vakti fevt itme geçer gerdûn-i gerdan devridir Kılma kim zerrin kadeh elden k i reyhan devridir Ayş ü nûş âvâmdır mürg-i hoş elhân devridir Şi'r ü inşâ mevsimi şâh-i sühandân devridir Mey getür sâkî gül eyyâmı Selim Hân devridir" (5) Selâhattin Tansel, Sultan I I . Bâyezit'in Siyasi Hayatı, s. 307 (6) Cenâbî, vrk. 85 a. (7) Cenâbî, vrk. 85 a. Cenâbî'de gördüğümüz bu bilgiye başka kaynaklarda rastlamadık. Hammer'de var ise de o da Cenâbî'den nakletmiştir. Hammer'in dedi ğine gore Selim, daha babasının sağlığında yeniçerilere 2000 akçe yerine 3000 akçe vermeyi vadetmişti. Bak, Hammer, 4, s. 101.
S U L T A N SELİM
3
g e h z â d e Ah- Önce. " s e r a s k e r " o l a r a k o r d u n u n daha sonra da hükünımed'in isyâm ¿ ı k d e v l e t i n başına geçmiş olan Y a v u z Selim, za rarlı b i r f a a l i y e t e girişmedikleri t a k d i r d e , kardeşlerine fenalık yap mayacağını babasına vadetmiş b u l u n u y o r d u ( 9 ) . B u n u n l a beraber ağa b e y l e r i olan şehzade A h m e d i l e şehzade K o r k u t ' u n durumları i l e yakından ilgilenmesi, tahtının t e m e l l e r i n i sağlamlaştırmak bakımından, z a r u r i i d i . Çünkü b u n l a r d a n şehzade K o r k u t , idaresi i l e olmasa b i l e , i l m i , irfanı ve bilhassa cömertliği ile h e r sınıf halkın ve b u a r a d a yeniçerilerin sevgisini kazanmış olan b i r şahsiyet i d i . F a k a t Y a v u z i l k plânda, esasen öteden b e r i arasının açık olduğu, devletin i l e r i gelenlerinin çoğunun ve R u m e l i beyle r i n d e n b i r kısmının desteklediği ağabeyi şehzade A h m e d i l e meşgul o l m a k zorunda kaldı. Çünkü b u şehzade d a h a I I . Bâyezit'in sağlığında hükümdar o l m a k üzere harekete geçmiş, Üsküdar'a k a d a r gelmiş, f a k a t yeniçerilerin müdahalesi sonunda g e r i dönerek K o n y a ' y a çekilmiş v e orada hükümdar lığını ilân ederek (10) h e r t a r a f a hükümler göndermeye başlamıştı ( 1 1 ) . B u a r a d a 918 Rebî'ül-evverinin sonunda ( h a z i r a n 1512) B i g a a l a y beyine ve askerlere yollanılan b i r e m i r d e n o n u n , A n a d o l u ' y a b i r b e y l e r b e y i t a y i n ettiğini ve (kendisine de " S u l t a n - i selâtîn-i zaman Padişahımız S u l t a n A h med H â n " denildiğini öğreniyoruz ( 1 2 ) . Şehzâde A h m e d ' i n Beylerbeğisi tarafından gönderildiği anlaşılan b u e m i r d e , m e k t u b u m elinize geçer geç mez a s k e r l e r i n i z ve silâhlarınızla b i r l i k t e h e m e n B u r s a ' y a geliniz, b e r a t larınızı da beraberce g e t i r i n i z ve y e m d e n b e r a t alınız. Beratlarını g e t i r m e y e n l e r i n timarían başkalarına v e r i l e c e k t i r . Rebî'ül-âhir'in 5. gününe k a d a r (20 H a z i r a n ) B u r s a ' y a g e l i n m e l i d i r . A k s i t a k d i r d e gelmeyenlerin e v l e r i yağma edilecek ve k e n d i l e r i kapılarının önünde asılacaklardır d e n i l i y o r d u ( 1 3 ) . B u n d a n b i r a z önce de, mayıs ortalarında, K a s t a m o n u vilâ y e t i kadılarına hükümler yazılarak onlardan d a asker v e p a r a istenmişti (14). işte b u sıralarda, yanındaki k u v v e t l e r l e batıya doğru yürüyen b u şehzâde, G e r m i y a n topraklarında Çukurçayır denilen y e r e g e l d i k t e n sonra a r
0
a r a
(8) Cenâbî, vrk. 85 a. Bu tarihlerde 35 000 kişi olan kapuhalkı'na Padişah ikişerbin akçe vermişti. Bak, Kemal Paşa - Zâde, defter 9, vrk. 25 b. (9) Lütfi Paşa, s. 204. (10) Selâhattin Tansel, Sultan I I . Bâyezit'in Siyasî Hayatı, s. 292. (11) Çağatay Uluçay, s. 132. (12) Topkapı Sarayı Arşivi, 5876 (2). (13) Aynı vesika. (14) Çağatay Uluçay, 132. sayfadaki 2667 numaralı vesika.
4
YAVUZ
ÎZ^JSS W
ian^ya
maUr, v «
e
5
ehzâ-
Ahmed'in Y a -
AIâ
f^
S U L T A N SELİM YAVUZ
* '
^ * ^ Alâüddin'™ Pa§aoğlu ile Dulkachrlılara, Rama° g ' u l l a r ı n a ve Turgutoğullarma mensup b i n d e n z i y a d e asker ve y u m l u ' l a r (16) vardı. B u r s a ' n m bunlar t a r a f m -
m
y
a
d
a
D
UrSa yi
a
v
u
a
l
e
ö n d e
d
zan
îr ' !f ; - P * * ö §ehrin yağma ve h a l k a _ m m eddecegı düşüncesiyle (17) B u r s a ' n m i l e r i g e l e n l e r i § ^ Alâüddin k u v v e t l e r i n i büyük b i r saygı ile karşıla mış ve h e d i y e y e boğmuşlardı (18) . B u halden, cesaretinin büsbütün arttığı anlaşılan şehzâde Alâüddin, babası adına Bur.sa'da " h u t b e S u n ve £ '
^S™'
VUZ a
1§
a
S^
Sel
f
d
n
M
r
l
m
a
d
l
z u
e
t
llt İ " " E l e m e ğ e b a ş l d ! 19) k a t h a l k m onlara karşı gösterdiği sevgi u z u n sürmedi. Çünkü s e h z M e Ü Z r e
1 C r â
y İ
k
a
V
â
n
î
SULTAN
SELİM
5
d i
n
1
s o m a (20) h a l k a d a a l t ! kez yuzbın akçe âvârız s a l u b " b u n u n altmış v e t m ş b i n i m çeşitli b a s k d a r y a p m a k s u r e t i y l e h e m e n almış ^ e r i S m Î da acele elde etme çarelerine baş vurmuştu. B u n d a n başka h u : " b a muslumanların e v l e r i de yağmaianmıştı. i ş t e b u n l a r ve b u n l ^ b e İ zer h a r e k e t l e r sonunda h a l k silâha sarılarak (21) b u n l a r d a n Ş Z u ~ n n ı öldürünce (22) şehzâde Alâüddin Bursa'yı t e r k e ve o r d u X m İ h " r m dışında k u r m a c a m e c b u r oldu. A n c a k onun y e n i d e n şehre hücum ede ceğinden k o r k a n B u r s a ' h l a r , B u r s a kadısı E f l â t u n - Z â d e i n k a i l e a l d Î Z 1
(15) Zaîm M i r Mehraed Kâtip, vrk. 255 b.
Kebî'ül-âhır 918 (19 H a z i r a n 1512) t a r i h i n i taşıyan fcıir arıza i l e Padişah't a n acele yardım i s t e d i l e r ve hiç olmazsa 1000 kişilik b i r k u v v e t i n gönde r i l m e s i n i dilediler ( 2 3 ) . Öte t a r a f t a n şehzâde A h m e d de ''Taşili ve K a r a m a n B e y l e r i n e acele g e l m e l e r i liçün" m e k t u p l a r yazıyor, oğlu Murad'ı y a n m a gelmeğe d a v e t ediyor ( 2 4 ) , .asker t o p l u y o r (25) v e b u suretle, de teş kilâtlanmaya ve ikuvvetlenmi'ye çalışıyordu. B u n u n l a beraber, önceleri şehzâde A h m e d ' i n etrafında önemli b i r 'kuvvet toplanmadığı, t o p l a n a n l a r d a n d a b i r kısmının daha s o n r a o n u terkettiği anlaşılmaktadır ( 2 6 ) . İhtimal b u hale, i k i n c i Bâyezit'in ölüm h a b e r i n i n A n a d o l u ' d a duyulması v e b i r a z da Y a v u z S e l i m ' i n b ü y ü k ' k u v v e t l e r l e A n a d o l u ' y a geçmek üzere bulünduğunun işitilmesi sefoefo olmuştu. Şehzâde M u r a d ' m babasının dâv e t i n i r e d d e t m e s i (27) ve Taşili B e y l e r i i l e K a r a m a n B e y l e r i n i n Şehzâde A h m e d ' e oyalayıcı b i r takım cevaplar v e r m e s i de (28) b u sebeblerden i l e r i gelmişti. B u s u r e t l e ıımduğunu Ibulatmayan v e b u k a d a r az k u v v e t l e b i r başarı sağlayamayacağını i d r a k eden Şehzâde A h m e d , b e l k i de b u n d a n do layı babalarının ölümünü Ibir vasile s a y a r a k Y a v u z ' a b i r t a ' z i y e t m e k t u b u gönderdi. O b u m e k t u b u n d a aynı zamanda babasının topraklarından m i r a s i s t i y o r , b u n u n b i r h a k olduğunu, mirasın d a A n a d o l u olabileceği iri, böyle yapıldığı t a k d i r d e anlaşmazlığın o r t a d a n kalkacağını i f a d e e d i y o r d u ( 2 9 ) . F a k a t Y a v u z S e l i m ona, b u şekildeki isteğin m a k u l olmadığını, dürüst h a r e k e t ederse k e n d i s i n e karşı müşfik davranılacağını yazdı ( 3 0 ) . B u cevaH a i k isyancılarb i n Şehzâde A h m e d ' i t a t m i n etmeyeceği m e y d a n d a d a n şikâyet j [}_ Çünkü esasen hükümdarlığının gasibedildiğme ediyor. kanıi' b u l u n a n ve o aında hükümdarlığını ilân e t m i ş olan ;bu zâtın bütün haklarından, f e r a g a t ederek b i r köşeye ç e k i l i p sessiz ve sedasız oturması .günün şartları içinde elbette düşünüle m e z d i . B u n d a n dolayıdır k i i s y a n a müteveccih h a r e k e t l e r i n i hiçlhir s u r e t t e gevşetmemiş ve kendine .merkez yaptığı A f y o n şehrinden işleri i d a r e lC
"yevmlü" suretinde okuyanlar d f v a r T N i t e l e Prof S Î a Î rakı metmlerde de geçen bu kelimeyi Yevmlü olarak okuduğuve aşandaki bilgileri verdiği görülmektedir- Kanunî «5„ıt»n^"i
^
t ^ Z l ^ T
hakkında
(17) Çağatay Uluçay, 133. sayfadaki 5452 numaralı vesikadan. (18) Kemal Paşa - Zâde, defter 9, vrk. 27 a Vaktiyle C e m < ? „ T t ^ • Bursa'ya geldiği vakit bu şehirliler onu da karalamış ardı o . yanında Karamanlılar, Turgutlular ve VarsakLr v a r Bak T r „ Î ^ ' " Sultan I I . Bâyezit'in siyasi hayatı, s. 25, 26 Selahattm Tansel, I S y a n
dl
(19) Kemal Paşa - Zâde, defter 9, vrk. 27 a. (20) Lütfi Paşa, s. 204. (21) Çağatay Uluçay, 133. sayfadaki 5532 numaralı vesikadan. (22) Topkapı Sarayı Arşivi. 6701 (3).
6 d l P
-;(23) Çağatay Uluçay, 133. sayfadaki 5452 numaralı vesikadan. (24) Çağatay Uluçay, s. 133. (25) Ona Bursa, İnegöl ve Sultanönü halkından "ikiyüz mikdarı oğlan Cem'olunup gönderildi. Bak. Topkapı Sarayı Arşivi. 6701 (3). (26) Topkapı Sarayı Arşivi. 6118 (4). (27) Şehzâde Murad babasının davetini "benim bu yana düşmenim var, vara mazın" demek suretiyle reddetti. Bak, vesika, 6701 (3). (28) Bu beyler "Osmanlunm bir âdeti vardur, sefer adın eyler, on gün bir yer de, onbeş gün bir yerde oturur, âdemi eskidür. Bizüm ana kudretimiz yetmez. İn şâ Allah düşmen üzerine gelicek varalum deyu def'ül-vakt iderler" di. Bak, Topkapı Arşivi. 6701. .(29) 4316 numaralı risâle, vrk. 413 b. Î30) Aynı eser, vrk. 413 b. Bu mektuplaşmaya başka kaynaklarda rastlanmadı.
6
YAVUZ
etmeye .başlamıştı, işte b u arada K a r a m a n Beylerbeyliğine tâyin ettiği iacuddırı B e y i E s ş e h i r yöresine gönderdi ve T u r g u t i l i Sancak B e y i n i de onunla buluşmaya m e m u r e t t i ( 3 1 ) . Tâcüddin B e y ve adamları «ittik ten yerleri yağma ediyorlar, karşı gelenleri öldürüyorlardı. Bu sebepten birçok insanlar yerlerini, yurtlarım terkederek dalara çeıuldıler ve açlıktan büyük sıkıntılara düştüler (32). Şehzade A h m e d e tabı olduğu anlaşılan Menteşe Sancak B e y i n i n (33) h a r e k e t er ınclen de h a l k ziyadesiyle h u z u r s u z b i r hale gelmiş b u l u n u y o r d u , g u n k u b u Bey, şehzade A h m e d ' e mensup olan i s k e n d e r adlı b i r i s i n i M e n teşe ye davet etmiş, o da h e m e n harekete geçerek " o n m i k d a r kadılığın avarız ve: yahşi atların" almış v e ulûfeci dahî yazmıştı. B u n l a r l a d a yethımıyen iskender, işgal ettiği Beçin k a l e s i n i k e n d i s i n e terkedebileceğini b i r m e k t u p l a ^ şehzade A h m e d ' e b i t e r m i ş b u l u n u y o r d u . B u h a l l e r i duymuş c a n şehzade K o r k u t , halikı zulümden k o r u m a k ve b e l k i de kendisine d o ğ r u yaklaşmakta olan şehzade A h m e d t e h l i k e s i n i uzaklaştırmak m a k s a aıyle Saruhan a l a y b e y i Hüseyin B e y i (34) b i r kısım k u v v e t l e r l e i s k e n d e r ' e karşı gönderdi Beçin müderrisinin yaptığ! p r o p a g a n d a sonunda bazı k ö y lü er ve şehzade A h m e d taraftarlarının zulmünden usananlar, gönüllü ola r a k Hüseyin B e y ' i n yardımına koştular. B u s u r e t l e ikifoin kişiye v a r a n kuvvetıyıe Hüseyin Bey, isıkenderi Menteşe sancağından kovmuş, f a k a t Menteşe sancak b e y i n i n b u h u s u s t a hiçbir yardımına' g ö r m e m i ş t i ' ^ Şehzade A h m e d ' i n a d a m t e tarafından y a ğ m a y a uğramış'olan M < n .eşe sancağı, i s k e n d e r ' i n kovulmasından s o n r a d a sükûna kavuşamadı Oum< b u hale sebep olan Menteşe b e y i n i n t u t u m u n d a b i r derişiklik o l mamış tersine, ona sırtmı dayamış o l a n bazı k i m s e l e r v e bilhassa, s u l t a n i k i n c i Bayezıd zamanındanberi yaptıkları zulümle .tanınmış olan ve " T a n rioıimez" diye anılan Subaşıs! i l e kethüdası îlyas (35) b u yolda d a h a da iteri gıtmışilerdı. O n u n için Beçin müderrisi o n ş & â y e t c i i l e b i r l i k t e şeh zade Konkud'a baş v u r d u , herşeyi anlattı ve bazı köylerde bunların yüzlün den cuma namazı bile kılmmadığım, çünkü halkın c a m i d e bulunduğu s ı r a l a r d a sancak beyı'nin adamlarının kapıları tuttuğunu v e günahlı günahsız demıyerek bunların ellerinden, herşeylerini aldıklarım a r z e t t i (36) B u hal K1
u
(31) Çağatay Uluçay, s. 134. (32) Çağatay Uluçay, 135. sayfadaki 6376 numaralı vesika l„f ^ ? ^ ^ f S v T T (5). B
n &
6
S 9
h
â d e
§
A h m e d
"
W
r
k
'
e
U
W
l â z l m
6
t
İ
y
0 l
a
YAVUZ
S U L T A N SELİM
r
* n malzemeyi göndermekle yetinmiyerek ^ " ^ t i r . Bak, Topkapı Sarayr
d
(34) Topkapı Sarayı Arşivi. 6189 (5). (35) Aynı vesika. (36) Aynı vesika.
l
m
a
SULTAN
SELİM
7
sehzâde K o r k u d tarafından Pâdişah'a d u y u r u l u p g e r e k l i t e d b i r l e r i n alın ması istenildiği (37) sıralarda ise şehzade A h m e d ' i n adamları b i r t a r a f t a n Yavuz'un A n a - da "kapuhalkı ve A n a d o l u ve R u m e l i b e y l e r i n i n ittifakı b i d o l u ' y a geçişi. i l dir" d i y e r e k (38) zorla p a r a ve asker t o p l a m a k t a i d i l e r İste hükümet merkezine h e r t a r a f t a n şikâyetlerin yağdığı b u sıralarda' i d i k i K a r a m a n B e y l e r b e y i H e m d e m Paşa'nm, halkın her a m f i n i n Padişaha müzahir olduğunu ve A n a d o l u ' y a geçilmesi lazım gel diği t a v s i y e eden m e k t u b u g e l d i ( 3 9 ) . B u n u n l a beraber Padişahın ba°sehri bırakarak A n a d o l u ' y a geçmesi ve sonu b e l l i o l m a y a n o ı r mace r a y a atılması gerçekten üzerinde çek, düşünülmesi lâzım gelen b i r mesele i d i Çünkü R u m e l i b e y l e r i n i n şehzade A h m e d ' e t a r a f t a r olduğunu herkes * i b i S u l t a n Selim de b i l i y o r d u . K e n d i s i n i n A n a d o l u ' d a bulunduğu esnada batıdan yapılacak b i r h a r e k e t , başarılı olmasa bile, u ğ r a ş t m c ı otelbılırdı. Öte t a r a f t a n d e v l e t i l e r i g e l e n l e r i n i n büyük b i r Kısmına guvemieme^ı. Günkü onlar daha birkaç a y önce Y a v u z ' u n y e r i n e A h m e a ı hükümdar y a p m a k istemişlerdi ( 4 0 ) . Şu h a l d e Pâdişâh A n a d o l u ' y a çıktığı t a k dirde d u r u m u k o r u y a b i l e c e k b i r elemanın başkentte bulunması ge r e k i y o r d u B u n u n içindir k i oğlu Süleyman'ı K e f e ' d e n getirtmiş ve yerine «kavim m a k a m " t a y i n e t m l # ( 4 1 ) . B u n a rağmen o n u n sef ere çıkmasını hâlâ tehlke'M b u l a n l a r vardı k i b u n l a r d a n b i r i Kırım hânı Mengılı G i r a y da O Padişaha gönderdiği Ibir m e k t u p t a b u h u s u s t a k i endişelerim g e v e m i y o r cok ihtivatlı h a r e k e t olunmasını, hattâ " s a l t a n a t kemal-ı i s t i h kâm .buluncaya dek d e r 4 d e v l e t t e n d û r o l m a k k a t i y e n câiz görünmez demek s u r e t i y l e Padişahın y e r i n d e n ayrılmamasını k e s i n olarak i s t i y o r d u (42) F a k a t sehzâde A h m e d ' i n uyandırdığı kargaşalık karşısında - a h a ziyade gecikilemezdi. O n u n için oğlunu iş b a ş m a .getirmekle b e l k i de '.son t e d b i r i n i a t e ş olan Padişah (43) 18 t e m m u z 1512 de ( 4 C u m a d a - l - u l a 918) (44) A n a d o l u ' y a geçti. B i r kısım yeniçerileri de M u d a n y a üzerinden z
m
e
(37) Ç. Uluçay, s. 190. (38) Topkapı Sarayı Arşivi. 7055 (7). (39) Aynı vesika. (40) Seıâhattin Tansel, Sultan I I Bâyezifin Siyâsî Hayatı, s. 286. (41) İshak Çelebi, .vrk. 88 a. (42) Topkapı Sarayı Arşivi. 7084 (8). (43) Şehzadelerden herhangi birinin Avrupa'ya kaçmaması için 25 gemiyi Pa dişah sahillerde dolaşmaya memur etmişti. Bak, Hammer, 4, s. 102. (44) Kemal Paşa - Zâde, defter 9, vrk. 27 b. Yavuz 29 Temmuz 1512 de (15 Cu mada-1-ûlâ 918) Anadolu'ya geçti. Bak, Vakayi-i Sultan Bayezit ve Selim iıan, s. 66. İ. H . Danişmend, 2, s. 2. Çağatay Uluçay, s. 135.
YAVUZ
YAVUZ
S U L T A N SELİM
B u r s a ' y a gönderdi ( 4 5 ) . B u d u r u m karşısında B u r s a ve civarındaki k u v v e t l e r i n i A f y o n ' d a t o p l a y a n şehzâde A h t u n u teşebj j . d u r m a y a r a k S i v r i h i s a r y o l i y l e (46) A n k a r a ' y a çekildi. Ancalk Y a v u z ' u n süratle i l e r l e m e s i karşısın da acele b i r k a r a r a varması icab ediyordu. Çünkü yanındaki az k u v v e t l e Y a v u z ' a karşı direnmesi mümkün değildi. O n u n için, m e v c u t k u v v e t l e r i n d e n b i r kısmının bulunduğu k e n d i eyaleti olan A m a s y a ' y a -gitti ise de şehre g i r e m e d i (47) ve şiddetle t a k i p edildiği için b u divanda d a kaüıamayaraik doğuya kaçmaya d e v a m e t t i . N e r e y e gittiği b e l l i değildi. B i r a n o n u n Çukurova'ya ineceği d u y u l d u . Çünkü o t a r a f t a k e n d i s i n i destekle yenler ( 4 8 ) , hattâ çağıranlar vardı ( 4 9 ) . F a k a t o n u n yanında b u l u n a n l a r bu h u s u s t a k e s i n b i r k a r a r a varamıyor, b i r kısmı İran'a, b i r kısmı Mısır'a, b i r kısmı da Dulgadıroğullârına sığınmayı u y g u n b u l u y o r d u ( 5 0 ) . Onu Şehzâde A h m e d ' i n çekilişi ve
o
r
a
(
a
: C
a
(45) İshak Celebi, vrk. 88 a. (46) Şehzade Ahmed daha Akşehir'de iken Sivrihisar kadısı oraya kadar gide rek tabiiyetini arzetmiş ve geri döndükten sonra da onun adına şehre "salgın" sal mıştı. Bak, Topkapı Sarayı Arşivi. 6631 (9). Bu vesikaya göre kalenin şehzade A h med'in taraftarlarına teslim olmadığı ve olayların kale dışında cereyan ettiği anla şılmaktadır. İşte şehzade Ahmed, Afyon'dan Ankara'ya çekilirken belki de kendi sine zorla tabi kılman bu şehre uğradığı vakit aynı kadı, kale muhafızlarının uyar masına rağmen, onu karşılamış ve yeniden "il'e ve vilayete salgın salmıştı. Fakat şehzade Ahmed buradan Ankara'ya hareket ettikten sonra Yavuz'un öncü kuvvetleri komutanı Tür A l i Bey, Sivrihisar dizdarına ve a'yanma gizlice mektup yazarak şeh zade Ahmed'e taraftar olanların te'dibini istemiş, bir taraftan da gönderdiği kuvvet ler vasıtası ile kadıyı ve kadı ile birlikte hareket edenlerden bir kısmını yakalamaya muvaffak olmuştu. Bak, Topkapı Sarayı Arşivi. 6631 (8). !
(47) Şehzade Ahmed'in Amasya'ya girip giremediği kesin olarak belli değildir. "Yavuz Sultan Selim nasıl Padişah oldu" adlı eserinin 138. sayfasında sayın Çağa tay Uluçay, şehzadenin şehre girmiş olduğunu gösterir bir ifade tarzı kullanıyor. Fakat aynı yazar aynı eserin 139. sayfasında Amasya beyi Mustafa Paşa şehri şid detle savunduğu için, şehzadenin Amasya'ya giremediğini ve samsun yakınlarından doğuya kaçtığını söylüyor. Bak, adı geçen eser, s. 139. Bazı kaynaklar şehzâde A h med'in sadece Amasya'ya kaçtığını yazıyorlar. Bak, Şükri, vrk. 9 a. Sa'düddin, 2, s. 226. Bazıları ise Amasya civarına gitti diyorlar. Bak, Âli, vrk. 231 b. Müneccimbaşı, vrk. 91 b. Vakayi-i Sultan Bâyezid ve Selim Hân, s. 66. (48) Çağatay Uluçay, s. 136. (49) Rivayet edildiğine göre Ramazanoğlu, şehzâde Ahmed'e haber göndererek kendi taraflarına sessizce geldiği takdirde Bulgar beylerinin yardımı ile, muhalefet te bulunabilecek bir kısım Karaman beylerinin kılıçtan geçirilebileceğini, geri ka lanların itaat ettirileceğini ve bu suretle de Taş ilinde kalmanın mümkün olabilece ğini, icab ettiği takdirde de buradan kolayca Şam'a sığmılabileceğini bildirmişti. Bak, Topkapı Sarayı Arşivi. 6399 (10). Bu vesikanın metni yayınlanmıştır. Bak, Çağatay Uluçay, s. 137. (50) Çağatay Uluçay, s. 137.
S U L T A N SEÜM
g
İran'a g i t m e y e teşvik'edenlerin b i r i s i de oğlu M u r a d i d i . Çünkü b u şehzâ de tarafından gönderildiği söylenen b i r m e k t u p t a n , İran şahmın kendile r i n e 20 000 - k i g i l k b i r k u v v e t l e yardım edeceği ve b u yardımı a l m a k üzere şehzade A h m e d ' i n h e m e n E r z i n c a n ' a g i t m e s i lâzımgeleceği anlaşılıyordu ( 5 1 ) . K a r a m a n b e y l e r i d e o n u n İran'a sığınmasını d a h a u y g u n b u l m a k t a i d i l e r ( 5 2 ) . F a k a t ne K a r a m a n b e y l e r i n i n ısrarı, ne de oğlu Murad'ın t a h r i k l e r i o n u b u yola götürememiş, " T u r g u t o ğ u l a r ı , Mıdıkoğuliarı ve Eeyhanoğulları" m n da f i k i r l e r i n i d i k k a t e alan şehzâde A h m e d , M e m lûk Sultanı Gavrî'ye; S e l i m ' i n Osmanlı tahtım z o r l a ele geçirdiği n i , babasının ölümünün S e l i m tarafından hazırlandığı hakkında b i r takım şayialar dolaştığını, b u ölümden dolayı üzüntüsünün büyük olduğunu, ancak b u n d a n s o n r a babası y e r i n e k a i m o l a n Gavrî'n i n sağ olması ile teselli bulabileceğini v e Mısır'a sığınmak (53) i s tediğini bildirmişti ( 5 4 ) . F a k a t Gavrî'den müsait b i r cevap alamadı ( 5 5 ) . B u .sebepten dolayı onun Dulkadıroğullarına sığınması v e oradan da ÇuY a v u z ' l a şehzâde kurova'ya g i t m e s i daha u y g u n nıütalea o l u n d u ( 5 6 ) . Ahmed arasın£; k. uyguiaınak üzere h a r e k e t e geçen şehzâde dakı m e k t u p ^ j ^ ^ Divriği üzerinden D a r e n d e ' y e gittiği, y a n i v a t a n sınırları dışına çıktığı saralarda, A n k a r a ' y a gelmiş olan kardeşi SeMm'e b i r m e k t u p gönderdi. B u m e k t u b u n d a A h m e d , em eski za m a n l a r d a n başlayan ve a l e m i n mahvoluşuna k a d a r sürecek olan b i r h a k vardır. O da, baibalan öldüğü v a k i t çocuklarının o n u n mamasından h a k t a leb e t m e l e r i d i r . B e n de, sen d e b u (kaideye u y a r a k halk için h a r e k e t e geç t i k . F a k a t A l l a h m i r a d e s i s i z i n hükümdar olmanız 'imiş. B u sebepten yaşı nız küçük olmasına rağmen s a l t a n a t " s i z e nasib o l d u " . B u n d a n dolayı h a m d etmelisin. A n c a k " b u atıyye-i uzmâ ve m e v h i b e - i kübrânın şükran ö s i " o l a r a k birleşme y o l u n a g i t m e n i z v e düşmanlık göstermemeniz ge r e k i r d i . A m m a artık olan Oldu. Bana gelince, ne yalanız ne de ailemle b i r u
a r a r İ ! l u
i s i ) Çağatay Uluçay, 140. sayfadaki 7052 numaralı vesika. (52) Aynı vesika. (53) Çağatay Uluçay, s. 139. (54) Î. H. Uzunçarşılı, Memlûk Sultanlarının yanma iltica etmiş olan Osmanlı hanedanına mensup şehzadeler, Belleten, Cilt 17, sayı 68, s. 531. Bir rivayete göre de şehzâde Ahmed, Sultan Gavri'den, Selim ile aralarının bulunmasına tavassut edilmesini rica etmişti. Bak, İ. H . Uzunçarşılı, adı geçen makale. Tavassut hususun da herhangi bir vesikaya rastlanmadı. Fakat Selim'in saltanatı gasbettiğine ve Ah med'in Sultan Gavri'ye baba diye bitab ettiğine ait vesika mevcuttur. Bak, Çağatay Uluçay, 138. sayfadaki 2667 numaralı vesika. (55) İ. H . Uzunçarşılı, Memlûk Sultanlarının yanma iltica etmiş olan Osmanlı hanedanına mensup şehzadeler, Belleten, Cilt 17, sayı 68, s. 531. (56) Çağatay Uluçay, s. 140.
10
YAVUZ
SULTAN
SELİM
ütote Şam'ıa veya d o ğ u y a sığınmayı d o ğ r u b u l m u y o r u m . Z a t e n b u gskıldek i b i r h a r e k e t s i z i n şanınıza d a lâyık değildir. Kaldı k i b ö y l e b i r h a r e k e t daha sonrası i o i n b i r f e s a t d a doğurabilir. H a l b u k i , K a r a m a n e y a l e t i bana v e r i l d i k t a k d i r d e hayatımın sonuna k a d a r tarafınıza asla b i r m u h a l e f e t gösterilmeyecektir, d i y o r d u ( 5 7 ) . Şu m e k t u b u n incelenmesinden anlaşılı y o r k i şehzade Ahnıed, eskiden olduğu g i b i bütün A n a d o l u ' y u degıl, sadece K a r a m a n e y a l e t i n i i s t i y o r d u . F a k a t k e n d i s i n e r a k i p olabilecekleri o r t a d a n kaldırmaya (kararlı görünen Y a v u z , o n u n bilhassa K a r a m a n d a kalmasına razı olamazdı. Günkü öteden b e r i Karamıan b e y l e r i y l e , Toros'lrın k u z e y ve hattâ güneyinde b u l u n a n t o p M u k t a d a n b ü y ü k b i r kısmanın Ahmeıd'e t a r a f t a r olduğunu b i l m e k t e y d i . Esasen A h m e d ' i n Karaman'ı i s t e r k e n böyle b i r şey düşünmüş olması d a m a n t i i k s a h i b i h e r insanın aklına gelebilen b i r k e y f i y e t t i . F a k a t A h m e d ' i n isteği başka b i r y e r için d a h i olsa Y a v u z ' u n b u n u k a b u l edeceği düşünülemezdi. Çünkü o, amcası Cem sultanın Os manlı tahtını !ic v e dış o l a y l a r l a nasıl sarstığını ve babasının y ı l i a n » b u yüzden nasılI h a r e k e t s i z k a l m a y a m e c b u r olduğunu b i l i y o r d u . O n u n için k e n d i tahtım ve kendisinden sonra o t a h t a o t u r a c a k olan oğlunu bütün r a k i n l e r i n d e n kurtarmayı b i r v a z i f e s a y ı y o r ve b u s u r e t l e de f e t i h l e r için düşündüğü geniş plânlarını u y g u l a r k e n h e r h a n g i b i r e n g e l i n içte v e dışta k e n d i s i n i meşgul e t m e m e s i n i sağlamak i s t i y o r d u . B u n d a n dolayı 1512 e k i m i n d e (918 şaban ayının avalinde) A n k a r a ' d a n a ğ a b e y i A h m e d ' i n m e k t u b u n a verdiği c e v a p t a : istediklerimizin hiç b i r i s i hiçbir s u r e t l e k a b u l edile mez Z a t e n birkaç günlük ömür için b i r f i t n e ve fesad çıkararak m e m l e k e t i h a r a p etmektense A l a h ı n t a k d i r i n e b o y u n e ğ m e k e n i y i b i r h a r e k e t tarzı olur. Böyle yapıldığı, y a n i h u s u m e t t e n e l çekildiği ve b i r Müslüman m e m l e k e t i n d e o t u r m a h a l i fcabaıl edildiği t a k d i r d e aramızda düşmanlıktan hiçbir eser k a l m a y a c a k v e (ihtiyaçlarınız t a m a m e n karşılandığı g i b i " b u t a r a f t a k a l a n mühimmatınız d a h i r i a y e t " olunacaktır. A k s i t a k d i r d e A l l a nın i r a d e s i ne ise o olacaktır d i y o r d u ( 5 8 ) . B u mektuplaşmaların yapıldığı sıralarda i d i k i y u r t içinde şehzade A h m e d ' i n t a h r i k ettiği i s y a n söndürülmüş ve şehzade A h m e d ' d e a m i r dı şına kaçmıştı, işte b u netice hasıl oluncaya k a d a r Y a v u z A n k a r a ' d a kaldı. (57) Bu mektup, Manisa Muradiye kitaplığında 2779 numarada kayıtlı olan bir kitabın 4 8 - a varakadadır. Sayın Çağatay bu mektubu, kaynak olarak kullandığı mız eserinde metin olarak vermekte ise de en önemli bir cümlesini yazmamaktadır. Ben noksan olan bu cümleyi parantez içinde kullanarak metni tamamlıyorum. "Mercû ve mütevekka'dır k i gayre ihtiyaç gösterilmeyip (varup Rumil'de Karaman himmet oluna k i anınla zindegâni idüp mâdâme k i kayd-i hayatta (?) olavuz, hiç bir defa) muhalefet ve muânedet vâki olmaya". Bak, Çağatay Uluçay, s. 140. (58) Çağatay Uluçay, 141. sayfadaki 12277 numaralı vesika.
YAVUZ
S U L T A N SELİM
11
B u süre içindedir k i A n a d o l u ' n u n m u h t e l i f bölgelerinde b u l u n a n şehzadeler A n k a r a ' y a gelerek Y a v u z ' a ditaaülarmı v e telbriklerimi bildirmişler, böylece Vezîr-i a' am onun iltifatlarına m a z h a r olmuşlardı ( 5 9 ) . Öte t a r a f t a n , PaTa^m^eşeh ™ e d ' i n t a m a m i y l e zararsız b i r hale geldiğine zadelerin öldü™ § olmahdır M , Padişah, Davudpaşaoğlu Mustafa rüimesi. Paşa'yı A m a s y a sancak beyliğine t a y i n ve T ü r Âlî B e y ' i de sınırları m u h a f a z a e t m e y e m e m u r ederek k e n d i s i kışı geçirmek üzere 23 Kasım 1512 de B u r s a ' y a geldi ( 6 0 ) . O n u n B u r s a ' y a ge lişi b e l k i b i r a z d a ihtiyatsızca b i r h a r e k e t olmuştu. Çünkü Padişahlık dâ vasında olan şehzade A h m e d , b i r müslüman m e m l e k e t i n d e oturursan ihtiyaçların karşılanacaktır, sözleriyle e l b e t t e t a t m i n edilemezdi. Kaldı k i şehzade A h m e d ' i n Osmanlı imparatorluğu içinde taraftarları pek çoktu. D a h a önce .de söylendiği g i b i K a r a m a n b e y l e r i n i n çoğu i l e T o r o s l a r d a ve hattâ Çukurova'da o t u r a n b e y l e r o n u yakından desteklemekteydiler. A y rıca Osmanlı devlet adamlarıyla ve b u anada bilhassa v e z i r - i a z a m M u s t a f a Paşa i l e mektuplaştığı d a söylenmekte i d i . Gerçekten, s u l t a n I I . Bây e z i d ' i n sadrazamlarından olan ve Şah k u l u i l e yaptığı savaşta şehit düşen A l i Paşa i l e , sonradan aynı m a k a m a gelen vezir M u s t a f a Paşa'nın, şehzade A h m e d ' i t a h t a geçirmek arzuları öteki devlet erkânından'çok f a z l a i d i , " L e y i ü nehâr efkârları oıl kâra m e v k u f d u , suibıh u Şâm ihtimamları b u işe m a s r u f d u " ( 6 1 ) . F i l h a k i k a Pâdişalh'ı, Ikışı geçirmek üzere, B u r s a ' y a g i t m i y e i k n a ' eden V e z i r - i a'zaan M u s t a f a Paşa'nın (62) şehzade Ahmed°ile m u h a b e r e ettiği ve hattâ mektuplarından b i r i s i n i n Y a v u z ' u n eline geçtiği bazı k a y n a k l a r d a kaydolunmaktadır ( 6 3 ) . Güya b u m e k t u p t a M u s t a f a Paşa, şehzade A h m e d ' e , biz A n k a r a ' d a n ayrılıp B u r s a ' y a gittiğimiz v a k i t siz de hemen sancağımız olan A m a s y a ' y a yürüyünüz. Çünkü S e l i m t a r a fında b u l u n a n aslkeniaı bütünü s i z i n g e l m e n i z i sabırsızlıkla bekliyorlar. Ben de s i z i n m u t l a k a hükümdar olmanızı isteyenlerdenim, b u h u s u s için e l i m d e n g e l e n i yapıyorum. B u h a l gerçekleşmeden A l l a h ' b e n i m canımı almasın, d i y o r d u ( 6 4 ) . Böyle b i r m e k t u b u n yazılıp yazılmadığını, yazıldı i s e ele geçip geçmediğini k e s i n o l a r a k söyieyemiyoruz. A n c a k Mustafa Paşa'nın, şehzade A h m e d tarafını tuttuğunu b i l e n Y a v u z o n u n h a r e k e t 2
§
e
h
m a !
z
â
d
e
A i
1
(59) Kemal Pasa - Zâde, defter 9, vrk. 29 a. (60) Çağatay Uluçay, s. 142. (61) Kemal Paşa - Zâde, defter 9, vrk. 15 b. (62) Mustafa Paşa "a'dâ'gürîzân olup şimdengeru pervâ kimdendir deyu zara fetle" Padişah'ı Bursa'ya gitmeğe ikna' eyledi. Bak, Zaîm Mir Mehmed Kâtip vrk 256 a. (63) Zaîm M i r Mehmed Kâtip, vrk. 256 a. (64) Aynı eser, vrk. 255 b.
12
YAVUZ
l e r i n i pek yakından i z l i y o r d u . İşte b u sıralarda .idi k i Pâdişah'ın şüphele r i n i artıran hadiseler m e y d a n a •geldi B u n l a r d a n b i r i , şehzade A h m e d ' i n A m a s y a ' d a b u l u n a n ailesini g e t i r m e k üzre Padişah tarafından gizlice g ö n derilmiş olan süvâri k u v v e t i n i n p u s u y a düşmesi i d i . Gerçek b i l i n m e m e k l e beraber» herkes b u olaydan M u s t a f a Paşa'yı s o r u m l u t u t u y o r ve başarısız lığı, onun şehzade A h m e d ' i daha önce d u r u m d a n h a b e r d a r etmesi sebebine bağlıyordu ( 6 5 ) . Olaylar n e suretle c e r e y a n ederse e t s i n gerçek olan şudur k i , Y a v u z ' u n A n k a r a ' d a n ayrılarak B u r s a ' y a geldiği kasım ayı içinde* şeh zade A h m e d ' i n d e i k i b i n süvâri i l e K e m a h ve N i k s a r üzeninden y ü r ü y e r e k Amasya'yı bastığı, şehri zaptettiği, sancakbeyi D a v u d Pasa oğlu M u s t a f a Paşa'yı esir ettiği (66) ve hattâ o n u k e n d i s i n e vezir yaptığıdır. O n u n cesaretle A m a s y a üzerine yürümesine sebep, b i r t a r a f t a n Y a v u z ' u n B u r s a ' y a çdkilmesd öte t a r a f t a n d a "paşalardan v e cümle b e y l e r v e ağa l a r d a n ve kapuihalıkı'nm atkı v e yaya'sından" aldığı m e k t u p l a r d a " s a l t a n a t s i z i n d i r " d e n i l e r e k d a v e t edilmesi olmuştur ( 6 7 ) . B u s u r e t l e A m a s y a ' y ı yemden ele geçiren b u şehzâde'ndn dağıttığı b o l p a r a l a r , askerlerden b i r kısmının d a o n u n tarafına geçmesine sebep o l d u ( 6 8 ) . Y i n e b u sıralarda i d i k i sınırların korunmasına m e m u r edilmiş o l a n T u r A l i B e y , civarın i l e r i g e l e n l e r i y l e k e n d i yanında b u l u n a n R u m e l i B e y l e r i n i n şehzâde A h m e d tarafına meylettiğini görmüş] (69) ve acele Padisah'ın y a n m a gelerek d u r u m u i z a h etmişti. B u n d a n başka A n a d o l u halkından b i r kısmı nın şehzade K o r k u d ' u s a l t a n a t a lâyık gördükleri M t i î m e ğ e başlandı ( 7 0 ) . İşte b u rahatsız e d i c i h a b e r l e r sorumdadır k i V e z i r i a'zam M u s t a f a P a şa'yı öldürtmüş olan Padişah (71) "iislâh-ıi âlem ve nazm-ı umûr-ı benî (65) Hammer, 4, s. 103. (66) Sa'düddin, 2, s. 229. Müneccimbaşı, vrk. 91 b. Âlî, meseleyi su suretle izah etmektedir: Şehzade Ahmed, Amasya'nın Davud Paşa oğlu Mustafa Paşa'ya veril diğim duyduğu vakit Malatya'da arkadaşlarına, biz babamızın memleketini almağa çalışırken kendi sancağımızı bile elimizden kaçırdık. Bu şekilde yaşamaktansa ölmek hayırlıdır diyerek onları gayrete getirmiş ve Amasya baskınını hazırlamıştı. Bak Ah, vrk. 231 b. (67) Ç. Uluçay, 192. sayfadaki 2667 numaralı vesika. (68) Sa'düddin, 2, s. 229. (69) rak eski tarafına (70)
Müneccimbaşı, vrk. 91 b. Şehzade Ahmed, Rumeli Beylerine mektup yaza ahıdlerini hatırlattı. Bundan dolayı, sözlerinde duran bin kadar adam onun geçti. Bak, Şükrî 9 b. Şükri vrk. 9 b.
v, 5 : - ? ' > a ş ı , vrk. 104 a. Mustafa Paşa'nm öldürülmesi sebebi belli değildir. Alî'ye göre o, Sultan Cem'i zehirli bir ustura ile öldürdüğü için lavuz, amcasının katilini yaşatmak istememiştir. Bak, Âlî, vrk. 262 b. V r k
26
b
M ü n e c c i m l
YAVUZ
S U L T A N SELİM
SULTAN
13
SELİM
âdem icün" beş şehzadenin de B u r s a ' d a aynı cezaya çarptırılmalarını em r e t t i ( 7 2 ) . B u n l a r , şehzade S u l t a n M a h m u d ' u n oğulları M u s a , O r h a n . Effiîr ile Alemşah'ın oğlu O s m a n ve Şehinşah'm oğlu M e h m e d B e y l e r d i . B u suretle Y a v u z , babasına vermiş olduğu sözü tutmamış, y a n i d u r u m u k e n d i s i için t e h l i k e l i görür görmez v a ' d i n i unutmuş, suçluyu, suçsuzu ayır mak lüzumunu duymamış ve sadece tahtı r a k i p s i z h a l e g e t i r m e y i t e k v a gehzâde K o r - aife saymıştır. B u sebepledir k i M a n i s a ' d a b u l u n a n şehk u d ' u n şüphel :
zâde K o r k u d d a k e n d i s i n i ölümden kurtaramadı. H a l b u k i Y a v u z ' u n hükümdar ilân edildiği esnada İstanbul'da b u
hareketleri.
l u n a n şehzade K o r k u d ( 7 3 ) , ona sadık kalacağına d a i r söz vermiş, Selim de, m u h a l e f e t edilmediği müddetçe r a h a t v e m ü r e f f e h b i r -hayat geçirebi leceğini k e n d i s i n e v a ' d etmişti. B u n u n l a beraber K o r k u d ' u n h u z u r s u z l u k içinde bulunduğu anlaşılmaktadır. Çünkü herşeyden önce Y a v u z ' u n v e r d i ği söze .sadak kalıp kalamayacağı b e l i değildi. A y r ı c a o n u n haşin tabiatı da kendisince herhalde b i l i n i y o r d u . B e l k i d e bunları d i k k a t e aldığı içindir k i İstanbuil'dan ayrılıp sancağına h a r e k e t ettiği z a m a n Yavuz'dan, M i d i l l i adasını istemişti. Boı t a l e b i y a p a r k e n elbette b i r
düşüncesi vardı. B u n u
sadece gelir bakımından mı istemişti, yoksa başına nasıl olsa b i r felâket geleceğini düşünerek, b u r a d a n Mısır'a v e y a amcası C e m g i b i başka, b i r üîke'ye kaçmağı mı düşünmüştü? B u n u şimdilik ikesin o l a r a k söylemeye imkân y o k t u r . A n c a k o n u n b u a r z u s u n e Padişah'ça n e de henüz o t a r i h lerde s a ğ alan i k i n c i Bâyezit tarafından o l u m l u Ikarşılıanmıştı
(74). B u
n u n l a b e r a b e r Y a v u z , i s t e d i k l e r i n d e n d a h a çoğunun verilebileceğini, ancak b i r a z sabırlı olması lâzımgafeceğini k e n d i s i n e b i l d i r d i . B u v a ' d , samimî ol masa bide t a m zamanında yapılması bakımından dilkkate ş/ayandı. Çünkü şehzade A h m e d isyanının d e v a m ettiği b u sıralarda K o r k u d ' u n , d a a y a k lanacağına
dair
zâde K o r k u d
bir
söylentiler mektupla
çoğalmıştı.
B i r an
Yavuz'a "tâife4
geldi
ki
e h l - i nifakın"
bizzat şehboş
dur
madığını ve a l e y h i n d e b i r ç o k şeyler uydurduğumu, b u n l a r a inanılmaması gerektiğini v e k e n d i s i n i n t a m b i r s a d a k a t içinde bulunduğunu b i l d i r m e k m e c b u r i y e t i n d e kaldı ( 7 5 ) . SeMım'iın b u m e k t u b a verdiği cevapta, kısaca, sen sözünde durdukça " b u eânibden asla endîşe"
e t m e m e l i s i n , denilmiş-
(72) Sa'düddin, 2, s. 229. Şehzadeleri "umûr-ı saltanata nizam vermek için öl dürttü. Bak, Müneccimbaşı, vrk. 91 b. Şehzadeler İstanbul'da öldürüldüler. Bak, Hammer, 4, s. 104. (73) S. Tansel, s. 296. • (74) Ç. Uluçay, s. 188. (75) Feridun Bey, 1, s. 373.
14
YAVUZ
S U L T A N SELİM
tı ( 7 6 ) . A n c a k b i r i s i n i n sadafcattan, ötdkinin de t e m i n a t t a n bahsetmesine rağmen İM tarafın h u z u r s u z l u k içinde bulunduğu anlaş iimaktadır. Çünkü K o r k u d , şehzâde A h m e d ' e karşı topladığı k u v v e t l e r i , Selnı'le yapmış o l duğu anlaşma gereğince, dağıtmak mecburiyyethıde olmasına rağmen, şehzade Ahmed'ın tecâvüz edebileceği gerekçesiyle, b u yola gitmemiş Y a v u z ' u n b u h u s u s t a k i İsrarı karşısında bite b u n l a r d a n ancak b i r kısmım dağıtmıştı ( 7 7 ) . K o r k u d ' u n başka b i r # p h e i l h a r e k e t i de, M i d i l l i ' y i elde edemeyince, Teke ve Aladyye taraflarının kendisine v e r i l m e s i n i i s t e m e s i ıdı. H a l b u k i , v a k t i y l e kendisine a i t olan b u y e r l e r d e n o, sıhhatına elverişli olmadığını söyüyenelk ayrılmış b u l u n u y o r d u ( 7 8 ) . O n u n yeniden b u t o p r a k l a r a sahip olmak istemesini, b i r t e h l i k e v u k u u n d a , deniz yolu i l e başka b i r t a r a f a kolayca kaçma maksadına foağlamk mümkün olduğu g i b i i d a r e ettiği toprakların b i r a z d a h a genişletilmesi şeklinde y o r u m l a m a k m ü m kündür. A n c a k şehzâdenin b u g i b i i s t e k l e r i Y a v u z ' u n şüphelerini artır m a k t a n başka b i r sonuç v e r m e d i . B u sebeple, esas maksadı Osmanlı t a h tını r a k i p s i z bırakmak olan Y a v u z , k a n a a t i m i z c e K o r k u d ' u öldürme seSahte mektup, hepleri aramış ve b u sebebi y a r a t m a k üzere " ü m e r a ve sıpâh lisânından m e k t u p l a r i h t i r a ' i d ü p " (79) Korkud'un s a l t a n a t duygularını t a h r i k etmişti. B u m e k t u p l a r d a S e l i m ' i n k o r kunçluğundan şikâyet edilmekte v e k e n d i s i hükümdar o l m a k üze r e davet o l u n m a k t a i d i ( 8 0 ) . Bazı k a y n a k l a r m verdiği bilgiye göre, işte b u suretle aldatılan ve içi s a l t a n a t havası i l e d o l d u r u l a n K o r k u d , kendisine yapılan t e k l i f l e r e o l u m l u cevaplar v e r d i (81) ve y i n e b u k a y n a k l a r d a kaydedildiğinle g ö r e K o r k u d , b u işle i l g i l i o l a r a k adamlarından b i r i n i o t a r a f a göndereceğini b i l d i r e n m e k t u b u n u , k e n d i s i ne Padışah'm s a h t e m e k t u b u n u g e t i r e n z a t a t e s l i m eyledi ( 8 2 ) . Kaynakların verdiği b i l g i l e r e inanıldığı t a k d i r d e K o r k u d ' u n b i r t e r Korkud kaç.yor. fcip karşısında kaldığı anlaşılmaktadır. I g t e b u olaydan sonra Y a v u z , a v l a n m a k bahanesiyle acete B u r s a ' d a n M a n i s a üzerine y ü rüdü. O n u n yanımda o n b i n k i ş i l k b i r k u v v e t vardı. Beş günlük sıkı b i r (76) Aynı eser, s. 374. (77) Ç. Uluçay, s. 189. Şehzadelerin öldürülmesinden sonra aynı akıbetin kendi basma da geleceğinden korkan Korkud'un "sancak beylerini ikna ve yeniçerileri kendi tarafına celbetmek üzere her çareye tevessül" ettiği söyleniyorsa da (BakHammer, 4, s. 105) bugüne kadar Korkud'u suçlayacak bir vesika ele geçmemiştir' (78) S. Tansel, s. 269. ' (79) Sa'düddin, 2, s. 231. Müneccimbaşı, vrk. 92 a. (80) Alı, vrk. 232 a. Sa'düddin, 2, s. 231. (81) Âlî, vrk. 232. a. Sa'düddin, 2, s. 231. Müneccimbaşı, vrk. 92 a Vakayi-i Sul tan Bâyezit ve Selim Han, s. 68. (82) Sa'düddin, 2. s. 231.
YAVUZ
SULTAN
SELİM
15
yürüyüşten sonra M a n i s a ' y a g e l d i v e K o r k u d ' u n sarayını kuşattı ( 8 3 ) . F a k a t K o r k u t b i r m i k t a r gümüş v e a t a n a l a r a k P i y a l e adındaki adamı ite b i r l i k t e sarayın b a h ç e kapısından kaçarak k u r t u l m a y a m u v a f f a k oldu ve 20 gün k a d a r b i r mağarada g i z l e n d i ( 8 4 ) . Bütün araştırmalara rağmen bulunamadığı için Y a v u z o c i v a r d a d a h a f a z l a kalmamış ve gerekli t e d b i r l e r i aldıktan s o n r a B u r s a ' y a dönmüştü ( 8 5 ) . i l k t e h l i k e y i b u suretle a t l a t a n K o r k u d ' l a Piyale, Y a v u z ' u n çekilmesinden s o n r a g i z l e n d i k l e r i m a ğaradan çıkarak güneye d o ğ r u gizlice i l e r l e d i l e r . Maksatları s a h i l e i n e r e k "Frengıistân'a" g i t m e k t i ( 8 6 ) . O n u n için her t e h l i k e y i göze a l a r a k Teke i l i n e .gelebildiler ve y e m d e n b i r mağaraya, sığındılar. B u r a d a kaldık ları sürece münasebet kurdukları b i r köylünün getirdiği ekmek, z e y t i n ve m e y v e i l e geçinen K o r k u d i l e P i y a l e , b i r t a r a f t a n d a kaçmayı sağlamak üzere b i r g e m i t e d a r i k etmeyi düşündüler v e b u işi de aynı köylünün yapKorkud yakala- masını i s t e d i e r . T e k l i f i k a b u l eden köylü şehre g i d e r k e n nıyor ve öldü- K o r k u d ' u n atına binmişti, i ş t e b u h a l onların y a k a l a n m a rülüyor. gına, sebep o l d u . Çünkü esasen K o r k u d ' u n macerasından haberdar edilmiş b u l u n a n i l g i l i l e r , b i r köylünün b u k a d a r i y i cins b i r ata ve güzel eğer takımlarına sahip olamayacağım düşünerek o n u yakalamış, sıkıştırmış ve s o n u n d a k e n d i s i n e K o r k u d ' u n saklandığı mağarayı söyletmişlerdi. B u n u n üzerine sancak b e y i K a s ı m B e y , K o r k u d ' u sığındığı m a ğarada y a k a l a y a r a k d u r u m u Pâdişah'a bildirmiş, Pâdişâh da K o r k u d ' u n g e t i r i l m e s i n e Karaçinoglunu m e m u r etmişti (87) .KaraçLnoğlu i l e K o r k u d B u r s a ' y a doğru i l e r l e d i k l e r i b i r sırada Kapıcıbaşı S i n a n onları karşı ladı ve K o r k u d ' u Karaoinoğtandan teslim aldı. Siman A ğ a şehzadeye karşı çok i y i davranıyor v e hattâ k e n d i s i n i başına g e l e n felâketten dolayı teselli b i l e e d i y o r d u . Bütün y o l c u l u k esnasında P i y a l e ' y i ondan ayırmamıştı. E ğ rigöz'de b i r evde misafir kaldıkları gece şehzade i l e Piyale y i n e b i r arada i d i l e r . H e r -zaman olduğu g i b i şehzâde o n u n l a dertleşmiş, ağlaşmış ve so nunda da u y k u y a dalmıştı. İşte b u sırada muhafızlar, seni S i n a n A ğ a i s t i y o r d i y e r e k P i y a l e ' y i oradan uaaklaşbrdular v e K o r k u d ' u h e m e n boğdu l a r ( 8 8 ) . B i r a z sonra g e r i dönen Pıiyale e f e n d i s i n i n öldürülmüş olduğunu (83) Âlî, vrk. 232 a. Sa'düddin, 2, s. 231. (84) Müneccimbaşı, vrk. 92 a. (85) Sa'düddin, 2, s. 232. (86) Âlî, vrk. 332 a. Sa'düddin, 2, s. 232. (87) Sa'düddin, 2, s. 233. Vakayi-i Sultan Bâyezid ve Selim Han, s. 69. (88) Sa'düddin 2, s. 233. Vakayi-i Sultan Bâyezid ve Selim Han, s. 70. Boğulma olayı Eğrigöz'de oldu. Bak, Kemal Paşa-Zâde, defter 9, vrk. 30 b. Korkud'u Karaçinoğlu öldürdü. Bak, Muhyittin Çelebi, s. 190. Piyale, Korkud'un yanından uzaklaş tırıldıktan sonra Korkud uyandırılmış ve ölüm kararı kendisine bildirilmişti. Bunun üzerine o, bir saat müsaade isteyerek Selim'i, hıyanetinden dolayı ayıplar manzum
16
YAVUZ
S U L T A N SELİM
•gördü. Büyük b i r teesür gösterdi ve hiçbir şeyle avunamadı. Omun telk tesellisi, B u r s a ' d a S u l t a n O r h a n türbesine gömülen K o r k u d ' u n türbedar lığını ölünceye k a d a r y a p m a k oldu. venîlİ 1 ^ 7 " ' '^beyi A h m e d ile o n u n te e o r " « k i m s e kalmamıştı. A n c a k A h m e d ko¬ , , , geçirilip o r t a d a n kaldırılabilecek b i r i değildi Çunku babası I I . Bâyezid tarafından d a h i hükümdarlığa lâvık -örülen b u şehzadenin (89) d a h a öncede söylediğimiz .gibi i m p a r a t o r l u k d a h i l i n d e her sınıf h a l k t a n çok taraftarı vardı. N i t e k i m y e n i d e n h a r e k e t e geçmek v e A m a s y a yı oşgaJ e t m e k üzere y o l a çıktığı v a k i t taraftarlarından b i r ç o k m e k t u p l a r almıştı ( 9 0 ) . B u t a r z d a k i m e k t u p l a r Amasya'yı işgalinden sonra d a d e v a m e t t i . A n c a k b i r ç o ğ u Y a v u z tarafından yazdırılan b u m e k t u p l a r d a Y a v u z ' u n zulmünden şikâyet e d i l i y o r , şehzadelerin ve V e z i r i azam M u s t a f a Paşamın öldürülmesi t e n k i t o l u n u y o r , halkın Y a v u z ' d a n so ğuduğu, k e n d i s i i l e Y a v u z arasında b i r savaş o l u r s a a s k e r i n Y a v u z ' u t e r kederek k e n d i tarafına geçeceği foeMrtâiyordu ( 9 1 ) . A h m a d ' i n b u m e k t u p l a r a verdiği cevaplar ise pek e n t e r e s a n v e v a ' d l a r l a d o l u i d i . Bunların e n iyi mısa ı m teşkil eden ve 1512 yık aralık ayında y a y a ' l a r a yazılmış o l a n bar m e k t u b u n d a o, Padişah olduğu t a k d i r d e , t e r f i ' e t t i r i l e c e k l e r i m : « l ü l e l e r i n i n artırılacağım ve babası tarafından yapılan"in'âm"dan d a h a f a z l a sının yapılacağını, A l l a h adına a n d i ç m e k s u r e t i y l e o n l a r a v a z e d i y o r d u ( 9 2 ) . işte şehzade A h m e d b u şekildeki mektuplaşmalardan ve gelen m e k Ş
g
0
Ç İ y
I
u
a
y
f
c
a
Ü
c
i
n
d
n
İ
d
S
a
e
l
İ
m
6
r a J c i p
0
İ
a
r
a
k
n
e I e
YAVUZ
17
S U L T A N SELİM
tunların bütününü gerçek saydığından dolayı d u r u m u n u n sağlamladığını k a b u l etmiş ve oğlu Osman'ı A m a s y a ' d a v e k i l bırakarak 29 ocak 1512 de Y a v u z ' l a vuruşmak üzre h a r e k e t e geçmişti ( 9 3 ) . Önceleri o n u n K a r a m a n B e y l e r b e y i K e m dem P a s a ' n m üzerine yürüyeceği d u y u l d u ise de sonra dan Tosya'da b u l u n a n Bıyıklı M e h m e d A ğ a ' y a karşı yöneldiği görüldü (94) Yanında 1500 kişilik b i r k u v v e t vardı. B u n l a r l a Bıyıklı M e h m e d iö-8'mn A h m e d Cavus idaresindeki, k u v v e t l e r i n i Hüseyinâbâd'da y e n d i k t e n sonra Osmancık'a gelmiş, f a k a t Ikale'yi alamayarak, oradan. T o s y a üze r i n e yürümüştü Yanında y e t e r sayıda, k u v v e t bulunmadığı için. T o s y a yı terkederek A n k a r a ' y a çekilmek z o r u n d a k a l a n Bıyıklı M e h m e d A ğ a , b u d u r u m karşısında Padişah'tan yardımcı k u v v e t l e r i s t e d i ( 9 5 ) . İşte b u başa rılar b i r t a r a f t a n şehzâde A h m e d ' i n güvenini artırmış, b i r t a r a f t a n da k u v v e t l e r i n i n çoğalmasına sebep olmuştu. B u n d a n dolayı o, A n k a r a yı ı geçirdikten sonra 20-30 b i n kişilik b i r k u v v e t i n başında Seyyıd Gazi - Eskişehir y o l u ile İnönü'ne geldi v e b u d u r u m u i l e başarı sağlıyacae
e
klrındaşımm hakikat-Pahvâli sizTrüTûm olub ve evvelden benim size itimad-i tammım olduğu sebebden sizi gereği gibi riâyet eylemek tamam maksudumdur. A.lâ ve k a t a size incinmem yoktur. Eğer şöyle k i bir garez ehh tamesne benden muhalif kelâm nakl itdi ise inanmayasız k i v'AUahi-el-azîm benim size incinmem yoktur sizden hoşnudum. Hâk sübhânehu ve teâlâ inayetinde muradım hasJ ol dukta yayabaşlarma ağır çatma virüb umrelerini 25 er akçe eyleyem ve to ın\m ittüğüm ağır çatma olub hazinedarlık aldırmayanı. Ve sizden boıuge dkmaya muhâl o anları sipahi ve silâhdâr bölüğüne çtkarub, sipahi bölüğüne çıkanlara 2 . şer a £ e ve silâhdâr bölüğüne çıkanlara 18 er akçe ulufe idem. Ve tımara çıkanlara 15 er bin akçelik timar virem ve bölüğe ve timara çıkmayanların ulufelerim 10 ar akçe idem ve evvel defa 3 er bin akçe idüb sonra merhum babam m a m ıtdugunden aahi ziyade in'âm idem ve sekban ve zağarcıya şimdiye değin tolayı kemha vrrulurmiş ben münakkaş virem ve merhum babam zamanında vırılen çuhadan i y i çuka v i 4 n Ve cayır taleb ider imişsiz, virilmez imiş. Murad idindıgınız yerden ç a r v i rem. Fi'l-cümle karındaşım gibi benden hilâf-i vâde sâdır olmaya ve her hususta merhum Hudâvendigâr zamanından ziyade riâyet billahi'l-kaviyyil-kadîm k i bu ahd ü peymâne muhalefet ıtmıyem. VAllahu ala ma ekulü vekil feleyse lil-hulf-illâhi sebil. Ve siz dahi bu ahid-nâme-ı şerifin cevabın itimad ittiğiniz ademle gönderdikten sonra dâima ahvalinizin s u r e t a ıl am ıdub a n b a l z ı eksik itmiyesiz. în-şâ'-Allah ül-azîz şöyle val, sene seman aşere ve tis'a mie. Bi-mekam-i Amasya". Bak, Zanf Ongun Tanh Vesikaları, Cilt 2, sayı 9, s. 166. Bu vesikanın Başvekâlet arşıvmdekı numaras! 3062. E. dir. 0
Mr mektup yazdı. Semn'kardeşinin öldürüldüğünü â ^ u f r T C e bu mektubu okuduğu" irinT -l T - Korkud'un mağarasmı haber veren lerin de öldürülmesini emretmişti. Bak. Hammer, 4. s. 106. Kemal Paşa-Zâde h u oıay ıçm aşağıdaki tarihi düşürmüştü. K
S
TO
3
m
a
t
S
m
t u t u I m a s l n l
"Kani Korkud Han şevket ile Misli bulunmaz idi • dünyâde Hâsılın yıktı nar-ı hasret ile Harmen-i ömrini virüp bâde Dedi hâtif vefatına tarih Meskenin ola arş-i â'lâda" Kemal Paşa-Zâde, defter 9, vrk. 31 b. (89) S. Tansel, s. 286. (90) Bak, s. 11. (91) Âlî, vrk. 232 b. Vakayi-i Sultan Bâyezid ve Selim Han, s. 70. (92) Şehzâde Ahmed'in yayalara gönderdiği mektub şudur: "Mefahir ül-emsâl vel-akran yaya yoldaşlar zide kadrühûm, Tevkî-i hümâyûn vâsıl ohcak maz lum ola kı bundan evvel li - maslahatın serhadd-i memlekete varmak vecih gormuş ,dun. El-hâletü hâzihi mütevekkilen ala'Allâhi teâlâ avdet idüb mahrû=e-, Amasya dan gelüb ol canibe teveccüh itdüm. imdi el-hamdü li-llâhi ve'l-minne-
yl
^^TÎV™
S
(93) Ç. Uluçay, s. 193. (94) Ç. Uluçay, s. 193. (95) Ç. Uluçay, 195. sayfadaki 6532 numaralı vesika. 2
YAVUZ
18
ğını k a b u l ederek k e m e n B u r s a üzerine yürüdü. F a k a t casusları vasıtasıyle A h m e d ' i n 'bütün h a r e k e t l e r i n d e n h a b e r d a r o l a n Yavuz, b u serî' i l e r leyişi d u r d u r m a çarelerine başvurmuş v e i l k t e d b i r olarak Bıyıklı M e h med A ğ a i l e A n a d o l u Beylerfoeyisi M u s t a f a Paşa'yı b i r kısım k u v v e t l e r l e onlara karşı göndermişti ( 9 6 ) . Şu anda d u r u m h e r h a l d e çok k r i t i k t i . Çün kü Y a v u z 1513 nisanında oğlu Süleyman'a B u r s a ' d a n gönderdiği b i r m e k t u p t a , işin çek önemli olduğunu, acele İstanbul civarına gelmesini ve o r a da i k i n c i b i r e m r e i n t i z a r e t m e s i n i b i l d i r d i k t e n s o n r a k e n d i s i n i n de 4 n i sanda Bursa'yı terlkederek A h m e d ' i n üzerine yürümüş olduğunu i f a d e ediyordu (97). Yenişehir savaşı Şe'nızMe A h m e d E r m e n i derbendine geldiği sıraiarve şehzade- Ah- fa Y a v u z İnegöl taraflarında i d i . A n c a k şu anda A h m e d med ın oldurul- . . . . me«. ^ A ™! ' olmuştu. Çünkü kendi, t a rafına geçeceği dalha önce bildirilmiş olan k u v v e t l e r d e n henüz b i r esler y o k t u . A c a b a A h m e d ' e v a k t i y l e gönderilmiş o l a n m e k t u p l a r baştan aşağı u y d u r m a mı i d i ? Y o k s a Y a v u z ' u n yananda toplanmış o l a n k u v v e t l e r d e n A h m e d ' tarafına g e ç m e k isteyenler fırsat mı bulamamışlar dı ? B u n u k e s i n olarak b i l e m i y o r u z . Gerçek o l a n şudur k i , Y a v u z ' u n k a r şısında -çok zayıf d u r u m d a kaldığım a n l a y a n şehzade A h m e d , Eskişehir'e doğru çekilmek z a r u r e t i n i d u y d u . F a k a t Y a v u z u n k u v v e t l e r i o n u n peşini bırakmamış v e k e n d i s i n i yakından izlemeye başlamışlardı. B u n u n üzerine o, yön değiştirerek İznik tarafına kaçmak i s t e d i i s e d e sonunda Yenişehir Ovasında savaşı k a b u l e t m e k m e c b u r i y e t i n d e kaldı ( 9 8 ) . 15 n i s a n 1513'te (27 m u h a r r e m 919 d a ) başlayan (99) b u savaşın i l k anları şehzade A h med için ümit v e r i c i i d i . Çünkü o n u n k u v v e t l e r i A n a d o l u a s k e r i n i d a ğ ı t mış ve hattâ onları t a k i b e koyulmuşlardı. F a k a t b u d u r u m u düzeltmek üzere yardıma gönderilen v e Dulkalkinoğlu i l e Kırımı hanının oğlu Saadet G e r e y ' i n komutasında b u l u n a n S e l i m k u v v e t l e r i m i n , şehzade A h m e d k u v v e t l e r i n i y a n t a r a f t a n kuşatmaları A h m e d ' i n felâketini t a c i l eyledi, ( 1 0 0 ) . Büyük b i r h e z i m e t başlamıştı. Şehzade A h m e d d e a s k e r l e r i y l e b e r a b e r İ Ç 1 1 1
l d e
YAVUZ
S U L T A N SELİM
1 1
nialsı11
(96) Hammer, 14 nisan 1513 de Uludağ civarında şehzade Ahmed kuvvetlerinin galibiyeti ile sona eren bir savaştan bahsetmektedir. Bak, Haımmer, 4, s. 107. (97) Ç. Uluçay, 197. sayfadaki 6185 numaralı vesika. Şükrî, Padişah'm Bıyıklı Mehmed Ağa ile Anadolu Beylerbeyisini şehzade Ahmed'e gönderdiğini, bunların şehzade Ahmed'e tabiiyetlerini arzettiğini, onu Selim üzerine yürümeye ikna ettik lerini ve bu suretle kendisini tuzağa düşürdüklerini yazmaktadır. Bak, Şükrî v r k 10 b. (98) Âlî, vrk. 233 a. (99) Ç. Uluçay, s. 197. (100) Âlî, vrk. 233 a. Sa'düddin, 2, s. 236.
S U L T A N SELİM
19
kaçıyordu. F a k a t b u esnada atı yıkıldığı için Dukakinoğlu tarafından y a kalandı v e Kapıcı S i n a n A ğ a tarafından boğulark öldürüldü ( 1 0 1 ) . Ş e h z â d e AhU z u n süre Pâdişahhk arkasında koşan ve büyük met'in oğullan fofc kütle tarafından desteklenen A h m e d ' i n b u s u torunları.. öldürülmesinden s o n r a oğullarının d a o r t a d a n kalr dırıknası Y a v u z için lüzumlu görülüyordu. -Bu sebepten dolayı A m a s y a ' d a A h m e d ' e vekâlet eden şehzâde Osman üzerine h e m e n k u v v e t l e r sevkol u n d u . Sinop b e y i A h m e d i l e İskilip çeribaşısı M e h m e d Ağanın i d a r e s i n d e k i b u k u v v e t l e r l e Osman arasımda şiddetli savaşlar oldu ise de sonunda şehzâde Osman Amasya'yı bırakarak kaçmak m e c b u r i y e t i n d e kalmış f a k a t çeribaşı M e h m e d A ğ a tarafından yakalanmıştı (102).. B u şehzade 14 mayıs 1513 t e şehzâde A h m e d ' i n t o r u n u , y a n i şehzade M u r a d ' m oğlu M u s t a f a i l e b i r l i k t e boğuldu ( 1 0 3 ) . Şehzâde Osman'ın cenazesi İstanbul'a, Mustafa'nınlki de B u r s a ' y a gönderildi ( 1 0 4 ) . v e
r e t l g
' Hakkında hâlâ k e s i n b i r hüküm verilememiş o l a n v e f a k a t Türk t a r i h i n i n kaydettiği büyük insanlandan sayılan Y a v u z , d a h a f a z l a B u r s a ' d a k a l m a y a r a k Gelibolu üzerinden E d i r n e ' y e gitmiş v e orada, birçok h e d i y yelerle b i r l i k t e beklemekte o l a n yabancı d e v l e t l e r elçilerini k a b u l etmişti (105).
(101) Şehzâde Ahmed, kendisinin Yavuz'la görüştürülmesini istedi ise de bu isteği kabul edilmedi. Bak, Hammer, 4, s. 108. Ç. Uluçay, s. 197. Ahmed, Selim'in huzuruna götürüldü, sonra boğuldu. Bak, Âlî, vrk. 233 a. Sa'düddin, 2, 237. Ahmed öldürülmeden evvel "parmağından - kıymeti Rumeli'nin bir senelik vergisine mua dil olduğu rivayet edilen - bir yüzüğü çıkarıp değersizliğine bakmayarak bir yadigâr olmak üzere kabulü ricasiyle padişaha" verilmesini Sinan Ağa'dan istemişti. Bak, Hammer, 4, s. 108. (102) Ç. Uluçay, s. 198. (103) Topkapı Sarayı Arşivi, 6193 (10). (104) Şehzâde Osman, İstanbul'da ikinci Sultan Bâyezit camii avlusuna, Mus tafa da Bursa'da "Çelebi Mehmed'in oğlu Kasım türbesine gömüldüler. Bak, Ç. Ulu çay, s. 199. Ahmed'in oğlu Murad'm, Mehmed Çelebi adında başka bir oğlu daha ol duğu ve onun da öldürüldüğü anlaşılıyor. Bak, Ç. Uluçay, s. 199. Şehzâde Ahmed'in diğer oğullarına gelince bunlardan Murad İran'a sığınmış ve sonradan bazı olaylara sebep olmuştur. Bak, s. 32. İkincisi olan Süleyman 1513'te Kahire'ye gitti ve Sultan Gavrî tarafından çok ikram gördü. Biraz sonra başka bir oğlu yani şehzâde Alâüddin de Mısır'a gelmiş, o da i y i karşılanmıştı. Fakat Süleyman, gelişinden üç buçuk ay, Alâüddin de 4 ay sonra Tâûn'dan ölmüşlerdi. Kansu Gavrî her ikisinin cenâze töreninde bulunmuştur. Bak, İ. H . Uzunçarşılı, Memlûk Sultanlarının yanma iltica etmiş olan Osmanlı hanedanına mensup şehzadeler, Belleten, Cilt 17, sayı 68, s. 531-532. Şehzâde Ahmed'in diğer bir oğlu şehzâde Kâsım daha sonra Mısır'a sı ğınmıştır. Bundan ilerde bahsedilecektir.
YAVUZ
ÎKÎNCÎ B Ö L Ü M I Y A V U Z ' U N DOĞU
SİYASETİ
Y a v u z ' u n t a h t a geçtiği sıralarda Osmanlı Imparatoriuğundaki h u z u r s u z l u k ve A n a d o l u kızılbaşları Babasının son s a l t a n a t yıllarını ve m e m l e k e t i n düştüğü pe rişan d u r u m u b i r süre, v a l i bulunduğu Trabzon şehrinden endi şe ile t a k i p eden Yavuz, s o n u n d a babasını t a h t t a n i n d i r e r e k ve kendisine r a k i p olabilecekleri hiç m e r h a m e t göstermeden o r t a d a n kaldı r a r a k i m p a r a t o r l u k işlerini ele almıştı. B u şekildeki h a r e k e t , i m p a r a t o r l u k içinde sadece t e k b i r meselenin halledilişi y a n i Osmanlı tahtının r a kipsiz surette elde edilişi i d i . H a l b u k i babasının ona bıraktığı b u geniş i m p a r a t o r l u k t a , acele halledilmesi lâzımgelen sayısız meseleler vardı. Bunların h e r b i r i n i ele a l a r a k sebeplerini araştırmak, çarelerini b u l m a k ve b u n a göre m e m l e k e t i n sosyal bünyesinde b i r a z ferahlık y a r a t m a k ise, gerçekten güç b i r iş idi.. Çünkü, İkinci Bâyezid d e v r i sona e r e r k e n gevşemiş olan idareden türlü şelkileıide f a y d a l a n m a k istiyenler, k e n d i e m e l l e r i n i , çıkarlarım v e i d e o l o j i l e r i n i gerçekleştirmek üzre h e r t a r a f t a harekete geçmişler ve h e r çeşit halkın h u z u r ve sükûnunu bozmuşlardı. B u hâle sebep olanlar arasında, v e z i r d e n t u t u n u z d e v l e t i n en k ü çük görevlisine .kadar olanlar d a vardı. ıBu a r a d a en çok güvenilmesi i c a beden kadılar, müftüler, müderrisler, b i l g i n l e r , zâhidfer, müridler, s e y y i d olmayıp da s e y y i d l i k t a s l a y a n sahtekârlar d a ön s a f t a g e l i y o r d u . Halkın bilhassa b u n l a r d a n canı ç o k yanmıştı. Yapılan zulüm ve işkenceden k e n d i l e r i n i k i m i n kurtaracağını k e s t i r e m e y e n i m p a r a t o r l u k halkından b i r kısmı, b e l k i b u n d a n dolayı, b i r şehzadeye b i r kısmı d a diğerine h i z m e t e t t i l e r . Ayrıca b i r temi d a m e m l e k e t i başka b i r i d a r e altında k u r m a y o l u n da g a y r e t l e r harcadılar. P o l i t i k h a l l e r b i r t a r a f a bırakıldığı v e b u h u s u s l a i l g i l i olanlar i s t i s n a edildiği t a k d i r d e i h t i m a l , halkın bütününün maksadı, Çeşidi m e s e l e l e r zulümden k u r t u l m a k ve m e s ' u t b i r h a y a t a kavuşmaktı, uzermde çok O n u n için b i r kurtarıcı arıyorlardı. A l i b i n Abdülfcerim önem t ır j j g j ^ g (^) ^ u ji Ttarıcıyı Y a v u z ' u n şahsında bulmuş v e ÎU
rapor.
3
J1
ona verdiği geniş b i r raporla, m e m l e k e t i n d e r t l e r i n d e n b i r kısmına p a r m a k basmıştır. A l i b i n Abdüllkerim H a l i f e ' m i n arızasında şu n o k t a l a r üzerinde durulmaktadır:
S U L T A N SELİM
21
a) A l i b i n Abdülkerim H a l i f e ' y e göre kadılar fulkarânın hakkını ye m e k t e , " i s k a t - i salât" ve h a t t â rüşvet a l m a k t a , ölen b i r k i m s e n i n s e r v e t i b u n l a r , nâibler, yalancı tanıklar ve "ımıüteseyyMler" arasında yağmalan maktadır. B u sebeplerden dolayı, t o p l u m d a denge bozulmuş, b i r t a r a f t a n y o k l u k içinde kıvranan b i r h a l k kütlesi, ö t e t a r a f t a n çok _ m ü r e f f e h b i r zümre m e y d a n a çıkmıştı. A H b i n Abdülkerim H a l i f e b u h a l i ' ' b i r i t o k l u k t a n öle, b i r i y o k l u k t a n öle" d e y i m i y l e özetlemektedir ( 2 ) . Gerçi O s m a n lılarda rüşvet alma. işinin k e s i n o l a r a k h a n g i t a r i h t e başladığı b e l l i değil d i r . F a k a t b u d e v i r galiba en b o l a t a d ı ğ ı v e y i n e d e v l e t i n en b ü y ü k m a kamlarını işgal edenlerin v e b i r i n c i sınıf b i l g i n l e r i n b i l e rüşvet şüphesi altında bulunduğu b i r devredir. Çünkü i k i n c i b i r v e s i k a A l i b i n A b d ü l k e r i m B a l i f e ' y i t e ' y i d eder m a h i y e t t e d i r v e d a h a d a enteresandır. B u v e s i k a y a göre rüşvet a l m a k l a i t h a m o l u n a n zat İstanbul kadılığı ve kadıaskerl i k ide yapmış o l a n ünlü b i l g i n l e r d e n Mevlanâ Sarugürz'dür. Olay şu s u r e t le cereyan etmiştir: S e m e n d i r e v a l i s i Bâlî B e y i n zulmünden usanmış o l a n halk n i h a y e t b u adamın kötü h a r e k e t l e r i n i Y a v u z Selim'e duyurabilmiçferdi. Meseleyi önemle ele almış olan Y a v u z , o z a m a n İstanbul kadısı o l a n S a r u gürz'ü d a v e t ederek "senin i s t i k a m e t i n e i'tikadım vardır". G i t Bâlî b e y i n v e şikâyetçilerin d u r u m u n u incele, a n c a k k i m s e n i n tarafını t u t m a ve " b i r akçe ve b i r habbe alayım d e m e " d i y e t e m b i h t e bulunmuş, f a k a t b u n u n l a d a y e t i n m e y e r e k b i r şey allmayacağına K u r a n - i k e r i m üzerine y e m i n e t demiş ve böyle yaptırmıştı. Sarugürz ödevine b u s u r e t l e başlamış ise de Bâlî B e y ' i n t e k l i f ettiği 50 000 akçe karşısında yumuşamıştı. A n c a k Padişaha söz verdiği için b u n u alamayacağım' söylemişse de sonumda b u i k i z a t aralarında b i r anlaşmaya varmışlardı. B u n a g ö r e Sarugürz t a h k i k a t işini b i t i r d i k t e n sonra parayı alacaktı. İ ş t e şikâyetçiler b u şartlar a l tında d i n l e n d i v e t a b i i haksız çıkarıldı. G e r i dönen Sarugürz Padişjah'a b u
(1) A l i bin Abdülkerim Halife'nin kimliğini tesbit edemedim. Fakat onun çok bilgili bir kimse olduğu, Padişah'a her şeyi açık söyliyebilecek kadar metin bir ka raktere sahip bulunduğu, kötü olduğuna kanaat ettiği şeylerin iyiye doğru yönel tilmesi hususlarını Padişah'a tavsiye edebilecek kadar cesur olduğu ve Padişahla görüşmeyi umduğu dikkate alınırsa huzura kabul edilebilecek kıratta bir kimse olduğu anlaşılmaktadır. Sunduğu arızada o, yurdun türlü dertlerine parmak bas mış ve bu arada Kızılbaşlık meselesini de bahis konusu etmiştir. İlk bakışta çok mutaassıp bir zat olarak görünen A h Bin Abdülkerim Halife'nin raporu Topkapı Sarayı arşivinde 3192 numarada kayıtlıdır. Olayların anlatılış şekline göre bu arîza Yavuz'a, hükümdar oluşundan az sonra sunulmuştur. (2) Topkapı Sarayı Arşivi, 3192 (11).
22
YAVUZ
S U L T A N SELİM
y o l d a b i l g i v e r d i k t e n s o n r a ödevimin sona erdiğini k a b u l etmiş ve b u n d a n sonra Bâlî B e y ' i n t e k l i f ettiği 50 000 akçeyi almıştı ( 3 ) . V e r i l e n b u b i l g i n i n doğru olup olmadığı kestirilemez. F a k a t b i r a n -şu düşünülebilir k i İ s t a n b u l kadısı Sanugürz d a h i rüşvet şüphesi a l t o d a d ı r . Eğer böyle b i r h a l olmadı ise o t a k d i r d e de şöyle b i r mütalea yürütmek y e r s i z o l m a z : C e m i y e t o k a d a r bozulmuştur k i e n üstün vasıftaki insanları d a h i k i r l e t m e k t e n çekinmemektedir. Gene A l i B i n Abdülkerim H a l i f e ' y e göre kadılar, nâibler, subaşılar k a m i l e n b i r e r cinsî sapıktırlar. Kadıların b u h a l i n i " l û t î " k e l i m e s i i l e , a y rıca " v e kadılar d a h i hep azmıştır" cümlesi i l e i f a d e eden b u z a t " a z g u n ve b o z g u n âlimler, kadılar ve müderrisler ve müftiler" den ( 4 ) , s e y y i d olmayıp da s e y y i d l i k t a s l a y a n l a r d a n acı acı şikâyet etmekte ve şikâyetini "nıutesseyyidler elinden, mutaassıp şeyhler ve zahidler ve sûfîler ve m ü rıdler elinden a h , a h , a h k i m h e r g i z i h l a s tevekkülleri y o k t u r " d e m e k s u r e t i y l e (5) d i l e g e t i r m e k t e d i r . Görülüyor k i halkı doğru yala sevketmekle görevli olanların bütünü " a z g u n ve b o z g u n " b i r haldedirler. H a l b u k i m e m l e k e t i n köşe bucağında gerçek b i l g i n l e r ve kadılar b u l u n m a k t a v e f a k a t b u n l a r sefalet içinde yaşamaktadırlar. A l i B i n Abdülkerim H a l i f e ' y e g ö r e S u l t a n I I . B a y e z i d ' i n b i l g i n l e r e ve d i n adamlarına b i r takım ihsanları o l muştur. F a k a t b u i h s a n l a r d a h a z i y a d e İstanbul ve E d i r n e ' d e k i l e r i l e "müteseyyid ve müteşeyyih'a münhasır" kalmıştır, müstahak o l a n l a r bunıardan faydalanamamışlardır. S u l t a n , I I . B a y e z i d ' i n b u isabetsiz h a r e k e t i n i t e n k i t ederken A l i B i n Abdülkerim H a l i f e , s a n k i o yalnız İstanbul ile E d i r n e ' n i n Padişahı i d i , m e m l e k e t i n öteki kısımlarının "ulemâsı, s u l e hâsı ve fukarası ve gurabâsı kendünün değildi", b u n l a r l a meşgul olmadığı için gerçek mü'minler köşe b u c a k t a k e n d i b a l e r i n e terkedilmişlerdi de m e k t e ve Padişah i l e v e z i r l e r i n sosyal işlerle hiçbir z a m a n ilgilenmediğini, arasıra yapılan işlerin sadece p a r a y a ve maddeye i n h i s a r ettiğini, h a l b u k i Padişahlığın yalınız, m a l v e mıüllk işiyle i l g i l e n m e k demek olmadığını söyledikten s o n r a Bâyezid d e v r i erkânımın şimdiye k a d a r h e p b u y o l d a yürüdüklerini, onun için b u n l a r l a b i r iş görmenin mümkün oMadığıma ve h e p s i n i n değiştirilerek y e r l e r i n e i y i v e z i r l e r ve kadıaskerler t a y i n , e d i l mesi lâzım geldiğini i l e r i sürmekte i d i ( 6 ) . B i r t a r a f t a n da, öteden b e r i (3) Topkapı Sarayı Arşivi, 6304. (12). (4) A l i Bin Abdülkerim Halife bunlar hakkında "okuduğun tutmaz ve Kur'am işitmez (?) alimler elinden ve kadılar elinden ve fetvasını tutmaz müf tiler elinden ve takvasını tutmaz şeyhler ve sûfiler elinden..." demektedir. Bak, Topkapı Saray* Arşivi, 3192. (11). ' (5) Topkapı Sarayı Arşivi, 3192. (11). (6) Topkapı Sarayı Arşivi, 3192. (11).
YAVUZ
SULTAN
SELİM
23
övünülen adalet müessesesi b u t a r i h l e r d e artık t a m a m i y l e ters işlemekte ve şikâyetçilerin ıhakiı i s t e k l e r i rüşvet yüzünden y e r i n e g e t i r i l m e m e k t e d i r . ' b ) A l i B i n Abdülkerim H a l i f e , halkın türlü şekillerde soyulduğu bu devirden enteresan bazı örnekler v e r m e k t e ve bilhassa benmâk r e s m i de n i l e n b i r v e r g i d e n (7) halkın bıkmış usanmış olduğunu b e l i r t m e k t e d i r . Çünkü t i m a r sahibine ödenmesi lâzım gelen ve y u r d u n türlü bölgelerinde türlü şekillerde u y g u l a n a n b u v e r g i n i n toplamlısında büyük yolsuzluklar o l m a k t a ve b u s u r e t l e de i l g i l i l e r d e n alınan v e r g i çok ağırlaşmaktadır. A l i B i n Abdülkerim H a l i f e b u h u s u s u "bennâk derler ve karı Çaldıran s e f e r i n i ta'kîb eden günlerde Memlûk'rahisar sancağ! § v u r a r a k , Osmanlılara karşı i t t i f a k etmek i s t e d i beyine ve kadı- ise de, Osmanlı'ların yeniden İran üzerine h a r e k e t edelarma yazdan çeklerini duyan Memlûk'ler, b u n a yanaşmamışlardı ( 4 4 4 ) . hukum. F a k a t olaylar, Memlûkların duyduğu ve düşündüğü g i b i cereyân etmedi, t e r s i n e olarak Osmanlılar onların t o p r a k larını istilâ e t t i l e r . B u süre içinde ise Şâh i s m a i l , g e r e k l i f a a l i y y e t i göster medi. I r a n için b u l u n m a z b i r fırsat g i b i görünen b u d u r u m d a n onun ne den faydalanmadığı ve niçin Osmanlıları a r k a d a n v u r m a k üzre harekete geçmediği îzâhı k o l a y olmayan b i r h a l d i r . a n l
1 I
r d a
I s m a i l
l a r a
YAVUZ
SELİM
D a
Y a v u z S u l t a n ' Selim'in, Mısır'ı işgal edip geriye döndüğü sıralarda, yeniden b i r I r a n seferi düşündüğü anlaşılmaktadır. Çünkü, 1517 N i s a nında, K a r a h i s a r Sancağı B e y i ile Kadısına ve diğer kadılara gönderdiği b i r hükümde (445), T u m a n b a y ' l a (446) altı defa çarpışıldığını, sonunda y a k a l a n a r a k huzûruna getirildiğini, bütün Mısır kıt'a'smın Çerkeslerden temizlenmiş olduğunu ve M a l a t y a , A n t e p , Haleb, Şam, T r a b l u s , D i m y a t , îskenderiyye, Reşid, Saîd vilâyeti, Kudüs, H a l i l ür r a h m a n , Remle, Gazze'nin y a n i A k d e n i z d e n N i l ' e kadar olan y e r l e r l e Y e n b u ' , Cidde, Medîne, Mekke, Y e m e n , Z e n g i b a r ve Bağdad'a ( ? ) k a d a r olan y e r l e r i n (447) f e t hedilmiş bulunduğunu söyledikten sonra " i m d i büyürdüm k i hükm-i şeri f i m vusûl bulduğu g i b i h e m a n cidd ü cehd idüb ve kanûn-ı m u k a r r e r üzre (442) Sa'düddin, 2, s. 322. (443) Bu bölge 19 sarıcak'a ayrıldı. Bunlardan on biri Türk idarecilerine ve sekizi de yerli beylere tevcih edildi. Ayrıca bu sekiz sancak'm beşinde, hâkimiyyetin babadan oğula intikali de kabul olundu. Bak, Hammer, 4, s. 177. (444) İ. H. Uzunçarşıh, 2, s. 267. (445) Bu hüküm Mısır topraklarında yazılmış fakat nereden yazıldığı anla şılamamıştır. 446) Tumanbay Memlûkların son hükümdarıdır. (447) Bu yerlerin hepsinin zaptedilmediği bir gerçek olduğuna göre neden böyle yazıldığı anlaşılamadı.
SULTAN
SELİM
91
k e n d i n ceng âleti ile ve cebelûlarmla bil-cümle müretteb ve mükemmel ve düşmen yarağıyle silâh ve teçhizatıyle ve s i p a h i tâyifesinden k a f a n san cağında b i r kimesne k o m a y u b yalımca bile olub dahî aslâ te'hîr ve terâhî eylemeyüb elbette, elbette ta'cîl ale-t-ta'eîl yürüyüb H a m a ' d a v e y a H a lep'de gelüb asâkir-i hümâyunumla cenâb-ı celâlet - meâbımı istikbâl e y l i yesiz" d i y o r d u ( 4 4 8 ) . Çünkü Şâh i s m a i l , daha önce yapmadıklarını şimdi yapacakmış g i b i harekete geçmiş b u l u n u y o r d u . Casusların ve sınır k o m u tanlarının v e r d i k l e r i b i l g i l e r e g ö r e Nahçıvân'da kışlamakta olan Şâh i s m a i l , A m a s y a ' y a doğru harekete geçmek f i k r i n d e i d i ( 4 4 9 ) . F a k a t b i r a z sonra, İra dişah'ın Şam'a geldiğini duyduğu için, Isfahân'a' çekileceği şây i ' oldu. B u h a b e r i n almışından onbeş gün sonra ise, Diyarbakır B e y l e r beyi, I r a n k u v v e t l e r i n i n b i r t a r a f t a n M u s u l üzerinden M a r d i n ' e , öte t a r a f t a n Bayfourd'a yürümek f i k r i n d e olduklarını b i l d i r d i , işte b u karışık h a b e r l e r i n sonundadır k i Pâdişâh, yeniden Şebsuvaroğluna ve R u m e l i B e y lerbeyine savaşa hazır olmalarını emretmişti ( 4 5 0 ) . F a k a t Şehsuvaroğlundan gelen haberler, doğuda h e r h a n g i b i r f a a l i y e t i n bulunmadığına d a i r d i . B u n u n l a beraber, Memlûk d e v l e t i n i yıkmakla sağ kanadını güven altına almış olan Selim'den çok çekindiği anlaşılan Şâh i s m a i l ' i n telâş içinde bulunduğu, ve h a r h a n g i b i r k a r a r a varamadığı anlaşılıyordu, işte bu kararsızlık içinde Şâh, Y a v u z S u l t a n Selim i l e barışmaya b i r defa daha teşebbüs e t t i ve elçisini Şam'a gönderdi. Değerli hediyeler getirmiş olan b u elçi (451) aynı zamanda Pâdişah'a, Şâh i s m a i l ' i n b i r m e k t u b u n u sundu. Çok saygılı b i r dille yazılmış olan b u m e k t u p t a o, b i r anlaşmaya g i d i l m e s i n i i s t i y o r d u (452). F a k a t Y a v u z , Şâh i s m a i l ' i n s a m i m i y e t i n e aıslâ güvenemiyor ve zaten onun h a n g i maksada h i z m e t ettiğini b i l i y o r d u . Elçi n i n tavırlarından ve sözlerinden de şüphelenilmişti (453). Çünkü i r a n ' d a
(448) Mecmuatü'l-münşeat, 3879, vrk. 105 a. (449) Feridun Bey, 1, s. 493. (450) Aynı eser, s. 494. (451) Sa'düddin, 2, s. 382. (452) Bu mektupta şöyle denilmekteydi: «Sen birçok belde ve teb'aya malik oldun. Bilhassa Mısır'ı almakla Hâdim-i Haremeyn-i Şerîfeyn ünvanmı aldın. Simdi sen arzm İskender'isin, aramızda geçen geçmiştir; bir daha avdet etmez; sen memleketine git, ben de memleketime gideyim; aramızda, müslümanlarm kanlarını dökmeyelim, arzun ve maksadn neyse onu ben yerine getiririm». Bak, İ. H. Uzunçarşıh, s. 282. Şah «mektubunda Hudâvendigâr'm ayağı basduği yerleri virüb Tebriz'i pay-talıt olmağın, giru ihsan olunmasın rica eylemiş». Bak, Feridun Bey, 1, s. 496. (453) Keşfi, vık. 115 a.
YAVUZ
92
SULTAN
YAVUZ
SELİM
b i r kaynaşmanın bulunduğu gelen haberlerden anlaşılıyordu. B u h a r e k e t te i h t i m a l k i , yenilmiş Memlûk sultanlığının i l e r i gelenlerinin de p a r m a ğı vardı. Çünkü Mısır'ın f e t h i n d e n sonra, Çerkeslerin ünlü komutanların dan b i r i s i olan Canberdi - Gazâlî (454) b i r süre Osmanlılara tabî' o l m a mıştı. B e l k i b u devrede, hattâ tabî' o l d u k t a n sonra bile (455) Osmanlılar aleyhine olmak üzre İranlılar ile münasebette i d i . Çünkü Mısır'ın f e t h i n den sonra onun b i r adamı Kâşân'da Şâh'ı z i y a r e t ederek Canberdî - Gazâlî'nin tâbi'iyyetini t e k l i f etmiş ve sonra Bağdat'a dönerek orada beş a y k a d a r kalmıştı ( 4 5 6 ) . Şâh, işin sıhhat derecesini a n l a m a y a Bağdad H â k i m i Şâh A l i ' y i m e m u r ettiği için o, b u hususla ilgilenmiş ve neticede şu anlaşılmıştı k i Canberdî Gazâlî, Şâh'm bizzat gelmesini v e y a yardım gön dermesini i s t i y o r d u . Gönderilecek yardım ile bulunduğu vilâyeti f e t h e d e ceğini b i l d i r e n Canberdî Gazâlî, Mısır'da kendisiyle f i k i r birliği yapmış olanların bulunduğunu da açıklıyordu ( 4 5 7 ) . İşte Y a v u z , Canberdî G a z a l i n i n b u i h a n e t i n i b i l m e m e k l e beraber, İran'daki kıpırdamaları, Şâh'm A n a dolu halkı ile olan i l g i s i n i ve b u arada B o l u kadısı Mevlâna İsa'nın bile onunla münasebette bulunduğunu (458) d i k k a t e alıyor ve ona karşı g ü vensizlik içinde b u l u n u y o r d u . Bunları ve buna benzer olayları göz önünde b u l u n d u r a n ve esasen İran topraklarını istilâ ederek o r a l a r d a da hâkimiyyet kurmayı düşünen Selim, Şâh İsmail ile anlaşmaya yanaşmamış, i b r i şim yasağının devamını ( 4 5 9 ) , H a l e b ' d e k i A c e m ' l e r i n İstanbul'a sürülme sini, I r a n elçisinin hapsedilmesini emretmiş, ( 4 6 0 ) , ve "Diyâr-i şarka Pîrî Paşa'nm Şâh İsmail n i y e t i n e " h a r e k e t i kararlaştırmıştı ( 4 6 1 ) . Diyarbakır ^ t a A n c a k o r d u o k a d a r y o r g u n ve savaşa isteksiz i d i k i b u n m a o n e- j seferinin""ertesi yıla bırakılmasını i s t e d i k l e r i v a g
rumesı.
k i t Y a v u z , b u g i b i zamanlarda gösterdiği celâdeti g ö s termemiş, onların d i l e d i k l e r i n i kabule mecbur kalmış ( 4 6 2 ) , sadece V e z i r - i azâm P i r i Paşa'yı b i r kısım k u v v e t l e r l e Diyarbakır tarafına gönder mişti. B u n u yapanken Pâdişâh "baş ve buğluk"a t a y i n ettiği Pîrî Paşa'ya (454) Bak, s. (455) Yavuz Selim tarafından Şam valiliğine tâyin edilmiş olan bu zat, K a nuni Sultan Süleyman zamanında, isyan ettiği için, öldürülmüştür. (456) Topkapı Sarayı Arşivi, 5469 (19). (457) Aynı vesika. (458) Bolu Kadısı İsa bu sebepten dolayı Merzifoni'da yakalanarak idam edil miştir. Bak, Feridun Bey, 1, s. 497. (459) «İpek ticaretinde İran'a ilân edilen boykotaj». İ. H. Danişmend, 2, s. 48. (460) Feridun Bey, 1, s. 498. Sa'düddin, 2, s. 308. (461) Feridun Bey, 1, s. 497. (462) Sa'düddin, 2, s. 381.
SULTAN
SELİM
93
olağanüstü y e t k i l e r tanıyordu. 1518 t a r i h i n i taşıyan b i r Berâttan anlaşıl dığına göre (463) Diyarbakır ve K a r a m a n Beylerbeyleri, Ramazan oğlu Pîrî Bey, R u m e l i ve A n a d o l u ' n u n "ve Diyâr-i A r a b ' a müteallik" sancak B e y l e r i ile Kürdistan B e y l e r i onun e m r i n e v e r i l i y o r d u ( 4 6 4 ) . Y i n e b u Be râtta "ve bölük ağaları ve sekbanlarım başı ve subaşıları ve çeri basıları ve şâir s i p a h i l e r i m (sipâh) ve k a p u m halkı ve yeniçerilerim foil-cümle b i l e k o şulan asker-i nusret-peykerinı" denildiğine göre Pîrî Paşa'nm m a i y e t i n e bunların da verilmiş olduğu anlaşılmaktadır ( 4 6 5 ) . Paşa'nm her' dediğinin ve münâsip gördüğünün m u t l a k a yerine g e t i r i l m e s i lüzumunu b u Berâtta ifade eden Pâdişâh, m u h a l e f e t edenlerin, k e n d i emrine m u h a l e f e t etmiş g i b i t e l a k k i olunacaklarını, bunları suçlarına göre Paşa'nm cezalandıra bileceğini, hattâ öldürebileceğini de k a y d e d i y o r , ayrıca P i r i Paşa'nm, t e r f i ' için münasip gbrdüğü herşeyin k a b u l olunacağım açıklıyordu ( 4 6 6 ) . 1 9 mayıs 1518 de yola çıkan Paşa, 20 aralık 1518 de E d i r n e ' y e dön müştü. B u süre içinde o, Fırat n e h r i kenarında b u l u n a n  n e ve H i t k a sabalarım alarak Safevîlerin i d a r e s i altında b u l u n a n Bağdad'ı t e h d i t et meye başlamıştı. Pâdişah'ın yeni Anlaşılıyor k i Osmanlı - İran münasebetleri, Y a v u z bir savaş için devrinde, b i r an b i l e dostça cereyan etmemiştir. B u n u n yaptığı hazırlıkmrlü , ıbepı ri arasında bilhassa Sünnî ulemâsının büyük ,k n t rolü vardır. Onlar, Y a v u z ' u d u r m a d a n t a h r i k etmişler ve se
yöneltmeğe vik
teş-
edenler,
e
'
^
k e n d i zamanında İran'ın zapt olunabileceği üzerinde ıs r a r l a durmuşlardır ( 4 6 7 ) . Bunların da t e s i r i i l e 1519 ve
(463) İbrahim Bin Küdâverdi, vrk. 15 b. (464) Aynı eser, vrk. 15 b. (465) A y n eser, vrk. 15 b. «Külliyen Rumili ve Anadolu ve Karaman ve Rûm askerleriyle umûmen kapu halkı âmme-i yeniçeriler ile bölükler ahalisinin mec mu' askeri» Paşa ile gönderildi. Bak, Celâl-Zâde, vrk. 18 b. Pâdişâh, Pirî Paşa'yı "kapu kullarından birkaç bölük ile ve bir miktar yeniçeri ile ve Rumili ve Ana dolu ve Karaman ve Arabistan sipâhileri ile Fırat kenarına» gönderdi. Bak, Sa' düddin, 2, s. 380. Padişah birçok eyâlet askeri ile 2 000 yeniçeriyi Pirî Paşa ile gönderdi. Bak, İ. H. Uzunçarşılı, 2, s. 282. (466) İbrahim Bin Hüdâverdi, vrk. 15 b. (467) Hızır Bey oğlu Ahmed, Pâdişah'a bir arîza takdim etmiş ve burada « >J\^ h » sûresinin iki üç âyetini tefsir ederek bir sonuca varmıştı. O bu âyet lere dayanarak «hicretten sekizyüzde Fâris Rûm'a galib olub anun üzerine yüzyirm i yıl mürur ve ubûr idicek Rûm Fârise galebe ider» diyordu. Bak, Topkapı Sarayı Arşivi, 479 (20.) Kur'an-ı Kerîm'in X X X . sûresinin, E h l - i Kıble olan Bizanslıların en geç 10 yıl içinde müşrik olan İranlılara galebe edeceklerini bildiren bu ayetle r i n i n mânası şudur: şudur: «Rûm, yeryzünün en kötü bir yöresinde yenildi. Onlar, ötekilerin yenmesinden sonra yılların 3 - 9 unda yeneceklerdir. r
94
YAVUZ
SULTAN
SELİM
1520 yıllarında Osmanlı imparatorluğu içinde büyük har'b hazırlıklarına başlandığı ve bilhassa gemi y a p m a y a önem verildiği görülür. B i r s e f e r i n açılacağı muhakkaktır, f a k a t nereye olduğunu k e s t i r m e k güçtür. G e m i l e r i n yapıldığı d i k k a t e alınırsa b u n u n Rodos için olduğu söylenebilir. A n cak Pâdişah'm yeniden b i r I r a n s e f e r i için hazırlandığı da r i v a y e t e d i l m e k t e d i r . Her ne kadar Osmanlılar için artık b i r Safevî tehlikesi y o k g i b i görünüyorsa da Safevî d e v l e t i n i n yıkılmamış olusu, hattâ Şâh i s m a i l ' i n y u k a r d a da söylediğimiz g i b i h u d u t l a r üzerinde bazı f a a l i y e t l e r d e b u l u n u şu, Pâdişah'ı r a h a t bırakmamış olsa g e r e k t i r . F a k a t hazırlanan o r d u n u n h a r e k e t i ^işi "ümerâ ve vüzerâ ve eşrâf-i nâs ve ülemâ ve âmme-i sipâh ve zuamâ" arasında tartışma k o n u s u olmuş ( 4 6 8 ) , b u n l a r d a n b i r kısmı sefere g i t m e y i b i r kısmı g i t m e m e y i " k i m i t e ' h i r ve k i m i ta'cîli" u y g u n bulmuştu (469). Sonunda savaş ertesi yıla bırakıldı. C Anadolu'da lâi adh rS
*
CELÂLILER: Kızılbaşlarm sadece sınır dışında olanları ile değil, .
hu-
J r S -
zdbaşın'tipik"
a
t
y
ı
m
r
m
z
a
a
k
m
t
a
a
n
i d i
d
a
s
m
ı
r
]
Ç
i
n
d
e
bulunanları da Pâdişah'ı uğraş¬
- Çünkü Osmanlı sınırları içinde u z u n zaman-
isyanı,
dan b e r i , Safevîler adına, yapılan propogandalar, g e r e k l i t e s i r i m e y d a n a getirmiş ve sayıları azımsanmayacak k a dar olan b i r insan kütlesinin gönlünü Safevî devletine bağlamıştı B u g i b i l e r a y a k l a n m a k için fırsat k o l l a m a k t a i d i l e r . N i t e k i m b u n l a r , Y a v u z ' u n baba sına karşı isyanım en zayıf anlardan b i r i s i t e l a k k i e t t i l e r ve Şâh k u l u n u n idaresi altında harekete geçerek b i r anda büyük b i r t e h l i k e haline geldiler (470) . Güçlükle bastırılan b u a y a k l a n m a d a n sonra sükûnet avdet e t m e d i ve N u r A l i isyanı başladı. B u , Şahkulu isyanından daha az korkunç değildi (471) .Eğer Yavuz S u l t a n S e l i m ' i n aldığı kanlı t e d b i r l e r olmasaydı İhtimal k i bunların, o tarihlerde,, daha önemlilerine şahit olunacaktı. B u n l a r a karşı onun müsâmahasızca davranışı, b i r a n için a l e v i n etrafı sarmasına m a n i olabilmiş, f a k a t ateşin büsbütün söndürülmesine yetmemişti. B u i t i b a r l a şiilik, daha doğru b i r deyimle Safevîlik adına, zaman zaman, o r t a y a atıBundan önce de, bundan sonra da emir ve irâde Allah'ındır ve işte o gün, mü'minler Allahm yardımiyle ferah bulur. Allah, dilediğine yardım eder. O, Rahim olan Aziz'c^r. Âyet için bak, Kur'an, 21. cüz, Rûm sûresi, 1.-4. âyetler (468) Âlî, vrk. 259 a. (469) Aynı eser, vrk. 259 b. (470) S. Tansel, s. 248. (471) Aynı eser, s. 256.
YAVUZ
SULTAN
SELİM
95
l a n l a r oldu.Işte 1519 da Celâl adındaki Kızılbaşın çıkardığı isyân da b u n l a r dan b i r i s i i d i . Bozok'lu ve Kızılbaş i l e r i gelenlerinden olan Celâl, "kendüyi nıecnunluğa u r u b ve abdal k i s v e t i n e g i r ü b " (472) T u r h a l civarına g i t t i ve orada b i r mağaraya yerleşti ( 4 7 3 ) . B u r a d a o n u gizlice ziyarete başla y a n Kızılbaş'lar, "meczûb-i ilâhî d i r " diyerek adını e t r a f a d u y u r m a y a ve şöhretini arttırmaya başladılar ( 4 7 4 ) . O t a r i h l e r d e b u bölge halkının ço ğunun Kızılbaş veya Kızılbaşlığa mütemayil oluşları ( 4 7 5 ) , Celâl'in m u t laka ç o k işine yaramıştı. Öte t a r a f t a n o, derece derece k e n d i n i h a l k a p r e zante etmiş ve etrafını aldatmakta, büyük b i r mahâret göstermişti. Ger çekten önceleri o, " M e h d i b u g a r d a n âşikâr olsa g e r e k t i r ve ben i n t i z a r l a m e ' m û r u m " d i y e işe başlıyarak birçok insanı b u n a inandırdıktan ve b u suretle de y e t e r derecede kuvvetlendiğini h i s s e t t i k t e n sonra asıl çehre siyle meydana çıkmış ve k n d i s i n i kılıcın ksmiyeceğini i d d i a ederek "Halîf e - i zaman ve M e h d i - i devrân" ben i m demeye başlamıştı ( 4 7 6 ) . O günkü t o p l u m içinde b u g i b i sözlere candan inananlar pek çok bulunduğu için az zamanda Celâl'in y a n m a çok sayıda Kızılbaş toplandı ( 4 7 7 ) . "Âlemi m e n ser-be-ser alsam gerek. Cümle münkir g i t s e ben k a l s a m g e r e k " (478) d i y e kendisine büyük b i r pâye v e r e n b u zâtın etrafında toplanmış olanlardan b i r kısmının onun p o l i t i k b i r gaye uğrunda çalıştığını b i l m e m e l e r i m ü m kündür. V e z i r - i a'zam Pîrî Paşa'mn, Fırat kenarından ayrılarak Pâdişah'm y a n m a gidişini (479) fırsat s a y a n Celâl, Şâh - V e l i unvanı altında (480) ve b e l k i de Şâh i s m a i l ' d e n aldığı emir sonunda harekete geçti, i s y a n önce Bozok vilâyetinde başlamıştı ( 4 8 1 ) . " O l e t r a f t a b u l u n a n kurâ ve kasabâtın sükkânına teaddî ve tecâvüz" etmek s u r e t i y l e (482) başlayan b u h a r e (472) Vakay'i-i Sultan Bâyezid ve Selim Han, s. 118. (473) Sa'düddin, 2, s. 384. (474) A y m eser, s. 384. (475) Sa'düddin, 2, s. 384. Vakayi'-i Sultan Bâyezid ve Selim Han, s. 118. Müneccimbaşı, v r k . 103 a. (476) Keşfî, vrk. 118 a. Sa'dâddin, 2, s. 384. Vakayi'-i Sultan Bâyezid ve Selim Han, s. 119. Müneccimbaşı, vrk. 103 a. (477) Onun yanında yirmibinden ziyade silâhlı süvârî ve piyâde toplanmıştı. Bak, Sa'düddin, 2, s. 384. (478) Şükrî, vrk. 52 a. (479) Bak, s. 92. (480) Lütfî Paşa ve Keşfî, Celâl'e «Şah-Veli» demektedirler. Bak, Lütfî Pa şa, s. 283. Keşfî, vrk. 117 b. (481) Topkapı Sarayı Arşivi, 5293 (21). (482) Vakayi-i Sultan Bâyezid ve Selim Han, s. 119.
9'g
YAVUZ
S U L T A N SELİM
YAVUZ
k e t i n çek çabuk geliştiği anlaşılmaktadır. Çünkü Bozok'da, Şehsüvar oğ lu A l i B e y ' i n oğlu Üveys B e y ' i n evini bastığı v a k i t Celâl'in yanında 4000 kişilik b i r k u v v e t olduğu halde ( 4 8 3 ) , biraz sonra, y u k a r d a da söylendiği g i b i bunların hemen çoğaldığı ve Rûm Beylerbeğisi Şâdi Paşa k u v v e t l e r i n i isyanoiar, şâdi yenecek d u r u m a g e l d i k l e r i görüldü ( 4 8 4 ) . Gerçekten Şâdi yor!ar " ' isyanın çıktığı anlarda, çarpışmak için Zile'ye ' gittiği ve asker t o p l a m a k üzre e t r a f a ulaklar saldığı b i r sırada onların hücumuna uğramıştı. Yanındaki k u v v e t l e r , b u n l a r l a çarpı şacak sayıda olmamakla beraber, isyancılrın önünden kaçmayı u y g u n görmeyen Şâdi Paşa, onlarla savaşa g i r d i . F a k a t sabahtan akşama ve er tesi gün öğleye k a d a r süren b u savaşta paşa'mn k u v v e t l e r i dağılmış, k e n disi ağır surette yaralanmış, D e f t e r d a r , T o k a t Çerifoaşısı i l e kardeşleri, Dulkadırlılardan Zünnûn B e y ve askerlerden b i r çoğu şehîd düşmüştü ( 4 8 5 ) . Gerçi y a r a h olarak A m a s y a ' y a kaçabilen Şâdi Paşa, yeniden asker t o p l a yıp t e k r a r f a a l i y y e t e geçti. A n c a k , Şah-Veli'nin k u v v e t l e r i " b u diyârlarda J ^ i <jr j » (282) âyetine uymuş olmaktan i l e r i geliyor, diyordu (283).
tubunu
Y a v u z S u l t a n S e l i m ' i n m e k t u b u n u , R u m e l i sufoaşı'la-
r i n m toplantısı v e
( 2 8 6 ) . O n u n yanında tanınmış i k i kişi daha 3 3 vardı ( 2 8 7 ) . K a h i r e ' y e varışlarının e r t e s i günü T u m a n b a y tarafından k a b u l olunan elçiler, ona Pâdişah'm m e k t u b u n u s u n d u l a r ( 2 8 8 ) . B u m e k t u p o k u n u r k e n ağladığı söylenen T u m a n b a y ( 2 8 9 ) , mese l e y i görüşmek üzre, i h t i m a l k i h e m e n Memlûk e m i r l e r i n i n toplanmasını emretmişti. F a k a t b u toplantıdan önce Osmanlı i s t e k l e r i n i n sarayın dışı-
savaş t a r a f t a r l a r m m duruma ha-
.?. . ?.l" '.. Olduruldu. I
J
K
1
e d e
r l n ı C
j
a n
Çerkes M u r a d B e y (285)
emîrle-
adındaki elçi K a h i r e ' y e
e!
götüren
götürmüştü
(282) Kur'an, İsrâ sûresi, 15. âyet. Bu âyetin tereemesi: Biz, elçi yollamadıkçaı azap ediciler olmadık. (283) Nâmehâ-yi Mülûk ve Vüzerâ, vrk. 22 a. (284) Müneccimbaşı bu hususta "ba'dehu züamâdan çerkes Murad Bey'i T u manbay'a irsâl ve itâat ve inkıyâd'a da'vet buyurdular" diyor. Bak, Müneccimbaşı, vrk. 99 a, b. îbn Tûlûn, Ramazan aymm yedisinde Mısır'a gönderilen bir mektuptan bahsediyor. Bu mektup, bahis konusu ettiğimiz mektup ise, bunda da yalnız Mısır'ın teslim edilmesi istenmekte, buna karşılık kendilerine emân verileceği, aksi takdirde Mısır üzerine yürünüleceği söylenmektedir. Bak, Richard Hartman, s. 130. (285) Keşfi vrk. 84 a. (286) Muhyiddin Çelebi, s. 193. Çerkes Murad Bey'in Kudüs'den ayrıldığı tarih bazı eserlerde 14 Şevval 922 (10 Kasım 1516) olarak gösteriliyorsa da (Bak, İ.H. Dânişmend, 2, s. 31)bu, biraz şüphelidir.Çünkü Canbirdî Gazaâlî'nin i d a resindeki Memlûk kuvvetleri, Osmanlı elçisi Murad Bey'in MemlûkTar tarafından öldürülmesinden sonra, 1 Şevvel'de Kahire'den Gazze'ye doğru harekete geçmiş lerdi. Bu takdirde Osmanlı elçisinin, Kahire'ye gitmek için Kudüs'ten, daha önce ayrıldığı anlaşılmaktadır. Bak, Keşfi, vrk. 85 a. Pâdişah'm Şam'a geldiği Kahire'de duyulunca Gazâli, "bâdiye-i Katya" y i muhafaza için 10000 kişilik kuvvet le 1 Şevvalde yola çıktı. Bak, Şükrî, vrk. 41 a. (287) Bak, Şâhî (288) (289)
Fetih - Nâme-i Diyâr-ı Arab, s. 21. Türk elçi heyeti beş kişiden kurulu i d i . Tarihi, vrk. 354 b. Süheylî, vrk. 19 b. İ. H. Uzunçarşıh, 2, s. 274.
Elçilerin öldürülmesi, Osmanlı - Memlûk anlaşmasını ünkânsız hale getirmiş g i b i görünmekle beraber, T u m a n Yay'ın huzûrunda toplanmış olan mecliste, savaş yapılıp .
^ . . . . . .
,
, -,
yapılmaması meselesi iDuyuk tartışmalara seoep oldu. Çünkü mesliste bulunanların b i r kısmı, Osmanlı t e k l i f l e r i n i n kabulünü, b i r kısmı 'da savaşılmasmı i s t e y o r d u ( 2 9 5 ) . Anlaşmak i s t e y e n l e r i n başında S u l t a n T u m a n b a y , savaşa g i r m e k i s t e y e n l e r i n başında da e m i r Allân vardı ( 2 9 6 ) . Savaşa t a r a f t a r o l m a y a n T u m a n b a y , Mısırlıl a r arasında b i r l i k bulunmadığım, e m i r l e r i n b i r b i r l e r i n i çekemediklerini ve h e r emîrin başında s a l t a n a t havası esdiğini söylemek s u r e t i y l e t e z i n i ' kim
olması
(290) Hammer, bu ismi Alan şeklinde yazıyorsa da (Bak, Hammer, 4, s. 221) Şükrî'de ve daha bazı kaynaklarda hareketli olarak J Allân şeklinde yazıl maktadır. Bak, Şükrî, v r k . 41 b. V a k a y i ' - i Sultan Bâyezid ve Selim Han, s. 102 (291) Süheylî, v r k . 19 b. (292) Süheylî, v r k . 19 b. Şükrî, vrk. 41b. Vakayi'-i Sultan Bâyezid ve Selim Han, s. 101. (293) Emîr Allân, Tumanbay'ın yanına geldiği vakit Tumanbay ona "niçün böyle vaz'-i nâ-sezâya şürû' eyledin deyu hitâb" edince o da hükümdar'a, hutbe ve sikke isteğine cevabınız ne olacaktır? diye bir süal sormuştu. Bunun üzerine T u manbay "bunu müslümanlara enfa' gördüm k i hutbe ve sikke Sultan Selim nâmı na ola". Böyle olduğu takdirde birçok müslümanm kanının dökülmesine sebep ol mayacağız. Aksi takdirde Sultan Selim mutlaka çarpışacaktır, bizim ise onunla sa vaşmamıza imkân yoktur. Çünkü, her şey bir tarafa, "ümerâ ve a'yânımızm" bilebirlik halinde olmadığını biliyorum demişti. Bak, Süheylî, vrk. 20 a. Bu kaynağınverdiği bilgiye inanmak çok zordur ve esâsen Osmanlı elçilerinin Tumanbay tara fından öldürtüldüğünü söyleyenler de vardır. Bak, Muhyi'd-din Çelebi, s. 193. Sa'düddin, 2, s. 346. Müneccimbaşı, vrk. 99 b. M l
(294) Vakayi'-i Sultan Bâyezid ve Selim Han, s. 102. Şükrî, vrk. 41b. (295) Süheylî, v r k . 20 a. (296) Süheylî, vrk.. 20 a. Vakayi'-i Sultan Bâyezid ve Selim Han, s. 102.
YAVUZ
156
S U L T A N SELİM
k u v v e t l e müdafaa ediyor, hattâ yaptıkları toplantının son b i r s a l t a n a t m e c l i s i toplantısı olduğunu söyleyecek k a d a r ümidini kaybetmiş b u l u n u y o r d u ( 2 9 7 ) . F a k a t b u mütâlâalara karşı e m i r Allân, elbette malımız, âilemiz ve evlâdlarımız için dövüşeceğiz. B i z i m a s k e r i m i z a t ' a b i n m e k t e ve ceng y a p m a k t a Osmanlılardan çok üstündür. Onların M e r c - i Dâbık'da yaptıkları savaşı gördük. Toplarından ve tüfeklerinden başka işe y a r a r tarafları y o k t u r d i y o r d u ( 2 9 8 ) . E m i r Allân'm b u mütâlâalarını değerlen d i r m e k cidden .güçtür. Çünkü Osmanlılar b u n d a n sonra yapacakları sa vaşlarda da top ve tüfek kullanacaklar, böyle olunca d a , e m i r Allân'nm mütâlâaları d i k k a t e alındığı t a k d i r d e , Memlûkları yeneceklerdir. A c a b a o, Osmanlı toplarının çölden geçirilemeyeceğini k a b u l ettiği için m i o şe•Canbirdî Gazâli'- k i l d e konuşmuştur, b u mütâlealara karşı toplantıda b u nm Gazzeye ha- 'onanlar ne cevap vermiştir, b u n u bilemeyoruz. Gerçek reketı ve Han j .j^ yapılmasmı i s t e y e n l e r i n f i k r i b u mecava ı. galip gelmiş (299) ve h e m e n Canbirdî Gazâli, o n b i n o l a n
Ş
U
(
u
r
s
a
v
a
§
4
kişilik b i r k u v v e t l e Gazze'ye doğru y o l a çıkarılmıştı ( 3 0 0 ) . rini
Mısır'a yolladığı elçilerin g e r i dönmediğini v e b e l k i de öldürüldükle ( 3 0 1 ) , hattâ Canbirdî Gazâli'nin Gazze'ye doğru harekete geçmiş
(297) Tumanbay, anlaşmayı sağlamak üzre mecliste aşağıdaki şekilde konuş t u : " B i r Pâdişah-i âlîcâh, sizi iklimden iklime kaçırab pâdişâhınız ve bu kadar as keriniz telef olmuş iken ve sizin devletiniz bünyâdını berbâd itmeğe fırsat bulmuş iken yine insaf yolundan muamele idüb bir kuru nâm taleb eylemiş. Bunu Um al yakîıı biliyorum k i Selim Han'ın bu cânibe sefer itmesi mukarrerdir ve bizim ümerâ ve a'yânımızm halleri mükedderdir. Zira k i mâ-beyinlerinde gönül birliği olmayub buğz u hased ve hevâ-yi saltanat ile birbirine rağbetten geri kalmışlardır". Bak, Vakayi'-i Sultan Bâyezid ve Selim Han, s. 102. Yine Tumanbay, bu mecliste "tâife-i çerâkesenin câm-i devletleri bu bezm-1 saltanatta âhir" olacaktır demişti. Bak, Sü heylî, vrk. 20 a. (£38) Tumanbay, emir Allân'a savaş hususundaki fikrini sorduğu vakit "Ol mağrur, elbette mâl ü menâl ve harîm ve evlâdımız üzerine kitâl idüb clöğüşürüz. Zira asker-i Rûm'm fürûsiyyet ve ceng ahvâli malûmları değildir. Ben Merc-i Dâ bık'da bir fasıl döğüşüb umûr-i harbde mehâretleriri gördüm. Anların kârı neman top ve tüfek iledir. Yohsa âyîn-i kâr-zâr'dan bî-haberdirler" demişti. Bak, Süheylî, vrk. 20 a. "Bizim askerimizin fürûsiyyet ve ceng her veçhile san'atları olub Rû mî'lerin umûr-i harbde çendân mehâretleri olmaduğı bilinmiştir. Heman bu cânibe gelecekleri var ise gelsünler, görsünler, anlar dahî ne alub ne satarlar" diye atıp tuttu. Bak, Vakayi'-i Sultan Bâyezid ve Selim Han, s. 102. (299) Süheylî, vrk. 20 a. (300) Aynı eser, vrk. 21 a. (301) Yavuz, elçilerinin öldürüldüğünü haber aldıktan sonra Mısır'ın igal edil mesine karar vermiş, gereklileri toplantıya çağırarak fikirlerini sormuş, Hayırbay ile Yunus Paşa, birbirlerine zıd mütâlâalarını gûyâ bu toplantıda ileri sürmüşlerdi. Bak, Süheylî, vrk. 20 a. Ayrıca bak, s.
YAVUZ
S U L T A N SELİM
157
olduğunu d u y a n Pâdişâh, b i r t a r a f t a n hazırhklarım artırırken öte t a r a f t a n S i n a n Paşa'yı, Gazze'deki Türk k u v v e t l e r i n i t a k v i y e ' y e me'mûr e t t i . O n u n için Sinân Paşa 922 Zülka'desinin altıncı ( 1 Aralık 1516) günü dört. b i n kişilik b i r k u v v e t l e Şam'dan ayrılarak (302) C i s r ' i Y a ' k u p - T a b e r i y y e - R e m l e y o l u i l e Gazze'ye geldi. B u n d a n b i r a z daha önce Arîş'e gelmiş olan Canbirdî Gazâli ve i d a r e s i altındaki k u v v e t l e r , Sinân Paşa'nın Gaz ze'ye vardığmı duydukları v a k i t , onunla savaşıp savaşmama hususunda u z u n uzadıya müzâkerelerde b u l u n d u k t a n v e çöl arablarından i s t e d i k l e r i yardımları sağladıktan sonra nihâyet savaşa k a r a r vermişlerdi ( 3 0 3 ) . B e r i t a r a f t a , Gazâli'nin h a r e k e t l e r i n i casusları vasıtasiyle izlemekte olan Sinân Paşa, onları tuzağa düşürmek (304) ve daha ziyâde k u v v e t l e n m e l e r i n i önlemek için (305) b i r gece yarısı, ağırlıklar ve a t oğlanları hariç o l m a k üzre bütün k u v v e t l e r i y l e acele Şam'a doğru çekildi ( 3 0 6 ) . B u çeki liş h e r t a r a f t a , düşmandan korkuluyormuş da o n d a n dolayı yapılıyormuş, g i b i b i r ' i n t i b a ' uyandırmış, b u hale de i l k aldananlar Gazze'liler olmuştu. B u sebeple o n l a r , Gazze'de bırakılmış olan Türklere büyük b i r kîn ve h u sûmetle saldırdılar, eşyalarım yağmaladılar, k e n d i l e r i n i öldürdüler ( 3 0 7 ) , ayrıca Gazâli'ye, Sinân Paşa'nın Gazze'yi terkettiğini de b i l d i r d i l e r ( 3 0 8 ) . B u n u n üzerine Canbirdî Gazâli, Osmanlıları t a ' k i b e k a r a r v e r d i (309) ise de b u h a r e k e t i n i uygulamağa imkân bulamadı. Çünkü Sinân Paşa ansızın, batıya doğru dönerek t a n y e r i ağarırken H a n Y u n u s ' a gelmiş ve b u s u r e t le de umulmadık b i r yerde ve zamanda Mısır k u v v e t l e r i n i n karşısına ç ı k -
(302) Richard Hartman, s. 127. Sinân Paşa, Şevvalin yirminci (16 Kasım) günü Şam'dan ayrıldı. Bak, Fetih - Nâme-i Diyâr-i Arab, s. 22. (303) Sa'düddm, 2, s. 346. (304) Keşfi, vrk. 87b. (305) Sa'düddm, 2, s. 346. (306) Fetih-Nâme-i Diyâr-i Arab, s. 23. Şükrî, vrk. 42 a. Keşfi, vrk. 87 b. .(307 Şükrî, v r k . 42a. B u olayda Remleliler de suçlu idiler. Çünkü " o l vakit kim. Sinân Paşa Gazze önünden kalkıp gerisine göçicek Gazze şehrinde hayli âdem gafil bulunub sabaha kalıp, kavm-i Gazze, Paşa kaçdı deyu her birin yataklarında..." "Rû mî'ler dahî bir yere cem'olub arka bir idib döğüşi döğüşi şehr-i Gazze'den çıkub Paşa. ardınca revâne olmuşlar. Arab'lar pâylarm sürüb erişüb ol gün akşama dek döğü şüb Remle şehrine erib ulu bir han'a girib kapusm dîvar kılmışlar. Kavm-i Remle cem' olub: kapuyı açın, yoksa od urub sizi ihrak idevüz deyib odun cem' edib, kavm-i Rûm dahî âciz olub kapuyı açub, kavm-i Arab gulüvv idicek bunlar dahî tîr bârân. kıhb ceng idib, okları tamam olunca çahşıb sonra kavm-i Arab yemîn idib: size zi yanımız dokunmaz deyib, Rûmî'ler dahî, han'dan taşra gelib, yüz mikdar âdemi kavm-i arab ortaya ahb başlarına zenbûr gibi üşüb cümlesin soyub uryân kılmış lar " Bak, Fetihnâme-i Diyâr-i Arab, s. 25. (308) Fetih-Nâme-i Diyâr-i Arab, s. 23. (309) Keşfi, vrk. 88 a.
YAVUZ
158
YAVUZ
S U L T A N SELİM
m i s t i . Osmanlı k u ş e t l e r i n i n sağ kanadında A n a d o l u a s k e r i y l e " T e k e i l i sancağı B e y i F e r h a d B e y " , sol kanadında R u m e l i a s k e r i y l e Isâ B e y oğlu M e h m e d B e y b u l u n u y o r d u . S i n a n Paşa merkezde i d i ( 8 1 0 ) . 922 Zülka'des i n i n y i r m i y e d i n c i (22 Aralık 1516) günü savaş başladı (311) ve h e m e n şiddetlendi. Çünkü Memlûk atlıları korkunç b i r hücûmda bulunmuşlardı ( 3 1 2 ) . B u n u n l a beraber Osmanlı y a y a ve atlılarını y e r l e r i n d e n atamamış, aksine o l a r a k onların, yeniçerilerin tüfekleri karşısında cesaretleri kırıl mıştı ( 3 1 3 ) . Top ve tüfek'in rolünün büyük olduğu ve öğleye kadar sürdü ğü anlaşılan b u savaşta Memlûklar b ü y ü k b i r h e z i m e t e uğradılar. Çünkü savaşa katılan Memlûklardan dört b i n i i l e (314) komutanların ç o ğ u b u savaşta can vermiş ( 3 1 5 ) , f a k a t Canbirdî Gazali, karanlık basıncaya k a d a r t a k i b edilmesine rağmen yakalanamamış ve b i r kısım k u v v e t l e r l e M ı sır'a doğru kaçmağa m u v a f f a k olmuştu ( 3 1 6 ) . 922 Zülka'desinin y i r m i n c i (15 Aralık 1516) günü • Şam'ı t e r k ederek Gazze'ye doğru y o l a çıkan Y a v u z S u l t a n Selim ( 3 1 7 ) , C i s r - i Y a ' k u b ( Y a k u b Kapsüsü) Çah-ı Y u s u f ( Y u s u f K u y u s u ) üzerinden T a b e r i y y e gölüne geldiği gün H a n Y u n u s savaşı olmuş, f a k a t o, b u n d a n habersiz o l a r a k y o l u n a d e v a m etmişti. A n c a k , Remle civarına geldiği v a k i t , Sinan Paşa tarafından gönderilen z a f e r m e k t u b u n d a n ve Memlûklara âit kesilmiş b a ş ve burunların gelmesinden sonra d u r u m u öğrenmiş ( 3 1 8 ) , b u n d a n ç o k hoşlanmış, f a k a t Gazze v e Remle halkının Türk a s k e r l e r i n e karşı yaptıkları kötülükten dolayı da o ölçüde sinirlenmişti. O n u n için, R e m l e ' y e geldiği v a k i t kasabanın y a ğ m a Remle'ye verilen ceza.
(310) Keşfi, vrk. 88 a. Sa'düddin, 2, s. 347. (311) Feridun Bey, 1, s. 482. Sa'düddin, 2, s. 347. Vakayi'-i Sultan Bâyezid ve Selim Han, s. 103. Bazı kaynaklar, savaşın 26 Zülka'de'de yapıldığını kaydediyorlar. Bak, Keşfi, vrk. 87 b. İ. H . Dânişmend, 1, s. 31. (312) Memlûklar, "fürûsiyyet ilminde mehâretlerine mağrûr olmağın üzengi üzengiye çatub, kalkanların yüzlerine çeküb, sinân-ı cân-sitânları elde ve tîğ-i zer rin - kemerleri belde" hep birden hücuma geçtiler. Bak, Süheylî, vrk. 21 a. (313) Süheylî, v r k . 21b. (314) Keşfi, vrk. 89 b. (315) Bu savaşta 51 ünlü kimse öldürülmüştü. Bak, Sa'düddin, 2, s. 348. Vaka y i ' - i Sultan Bâyezid ve Selim Han, s. 103. (316) Fetih-Nâme-i Diyâr-ı Arab, s. 24. "Sinân Paşa galib ve anlar mağlûb, bazı kılıçtan geçüb ve bazı Canbirdî Gazâli ile kaçub" Mısır'a vardılar. Bak, 3879 numaralı Münşeat, vrk. 105 b. Kaçanların bir kısmı çölde susuzluktan öldüler. Bak, Müneccimbaşı, vrk. 99 b. İnhizâm'm meydana gelmesini Gazâli istemiş ve savaşı buna göre idare etmiştir. Bak, Süheylî, vrk. 21b. Ayrıca bak, s. (317) Fetih-Nâme-i Diyâr-ı Arab, s. 22. (318) Müjdeciler 26 Aralık 1516'da ordugâh'a gelmişlerdi. Bak, Feridûn Bey, : l , s. 483.
S U L T A N SELİM
159
e d i l m e s i n i ( 3 1 9 ) , b u r a d a ve Gazze'deki olaya sebep olanların öldürülme s i n i emretmişti ( 3 2 0 ) . Osmanlı a s k e r l e r i , hiçbir islâm şehrinde şimdiye k a d a r yapmadıkları işi b u r a d a yapmışlar, Pâdişah'm e m i r l e r i n i y e r i n e ge tirmişler, b i r kısım Rendeliler, Pâdişah'm b u r a y a gelmesinden s o n r a a n Pâdişah kudsai cak canlarım kurtarabilmişlerdir ( 3 2 1 ) . Remle işini b u yerleri ziyaret t l e halleden ve üç g ü n k a d a r o bölgede k a l a n Pâdi' şah, mukaddes y e r l e r i ziyâret e t m e k istediğini s ö y l e y e r e k , Gazze'ye değil Kudüs'e h a r e k e t e t t i . O n u n b u şekilde h a r e k e t e t m e sine sadece Kudüs'ü görmek ve mukaddes y e r l e r i z i y a r e t etmek m i sebep olmuştur ? B u n u k e s i n o l a r a k b i l e m i y o r u z . A n c a k Kudüs'te meşgul olduğu v e yaptığı işler d i k k a t e alındığı t a k d i r d e o n u n s e y a h a t i n i yalnız m u kaddes y e r l e r i ziyâret etme maksadına bağlamak mümkün değildir. Çünkü o, Memlûk topraklarına girdiği andan i t i b a r e n , i'tiyâd h a l i n e ge tirdiği p o l i t i k a y a b u r a d a da d e v a m edecek, y a n i g e r e k e n l e r i t a l t i f ede cek v e h e r h u s u s t a büyük b i r cömertlik gösterecektir. N i t e k i m , müslü¬ m a n l a r katında değerli olan y e r l e r i ziyâret ederken b u y e r l e r i n h i z m e t l i l e r i n e karşı pek lûtufkâr davranmış v e onların gönlünde y e r e t m e h u susunda gereken h e r şeyi yapmıştır. s u r e
e
ı y o r
H a r e k e t l e r i t a m a m i y l e pilânlanmış g i b i görünen Y a v u z S u l t a n Selim b u gezisine, "beşyüz p i y a d e tüfekçi ve b i n güzide s i p â h " i l e b i r l i k t e sab a h ' m i l k saatlarında başlamış, i k i n d i v a k t i n d e (322) Kudüs'e varmış ve akşam namazını Mescid-i A k s â ' d a kılacağını i l g i l i l e r e bildirmişti ( 3 2 3 ) . O n u n i l k z i y a r e t ettiği y e r l e r arasında Rummân-ı Dâvud Nebî, N a h l - i H a m z e ve H a c e r - i Sahrâ (Kubbetü's-Sahrâ) vardı. îki yerde de ikişer r i k ' a t namaz kılan v e h i z m e t l i l e r e b o l i h s a n l a r d a b u l u n a n Pâdişâh ( 3 2 4 ) , b u n d a n s o n r a Mescid-i Aksâ'ya g i d e r e k b ü y ü k m e r a s i m l e karşılanmış ve yatsı namazını müteakip (325) düâ i l e b i r a z v a k i t geçirmiş, sonra geceyi geçirmek üzre meş'alelerin v e f e n e r l e r i n ışığı altında otağına dönmüştü. O, ikramlarını ve bahşişlerini e r t e s i gün büsbütün artırdı, binlerce k o y u n , (319) Fetih - Nâme-i Diyâr-ı Arab, s. 25. (320) Sa'düddin, 2, s. 349.' Pâdişâh Remle halkının, kadınlar hariç, öldürülme sini emretti. Bak, Muhyî'd-din, Çelebî, s. 143. (321) Sa'düddin, 2, s. 349. (322) Feridûn Bey, 1, s. 483. Fetih - Nâme-i Diyâr-ı Arab, s. 25. Pâdişâh, güneş batmcaya kadar yolculuk yaptı. Bak, Sa'düddin, 2, s. 349. Pâdişâh, Kudüs'e gecele y i n girdi. Bak, Hammer, 4, s. 212. (323) > Fetih-Nâme-i Diyâr-ı Arab, s. 25. (324) Aynı eser, s. 25. (325) Fetih-Nâme-i Diyâr-ı Arab, s. 27. Pâdişâh yatsı namazım Kubbe-i SahTâ'da kıldı. Bak, Feridûn Bey, 1, s. 483.
YAVUZ YAVUZ
160
sığır ve deve kurban ederek dağıttı, fakirlere çok mikdarda sadaka verdi,, bu arada yeniden Kubbe-i S a h r a ile Mescid-i Aksâ'yi ve daha birçok y e r Ermeniiere tam- leri ziyaret etti (326). Dînî duygularından ziyâde belkî nan haklar. <j ç k politikası icabı müslümanlara değer vererek o n l a n •kazanmağa çalışan Y a v u z ' u n , hıristiyan âlemince pek mukaddes sayılan Kudüs şehrini ele geçirdiği o sıralarda, Kudüs'te bulunan hıristi y a n din adamlarını b i r tarafa itmesi ve onlarla ilgilenmemesi mümkün değildi. B i r a n böyle olmadığı kabul olunsa bile, buradaki hıristiyanların hareketsiz kalabileceği düşünülemez. Çünkü, muhtelif tarihlerde elden ele geçen bu şehrin, halkı ve ma'bedleri çeşitli baskılara ve tahriplere uğ ramıştı (327). B u d e f a da aynı şeyler olabilirdi. O takdirde yeni fatihi, içten gelen bir istekle olmasa bile, karşılamak zarûreti vardır, işte bunun bir neticesidir k i Y a v u z ' u karşılayanlar arasında hıristiyan'lar da vardı. Bunu, 923 yılında Ermenilere verdiği b i r imtiyâz-nâme'den anlayoruz (328). O bu imtiyaz - nâmede diyordu k i : Allah'ın ve P e y g a m b e r i n inâyetiyle Kudüs'e geldiğim vakit, E r m e n i tâüesinin p a t r i k ! Serkis ile bü tün E r m e n i papasları ve ''reâyâ ve taerâyâsı" beni karşıladılar ve eskidenberi kendilerine tâbi' olan klişe, manastır ve ziyâret mahallerinin y i n e kendi p a t r i k l e r i tesarrufunda kalmasını rica ettiler. B e n de hazret-i Ömer zamanında verilmiş olan ahid-nâme ve melik salâhü'd-din zamanından beri tanınmış olan hakları, yapılacak müdâhaleleri önlemek üzre, bu " n i şân-ı hümâyûn ve ısaâdet-makrûm virdim ve büyürdüm k i " dedikten son r a vesikada sayılan hak ve imtiyazları onlara bahş ediyor ve bunlarm kendi ve daha sonraki zamanlarda güven altında bulunmasını sağlamak üzre de imtiyâz - nâmeye aşağıdaki satırları ilâve ediyordu: Evlâd-ı e m câdım'dan veyahud vüzerâ-4 izâmımdan ve sulehâ-i kirâmımdan ve Kadı lardan ve Beylerbeyi ve Sancak Beyi ve mîr-i mîrnân ve Voyvodaları v e e
S U L T A N SELİM
S U L T A N SELİM
0
u
(326) Fetihnâme-i Diyâr-ı Arab, s. 27. Sa'düddin, 2, s. 350. (327) İslâm Ansiklopedisi, Kudüs maddesi. (328) Topkapı Sarayı Arşivinde 4312 numarada ve baş tarafında "fâtih-i K u düs-i şerif merhum ve mağfûrunleh Sultan Selim Han aleyhi'r-rahme ve'l-gufrâ» hazretlerinin Ermeni taifesine ihsan buyurdukları menşûr-ı âlî'nin suretidir" diye kayd olunan bir vesika vardır. Bu, sûret olduğuna göre vesikanın bir de aslı bulun mak lâzımgelir. Ancak vesikanın birinci satırında "mâh-i safarü'l-hayr'm beşinci günü" ta'biri geçmektedir. Bu Safer ayı, 923 yılma âid olarak kabul edilirse bu t a rihte Yavuz, Mısır'dadır ve Memlûk hükümdarı Tumanbay'ı yakalama işiyle meş guldür. Halbuki vesika Kudüs'te yazılmıştır. Böyle olunca vesikanın tarihinin yanlışyazılmış olması, hattâ 924 olması düşünülebilir. Çünkü 924 Safer'inde Yavuz, gam dadır ve bir ara buradan "gaib olarak tebdil-i kıyafetle Halîlü'r-Rahman ve Beytü'l-lahim' merâkidini" ziyâret ettiği bilinmektedir. Bak, Hammer, 4, s. 242. İhti m a l imtiyâz - Nâme Ermenilere bu ziyâret esnâsmda verilmiştir.
161
Beytü'l-mâl ve kassam âdemleri ve sübaşıları ve züanıâ ve erbâb-ı tîrnar ve mübâşirin-i ummâl ve iş erleri ve mütesarrifîn-i emvâl ve şâir kapum kullarından ve gayriden" büyük, küçük k i m olursa olsun hiçbir sebep ve suretle bu haklara dahi etmemeli ve bunları değiştirmeğe kalkmamalıdır. A k s i hareket edenler Allah'ın katında suçlu olsunlar (329). Müstakil ve çok kudretli b i r devletin, hiç lüzûm yok iken, kendi top rakları içinde yaşayacak olan hıristiyanlara karşı bu kadar h a k ve imti yâz tanımanın elbette bazı sebepleri vardır. F a k a t bu günkü vesikaların yetersizliği karşısında gerçeği keşf etmek cidden zordur. Bize göre bu imtiyâzlarm sadece b i r lütûf olarak ele alınması, meselenin çok yüzünde kalmaktan başka b i r şey ifâde etmez. Pâdişâhı bu tarzda harekete sevk eden sebepler arasında, Batı âlemini heyecâna düşürmemek endîşesi, eğer Memlûklara karşı hıristiyanlarca duyulan bir sempati varsa, bunu yok etmek düşüncesi ve Kızılbaşlar için aslâ tanımak istemediği, vicdan hürriyyetine değer vermek istemesi vardır demek mantık ve akla en uy gun düşen bir h a l olur. Bununla beraber bu üç sebepten birinci ve ikinci sini kolayca reddetmek mümkündür. Çünkü o gün için hıristiyan millet lerin Y a v u z Sultan S e l i m i , mukaddes topraklar bölgesinde v e y a batı'da tehdit edebilecek durumları yoktur. Gerçi bu devrin Papaları, Avrupa'yı Türkler aleyhine harekete geçirmek için bütün çabalarım harcadılar ve Haçlı Seferi hazırlamayı çok istediler. F a k a t devletler arasındaki menfaat ayrılıkları buna imkân vermedi (330). D u r u m u n böyle olduğunu mutlaka bilen Y a v u z ' u n , hıristiyanlara bazı h a k l a r tanırken, b i r Haçlı Seferi h a zırlanabilir endîşesinin tesiri altında bulunduğunu kabul etmek çok zor dur. Kudüs ve civarında bulunan hıristiyanların, Memlûklara bağiı k a l mağı düşünmeleri şıkkı ise birinci şıktan daha kuvvetli görünmemekte dir. Çünkü Kudüs'teki hıristiyanlara en çok .zulüm yapan devletlerden bi risi de Memlûklar devleti olmuştur (331). Kaldı k i , Memlûk Devletinin yıkılışı, yeniden b i r islâm devleti kurulduğuna göre, buradaki hıristiyan¬ lar için b i r m a ' n a da ifâde etmezdi. Onun için Y a v u z ' u n , hıristiyanların ata ve eşeğe binmelerine bile müsâade etmedi denmiş (332) olmasına rağ men, vicdan hürriyyetine değer vererek böyle hareket ettiğini kabul et mek, diğer noktalardan daha çok üzerinde durulması gereken b i r hal olur.
(329) (330) (331) (332)
Topkapı Sarayı Arşivi, 4312 (29). Bak, Batı ile münâsebetler kısmı. İslâm Ansiklopedisi, Kudüs maddesi. Richard Hartman, s. 122. 11
YAVUZ
162
S U L T A N SELİM
Yavuz S u l t a n Selim, halkın sevgisini kazanma y o l u n d a k i politikası nın gerçekleşmesi hususunda hiçbir fedâkârlıktan çekinmeyordu. H a v a nın b i r d e n b i r e bozuşu, çok m i k d a r d a yağmur yağışı, ( 3 3 3 ) , hattâ soğuğun b i r d e n b i r e a r t a r a k , b u r a l a r d a nâdir olarak görülen k a r yağışı bile (334) ona pilânlarını değiştirtemedi. O n u n için K u r b a n Bayramını Gazze'de k u t l a y a n Pâdişâh (335), Ibrâhim P e y g a m b e r i n mezârmı ve öteki mukaddes y e r l e r i z i y a r e t etmek üzre akşama k a d a r süren b i r y o l c u l u k t a n sonra Halîlü'r - R a h m a n ' a gitmiş ve ertesi gün yine karargâhına dönmüştü. İşte b u arada i d i k i " t a b i u alem s a h i b i " olan Benî Vâil Şeyhi A h m e d i b n B a k a r d a h i l olmak üzre bazı A r a b kabile reisleri gelerek Pâdişah'a i t a a t e t t i l e r ( 3 3 6 ) . Pâdişâh b u n l a r için de eski statülerin devamım k a b u l e t miş, ayrıca, t a h m i n e t t i k l e r i n d e n çok fazla ihsanda bulunmuştu ( 3 3 7 ) . Anlaşılıyor k i Y a v u z S u l t a n Selim, Memlûklara son darbeyi vurmağa h a zırlanırken, işgal ettiği t o p r a k l a r d a onlara dost ve kendisine düşman ola bilecek h e r u n s u r u o r t a d a n kaldırmak i s t e m e k t e d i r . , Gazze - Salihiyye a r a s m d a l a çölün korkunçluğu v e Padişah ı sefer-
Halîlü'r-Rahman'dan Gazze'deki karargâhına dönen Yavuz, b u r a d a kaldığı üç gün içinde pilânlarını yeniden g. j g- çi ji Memlûk e m i r l e r i arasındaki anlaşmazlığı ö z