Osmanlı Kaynaklarına Göre Fatih Sultan Mehmed'in Siyasi ve Askeri Faaliyeti

T Ü R K

TARİH

K U R U M U XI.

SERİ -

Y A Y I N L A R I N D A N No. 4

OSMANLI KAYNAKLARINA GÖRE

FATİH SULTAN MEHMEI)'İN SİYASÎ V E ASKERÎ FAALİYETİ

Dr. SELÂHATTİN TANSEL Millî Eğitim Vekâleti Orta Öğretim Şube Müdürü

1 \

I i

1

i \ TÜRK

TARİH

KURUMU BASIMEVİ -

19

5

3

ANKARA

İ Ç İ N D E K İ L E R

PROF.

DR.

YAZARIN

ŞÎNASİ

ALTÜNDAĞ'DÎ

ÖNSÖZÜ

ÖNSÖZÜ

FAYDALANıLAN

VÎI ;

..................w

ESERLER.»*

IX

XIII

GİRİŞ F a t i h Sultan M e h m e t

i BIRINCI

BÖLÜM

İstanbul'un fethine doğru IKINCI

33 BÖLÜM

İstanbul'un fethi

63 ÜÇÜNCÜ

BÖLÜM

I . F a t i h ' i n Batı Siyaseti. Sırbistan seferleri. I I . F a t i h ' i n Batı Siyaseti. Arnavutluğun işgali I I I . F a t i h ' i n Batı Siyaseti. Mora'nın Osmanlı topraklarına ilhakı I V . F a t i h ' i n Batı Siyaseti. Eflâk'ın k a t i olarak hâkimiyet altına alınması.. V . F a t i h ' i n Batı Siyaseti. Bosna'nın zaptı ve Hersek'in tâbiiyet altına alınması V I . F a t i h ' i n Batı Siyaseti. Osmanlı - Macar, münasebetleri V I I . F a t i h ' i n Bati Siyaseti. Osmanlı - Venedik mücadelesi V I I I . F a t i h ' i n Bati Siyaseti. İtalya'mn zaptına doğru I X . F a t i h ' i n Bati Siyaseti. Boğdan meselesi

113 133 147 161

169 17.7 195 217 223

'I

FATİH SULTAN MEHMET DÖRDÜNCÜ

BÖLÜM

F a t i h ' i n Ege Denizi Siyaseti

231

BEŞINCI B Ö L Ü M

I . F a t i h ' i n Karadeniz Siyaseti. Karadeniz'in A n a d o l u sahilleri ve Amasra C i niviz kolonisinin ortadan kaldırılması •.

249

I I . F a t i h ' i n Karadeniz Siyaseti. Isfendiyaroğulları Beyliğinin kaldırılması

.

253

I I I . F a t i h ' i n Karadeniz Siyaseti. Trabzon Rum kaldırılması

imparatorluğu'nun ortadan 261

I V . F a t i h ' i n Karadeniz Siyaseti. Karadeniz'in kuzeyindeki Ciniviz kolonilerinin fethi ve b u arada K ı r ı m Hanlığı meselesi

D r . Selâhattin Tansel, "Osmanlı kaynaklarına göre Sultan M e h m e t ' i n Siyasi ve Askerî F a a l i y e t i " adlı b u eserini, elde mevcut b u l u n a n ve görülmesi kabil olan hemen bütün Os­ manlı kaynaklarına ve bazı arşiv materyaline dayanarak ve büyük b i r ceht ve gayret sarfederek hazırlamıştır. Eser, heyet umumiyesi itibariyle popüler b i r mahiyette olmakla beraber, ilmî metot ve teknikten âri değildir. K u r u m u m u z u n , daha geniş b i r halk kütlesine h i t a p eden b u faydalı eserin neşrinde, başka b i r iddiası y o k t u r .

271 Türk Tarih Kurumu Yeniçağ Kolu Başkanı

ALTıNCı BÖLÜM

I . F a t i h ' i n İç A n a d o l u ve Doğu A n a d o l u Siyaseti Karamanoğulları ve A k k o y u n l u l a r hakkında mütâlealar I I . F a t i h ' i n Doğu Siyaseti Osmanlı - A k k o y u n l u rekabeti

PROF.

281 299

YEDINCI BÖLÜM

F a t i h ' i n Güney Siyaseti. Osmanlı - Mısır münasebetleri ve b u arada Dulgadıroğullan meselesi. F a t i h ' i n ölümü . . .

329

İneeks

343

••

DR.

ŞINASİ

ALTUNDAĞ

Ö N S Ö Z Büyük insan F a t i h ' i n hayatini, yaptığı işleri öğrenmek ve bilmek, T ü r k m i l l e t i için nasıl b i r zaruret ise medeni âlem için de b i r ihtiyaçtır. Fakat ne yazık k i o n u bize tamtacak derli t o p l u b i r eser şimdiye kadar yazılmış değildir. O, bugüne kadar esaslı b i r surette ne doğulu, ne de batılı b i r b i l g i n ta­ rafından ele alınmıştır. Gerçi ta zamanından itibaren o n u bütün Osmanlı tarihçilerinin kitaplarında görür, okuruz; an­ cak bunlar, âdeta b i r b i r l e r i n i kopya etmiş ve süzgeçten geç­ memiş olan bilgileri nakleden kitaplardır. B u müelliflerin eser­ lerinde, Fatih zamamnda meydana gelen olaylar doğrudan doğruya ve zâhirî sebepleri ile ele alınarak kaydedilmiş b u l u n ­ maktadır; hattâ bazan b u kadarı da yapılmıyarak y a n i olayın sebebi dahi gösterilmiyerek yalmz vakamn cereyam anlatıl­ makla yeti'nilmiştir. Sonradan gelen T ü r k tarihçileri ise b u hususta eskiler kadar da faydah olamamış, bunların kitapla­ rında F a t i h hakkındaki b i l g i büsbütün azalmıştır. B u i t i b a r l a F a t i h ' i Osmanlı eserlerinin herhangi b i r i n i okumak suretiyle tammak mümkün değildir. Ben, bütün hayatı müddetince akıl ve mantığın çizdiği y o l d a n ayrılmıyan ve her yapacağı işi neticeleriyle birlikte hesaplıyarak buna göre kararlar veren, doğru gördüğü şeyleri mutlaka yapmak suretiyle hedefinden asla şaşmayan, F a t i h Sultan M e h m e t hakkında b i r kitap yaz­ mayı düşündüğüm zaman b u n u n müşkül olacağım k a b u l edi­ y o r d u m ; o n u tetkike koyulduktan sonra b u müşkülâtın büs­ bütün büyük olduğunu gördüm. Çünkü o, tetkik edildikçe derinleşen b i r varlık olarak meydana çıkıyor. Anladım k i tek insanın F a t i h ' i yalmz başına etüd etmesine ve anlatmasına imkân yoktur. Çünkü b i r devlet adamının bütün vasıflarım, kendinde toplamış olan b u mümtaz devlet adamı ayrıca, âlim­ d i r ; ediptir ve şairdir. B u n d a n ötürü o n u b i r cephesi, siyasi cephesi, ile ele alarak tanıtabilmek y o l u n u tercih ettim. İkinci mühim mesele o n u nereden okuyup öğrenmek me­ selesi i d i . Barbaro'dan mı?, Dukas'dan mı? yoksa İsidoros'dan

FATİH SULTAN MEHMET

ÖNSÖZ

mı F a t i h ' i öğrenmeli. H a l b u k i beşyüz yıl önceki z a m a m n dinî taassubbu ile kavrulan b u insanların onu bize doğru tamtması mümkün değildir. Filhakika onların anlattıkları veya anlatmak istedikleri F a t i h hakiki F a t i h değil, onlara göre b i r F a t i h ' t i r . O n u n için bunların eserlerini ele alarak F a t i h ' i anlatmak', hiç olmazsa onlar kadar hataya düşmek demektir. B u i t i b a r l a bunların kitaplarından ve bunlaıa dayanarak F a t i h hakkında b i l g i veren batılıların eserlerinden b i r kısmı etüd edilmiş, ancak bunlara, kronolojik ve t a r i h i n seyri bakımından, bazan da her­ hangi b i r meseleyi kaynaklarımıza göre halledemediğim veya verilen bilgiyi noksan gördüğüm zaman, mukayeseler yapmak ve hakikati meydana çıkarmak için başvurulmuştur. Böyle olunca F a t i h Sultan M e h m e t ' i kendi eserlerimizden okuyup anlamak zarureti meydana çıktı. Fakat mevcut basma tarihler (nisbeten yeni olanları) daha çok batı eserlerinden faydalanmış öldukarma göre bunlardan yapılacak b i r tetkik de beni hakikate götüremezdi. Bundan ötürü kitaphklarımızm b i r köşesinde el­ den ve gözden uzak kalmış yazma eserlerin bulunabileceğini düşünerek o yola g i t t i m . Filhakkia "İstanbul Kitaplıkları Tarih-Coğrafya Yazmaları K a t o l o k l a n " adlı değerli eser i l k rehberim oldu. Hazırlayıcılarına minnettarhğımı arzetmeye mecbur olduğum b u eserde yazma kitaplarımızın hemen hep­ sini gözden geçirmek ve sathi de olsa muhtevalarına nüfuz etmek mümkün oldu. Böylece İstanbul kitaplıklarında b u l u n a n ve şimdiye kadar isimleri bile işitilmemiş olan b i r kısım k i t a p ­ ları A n k a r a ' y a getirterek etüd etme imkânlarım b u l d u m . A n ­ cak b u k a y n a k l a n incelemekte büyük b i r sıkıntıya düştüm. Çünkü b u kitapların çoğu kötü b i r hat ile yazılmıştı. Onları okyup anlamak çok güç o l d u ; hattâ bazan mümkün de ol­ madı. B u n d a n Başka, K e m a l Paşa-zâde'nin Âl-i Osman T a r i h i „ ile İdris-i Bitlisî'nin " Heşt - Behişt „ i müstesna, diğerlerinde F a t i h hakkında derli t o p l u b i r bilgiye rastlamadım. Bununla beraber onların içlerinde parçalar halin­ de bazan o kadar değerli bilgilere tesadüf e t t i m k i bunları başka yerde bulmaya imkân yoktu. Altı yda yakın b i r çalışmanın sonunda b u eserlerden derliyebildiğim bilgileri, b i r b i r l e r i ile karşılaştırarak ve lüzumsuzlarım atarak, b i r araya getirmeye çalışırken tarafsız kalmaya da sonderece gayret ettim. B u

i t i b a r l a F a t i h hakkında yütürülmüş olan mütalâa ve f i k i r l e r yüzde yüze yakın b i z i m d i r ; yine b u mütalâa ve f i k i r l e r sanırım k i hakikate en yakın olanlardır. Benim için i k i n c i rehber " T o p k a p ı Sarayı Müzesi Arşivi K ı l a v u z u " oldu. B u kılavuzdan vesikaların neye ait olduğunu kestirmek mümkün olmamakla beraber, vesikaların bazan ta­ rihlerinden, bazan da isimlerinden, içlerinde neler b u l u n a b i ­ leceği kestirilmiş ve b u suretle seçilenlerin fotoğrafları çek­ tirilmiştir. İncelendikleri v a k i t görülmüştür k i bunlar, F a t i h devrinin aydınlatılabilmesi için pek mühim birer kaynaktır. B u vesikalardan pekazımn gelişigüzel tetkiki ile birçok yeni b i l g i ortaya çıkmış olduğuna göre, Topkapı Sarayı Müzesi Arşi­ vinde yapılacak esaslı b i r inceleme, t a r i h i m i z i n her devresi bakımından pek önemli neticeler verecektir.

X

XI

^Kitabımın başında b i r kısmının listesini verdiğim b u vesi­ kalar üzerindeki incelemem büyük b i r zamanımı aldı. Çünkü bunların okunması, mânalandınlması i k i bakımdan çok zor o l u y o r d u . Birincisi b i r kısmının yazılarının kötü olması ve fotokopi­ l e r i n i n bozuk çıkması; İkincisi de beşyüz yıl önce kaleme alınmış olan ve yüzde doksandokuzu Arapça, Farsça olan b u vesikaların, ekseriya tarihsiz ve noksan olmaları aynı zamanda bugün bunları okuyup mânalanchrabilecek pek m a h d u t sayıda insan­ ların bulunmasıdır. Gerçek b u vesikalardaki Arapça ve Farsçayı her Arapça ve Farsça bilenin çözmesine imkân yoktur. İçleri ayetlerle, hadislerle ve beyitlerle dolu olan b u vesikalardaki d i l de beşyüz y d önceki dildir.'[(Öyle birtakım incelikleri, nüansları i h t i v a etmektedirler k i bunları anlayabilmek için İslâm Felsefesini, K u r ' a n ' ı n tefsirlerini ve o devrin edebiyatım b i l ­ mek iktiza eder. Eğer çok değerli ve kadirşinas b i r zat olan dostum ve üstadım kemal E d i p Kürkçüoğlu yardıma koşmamış olsaydı, verdiğim birkaç vesika, arşivde yatan binlercesi g i b i , değerlenmemiş, mânalanmamış olarak kalacaktı, şayet b u vesikalar b i l g i âlemi için küçük b i r fayda sağlamışlarsa b u n u n şerefi doğrudan doğruya Sayın K e m a l Edip'e aittir.] Ben kendisine yaptığı büyük yardımdan dolayı minnettarım. Vesikaların herbirisinin Arşivce verilmiş olan b i r numarası vardır. Fakat ben onları kitapta geçtikleri sıralara göre birden başhyarak ayrı b i r numaraya tâbi t u t t u m ; her i k i numarayı ve

XII

FATİH SULTAN MEHMET

vesikaların neye a i t olduğunu gösterir b i r listeyi b u kitaba ekledim. Kitabımı hazırlarken, olayları parçalamamış olmak için bahisleri, kronolojik sıraya tâbi olmadan, sonuna kadar anlat­ maya çalıştım. K i t a p yedi bölüme ve bazı bölümlerde n u m a ­ ralar altında birkaç kısma ayrılmıştır. Ayrıca kitaba b i r giriş kısmı eklenmiştir k i b u daha ziyade okuduğum k i t a p l a r d a n soma F a t i h hakkında vardığım kanaatlerin b i r hulâsasıdır; y a n i tetldklerimin sonunda vardığım en samimi ve tarafsız ka­ naatlerdir. Eğer bunlarda biraz ifrata kaçmış isem b u , F a t i h Sultan Mehmet'e karşı duymuş olduğum hayranlığın b i r neti­ cesidir. B u eserin hazırlanmasında yazma kitapların İstanbul k i ­ taplıklarından A n k a r a kitaplıklarına getirilmesi bakımından büyük kolaylıklar gösteren Kitaplıklar M ü d ü r ü Sayın Aziz Berker ile yardımcısı İsa Önder'e, Millî Kütüphane'de o k u ­ duğum kitapların sağlanmasında çok yardımım gördüğüm E n ­ ver K o r a y ' a , bazı hususlarda bana yardım etmiş olan Z i r a a t Fakültesi Sekreteri Osman Baysal'a, yabancı dillerde yazılmış olan kitapların tercümesi işinde "faydalı olan Hüseyin Namık O r k u n ' l a b u hususta uzun zamanım bana tahsis etmek lûtfunda b u l u n a n H a y r u l l a h Örs'e, elindeki en değerli vesikaların b i r kısmından faydalanmama müsaade eden ve bilinmeyen birçok kaynağı tavsiye etmek zahmetinde b u l u n a n A d n a n Erzi'ye b i l ­ hassa teşekkürü b i r borç b i l i r i m . K i t a p t a elbette noksanlar ve hatalar vardır. Bunların tashih edilmesi için beni ikaz edecek olanlara şimdiden minettarlığımı arzederim.

F A Y D A L A N I L A N ABDÜLGAFFAR

KIRIMI,

E S E R L E R

Umdetü'l-ahbar, Esat Efendi (Süley-

maniye K t b . ) N o . 2331. ABDURRAHMAN

HİBRÎ,

Defter-i

ahbar, Veliyüddin

Efendi

K t b . N o . 2418. ABDURRAHMAN

HIBRÎ,

Risale-i

Fütuhat-i Al-i

Osman, F a t i h

K t b . N o . 2362. AHMET B A H A Ü D D İ N ( C I Z Y E D A R - Z Â D E ) , Çizyedar-zâde Esad Efendi (Süleymaniye K t b . ) N o . 2403. AHMET BEY AHMET

Tarihi,

Karaman Tarihi, M i l l e t K t b . N o . 457. Feth-i Celil-i Kostantiniyye, İstanbul 1320.

(ŞİKÂRÎ),

MUHTAR,

Şahî, F a t i h K t b . N o . 4356. A H M E D ŞEMSÜDDÎN ( K E M A L PAŞA-ZÂDE), Âl-i Osman Ta­ rihi, cüz V I I , F a t i h K t b . N o . 4205. AHMET

SÜHEYLÎ,

Tarih-i

AHMED Ş E M S Ü D D Î N ( K E M A L P A Ş A - Z Â D E ) , Tarih-i Feth-i Kostantiniyye, Şehid A l i Paşa (Süleymaniye K t b . ) . N o . 2720-14. A K D E S N Î M E T K U R A T , Topkapı Sarayı Arşivindeki Altınordu, Kırım ve Türkistan hanlarına ait yarlığ ve bitikler, İstanbul 1940. Â L Î , Künhü'l-ahbar V , Nuruosmaniyye K t b . N o . 3407. A N H E G G E R , HaliliÎl-KunevVnin Tarih-i Âl-i Osmanı, İstanbul Üniversitesi T a r i h Dergisi, c. I I 3-4 (1952). ANHEGGER, Maali'nin Hunkârnamesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi T a r i h Dergisi, I , sayı 1. ANHEGGER, Martoloslar V I I - V I I I - I (1942).

hakkında, Türkiyat

Mecmuası, c.

Historia Turchesca ( T a r i h K u r u m u n ' d a k i K . N e k i tercümesinden faydalamlmıştır). ANGİOLELLOS, DONADO D A LEZZE,

Anonim Tevarih-i Âl-i Osman, nşr. Friedrich Giese, Breslau 1922. Anonim Tarih-i Âl-i Osman, Topkapı Sarayı Revan Köşkü No. 1099. Anonim Tarih-i Âl-i Osman, Bayazıd K t b . N o . 329. A R İ F Î , Mar aş ve Elbistan'da JÇülkadiroğulları hükümeti, T a r i h - i Osmanî Encümeni Mecmuası, cüz 31 (1333). s. 419-431.

FATİH SULTAN MEHMET

XIV

A . S Ü H E Y L Ü N V E R , ilim ve Sanat bakmandan Fatih devri notlan i, Rumelihisarı Tarihleri, İstanbul fethinin beşyüzüncü yıldönümü k u t l a m a yayınlarından, sayı 5, İstanbul 1948. C A F E R Ç E L E B I , ( T A C İ - Z Â D E ) , Mahruse-i istanbul Fetihnâmesi, T a r i h - i Osmanî Encümeni Mecmuası ilâvesi, 1331. Dâi Münşeatı, nşr. Necati Lûgal ve A d d a n E r z i (bu mün­ şeatta Ağriboz, K a r a b o ğ ' a n , O t l u k b e l i ve üçüncü A r n a v u t l u k seferine ait fetihnâmeler vardır). DEGEİ,

Tratatul

de pace -sulhnâme- incheiat intre Sultanul

Mehmet I I si ştefan cel Mare, la 1479 Revista İstorica R o m â n a !5 (1945)DERVİŞ A H M E D ( Â Ş I K P A Ş A - Z Â D E ) , Tevarih-i Âl-i Osman, İstanbul 1332. Dizfuli münşeatı, Veliyüddin Efendi K t b . N o . 2735. D U C A S , D U C A E M İ C H A E L İ S D U C A E N E P O T İ S , Historia Byzantina, ( V I . Mirmiroğlu'nun T ü r k T a r i h K u r u m u n ' d a k i tercü­ mesinden faydalamlmıştır). D U R S U N B E Y , Tarih-i Ebü'l-feth, T a r i h - i Osmanî Encümeni Mecmuası, cüz 26-38, 1330. F A L L M E R A Y E R , Geschichte des Kaiserthums von Trabzunt. (Türk T a r i h K u r u m u n ' d a k i Cevat Eren tercümesinden faydalaml­ mıştır) . F. E C K H A R D , Mathias'ın dış siyaseti (İbrahim Kafesoğlu tercümesi), A n k a r a 1949. F E R İ D U N , Mecmua-i Münşeat-i Feridun Bey, I . İstanbul 1274. F R A K N O İ V Î L M O S , A. Magyar nemzet törnte'nete IV. Budapest 1896. F R A N Z B A B İ N G E R , Beitrâge zur frühgeschichte der Türkenherr¬ schaft in Rumelien (14-15 Jahrhundert), 1944. G E G A J , A . , Ualbanie et l'invasion Turque au XV. e. Siècle (Türk T a r i h K u r u m u n ' d a k i Fazıl Işıközlü tercümesinden faydala­ mlmıştır) . G E O R G İ O S P H R A N T Z E S , Chronicon ( V I . Mirmiroğlu'nun T ü r k T a r i h K u r u m u n ' d a k i tercümesinden faydalamlmıştır). H A D Î D Î , Âl-i Osman Tarihi, Esad Efendi (Süleymaniye K t b . ) N o . 2403. H A L I L E D H E M ( E L D E M ) , istanbul'da en eski Osmanlı kitabesi, T a r i h - i Osmanî Encümeni Mecmuası, cüz V I I I , İstanbul 1329, s. 474-497-

FAYDALANILAN E S E R L E R

XV

H A L İ L İ N A L G I K , Kırım Hanlığının Osmanlı tâbiliğine girmesi ve ahitname meselesi, Belleten sayı 30' s. 8. H A L İ L B. İ S M A İ L B. Ş E Y H BEDREDDİN M A H M U T , Menakib-i şeyh Bedriddin, nşr. Franz Babinger, Bucerest 1943. r l  M İ D İ , Külliyat-ı Divan-i Mevlâna Hamidî, nşr. 1. H . Ertaylan, İstanbul 1949. İstanbul fethinin beşyüzüncü yıldönü­ mü münasebetiyle yapılan İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fa­ kültesi yayınlarından, seri I I I , sayı 2. H A M M E R , Devlet-i Osmaniyye Tarihi, M. Ata Tere, II, III, İstanbul 1330—1331. H A S İ B ( M Ü M İ N - Z  D E ) , Silkü'l-leâl-i Âl-i Osman, H a l e t Efen­ d i (Süleymaniye K t b . ) N o . 596. H Ü S E Y I N B. C A F E R ( H E Z A R F E N ) , Tenkihü't-teuarih, F a t i h K t b . N o . 4301. İBRAHIM HASEKI, E B U S A L I H B. M U S T A F A , Haseki-i Adnaniyye Tarihi, Reşid Efendi ( M i l l e t K t p . ) N o . 627. İ D R İ S - İ B Î T L İ S Î , Heşt Bihişt, V I I , Sa'di Tere. Topkapı Sa­ rayı, N o . 196. I O R G A N . , Geschichte des Osmanischen Reiches, I I , Gotha 1909. I O R G A N . , İstanbul'un zaptı hakkında ihmal edilmiş bir kaynak (Fazıl Işıközlü-Adnan S. E r z i tercümesi) 'Belleten I I I , sayı 49, Ocak 1949 dan ayrıbasım. İ S K E N D E R H o c i , Galata'nın Osmanlulara teslimi, T a r i h - i Os­ manî Encümeni Mecmuası, cüz 25, 1330. 1. H A K K I U Z U N Ç A R Ş I L I , Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu devletleri, A n k a r a 1937. İ. H A K K I U Z U N Ç A R Ş I L I , Karamanoğulları devri vesikalarından ibrahim Bey'in Karaman imareti Vakfiyesi, Belleten sayı 1, A n ­ kara 1937. 1. H A K K I U Z U N Ç A R Ş I L I , Osmanlı Tarihi, I , I I , A n k a r a 1947. K A B U L Î , Külliyat-ı Divan-ı Kabulî, nşr. 1. H . E r t a y l a n , İstanbul 1948. İstanbul fethinin beşyüzüncü yıldönümü mü­ nasebetiyle yapılan İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayınlarından, seri I I I , sayı 1. KRETSCHMAYR, H E İ N R İ C H , Geschichte von Venedig, II, Gotha 1920. K  M I L , Tarih-i Siyasi-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye' I , İstan­ b u l 1325.

XVI

Tarih-i Sultan Mehmed Han-ı Sani, K a r o l i d i tercümesi, İstanbul 1328. L Ü T F İ P A Ş A , Lütfi Paşa Tarihi, İstanbul 1341. Mecmua-i Münşeat, Esad Efendi (Süleymaniye K t b . ) N0.3369. M E H M E D E S A D , gibay-i Tevarih [Tarih-i Lâri tercümesi), Sü­ leymaniye K t b . N o . 2410. M E H M E D ESAD ( Î M A M - Z Â D E ) , Feth-i Kostantiniyye, Hüsrev Paşa K t b . N o . 439. MEHMED MUHYÎDDİN ÇELEBI. Tarih-i Âl-i Osman, A l i Emirî Efendi ( M i l l e t K t b . ) N o . 15. MEHMED PAŞA (TEVKİİ, KARAMANÎ), Tevarihù's-Selâtini-l Osmaniyye, İbrahim Hakkı K o n y a l ı Tere. Osmanlı t a r i h l e r i , I , İstanbul 1949, s. 349. M E H M E D R I Z A ( S E Y Y İ D ) , Sebu's-seyyar fi Ahbar-i Mülûki'tTatar, H a m i d i y y e ( M u r a t M o l l a K t b . ) N o . 950. M E H M E D Ş E M ' İ M O L L A , Esmârü't-tevarih, A l i Emirî Efendi ( M i l l e t K t b . ) N0.38. M E H M E D ZEKÎ, Akınlar ve Akıncılar, T a r i h - i Osmanî E n ­ cümeni Mecmuası, cüz 47. M E H M E D Z I Y A , İstanbul ve Boğaziçi' I , İstanbul 1336. KRİTOVULOS,

MUSTAFA

B.

ABDU'L-LAH

(KÂTIP ÇELEBI,

XVII

FAYDALANILAN E S E R L E R

FATİH SULTAN MEHMET

HACI

HALÎFE),

Takvimü't-tevarih, Esad Efendi (Süleymaniye K t b . ) N o . 2234. MUSTAFA C E N A B Î B. S E Y Y İ D HASAN, Tarih-i Cenâbi'nin Muhtasar Tercümesi, Nuruosmaniye, K t b . No.3097. MUSTAFA FARİS, Mahbubu kulubi'l-Arifin (Behcetü't-tevarih tercümesi), F a t i h K t b . N o . 4202. M Ü N E C C İ M B A Ş I , Sahaifü'l-ahbar {Müneccimbaşı Tarihi Tercü­ mesi) Nuruosmaniyye, K t b . N o . 3129. Münşeat, Selim A ğ a K t b . N o . 862. Münşeat, Esad Efendi K t b . N o . 3879. Münşeat Mecmuası, Paris, Bibliothèque Nationale, M s . Arabe 4434 (Necati Lûgal ve A d n a n E r z i tarafından neşre­ dilmek üzere olan ve F a t i h devrine ait çok değerli vesikaları i h t i v a eden b u mecmuadan Eflâk fetihnâmesini aldık). Münşeat Mecmuası, W i e n , N a t i o n a l b i b l . H . O . 161. Buradan aldığımız vesikaların a d l a n şunlardır : I — Cevab-i mektub-i Şehsuvar Bey an M u h a m m e d han enarallahu burhanehu.

I I — M e k t u b - i ez hazret-i Sultan M u h a m m e d ilâ Sultan Bayazıd. I I I — Takrirnâme-i Şehsuvar Biğ veled-i Süleyman Biğ Z u l k a d i r m i n inşa-i T â c i Beğ. I V — Suret-i mektub-i M a h m u d Paşa ilâ Şehsuvar Beğ veled-i Z u l k a d i r . Münşeat Mecmuası, Veliyüddin Efendi K t b . N o . 3258. N E Ş R I M E H M E D E F E N D İ , Neşri Tarihi ( A l i Emirî Efendi ( M i l l e t K t b . ) N o . 459. NişANGi M E H M E D ( R A M A Z A N - Z Â D E ) , Nişancı Tarihi, Beşir A ğ a (Süleymaniye K t b . ) N o . 459. O R U Ç B. A D I L , Tevarih-i Âl-i Osman, nşr. Franz Babinger, Hannover 1925. PFEFFERMAN, H A N S , Die Zusammenarbeit der RenaissancePäpste mit den Türken, Bern 1946. P E S T Y F R I G Y E S , Brankovics György, Budapest 1877. REŞIT

RAHMETI,

Fatih

Sultan Mehmed'in Yarlığı,

Türkiyat

Mecmuası, V I , 285. S A D Ü D D İ N , Tacü't-tevarih I , I I , İstanbul 1279-1280. S A L A M O N F E R E N C Z , Magyaroszag A Török hoditas Koraban ' Budapest 1886. SARI

ABDULLAH

EFENDİ,

Münşeat-ı Farisî,

Süleymaniye'

K t b . N o . 3333. S A R I C A K E M A L ( K E M A L - İ Z E R D ) , Selâtinnâme, İstanbul Üni­ versitesi K t b . T . 331. Ş A B A N Ş I F A H Î , Fezail-i Âl-i Osman {Kalaidü'Uikyan fi fezail-i mülûk-i Âl-i Osman Tercümesi), Nuruosmaniye K t b . N o . 3404. S C H L U M B E R G E R , İstanbul'un muhasarası ve zaptı {M. Nahit tere), 1330. SCHNEIDER, ALFONS M A R I A ,

XV. yüzyılda İstanbul'un nüfusu,

Belleten, sayı 60, s. 35. T . H A L A S İ K U N , Gennadios'un itikadnamesi hakkında, A n k a r a Üniversitesi D i l ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, V I I I , sayı 1, 2, A n k a r a 1950, s. 249-263. V I . MiRMİROĞLU, Fatih'in donanması ve deniz savaşları, İs­ t a n b u l 1946. VI.

MİRMİROĞLU,

vesikalar, İstanbul

Fatih Sultan Mehmet I I . devrine ait tarihî

1945.

FAYDALANILAN E S E R L E R

FATİH SULTAN MEHMET

XVIII

Irans Aufstieg zum Nationalstaat im XV. Jahrhundert. Leipzig 1936. T . Bıyıklıoğlu tere. U z u n Hasan ve Şeyh Cüneyd, A n k a r a 1948 (Türk T a r i h K u r u m u yayınla­ rından, I V . seri N o . 5). ZAÎM M I R MEHMET K Â T I P , Camiü'-t-tevarih, F a t i h K t b . N o . 3406. Z A K Y T H Î N O S , A . , Les despotat Grec de Moree I . Paris 1932. Z i N K E İ S E N , Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa, I , H a m b u r g 1840. I I , Gotha 1845. WALTHER

HINZ,

TOPKAPI SARAYI MÜZESİ ARŞİVİNDEKİ VESİKALARDAN BU KİTAPTA ADLARI GEÇENLERİN ARŞİVDEKİ V E KİTAPTAKİ NUMARALARI ÎLE NEYE AİT OLDUK­ LARINI BİLDİRİR C E T V E L Vesikaların Vesikaların kitapta Arşivdeki aldıkları No. No. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

13

,

5584 11975

Vesikaların neye ait olduğu •

:

Hızır'ın gemi işi hakkındaki arîzası (Türkçe). i s t a n b u l surlarının , t a m i r i hakkındaki r a ­ por (Türkçe) 6350 A ğ n b o z ' u n önemine dair (Türkçe) 10822 Ağrıboz Fetihnâmesi (Farsça) 6066 İtalya işlerine dair (Türkçe) 5853 İtalya'ya dair rapor (Türkçe) 3179 Eminek Bey'in m e k t u b u (Arapça) 8344 U z u n Hasan'ın Rodos şövalyelerine gön­ derdiği mektup (Arapça) 9662 U z u n Hasan'ın Kıbrıs kiralına gönderdiği mektup (Arapça) 11485 Kefe Fetihnâmesi (Farsça) 8363 Mısır sultanına gönderilen mektup (?) (Arapça) 11602 T i m u r l e n k ile U z u n Hasan'ın m u h t e l i f yönlerden mukayesesini yapan ve H a m z a Bey'e gönderilen mektup (Farsça) 9195 Yusufça M i r z a ' m n mağlûbiyetini ve diğer hususları i h t i v a eden yazı (Farsça)

XIX

3127

U z u n Hasan'dan Kılıç Arslanoğlu Alâi Bey'e

1459

mektup (Farsça) O t l u k b e l i muharebesine karar verildiğine dair F a t i h ' i n Üsküdar'dan yazdığı mektup

8306 9196 8353 3130 3203 12301 6517

(Farsça) O t l u k b e l i savaşma dair (Arapça) Otiukbeli'ye ait (Farsça) A h m e t Begürci'ye U z u n Hasan'ın verdiği yetki kâğıdı (?) (Farsça) Mevlâha A h m e t Begürci'ye U z u n Hasan tarafından gönderilen mektup (Farsça) Bayazıt'ın Fatih'e m e k t u b u (Türkçe) Rodos ve Mısır'a dair (Türkçe). Bayazıt'ın Fatih'e m e k t u b u (Türkçe).

GİRİŞ

FATİH SULTAN MEHMET F a t i h Sultan Mehmet, t a r i h i n kaydettiği büyük insanların en başında gelenlerdendir. T e t k i k edildikçe derinleşen ve an­ laşılması güç b i r hale gelen F a t i h ' i aşağıda saydığım vasıflariyle tanıtmağa çalışacağım. Çok eksik olmakla beraber b u yazılar onun hakkında oldukça b i r f i k i r verebilecektir. K a h r a m a n ve Asker F a t i h : Gerçek, o hakiki b i r kahramandır. E n cesur insanların hay­ r a n olacağı kadar büyük b i r cesaret sahibi olan b u pervasız Türk Padişahı, gayesi uğrunda birçok defa hayatım istihkar etmiş, ölümle karşı karşıya geldiği zamanlarda büsbütün çoşmuş büsbütün efsaneleşmiştir. O n u n , İstanbul'un kuşatıldığı günlerde gemilerinin mağlûp edildiğini gördüğü zaman, şahlanan atım dolu dizgin denizin köpüren dalgalarına doğru sürmesinin mâ­ nası pek büyüktür. B u harekette kahramanlık ile cesaretin, kuvvetli b i r irade ile müthiş b i r azmin en parlak b i r misalini görmüyor muyuz? Gayesine varmak isteyen b u genç padişaha hiçbir kuvvetin mâni olamıyacağmı b u denize saldırışta bulmak mümkün değil midir? Birçok gemi ve insanla başarılamayan b u deniz savaşını sahilden b i r müddet seyreden ve büyük b i r kızgınlık içinde haykırarak tepinen, emir veren ve nihayet atım mahmuzlayan b u büyük insanın şu hareketinden, en müt­ hiş tabiat kuvvetlerinin bile kendisine engel olamıyacağmı an­ lamak, iradesinin sarsılmadığım, cesaretinin kırılmadığım söy­ lemek ve yalnız başına b u işi başarabilmek k u d r e t i n i kendisin­ de gürdüğünü kabul etmek acaba hatalı mı olur ? Muhteşem Bizans surlarının" etrafında birçok defalar at koşturan b u 22 yaşındaki T ü r k Padişahının, askerleriyle birlikte surlara hücum ettiği ve kahramanlara örnek olacak hareketlerde bulunduğu çok defa görülmüştür. Belgrat muharebesinde H u n y a d i ' n i n kuvvetleri karşısında ordusunun bozguna uğradığım gördüğü zaman hırsından çat-

GİRİŞ

FATİH SULTAN MEHMET lıyan dudaklarından kanlar akmağa' başlamış ve t a m b i r kahraman gibi atım savaş meydanına sürerek bizzat kılıç kullanmış, vurmuş ve yaralanmıştır. O n u n b u büyük fedakâr­ lığı, kahramanlığı ve cesaretidir k i ordusunu büyük b i r panikten kurtarmıştı. Bu savaşın hiç şüphesiz en büyük kahramanı F a t i h ' ­ tir. Boğdan seferinde, V o y v o d a n ' m t a h k i m l i mevkii ve ateşe hazır olan topları karşısında, yeniçeriler yerlere yatarak k o r k u ve tereddüt duyguları arasında ileriye gitmek istemez gibi b i r hal aldıkları v a k i t yine hiddetle atım mahmuzlayıp yalnız başma düşman kuvvetleri üstüne atılan o i d i . O n u n b u ce­ sareti ve kahramanlığı karşısında çoşkun b i r sel gibi harekete geçen ve düşmanlarını yenen T ü r k ordusunun b u başarısında en büyük hisse acaba kimindir? 1

2

Hulâsa F a t i h Mehmet, kahramanlık destanları yaratmış olan dedelerinin yambaşmda ve aynı safta her zaman yer al­ mağa lâyık b i r insan oldu. F a t i h ' i n b u kahramanlık vasıf­ l a n yamnda ayrıca b i r de komutanlık vasfı vardır. Çok i y i teşkilâtlanmış b u l u n a n ordusunu savaşlarda en mükemmel bir şekilde kullanmasını b i l i r d i . O , b i r savaşa girmeden önce plânlarını hazırlar, bunlar üstünde düşünür ve hâtıra gelebi­ lecek olan bütün i h t i m a l l e r i aklından geçirirdi; kendisine zarar verebilecek olan kuvvetleri önlemek için lâzım gelen tedbir­ leri almakta asla kusur etmezdi. İstanbul'u kuşatmadan önce bizzat surlan birkaç defa dolaşmış, tetkik etmiş, plânlarım çizmiş, nerelere hücum edileceğini kararlaştırmış, hattâ top­ ların nerelere yerleştirilmesi icap edeceğim bile düşünmüştü. O n u n için Edirne'den hareket etmiş olan kuvvetleri s u r l a n n önüne geldiği vakit kolayca yerlerini almak imkânını b u l d u l a r . Bu yeraiışta âdeta birkaç defa tecrübe edilmiş te noksanları gideril­ miş b i r tatbikat hareketinin olgunluğu vardı. H e r b i r l i k hiçbir kanşıkhğa maruz kalmadan plân gereğince kendilerine tahsis edilmiş olan yerleri hemen işgal etmiş ve derhal savaşa hazır bir d u r u m almıştı. İstanbul s u r l a n m n en kuvvetli noktaları ile en zayıf n o k t a l a n Fatih'çe bilinmekte i d i . O, tertibatını buna göre yaptı. #

1 2

Bk. Kitabımızın I I I . bölüm I. Belgrat bahsi. Bk. Kitabımızın I I I . bölüm I X . Savaşın başlaması bahsi.

3

, Bizans'a nerelerden yardımcı kuvvet gelebileceğini de hesaba katmış b u l u n u y o r d u . B u n u n içindir k i , daha önce Rumelihisarı'nı yaptırmış ve b u suretle Karadeniz Boğazım kesmişti. M o r a dan gelmesi melhuz olan yardımcı kuvvetleri de hareketten alı­ koymak üzere Akıncı T u r h a n Bey'i daha önce o tarafa göndermiş b u l u n u y o r d u . Ayrıca b i r süvari kuvveti de A v r u p a ' d a n gelmesi muhtemel olan kuvvetleri t u t m a k üzere aynlmıştı. Galata'yı, arada b i r anlaşma bulunmasına rağmen, Zağanos Paşa kuvvet­ leri ile kuşatmayı i h m a l etmedi. 1

Bizans'ın kendisine karşı uzun müddet mukavemet etmesini önlemek üzere, surlann en zayıf olan kısmının sıkıştırılmasının lüzumlu olduğunu düşünerek, dost ve düşmanlanmn kendisine karşı hayranlığım artıran o müthiş hareketi yapmıya, y a n i ge-. nülerini karadan yürüterek denize indirmeğe karar vermişti. Başanlması çok güç olan b u işi o pek kısa b i r zamanda yapmıya muvaffak oldu. Gerçi Belgrad seferinde Karaca Paşa'nm ted­ b i r l e r i n i kabul etmemesi askerî görüş bakımından hatalı i d i . Fakat o n u b u hataya Karaca Paşa'mn düşmanları olan ve F a t i h nezdinde değerleri b u l u n a n müşavirler şevkettiler.. Bununla beraber o r d u y u büyük b i r bozgundan k u r t a r a n yine onun askerî dehası ve fevkalade b i r surette icra ettirdiği çekilme ha­ reketidir. A ğ n b o z ' u n fethi ise onun askerî görüşünün en parlak b i r misalidir. Çünkü bu suretle bütün b u civar Venediklilerin taarruz ve tecavüzlerinden kurtulduğu gibi y o l üzerinde b u ­ lunan b u mevkiin alınması ile Venedik ve Ciniviz'lere karşı taarruz için b i r ileri karakol kurulmuş ve yine o n l a n n deniz­ lerde yaptıkları hareketler b u suretle kontrol altına alınmış oldu. O, birkaç düşmanla birden çarpışmak d u r u m u n d a kaldığı vakit b u n l a r d a n hangisinin daha tehlikeli ve zararlı olabilece­ ğini münakaşa eder ve ona göre tedbirler alırdı. Macarlar, A r n a v u t l a r ve Venedikliler ittifak ederek, Türklere karşı hare­ kete geçtikleri zaman o, herşeyden önce M o r a ' y a saldıran V e nedik'lilerin oradan atılmasını ileriye sürdü. Çünkü : Venedik­ liler, Mora'yı istilâ ederlerse burada kendilerine yardımcı ve Türklere düşman olan büyük b i r kuvvet bulabilirlerdi. Aynı zamanda en yakın b i r bölgeden Osmanlıların önemli yerleri ~ve meselâ Edirne, Selânik, Gelibolu ye hattâ İstanbul tehdit 1

4

FATİH SULTAN MEHMET altına düşebilirdi. B u n d a n başka ahalisi T ü r k ve Müslüman olan birtakım şehir ve kasabalar da zarara uğrayabilirdi. Bu i t i b a r l a F a t i h herşeyden önce M o r a ' y a tecavüz eden Venedik­ lilerle çarpıştı. B u işi hallettikten sonra M a c a r l a n sıkıştıran F a t i h en son pek az ehemmiyet verdiği A r n a v u t l u k üzerine yürüdü. F a t i h yapacağı seferlerden en yakınlarını bile haberdar etmez ve bunların gizli kalmasına çok dikkat ederdi. Böyle hareket etmeyi muvaffakiyetinin başlıca sırlarından sayan padişah, ekseriya başka tarafa çarpacakmış g i b i hareketler yapar, herkeste b u hissi uyandırır ve zamanı geldiği v a k i t asıl hedefe yönelirdi. İsfendiyar topraklarını almıya karar verip te kara ordusu ile harekete geçtiği sıralarda donanma da K a r a ­ deniz'e çıkmıştı. B u ordu ve donanmamn T r a b z o n üzerine yürüdüğü hissi verilebilmek için îsfendiyaroğlu'na gönderilen bir mektupta, Sinop'a uğrayacak olan Osmanlı donanmasına lâzım gelen kolaylığı göstermesi yazılmış ve ayrıca yardımcı kuvvetlerle oğlunun da orduya katılması istenmişti. İsfendiyaroğlu İsmail Bey'in oğlu Ankara'da Osmanlı ordusuna i l t i ­ hak ettikten sonradır k i F a t i h , birdenbire Sinop üzerine dönüverdi. B u suretle, Isfendiyaroğulları karadan ve denizden b i r baskına uğramış oldular. Trabzon seferi'ne giderken de U z u n Hasan üzerine yürünüyormuş gibi "bir tavır takımlması ve ondan sonra Bayburt ci­ varından birdenbire şimale dönülmesi aynı askerî görüşün b i r neticesi olarak düşünülebilir. Bu yolsuz arazide çekilmiş olan sıkıntıya Fatih, düşmanı gafil avlamak için katlanmış olsa gerektir. Otlukbeli Savaşı'nı yapmadan önce K a r a m a n işine el koydu. Çünkü Karamanlıların A k k o y u n l u l a r l a münasebetleri vardı. B i r Osmank-Akkoylu Savaşında b u n l a r büyük b i r teh­ like olabilirdi. Esasen Karaman'ı v u r m a k için kâfi sebepler vardı. Bundan ötürü K a r a m a n üzerine büyük kuvvetler gön­ derilerek onların dağıtılması ve ezilmesi sağlandı. U z u n Hasan'la yapılan meşhur O t l u k b e l i savaşı F a t i h ' i n yüksek k o m u t a m i k vasfım en ziyade karakterize edebilecek mahiyettedir. -Çünkü U z u n Hasan m a h i r b i r komutandı. Şarkta birçok seferler yapmış, önemli birtakım devletleri ve

GİRİŞ hükümdarları yenmeğe muvaffak olmuştu. Ordusunun da her bakımdan değeri büyüktü. Hiç şüphe edilmemelidir k i b u savaş devrin en büyük savaşıdır.Halbuki savaş kısa sürmüş ve U z u n Hasan kuvvetleri en katî b i r mağlûbiyete uğratıl­ mışlardır. G a r i b i şudur k i şarkın b u kuvvetli ordusunu Osman­ lıların sağ ve sol kanattaki kuvvetleri, ortada ve padişahın idaresi altında bulunan kuvvetler henüz savaşa katılmadan, iyice hırpalamış hattâ ezmiştir. Çünkü Osmanlı Merkez kuv­ veti hücuma geçtiği vakit, U z u n Hasan artık çarpışmamn b i r fayda vermiyeceğini anlıyarak savaş meydamndan kaçtı. B u başarıda savaş plânının i y i hazırlanmış ve i y i tatbik edilmiş olmasımn elbette büyük b i r payı vardır. Bu savaşın yapıldığı tarihlerde U z u n Hasan'la Venedik­ liler müttefik idiler. Türk kuvvetlerinin bütününün U z u n H a ­ san üzerine yürüdüğü şu sıralarda, müttefiklerine-yardım ede­ cekleri tabiî olan Venediklileri F a t i h , 1470 denberi yapılmakta olan akınları şiddetlendirmek suretiyle iyice hırpaladı. Akın­ lardan çok zarar gören Venedikliler müttefiklerine ancak donan­ maları ile faydalı olmaya çalıştılar. F a t i h ' i n büyük bir asker olduğuna en son misal, İşkodra (Scutari) seferidir. Çok t a h k i m l i ve sarp b i r kale olan ve Venedikli­ ler tarafından şiddetle müdafaa edilen İşkodra şehrinin düşürül­ mesi mümkün olmuyordu. Y a p ı l a n birçok hücumlar da başarısız­ lığa uğrayınca, Padişah kalenin hücumla alınmasından vaz­ geçmiş ve onu: uzun zaman kuşatmaya tâbi tutarak teslime mecbur etmeyi düşünmüştü. B u n u n için de herşeyden önce İşkodra'yı tecrid etmek, Venediklilerle olan bağlarım kesmek icabediyordu. B u düşüncenin tahakkukunu sağlamak üzere İşkodra civarındaki üç önemli kaleyi işgal etmiş ve şehri denize bağlayan nehri de kontrol altına almıştı. Bundan sonradır k i İşkodra çok sıkıntıya düşmüş ve teslim olacak b i r hale gelmiş­ t i . Hulâsa F a t i h en büyük b i r k o m u t a m n en üstün vasıflarını kendisinde toplamış bir insandır; savaş esnasında hasıl olan türlü şekiller karşısında işin münakaşasını yaparak en doğru kararlara varan ve süratle b u kararını tatbik edebilen m a h i r bir komutandır.

5

FATİH SULTAN MEHMET

6

Diplomat Fatih: Bizans elçilerine "Şimdiki Osmanlı Padişahı eslâfina asla benzemez. Şimdi benim iktidarımın vâsıl olduğu yerlere onların âmâli bile yetişmemiştir", dediği zaman o henüz 21 yaşında i d i . B u genç insanın, türlü türlü tefsirleri yapılabilecek olan b u sözünden, gelecekte komşuları için nekadar tehlikeli bir şahsiyet olduğunu da anlamak mümkündür. Bu, kudret ve kuvve­ tine güvenmesinin en güzel ve mânalı b i r tarzda ifadesi i d i . Çok müphem olan b u ifadede, şimdilik kendi yatağında sükûnetle akan ve fakat taştığı vakit neler yapabileceği bilinmeyen engin b i r nehrin korkunçluğu vardı. O n u n ergeç taşacağı anlaşılı­ yor, fakat ne zaman taşacağı b i l i n e m i y o r d u . B u müphemiyet onun bütün hayatmca sürecek ve o, öldüğü dakikaya kadar herkese karşı kapalı kalacaktır. Cülûsunu tebrik için Edirne'ye koşan yabancı devlet elçilerim hep b u anlaşılmazhk içinde k a b u l etmiş ve herbirine karşı pek nazik davranmıştı. B u arada en ziyade iltifata lâyık görülenler Bizans elçileri oldu. H a l b u k i o daha b u tarihlerde Bizans'ı almayı düşünüyordu; belki b u düşünce onun kalbinde daha eskiden yer almıştı. Çocukluğunda onu okutanlar, onu yetiştirenler b u f i k r i ona telkin etmişlerdi. Bütün bunları b i r tarafa bırakacak olsak bile İstanbul'la i l g i ­ lenmesi babası tarafından kendisine tavsiye edilmiş bulunuyor­ du. H e r hususta olgun b i r insanın bütün vasıflarım kendinde toplamış olan Fatih, babasının vasiyetini yerine getirmeyi b i r i n c i derecede b i r iş addetmesine rağmen, Bizanslılar hakkında düşündüklerini saklamakta büyük b i r maharet gösterdi. Belki de Bizans elçileri o n u n yumuşak görünüşünden, kendilerine i l ­ tifat edişinden, barışı devam ettireceğim bildiren' sözlerinden büyük ümitlere bile düştüler ve belki de onun birşey yapabil­ mek kudretinden m a h r u m olduğunu kabul ederek sıkışık b i r anında daha müşkül duruma girmesi için isteklerinde büsbütün ileri gittiler; K a r a m a n seferi esnasında şehzade O r h a n için veril­ mekte olan p a r a m n geçikmesinden şikâyet ederek b u n u n i k i kat ödenmesini istediler. Aksi takdirde şehzade O r h a n ' l a Osmanlı memleketleri içinde b i r ayaklanma meydana getirecekle­ r i n i ileri sürerek tehditlerde bile bulundular. B u istek h e m mevsimsiz h e m de cesurane i d i . Anlaşılıyor k i Bizanslılar, d u ­ r u m u kavrayamamış ve hakikaten genç padişahın kudretin-

GİRİŞ den şüpheye düşmüş görünmektedirler. H a l b u k i şimdiye kadar Bizans, her büyük tehlike karşısında işi sükûnetle ve tatlılıkla halletmeyi menfaatlerine uygun bulur, fedakârlıklar yapar, hasmım yere çalmak için hile ve desiselere başvurur ve karşı­ sındakini iyice gevşettikten sonra b i r fırsatım bularak darbeyi i n d i r i r d i ; zayıf düşmanlarına karşı da amansız b i r mücade­ leci ve kavgacı o l u r d u . Fatih'e karşı takınılmış olan tehditkâr tavır, hattâ meydan okuyuşdan onun küçümsendiğini çıkar­ m a k yanlış b i r hüküm olmasa gerektir. Genç Padişahın, Edirne'de cülûsu esnasında Bizanslılara karşı mültefit davranmasının elbette b i r sebebi ve mânası vardı. O n u n o zamanki düşüncelerine yaklaşmak ve onları keşfetmek pek güç b i r iş olmakla beraber i h t i m a l Fatih, hazırlıklı bulun­ madığı şu sıralarda Bizans'ın teşviki ile, hıristiyan milletlerin kendisine birtakım engeller çıkarabileceklerini hesaba katarak Bizans'la dost kalmayı uygun görmüştür. B i r i n c i defa hüküm­ darlığa geldiği vakit, çocukluğundan faydalanmak üzere hıris­ t i y a n milletlerin nasıl harekete geçmiş olduklarım hiç şüphesiz unutmamış olan genç padişah, i h t i m a l yine böyle bir d u r u m l a karşılaşabileceğini düşünmüş ve b u i h t i m a l i karşılamak üzere öyle davranmıştır. H a l b u k i F a t i h ' i n onlar hakkında hayırlı düşüncelere sahip olmadığı muhakkaktır. Ancak henüz tahta çıkmış olan b u gencin etrafını ürkütmemesi . en tabiî b i r hareketti. O da öyle yaptı. O n u n için K a r a m a n seferi esnasında kendisine yapılmış olan teklifleri sükûnetle d i n ­ lemiş ve mütavaatkâr b i r h a l almıştı. Fakat Karamanoğlu İ b ­ r a h i m Bey itaat altına alınır alınmaz iş değişmiş ve b u seferin dönüşünde Padişah Rumelihisan'mn yapılmasını emretmişti. B u hisarın yapılışı Bizans'a, yersiz isteklerinin en güzel b i r cevabı i d i . İşte Bizans, yakın gelecekte ne g i b i b i r tehlike ile karşılaştığım ancak b u zaman idrak etmiş ve hemen ağız değiş­ tirerek, kuvvetli hasımları karşısında herzaman yaptığı g i b i , b u sefer de yalvarmakla, iğfal etmekle d u r u m u n u kurtarmağa çalışmıştır. Hattâ b u arada Hisarın yapılmak istendiği yerin Galatalılara ait olduğunu ileri sürerek meseleyi diplomatça halletmek istemiş ise de F a t i h ' i n verdiği cevap hem susturucu hem de okşayıcı olmuştu. İstanbul'un kuşatıldığı müddetçe Padişah Galata Cinivizleri ile, anlaşma gereğince, dost kaldı.

FATİH SULTAN MEHMET

GİRİŞ

Hattâ Galataklarm gizliden gizliye Bizanslılara yardım ettik­ lerini bildiği halde b u n u açığa vurmayı menfaatlerine u y g u n bulmadı. Onların düşmanca hareketlerine İstanbul'un alın­ dığı tarihe kadar göz y u m d u ; b u hareketleri bilmemezlikten geldi. H a l b u k i İstanbul'un fethini mütaakıp günlerde Galatâlılar için, kendi bahşettiklerinden başka hiçbir h u k u k tanımıyarak orayı da doğrudan doğruya T ü r k topraklarına bağ­ ladı. Fatih, U z u n Hasan savaşma giderken İshakoğlu İsa Bey'i, savaştan dönünceye kadar, Macarları oyalamağa memur et­ miş ve her ne isterlerse kabul etmesini ona emretmişti. V e r i l e n direktifleri noksansız olarak yerine getiren İsa Bey, Macar­ ların büyük ümitlere kapılmalarına meydan verdi. Esasen mak­ sat da b u i d i . E n yersiz tekliflerinin padişah tarafından kabul edileceği zehabına düşen M a c a r l a r savaş müddetince atıl kal­ mışlar ve hattâ isteklerinin kabulü için elçilerini padişahın arkasından Anadolu'ya bile göndermişlerdi. B u elçi uzun müd­ det oyalanmış ve U z u n Hasan'a galip gelindikten sonra hiçbir dileği kabul edilmemek suretiyle geri çevrilmişti .

hassas ve i ç l i ' b i r insan olduğunu görmemeğe imkân yoktur. Arapça, Farsça ve Türkçeye bütün incelikleriyle vakıf b u l u n ­ duğuna şüphe olmayan b u T ü r k padişahının kelimelere şa­ hane b i r surette tahakküm ettiğini şiirlerinde görmek müm­ kündür. O, -

8

"Bizümle saltanet lâfın idermiş ol K a r a m a n î Hudâ firsat verürse ger K a r a yire k a r a m a n î " derken bütün kuvvet ve k u d r e t i n i en güzel b i r şekilde ifade­ lendirmiş, "Sevdün ol dilberi söz eslemedün vay gönül Eyledün Kendözüni âleme rusvay . gönül Sana cevr eylemede kılmaz o pervay gönül Çevre sabr eyleyemezsün nideyin hay gönül Gönül eyvay gönül vay gönül eyvay gönül Taliün yüzi gülüb olmadı handan nideyin Yüregün derdine bulmmadı derman nideyin Kasduna yar çeker hancer-i bürran nideyin Virisersün b u gam ü mihnet ile can nideyin Gönül eyvay gönül vay gönül eyvay g ö n ü l , ,

3

Kroja Kalesinin sıkıştırılıp ta alınamadığı tarihlerde Osmanlılar ile Venedikliler arasında sulh için konuşmalar başlamış ve bazı esaslar da kararlaştırılmıştı. Venedik elçisi talimat almak üzere Venedik'e gittiği sıralarda Padişahın bizzat sefere çıkmış bulunuşu, askerî ve siyasi d u r u m u n Türkler lehine dönmüş oluşu F a t i h ' i n vaktiyle verilmiş olan kararlardan dön­ mesine ve birtakım yeni isteklerde bulunmasına sebep oldu. B u , bugünkü diplomasinin de abul ettiği ve dayandığı en esaslı noktadır. D ü n k a b u l edilmiş olan bazı şekiller, bugün b i r ta­ rafın herhangi b i r şekilde kuvvetlenmesi neticesi olarak değiş­ mekte ve daha çok menfaatler sağlanmak için b u hal b i r fırsat telâkki edilmektedir. K a i d e hükmünde olan b u şekilden F a t i h M e h m e t de faydalanmağı i h m a l etmemiştir. Âlim ve Şair F a t i h : O n u n b u i k i vasfı üzerinde söz söylemek yetkisine sahip olmamakla beraber b u hususta da birkaç satır yazmaktan ken­ d i m i alamadım. M e v c u t şiirlerine bakıldığı vakit onun nekadar 3

Bk. Kitabımızın I I ] . bölüm V I . İsa Bey'in Maçadan oyalaması bahsi.

9

4

demekle de engin r u h u n u n heyecanlarını ve ihtizazlarını en tatlı b i r dille zamamndakilere ve daha sonra gelenlere d u y u r ­ muş bulunmaktadır. D e v r i n i n i l i m adamları ile herhangi b i r konuda münakaşalar yapacak kadar büyük b i r bilgiye sahip­ tir. Nazarında i l i m ve âlimin değeri de herşeyin üstündedir. E n büyük vezirler titriye titriye huzuruna geldikleri vakit ek­ seriya b i r âlimin onunla yanyana oturduğunu, rahat ve serbest­ çe konuştuğunu görürlerdi. Âlim Şarklı veya Garplı olsun, müs¬ lüman veya hıristiyan bulunsun Fatih için aym i d i . Akşemsüddin veya M o l l a Güranî ondan nekadar iltifat görmüşlerse T r a b ­ zonlu şair ve filozof Gorgos Amirutzes ile Patrik Gennadios daha az iltifat görmüş değillerdir. Yukarıda da söylediğimiz g i b i onun b u i k i değerli vasfı üzerinde söz söylemek selâhiyetimiz ve tetkikimiz dışında bulunduğundan b u vadide daha fazla yazı yazmak lüzumsuz addedilmiştir.

4

Kemal Edip Kürkçüoğlu, Fatih'in şiirleri, Ankara

I946.

J O

FATİH SULTAN MEHMET İnsan Fatih :

Zamanının en b ü y ü k âlimlerinden ders almış olan ve b u suretle yaşadığı devir dünyasını tamamiyle kavramış olduğuna şüphemiz b u l u n m a y a n F a t i h ' i n o zamanki devlet adamlariyle değil bugünkülerle bile kıyaslanamıyacak kadar insani b i r duy­ guya sahip olduğu görülmektedir. Kendisine elli küsur gün mukavemet eden ve birçok müslümamn şehit edilmesine sebep olan İstanbul şehri ve onun sakinleri hakkında gösterdiği mer­ hamet, aklın alamıyacağı kadar geniş b i r şeydir. Hele devrin zihniyet ve anlayışım düşünecek olursak, müslüman olan Türk­ lerin hıristiyan olan Bizanslıları kılıçtan geçirmesi ve muhte­ şem hıristiyan âbideleri ile süslenmiş olan İstanbul şehrinin b u müslüman hükümdar elinde taş taş üstünde kalmamak üzere t a h r i b i kadar tabiî birşey olamazdı. H a l b u k i İstanbul'a giren Türk ordusu ve onun haşmetli hükümdar ve k o m u t a m b u çağların anlayışına kendilerini kapürmamışlardır. Müs­ tevli ve muzaffer b i r o r d u n u n elbette yapacağı birtakım taş­ kınlıkları olacaktır ve b u tabiî b i r harekettir. Fakat b u ordunun kütle halinde insanları öldürdüğü ve umumî b i r katle teşebbüs ettiği görülmemiştir. Şehir en çok üç gün kadar y a ğ m a edilmiş ve ondan sonra herşey yoluna girerek her tarafta güvenlik k u r u l ­ muştur. Daha sonra şehrin imarına başlanmasını emreden F a t i h b u işlerde daha çok R u m esirlerini kullanmış ve onlara günde alü akçe vermek suretiyle hayatlarım kazanmak imkânı­ nı vermişti. Bundan başka esirlere şefkat gösterilmesini de is­ teyen Padişah sokaklarda onlara rastladığı vakit iltifat etmek­ ten geri durmaz ve ayrıca m a d d i yardımlarda da b u l u n u r d u . Âbidelere gelince : Bunlara hiç kimse el sürememiş; bü­ tün zenginlikleri ve güzellikleriyle ayakta kalmışlardır. Ayasofya'da b i r taşı tahribe çalışan b i r eri F a t i h ' i n tekdir ettiği pek meşhurdur. Hele P a t r i k ' i h u z u r u n a kadar getirterek i l t i ­ fat etmesi ve bütün hıristiyanları kendi ayin ve mezheplerinde serbest bırakmış oluşu, vicdan hürriyetine vermiş olduğu de­ ğerin en açık b i r misalidir. Gerçi F a t i h ' i n b u işte güttüğü b i r siyasetin mevcut olduğunu kabul etmemek mümkün olmaz. Bununla beraber F a t i h ' i n , affetme ve insana, insanlık bakımın­ dan değer verme kabiliyetini ön plânda kabul etmek zarureti vardır. Bir. an b u işte b i r siyaset güttüğünü b i r tarafa bırakarak

GİRİŞ hıristiyanlara böyle bir imtiyaz tanımadığını hattâ onları kı­ lıçtan geçirdiğini kabul edelim. Bu takdirde Fatih acaba ne kaybederdi ? İstanbul nufussuz veya ıssız mı kalırdı ? Buna evet demeğe imkân yoktur. Geniş Türk ülkelerinden buraya yüzbinlerce insanı getirip yerleştirmek b i r mesele bile olmazdı. Hıristiyanların dinine hürmet etmeseydi veya onları kı­ lıçtan geçirmiş olsaydı acaba hıristiyanlık âlemi coşkun b i r sel gibi üzerine m i atılırdı ? Böyle b i r hareket olursa Türkler tehlikeli b i r duruma mı düşerlerdi ? Yoksa b u müthiş sel dur­ durulamaz da kurulmakta olan Türk İmparatorluğu çöker m i i d i ? F a t i h bunları düşündü de çekindiği için m i böyle hare­ ket etti ? Bizans'ın sukutundan dolayı coşkun b i r hale gelmiş olacağım tasavvur ettiği hıristiyanlık âlemini b u hareketi ile gevşetmeyi m i düşündü ? Bütün b u sorulara hayır demek zanmmca pek hatalı olmıyacaktır. Çünkü F a t i h ve onunla birlikte hareket eden müşavirleri Avrupa'nın Bizans için b i r maceraya atılacağını zaten kabul etmiyorlardı. Daha İstanbul kuşat­ masının devam ettiği sıralarda, ister Bizans'ı himaye kastiyle olsun ister daha geniş b i r düşüncenin tesiri ile bulunsun, Çandarlı H a l i l Paşa ve onun fikrinde olanlar birkaç defa karadan ve denizden Bizans'a gelebilecek olan büyük yardımcı kuvvet­ lerden bahsederek onu kuşatmayı çözmeye teşvik ettilerse de her defasında b u f i k i r l e r i padişah tarafından reddedildi. Eğer A v r u p a ' d a n b i r çekinme bahis konusu olsaydı en tehlikeli b i r an olan kuşatma sıralarında F a t i h b u fikirlere mağlûp o l u r d u . H u n y a d i ' n i n , İstanbul muhasarasının başladığı günlerde, vak­ tiyle imzalamış olduğu ahitnamenin hükmü olmadığını bildir­ mesi, b i r tehdit olmasına rağmen, Padişahı yine düşüncesinden vazgeçiremedi. O katî olarak b i l i y o r d u k i A v r u p a hıristiyan­ lık âlemi üzerinde en müessir şahsiyet Papa'dır. H a l b u k i Pa­ pa kendi mezhebinin dışında b u l u n a n Bizanslılara karşı asla dostça b i r tavır takınmamıştı. Filhakika Papa Nicolas V . B i ­ zans'a ancak kiliseler birleştiği takdirde yardım vaaddinde bulunuyor, İmparator da buna pek yanaşmıyordu. Gerçi B i ­ zans son yıllarında mezhep birliğini k a b u l etmiş ve Roma'yı üstün tanımıştı. Ancak b u samimi değildi. Bizans, Türk istilâ­ sına karşı kendisine yardımı d o k u n u r düşüncesiyle b u yola gitmiştir. Bununla beraber birliği kabul eden halktan ziyade

GİRİŞ

FATİH SULTAN MEHMET

12

İmparator ve etrafindakilerdir. B u n u n da nihayet siyaset icabı muvakkat b i r tâbiiyet olarak k a b u l edilmesi lâzım gelir. D u r u m u n böyle olduğunu bilen Papa, A v r u p a devletleri üze­ rinde ne derece müessir olabilecektir ? Gerçi 2451 senesinde Friedrich I I I . ün Roma'da İmparatorluk tacını giymesi vesi­ lesiyle Osmanlılara karşı umumî bîr Haçlı seferinin zarurî olduğu ciddi surette ortaya atıldı. Aeneas Silvius b u maksatla İmparator adına Papa'nm ve kardinallerin huzurunda u z u n bir söylev vererek kâfirlerin çoktanberi hıristiyanhğa getirdiği felâketleri, Osmanlıların artan kuvvetleri karşısında a r t a n lâkaydiyi anlattıktan sonra İmparator Friedrich'in Osman­ lılara karşı b i r sefere girişmeye karar verdiğini, fakat b u n u n için Papalık makamının taraftarlığını ve tavassutunu beklediğini, Papa'mn kudretli sözlerinin muhakkak hıristiyanlan b u m u ­ kaddes teşebbüs için kazanmaya ve muvaffakiyeti daha önce­ den mutlak b i r hale getirmeye kâfi geleceğini söyledi. Fakat başka zamanlarda ve başka şartlar altında en mühim sonuçları doğuracak olan b u katî adım da ancak boş arzular ve vaatlardan başka b i r netice vermedi. Günkü İmparator Friedrich dahilî huzursuzluklar içerisinde, Avusturya, Macaristan ve Bohemya ile olan mücadeleler arasında verdiği sözü u n u t u p g i t t i . . Papa Nicolas'a gelince o, hiç ses çıkarmadan sükûnetle bekledi. Çünkü b u f i k r i zaten çok soğuk karşılamıştı. O, bütün bunların umumî alâkayı çekmek için İmparator tarafından ortaya atılmış olduğunu pekâlâ b i l i y o r d u . Bundan ötürü bir Haçlı seferi meselesine ne Papa ne de devletler kâfi* dere­ cede alâka göstermiyorlardı. Bundan başka İstanbul ve civa­ rından ibaret kalmış olan ve çatırdamakta bulunan Bizans devletine karşı gönderilecek bir yardımcı kuvvet onu ne de­ receye kadar koruyabilecektir. Bu, devletlerce düşünülecek bir meseledir. Çünkü A v r u p a devletleri, Türklere karşı açmış oldukları büyük seferlerin nasıl b i r hüsranla neticelendiklerini henüz unutmamışlardı. E n son yapılan V a r n a ve İkinci K o sova savaşları kendileri için acı birer tecrübe i d i . Yeniden b i r 5

6

7

Zirıkeisen, c. 1, s. 806. Aynı eser, s. 807. ' Aynı eser, s. 807.

5 6

13

maceraya atılmak ise, b u kadar tecrübelerden sonra A v r u p a ­ lılara neticesi hoş görünmeyen b i r h a l olsa gerektir. 1448 de yapılan o müthiş Kosova muharebesi, Hıristiyanlığın Türk­ lüğü boğmak üzere atıldığı son büyük macera i d i ; Avrupalı­ lar çetin hasımları karşısında b i r daha böyle hareketlere teşeb­ büs etmenin faydasızhğma i h t i m a l kani bile olmuşlardı. Esa­ sen hıristiyanları tek hedefe karşı müşterek b i r harekete geçirmek te müşkülleşmişti. Çünkü birçok defa onları müş­ terek b i r gaye etrafında toplamaya muvaffak olan Papalık Müessesesi artık eski otoritesine sahip b u l u n m u y o r d u . K i l i ­ senin dine aykırı hareketleri ve Papazların ahlâkan sukutu hıristiyan milletlerin b u müesseseden soğumalarına sebep oldu. Paris Üniversitesinin kilisenin ıslâhına teşebbüs etmesi, W i c liffe ve Jean Hus'un yine kiliseye karşı yaptıkları itirazlar mev­ cut olan buhranı büsbütün artırdı. Bu arada hıristiyan millet­ ler i k i papaya tâbi olarak i k i büyük kısma ayrıldılar. Büyük ayrılık adım alan b u olay ancak 1449 tarihine doğru hallolma yoluna g i r d i ; kilisenin birliği k u r u l d u . Fakat b i r daha eski nüfuzu teessüs edemedi. Hıristiyanlık âleminin böyle birbirine düştüğü b u tarihlerde, kendilerinden büsbütün ayrı bir yolda bulunan Bizans'a yardım edemiyecekleri gayet tabiî i d i ; y a h u t hıristiyan milletleri b i r gaye uğrunda birleştirebilecek ve on­ ları mukaddes b i r savaşa götürebilecek olan müessese şimdi kendi varlığını korumak gayretine düşmüştü. Gerçi bu ağır şartlar altında bile Türklere karşı savaşan birtakım Haçlı orduları görülmektedir. Fakat bunlar da Türk gücü karşısında büyük b i r başarısızlığa uğradılar. Böyle olunca bütün A v r u p a camiasını, kurulmakta olan T ü r k impara­ torluğunun üzerine sevketme güçlüğü kendiliğinden mey­ dana çıkıyor. B i r an hıristiyanlık âleminde böyle bir b u h ­ ranın doğmadığım ve büyük Papalar devrinde olduğu g i b i kilisenin krallıklar üzerinde en büyük b i r nüfuza sahip oldu­ ğunu k a b u l edelim. B u takdirde hıristiyanlık âlemi, gelişmekte olan T ü r k devletini geri atabilecek m i d i r ? A v r u p a devlet­ lerinde b u kuvvet ve kudret mevcut m u d u r ? B u dahi şüpheli bir iştir. Çünkü Avrupa'nın i k i büyük devleti İngiltere ve Fran­ sa, X V i n c i yüzyılın ortalarına kadar süren Y ü z Sene Savaş­ ları ile perişan duruma düşmüşlerdi. Ayrıca İngiltere'de b i r

FATİH SULTAN MEHMET

GİRİŞ

de _ iç savaş başlamıştır. Hanedan mücadeleleri arasında o n u n dışarı ile ilgilenmesi mümkün görülmemektedir. Mukaddes R o m a Germen İmparatorluğu b u tarihlerde siyasi birlikten tamamen m a h r u m kalmış b i r durumdadır. İtalya'nın başlıca kuvvetli i k i devleti olan Ciniviz ve Venedikliler b i r b i r l e r i n i n amansız b i r düşmanı halindedirler.- Esasen Osmanlılarla sulh içinde yaşayan Venedikliler b u sulhu bozmak istemiyor ve b u n u lüzumsuz sayıyorlardı . Sırplar Türklerin sayısız tecavüz­ leri karşısında artık birşey ifade edecek d u r u m d a b u l u n m u y o r ­ lar. M a c a r l a r ve Lehliler ise kendi dahilî işleri arasında Bizans için fedâkârlık yapacak mevkide değillerdi. Bilhassa M a c a r ­ lar Osmanlıların gittikçe artan hamleleri karşısında perişan bir d u r u m d a idiler. İmparator Avusturya'n Albrecht V . za­ manında felâketlerin önüne geçilemeyecek bir d u r u m hasıl oldu. Hele A l b r e c h t ' i n zevcesi Elisabeth ile İmparator Friedrich'in Macaristan'da Habsbürg'ların h u k u k u n u ileriye sür­ meleri b u memleketin büsbütün karışıklık içerisine düşmesine sebep oldu. Bundan faydalanan Osmanlılar d u r m a d a n iler­ lediler. Hulâsa Papalık, nüfuzunu kullanabilmiş olsaydı ve A v ­ rupa hıristiyanhk âlemini b i r kütle halinde Osmanlıların üze­ rine sevketme imkânlarını bulsaydı dahi A v r u p a ' m n T ü r k ordusunu mağlup edebilecek b i r kuvvet toplamasına madde­ ten imkân yoktu. H e r hâdiseyi inceden inceye tetkik edip sonra karara varan ve A v r u p a hâdiselerini geniş bilgisi- sayesinde kavramış olduğuna şüphe bulunmayan Türk Padişahının b u işlerden haberdar olmasını k a b u l etmek kadar tabiî birşey olamaz. Y e n i b i r Haçlı ordusunun harekete geçmesine imkân olmadığını F a t i h ' i n katî olarak' bildiğini t a h m i n edebiliriz veya hiç olmazsa b u o r d u n u n kısa b i r zamanda toparlamp Türk kuvvetleri üzerine yürüyeceğine i h t i m a l vermediğini kabul etmek zaruretindeyiz. O, A v r u p a ' m n harekete geçemiyeceğine o kadar emindir k i İstanbul'un zaptı meselesini gizli bile t u t m a k lüzumuna okadar önem vermemiştir. Kısa b i r zamanda yıkacağını tasavvur ettiği Bizans'ı b u müddet zarfında b i r yardımcı kuvvetin gelip müdafaa edemiyeceğini esaslı olarak kabul eden Türk Padişahı, şehrin sukutundan sonra

böyle bir ordu gelse bile b u n u ataları gibi güvenle karşılamağa hazır " b u l u n u y o r d u . Hattâ diyebiliriz k i onun güveni baba­ sından ve dedelerinden daha da ileride i d i . Bizans'a yardım etmek üzere A v r u p a ' d a n gelmesi düşünülebilen kara kuvvet­ lerini önlemek üzere o b i r miktar T ü r k süvarisini kâfi görmüştü. Şu halde Bizans'a ve Onların dinine karşı gösterdiği büyük tesamuhta elbette insanlık duygularına ve vicdan hürriyetine değer vermenin başhca b i r sebep olduğunu kabul etmek zaru­ reti vardır. Garp kilisesine karşı Şark kilisesini t u t m a k ve b u suretle ihtilâfı devam ettirmek işi ise bence i k i n c i derecede bir iştir. Şayet F a t i h b i r i n c i derecede böyle b i r siyasi gayeyi ele alarak R u m l a r a birtakım imtiyazlar vermiş ise o takdirde sağlamak istediği faydalar şu suretle hulâsa olunabilir:

14

8

8

Zinkeisen, c. i, s. 801.

'5

a) İki kilise birleştiği takdirde bütün katolik âlemi B i ­ zans işini b i r hıristiyanhk meselesi yapabilir ve b u yüzden Haçlı orduları yeniden faaliyete geçebilir; anlaşmazlığın devamı ise buna imkân bırakmaz. b) Ortodoks mezhebine karşı gösterilen b u tesamuh bü­ yük b i r insan kütlesinin kalben kazanılmasım sağlar ve bunlar da samimi olarak T ü r k İmparatorluğuna bağlanmış olurlar. c) R u m l a r b u imtiyazlardan m e m n u n olarak b u n d a n son­ r a k i savaşlarda Türklere yardım eder veya hiç olmazsa fırsat buldukları vakit düşmanca hareketlerden uzak kahrlar. Birinci noktaya daha önce cevap vermiş bulunuyoruz. Bizans ayakta iken ve hattâ R o m a kilisesi ile birleşmeyi k a b u l etmişken bile katolik âlemi onlara yardım etme yoluna gide­ medi. Yıkılmış olan b i r Bizans'tan sonra aynı âlemin harekete geçebilmesi h e m daha güçtür ve h e m de mantıka daha az uy­ gundur. Hıristiyanlığın b i r parçasının yani Rumların gönlünü kendisine bağlamak işine gelince : b u n u n da çürük olduğu görülüyor. Çünkü F a t i h böyle düşünmüş olsaydı herşeyden önce Bizans'ın mirasçısı olarak ortada bulunan M ö r a despot­ larına ve Bizans kilisesine tâbi olan M o r a h l a r a karşı daha az şiddetli hareket ederdi. Y a h u t Bizans kilisesine tâbi olan b u insanlar kendi mezheplerine karşı şimdiye kadar gösterilmeyen itibarın F a t i h tarafından gösterildiğim gördükleri, vakit onu b i r kurtarıcı, b i r h a m i telâkki ederek düşmanlıktan vazgeçer­ lerdi. H a l b u k i ne M o r a h l a r Fatih'e yakınlık gösterdiler ne de

FATİH SULTAN MEHMET

ı6

F a t i h onları kendine ısındırmak mecburiyetini d u y d u . Bilâkis onun Mora'yı istilâ ederken gösterdiği şiddet başka harblerindekinden daha fazladır. Son nokta ise izahtan varestedir. Çünki R u m l a r ne b i r savaşta Fatih'e yardım ettiler, ne de fırsat düş­ tüğü vakit düşmanlarla birleşmekten ve isyan etmekten geri kaldılar. Bu itibarla F a t i h ' i n Ortodoksluğa hürmet göster­ mesi, b u mezhebe tâbi olan birtakım milletleri elde ederek Garp kilisesini tehdit etmek gibi m a d d i b i r işten ziyade, büyük b i r kütleyi inanışlarında serbest bırakmak ve insanların en tabiî b i r hakkı olan vicdan hürriyeti işine beşyüz yıl önce lâyık o l ­ duğu mânayı vermiş olmak içindir. Patrik Gennadios'tan hıristiyanhğm esaslarını'ihtiva eden b i r m e t i n istemesi, b u n u tetkik ettikten sonra Patrik'e büsbütün önem vermesi hattâ onu, tahsis ettiği kilisede ziyaret etmesi hep b u zaviye­ den görülecek şeylerdendir. Hulâsa Fatih, bütün b u söyledik­ lerimizin üstünde müstesna yaratılışlı, yüzyılların pek az yetiştirebildiği eşsiz b i r insandır. Fetihlerinde

takip

ettiği siyaset :

30 yıldan fazla süren saltanatı esnasında onun gelişi güzel savaşlara atılmadığını, her yaptığı seferde b i r gaye takibettiğini ve b u seferleri de lüzumuna göre sıraladığını görüyoruz. Diye­ biliriz k i onun Şark ve Garp için olduğu kadar Karadeniz, Akdeniz ve cenuba ait de güttüğü b i r siyaset vardır. Hiç şüphe yoktur k i en başta gelen arzularından birisi K a r a d e n i z ' i bir T ü r k denizi yapmaktı. Buna erişebilmek için adım adım iler­ lemiş ve Karadeniz'in A n a d o l u sahillerinde rastgeldiği müslüman ve hıristiyan teşekkülleri birer birer ortadan kaldırmıştır. D i k ­ kat edilecek noktalardan birisi şudur k i K a r a d e n i z ' i n b u sahil­ lerinde kendisine tâbi bir teşekkülü kabul etmemekte ve bunları büsbütün ortadan kaldırmaktadır. Amasra Cinivizleri ile İsfendiyaroğulları ve Trabzon R u m İmparatorluğu'nun kal­ dırılışı b u siyasetin birer misalidir. Anlaşılıyor k i o, b u sahil­ leri anavatanın birer parçası telâkki ediyordu. Bundan dolayı­ dır k i babasının ve dedelerinin şimdiye kadar buraları almama­ larına hayret etmişti. Filhakika buraların almışı h e m dahilin güvenliği bakımından hem de iç topraklarla denizin b i r b i r i n e 9

0

Bk. Kitabımızın V. bölüm I. bahsine.

GİRİŞ bağlanması yönünden pek önemli i d i . Ayrıca Karadeniz'de seyahat etmekte olan T ü r k gemileri tecavüzden k u r t u l u y o r ve bütün ticaret T ü r k gemicilerinin eline geçiyordu. Trabzon'­ u n alınması ise büsbütün önemli i d i . Çünkü o tarihlerde Şark ile Garb'ı birbirine bağlayan yolların en mühimlerinden birisi buradan geçmekte i d i . F a t i h T r a b z o n ' u almakla büyük b i r ticaret y o l u n u n denizde biten ucunu eline geçirmiş oluyordu. Karadeniz'in şimal sahillerine gelince: Ciniviz sömür­ gelerinin temizlenmesi, Kefe ve Azak'a inen büyük şark kervan ticaret y o l u n u n ele geçirilmesi, çökmekte olan A l t m o r d u dev­ leti ile ondan ayrılmış olan K ı r ı m Hanhğı'mn karışık d u r u m ­ larından faydalanmak isteyenler bulunursa buna m a n i olun­ ması bakımından b u sahillerin işgali zaruri i d i . Çünkü b u sahil­ lerin başka ellerde bulunması veya aynı bölgelerde başka b i r teşekkülün kurulması Karadeniz'in kontrolünü güçleştirdiği g i b i A n a d o l u sahilleri ve İstanbul için de tehlikeli olabilirdi. Bu bölgelerin iktisadi hayat üzerindeki rolü ise aşikâr b u l u n u ­ y o r d u . Padişahın bütün bunları düşünerek b u bölgeleri işgal etmiş olması mümkündür. Eflak ve Boğdan'la yaptığı çarpış­ malarda ise daha çok sahil şehirleri üzerinde meşgul olmak­ tadır. Bu şekildeki hareketi de onun Karadeniz hakkındaki düşüncelerini izaha yarayan b i r hareket gibi k a b u l olunabilir. Çünkü Eflak (Valachie) Boğdan (Moldavie) topraklarını ilhak etmek gibi b i r fikre sahip olmadığını ve onları kendi ida­ relerinde serbest bıraktığını gördüğümüz halde bazı sahil şehirlerinin alınmasını kendisi için b i r gaye bilmiştir. K e n d i n ­ den sonra gelenler de b u yol üzerinde yürüyeceklerdir. Garpte takip ettiği siyasete gelince : Bu tamamiyle Fa­ t i h ' i n şahsına mahsustur diyebiliriz. Çünkü ondan sonra gelen­ ler daha başka fikirler peşinde koşacaklardır. F a t i h ' i n garpte takip etmiş olduğu siyasetin doğruluğu veya yanlışlığı üzerinde duracak değiliz. Bu siyaset yanlış veya doğru o.lsun anlaşılıyor k i o, Bizans İmparatorluğunun garpte en ziyade genişlemiş olduğu tarihlerdeki sınırlarını kendisi için esas kabul etmek­ tedir. Daha doğru b i r deyimle, T u n a nehrinin cenubunda ka­ l a n ve A d r i a t i q u e denizi'nin ucundan itibaren Egée denizi'ne kadar olan sahayı T ü r k toprakları içinde görmektedir. Bu gayeye acaba kendisini Bizans'ın varisi m i addederek ulaşmak

ı8

GİRİŞ

FATİH SULTAN MEHMET

istiyordu ? Yoksa T u n a nehrini tabiî b i r sınır mı telakki etmişti ? b u n u kesin olarak söylemek mümkün değildir. F a k a t ister öyle ister böyle olsun b u gayeye' erişmek istediği ve eriştiği muhakkaktır. Meselâ Eflak ve Boğdan'ı baştanbaşa çiğnediği halde oraları topraklarına katmağı düşünmemiş, hattâ b u yerlerin idarelerini aynı soydan gelen insanlara bıra­ karak geri dönmüştür. H a l b u k i onun M o r a ' d a , Sırbistan'da, A r n a v u t i u k ' t a , Bosna ve Hersék'te tamamiyle başka türlü hare­ ket ettiğini görüyoruz. O kadar k i buralarda hüküm sürenleri ya hükümdarlık haklarından m a h r u m etmiş veya öldürtmüştür. Diyebiliriz k i eski büyük Bizans İmparatorluğu üzerinde hak i d d i a edebilecek her unsuru mahvetmiştir. T r a b z o n R u m İ m ­ paratorluğu'nun mirasçıları i h t i m a l b u siyaset takip edildiği için yokedildiler. Garpte b u toprakların ilhak edilmesi zarureti­ dir k i , o n u A r n a v u t l u k t a okadar şiddetle harekete sevketmiş olmalıdır. Bosna Kralının, aman da dilese, zorla ele geçirilme­ sini M a h m u t Paşa'ya yine b u n d a n dolayı emretmiş olsa gerek­ t i r . M a h m u t Paşa'nm b u emri ister kasten, ister hâdiselerin cereyamna uyarak yerine getirememesi üzerine Padişah'm b ü y ü k b i r hiddete kapılması ve nihayet emrine mutî b i r hocaya b i r fetva verdirerek Bosna Kiralını öldürtmesi yine b u suretle izah edilebilir. Hersek (Herzégovine) Kralına karşı toleranslı davran­ masının sebebi ise açıktır. K r a l oğlunu rehine göndermekle beraber kendi t o p r a k l a n üzerinde ölünceye kadar ve ancak F a t i h ' i n mü­ saadesi ile b i r h u k u k sahibi olduğunu k a b u l etmiştir. B u d u r u m a göre F a t i h , i h t i y a r Hersek Kralının t o p r a k l a n n a daha o ölme­ den önce sahip oluyor demektir. Burada b i r noktaya işaret etmek isterim. Bosna-Hersek'i aldıktan sonra A d r i a t i q u e d e m z i ' n i n , bazı şehirler müstesna, bütün şark sahillerine malik oluyordu. Acaba b u n u n l a yetine­ cek m i y d i ? Yoksa zayıf İtalya devletlerim şimalden tehdit et­ mek hedefim m i güdüyordu. B u n u gösteren belirtiler mevcuttur. Ezcümle Gedik A h m e t Paşa'nm ansızın O t r a n t o ' y a gönderil­ mesi ve orayı işgal ederek kuvvetli b i r köprü başı tutması ve çok kuvvetli b i r kale inşa ettirmesi İtalya topraklarının işga­ line b i r hazırlık gibi telâkki olunabilir. Eğer F a t i h ' i n kafasında İtalya'yı işgal etmek gibi b i r f i k i r mevcutsa o takdirde T ü r k kuvvetlerinin, muvaffakiyeti kolaylaştırmak üzere, şimalden

de. harekete geçmeleri kadar tabiî birşey olamazdı. Venedik bir tarafa bırakılacak olursa İtalya'mn şimalinde Türk kuvvet­ lerine mukavemet edebilecek b i r devlet de yoktu. Venedik'e gelince : Türklere karşı girişmiş olduğu uzun mücadele­ n i n sonunda perişan ve b i t k i n b i r hale gelmiş olduğundan o da yeni b i r T ü r k hamlesini karşılayacak d u r u m d a değildi. Bütün b u n l a n dikkate alan padişah i h t i m a l kuvvetlerinin bir kısmını cenuptan ve b i r kısmım da İtalya'mn şimalinden hareket ettire­ rek b u kıtayı işgal etmeyi düşünüyordu. Filhakika onun İtal­ ya'ya kara y o l u ile gitmek emeli de vardı . Fakat ömrü vefa etmedi. Böyle b i r teşebbüs vukuunda A v r u p a Hıristiyan­ lık âlemi heyecana gelecek ve i h t i m a l b u , Türklere karşı yeni b i r i n f i a l i n başlangıcı olacaktı. Fakat hemen söyleyelim k i A v r u p a Türklerin her hamlesi karşısında böyle b i r heyecan duymuş, hattâ harekete bile geçmişti. Ancak b u n l a r d a n b i r netice çıkmıyordu. O n u n için F a t i h gibi kendinde herşeyi yap­ mak kudretini gören b i r padişahın hayalî kuvvetler karşısında irkilmiyeceğini ve b u bakımdan da İtalya'yı zaptetmenin o n u n emelleri arasmda bulunduğunu söylemek pek yersiz olmaz. Filhakika İtalya'mn işgali T ü r k topraklarına yenilerini kat­ maktan ziyade b i r güvenlik meselesi o l u r d u . Çünkü b u suretle Akdeniz'in şarkı tamamiyle emniyet altına alınır ve geniş b i r ticaret sahası Türklerin kontrolü altına girmiş o l u r d u . 1 0

İtalya'yı almanın b i r de manevi tarafı vardı k i i h t i m a l F a t i h b u n u da düşünmüştü; y a n i R o m a ' y ı elde ettiği takdirde garp i m p a r a t o r u u n v a m m da alacakta. Fakat kanaatıma göre, eğer F a t i h ' i n İtalya'yı zaptetmek emeli varsa, b u b i r u n v a n için olmıyacak, yukarda da söylediğimiz g i b i b u işte güvenlik ve iktisadi meseleler b i r i n c i derecede r o l oynayacaklardır. O n u n Egée denizi'nde takip ettiği siyaset ise gayet açıktır : O burada sahile yakın olan adaları baştanbaşa zaptetmek ve b u suretle A n a d o l u sahillerinin güvenKğini sağlamak istiyordu. Çünkü b u adalar muhtelif milletlere, her çeşit ve vasıfta insan­ lara, çapulculara, hırsızlara ve korsanlara birer sığmaktı. A n a ­ dolu sahillerinin bilhassa müslüman ahalisine musallat olan b u insanlan buralardan uzaklaştırmak F a t i h ' i n başhca eme1 0

Kretschmayr, c. I I , s. 374.

20

FATİH SULTAN MEHMET

l i n i teşkil ediyordu. A d a l a r alındığı takdirde b u bölgelerin ticareti de büsbütün Türklerin eline geçmiş olacaktı. Bütün . bunları F a t i h çok i y i takdir ettiği içindir k i kısa b i r zamanda adalar işine son verdi. Rodos alınamamıştı, fakat fütuhat plâ­ nının içinde b u l u n u y o r d u . Mesih Paşa'nm büyük kuvvetlerle oraya gönderilmesi, başarı gösteremeyince de padişah tarafından şiddetli birtakım hareketlere maruz kalması buraya verilen önemin dercesini isbat etmektedir. İhtimal Mesih Paşa mağ­ lûbiyetinden dolayı değil, fakat Rodos seferinde mağlûp olduğundan ötürü padişah tarafından hırpalanmıştır. O , başka b i r yerde mağlûp olsaydı padişahın belki de hışmına uğ­ ramayacaktı. Çünkü Padişahmf mağlûp olmuş olan büyük komutanlarına i l k hamlede sinirlenmemiş olduğunu gösteren misaller vardır. Ezcümle îşkodra'da muvaffakiyet gösteremeyen Süleyman Paşa'yı tekdir etmek lüzumunu duymadan Eflak üzerine şevketti; hatah hareketi orada da mağlûp olmasına sebep olduğu halde padişah buna da birşey söylemedi. Şu halde Mesih Paşa'nm böyle gazaba uğramasına yalnız mağlûp olması değil, fakat Rodos'u alamaması sebep olmuştur. Baltaoğlu Süleyman Bey'in de padişahın hışmına uğraması yine kanaatimce mağ­ lûbiyetinden ziyade b u mağlûbiyetin İstanbul'un alınmasını geçiktirmesinden ileri gelmiştir. Bütün bunlardan anlaşılıyor k i Rodos F a t i h için alınması 'zaruri b i r yerdir. Orası yabancıların elinde bulundukça buna yakın olan T ü r k sahilleri emniyet altma giremiyeceklerdir. Çünkü Rodos, hem kuvvetlidir hem de manevi bakımdan hıristiyanhk üzerinde müessirdir. Bütün |bu işlere vakıf oldu­ ğuna inandığımız büyük padişah Fatih M e h m e t , son defa kendi komutasındaki büyük orduyu, en kuvvetli b i r ihtimalle, Rodos üzerine götürmekte i d i . F a t i h Anadolu'da, ötedenberi dedeleri tarafından takip edilmekte olan siyaseti devam ettirerek, T ü r k birliğini kurmaya çahştı. B u siyasetin b i r neticesidir k i , İsfendiyaroğullarımn top­ raklarım ellerinden almış ve yine b u yüzden Karamanlılarla mücadeleye girişmiştir. G e r ç i , b u mücadeleye Karamanoğullarınm yaptığı birtakım uygunsuz hareketier sebep oldu. Fa­ kat t a h m i n edilir k i böyle b i r sebep olmasaydı dahi, F a t i h b i r sebep icat edecek veya sebep te göstermeden Karamanoğul-

GİRÎŞ

21

larınm üzerine yürüyecekti. Çünkü Karamanoğullarmm Os­ manlı hanedanını çok uğraştırdıklarını bildiği gibi hükümdar olduğunun b i r i n c i senesinde kendisine karşı da nasıl cephe al­ dıklarım unutmamıştı. Onların, U z u n Hasan ve Venedikle olan münasebetlerini de b i l i y o r d u . Bu itibarla K a r a m a n h l a r fırsat vermemiş olsaydılar bile o yine onları ortadan kaldır­ ma yoluna gidecekti. K a r a m a n halkının kendi beylerine karşı gösterdikleri bağlılık onun dikkatinden kaçmadı. Bu yüzden hiçbir müslüman memleketinde göstermediği şiddeti burada göstermiş hattâ b u civarın ahalisinden büyük b i r kısmım İs­ tanbul'a tehcir ederek b i r daha isyan edememeleri gayesini takip etmiştir. K a r a m a n ve îsfendiyar topraklarının Osmanlı ülkelerine katılması Anadolu'da kurulmak istenilen Türk bir­ liğinin tamamlanmasına doğru atılmış kuvvetli bir adımdı. O n u n U z u n Hasan'la olan mücadelesi pek enteresandır. Şarkta gittikçe büyüyen ve Osmanlı 'devletini tehdit eden Akkoyunlulara karşı Fatih bidayette biraz çekingen davrandı. Bunda hiç şüphesiz k i U z u n Hasan'm büyük kuvvetlere sahip oluşu âmil olmuştur. İhtimal Fatih U z u n Hasan'la karşılaş­ makta, T i m u r - Bayazıt faciasını gözönüne getirerek, tereddüt ediyordu. Belki de i k i müslüman hükümdarın vuruşması pa­ dişahın hoşuna gitmemektedir. Bunun en güzel misalini O t lukbeli Savaş'ınm kazanıldığı sıralarda görüyoruz. M a ğ l û p olan U z u n Hasan'm takip edilmesi meselesi ortaya atıldığı vakit Divanda b u iş lüzumsuz addedilir. H a l b u k i mağlûp olan bir orduyu takip ederek yoketmek askerliğin değişmez kaidelerindendir. B u kaide o devirde de bilindiğine göre bu takip zaruri i d i . Fakat böyle yapılmadı. Çünkü padişaha göre müs­ lüman b i r hükümdarı tahtından uzaklaştırmak doğru değildir. Yine padişaha göre islâm memleketlerini yağma ve tahrip etmek te hoş birşey olmaz. Bütün bunların dışında alınacak olan toprakları da elde tutmak çok güçtür. İşte bunlardan dolayı U z u n Hasan takip edilmemiştir. Daha sonra i k i hükümdar arasında elçiler de gidip gelmiştir.. Bu da gösteriyor k i F a t i h U z u n Hasan'a karşı daima mülâyim hareket etmiş ve hiçbir zaman onun mahvına yürümemiştir. Ancak Fatih'e göre Os­ manlıların şarkta elde etmesi lâzım gelen b i r sınırları vardır; oda Fırat nehridir. Bu suyu kendi emniyeti bakımından lüzum-

FATİH SULTAN MEHMET

22

l u sayan Osmanlı padişahı dasız görmüştür.

bunun

öte tarafina geçmeyi fay­

Cenup siyaseti : Mısır sultanları ile Osmanlıların' münasebetleri dostça olmakla beraber i k i taraf arasında ihtilâfh b i r arazi mevcuttu. Dulkadıroğullarımn hüküm sürdüğü b u arazi üzerinde her i k i taraf ta nüfuz tesis etmek istiyorlardı. Bu bakımdan Dulkadır toprakları üzerinde bazan Mısır'ın bazan da Osmanlıların hakimiyeti görüldü. Son defa, Mısırlıların tuttukları Budak Bey'in karşısına Şehsuvar Bey'i çıkaran Osmanlılar b u bölge­ ye Mısırlıların müdahalede bulunmalarına imkân bırakmadı­ l a r ; Şehsuvar Bey'in ezilmesine ise daha büyük tavizler karşı­ lığı olarak ses çıkarmadılar. Ancak -Mısırlıların sözlerinde dur­ mamış olmaları, esasen Mısır hakkında birtakım f i k i r l e r i oldu­ ğunu t a h m i n ettiğimiz F a t i h ' i , harekete geçirdi. Zaten i k i dev­ let arasmda Hicaz su yolları işi yüzünden b i r anlaşmazhk mev­ cuttu. B u , üzerinde durulması icabeden b i r meseledir. Bozul­ muş olan su yollarının, kurumuş olan kuyuların t a m i r i işini F a t i h b i r mesele olarak ele almakta ve bunların Osmanh hazinesi namına t a m i r i m ileri sürmektedir. Bu, doğrudan doğruya Mısır'ın dahilî işlerinde karışmaktı. Eğer Mısırlılar buna razı olsaydüar elbette F a t i h buralarda seyahat eden, b u kuyular­ dan ve sulardan faydalanacak olan binlerce insamn minnet­ tarlığını kazanarak, onların nazarında değerlenecek, îslâm âlemi arasmda büsbütün şöhret kazanacak, buna karşılık Mısır sul­ tanlarının perestişleri kaybolacakü. Su yollarının t a m i r i işinde hacılara yardım etmek gibi dinî b i r histen ziyade siyasi gayeler peşinde koşulduğunu k a b u l etmek, meseleyi h a l bakımından daha doğru b i r y o l olarak ele alınabileceğine göre acaba Fa­ tih'in Mısır'ı alarak hilâfeti Osmanhlara i n t i k a l ettirmek gibi b i r f i k r i m i vardı? Y a h u t Suriye ve Filistin sahillerini elde ederek yine Şarki Akdeniz hakimiyetini m i düşünüyordu ? B u hareketin İtalya'ya çıkışla b i r ilgisi yar mı i d i ? Böyle geniş b i r pilâm tahakkuk ettirebilmek mümkün mü i d i ? Meseleyi İtalya'ya çıkış bakımından ele alırsak b u n u n pek te güç birşey olmadığım görürüz. Çünkü, zayıf birtakım teşekkül­ lerin elinde bulunan İtalya F a t i h ' i n ordularının ciddi b i r

GİRİŞ

o

hamlesi ile elde edilebilirdi. N i t e k i m F a t i h ' i n son yılla­ rında İtalya'ya çıkılmı ştı. Mısır'a gelince : Padişah'ı buraya çarpmaktan menedecek ortada b i r kuvvet kalmamıştı. Akkoyunl u l a r mağlûp edilmiş, Venediklilerle b i r anlaşma yapılmıştır. Y a k ı n b i r kuvvet onu tehdit etmediği g i b i Mısır topraklarına civar olan Dulkadıroğulları Osmanh padişahının tarafım i l ­ tizam edecek durumdadırlar. Böyle olmasa bile muazzam Os­ manlı kuvvetleri karşısında Dulkadıroğulları Beyliği birşey ifade etmemektedir. Bütün bunlardan sonra Mısır kuvvetleri­ n i n mukavemeti hâtıra gelir. A r a d a n çok geçmeden Yavuz Selim b u kuvvetleri perişan etme imkânını bulduğuna göre F a t i h ' i n de hazırhyacağı orduların a y m maksada vasıl olabi­ leceğini k a b u l etmek mümkündür. Şu halde Fatih Mısır üzerine b i r sefer yapsaydı ve başarı da elde etseydi Akdeniz'in b u sahil­ lerine sahip olduğu g i b i Suriye üzerinden gelen Şark Ticaret Yollarım da ele geçirecek, a y m zamanda Kızıldeniz yolunun kontrolünü t e m i n edecekti. İhtimal müslüman A r a p âlemi de b u büyük Türk Padişahının idaresi altına girmeyi b i r şeref sayacaktı. Böyle olduğu takdirde İtalya karşısındaki A f r i k a kıyılarında İtalya'dan inen ve Mısır'dan gelen T ü r k kuvvetleri karşılaşacak ve b u suretle de Akdeniz'in b u bölgesi tamamiyle Türklerin eline geçecekti. F a t i h ' i n böyle birşey düşünüp düşünmediğini kestirmek pek zordur. Ancak bazı zayıf ihtimallere dayanarak b u yolda f i k i r yürütmek mümkün g i b i görünüyor. Meselâ : birkaç hacı­ nın su yollarının bozuk olmasmdan şikâyet etmesi ve b u n u padişaha duyurmuş oluşu, hemen padişahın b u işle ilgilen­ mesini ve işe müdahaleye karar vermesini mucip olmuştur. B u pek mânalıdır. Hele böyle basit b i r mesele yüzünden i k i devletin arasının açılması büsbütün mânalıdır. Daha bunlara katabileceğimiz birtakım ehemmiyetsiz meseleler koca b i r i m p a r a t o r l u k ordusunun harekete geçmesine değmezdi. F a t i h g i b i b i r hükümdarın böyle b i r hiç yüzünden ordularım katiyyen harekete geçirmiyeceğini söylemek yanlış olmaz. Eğer hazır­ lanan son sefer Mısır için ise bunda mutlaka birtakım büyük gayeler vardır. Filhakika Mısır ile başlamış olan düşmanca münasebetler F a t i h ' i n oğlu Bayazıt zamamnda çarpışmaya inkılâp etmiş ve nihayet Yavuz Selim zamamnda b u çarpış-

24

FATİH SULTAN MEHMET

malar başarı ile sona ermiştir. B u i k i padişahın takip ettikleri y o l F a t i h ' i n çizmiş olduğu yoldur. Eğer b u i k i Padişah ve b i l ­ hassa Bayazıt I I . Gedik A h m e t Paşa'yı O t r a n t o ' d a n geri çağırmayıp ta F a t i h ' i n plânlarım tahakkuk ettirme yoluna gitseydi F a t i h ' i n tasavvur ettiğini t a h m i n ettiğimiz b u büyük iş Yavuz zamanında gerçekleşmiş olabilirdi. Bütün b u sözlerden sonra şimdi de onun yaptığı savaşların m u h t e l i f yönden b i r tetkikini daha yapmak faydalı olacaktır. Filhakika F a t i h ' i n bütün ömrü boyunca yaptığı savaşların b i r kısmı siyasi, b i r kısmı askerî, b i r kısmi' da iktisadi sebeplere istinat ettirilebilir. Meselâ : Bizans'ın yıkılması ve İstanbul'un alınması hem siyasi, hem askerî, hem de iktisadi bakımdan zaruri i d i . . * a- X V inci yüzyılın ortalarına doğru Bizans topraklarının, şarkta ve garpta, Osmanlılar tarafından tamamiyle sarıldığı görülmektedir. Marmara'nın doğu sahillerini ele geçirmiş olan Türkler aym tarihlerde batıda T u n a boylarına kadar iler­ lemiş bulunuyorlardı. Bu geniş topraklar arasında sıkışıp kal­ mış olan Bizans İmparatorluğu ne müstakil b i r devlet olarak ne de b i r kudret olarak b i r mâna ifade etmektedir. Çünkü X I V üncü yüzyılın ortalarından sonra Türk nüfuzu İstanbul ve ci­ varına h a k i m olmuş, Bizans İmparatoru Türklerin âdeta t a b i i ­ yetini kabul etmişti. Esasen bütün İmparatorluk, başta İstanbul olmak üzere, M a r m a r a sahilindeki Silivri (Selymbria) kalesi ve bir­ kaç köy ile Karadeniz sahilinde Vize (Bizua), A h y o l u (Anchialos), M i s i v r i (Mesembria) gibi kasabalara münhasır kalmıştı. B u kasabaların içinde düşmana mukavemet edebilecek d u r u m d a olanlar pek azdı; şimdiye kadar Türk hakimiyetine geçme­ miş olmaları da birtakım tesadüflerin eseri i d i . Çünkü Türkler tarafından ne zaman kuşatıldı veya kuşaülmak istendi ise mutlaka ortaya b i r engel çıkmış ve b u suretle de yıkılmaktan kurtulmuştur. Küçük kale ve kasabaları bir tarafa bırakılacak olursa Bizans, İstanbul şehrinden ibaret sayılabilirdi. K u v v e t l i surları sayesinde şimdiye kadar hayatını devam ettirme imkânlarım bulmuş olan b u şehrin, gelişmekte olan ve doğuda, batıda büyük topraklara sahip b u l u n a n Türk devletinin elinde bulunması siyasi bir zaruret i d i . Çünkü Türklerin A n a d o l u ve Rumeli'deki toprakları ancak

GİRİŞ

25

birbirine b u surede bağlanabilirdi; ve yine ancak b u suretle Rumeli'de katî olarak b i r hakimiyet k u r u l a b i l i r d i . Şu halde Osmanlı devletinin "mukadder payitahtı" İstanbul'dan başka b i r yer o l a m a z d ı . 11

Pek küçük topraklara ve fakat o nisbette b i r kuvvete bile sahip olmamakla beraber Bizans İmparatorluğu hıristiyanhk âlemi arasında hâlâ b i r değer g i b i telâkki edilmekte i d i . Eski R o m a İmparatoıiuğu'nun devamı sayılan ve b u n d a n ötürü Avrupalılarca saygı gösterilen b u İmparatorluk, kendisine gösterilen b u hislerden faydalanmayı asla i h m a l etmiyordu. Mezhepçe aykırı b i r yolda bulunmasına rağmen Avrupalılar, müşterek düşman olan islâmlara ve bü arada Türklere karşı daima onu iltizam' ediyorlardı. B u hislerden faydalanan Bizans­ lılar, her sıkıştıkları ânda hıristiyanhğm tehlikede olduğunu, İstanbul'un ve b u arada muhteşem hıristiyanhk mâbetlerinin mahvolacağını ileri sürerek hıristiyan devletlere başvuruyor ve hıristiyan Avrupa'yı Türkler üzerine saldırtmakta b i r i n c i derece­ de r o l oynuyorlardı. Bundan başka Osmanlıları biraz zayıf buldukları sıralarda hemen faaliyete geçiyor ve verdikleri sözde de durmuyorlardı. Meselâ Yıldırım Bayazıt zamanında Galata'da b i r cami inşaasım, burada padişah adına hutbe okunmasını, kadı ve i m a m tayinini kabul ettikleri halde A n k a r a vakasından sonra anlaşma hükümlerini bozarak b i r gün içinde Müslüman­ ları İstanbul'u terketmeye dâvet etmişler, aksi takdirde öldürü­ leceklerini bildirmişlerdi. Bundan sonra da mâbetlerini t a h r i p ettikleri Müslümanları, Tekirdağ ve Edirne'ye hareket ettikleri sıralarda, öldürmüşlerdi. Osmanlı devletinin ne suretle olursa olsun yıkılmasını isteyen Bizanslılar yalnız Avrupalıları Osmanlılar aleyhine kışkırtmakla kalmıyacak, kapalı veya açık b i r surette Türk soyundan gelenleri de birbirine düşman etmekte pek büyük b i r maharet göstereceklerdir. Yıldırım Bayazıt'm oğulları arasındaki kavgalara birer suretle karışmaya fırsat bulan B i ­ zanslılar, bazan b i r kardeşe bazan da diğerine yardım edecek­ lerdir. Bundan başka Anadolu'da T ü r k vahdetinin kurulmasını P. Wittek (Çeviren H. İnalcık), Ankara bozgunundan İstanbul'un zaptına kadar, s. 589. 1 1

FATİH SULTAN MEHMET

GİRİŞ

önlemek üzere A n a d o l u beyliklerini d u r m a d a n Osmanlılara karşı isyana teşvik etmişlerdir. Bilhassa K a r a m a n Beyliği b u arada zikrohmabilir. Şu halde bütün b u hâdiselere son ver­ m e k Bizans'ın ortadan kalkmasiyle mümkün olacaktır.

Haçlı .ordusunun V a r n a önlerinde mağlûp edilebilmesi biraz müşkül o l u r d u ; hattâ denebilir k i başkomutandan ve A n a d o l u kuvvetlerinden m a h r u m kalacak olan Rumeli'deki T ü r k kuvvet­ leri ezilebilir ve belki de R u m e l i baştanbaşa tehlikeye gire­ b i l i r d i . İşte b u k r i t i k d u r u m u yaratan tek mania Bizans'ın b u arada bulunuşudur. O ayakta bulunduğu müddetçe boğaz­ ları doğudan batıya veya tersine geçmek herzaman için müşkül bir mesele i d i . Şu halde sırf b u geçişi sağlamak için bile olsa - Osmanlı Devletinin bekası bakımından - Bizans'ın ve b u ara­ da İstanbul şehrinin Türklerin eline geçmesi zarureti kendi­ liğinden meydana çıkıyor. H a ç h seferlerinin sık sık görüldüğü b u sıralarda Bizans İmparatorluğu, maddeten bunlara her­ zaman yardım etme imkânını bulamamakla beraber manen daima onlarla beraber olmuştur.

•26

b- Bizans İmparatorluğu'nun X V inci yüzyılda işgal et­ tiği saha askerlik işleri bakımından üzerinde önemle durulması icabeden b i r sahadır. İki taraftan. Türk toprakları ile kuşatıl­ mış olmasına ve b i r kudret ifade etmemesine rağmen b u toprak­ lar Bizanshlar elinde kaldıkça Osmanlı Devleti hiçbir zaman emniyet alünda bulunamıyacaktı. B u n u n sebeplerini aşağıda­ k i şekilde izah etmek imkâm vardır : İki boğazla b i r b i r i n d e n ayrılmış olan Osmanlı toprak­ larının birisi üzerinde b i r hâdise çıktığı takdirde Osmanlüarın "bir taraftan öbür tarafa asker şevki mühim b i r mesele h a l i n i alıyordu. A n a d o l u ' d a n Rumeli'ye geçmek lâzımgeldiği zamanlarda i k i yola başvuran y a n i Çanakkale ve İstanbul Boğazından geçmek mecburiyetinde kalan Osmanlılar zayıf donanmalariyle b u işi sağlamak imkânım bulamıyorlar ve daima denizci devletiere ve meselâ : Giniviz veya Venediklilere para vermek suretiyle asker şevkini temine çalışıyorlardı. H a l b u k i h u tarihlerde hıristiyanlık âleminde Türklere karşı büyük b i r düşmanlık hissi beslenmektedir. Bu hissin tesiri alünda hıristi¬ y a n l a r birleşerek hep birden Osmanhlara karşı cephe aldıkları v a k i t boğazlardan asker şevki meselesi büsbütün güçleşiyordu. B u n u n en son misali Sultan M u r a t I I . n i n V a r n a Muharebesi sırasında görülür. Filhakika Segedin (Szegedin) anlaşmasını hiçe sayan hıristiyanlar tekrar b i r Haçlı ordusu ile Türklerin R u m e l i ' ­ deki toprakları üzerine yürüdükleri vakit M u r a t I I . Manisa'da b u l u n u y o r d u . Haçlıların taarruz hareketim haber alır almaz A n a d o l u kuvvetleri ile karşıya geçmek üzere sahile geldiği vakit Çanakkale Boğazımn düşman gemileri tarafından kapatılmış olduğunu g ö r d ü . Bundan' dolayı Gelibolu üzerinden Rumeli'ye geçmek imkânları kalmadığım anlayan padişah uzun b i r kara yolculuğuna katlanarak İstanbul Boğazına gelmiş ve güçlük­ le kuvvetlerim karşı sahile geçirebilmişti. Eğer burada da b i r m a n i a zuhur etmiş' ve geçiş sağlanamamış olsaydı o muhteşem 12

1 2

Kritovulos, s. 18.

27

Türkler aleyhinde teşekkül eden her kuvvete karşı kapı­ larını daima açık. b u l u n d u r a n b u İmparatorluk fırsat bulduğu takdirde Türkleri arkadan vurabilecek b i r d u r u m da yarata­ b i l i r d i . Çünkü İstanbul'a deniz yolu ile getirilmesi herzaman mümkün olan b i r Haçlı ordusunun Bizans toprakları üzerinden T r a k y a ' d a k i T ü r k arzisine saldırması ve b u suretle müşkül bir d u r u m yaratması mümkündür. Böyle b i r teşebbüse girişildiği takdirde boğazdan geçecek olan büyük b i r müttefik do­ nanmasının hareketini önliyecek zayıf Türk donanmasından başka b i r kuvvet yoktur. Y a n i herzaman b u y o l ile Bizans'a kuvvet şevki ve dediğimiz g i b i Türk topraklarının arkadan v u r u l m a k i h t i m a l i mevcuttur. Böyle birşey yapılmamış oluşu yapılmıyacağma delâlet etmez. Pek az b i r i h t i m a l dahi olsa b u şekildeki b i r hareket gelişmekte olan T ü r k devleti için çok tehlikeli anlar yaratır. B u n u dikkatten uzak tutacaklarına i h t i m a l vermediğimiz o devrin büyük T ü r k komutanları b u bakımdan da İstanbul'un elde bulundurulmasını lüzumlu görmüş olacaklardır. Sultan O r h a n zamamndan itibaren denizcilik işlerine önem vermeye başlayan Osmanlılar ancak Çelebi Sultan M e h ­ met devrinde kuvvetlice b i r donanma vücuda getirebilmiş­ lerdir. Bununla beraber, birçok adalara ve sahillere malik olan ve aym zamanda R u m e l i ile A n a d o l u arasındaki münakaleyi temin etmek mecburiyetinde b u l u n a n Osmanlılar, X V inci

FATİH SULTAN MEHMET

GİRİŞ

yüzyılın ortalarına kadar denizlerde rakipleriyle boy ölçüşe­ cek d u r u m d a bulunmuyorlardı. Bundan ötürü 1416 da Ge­ l i b o l u önlerinde Venedik donanmasına karşı pek büyük b i r mağlûbiyete uğradılar. H a l b u k i Gelibolu Osmanlılar için hususi ehemmiyeti olan b i r mevki i d i . Çünkü i l k Osmanh ter­ sanesi burada kurulmuş ve burası bütün Osmanh donanma­ sının üssü haline gelmişti. Gelibolu'nun kaybı Osmanlılar için felâketli neticeler doğurabilirdi. Osmanlılar' belki yalnız Ç a ­ nakkale Boğazından gelecek b i r düşmana karşı mukavemet imkânlarını bulurlar ve bunlarla muvaffakiyetle savaşabilir­ lerdi. N i t e k i m 1430 da yine Gelibolu'ya taarruz eden Venedik donanmasını mağlûp ettiler. Fakat b u donanmaya Bizans'ın da katıldığını veya Karadeniz'den gelecek takviye kuvvetleriyle Bizans donanmasının da faaliyete geçtiğini kabul ettiğimiz tak­ dirde Osmanlılar için işin nekadar ciddi b i r d u r u m yaratacağı derhal anlaşılır. Türk donanmasının [imhası ve tersanelerinin t a h r i b i ise devlet için her bakımdan felâketli neticeler doğura­ bilecek b i r hal olduğuna göre Gelibolu'nun emniyet altında bulundurulması birinci derecede önemi haizdir. İşte b u em­ niyetin yarı yarıya sağlanması Bizans'ın aradan kaldırılmasiyle mümkün olacaktır.

zansın- iktisadi hayatına büyük b i r darbe vurmuştur. Ancak denizyolu elan eski faaliyetini kaybetmiş değildir. Bizans or­ tadan kaldırıldığı ve b u topraklar da Osmanh topraklarına katıldığı takdirde eski büyük ticaret yolunun açılmaması için ortada b i r sebep kalmıyacaktı. Bununla beraber o devirde T ü r k büyüklerinin b u iş üzerinde önemle durduklarım gösterir b i r kaynağa tesadüf edilmedi.

28

c- Hiç şüphesiz k i İstanbul'un zaptı meselesi konuşulduğu sıralarda iktisadi meseleler de ortaya atılmış olacaktır. Çünkü İstanbul ötedenberi kara ve denizyolları üzerinde bulunması bakımından büyük b i r önem taşıyordu. Pek esM devirlerde bile Belgrat'ta T u n a ' d a n ayrılan b i r yol Meriç vâdisini takip ede­ rek İstanbul'a ve oradan da Üsküdar'a geçerek Bağdat üzerin­ den Ortaasya'ya giderdi. Şark ile garp arasında uzanan y o l ­ ların en kısası b u olduğundan kervanlar d u r m a d a n işler ve şarkın ipek, baharat gibi en kıymetli eşyası b u yol vasıtası ile garba i n t i k a l ederdi. Bundan başka i k i mühim denizi, K a r a ­ deniz ile Akdeniz'i, birbirine bağlayan su yolları da yine buradan geçmekteydiler. Hulâsa müstesna b i r coğrafî mevkiye malik olan İstanbul şehri X V inci yüzyılın ortalarında hâlâ eski önemini muhafaza ediyordu. Gerçi kara y o l l a n hem A n a d o l u ' ­ dan hem de Rumeli'den Türklerin buraları işgal etmesiyle kesilmiş bulunduğundan b u yollar vasıtasiyle artık büyük kervan ticaretinin yapıldığı görülmemektedir. Bu d u r u m B i -

29

d- Fatih ve İstanbul'un zaptı hakkında yazılmış olan kitap­ larımızın hemen hepsinde müşterek olan nokta, İstanbul'un almışında dinî hislerin ön safta gelmiş oluşudur. Gerçek Fatih, İstanbul'u alma kararım, topladığı meclise bildirmek üzere verdiği söylevde "î'lâ-i kelimetullah ve ihya-i minnet-i resulullah etmeye m a k d u r u m u sarf eyliyem, ta dünyada mucib-i zikr-i cemil ve ukbada bais-i ecr-i cezil vaki ola. Öyle olsa belde-i tayyibe-i Kostantıniye k i bağ-ı i r e m andan b i r kûşe" dedikten sonra İstanbul'u methediyor ve kendi memleketinin ortasında kalmış olan b u diyarın, zamanında b i r küfür ocağı olarak kal­ masına gönlünün razı olamıyacağmı açıkça ifade ediyordu . T a r i h - i şâhî'de de b u şehrin alınmasının d i n i n lâzimelerinden olduğu söylenmektedir . Filhakika her müslüman hüküm­ darı b u şehri almıya teşvik edecek mahiyyette Peygamberimiz tarafından söylenilen sözler vardır. Hazret-i M u h a m m e d ' i n b u şehri alacak asker ve k o m u t a m metheden sözlerini gözönünde b u l u n d u r a n hükümdarlar buna lâyık olmak için ellerinden gelen her gayreti harcıyacaklardır. B u iş bence üzerinde önemle durulması lâzım gelen b i r iştir. İstanbul'un kuşatılmasında askerlerin şevkini ve heyecanım bilhassa tahrik etmekte pek büyük faydası görülen Peygamberin b u sözlerini, Fatih samimi olarak yerine getirmek istedi ise o takdirde İstanbul'un ahnma sebeplerinin en başında bunu saymak icabeder. Fatih'in bu fikre hizmet etmiş olduğu muhakkaktır. Çünkü b i r müslüman olan F a t i h ' i n , Peygamber'in İstanbul hakkında söylemiş olduğu sözlerinin tesiri altında kalmamasına imkân tasavvur edilemez. D e v r i n zihniyetim dikkate aldığı1 3

14

13 1 1

Cafer Çelebi, s. 7. Tarih-i şahî, Vk. 423.

GİRİŞ

FATİH SULTAN MEHMET

3«

iniz takdirde de İstanbul'un alınması sebepleri arasında b u n u en başta zikretmek icap eder. İstanbul'un zaptı meselesinde yukarıdanberi saydığımız b u sebeplerden başka sebepler de b u l m a k mümkündür. Meselâ İstanbul'un tarihî b i r şehir oluşu, eski b i r imparatorluğun mer­ kezi bulunuşu, zengin ve muhteşem âbidelere sahip oluşu, buraya sahip olmanın fâtihine temin edeceği şöhret ve M u r a t I I . irin oğluna bıraktığı rivayet edilen vasiyetnamede İs­ t a n b u l ' u n alınmasını tavsiye edişi b u arada sayılabilir. Ancak şu mahakkaktır k i İstanbul'un zaptında en mühim âmil olarak Osmanlı İmparatorluğunun vahdeti düşünülmüştür. Bizzat F a t i h " N e veçhi vardır k i anun g i b i menzil-i şerif ve makam-ı lâtif benim vasat memleketimde ve arsa-i vilâyetimde olup dahi eyyam-i devletimde küfr ocağı ve bağiler yatağı ve dâğiler .durağı o l a " . dediğine göre kendi topraklarının ortasında kalmış olan b u bölgenin, Osmanlı topraklarını birleştirmesi bakımından, önemine işaret etmiş bulunmaktadır. Bütün bunlardan sonra "Feth-i celil-i Kostantaniye" adlı eserde yü­ rütülmüş olan b i r mütalâaya dokunmadan geçemiyeceğim. Burada demliyor k i : İstanbul'u kendi hükümetine merkez yapmayı gaye edinen F a t i h Sultan M e h m e t haksız yere hiç kimsenin camm yakmak istemiyecek kadar i y i k a l p l i i d i . İstan­ b u l ' u almak kendisi için gayet kolay b i r iş olduğu halde sırf y u k a r i k i düşüncenin tesiri altında yani hak ve adâlet kaidelerine riayet ettiği için kendince en büyük emel olan İstanbul'u al­ m a k işine teşebbüs etmiyordu. Fakat Kayser'in yersiz ve düşün­ cesiz hareketleri padişahın sabrım tüketti . 1 3

1 6

1 7

Yukarıdaki fikirlerden, şayet Bizanslılar sebebiyet vermemiş olsaydılar F a t i h Sultan M e h m e t İstanbul'u almıyacaktı g i b i b i r mâna da çıkmaktadır. H a l b u k i İstanbul'un kendi devleti için lüzumuna ve faydalarına kani b u l u n a n F a t i h , Bizanslı­ lar böyle hareket etmeseydiler, hattâ Osmanlılara eskisinden daha fazla boyun büker d u r u m d a olsaydılar dahi b i r y o l u n u b u l u p İstanbul'u muhakkak zaptedecekti. Çünkü F a t i h gibi 1 5 16 1 7

Zinkeisen, c. I I , s. 64. Cafer Çelebi s. 7. A. Muhtar, s. 12.

31

büyük b i r siyaset ve devlet adamının hak ve adâlat kaidelerine riayet-edeceğim diye kendi devletinin menfaatlerini unutmasını hiçbir suretle k a b u l etmeye imkân yoktur. Aksi takdirde F a t i h ' i , yüksek gayeleri karşısında hislerine mağlûp b i r adam g i b i telâkki etmek icabeder. Haksızlık yapmıyayım diye, gayelerinden vazgeçmesi veya bunları tehir etmesi onun siyasi görüşlerine asla uygun olamaz. O tarihlerde savaşlarda b i r cihad kokusu da olduğunu düşünecek olursak F a t i h ' i n kafasına haksızlık yapa­ cağım şeklinde b i r düşüncenin hâkim olması esasen akla gelmez. Böyle olunca acaba Fatih t a r i h karşısında savaşın .mesuliye­ tini yüklenmekten m i çekinmiştir ? B u n u da kabul etmek güç­ tür. Çünkü inandığı Peygamber, kendisinden yüzlerce yıl evvel söylemiş olduğu sözlerle b u işi yapacak olam hem övmüş, hem de teşvik etmiştir. Bir müslüman hükümdarın b u övmelere lâyik olmak için o zamanlarda yapmıyacağı b i r iş tasavvur edilemez. Bütün b u haller F a t i h ' i n i y i kalpli b i r insan oluşunu, ortadan kaldıramaz. O, meziyetlerini, büyüklüğünü İstanbul'un. ahnışmdan sonra İstanbul halkına karşı bol b o l göstermiştir. O n u n b i r işaretiyle bütün İstanbul'un kana boyanması ve canlı b i r mahlûkun kalmaması herzaman mümkündü. Fakat b u büyük muzaffer, kıhncını ancak surlar önünde karşısında d i k i ­ lenlerle ileride kendisini tehdit edebilecek olanlara karşı k u l l a n ­ mıştır. O n u n İstanbul halkına ve b u halkın inanışlarına karşı göstermiş olduğu toleransı hangi tarihte, hangi hükümdar,, hangi mağlûp millete karşı gösterebümiştir ? İşte b u , onun en büyük hakşinaslığı ve adâletidir. O , ideaherinin t a h a k k u ­ kuna her ne pahasına olursa olsun çalışmış ve fakat hiçbir zaman zalim olmamıştır. F a t i h ' i n bazı seferlerinde yalnız siyasi görüşler hâkim olmuştur. Meselâ K a r a m a n seferleri bunlar arasındadır. Bun­ ları yapmakla o, Anadolu'da k u r u l m a k t a olan Türk birHğini tamamlamak gayesini gütmüştür. Y i n e F a t i h ' i n bazı savaş­ larında hem siyasi h e m de ekonomik sebepler vardır. T r a b z o n R u m İmparatorluğuna karşı açılan mücadele ile Azak ve K e fe'nin z a p ü b u meyanda zikredilebilir. Akdeniz adalarının zap­ tına gelince : bunlarda da daha çok askerî ve iktisadi sebepler bahis konusudur. Eflak ve Boğdan üzerine yapılmış olan sefer-

32

FATİH SULTAN MEHMET

ler ise tamamiyle askerî zaruretlerin b i r neticesi gibi telâkki olunabilir. Çünkü b u suretle T u n a ' n m şimalinde bulunan b u i k i teşekkülü zayıf düşürmek y o l l a n takip olunmuş ve T ü r k topraklarının güvenliği tesis edilmek istenmiştir. F a t i h ' i n M a carlarla yaptığı savaşlar da b u yüzden meydana gelmiş olan olaylar arasına sokulabilir. Hulâsa: Askerî, siyasi ve ticari mü­ lâhazalarla büyük Türk padişahı d u r u p dinlenmeden ömrünü mücadelelerle geçirmiş ve b u suretle de sona erdirmiştir. Yukardanberi belirtmeye çalıştığımız F a t i h ' i n , şahsi­ yetini ve karakterini tamamiyle ortaya koymak çok güçtür. Çünkü o, her sahada yükselerek beşer kudretinin varabileceği en yüksek noktalara çıkmış, kendinden önce ve sonra gelenlerle. kıyaslanamıyacak kadar büyük b i r şahsiyet olmuştur. Dev­ rinden bize kalmış olan vesikalar da pek nadir olduğuna veya pek azı ele geçirildiğine göre onun hakiki çehresini çizebilmek cidden güç b i r mesele oluyor. Güçlükler bununla da kalma­ maktadır. Zamanında yazılmış olan birkaç tarih kitabı ve daha sonraki tetkiklerden anlaşılacağına göre o, tezatlarla dolu b i r insandır. Yerine göre yumuşak, fakat birdenbire çok şiddetli oluveren b u hükümdar, aynı zamanda i y i kalpli, cömert ve affedicidir. Bütün bunların yanında vurucu, kırıcı, hattâ birçok insamn b i r anda öldürülmesini emredecek kadar merhemetsiz görünüyor. Fevkalâde değer verdiği b i r insan biraz sonra onun gazabına uğrayabilir, katlolunur, gözünden düşmüş olan birçok değerleri de affetmesini bilmiştir. Hulâsa çeşitli vasıfları ile F a t i h ' i anlamak kadar anlatmak ta güçtür.

BİRİNCİ

BÖLÜM

İSTANBUL'UN FETHİNE DOĞRU Babasının ölüm haberini Manisa'da alan F a t i h Sultan M e h m e t hemen hiç eğlenmiyerek Gelibolu ü z e r i n d e n büyük b i r sür'atle Edirne'ye gelmiş ve ertesi günü y a n i 18 Şubat 1451 perşembe günü (16 M u h a r r e m 855) tahta çıkmıştı. B u tarihte ondokuz yaşım birkaç ay geçmiş b u l u n u y o r d u . Cülus günü âdet olduğu üzere padişahın h u z u r u n d a b i r toplantı yapılmıştı. Devletin i l e r i gelenleri ve b u arada vezirler biraz uzakta karşıda, Padişahın vezirleri ise yine âdet olduğu üzere y a m n d a yer almışlardı. Padişah b u sırada "Babamın vezirleri neden benden uzakta d u r u y o r l a r " demiş ve Çandarlı'ya da eski yerini almaşım bildirmişti. ^^Biat resmi icra edil­ dikten sonra Fatih babasımn ve boğdurduğu küçük kardeşi A h m e t ' i n cenaze işleri ile meşgul olmuştur^ F a t i h ' i n tahta çıkışım duymuş olan devletler, beylikler birbirleriyle yarış edercesine Edirne'ye elçilerini gönderdiler. 1

F a t i h ' i n s o n defa cülusu v e

ük

icraatı.

2

3

3

İdris-i Bitlisi, vrk. 7. Dursun Bey, s. 33. Karamanı Nişancı Mehmet Paşa, s. 350, Oruç Bey, s. 64. İdris-i Biüisî, vrk. 7. ''Sultan Mehmet Han şembe gicesi seherinde mübarek recebin 27 sinde hamse ve selâsin ve seman mie senesinde Darü's-saltanat Edirne'de devlet ü saadetle vücude gelmişti. Ve mübarek mah-i muharremin gurresinde hamse ve hamsin ve seman mie senesinde serir-Lsaltanat-ı Osmaniye müşerref ve müstes'ad ermişlerdi. Ondokuz yaşında ve beş aylık ve üç gün olmuş idi,,. Mustafa Faris, Mahbub-u Kulubi'l-Arifin, vrk. 248. Karamanî Mehmet Paşa, ondokuz yaşında olduğunu yazıyor. Bk. s. 351. Selâtinnamede de "Bey olduğunda bil ol şah-ı devran . . . ki ondokuz yaşındaydı olHan" denilmektedir. Bk. Sarıca Kemal, Selâtinname,. s. 171. Profesör Dr. Süheyl'in de zayiçelere istinat ederek verdiği rakam bu üç eserin kaydını teyit-etmektedir. Bk. Süheyl Ünver, Fatih nerede ve zaman doğdu?. 16 Teş­ rinievvel 1943 tarihli Cumhuriyet gazetesi. Ducas, s. 146. Aşık Paşa-zâde bu hususta "bir küçücük kardaşı vardı, İsfendiyar kızından olmuş, am dahi menziline yitirdi, makamına gönderdi" diyor. Bk. Aşık Paşa-zâde, s. 140. Ali, Künhü'l-ahbar V, vrk. 94 te bu çocuğun adını Hasan olarak kaydetmektedir. 1

2

3

4

5

F. 3

Cülusu

tebrik

için gelen elçi­ lerle sulh. m u -

FATİH SULTAN MEHMET

34 ahedeîerinîn y e niienmesi.

İSTANBUL'UN

Bunlar, Bizans İmparatoru, T r a b z o n R u m i m p a r a t o r u , Sırp Kiralı, H u n y a d i Janos'un elçileriyle M o r a Despotlanmn, Ef­ lak, Raguza ve Ciniviz hükümetieriyle M i d i l l i , Sakız A d a lannın, Rodos şövalyeleriyle Galata Ciniviz kolonisinin m u ­ rahhasları idiler. Fatih ötedenberi İstanbul'un zaptını aklına koymuş olduğu için, b u emelinin tahakkukunu sağlamak ga­ yesi ile ve şimdilik kâfi derecede işleri kavrayıp memleketi içinde hâkimiyetim tesis edinceye k a d a r öteki devletlerle ve hattâ hazırlıklarım i k m a l edinceye kadar da Bizans'la sulh halinde kalmayı siyasetine uygun bulduğundan bütün devlederin elçile­ rine karşı yumuşak hareket etmişti. Filhakika taziyet ve tebrik için gelmiş olan Sırp elçilerinin muahedeleri yenileme isteklerini memnuniyetle kabul etmiş,, Sırp kiralı Georges Brankovitch'in Macarları kışkırtacağından çekindiği içindir k i başkasiyle evlendirmeyi düşündüğü üvey annesi ve Georges'in kızı M a r a ' y ı birçok hediyeler ile Sırbistan'a iade ederek ayrıca ona Osmanh-Sırp hududları civarında birçok yerleri de ihsan etmişti. Bizans elçilerine ise diğer devlet elçilerinden daha ziyade iltifat ederek mevcut muahedelerin hükümlerine ömrü oldukça riayet edeceğine dair y e m i n etmiş, hattâ bununla da yetinmiyerek Bizans'ta b u l u n a n fakat bugün k i m olduğu k a t i olarak b i l i n m i y e n Şehzade O r h a n için Bizanslıların talep ettikleri 300 b i n akçenin U s t r u m a vadisindeki yerlerden verilmesini k a b u l etmişti. Q , en büyük düşman sayılan M a c a r l a r l a da üç yıllık b i r 6

7

8

9

10

1 1

12

Avrupa

Fatih

düşünüyor.

"

anlaşma yapmayı lüzumlu gördü. " F a k a t bütün b u n l a r b i r e r h u d ' a ve desiseden başka birşey d e ğ i l d i " . B u suretle F a t i h Bizans üzerine yapacağı büyük savaşın güvenliğim sağlamaya çahşıyordu. H a l b u k i A v r u p a onun > hakkında tamamiyle yanlış f i k i r l e r beslemektedir. Devletlerle muahedeleri yenilemesi; y u 13

6 7 8 9 1 0 1 1 1 2 l a

Zinkeisen, I, s. 801. Ducas, s. 149.. Aynı eser, s. 149. Angiolellos, s. 17. Ducas, s. 150. İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I, s. 230. Ducas, s. 150. Schlumberger, s. 20.

FETHİNE

DOĞRU

35

müştak görünmesi i h t i m a l Avrupalıların Fatih hakkındaki dü­ şüncelerini takviye etmişti. Çünkü birkaç defa tahtından m a h ­ r u m edilerek Manisa'ya gönderilen Sultan Murat'ın b u genç şehzadesi hakkında Bizans'ta ve bütün A v r u p a ' d a acele hü­ kümler verilmiş ve o, kabiliyetsiz b i r delikanlı olarak tanın­ mıştı. Bundan ötürü Sultan ^ Murat'ın ölümü ve F a t i h ' i n tahta çıkışı her tarafta büyük b i r memnuniyet uyandırdı. Çünkü b u delikanlının iktidarsızlığı yüzünden Osmanlı İmparatorluğu­ n u n kendiliğinden sona ereceği hülyası A v r u p a ' d a tekrar kök salmaya başlamış ve hıristiyanhk âleminin kuvvetlerini, bir­ likle ve sürade hareket etmeleri lâzımgelen b u devrede, tama­ miyle felce uğratmıştı. O n u n için Osmanlılara karşı kimse harekete geçmeyi düşünmüyordu. Yalmz Franciccus Phlelphus b u fikirde değildi. O , Sultan M u r a d ' m ölümünü takip eden günlerde, Osmanlılar ve onların imparatorluğu hakkındaki f i k i r l e r i m , kaleme aldığı b i r mektupla, Fransa kiralı Charles V I I . ye bildirmişti. A v r u p a ' d a mevcut f i k i r l e r i , peşin hüküm­ leri ve yanlış düşünceleri aksettiren b u mektubunda Phlel­ phus, Fransa kiralına öteki hıristiyan hükümetierin başına geçmesini ve Osmanlılara karşı yürümesini istiyordu. Çünkü ona göre Osmanlıların kudreti çoktan kırılmıştı; harbe soka­ bilecekleri kuvvet olsa olsa 60.000 kişi o l a b i K r d i ; başlarında harp görmemiş, tecrübesiz, sefih, kadınlara düşkün budala b i r delikanlı vardı. 14

15

1 6

U y g u n b i r rüzgârla hıristiyan ordusunun b i r günde T a rent'den Peleponez'e geçeceğini, M o r a Despotlanmn bütün kuvvetleriyle b u orduya katılacağını, Arnavutların ve İtal­ yanların b u o r d u y u destekliyeceğini ileri süren Phelelphus b u i t i b a r l a kısa zamanda Türklerin kovulacağım, hattâ Asya'da müslüman hâkimiyetinin kırılacağım iddia e d i y o r d u . İşte İstanbul'un düşmesinden biraz önce A v r u p a ' d a Os­ manlılar hakkındaki düşünce tarzı b u i d i . 17

1451de Sultan M u r a t I I . n i n ölümü ve F a t i h ' i n tahta çıkışı ile birlikte Karamanoğlu İbrahim Bey birdenbire tekrar 1 4 1 5 1 6 1 7

Zinkeisen, Aynı eser, Ayns eser, Aynı eser,

1, s. 801. s. 801. s. 802. s. 805.

K a r a m a n Beyi m a

n u i a r "aiey-

FATİH SULTAN MEHMET

36 hindeki yeti

karsısında

padişahın dığı ve

faali­ al­

tedbirler Karaman

seferi.

İSTANBUL'UN

faaliyete geçti. B u faaliyet her zamanki g i b i tehlikeli i d i . A n a ­ dolu'da m u h t e l i f yerlerde çıkarılacak olan isyanların kendisine ne derece hizmet edeceğini i y i bilen b u zat Aydın, Germiyan ve Menteşe oğulları ailelerinden olduklarını ileri sürdüğü birtakım şahıslan, yardımcı kuvvetler vererek, b u üç ile gönderdi. Kendisi de Alâiyye'ye kadar giderek oradan müttefikleri V e ­ nediklilerle irtibatı düşünmüştü. Esasen "Padişah-ı muzaffer serir-i saltanatı müşerref ettiği v a k i t K a r a m a n o ğ l u pirliği tekaddümden zannidüb b u ferman-fermay-i şah-i civan-bahtm tâzim-i şanına muvafık ve tebcil-i azametine lâyık" saygı da göstermemiş­ ti. O n l a r tarafından alman tertipleri duyan A n a d o l u Beylerbeyi Ozguroğlu İsa Bey d u r u m d a n padişahı haberdar etmiş ve vuruşmak üzere i z i n istemişti. Hıristiyanlarla h a k i k i dost olan K a r a m a n h l a n n b u h a l i n i bilen F a t i h şimdi de ayaklandıkl a n haberini duyunca tereddüt etmeden İsa Bey'e vuruşmak müsadesini vermeye taraftar oldu. Fakat Çandarh, İsa Bey'in b u işi başaramıyacağım düşündüğünden, daha liyakatli b i r zat olan İshak Paşa'mn A n a d o l u beylerbeyliğine getirilmesini sağlamak suretiyle işi daha ciddiye a l d ı . İshak Paşa'mn A n a ­ dolu'ya hareket ettiği sıralarda padişah ta gereken k o r u n m a tedbirlerini almakta kusur etmedi; Rumeli'de b i r taarruza uğramak ihtimaline karşı R u m e l i kuvvetlerim D a y ı Karaca Bey komutasında Sofya'da b ı r a k t ı . Diğer taraftan sefer es­ nasında Osmanlılara karşı düşmanca harekette bulunmaları i h t i m a l i olan birtakım devletlerle anlaşma teşebbüsünde b u l u n d u . Çünkü Sırplar harbe taraftar görünüyor, Bizans i m p a r a t o r u da padişahın sefere çıkmasını bekliyordu. B u i t i b a r l a ihtiyatî b i r tedbir olmak üzere Alacahisar (Kruschevatz) ve civarı Sırplara, Çorlu'dan berisi de Bizanslılara bırakılarak b i r anlaşma yapıldı ve b u suretle de güvenlik tedbirleri alınmış o l d u . 18

19

20

21

2 2

23

24

25

2 6

Üç ile sevkedilenler arasında İbrahim Bey'in üç oğlu da vardı. Bk. Aşık Paşa-zâde, s. 140. Âşık Paşa-zâde, s. 140. İ. H . Uzunçarşıh, I, s. 227-228. Dursun Bey, s. 34. Sâdüddin, s. 415. Ducas, s. 150. Sâdüddin, s. 415. Dursun Bey, s. 34. Kemal Paşa-zâde, vrk. 5, 6. 1 8

1 9

2 ) 2 1

2 8

2 1

4 1

2 5

2 6

FETHİNE

DOĞRU

37

" Padişah Bursa yolu ile K a r a m a n t o p r a k l a n üzerine hare­ ket ettiği z a m a n veraset i d d i a ederek ayaklanmış olanların hepsinin K a r a m a n ' a iltica ettiklerim işitti. İbrahim Bey artık herşeyden ümidim kesmişti. İsyan için kışkırttığı bütün ele­ manlar hareketten kalmış, F a t i h ' i n işgal ettiği yerlerde de hal­ kın ona tâbi olduğunu görmüştü. B u d u r u m karşısında Taşeli dağlarına çekilmek zorunda kalan İbrahim B e y oradan su­ çunun bağışlanmasını istemek ve banşı sağlamak üzere p a d i ­ şah nezdine b i r mektupla birlikte elçi olarak Mevlâna V e l i ' y i gönderdi. A y n c a sulhun yapılabilmesine tavassutta b u l u n m a l a n için padişahın vezirlerine çok miktarda hediyeler y o l ­ l a m ı ş t ı . Filhakika vezirlerin "ve ulema ve eimme ve meşayih'in" şefaatleriyle padişah sulha razı o l d u . Yapılan an­ laşmaya göre Akşehir, Beyşehri ve Seydişehir Osmanlılara veriliyor, seferlerde de b i r m i k t a r K a r a m a n askeri b u l u n d u r u ­ lacağı taahhüt ediliyordu. Y i n e b u anlaşmaya göre İbrahim Bey kızını da padişaha verecekti. 2 7

Osmanlı Karaman an­ laşması.

28

2 9

30

31

3 2

3 3

3 4

Fatih K a r a m a n seferi dönüşünde, Bursa'ya geldikten sonra İshak Paşa'yı E m i r Ilyas'm bulunduğu Menteşe üzerine şev­ k e t t i . İlyas fazla mukavemet edemiyerek Rodos adasma kaçmış ve b u suretle bütün Menteşe t o p r a k l a n Osmanlı ül­ kesine katılmıştı. 3 5

36

T a Edirne'den kalkarak A n a d o l u ortalanna kadar geldik­ ten sonra Karamanoğlu işine b i r son vermeden padişahın böyle alelacele sulha razı olması vezirlerin şefaatinin b i r neticesi olmasa gerektir. Çünkü F a t i h Karamanoğlu'na karşı hiç te i y i İrisler beslememektedir. O n u n Karamanoğlu hakkında bizzat :

Bizanslıların K a r a m a n sefe­ rinden

fayda­

lanmaya kışmaları

27

2 8

2 9

3 0

3 1 3 2

33 3 4

35

36

ve

Şehzade O r h a n işini ileri süre­ rek

padişahı

tehditleri.

1099 numaralı Tarih-i Âl-i Osman, fvrk. 63. Müellifi belli olmıyan bu kitap kitaplıktaki numarasiyle kullanılacaktır. Sâdüddin, s. 415. İdris-i Bitlisi, vrk. 64. Dursun Bey, s. 35. İdris-i Bitlisi, vrk. 65. Âşık Paşa-zâde, s. 140. 1099 No. Tarih-i Âl-i Osman, vrk. 63. İdris-i Bitlisi, vrk. 65. 1099 No. Tarih-i Âl-i Osman, vrk. 63. Âşık Paşa-zâde, s. 140. 329 numaralı Âl-i Osman Tarihi, vrk. 105. Müellifi belli olmıyan bu kitap kitaplıktaki numarasiyle kullanılacaktır. İdris-i Bitlisi, vrk. 65. Âlî, V, vrk. 94, Hasip, vrk. 191.

kal­

İSTANBUL'UN

FATİH SULTAN MEHMET

38

"Bizürnle Saltanet lâûn idermiş ol K a r a m a m H u d a fursat verirse ger karâ yîre k a r a m a n i "

37

38

39

40

B u mühim b i r mesele i d i . Saltanata hak i d d i a edebilecek b i r d u r u m d a olan böyle b i r şahsın sefer esnasında ortaya çık­ ması büyük b i r gaile meydana getirebilirdi. B u n d a n dolayıdır k i F a t i h , elçilere karşı Çandarh H a l i l Paşa'dan daha çok y u ­ muşak hareket etmek mecburiyetini d u y d u . O n u n için ken­ dilerine hoşgelcliniz demiş ve nutuklarım sükûnetle dikledikten soma yakında Edirne'ye döneceğini, tekliflerinin k a b u l edi4 1

4 2

44

45

K a r a m a n işini b u suretle b i r sonuca bağlayan Fatih Sult a n M e h m e t b u n d a n soma h a k i k i hedefine doğru yönelmiş oldu. O , K a r a m a n seferinden dönüşünde, birkaç gün Bursa'da kaldıktan soma, İstanbul'un z a p ü için lâzımgelen hazır­ lıkları yapmak üzere Edirne'ye hareket edeceği sırada Çanak­ kale Boğazı'mn yabancı gemiler tarafından tutulduğunu haber alınca Kocaeli üzerinden İstanbul Boğazı'na geldi ve A n a d o l u hisarı'nın bulunduğu yerden karşı sahile geçerek orada b i r hisarın yapılmasını e m r e t i . B u nokta t a m A n a d o l u h i s a n ' n m karşısında b i r yerdi. Padişah burada b i r kalenin yapılmasını, b i r taraftan öte tarafa geçilmek lâzımgeldiği zaman düşman gemilerine ihtiyaç kalmasın ve Karadenizden, hattâ T u n a y o l u ile A v r u p a ' d a n gelecek düşman kuvveüerinin y o l l a n ke­ silsin diye emretmişti. Rumelihisan aynı zamanda " b i r nokta-i istinat, b i r mevki-i müstahkem ve ricat halinde de b i r nokta-i içtima olacaktı". B u n d a n başka Osmanlılar Istan46

4 7

4 8

4 3

3 8

4 4

3 9

4 5

4 0

4 2

39

leceğini, fakat b u gibi hususların ancak orada konuşulabile­ ceğini söyliyerek elçileri geri çevirmişti. Halbuki Fatih K a r a m a n seferinden döner dönmez derhal Karasu havali­ sine haber göndererek' Şehzade O r h a n için verilmekte olan verginin kesildiğini bildirmiş ve vergiyi toplamak üzere orada bulunan i m p a r a t o r u n memurlarım da kov­ muştu. Anlaşılıyor k i K a r a m a n l a esash b i r savaşa girildiği takdirde Rumeli'de birtakım hâdiseler çıkabilecektir; ve belki de bunlar F a t i h ' i asıl hedefi olan İstanbul'u almak işinden b i r müddet için uzaklaşürmış olacaktır. H a l b u k i İstanbul'un alın­ masını en başta gelen b i r iş telâkki eden p a d i ş a h ihtimal TDU önemli işin görülmesi için ordusunu da yıpratmamak iste­ miştir. İşte b u n l a r d a n dolayıdır k i padişah vezirlerinin rica­ larım kabul etmiş ve Karamanoğlu İbrahim Bey'le b i r anlaşma yapmıştı.

3

4 1

DOĞRU

4 3

demesi b u kötü hissiyatın en açık misalidir. Zaten o, K a r a m a n beyliğini ortadan kaldırmak emeli ile sefere çıkmıştı. Böyle olunca ele geçen şu fırsat anında onu yok etmesi lâzımgelirken birdenbire b u şekilde hareket etmesinin elbette mânası vardı. Filhakika hâdiseler K a r a m a n seferinde zaman kaybetmesine müsait görünmüyordu. Çünkü en küçük fırsatlardan bile fay­ dalanmayı i h m a l etmeyen Bizans, yine kıpırdanmıya başlamışta. Yukarıda da söylediğimiz g i b i hernekadar t a t m i n edilmek üzere Çorlu'dan berisi onlara bırakılmış ise de Bizanshlar b u n a rağmen F a t i h ' i b u sefer esnasında rahat bırakmamışlar ve ortada b i r sebep olmadığı halde onu tehdit etmek istemişlerdi. Gerçek, Türk ordusunun Frikya'ya geldiği sıralarda ordugâha b i r Bizans heyeti de gelmiş b u l u n u y o r d u . Önce V e z i r - i âzam H a l i l Paşa'yı ziyaret eden R u m elçileri, Şehzade Orhan'ın Fatih Sultan M e h m e t gibi Osmanoğullanndan olduğunu, ken­ disini hergün birçok insamn ziyaret ederek padişah olmasım istediklerim, bunlara ihsanda b u l u n m a k isteyen Orhan'ın para­ sının kâfi gelmediğim ve b u n d a n ötürü imparatora başvur­ duğunu, zengin olmıyan i m p a r a t o r u n b u isteği karşıhyamadığını söyledikten soma, verilmekte olan 300.000 akçenin az olduğunu, b u tahsisat i k i misline çıkarılmadığı takdirde şeh­ zadeyi i m p a r a t o r u n serbest bırakacağım ilâve ettiler.

' Ducas, s. 152. Zinkeisen, I, s. 812. Ducas, s. 152. Aynı eser, s. 151. Çandarlı, elçilere karşı pek şiddetli hareket etti. sözler Ducas'ın 152 nci sayfasında mevcuttur. Zinkeisen, I, s. 813.

FETHİNE

4 6

Onun söylediği

4 7

vrk.

Ducas, s. 153. Aynı eser, s. 153. Cafer Çelebi, s. 6, 7. Ahmed Bahaüddin, vrk. 195. Ahmed Süheylî, Tarih-i Şahî,

vrk.

422. Ahmet Bahaüddin,

195. 4 8

Schlumberger, s. 28.

\

Rumelihisarı'-

^

e p I

^f

i m a

FATİH SULTAN MEHMET

40

İSTANBUL'UN

b u l boğazının doğu ve batısında hâkim d u r u m d a olmalarına rağmen b u su yolu, devletin topraklarım h e m ikiye ayırıyor, h e m de yabancıların elinde b u l u n u y o r d u . H e r millete a i t ge­ m i l e r i n gelip geçmesi bakımmdan pek m a h z u r l u b i r y o l teşkil eden b u boğazın k o n t r o l altına alınması Osmanlılar için z a r u r i i d i . Hele İstanbul'un kuşatılması ve zaptı düşünüldüğü zaman b u y o l u n yüzde y ü z kesilmesi lâzım geliyordu. Genç p a d i ­ şahın en başta gelen emeli de İstanbul'u almak olduğuna göre boğazı b u suretle elde etmesi kadar tabiî birşey olamazdı. Bundan dolayı F a t i h Sultan M e h m e t hisarın inşasını emretti. Seçtiği nokta boğazm en dar yeri i d i . İran hükümdarı meşhur Daryüs'ün de vaktiyle b u noktadan boğazı geçmiş olduğu söy­ leniyordu. Fakat herşeye rağmen F a t i h burada b i r hisarın inşası için i m p a r a t o r u n da usulen haberdar edilmesini istemiş ve kendisine, R u m e l i ve A n a d o l u taraflarına geçilmek isten­ diği v a k i t daima güçlüklerle karşılaşıldığım, b u n d a n dolayı burada b i r hisarın yapılmasına karar verildiğim, aradaki dost­ luğa binaen b u n u n yapılmasına muhalefet edilmiyeceğini ümit ettiğini, esasen hisarın yapılmasındaki maksadın yalmz gelip geçmekte kolaylığı sağlamak olduğunu, ancak muhalefet edilse dahi b u n u n yapılacağım, fakat b u takdirde dostluğun da m u ­ hasamata inkılâp edeceğim açıkça bildirmişti. B i r rivayete göre de Bizans imparatorundan b i r hisar yapılmak için lüzumlu toprağın terkedilmesi istendi. 4 9

5 0

5 1

5 2

5 3

5 4

Bizans impara­ t o r u n u n b u işe mnnî

olmak

üzere

giriştiği

teşebbüsler.

Hâdiseden b u surede haberdar olan Bizans i m p a r a t o r u işi politik b i r yoldan yürüyerek halledebileceğim sanmış ve p a d i ­ şaha gönderdiği elçilerle, kalenin inşa edileceği y e r i n Bizans'a değil, fakat Galata Cinivizlerine ait olduğunu, mezhep far5 5

Kritovulos, s. 18. İ. H . Uzunçarşılı, I, s. 228. Âlî, V. vrk. 9 6 . İdris-i Bitlisi, vrk. 67. Ahmet Bahaüddin, vrk. 195. f.İstenilen yer bir sığır derisi kadar yerdi. İmparator bu kadar küçük bir toprak parçasının birşey ifade etmiyeceğini kabul ederek müsaade verdi. Bunun üzerine sığır derisi gayet ince parçalara ayrılarak sırım haline geti­ rilince büyük bir sahayı kaplar bir hal aldı.^k. Mustafa Cenabı, vrk 8 0 . Hüseyin B. Cafer, vrk. 108. Âlî, V, vrk. 96.

FETHİNE

DOĞRU

4i

kından dolayı Cinivizlerle esasen aralarında vuruşmaların eksik olmadığım, padişahın b u isteğini k a b u l ettiği takdirde Cinivizlerle aradaki düşmanlığın büsbütün artacağım ve b u n ­ dan ötürü b u işe muvafakat edemiyeceğini, bununla beraber en i y i hareketin b u işe başlanmamak olduğunu bildirmişti. Buna F a t i h ' i n vermiş olduğu cevap pek enteresandır. O , İ m ­ paratora gönderdiği m e k t u p t a : Biz İmparatorun hâtrrına hürmeten böyle hareket etmiştik. M a d e m k i b u topraklar Galatahlara aittir, şu halde onların hâtınna hürmet etmek bizce lüzumlu değildir diyordu. D u r u m u n gittikçe fenalaştığım görmekte olan Bizanslılar padişaha tekrar b i r elçi heyeti gönderdiler. K a r a m a n seferi esnasında gönderilen heyet ile yeni gelen b u heyet arasında büyük b i r fark vardı. Birinci heyet Şehzade O r h a n için tahsis edilen p a r a m n i k i mislini talep ediyor, aksi takdirde şehza­ denin bırakılacağı tehdidinde b u l u n u y o r d u . B u heyet ise vergi vermeye hazır olduklarım, fakat buna karşılık Hisarın yapıl­ mamasını rica ediyordu. Aynı zamanda b u elçiler kalenin inşasımn i k i devlet arasındaki anlaşmalara aykırı olduğunu, h a l b u k i Bizanslıların bunlara tamarniyle riayet ettiklerini ve padişahın da aynı surede hareket edeceği ümidinde oldukla­ rım, ortada b i r sebep yokken muahedelerin bozulmasını iste­ mediklerini, kalenin yapılması ile Frenklerin Karadeniz'e çıkmalarına m a n i olunduğunu ve İstanbul'un gümrüklerden m a h r u m edilerek aç bırakılmak istendiğini ileri sürdüler. Padişah elçilere, burada yapılmakta olan hisarın Bizans'ı tehdit maksadiyle kurulmadığım, b u n u n sırf güvenlik bakımından lüzumlu olduğunu ve Türk menfaadarmın korunmasımn b u n a bağlı olduğunu izah e t t i ; b u n d a n sonra babası zamamnda 5 6

5 7

5 8

3 9

6 0

61

6 2

4 9

5 0

5 1

5 2

5 3 54

5 5

İdris-i Bitlisi, vrk. 67. Sadüddin, s. 417. Angiolellos, hisar için müsade istendiği vakit imparatorun İstanbul'daki bütün hıristiyan milletlerden bir meclis toplıyarak bu işi müzakere ettiğini ve neticede hisarın yapılacağı toprakları > vermeye mecbur olduğunu yazıyor. Bk. Angiolellos, s. 17. İdris-i Bitlisi, vrk. 67. Aynı eser, vrk. 67. Sadüddin, s. 417. Ducas, s. 154. Kritovulos, s. 19. Ducas, s. 154. 5 6 57

5 8

5 9

6 0

6 1

6 2

FATİH SULTAN MEHMET

42

düşülen tehlikeli d u r u m u n yarattığı heyecanı, M a c a r l a r l a harbetmek üzere Çanakkale Boğazından karşıya geçmek iste­ yen babasına Frenklerin nasıl m a n i olduğunu, b u n u n üzerine babasımn yolunu değiştirip istanbul boğazım kayıklarla geç­ mek zorunda kaldığı vakit Bizans kadırgalarının nasıl durma­ dan keşiflerde bulunduğunu b e l i r t t i . Ayrıca b i r daha böyle sıkıntılara düşmemek için babasımn burada b i r kale inşa et­ meye yemin etmiş olduğunu, kendisinin b u y e m i n i yerine getir­ diğini, b u n u n muahedelere aykırı b i r ciheti olmadığım ve esasen boğazın şark ve garp sahillerinin Osmanlılara ait oldu­ ğ u n u ve hisarın inşasımn kati olduğunu söyledi. Bütün b u sözlerden sonra padişah onlara daha k a t i b i r dille : Şayet bizi buradan geçme hakkından m a h r u m etmek istiyorsamz o zaman iş değişir demiş ve " G i d i n i z efendinize söyleyiniz k i şimdiki Osmanlı padişahı 'eslâfma asla benzemez: Şimdi benim i k t i ­ darımın vasü olduğu yerlere onların âmâli bile yetişmemiş" t i r diyerek onları tehdit etmişti. B u sözlerde hâkimiyetin ve yük­ sekten bakışın açık b i r ifadesini görmemek mümkün değildi. B i r taraftan aradaki anlaşmalara riayet edileceği i l e r i sürülü­ yor, öte taraftan T ü r k menfaatlerinin korunmasımn b u kalenin yapılmasına bağlı olduğu, herne pahasına olursa olsun b u şe­ kilde hareket edileceği b e r t i l i y o r d u ; yapılan b u hareketlere göz yumulmadığı takdirde de savaşın muhakkak olduğu i m a ediliyordu. 63

64

65

66

Bizans'a dönen elçiler F a t i h ' i n f i k i r l e r i n i imparatora ve ilgililere bildirdiler ve padişahı b u teşebbüsten vazgeçirmek için kuvvete başvurmaktan başka çare olmadığım da söyle­ diler. D u r u m u n nekadar korkunç olduğunu herkes takdir edi­ yor, fakat bütün b u yapdanlara göz y u m m a k t a n başka yapı­ lacak b i r işin bulunmadığına da yine onlar kanaat getiriyor­ lardı. Y a l m z imparator, hisarın yapılmasını menetmek üzere asker göndermek istemiş, fakat müşavirleri zaafiyyetini hâurlatarak kendisim b u n d a n vazgeçirmişlerdi. Ancak b u sıralarda 67

t

68

İSTANBUL'UN

6 4 6 5 6 6 6 7

Ducas, s. 155. Kritovulos, s. 2 0 . Aynı eser, s. 20. Hammer, II, s. 263. Bu sözler Ducas'm 155 inci sayfasında da vardır. Ktirovulos, s. 20

DOĞRU

43

i s t a n b u l ' d a bazı vatanperverler kendi başlarına b i r çıkış hare­ keti yaparak inşaata m a n i olmaya teşebbüs ettiler. Fakat b u hareket d u r u m u büsbütün kötüleştirmiş, buna teşebbüs edenlerin hepsi yakalanarak öldürüldükten b a ş k a padişahın emri ile surların dışındaki Bizans mülkleri ve tarlaları da tah­ ribe başlanmıştı. B u n u n üzerine siyasetini değiştirmek mec­ buriyetinde kalan imparator İstanbul civarındaki ekinlerin tahrip edilmemesini ve b u n u n için de Türklerden birkaç bekçi gönderilmesini rica etmek üzere birçok hediyelerle birlikte pa­ dişaha tekrar elçiler göndermiş, ayrıca hergün Fatih'e yiye­ cek ve içecek yollamak lüzumunu duymuştu. Yukarıdanberi söylediğimiz bütün b u hâdiseler 1452 m a r t ' m d a n sonra cereyan e t t i . Padişah K a r a m a n seferi dö­ nüşünde İstanbul Boğazından geçerek Edirne'ye gitmiş ve ba­ hara yakın Gelibolu'dan otuz kadar harp gemisi ile b i r m i k t a r nakliye gemisini Boğaziçine göndermişti. Bunların içinde kâfi miktarda asker v a r d ı . Biraz sonra kendisi de kara y o l u ile Boğaza g e l d i . Fatih Boğazda bizzat dolaşarak keşifler yaptı ve bugünkü hisarın bulunduğu yerde Foena adındaki dağın y a m a c ı n d a kalenin yapılmasını e m r e t t i . B i r mâbedin ha­ rabeleri üzerinde yapılmaya başlanan kalenin, malzemesinin b i r kısmı b u mâbedin harabelerinden, b i r kısmı da A n a d o l u ' d a n sağlandı. K a l e binlerce amelenin çalıştırılması sayesinde dört aydan biraz daha fazla b i r zamanda b i t i r i l d i . Plânlan T ü r k 69

70

71

72

73

74

75

76

77

78

79

Schlumberger, s. 30. Zinkeisen, I, s. 816. Ducas, s. 156. Zinkeisen, I, s. 816. -Ducas, s. 156. Aynı eser, s. 157. Fatih İstanbul Boğazına 26 mart'ta gelmişti. Bk. Phrantzeş, s. 146. Kritovulos, s. 2 1 . Aynı eser, s. 2 1 . Ducas, s. 155. Kritovulos, s. 2 1 . Süheyl Ünver'in Rumelihisarı tarihleri adlı yazısından kalenin' in­ şasına 856 Rebiulevvel veya Rebiulâhir'inin yirmibeşinci Cumartesi günü başlandığı ve Şaban ayının ortasında bitirildiği anlaşılmaktadır (Bk. Süheyl Ünver, İlim ve sanat bakımından Fatih devri notlan, I, s. 64). Ancak mü­ ellifin istinat ettiği tarihler yanlış değilse o takdirde Rebiulevvel veya Rebi6 8 69

7 0

7 1

72

7 3

74

7 5

76

77

7 8

6 3

FETHİNE

70

H i s a r - m inşaası

İSTANBUL'UN

FATİH SULTAN MEHMET

44

mimarı Musühuddin tarafından çizilen b u kalenin inşaatına bizzat padişah ve vezirler nezaret etmişlerdi. Padişah kalenin yapılmasını dört vezire y a n i Çandarh, Sanıca, Zağanos ve Şehabettin Paşalara havale etmişti. Bunların herbirisi b i r kö­ şeyi yapacaklardı. Duvarlarının kalınlığı yirmibeş kadem olan b u kalenin kuleleri kurşunla örtülü i d i . Kaleye toplar yerleştirilmiş, en büyük çaptaki toplardan b i r tanesi de Çandarh burcuna konmuştu. Boğazkesen denilen b u kale­ nin komutanlığına Firuz A ğ a getirilmiş ve maiyetine de dörtyüz seçme asker verilmişti. T o p l a n n b i r kısmı denizin ortasma hattâ b i r kısmı karşı sahile kadar m e r m i atabiliyor­ du. K a l e n i n denize açılır y i r m i kapısı vardı ve her kapıya birer top komuştu. ^Firuz A ğ a herhangi millete ait olursa olsun ve ne büyüklükte bulunursa bulunsun -Boğazdan geçe­ cek her geminin durdurulması, yelkenlerini indirerek kalenin önüne demir atması ve tayin edilecek olan m u r u r i y e y i vermesi lâzım olduğu emrini almıştı. 26 ekim 1452 de A n t o n i o Pvizo'nun arpa yüklü gemisi verilen emre itaat etmediğinden atılan b i r gülle ile batmldı. ,) 80

81

82

8 3

84

8 5

8 6

87

88

89

ulâhır aylarından hangisinin olduğu üzerinde tereddüt edilmemelidir. Çün­ kü 856 yılının Rebiulâhır'mın yirmibeşinci günü Cumartesiye rasgelmez. Halbuki Rebiulewel'in yirmibeşinci günü Cumartesi günüdür. (Bk. Faik Reşit Unat, Hicrî tarihleri milâdi tarihe çevirme kılavuzu, s. 36) Bu tak­ tirde hisarın inşaatı dört aydan fazla bir zamanda bitmiş demektir. Oruç Bey, s. 65. Kemal Paşa-zâde Tarih-i Feth-i Kostantiniyye, Vk. 202. Kemal Paşa-zâde, Tarih-i Feth-i Kostantiniyye, vrk. 202. Phrantzes, s. 147. Angiolellos, s. 17. Kaleye Boğazkesen adını bizzat Fatih'in verdiği anlaşılmaktadır. (Bk. Süheyl Ünver, İlim ve Sanat bakımından Fatih devri notları, I, s. 8 0

8 1

8 2

8 3

8 4

64).

Buna Boğazkesen denilmesinin sebebi "Deryadan sefinelerle İstan­ bul'a zahire gelüp İstanbul'un refahiyyetine sebep olmağla güya anların boğazm zahiresini katetmekle ol münasebetledir" Abdü'l-Gaffar Kırımî, vrk. 206. Kritovulos, s. 23. Dursun Bey, s. 40. İdris-i Bitlisi, vrk. 67. Ducas, s. 159. Schlumberger, s. 33.

FETHİNE

8 6

45

Hulâsa Boğazın en dar yerinde ve t a m A n a d o l u h i s a n ' m n karşısında yapdmış olan Boğazkesen kalesi (Rumelihisan) mü­ saade alınmadan boğazdan herhangi b i r geminin geçmesine imkân bırakmadı. 90

Boğazkesen kalesinin inşaatı devam ettiği sıralarda Akçaylıoğlu M e h m e t Bey İstanbul ve civarım vurmaya memur edilmişti. M e h m e t Bey'in b u emri yerine getirmesi, hattâ b i r kısım Bizanshlan esir etmesi Bizans'taki telâşın büsbütün artma­ sına sebep o l d u . B u d u r u m karşısında ne yapılmak lâzım geldiğini topladığı b i r mecliste müzakere eden imparator n i ­ hayet Çandarh H a l i l Paşa vasıtasiyle yaklaşmakta olan tehli­ keyi önüyeceğini ümit ederek ona başvurdu. Çandarh aldığı hediyelerin tesiri altında padişaha Bizans'ın sulha talip olduğunu b i l d i r d i ise de padişahtan "Yaz olsun görelim, A l l a h ne b u y u rursa öyle o l a " şeklinde gayet müphem b i r cevap aldı. B u tarihlerde padişahı büsbütün sinirlendiren hâdiseler zuhur etti ve nihayet bunlar h a r b i n zahiri sebepleri oldular. Gerçek h a r b i n b i r b i r i n e uymayan i k i zahiri sebebi vardır. H e r ikisini de ayrı ayrı kaydetmek faydah olacaktır. Birincisine göre İsfendiyaroğlu b i r miktar askerle birükte M a r m a r a sahilinde ve SiHvri'nin (Selymbria) doğusunda Epivates (Bigados) kasaba­ sına gelmişti. Beraberinde getirmiş olduğu hayvan sürüleri R u m ­ ların tarlalannda ödüyorlardı. Bunlardan çok zarar gören b i r R u m hayvanları tarladan çıkarmak isteyince b i r Türk seyisi buna m a n i olmuş ve R u m ' u döğmüştür. B u n u gören diğer R u m l a r hep birlikte T ü r k seyisinin üzerine hücum ettikleri v a k i t orada b u l u n a n Türkler kıhçlanna davrandılar. B u surede kavga büyümüş ve i k i taraftan ölenler de olmuştu. Fatih hâdiseyi duyunca çok hiddedenmiş ve tahkikata bile lüzum görmeden o köyün halkının öldürülmesini emretmişti. B u emri yerme getirilmiş yani kırk kadar R u m öldürülmüştü. İşte b u .hâdise Bizans imparatorluğunun mahvına sebep olan büyük 91

92

93

94

95

8 5

8 7

DOĞRU

9 0 9 1 92 93

8 8

8 1

8 9

9 5

Angiolellos, s. 18J Âşık Paşa-zâde, s. 141. Kemal Paşa-zâde, vrk. 106. Âşık Paşa-zâde, s. 141. Ducas, s. 157. Aynı eser, s. 157.

İstanbul'un alın­ masının

zahiri

sebepleri v e h a r b i n ilâm.

İSTANBUL'UN

FATİH SULTAN MEHMET

46

savaşın zahiri sebebidir. Çünkü i m p a r a t o r hâdiseyi d u y a r duymaz âdeta Osmanlılara karşı cephe alarak şehrin kapılarım kapatmış ve İstanbul'da b u l u n a n Türkleri nezaret altına almış, fakat üç gün sonra bunları serbest bırakmıştı. İşte bundan sonra imparator Fatih'e b i r elçi göndererek: Bütün gayretle­ rine rağmen h a r b i n önüne geçemediğini, A l l a h ' a sığınarak şehrin kapılarını kapadığım, şehrin içindekileri elinden geldiği kadar korumaya çalışacağını b i l d i r d i . B u müracaat F a t i h ' i çileden çıkarmış ve İstanbul hakkındaki emellerinin'kuvveden fiile çıkmasına hizmet etmiştir. Gerçi daha sonra imparatorun, rica ve minnetleri başlamış ise de F a t i h b u işe son vermek is­ tediğinden kesin sözünü söylemiş, "Ye kaleyi versin ye başı kaydın görsün" d e m i ş t i . B u hâdise H a m m e r tarihinde biraz daha başka anlatılmaktadır. O n a göre: -İsfendiyaroğlu'n u n adamları ile R u m l a r arasında çıkan kavgada her i k i taraf­ tan adamlar ölünce padişah, kırlarda tesadüf olunacak E p i vateslilerin öldürülmesini emretti. O n u n için birgün tarlalarına giden Epivates orakçıları Türkler tarafından katiolundular. B u n u n üzerine i m p a r a t o r İstanbul'un kapılarım kapıyarak içeride b u l u n a n Türklerin hapsini emretti. Fakat daha soma bunların arasında b u l u n a n birkaç harem ağasım padişaha g ö n ­ derirken b i r de elçi heyeti yolladı. B u heyetin getirdiği mek­ t u p t a "Şehir b i r felâket karşısında bulunuyorsa da Cenab-ı H a k i m p a r a t o r u n z a h i r i olacaktır; şehrin kapılan. ancak mütareke açıktan açığa nakzedildiği için kapanmıştır; Cenab-ı H a k p a d i ­ şaha daha sulhperverane hissiyat i l h a m edinceye kadar şehir ahalisi kendilerini kuvvetleri derecesinde müdafaa edecekler­ d i r " d e n i l i y o r d u . İşte padişah b u n u n üzerine harp ilân etti. 98

97

98

99

100

101

İkinci rivayeti K e m a l Paşa-zâde'nin T a r i h - i Feth-i Kostantiniye ve Âl-i Osman T a r i h i adlı eserleri ile D u r s u n Bey'in T a r i h - i Ebü'l-feth adh kitabından a h y o r u m . D u r s u n Bey İs­ t a n b u l fethine iştirak etmiş olan b i r zattır. K e m a l Paşa-zâdeDucas, s. 157, 158. Aynı eser, s. 158. Aynı eser, s. 158. Aynı eser, s. 158. Dursun Bey, s. 4 2 . Hammer, I I , s. 267.

FETHİNE

DOĞRU

47

ise üzerinde cidden hassasiyetle durulması icapeden çok mü­ h i m b i r şahsiyettir; aynı' zamanda da Fatih devrine pek yakın yaşamış b i r b i l g i n olması bakımından yazdığı t a r i h i n değeri de büyüktür. H e r i k i zat h a r b i n ilânı meselesini aynı hikâyeye bağlamaktadırlar. Bunlara göre Rumelihisarı t a m a m o l d u k t a n sonra padişah maiyetinde b u l u n a n askere i z i n vermiş, kendisi de Edirne'ye hareket etmişti. İzinli askerlerden birkaçı terhis edilişlerinden d u y d u k l a n memnuniyetle biraz içerek sarhoş b i r halde yollarına devam ettikleri sırada İstanbul Rumlarına ait b i r koyun sürüsüne rastlamışlardı. K o y u n l a r d a n satmalmak istedikleri halde sahiplerinin buna razı olmayışı kavgaya sebep oldu. Çobanlar nacaklariyle, Türkler de kıhçlariyle döğüşmeye başladılar. B u arada birçok koyun öldürüldü ve çoban­ lardan da birkaçı yaralandı. Gerçi daha arkadan gelmekte olan Türkler işe müdahale ederek kavgacılan ayırdılar; fakat hâdiseyi haber alan İstanbullular çobanlara yardım etmek üzere hâdise mahalline koşarak Türklere hücum ettiler ve yakahyabildiklerini şehre götürüp hapsettiler; b u arada şehrin kapı­ larım kapayan Bizanslılar, aradaki dostluk b o z u l d u diyerek, İstanbul'da b u l u n m a k t a olan bazı sipahileri de tevkif ettiler, işte b u hâdise felâketin doğmasına sebep oldu. H a l b u k i Bizansh l a n n b u n d a n maksadı yalnız çobanlara yardım etmekti. Fa­ kat iş birdenbire büyüdü ve b u basit hâdise Bizans'ın 'yıkıl­ masını tacil etti. Çünkü hâdiseyi haber alan padişah b u n d a n fena halde müteessir olmuştu. Ö t e taraftan d u r u m u n fenalaş­ tığını • idrak eden imparator, işi tâmir etmek istiyerek, hapse arılardan çıkarmış ve bunlarla birlikte Fatih'e b i r elçi gön­ dermişti. Elçi yapılanlardan dolayı özür dilemiş ise de Fatih elçiye iltifat etmediği gibi, hâdisenin aradaki dostluğu da boz­ duğunu, Bizanshlann ya İstanbul'u vermelerim veya harbe hazır o l m a l a n m s ö y l e d i . K e m a l Paşa-zâde'nin verdiği m a ­ lûmatla D u r s u n Bey'in verdiği malûmat arasında ufak tefek bazı değişiklikler vardır. Meselâ Dursun Bey i k i taraf arasında, çıkan kavgaya bazı sarhoş R u m l a n n kanştiğım ve hâdiseye " k a p u halkından birkaç yiğidin" sebep olduğunu yazmaktadır. 102

Kemal Paşa-zâde, vrk. 16-18.' Kamal Paşa-zâde, Tarih-i Feth-i Kostantiniyye, vrk. 205. Dursun Bey, s. 4 1 , 42. 1 0 2

FATİH SULTAN MEHMET

48

İSTANBUL'UN

Y u k a r d a da kaydettiğimiz g i b i b i r b i r i n d e n farklı o l a n b u hikâyeler aynı zamanda cereyan etmiş değillerdir. Filhakika Isfendiyaroğlu meselesi 1452 Haziran'ında, k o y u n meselesinden çıkan hâdise ise aynı yıhn Ağustos ayma tesadüf e d e r . îşte b u i k i vakadır k i h a r b i n ilâmna sebep oldu. Boğazkesen hisarının ikmalinden soma F a t i h Sultan M e h 103

E d i r n e ' d e topl a n a n mecliste verilen

karar,

.

.

.

•

met ordusu ile birlikte İstanbul'a b i r m i l mesafeye kadar yak­ laşarak orada b i r tepeden İstanbul'u iyice görebümiş ve b u müddet zarfinda arazi üzerinde tetkikler yaptıktan s o n r a 1 eylül'de Edirne'ye d ö n m ü ş t ü . Şimdi o n u n en başta gelen düşüncesini İstanbul'u almak teşkil ediyordu. A n c a k devlet erkânının da kendisi ile b u hususta f i k i r birliği yapıp yapmıyacaklarmı henüz b i l m i y o r d u . Bunlar arasında kendisine m u ­ h a l i f olanlar da b u l u n a b i l i r d i . Filhakika devlet» erkâmmn b i r kısmı İstanbul'un alınmasına taraftar değildiler. Padişah İs­ t a n b u l hakkındaki f i k r i m ortaya attıkça "Erkân-ı -devlet ve mülâziman-ı hazret tasrih ve kinayet birle a m n metanet ve menaatini ve mülûk-i mazi fethinin kasdmda hazayin harç idüb cem-i asker eyleyüb çare bulmadıkların sem-i şerefine ilka iderlerdi ve ana taarruzdan, ziyade fitneye sebep olmak tevehhümatm ve ihtimalâtm söylerlerdi" fakat padişah bunlara "asla iltifat i t m e z d i " . Padişah ötedenberi vezir-i âzam H a l i l Paşa'mn Rumları himaye etmekte olduğunu d u y u y o r d u . Buna inanmasa bile paşanın şüphe edilecek bazı hareketlerim de bizzat görmüştü. B u i t i b a r l a devlet erkâm ile ulema ve ko­ mutanların f i k i r l e r i n i öğrenmek üzere onları b i r toplantıya çağırdı. Fakat toplanümn mahiyetini herhalde kimse bilmemekte i d i . Çünkü toplantıya gelenler ağırlanmış, yedirilip içirildikten soma dualar edilmiş ve b u n d a n sonra da vezirler tarafından padişaha devlet işleri hakkında alelusul b i l g i verilmişti. İşte b u n d a n sonradır k i F a t i h M e h m e t meclistekilere " müddet-i medid ve ahd-ı baiddir k i ayine-i zamir-i münirimde b i r suret mürtesem olmuştur. Anı sizinle müşavere m u r a d d ı r " 104

105

1 0 6

1 0 7

1 0 3 1 0 4 1 0 5 1 0 6 1 0 7

İ. Hâmi Danişment, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, I, s. 233. Angiolellos, s. 18. Phrantzeş, s. 147. Dursun Bey, s. 36. Cafer Çelebi, s. 5.

FETHİNE

DOĞRU

49

diyerek söze başladı: İnsanlar f i k i r , anlayış ve zekâ bakımın­ dan ne derecede ileride olurlarsa olsunlar b u meziyetler, ken­ dilerini başkalariyle müşavere etmekten geri bırakmamalıdır diyen padişah Peygamberin dahi b u n d a n müstağni kalma­ dığım ve böyle yapılmasını tavsiye ettiğini söylemiş o n u n için ortaya atacağı mesele üzerinde f i l d r l e r i n i açıkça ifade etme­ l e r i n i meclistekilerden istemişti. Meclistekiler, padişahm dü­ şüncesi yamnda kendilerininkinin birşey ifade etmiyeceğini, fakat padişahın emirlerini yerine getirmiş olmak için düşüne­ bildiklerini arzedeceklerini söyleyince padişah tekrar söze başh y a r a k : " D ü n y a devleti müebbet olmaz ve cihan-ı fanide k i mesne bâki ve muhailed k a l m a z " dedi. B u n d a n soma yaratı­ lıştaki maksadın b i r olan Allah'ı tammak ve yaşandığı müd­ detçe onun "dergâhına takarrüb" etmeye gayret eylemek ve en faziletli insanın, küfr ve dalâlet içinde bulunanlara karşı savaşan insan olduğunu, Peygambere atfen, b e l i r t t i ve nihayet Sultan M e h m e t "Belde-i tayyibe-i Kostantiniyye k i bağ-ı i r e m andan b i r kûşe ve Süreyya nâk bostamndan b i r kemterin huşe, ismi ve resmi ile illerde meşhur ve dillerde mezkûr ve kütüb-i tevarihte masturdur. Ne vechi vardır k i a n u n gibi menzil-i şerif ve m a k a m - i lâtif benim vasat memleketimde ve arsa-i vilâyetimde olup dahi eyyam-i devletimde küfr ocağı ve bağiler yatağı ve dağiler durağı ola. Elhasıl niyyetim ve himme­ tim a m n üzerine mukarrer ve musammem olmuştur" dedi. B u arada devletin kuruluşundan, Rumeli'ye geçilişten, dede­ l e r i n i n çektiği sıkıntılardan; Bizans'ın tezviratmdan ve çevir­ diği entrikalardan bahseden padişah Bizans işini halletme­ den hiçbir mühim teşebbüse girişemiyeceğini, b u n d a n ötürü devlet erkâmmn b u husustaki f i k i r l e r i m öğrenmek istediğim söyledi. Meclis derhal işi müzakereye başladı. B i r kısım devlet erkâm padişahın f i k r i n e uydular; b i r kısmı da m u h a l i f kaldılar. Muhaliflere göre İstanbul, ahnması güç b i r şehirdi. Çünkü içinde bol nüfusu ve etrafında çok kuvvetli b i r suru mevcuttu. Şeririn şiddetie müdafaa edileceğine göre, alınmamak 1 0 8

1 0 9

1 1 0

1 1 1

Cafer Çelebi, s. 6. Aynı eser, s. 7. Kritovulos, s. 38. ™- Cafer Çelebi, s. 7. 1 0 8

1 0 9

1 1 0

F.

4

FATİH SULTAN MEHMET

5°

İSTANBUL'UN

i h t i m a l i de vardı. B u takdirde devletin perestişi azalacaktı. O n u n için b u teşebbüse girişmemek i c a b e d e r d i . Gerçi padişah Bizans'ın b o l malzemeye, çok m i k t a r d a silâha m a l i k olduğunu b i l i y o r d u . Fakat meseleyi işten anlar kimselerle müşavere etmiş ve buranın " a k l ü t e d b i r ' i e alınabileceği sonucuna varmıştı. C M u h a l i f grup, Türklerin " g â v u r ortağı" d e d i k l e r i Ç a n darh H a l i l Paşa etrafında toplanıyordu. Padişahın b u m u ­ halefetten fena halde cam sıkıldı ve " o l kalenin b e n i m elimde fetholması mukadder olmuş ola, burç u bârulan senk ü hâkden deyil ahen-i pâkden dâhi olursa ateş-ijıışm u kahr ile e r i düb m u m gibi n e r m e y l i y e y i m " diyerek f i k r i n d e İsrar et­ ti. B u n d a n sonradır k i Bizans'ın mahvına ittifakla k a r a r verildi. ^ 113

114

1 1 5

116

1 1 7

118

1 1 9

Mecliste verilen kararı mütaakıp beylerbeylerine, cancak-

osmanhiarda

^•e^mat" güvenlik b ı r k n

'

ted-

beyleri ile sübaşılarma ve askerlikle i l g i l i olanların hepsine " h k â m - i şerife" yazılarak bahara kadar hazırlanmaları ve savaşa katılmak üzere toplanmaları e m r o l u n d u . B u n d a n ötürü R u m e l i ve A n a d o l u ' d a k i Osmanlı şehir ve kasabalarında ge­ celi gündüzlü çalışmalara başlandı. Fakat Gelibolu'da ve E d i r ­ ne'deki faaliyet hepsinden daha fazla i d i . Gelibolu'da tezgâh­ lara yeni yeni gemiler konuyor, b u arada bakır kaplı (zırhlı) gemilerin de yapümasma i t i n a o l u n u y o r d u . Komutası B a l taoğlu Süleyman Bey'e verilmiş olan b u donanma 1453 baha­ rında Gelibolu'dan hareket ettiği v a k i t 147 h a r p gemisinden mürekkepti. Bunların 12 si çekdirme, 80 tanesi çifte g ü verteli kürekli, 55 i de küçük çaptaki g e m i l e r d i . B u g e m i a

120

121

122

Kemal Paşa-zâde, vrk. 14. Sarı Abdullah efendi, vrk. 35, 36. Ducas, s. 161. Kemal Paşa-zâde, vrk. 14. ' Cafer Çelebi, s. 8. Kemal Paşa-zâde, s. 14. Kritovulos, s. 38. Aynı eser, a. 43. Phrantzes'e göre gemilerin sayısı 420'dir. Bk. Phrantzes, s. 152. Âlî de bunların küçük büyük 400 parçadan mürekkep olduğunu-yazıyor. Bk. Âlî, V, vrk. 97. Mirmiroğlu, s. ıg. n s

1 1 4

FETHİNE

DOĞRU

51

r i n i ç i n d e kürekçilerden başka y i r m i b i n azeb askeri b u l u n u ­ yordu. Edirne'ye gelince: B u r a d a k i hazırlıklarla bizzat padişah meşgul oluyor, geceli gündüzlü d u r m a d a n çalışıyordu. U y k u zamanlarında bile b u n u düşünen p a d i ş a h çok defa yata­ ğının içinde rahatsız b i r gece geçiriyordu, işte yine böyle uy­ kusuz geçirdiği b i r gecede Çandarh'yı h u z u r u n a getirterek, altın ve gümüşlere aldanmamasmı kendisine i h t a r ettikten soma, yakında muharebenin başhyacağım ve Allahın inayeti ve Pey­ gamberin yardımı ile İstanbul'u alacağım, b u işte kendisine yardım etmesini söyledi. Çandarh b u hususta padişaha kendisinin ve bütün padişahın bendelerinin m a l ve canlarım feda ederek yardım edecekleri vadinde b u l u n d u . Filhakika padişah hiç boş d u r m u y o r , bilhassa İstanbul ve civarının plân­ l a n ile uğraşıyordu. Bizzat çizmiş olduğu b u plânlar ve har­ talar üzerinde kuvvetlerin yığdacağı noktalarla hücum nokta­ lanın, lâğımların nerelere k a z ı l a c a ğ ı m , t o p l a n n nerelere yerleştmleceğini tesbite çalışıyor, Bizans'a ve o n u n h a r p kuv­ vetlerine dair b i l g i toplamaya uğraşıyordu. Geceleyin ver­ miş olduğu kararların ertesi g ü n tatbikatım yapmıya çalışan padişahın pek yakından ilgilendiği başka b i r iş daha vardı. B u da ordusunu toplarla teçhiz etme işi i d i . T a r i h t e b i r topçu parkına m a l i k olan i l k hükümdar F a t i h Sultan M e h m e t ' t i r . Hiç şüphe edilmemeUdir k i i s t a n b u l ' u n sukutuna en ziyade hizmet eden vasıtalardan birisi de toplar olmuştur. Gerçi to­ p u n kullanılması i s t a n b u l ' u n kuşatılması ile birlikte başlamış değildir. Fakat o tarihe kadar toplar çaplan ve sayılan i t i b a ­ riyle fazla birşey ifade etmemektedirler. F a t i h Sultan M e h m e t b u aletin t a h r i p k u d r e t i n i n büyüklüğüne inanmış olduğu için­ d i r k i o tarihe kadar görülmeyen sayı ve çapta top yapümasma 1 2 3

124

125

1 2 6

127

128

1 2 9

130

1 1 5

1 1 6 u

1 2 3

1 1 8

1 2 4

u 9

1 2 5

1 2 0

1 2 6

1 2 1

1 2 2

827 1 2 8 129 1 3 0

Kemal Paşa-zâde, Tarih-i Feth-i Kostantiniyye, vrk. 206. Dursun Bey, s. 42. Ducas, s. 162. Aynı eser, s. 162. Aynı eser, s. 162. A. Muhtar, s. 16. Ducas, s. 162. Mehmet Ziya, I, s. 213.

FATİH SULTAN MEHMET

52

İSTANBUL'UN

önem verdi. Büyük çapta topların yapılması işini O r b a n adın­ daki M a c a r l a T ü r k mimarlarından M u s l i h u d d i n ve mü­ hendis Sanıca üzerlerine aldılar. Saraca büyük b i r top dök­ meye muvaffak o l d u . O r b a n da çok büyük çapta b i r top yapabileceğini, fakat güllenin yapılmasına kanşmıyacağım b i l ­ dirdi. B u n u n üzerine padişah m e r m i meselesini bizzat üze­ rine a l d ı . Pek büyük emek ve masraflardan soma yapılan büyük topların adına Vasiliki (şahî) denmişti. Bunlarla atdan gülleler, Karadeniz sahillerinden getirilen kara b i r taştan ve­ yahut yuvarlak hale getirilen mermerlerden y a p ı l ı y o r d u . Büyük topun Edirne'de i l k atılış tecrübesi yapıldığı v a k i t gül­ lesinin b i r m i l kadar ileriye gittiği ve b i r kulaç toprağa gömül­ düğü g ö r ü l d ü . B u t o p u n Edirne'den İstanbul'a kadar geti­ rilebilmesi için i k i ay kadar b i r zamana ihtiyaç'ölmüştü. T o p otuz araba ve altmış manda ile çekiliyordu. O n u n i k i tara­ fında ikişeryüz adam bulunuyor, b u suretle yoldan kaymaması sağlamyordu. Yolların kötü yerlerine tahta döşemek ve köprü yapmak üzere aynca elli usta ile ikiyüz amele önden gidiyor­ du. İstanbul'u kuşatmak üzere hareket eden T ü r k ordu­ sunda üç büyük top ile ondört batarya top v a r d ı . 1 3 1

1 3 2

1 3 3

134

135

138

137

1 3 8

139

A n a d o l u ve Rumeli'de beylerbeyiler, sancakbeyleri lüzumlu olan askerleri topluyor, teçhiz ediyor ve belirli zamanlarda yerlerinde b u l u n m a l a n m sağlamak üzere çalışıyorlardı. A n a ­ d o l u askerleri Boğaz'm şark sahilinde Beykoz kasabasımn üs­ tündeki ormanlıklarda toplandılar. F a t i h b u n l a n karşıya ge­ çirmek üzere Beykoz, Kilyos ve Fenerbahçe'de d a l y a n l a n b u ­ l u n a n Ralüs Petropulos adındaki R u m a emir verdi. Petropulos b u emri, i k i gemisiyle askerleri ve mühimmatı karşıya geOrban Bizanslılara hizmet eden bir zattı. Fakat onların şarüarmdan memnun kalmayınca padişaha müracaat etti ve iyi kabul gördü. Bk. Ducas, s. 158. Âlî, V, vrk. 96. Ducas, S. 160. Aynı eser, s. 160. Mehmet Ziya, I, s. 210. Ducas, s. 160. Aynı eser, s. 166. Aynı eser, s. 166. Mehmet Ziya, I, s. 174. 1 3 1

141

142

143

1 4 4

1 4 3

1 4 6

1 4 7

1 4 0 1 4 1

1 3 8

1 3 7

1 3 8

1 3 8

53

140

1 3 3

1 3 5

DOĞRU

çirmek suretiyle, yerine g e t i r d i . Diğer taraftan F a t i h em­ niyet tedbirleri de almaktan geri kalmadı. B u arada T u r h a n Bey ile oğullan A h m e t ve Ö m e r Beyleri M o r a topraklarına akma m e m u r etti. Çünkü M o r a ' d a Bizans i m p a r a t o r u n u n kar­ deşleri Dimitrios ve Thomas hüküm sürmekte idiler. F a t i h bunlardan imparator Constantinos'un yardım istediğini duy­ muştu. O n u n için 1 Ekim'de T u r h a n Bey sefere çıktı. O , aldığı emir gereğince Despotlan bütün kış tehdit altında b u l u n d u ­ racaktı. Corinthos berzahı istihkâmları önünde kendisine de pahalıya malolan b i r savaşta düşmanlanm bozan ve ricata mecbur eden T u r h a n Bey Corinthos'u tekrar zaptederek t a h r i p etmiş ve M o r a yarımadasının içlerine doğru ilerlemişti. B u suretle Messenien'den M a n t i n i a ' y a kadar bütün arazi y a ğ m a ve tahrip e d i l d i . Kış içerisinde daha cenuptaki dağ geçit­ lerine doğru gitmek istemeyen T u r h a n Bey ordusunu kısım­ lara ayırarak geri döndü. Gerçi geri dönen T ü r k kuvvederinden b i r kısmı Matthaius Asanes komutasındaki düşman kuvvederine mağlûp olmuş ve T u r h a n Bey'in oğlu A h m e t Bey de esir d ü ş m ü ş t ü . Fakat T u r h a n Bey'le birlikte hareket etmiş olan büyük kuvvetier çok miktarda ganimetierle Thesalia'ya dönmeye muvaffak oldular. İşte b u Osmanh hücumlan Despotiann zayıf kuvvetlerini tamamiyle tüketmiş ve impara­ t o r u n onlardan beklemekte olduğu yardımı yoketmişti. A y n c a 1453 Nisan'ında padişah, İbrahim Bey'in komutasında b i r kuvveti Arnavutiuğa gönderdi. 1453 Şubat'mda' D a y ı Karaca Bey padişahın e m r i ile İstanbul civanndaki R u m kasabalarım teker teker işgal eyledi. B u kasabalar K a r a ­ deniz sahilindeki M i s i v r i , ( M e s e m b r i a ) A h y o l u , ( A n c h i a l o s ) Vize (Bizua) ile Silivri (Selymbria) tarafındaki Ayios Stefanos idi. Bigados ta kendiliğinden teslim oldu. Büyük t o p u n

1 3 2

1 3 4

FETHİNE

1 4 2 1 4 3 1 4 4 1 4 5 1 4 6 1 4 7

Minniroğlu, s. ıg. Phrantzes, s. 147. Aynı eser, ,s. 147. Aynı eser, s. 147. Zinkeisen, I, s. 819. Gegaj, s. 103, 104. Kritovulos, s. 38. Ducas, s. 166.

FATİH SULTAN MEHMET

54

İSTANBUL'UN

muhafazasını vazife olarak üstüne almış olan Karaca Bey aym zamanda Rumların İstanbul surları dışına çıkmalarına da müsaade e t m i y o r d u . Hulâsa Bizans'ı düşürmek için gerekli tedbirlerin hepsi 1453] nisan'ndan önce alınmış bulunuyordu. H i c şüphesiz k i Paleologosların en bahtsızı ve fakat en 148

Bhans garp kilisesine tâbi olma mecburiyetini duyuyor.

**

-

,

_

kahramanlarından ve faziletlilerinden birisi olan Constantinos Paleólogos politik yollardan giderek İstanbul'un zaptına m a n i olamayacağını anlayınca şehri müdafaa etmek çarelerim dü­ şündü; müdafaaya yarayabilecek herşeyden en büyük fayda­ ları sağlamak için insan gücünün yettiği kadar gayret etmekten geri durmadı. K e n d i kuvveüerinin şehri müdafaya kâfi gelmiyeceğini bildiği için bunları takviye etmek üzere birçok teşebbüslere girişti ve A v r u p a ' y a heyetler göndererek yardım isteğinde b u l u n d u . H a l b u k i R o m a ile Bizans arasındaki dinî anlaşmazlık siyasi anlaşmaya imkân bırakmıyordu. Gerçi Papa Nicolás V . yardım etmeyi vadetmişti. Fakat şart olarak 1450 yılında b i r ruhani meclis tarafından haledilmiş olan Grigorios'un tekrar patrikliğe seçilmesini ileri sürüyor ve Floransa meclisinde kararlaştırılan ittihadın tatbik mevkiine konmasım istiyordu. Fedakâr imparator papayı m e m n u n etmek yoluna gitmeyi, içten istemese bile siyaseten buna lüzum olduğu için, düşünüyor, fakat müteassıp İstanbul halkının büyük b i r m u ­ halefeti ile karşdaşıyordu. B u n d a n ötürü papadan, kendisine dinî ittihadın meydana gelebilmesi hususunda yardım etmek üzere kudretli b i r papazın gönderilmesini rica etti. B u n u n üze­ rine papa, aslen R u m ve her bakımdan muktedir b i r zat olan K a r d i n a l îsidoros'u papalık murahhası sıfatı ile İstanbul'a gönderdi. Y a m n d a M i d i l l i başpiskoposu ve 200 silâşör o l ­ duğu halde İstanbul'a gelen İsidoros 1452 arahk ayının 12 d e 3 ° ° den fazla papazdan terekküp eden b i r meclise Flo­ ransa ruhaniler mecHsinin kararlarını k a b u l ettirdi. Hal­ b u k i Ayasofya mâbedinde b u a y i n i n yapıldığı esnada halk H i p o d r u m ve Avgusteon'da toplanmış ve b u merasimin aley1 4 9

1 5 0

me^rjer

^

s ı n

1 4 9 1 5 0 1 5 1

55

132

153

1 5 4

1 3 3

1 5 6

a

1 3 7

1 5 8

ı

52

1 5 3 1 5 4

Ducas, s. 167. Schlumberger, s. 13. Aynı eser, s. 13. Aynı eser, s. 14, 15.

DOĞRU

-hinde" gösterilerde bulunmuştu. Ayrıca Pantokrator (Zeyrek) manastırında da çok sevilen ve saygı gösterilen âlim b i r papaz, Gennadios Skholarios, Grandük Notaras ile birlikte b u bMeşmenin aleyhinde bulunuyordu. Filhakika ittihadın aleyhinde bulunanlar Pantokrator manastırına gelerek Genna­ dios'tan ne yapacaklarım sordukları vakit o b u husustaki fik­ r i n i b i r kâğıda yazarak kapısının dışına astı ve kapıyı kapadı. B u kâğıtta "Sefil R u m l a r , A l l a h ' t a n ümidinizi neden kestiniz ve Frenklerin kuvvetine bel bağladınız, bunların nesine al­ dandınız. Kaybolacak olan şehirle beraber dininizi de kaybe­ diyorsunuz . . . " d e n i l i y o r . B u kâğıt halkın ve papazların üzerinde çok büyük b i r tesir yaratmış ve ittihat aleyhinde y u ­ karıda söylediğimiz gösterilerin yapdmasma sebep olmuştu. Halkın yüzde doksanbeşi Gennadios tarafında i d i . Esasen birleşmeyi k a b u l edenler de hislerinde samimi değildiler. Onlar da Lâtinlerden nefret ediyorlardı; birleşmenin lehinde oluşları sırf Türklerin korkusu karşısında Avrupa'nın yardımım temin etmekten ileriye geliyordu. Buna rağmen, papa, İstanbul'u Türklere karşı müdafaa etmek üzere b i r filo göndermeyi vadetti. Hernekadar Venedikliler, imparatorun Venedik devlet reisinin kızını almamasından dolayı, Bizanslılara biraz dargın iseler d e yine 10 kadırgahk b i r yardım yapmayı kabul etmiş­ lerdi. B u vaidler tamamiyle yerine getirilememiş bile olsalar B i ­ zans'ın ümidini takviye etmek bakımından herhalde çok faydalı olmuşlardır. Filhakika 26 ocak 1453 te Giovanni Longo d i Giustiniani yediyüz kişilik b i r kuvvet ile İstanbul'a girdi. B u kuvvetieri i k i h a r p gemisi getirmişti. B u geliş Bizanslılara derin ve geniş b i r nefes aldırdı. Çünkü Giustiniani cesareti ile tanın­ mış b i r zatti. İşte İstanbul'un müdafaa tertiplerini b u zat ha­ zırlamış, maiyetine verilen i k i b i n kişi ile birlikte İstanbul et­ rafındaki surları esash surette t a m i r ettirmiş, gerekli yerlere

1 5 1

1 4 8

FETHİNE

1 5 5 1 5 6 1 5 7 1 5 8

Ducas, s. 163. Aynı eser, s. 164. Mirrniroğlu, s. 20. Schlumberger, s. 16. Aym eser, s. 13. Aynı eser, s. 2 1 . Mirrniroğlu, s. 22.

G^ümani'nin h u m h v X

'

a Be

*'

FATİH SULTAN MEHMET

56

İSTANBUL'UN

taş atan makineler koydurmuş, haliçteki gemileri teçhiz etmiş ve deniz tarafındaki zayıf surları da takviye ettirmişti. i s t a n b u l surEsasen Bizans'ın en çok güvendiği müdafaa vasıtası etrafını i a n v e kuşatçeviren b u surları i d i . K e n d i s i m şimdiye kadar birçok istilâ­ ları r o l . lardan b u kuvvetli duvarlar korumuştu. Bilhassa kara cihetindeki surlar pek kuvvetli idiler. Gerçek " M a r m a r a ' d a n Haliç'in Eyüp sahiline kadar kara cihetinde devam eden b u üç sırah hatt-ı müdafaa" geçilmesi cidden güç olan b i r mania idi. Bunların önünde "takriben 20 metre derinlik ve ge­ nişliğinde o zaman deniz suyu ile dolu, bugün bostan halinde henüz mevcut olan cesim" b i r hendek vardı. F a t i h ' i n İs­ t a n b u l ' u kuşattığı tarihte b u hendek b i r taraftan M a r a m a r a öte taraftan Haliç'ten ahnan su ile dolu bulunduğundan b u surede İstanbul b i r ada vaziyetinde kahyordu. 1453 kuşat­ masından birkaç yıl önce büyük b i r t a m i r görmüş olan surlar üçgen şeklinde idiler. Üzerlerinde müteaddit burçları vardı. Ayrıca üçgenin üç köşesinde Chateaıı-fort denilen müs­ tahkem kısımlar da mevcuttu. Bunların birisi Sarayburnu'nda, diğeri Ayvansaray'da üçüncüsü de Yedikule'de i d i . Surun kara ciheti kısmında Yedikule kapısı, Silivrikapı, Topkapı ve Edirnekapı olmak üzere beş büyük kapısı vardı. Barış za­ manlarında b u beş büyük kapı açık bırakılır ve hariçle mü­ nasebet bunlarla s a ğ l a n ı r d ı . H a r p zamamnda bunlar ka­ panır ve öndeki hendek üzerine b u r u l a n köprüler de kaldı­ rılırdı. Bunlardan başka surlar üzerinde daha birçok kapı­ lar vardı k i b u n l a r d a n b i r kısmına askerî kapılar ve b i r kıs­ mına da ahali kapılan denirdi. A h a l i k a p d a n şehirden surla­ rın dışına giden büyük caddelerin bağlandığı kapılardır. B u n ­ lar bir.savaş v u k u u n d a örülüyordu. Askerî kapılara gelince: Bunlar y o l ve caddeler istikametinde olmıyan ve imparator ile askerlerine mahsus olan kapılardı. B u kapılar icabında 1 5 9

1 6 0

1 6 1

1 6 2

1 6 3

1 6 4

165

1 6 6

1 5 9 1 6 0 1 6 1 1 6 2 1 6 3 1 6 1 1 6 5 1 6 6

İ. H . Uzunçarşılı, I, s. 232. Schlumberger, s. 78. Aynı eser, s. 78. Aynı eser, s. 78. Aynı eser, s. 78. A. Muhtar, s. 3 1 . Schlumberger, s. 8 0 . Aynı eser, s. 8 1 .

FETHİNE

DOĞRU

57

çıkış _ harekeden yapılmak ve doğrudan doğruya askerî maksatiar için kuUanıhrdı . İşte Bizans imparatorluğunun en başta güvendiği kuvvet b u muhteşem surlardı. H i ç şüphe etmemelidir k i kudretli ve düzenli T ü r k ordusunu elli küsur gün işgal edenler de, B i ­ zanslıların fedakârlığı inkâr edilmemekle beraber, yine b u sur­ lardır. K a r a cihetini surlan ile güvenlik altına almış olan B i ­ zans imparatorluğu denizden gelecek tahlikeyi önlemek çare­ lerini de b u l d u . Çünkü Bizans'ın en zayıf tarafı haliç sahille­ rine bakan kısmı i d i . Burası tek k a t surla çevrilmiş bulunuyor­ d u . O n u n için buradan yapdacak b i r hücumun önlenmesi çok zordu. B u n u dikkate almış olan Bizanshlar Haliç'in ağzında b i r müdafaa hatü k u r d u l a r ; y a n i Türk gennlerinin Haliç'e girmesini önlemek üzere, eski gemileri, varilleri k a i m b i r zin­ cirle birbirine bağlamak suretiyle b i r mania meydana getir­ diler. B u manianın b i r u c u "şimdiki Sen Öjen (Epili T u A y i u Evyeniu) y a n i yalı köşkü civarında M a n g a n o n burcunda i d i . Diğer u c u ise Galata tarafında M u m h a n e b u r n u n u n b u ­ lunduğu mahalde Galata surlarının içindeki Hristos kalesi b u r ­ cunda i d i " . İşte Bizans'ı muvakkat b i r zaman için k o r u y a n vasıtalardan birisi de b u oldu. Çünkü Osmanlı donanması b u maniayı yarmak üzere teşebbüslere girişmiş, hattâ üç gün sa­ vaşmış olduğu halde b i r türlü b u r a d a n geçme imkânını bula­ mamıştı. Şu halde Bizans h e m karada h e m de denizde, hayatım idame ettirebilme imkânlannı sağlayan i k i kuvvetli mesnede m a l i k t i . Bunlar i y i müdafaa edildiği takdirde büyük kuvvetlere dahi karşı koyma imkânı hasıl olabilirdi. Esasen Bizans­ hlar da buna inamyor ve muhteşem T ü r k ordusunun karşı­ sında bile b o y u n eğmek istemiyorlardı. Bütün ahlâksızlıklanna rağmen Bizanshlar, b u i k i müdafaa hattının arkasında kahra­ manca vuruştular. Ancak b u kahramanlığın bütününü onlara vermemek ve kendilerine yardım için gelen yabancılara da hisse ayırmak lâzımdır; hattâ b u payın en büyüğünün ecne­ bilere ve daha ziyade İtalyanlara düştüğünü k a b u l etmek ye1 6 7

•Galata

ile İs­

tanbul

arasına

gerilen

zincir.

168

1 6 9

1 7 0

A. Muhtar, s. 36. İ. H . Uzunçarşılı, I, s. 236. 169 Mirmiroğlu, s. 29. İ. H . Uzunçarşılı, I, s. 236. 1 6 7

1 6 8

1 7 0

1453 te Bizans'ı

hangi

milletler v e n e kadar

kuvvet

müdafaa

etti.

FATİH SULTAN MEHMET

58

İSTANBUL'UN

rinde olur. Filhakika Bizans'ı müdafaa edenler arasında üç b i n Ciniviz ve İtalyandan başka " m a h d u t miktarda Giritliler, Romalılar, İspanyollar ve T ü r k ücretli askerleri"de v a r d ı . Bütün bunlarla birlikte Osmanlı ordusuna karşı Bizans'ı mü­ dafaa eden kuvvederin bütününün dokuz b i n kişi kadar o l ­ duğu söylenmektedir. H a l b u k i Bizans'ı müdafaa eden kuv­ vederin b u kadar az olabileceğine inanmamak için bazı sebep­ ler vardır. Bunlardan b i r tanesi İstanbul'un o tarihteki nüfus sayısıdır. Gerçek fetihten önce İstanbul'un nüfusu 70-80 b i n kadardı. Böyle olunca hiç olmazsa yalnız İstanbul'da şehri müdafaa edebilecek 15-20 b i n kişinin bulunduğunu k a b u l et­ mek lâzımgelir. Gerçi İstanbul'un düşeceğini t a h m i n etmiş olanların b i r kısmı hicret etmiştir.- Bununla beraber Fatih'e teslim olanların sayısı 60 b i n kişi i d i . Diğer taraffân şehrin b i r kısım nüfusunun müdafaaya iştirak etmediğini de naklen söyliyenler v a r d ı r . Fakat buna karşılık İstanbul'un müda­ faasına halkın hemen hemen hepsinin k a t ı l d ı ğ ı m gösteren kaynaklar da mevcuttur. Meselâ H a m m e r ' d e , son defa hücuma kalkılacağım ve şehri müdafaa etmenin artık imkânsız olduğunu anlayan Bizans halkının b i r kısmı istihkâmlarım bırakarak evlerine döndüler, denilmektedir. Y i n e b i r eserde İstan­ b u l ' a yapılan hücumların birinde Bizans halkı surlar üzerine atılarak şehri müdafaaya başladdar ve "kilisede dua eden patrikten ve onun mukaddes meclisinden başka bütün halk döğüşmek için çıkmışlardı'' d e n i l m e k t e d i r . Y i n e b u kaynağa göre i l k hücumda ölen Bizanshlann sayısı 7450 kişidir. Bu 171

172

173

1 7 4

175

176

177

178

179

Schlumberger, s. 9 5 . Mirmiroğlu, s. 23. Mirmiroğlu, s. 23. Nüfusun bundan çok ve bundan daha az ol­ duğunu gösteren kaynaklar vardır. Bk. Schneider, Alfons Maria XV. yüzyılda İstanbul'un nüfusu, Belleten, sayı 6 1 , s. 35. A. Muhtar, s. 126. Mirmiroğlu, s. 23. Kritovulos, s. 4 1 . Hammer, I I , s. 292. N. iorga, (Fazıl Işıközlü - Adnan S. Erzi), İstanbul'un zaptı hak­ kında ihmal edilmiş bir kaynak, s. 131. Aynı eser, s. 132. 1 7 1

1 7 2 1 , 3

1 7 4 1 7 3

1 7 8

1 7 7

1 7 8

1 7 9

FETHİNE

DOĞRU

59

r a k a m k a t i olmasa bile ölenlerin miktarının binlere baliğ o l ­ masını göstermesi itibariyle üzerinde önemle durulması lâzım gelen b i r rakamdır. D o k u z b i n kişilik b i r müdafaa kuvveti i l k hamlede bukadar insan kaybederse geriye kalan kuvvetlerin b u koca şehri i k i aya yakın b i r zaman nasıl koruyacakları dü­ şünülecek b i r iştir. B u kaynağın tasrih ettiğine göre ölenlerin hepsi Bizanslı i d i . H a l b u k i Schlumberger, Bizans'ı müdafaa eden Bizansh kuvvederin 6000 kişi kadar olduğunu yazar. Böyle olunca daha muharebenin başlangıcında Bizans kuvvet­ leri kâmilen mahvedilmiş ve şehrin müdafaası da yabancılara kalmış demektir. Eğer b u kaynağın verdiği malûmat hakikate biraz yakınsa o takdirde Bizans'ı müdafaa eden Bizanshlann sayısı söylendiği kadar az değildi. Şehri müdafa eden yaban­ cılara gelince: bunların, İtalyan, İspanyol, G i r i t l i ve T ü r k ücretli askerlerinden mürekkep olduğu k a b u l e d i l m e k t e d i r . H a l b u k i şehrin müdafasma A l m a n l a n n ve Ermenilerin de ka­ tıldığı ve b i r savaşta bunlardan yediyüz kişi öldürüldüğü an­ laşılıyor. Hattâ b i r Osmanh kaynağında şehrin müdafasında Ciniviz, j ^ j f , Venedikli, Rodoslu, İtalyalı, Fransız, Rus ve Macarların bulunduğu görülmektedir. Fatih İstan­ b u l ' u almak fikrinde olduğunu i l k defa topladığı meclise b i l ­ dirdiği vakit devlet, erkâmndan bazdan b u f i k r e m u h a l i f kal­ dılar. Çünkü onlara göre " O l kal'a-i m e n i m menaatini ve için­ de daire-i şumardan b i r u n ve hadd u adden_efzun" insanlanm dikkate almak g e r e k i y o r d u . 180

181

182

183

184

Y u k a r i k i izahlardan anlaşüacağma göre İstanbul'un kala­ balık nüfusu ile birlikte birçok yabancı milletler şehrin müdafa­ asında yer almış, yani büyük b i r kalabalık b u şehri geceli gündüzlü Türklere karşı savunmuştur. Yukarıda da söyle­ diğimiz gibi 9000 kişilik b i r kuvvetin, her tarafından kuşatıl­ mış olan b i r şehri nasıl müdafaa edebileceğine akıl ermez. B u 185

Schlumberger, s. 95. Aynı eser, s. 96. 182 N. İorga, (Fazıl Işıközlü-Adnan S. Erzi), İstanbul'un zaptı hakkında ihmal edilmiş bir kaynak, s. 129. Sarı Abdüllah efendi, vrk. 34, 36. Kemal Paşa-zâde, Tarih-i Feth-i Kostantiniyye, vrk. 201. Karamanı Mehmet Paşa, s. 352. 1 8 0 1 8 1

1 8 3

1 8 4

1 8 5

İSTANBUL'UN

FATİH SULTAN MEHMET

6o

kadar az b i r kuvveti surlar üzerine çıkarsak b i r kişiye isabet eden müdafaa sahası i k i , üç metrelik yer olur. Tehlike her noktadan gelebileceğine göre müdafilerin b i r an bile yerlerini terketmeleri caiz olmaz. Y a n i elli küsur gün mukavemet gös­ teren b u kuvvetier hiçbir suretle yerlerinden aynlmamahdır k i surların her kısmı emniyetle korunmuş olsun. B u ise insan takatinin dışındadır. B u takdirde de b u kuvvetieri değiştire­ bilecek kadar b i r i h t i y a t kuvvetinin bulunduğuna hükmetmek kaidelere uygundur. Y d d ı n m Bayezit zamamnda onlar Osmanlılara 12.000 Mşilik b i r kuvvede yardım edeceklerim taahhüt etti­ ler. Yine onlar, Rumeühisan'mn yapılmasını menetmek üzere, 50.000 Mşilik Türk ordusuna birkaç defa saldırdılar. O n u n için.çok eski olmayan b i r tarihte 12.000 Mşilik'bir yar­ dımcı kuvveti vermeye muktedir olan ve biraz sonra da yani Rumelihisarı'mn yapddığı b i r sırada 50.000 kişilik b i r Türk ordusuna taarruz edebilecek kadar b i r cesaret gösteren B i ­ zans'ın, ölüm, kalım zamanında, ancak alü yedi b i n kişilik b i r müdafaa kuvveti çıkaracağım hiçbir manük k a b u l edemez. 186

İstanbul yalnız kara tarafından değil a y m zamanda deniz tarafından da tehlikeye maruzdu. Bundan dolayı Haliç'in ağzı kapatılmış ve yapılan manianın arkasına da Bizans gemileri ile yardıma gelmiş olan yabancı gemiler sıralanmıştı. Burada yal­ nız Bizanslılara ait on i ki harp gemisi vardı. Kuşatmamn baş­ lamasından b i r gün evvel Gabriel Trevizano ile Z a c c h a ı i a G r i b a n i ' n i n i k i harp gemisi de bunlara katılmıştı. K a r d i n a l îsidoros'u getiren i k i gemi ile, dördü Sakız, b i r i M o r a ' d a n gelen beş büyük silâhlı gemiyi de b u rakama ilâve edersek Bizans donanmasımn h â ü n sayılır derecede kuvvetlenmiş olduğunu görürüz. S a y ü a r ı y i r m i y i geçen b u gemilerin içinde de mü­ h i m miktarda asker b u l u n u y o r d u . İşte b u askerler o devre göre çok kuvvetli sayabileceğimiz Osmanh donanmasım, zinciri par­ çalamak üzere hareket ettiği vakit, durdurdular. Böyle olunca Bizans gemilerinin içinde büyük b i r kuvvetin b u l u n 187

188

1 8 6 1 8 7 1 3 8

Schlurnberger, s. 32. Mirmiroğlu, s. 22. İ. H . Uzunçarşılı, I, s. 236.

FETHİNE

-

DOĞRU

61

duğunu k a b u l etmek iktiza eder. Eğer b u kuvvetler de İstan­ b u l ' u müdafaa eden 9000 Mşilik kuvvetin içindeyse o takdirde karadaki surları müdafaa edenlerin miktarı üçte bire inecektir "ki b u da surların herhangi b i r noktasını savunmaya kâfi gel­ mez. Y o k eğer 9000 kişilik kuvvet kara kuvveti ise o takdirde b u gemilerin içinde T ü r k deniz kuvvetlerim durduracak kadar mühim b i r k u v v e t i n bulunması lâzımdır. Filhakika Haliç'in ağzım kesen manianın arkasında on harp gemisinin muhariple d o l u olduğunu g ö r ü y o r u z . Hulâsa Bizans, Türklere karşı şimdiye kadar i d d i a edildiği g i b i çok az kuvvetle müdafaa edilmiş değildir. Y u k a n d a n b e r i yaptığımız tahliller sonunda şu neticelere varıyoruz k i , Bizans'ın kara ve deniz kuvvetieri şehirlerini mü­ dafaa edebilecek kadar fazladır. Haliç'in ağzına yapdan ma­ niayı ve kara cihetinde üç k a t t a n mürrekkep cesim surları da dikkate aldığımız takdirde şehrin müdafaasımn büsbütün kuv­ vetlendiğini görürüz. İşte b u müdafaa kuvvetine, yaşayabil­ m e n i n tek çaresi b u şehri müdafaa etmek olduğuna kani olarak, Bizanslıların kahramanca vuruşmalarım katacak olursak neden Osmanh ordusunun i k i aya yakın b i r zaman b u surları aşa­ madığım izah etmiş oluruz. Hulâsa: 1453 baharmdan önce Bizans kendisini müdafaa etmek üzere surlarım tamir etmiş, surlarda savunma bakımından kendisine yarayacak olan kapı­ l a n örmüş, Haliç'in ağzım, içeriye b i r yabancı geminin gir­ mesine imkân bırakmıyacak şekilde tutmuş, b u m a n i a l a n n arkasmda yerliler ve yabancdardan mürekkep küçümsenmiyeyecek b i r kuvvet toplamış ve karşı tarafta b u l u n m a y a n müthiş b i r silâhı, R u m ateşini^Feu Grégeois) bol bol kullanmıya hazır­ lanmış ve alü aylık zahiresini ambarlanna yerleştirmişti. De­ polamada bol miktarda silâhlan ve kaleyi müdafaaya yara­ yacak vasıtalan v a r d ı . İşin nereye varacağım daha önce kestirmiş olan i m p a r a t o r alü ay evvel şehrin civarındaki köy­ lülerle, biçilmiş başaklan ve harmanlarda döğülmüş olan buğd a y l a n kale içerisine almış b u l u n u y o r d u . Eğer Bizanslıların 189

190

191

189 Mirmiroğlu, s. 26. San Abdullah efendi, vrk. Ducas, s. 158. 1 9 0

1 9 1

34-36.

6a

FATİH SULTAN MEHMET

maneviyatları yerinde olmuş olsaydı i h t i m a l şehri daha şiddetie ve muvaffakiyetle müdafaa edebileceklerdi. Fakat birtakım hurafe ve efsanelere körü körüne inanmış o l u ş l a r ı b u şehrin sakinlerim, vatan müdafaasında, daha ümitsiz b i r kavgaya sevketmiştir. Gerçek Bizanslılar b u son savaşlarında asla ümitli değildiler. Çünkü b u sefer Osmanlılar deniz hâkimiyetim de elde etmiş oldukları için öteki savaşlarda olduğu gibi artık Bizanslılar hiçbir mühimmat ve malzeme de alamıyacaklardı. 192

193

İKİNCİ

BÖLÜM

İSTANBUL'UN FETHİ Bütün kışı harp hazırlıkları ile geçiren padişah 23 m a r t 1453 cuma günü (12 R e b i u l e w e l 8 5 7 ) Edirne'den hare¬ ket ederek 6 nisan 1453 (26 R e b i u l e w e l 857) cuma günü İstanbul surları önüne gelmiş ve kuşatmaya hemen başlamıştrr. Edirne'den çıkış t a r i h i b i r cuma gününe, İstan­ b u l ' u n kuşatılması da yine cuma gününe rastgelmiştir. B u b i r tesadüf eseri m i d i r bilinemez. Ancak müslümanlar için cuma gününün nekadar önemli olduğu da unutulmamalıdır. Fa­ tih'in bazı kitaplarda 5 nisan'da İstanbul önlerine geldiği yazılıdır. B u t a r i h i n doğru olması iktiza eder. Çünkü Fatih İstanbul civarına geldiği vakit " K a p u halkına" silâh dağıtıl­ masını Gebecibaşı'ya emretmiş ve diğer askerlere de ertesi günü için muharebe hazırlığı yapmalarım tenbih etmişti. Gerçek b u hazırlık yapddıktan soma ertesi günü F a t i h ordusuna harp nizamı vermiş ve surları kuşatmıştır. Askere silâh dağıtil2

3

4

5

6

7

San Abdullah Efendi, vrk. 34-36. Müminzade de, "Mükemmel ordusuyla çıkmıştı Han-ı deryaceyş sekizyüz elli yedide olup nevruz-i sul¬ tan-i " demekle hareket gününün Nevruza veya ondan somaya rastladığını anlatmaktadır. Bk. Hasip, vrk. 195. Halbuki Angiolellos, 10 nisan'da hareket erhldiğini yazıyor, Bk. Angiolellos, s. 18. Kemal Paşa-zâde, Tarih-i Feth-i Kostantiniyye, vrk. 208. Phrantzes, padişahın nisan'm ikinci günü geldiğini yazmaktadır. Bk. Phrantzes, s. 149. İdris-i Bitlisi, İstanbul surlarının önüne gelişi 857 Cemazilevvel (1453 Mayıs-Haziran) olarak göstermektedir. Bk. İdris-i Biüisî, vrk. 70. Ducas, s. 169. Schlumberger, s. 65. "Kaleye bir menzil kaldı. Cebecibaşı'na ernrolundu ki Cebehane sanduklarrm açup davudi zırhlar, derbendi cebeler, müzehheb haftanlar, zerrini bergustuvanlar, mısrî kılıçlar, dimeşkî hançerler, şamî çomaklar, frengi nacaklar, dahi bunun emsali yat u .yerağdan gerekli olam çıkarub kapu halkına ulaştıra. Sair leşkere dahi tenbih olundu. Yarın cümlesi müretteb ve mükemmel cenk yerağile atlanub din düşmenlerine tamam cebe göstereler..." Cafer Çelebi, s. 11. Aynı eser, s. 11-12. 1

2

3

4

5 6

Kritobulos, s. 4 0 . Hammer, II,. s. Kritovulos, s. 40.

274-276.

Türk

ordusu-

1

7

istanbul'un k u 5atdması

-

İSTANBUL'UN FETHİ

FATİH SULTAN MEHMET

64

65

vergi verebileceklerini bildirmişlerdi. İmparatorun b u tek­ lifi-reddetmesinin başlıca sebebi İstanbul surlarının çok müs­ tahkem oluşu ve A v r u p a ' d a n geleceğini t a h m i n ettiği yardımcı kuvvetierdi. H a l b u k i bazı T ü r k kaynaklarında mesele tamamiyle b u n u n tersinedir. Bunlara göre kuşatma başladığı zaman Bizans i m p a r a t o r u mukavemet edemiyeceğini anlayarak padişaha b i r mektup gönderdi ve İstanbul kendisine bırakdm a k şartiyle diğer bütün Bizans kalelerinin Osmanhlara terkedilebileceğini ve aynı zamanda vergiye bağlanmak ve "çırağ-ı has olayım" demek suretiyle tâbiiyetim teklif etmiş ise d e elçiye bunların k a b u l edilemiyeceği ve İstanbul'un muhakkak tesHminin lâzım geldiği söylendi. Bunun üzerinedir k i esa­ sen hazır vaziyette olan Bizanslılar Türkler üzerine kaleden müthiş b i r topçu, ateşi açtılar. Bu i k i ayrı bilgiden hangi­ sinin hakikat olduğunu kestirememekle beraber i m p a r a t o r u n son b i r çare olarak padişaha müracat etmesi daha akla uygun­ d u r . Şu muhakkaktır k i 6 nisan C u m a günü i k i taraf arasında birtakım görüşmeler olmuş, tekliflerinin k a b u l edümediğini anlayan F a t i h b u n d a n sonra tellâllar vasıtasiyle ordusuna k u ­ şatmanın başladığım ilân etmiştir. İşte tarihte b i r çağ ka­ payıp yeni b i r çağ açan b u en büyük hâdise b u suretle başla­ mıştı. Şimdi X V . yüzyılın en teknik ordusu ile muhteşem sur­ larının arkasına çekilmiş ve b i n yıllık b i r geçmişin azametli t a r i h i n i yaşamış b i r imparatorluğun kuvvederi çarpışacaktı. Şimdiye kadar birçok akınları durdurmuş ve biraz da hâdise­ lerden faydalanarak üzerine hücum edenleri birbirine düşür­ müş olan Bizans, b u defa kendisini ancak elli küsur gün ko­ ruyabilecektir. B u kadar mukavemet ise onların lehine kay­ dedilecek meziyetlerin en büyüğüdür. Bütün müesseselerinin çürümüş olmasına rağmen Bizanslılar ve başlarındaki i m p a ­ ratorları şehri bütün gayretleriyle savundular; hattâ i l k m u h a ­ rebeyi surların dışında k a b u l edebilecek kadar da büyük ce17

ması ve diğer hazırlıklar için b i r günlük b i r z a m a m n harcan­ ması tabiî olduğuna göre F a t i h İstanbul civarına 4 Nisan'da gelmiş, 5 Nisan'da hazırlıklarım yapıp dinlendikten soma ertesi gün y a n i 6 Nisan'da şafakla birlikte şehri kuşatmaya baş­ lamıştı. Daha önceden ne yapdacağı, nerelere konulacağı hesap edilmiş olduğundan hemen aynı günde birlikler yerle­ r i n i almışlardı; y a n i kara surları Ayvansaray'dan Yedikule'ye kadar kâmilen sarılmıştı. Padişahın karargâhı Eğrikapı karşısındaki dağın arkasında k u r u l d u . Topkapı'dan Y e d i kule'ye kadar olan kısım k i - sağ k o l u teşkil etmekte i d i . B u kısımda A n a d o l u askerleri b u l u n u y o r d u . Komandanları da İshak Paşa i d i . Sol kola yani Ayvansaray ile Topkapı arasın­ daki kısma D a y ı Karacabey k o m u t a edecekti; idaresLaltında da R u m e l i askerleri bulunacaktı. Padişah b u kuvvetlerin orta­ sında y a n i Topkapı ile Edirnekapı arasında yer almıştı. Ya­ nında yaniçeriler vardı. B i r kısım kuvvetler de Zağanos Paşa idaresinde Galata sırtlarına yerleşmişlerdi. O r d u pek kalabalık görünüyordu. Filhakika Bizans imparatorluğuna son verecek olan b u ordu o devirlerin küçük sayılmayan kuvvet­ lerinden birisi i d i . K a ç kişiden mürekkep olduğunu katî ola­ rak bilmek mümkün değilse de 150.000 kişilik b i r kuvvet olması muhtemeldir. Ancak kuvvetin b u n d a n fazla olduğunu söy­ leyenler olduğu g i b i daha az gösterenler de v a r d ı r . 8

9

1 0

1 1

1 2

1 3

1 4

1 5

B i z a n sî' a derilen elçisinin liflerini

gonTürk tek­ Bizans­

lılar r e d d e d i y o r .

16

K a l e n i n kuşatılma tertibatı ahndiktan sonra padişah B i ­ zans'a elçi olarak M a h m u t Paşa'yı göndermiş ve beyhude yere k a n dökülmemesi için şehrin teshirimi istemiştir. Fakat Bizanslılar b u isteği reddetmişler, ancak muahede gereğince

Cafer Çelebi, s. 13. Sadüddin, s. 421. A. Muhtar, s. 104. Ducas, s. 169. Dursun Bey, s. 45. Kemal Paşa-zâde, vrk. 23. Phranzes, s. 159. İ. H. Uzunçarşılı, I, s. 232. Phrantzes'e göre askerin sayısı 250.000 kişidir. Bk. Phrantzes, s. 152. Sarıca Kemal, Selâtinname'de askerin miktarım 300.000 kişi olarak göstermektedir, Bk. Selâtinname, s. 151. "Tuvana askeri yetmiş bine baliğ idi bîşek". Hasip, vrk. 19 5. 8 8

1 0

18

1 9

20

2 1

22

1 1

1 2 1 3

1 4

1 5

1 6

17 1 8 1 9 2 0 2 1 2 2

İ. H . Uzunçarşılı, I, s. 232. A. Muhtar, s. 140. A. Bahaüddin, vrk, 197. Sadüddin, s. 4 2 1 . A. Bahaüddin, vrk. ıg7. Schlumberger, s. 66. F.

5

FATİH SULTAN MEHMET

66

İSTANBUL'UN FETHİ

saret gösterdiler. Gerçek Türklerin i l k hücum harekederini kaleden dışarıya çıkarak püskürttüler. Ancak b u hareketi y a ­ panlar Giustiniani'nin idaresi altındaki askerlerdi; ve i l k hü­ cumu yapanlar da Türk ordusu ile birlikte gelmiş olan başı bozuk alayları i d i . Bunların bozulduğunu gören m u n t a z a m T ü r k ordusu derhal işe karışmış ve çıkış hareketi yapanları içeriye çekilmeye mecbur etmişti. 23

2 4

Harbin

başla*

ması.

Savaşa büyük topun ateşlenmesi ile b a ş l a n d ı ve muharebe hemen kızıştı. Ateş püsküren büyük toplar kale bedeninde durma­ dan gedikler açmaya çalışıyor, mancınıklar taş yağdırıyor, okçular da mütemediyen ok savuruyorlardı. Fakat böyle olmasına rağmen b i r türlü kale duvarlarında yürüyüşe yarayacak b i r geçit sağlanamıyordu. Çünkü açılan gedikler kısa b i r zamanda Bizanshlar tarafından t a m i r ediliyor ve yemden duvar haline getiriliyordu. Kuşatma devam ettiği müddetçe Osmmanhlar i k i mühim engelle karşılaştılar: İstanbul surları ve R u m ateşi. (Feu Gré­ geois) Gerçek bunlardan birincisi Osmanlıları içeri gir­ meye bırakmıyor, ikincisi ise surlara yanaşmalarına imkân vermiyordu. Bundan ötürü Fatih surların altından geçerek şehre girmeyi tecrübe etti. Fakat kazdan lâğımlar h e r defasında b i r engelle karşdaştı. Bilhassa açdan b i r lâğımın Bizanshlar tarafından hissedilmesi ve m u k a b i l tedbir almaları, işin başarısızlıkla sona ermesine ve birçok T ü r k ü n ölümüne sebep oldu. Bununla beraber i k i t a r a f elden gelen gayreti harcamakta kusur etmediler. 25

2 6

2 7

Osmanlı d o n a n ­ masının bul

İstan­

önlerine

Kuşatmamn üzerinden b i r haftalık b i r zaman geçmemişti k i İstanbul halkının ümitsizUğini büsbütün artıran b i r hâdise

gelişi. 2 3

Dursun Bey, s. 45. Kemal Paşa-zâde, vrk. 206.

2 1

Kritovulos, s. 46-47.

A. Muhtar, s. 140. Rum ateşi düştüğü yeri yakan ve mayi halinde bulunan bir maddedir. Üzerine su döküldüğü vakit daha ziyade parlayan bu maddenin söndürül­ mesi çok güçtü. Kum veya kireç gibi maddeler onun söndürülmesine yara­ yan şeylerdi. Rumlar İstanbul'un son kuşatılmasında bundan çok fayda­ landılar. Surlar önüne kadar getirilmiş olan Türklerin "Ahşap kulesi" bu ateşle yakıldığı gibi lâğımları kazan Türkler de bununla öldürüldüler. Bu ateş bazan toprak yuvarlaklar içinde uzaklara da atılabiliyordu. Bk. 25

67

o l d u ; Gelibolu'dan müsait b i r lodos rüzgârı ile hareket eden yüzelli parçalık T ü r k donanması i ö N ı s a n ' d a Beşiktaş ve Sah-/ pazarı önünde toplandı. Baltaoğlu Süleyman Bey'in ida­ resindeki b u muhteşem T ü r k donanmasımn geçişini surlar üze­ rinden seyretmek bahtsızlığını da tadan Bizanslıların manevi­ yatları büsbütün kırılmış oluyordu. Çünkü şimdiye kadar B i ­ zans'ı Osmanlılar yalnız kara tarafından kuşatmışlardı. H a l ­ b u k i b u sefer Bizanshlar deniz tarafından da savaşa girmek mecburiyetinde kalacaklarım görünce büyük b i r dehşete düştüler . T ü r k donanmasımn İstanbul önlerine geldiği sıralarda Osmanidar üzerinde i y i tesir bırakmadığım t a h m i n ettiğimiz b i r hâdise oldu. B u da H u n y a d i tarafından gönderilen murahhas­ ların Osmanlı ordugâhına gelmiş olmaları i d i . B u murahhas­ lar, F a t i h ' i n cülûs senesinde H u n y a d i ile imzalanmış olan Se¬ mendire Mütarekesinin hükümden düştüğünü, çünkü artık H u n y a d i ' n i n M a c a r kıral n a i b i olmadığım, iktidarı genç M a ­ car kiralı Ladislas'a tevdi etmiş olduğunu b i l d i r i y o r ve padi­ şahın tuğrasını havi vesikayı iade ederek H u n y a d i ' n i n imzasım taşıyan kâğıdı da geri istiyorlardı. " B u n u n R u m l a r lehinde ' b i r teşebbüs olduğu aşikârdır. H u n y a d i , padişahı Macar ordusunun mümkün b i r hücumu ile t e h d i t " etmek hedefini güdüyordu. T a m zamamnda yapdmış olan b u teşebbüs şüphesiz T ü r k büyüklerini b u tehlikeyi de dikkate almak lüzumu üzerinde düşündürmüş olmalıdır. Ancak genç p a d i ­ şahı b u tehdit, yürüdüğü yoldan çeviremediği için • savaşa devam olundu. 2 8

29

3 7

Phrantzes, s. 154.

'

30

31

N i s a n i n 18 ine kadar süren bombardımandan surlar üzerinde birtakım gedikler açılmış ve hendekler de kısmen dolmuş olduğundan padişah bugün için i l k hücum emrini verdi. G ü ­ neşin batmasından i k i saat sonra başlayan b u hücumdan b i r

2 6

Mirmiroğlu, s. 73-76.

Hunyadi'nin e I ç U e n

İ. H. Uzunçarşıh, I, s. 2 3 3 . Phrantzes donanmanın bir k ı s m ı n ı n kara ordusu ile birlikte geldiğini büyük kısmının nisanın .15 inde İstanbul önlerinde göründüğünü yazıyor. Bk. Phrantzes, s. 149-151. Cafer Çelebi'ye göre de kara ordusunun surlar önüne geldiği ve şehri kuşatmaya başladığı vakit Türk donanması gelmiş bulunuyordu. Bk. Cafer Çelebi, s. 12. Schlumberger, s. 67. Ducas, s. 177. Schlumberger, s. 113. 2 8

2 9

3 0 3 1

î l k

J

ı a c u m

-

İSTANBUL'UN FETHİ

FATİH SULTAN MEHMET

68

netice alınamadı. H ü c u m u bilhassa Giustiniani ve maiye­ tindeki askerler karşdamışlardı. Surlara yapdan hücum muvaffakiyetsizlikle neticelenmekle beraber aynı günde T ü r k donanması Büyükada'yı işgale m u ­ vaffak oldu. K u v v e t l i b i r kalesi olan Büyükada'yı halkla b i r ­ likte otuz kadar zırhlı asker müdafaa etmekte i d i . Baltaoğlu Süleyman Paşa kalenin b i r kısmım yıkmaya muvaffak oldu ise de içindekiler hâlâ savunmaya devam ettiklerinden kale­ n i n etrafına çah, çırpı getirtmiş, bunların üstüne zeytinyağı ve zift dökerek ateşlemişti. B u suretle alevler kale duvarlarım ta y u k a n l a r a kadar sarınca içindekiler teslim o l d u l a r . Bundan ötürü i l k hücumun başarısızlığa uğramasından doğan keder hafiflemiş oldu. / Nisan'ın 20 sinde i k i taraf üzerinde müsbet ve m e n f i tesir 3 2

3 3

Büyükada'nın zaptı.

34

uk

Denizde çarpışma v e B a l t a oğlu Süleyman Bey'inazii.

yapması bakımından çok önemli diğer b i r hâdise daha cereyan i . Gelibolu'da bulunanlar birkaç geminin İstanbul'a yardım etmek üzere gelmekte olduğunu görünce b u n u padişaha b i l ­ dirmek için ordugâha b i r " u l a k " gönderdiler. B u haberden sonra padişah atma athyarak " h a d e m ü haşem ile deniz ke­ narına" indiği vakit "nagâh _ebr-i siyah g i b i dört göke, dü­ menlerinin kıçı ermiş yere, seremerinin u c u çıkmış göğe herbirisi kûh m i k d a r " olan dört yelkenünin gelmekte olduğunu gördü. Ü ç ü Cinivizlere birisi de imparatora a i t olan bu gemilerin içleri yiyecek, mühimmat ve askerle d o l u

e t t

35

36

3 7

38

Schlumberger, s. 115. Kritovulos, s. 60. Mirmiroğlu, s. 30. Kemal Paşa-zâde, vrk. 26. Mehmet Ziya, İstanbul ve Boğaziçi adlı eserinde bu haberin deniz yolu ile ve küçük bir kayık ile gönderildiğini söylüyor. Bk. Mehmet Ziya c. I, s. 177. Kemal Paşa-zâde, Tarih-i Feth-i Kostantiniyye, vrk. 212. Cafer Çelebi, s. 15. Phrantzes, s. 157. Bu gemilerin iki tane olduğu bazı Osmanlı tarihlerinde yazılı ise de (Bk. Dursun Bey, s. 48. İdris-i Bitlisi, vrk. 2 1 . Ahmet Bahaüddin vrk. 197. Sadüddin, s. 422) bunlar başka yardım gemileri olmalıdır. Nitekim İ. H . Uzunçarşıh Osmanlı Tarihi, c. I, s. 234 te Cinivizli Jean Longus'un ida­ resinde iki kadırganın ayrıca beşyüz Cinivizli askerle imdada geldiğini yazıyor. Dursun Bey, iki gemi geldiğini fakat bunların, Türk gemileri Haliç'e mdirildikten sonra geldiğim yazmaktadır. Bk. Dursun Bey, s. 4 8 . 3 2

3 3

34

3 5

3 6

37

3 8

69

idi.. Ayasofya kubbesini sabahın saat onuna doğru ufukta görmüş olan b u g e m i l e r i takriben Z e y t i n b u r n u civarından seyreden padişah bunların l i m a n a girmesine m a n i olunmasını donanma k o m u t a m Baltaoğlu Süleyman Bey'e emretti. B u ­ n u n üzerine Osmanlı nöbetçi gemileri ve donanmama b i r kısmı gelen gemileri karşılamış ve savaşa girişmiştir. Ancak b u savaş kısa sürmüş ve gemiler karşılıklı olarak birbirlerine gülleler savırrmuşlardır. Çünkü çıkan uygun b i r rüzgâr b u dört büyük geminin yelkenlerini şişirmiş ve sürade hisarın kenarında b u l u n a n b i r limana sığınmalarım m u c i p olmuştu. H a l b u k i b u muharebenin pek dehşetii olduğunu yazan k i t a p ­ lar da vardır. Bunlara göre i k i taraf b i r b i r i n e yaklaştığı vakit oklar ve makinelerden atılan taşlarla muharebe başladı ve biraz sonra da gemiler birbirlerine karıştılar. Türkler düş­ m a n gemilerini tutuşturmaya çahşıyor ve b u n u n için de halat­ lara ve demirlere sarılıyorlardı. Fakat düşman kuvvetleri de gemilere tırmananları öldürüyor, makaralarla i n i p çıkan taşlan başlanna indiriyorlardı. B i r ara T ü r k a m i r a l gemisinin m a h m u z u b i r düşman gemisine saplandı ve b u surede de gö­ ğüs göğüse b i r muharebe başladı. Fakat aradan üç saat geçtiği halde savaş hâlâ b i r neticeye bağlanamamıştı. Pa­ dişah kendi kuvvederinin galip geleceğinden şüphe etmemekle beraber b i r an muharebe Türklerin aleyhine döner gibi bir h a l a l ı n c a atım süratle denize s ü r d ü ve gemileriyle karaya yakın b u l u n a n gemicilere bağırarak emirler verdi. 3 9

40

4 1

4 2

4 3

44

4 5

46

47

48

4 9

Mkmiroğlu, s. 23. İdris-i Bitlisî'ye göre bu gemilerde çok miktarda top, tüfek vardı.Bk. İdris-i Bitlisi, vrk. 7 1 . Schlumberger, s. 125. Kemal Paşa-zâde, Tarih-i Feth-i Kostantiniyye, vrk. 212. Aynı eser, vrk. 212. "Hazır bulunan gemilerle Kapudan Baltaoğlu Süleyman Bey ol devlere karşu varup çıktı, cenk-i azîm etti amma zafer müyesser olmadı." Bk. Dursun Bey, s. 4 8 . 3 9

4 0

4 1

4 2

4 3

4 4

Mirmiroğlu, s. 33-34.

Mehmet Ziya, I , s. 278. Mhmiroğlu, s. 34. Türk gemilerinden ikisi zaptedilmiş ve yakılmıştı. Bk.Phrantzes, s. 157. Phrantzes, s. 158, Ducas, s. 175. Fatihle gemileri arasında bir taş atımı kadar bir mesafe vardı. Hattâ Fatih'in arkasından atlarım denize sürmüş olan bir kısım süvariler gemilere kadar gittiler. Bk. Phrantzes, s. 158. 4 5

4 6 47

4 8

4 9

FATİH SULTAN MEHMET

70

İSTANBUL'UN FETHİ

B u n u n üzerine savaş büsbütün kızıştı. Ancak b u sırada çıkan b i r rüzgâr bütün ümitleri boşa çıkarmıştı. Y a r d ı m a gelen ge­ miler b u rüzgârın tesiri de surların dışında b u l u n a n b i r l i m a n a sığınmaya ve geceleyin yanlarına gelen Bizans gemilerinin kı­ lavuzluğu ile de Haliç'e girmeye muvaffak oldular. Bu sa­ vaşta 12.000 kişilik Türk şehidine karşılık hıristiyanlardan b i r kişiye bile birşey olmamış, ancak yaralananlardan ikisi veya üçü birkaç gün sonra ölmüştü. Hiç şüphe edümemeli k i i k i taraf için verilen r a k a m da hatalıdır. Esasen masal haline getirilmiş olan b u hâdiseyi yukarda K e m a l Paşa-zâde'ye atfen yazdığımız g i b i küçük b i r deniz savaşı olarak k a b u l etmek herhalde hakikate daha ziyade yaklaşmak demektir. Ancak şu muhakkaktır k i Yedikule ile L â n g a arasında açık denizde ce­ reyan eden şu hâdiseden padişah çok müteessir olmuş ve Baltaoğlu Süleyman Bey'i öldürmeyi düşünmüştü. Çünkü b u muharebede o n u n korkaklığı, kifayetsizliği ve dikkatsizliği başarısızlığın sebeplerinden sayılmış ve gemilerin l i m a n a gir­ mesinden o mesul tutulmuştur. Ancak devlet ileri gelen­ l e r i n i n şefaati sayesinde Baltaoğlu hayatım kurtarmış ise de vazifesini muhafaza edememiştir. 5 0

3 1

t

5 2

3 3

5 4

5 5

Deniz muhare­ besinden sonra muhaliflerin fa-

^^trJh teşebbüsleri.

Osmanlı donanmasımn böyle b i r mağlûbiyete uğramış oluşunun akisleri i k i taraf üzerinde de pek müessir oldu. B i kendilerine katdan taze kuvvetierden ötürü büyük b i r sevince kapdddar. B u sevinç b e l k i de kuvv'etiendiklerinden değil, fakat Osmanlıların şu mağlûbiyetinden faydalanarak on­ ları sulha ikna edebileceklerinden ileri geliyordu. Çünkü b u deniz felâketini mütaakıp hakikaten b i r Bizans elçisi Os­ manlı karargâhına gelerek sulh teklifinde bulunmuştu. Öte Mkmiroğlu, s. 36.

taraftan b u mağlûbiyet Osmanhlar üzerinde pek m e n f i b i r tesir yaratmış ve esasen Bizanslılarla çarpışmayı ötedenberi u y g u n b u l m a y a n Çandarh H a l i l Paşa ve taraftarlarım yine harekete geçirmişti. Şimdi Osmanh karargâhında, harbe taraftar olanlarla olmayanlar arasındaki mücadele şiddetienmiş b u l u n u y o r d u . Padişah, Bizanslıların tekliflerim müza­ kere etmek üzere toplanan divanda b u ayrılık hareketlerini de ortaya atarak münakaşa konusu yaptı. B u münakaşalar esna­ sında bühassa Çandarh H a l i l Paşa Bizanshlarla anlaşmayı şid­ detle savundu. O n a göre kuşatmamn uzatılması tehlikeli b i r şeydir. Çünkü b u müddet zarfında, şimdi olduğu gibi, Bizans­ lılara Avrupalılardan daha çok kuvvet de gelebilirdi. B u meyy a n d a Macarların savaşa katılmalarından da bahsediyordu. O n u n divanda söylediğine göre Bizans imparatoru, senede 70.000 al­ tın vergi vermeyi ve İstanbul şehrinin "zaptiye memurlarının" padişah tarafından t a y i n i n i k a b u l ediyordu. Fakat M o l l a Güranî, Akşemsüddin ve Zağanos Paşa b u f i k r e şiddetie m u ­ halefet ederek Bizanshlarla anlaşmaya razı olmadılar. Pa­ dişah da bunların f i k r i n i k a b u l ettiğinden i m p a r a t o r u n sulh ve mütareke teklifleri reddolunarak harbe devam edilmesi ka­ rarlaştırıldı. D o n a n m a m n başarısızlığı hakikaten Osmanlılara pek fena 3 8

3 9

6 0

6 1

6 2

3

z a D s h l a T

3 6

v

5 7

B0

Phrantzes, s. 158. Mirmiroğlu, s. 36. Phrantzes, s. 158. Aynı eser, s. 158. Aynı eser, s. 158. Ducas, padişahın amirali yanma celbettiğini, altın bir deynekle döğdüğünü, bu sırada bir azeb erinin attığı bir taşla ami­ ralin gözünü çıkardığını, Baltaoğlu'nun bir Bulgar'ın oğlu olduğunu yaz­ maktadır. Ducas, s. 174. İdris-i Bitlisi, vrk. 7 1 . Kemal Paşa-zâde," Tarih-i Feth-i Kostanvrk. 212. Mehmet Ziya, I, s. 179. 5 1

5 2

5 3 5 4

5 5

5 6

5 7

5

71

0

1

tesir etmişti. B u münasebetle Hızır imzası ile padişaha sunulan "bir arîze cidden tetkike d e ğ e r . Gemicilerin yaptığı b u işin birçok mahzurlarım saydıktan sonra b u g i b i işlerde yumuşak hareket etmenin doğru olmadığım söyleyen Hızır, gayret gös63

"Bu hadise eğerçi ehl-i İslâm arasına fütur ve perişanî saldı." Bk. Dursun Bey, s. 48. İdris-i Bidisî, vrk. 7 1 . Kemal Paşa-zâde, Tarih-i Feth-i Kostantiniyye, vrk. 212. İdris-i Bitlisi, vrk. 7 1 . Cafer Çelebi, s. 16. A. Muhtar, s. 161. İdris-i Bitiisî, vrk. 71., Vesika: 1. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinde, 5584 numara ile Tcayıth bulunan bu vesikanın Akşemsüddin'e ait olduğu arşiv kılavuzunda yazılı ise de altındaki imzadan böyle olmadığı anlaşılıyor. Osmanh gemi­ lerinin mağlûp edilmesinden sonra orgudâhta husule gelen hoşnutsuzluğu ve isteksizliği açığa vuran bu vesika da Hızır, hoşnutsuzluğun giderilmesi için bu işe sebep olanların cezalandırılması üzerinde ısrarla durmaktadır. 5 8

5 9

6 0

6 1

6 2

6 3

Deniz muharebcsmd
Tikan y o l d a n " (?) g i d i y o r d u . Sıkıntı - çeküen y o l işte b u yoldu. B u yüksek ve sarp dağlardan, yollar açtırarak; Or­ manları kestirerek aşmaya çahşan Fatih, t o p l a r ı n d a n ve hattâ süvari kuvvetinin mühim b i r kısmından fedakârlık yap­ mak mecburiyetinde k a l d ı . Padişah i h t i m a l kara kuvvetle­ r i n i n birçok malzemeden fedakârlık yapacağım düşündüğü için­ d i r k i bilhassa top ihtiyacım karşılıyacak tedbirleri almış b u ­ l u n u y o r d u ; Trabzon'a gelmiş olan donanmada çok miktarda demir, bakır, b a r u t ve güherçile vardı. Öteki y o l u takip eden M a h m u t Paşa R u m e l i askeri de birlikte padişahtan önce Trabzon'a geldiği vakit Gelibolu Vahşi K â z ı m Bey ile denizcüerden Y a k u p Bey'in idaresindeki T ü r k d o n a n m a s ı m n T r a b z o n ' u denizden kuşatmış olduğunu g ö r d ü . B u donanma kara ordusundan b i r ay kadar evvel T r a b z o n önüne gelmiş ve hemen karaya asker çıkarmıştı. İmparator b u kuvvedere ' ¡ 3 * 1 0 1

105

106

107

108

109

110

111

1 1 2

113

1 1 4

1 1 5

102

103

Kemal Paşa-zâde, vrk. 100-101. Âşık Paşa-zâde'de bu ifade ''Trab­ zon'a bunca zahmet nedendir" şeklindedir. Bk. Âşık Âaşa-zâde, s. 160. Ahmet Bahaüddin, vrk. 213. Kemal Paşa-zâde, vrk. 100-101. Âşık Paşa-zâde'ye göre padişah, "bu zahmet din yoranadır kim ahirette Allah hazretlerine varıcak inayet ola derim. Zira bizim elimizde islâm kılıcı vardır. Eğer bu zahmeti ihtiyar etmeseyiz bize gazi demek yalan olur" demiştir. Bk. Âşık Paşa-zâde, s. 160. İdris-i Bitlisi, vrk. 112. Kemal Paşa-zâde, vrk. 101. Dursun Bey padişahın sağ taraftan yürüdüğünü yazıyor. Bk. Dursun Bey, s. 101. Dursun Bey, s. ıoı. Kemal Paşa-zâde, vrk. 101. Mhmiroğlu, s. g3KemaLPaşa-zâde, vrk. 101. Kritovulos, s. 146. İdris-i Bitlisi, vrk. 112. Kritovulos, s. 153. 1 0 4

1 0 5 1 0 6

Kemal Paşa-âde, vrk. 100. Dursun Bey, s. ıoo. İdris-i Bitlisi, vrk. u ı . Âli, V, s. 134. Kemal Paşa-zâde, vrk. 100. Dursun Bey, s. 101. Ahmet Bahaüddin, vrk. 213. Osmanlı müellifleri bu dağa Bulgar dağf(?) diyorlar. Bk. Âşık Paşazâde, s. 159. Sadüdidn, s. 480. Padişah "bir mertebe zahmet çektiler ki çehrelerinde hasıl olan der (ter) katraları mübarek burunları ucundan ve lihye-i saadeüerinden Nisan yağmuru gibi zemine dökülür idi". Ahmet Bahaüddin, vrk. 213. 9 0

97

9 9

1 0 0 1 0 1

1 0 2

1 0 3

96

9 8

1 0 7

1 0 8

1 0 9

1 1 0

1 4 1

1 1 2

1 1 3

1 1 4

1 1 5

sare

Hatun

ediyoT

6

FATİH'İN KARADENİZ SİYASETİ

FATİH SULTAN MEHMET

268

karşı T r a b z o n ' u müdafaa ediyordu. Çünkü ona göre gemilerin, denizde fırtınalar yüzünden fazla kalmaları mümkün değddi.

Ayrıca T r a b z o n çok müstahkem b i r kale i d i . K a r a tarafı yük­ sek ve sarp dağlarla çevrildiğinden b i r kara ordusu tarafından kuşaülması da d ü ş ü n ü l e m i y o r d u . Bütün bunları dikkate alan i m p a r a t o r T r a b z o n u n düşmiyeceğine kanaat g e t i r m i ş , hat­ tâ d o n a n m a m n karaya asker çıkarması karşısuıda onların üze­ rine hücum edecek kadar b i r cesaret bile g ö s t e r m i ş t i . Fakat M a h m u t Paşa' m n idaresindeki kara kuvvetierinin gelişi i m p a ­ r a t o r u n ve halkın maneviyatı üzerinde çok fena b i r tesir ya­ rattı, i h t i m a l imparator b u n d a n sonra, padişahın y a m n d a b u ­ lunduğunu haber aldığı Sare H a t u n ' a müracaat ederek, affe­ dilmeleri için, padişah katında tavassutta bulunmasını rica etti. Sare H a t u n , daha önce padişahın kendisine verdiği cevabı u n u t ­ mamış olmakla beraber son b i r defa daha i m p a r a t o r u kur­ t a r m a k istedi ve padişaha, askerlerin kıthktan müteessir olduk­ larını ve T r a b z o n ' u n alınmasından vazgeçdmesini rica etti. Hattâ daha deri giderek "oğul b u kaleyi bana bağışla n f" mütealliktir" d e d i . Padişah b u rica karsısında suratim asmış ve cevap büe vermemişti. İmparator b u surede 116

?

117

118

1 1 9

1 2 0

ItZ Hmi.

V

M

b

i

z

e

m u t Pajja'ya göndermiş, b u n d a n soma da M a h m u t Paşa T r a b ­ zonlulara kalenin teshmini teklif etmişti. Şehri teslim ettiği takdirde i m p a r a t o r ve ailesi padişahın lûtfuna mazhar olacak, aynı zamanda şehrin, halkı ölümden kurtulacak, maUanna ve mülklerine zarar gelmeden şehirde yaşıyabüeceklerdi. Aksi tak­ tirde her türlü felâkete katlanmayı göze almak lâzım geliyor­ du. Hiçbir taraftan yardım gelmiyeceğine tamamiyle ka­ naat getirmiş olan D a v i d , padişahın büyük K o m n i n o s i a r m kı­ zım zevceliğe k a b u l ettiği ve i m p a r a t o r a T r a b z o n devletinin varidatı kadar varidat getirecek b i r yer verdiği takdirde şehrin teslim edileceğim M a h m u t Paşa'ya büdirdi. M a h m u t Paşa b u teklifleri padişaha arzettiği v a k i t F a t i h fena halde sinirlen­ miş ve şehrin kayıtsız, şartsız teslimini, aksi takdirde t a h r i p edileceğini söylemişti. B u n u n l a beraber Sare H a t u n ' u n şefa­ a t i de yukarıda söylenden şartiara benzer şartian padişah ka­ b u l etti. F a t i h ' i n yamnda b u l u n a n ve hususi kâtipliğini yapan Thbmas Katavullinos adındaki adam tarafından idare edilen b u konuşmalar sonunda imparator kaleyi teslime razı oldu. 1 2 5

1 2 6

1 2 7

1 2 8

1 2 9

1 3 0

1 2 1

1 2 2

son kozunu da oynamış oldu. Bundan soma o, vuruşmak veya teslim olmaktan birisim tercih etmek zorunda i d i . Vuruşmak, en ufak b i r ümit olduğu vakit faydalıdır. H a l b u k i T r a b z o n için b u da mevcut değüdi. Bununla beraber aradan b i r ay geçtiği halde şehir hâlâ mukavemette devam ediyordu. Fakat her geçen gün ümitsizliği biraz daha artirdığından i k i t a r a f arasında konuşmalar başlamıştı. B u konuşmalarda, Gorgos A m i rutzes çok müessir b i r r o l oynuyordu. İmparatorun başmabeyincisi olan ve imparator ile T r a b z o n halkı üzerinde büyük b i r nüfuzu b u l u n a n b u değerli i l i m adamı aynı zamanda M a h ­ m u t Paşa'mn akrabası i d i . İmparator b u zati önce M a h 1 2 3

1 2 4

Dursun Bey, s. 101. Mirmiroğlu, s. 93. Kritovulos, s. 153. Ahmet Bahaüddin, vrk. 213. Sadüddin, s. 482. Neşrî, vrk. 177. Âşık Paşa-zâde'de bu ifade "bu benim gelinime müteaUiktir. Bunu bana bağışla" şeklindedir. Bk. Âşık Paşa-zâde, s. 160. Âşık Paşa-zâde, s. 161. Ahmet Bahaüddin, vrk. 214. Mirmiroğlu, s. 94. İ. H. Uzunçarşıh, I I , s. 55. 1 1 6

1 1 7

1 1 8

1 1 9

1 2 0

1 2 1

1 2 2 1 2 3

269

1 2 4

Padişah b i r i k i gün T r a b z o n ' d a kalmış, muharebeye katılmış olan R u m askerlerinin emlâkini, muharebeyi kazanan T ü r k askerlerine tendik etmiş, T r a b z o n hazinesinden en 1 3 1

1 3 2

İ.H.Uzunçarşdı, s. 55. Kritovulos, s. 154. Fallmerayer, s. 268. Aynı eser, s. 268. Aynı eser, s. 268. İmparator padişah tarafmdan çok iyi karşdanmış ve şehir civarmdan seçilen 1500 kadar gençle birlikte gemilere bindirilerek İstanbul'a gönderümiştir. (Bk. Kritovulos, s. 156). Trabzon imparatoru "alçaklığı ve kötülüğün­ den doğan hıyaneti ortaya çıkıncaya kadar sultanın kullarından olmuştu". (Bk. Karamanî Mehmet Paşa, s. 354.)FUhakika ona Tuna civarmda geliri üçyüzbin sikkeden ibaret olan bir kısım köyler tahsis olundu ise de bilâhare Uzun Hasan'la muhaberede olduğundan şüphe edilerek kendisi hapsedilmiş ve 1463 Kasım'ında üç oğlu ile birlikte öldürülmüştür. Bk. Mirmiroğlu, s. 95-96. Sarıca Kemal, s. 159. Halbuk Fallmerayer, Fatih'in kışı Trabzon'da geçirdiğini ve ertesi sene baharmda 'oradan ayrıldığını yazıyor. Bk. Fallmerayer, s. 273. Sadüddin, s. 482. 1 2 5 1 2 6

1 2 7

1 2 8

1 2 9

1 3 0

1 3 1

1 3 2

FATİH SULTAN MEHMET

270

değerli şeyleri Sare H a t u n ' a vererek o n u oğluna iade etmişti. Bundan sonra Fatih, T r a b z o n ' u n idaresini' donanma komutan­ larından K â z ı m Bey'e b ı r a k a r a k , sahil yolundan geriye dön­ dü. Fakat dönüş daha sıkıntılı geçmiş, açlık ve susuzluktan birçok insan ve hayvan ölmüştü. B u h a l Ganik civarına gelinceye kadar devam etti. Canik'ten T o k a t ' a çıkan padişah, oradan İstanbul'a döndü. ı a &

IV

134

FATİH'İN KARADENİZ SİYASETİ

1 3 5

1 3 6

KARADENİZ'İN KUZEYİNDEKİ GİNİVÎZ KOLONİLERİNİN FETHİ V E BU ARADA K I R I M HANLIĞI MESELESİ F a t i h 1475 yılma kadar K a r a d e n i z ' i n A n a d o l u sahiUerini ~ 1 *J

'

.

.

.

.

ele geçirmiş, fakat aynı denizin Kırım sahiUeri üzerindeki Ciniviz l i m a n l a r m a henüz dokunmamıştı. H a l b u k i küçük b i r bölgede toplanmış olan Kefe (Kafa), Azak (Azof K a n a ) , M a n k u p şehirleri büyük ticaret yolları üzerinde bulundukları için faal birer h m a n hahnde idder. Bilhassa "Astaragan, Urgenç ve K â b ü ' d e n " gelen y o l ile "İran'dan geçen i k i kervan y o l u n u n , , üzerinden gelen ticaret eşyası b u limanlar vasıtasiyle garba i n t i k a l etmekte i d i . Ayrıca H i n t ve Çinhindi'nden gelen baharat ile Hazar Denizi sahülerinden sevkolunan ipekler de yine b u limanlara geliyor ve buralardan dağılıyordu. Bundan başka gemder b u l i m a n l a r d a n buğday, kürk, deri, bahk, havyar, b a l m u m u ve tuz g i b i şeyleri de naklediyorlardı. Gerçi X V . yüzyılda b u limanların, baharat ve ipek bakımıdan, daha önceki faaliyeüeri kaybolmuş, m u h t e l i f tesirler dolayısiyle b u ticaretler daha çok Suriye yoluna i n t i k a l etmiş b u l u n u y o r d u . Bununla beraber K a r a d e n i z ' i n b u limanlarının ticari faaliyeti küçümsenecek b i r d u r u m d a değüdi. Ötedenberi Cinivizler ile Venedik­ liler arasında b i r rekabet sahası olan b u yerlerde X I I I . yüzyılın 137

1 3 8

1 3 9

1 4 0

Azak maddesi, İslâm ansiklopedisi, cüz 12. Halil İnalcık, Kırım'ın Osmanlı tâbiliğine girmesi ve ahitnâme meselesi, Belleten, V I I I , sayı 30, s. 195. Azak maddesi, İslâm Ansiklopedisi, cüz 12. Meselâ bu limanlardan Kefe üzerinde Kemal Paşa-zâde önemle durmakta ve onun hakkında " Belde-i Kefe Karadeniz'in canib-i şimalî­ sinde bir muazzam şehirdir. Mezkûr bahrin sahilinde vaki olmuştur. Nişane-i asr ve nâdire-i dehrdir. Ol kenarda meşhur iskeledir. Bahr u berden, deşt ü derden bazirgânlar gelür gider. Kırım diyarımın Tatar'ı, Çerkeş'i ve Rus'un kûffarı anda cem olub satu bazar ider" demektedir Bk. Kemal Paşazâde, vrk. 210. 1 3 7

1 3 8

Trabzon hazinesinden, bir kısmının Uzun Hasan'a verilmesi, buaile ile imparatorlar arasındaki akrabalığın dikkate alınmış olduğundandır. Bu suretle Osmanlılarla Akkoyunlular arasındaki anlaşmazlık zâhiren hallolundu. Bk. İ. H. Uzunçarşıh, Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu devleüeri, s. 65. Kritovulos, s. 155. Kemal Paşa-zâde, vrk. 102. Dursun Bey, s. 102. 1 3 3

1 3 1

1 3 5

1 3 6

1 3 9

1 4 0

K

*™ ° * *d

0

maluldeki tıcaret şehirleri.

FATİH SULTAN MEHMET

272

o r t a l a n n d a n sonra Ginivizler hâkim d u r u m a geçtiler, A i t m o r d u hanlarından Kefe'de ticaret yapmak üzere yerleşme mü¬ sadesini almış o l a n Ginivizler b u şehrin etrafını surlarla çevirerek iyice t a h k i m ettiler. Burası zamanla m u h t e l i f m i l lederin b i r araya geldiği ve ticaret yaptıkları b i r şehir halini aldı. Burada Tatarların, Rusların, Çerkezlerin ve Cinivizlerin Haniann bu yanyana yaşadıkları görülmektedir. " B u kozmopolit ticaret uTagiien. ^ limanlarında idare doğrudan doğruya kendi ellerine (Ginivizt a n b u i ' u n düs- lerin) geçmekle beraber buraları gene resmen H a n i n ülkelerinbTşrhtierindusaydmakta, Kefe'de H a n namına müslüman T ü r k ahali™ n i n işlerine karışan b i r T u d u n ve gümrük varidatım topla­ 1 4 1

1 4 2

1

d

e

n

nu

y a n b i r gümrükçü b u l u n m a k t a i d i " . F a t i h İstanbul'u al­ dıktan soma Karadeniz'deki b u Ciniviz kolonilerinin d u r u m u çok güçleşti. Çünkü bunların artık Anavatanla dgderi, eskiden olduğu gibi, kayıtsız, şartsız değildi. Osmanlıların müsadesi olmadan veya Osmanhlarm koyacağı vergiyi ödemeden bogazlardan geçmelerine imkân yoktu. Gün geçtikçe b u gidiş gelişte mümkün olmıyacak gibi görünüyordu. Çünkü devrinin en ileri görüşlü insanlarından b i r i olarak k a b u l edümek zaru­ reti b u l u n a n F a t i h Sultan M e h m e t ' i n Karadeniz'de b u ticari faaliyeti görmemesi, bilmemesi düşünülemez. F a t i h Sultan M e h m e t K a r a d e n i z ' i b i r T ü r k gölü haline getirmeyi düşün­ düğü andan itibaren b u Ciniviz kolonilerinin artık oralarda yaşıyamıyacağı anlaşılıyordu. Galata Ciniviz kolonisi ile Amas­ r a Ciniviz kolonisi b u n u n en başta gelen misaUeri i d i . Bununla beraber F a t i h K a r a d e n i z ' i n b u kısmına ait düşüncelerini, her yerde olduğu gibi, sıra ile ve hâdiselerden faydalanarak yavaş yavaş tahakkuk ettirdi. Gerçek o, K ı r ı m sahiderine tecavüz ettiği vakit, Kırım'daki l i m a n l a r üzerinde hak i d d i a edebdecek olan A l t m o r d u devleti b i t k i n b i r halde b u l u n m a k t a , koloni­ lerine yardım etmesi lâzım gelen Cinivizler ise Alphonce d'Aragon üe mücadele halinde idiler. Esasen Cinivizler, m u ­ harebe halinde olmasalar bde, artık F a t i h için b i r k o r k u mev­ zuu olamazlardı. Çünkü b u tarihlerde y a n i 1475 e doğru F a t i h 1 4 3

FATİH'İN KARADENİZ SİYASETİ

kendisim tehdit eden en büyük tehlikeyi atlatmıştı; 1473 te doğuda U z u n Hasan k u v v e t l e r i m perişan etmişti. Aleyhindeki müthiş ittifak çenberinin halkalarım teker teker kırdıktan sonra zamanının en kudretli hükümdarı haline gelmiş olan F a t i h Sultan M e h m e t birçok meseleler yamnda Karadeniz işini de tekrar ele aldı; 1475 te K ı r ı m ' a ve 1476 da da Boğdan'a yürü­ dü. Fakat herşeyi hesab ederek zamamnda hareket etmesini hiçbir v a k i t elden bırakmadığım gördüğümüz b u T ü r k hü­ kümdarının, Karadeniz üzerindeki emeUerini gerçekleştirmek üzere i l k teşebbüse 1454 yılında geçtiğini görüyoruz. O t a r i h ­ lerde K ı r ı m işlerine müdahele etmek için i l k firsat zuhur etmişti. Çünkü çok genç yaştaki b u T ü r k hükümdarına A l t m o r d u ve aynı zamanda Cinivizlere düşman olan, K ı r ı m H a m Hacı Giray b i r ittifak teklif ediyordu. Böyle b i r ittifakın imza­ lanmış olduğu katî olarak belli olmamakla beraber 1454 te Osmanlı kuvvetieriyle Hacı G i r a y i n kuvvetlerinin müştereken K e f e ' y i kuşattıkları görüldü. B u kuşatmaya eUidörr T ü r k ge­ misi katilmiş b u l u n u y o r d u . Gerçi Osmanh-Kırım kuvvet­ leri şehri alma teşebbüsünde bulunmadılar. Fakat Cinivizler, daha sonra İstanbul'da yapdan müzakerelerin sonunda, yılhk üçbin duka vergi vermek suretiyle O s m a n h l a r m tecavüzlerini önlemiş o l d u l a r . Bununla beraber Osmanhlar daha sonraki tarihlerde Y a k u b idaresinde gönderdikleri b i r f d o üe Kefe ve •civarım y a ğ m a ettirmiş ve birçok esir almışlardı. B u n u n üzerine M i n g i l i G i r a y Fatih'e b i r mektup göndererek, K e f e ' n i n ken­ disine haraç veren b i r şehir olduğunu üeri sürmüş ve ahnan esirlerin iadesini rica etmişti. Anlaşılıyor k i Osmanhlar b u şehirlerle daha F a t i h ' i n i l k saltanat yıllarında alâkalanmaya başlamışlar ve b u alâkalarım devam ettirmişlerdir. Ergeç b u ­ raları işgal gemeyi kafasına koymuş olan F a t i h bundan ötürü Ciniviz gemilerinin boğazlardan geçerek Kefe'ye silâh 1 4 4

1 4 5

1 4 6

147

1 4 8

Halil İnnalcık, adı geçen makale, s. 196. Aynı makale, s. 197. Aynı makale, s. 197-198. Topkapı Sarayı müzesi Arşivi, 11776. Numaralı mektup. Bu -vesika Mingili Giray'dan Fatih'e yazdmış bir mektuptur. Tarihi 28 Rebiulâhır 874 (4 Kasım 1469) dur. Mingili Giray bu mektupta Fatih'e •"karındaşım" demektedir. Halil İnalcık, adı geçen makale, s. ıg8. I*. 18 1 4 4

1 4 5

1 4 6

Halil İnalcık, Kırım'ın Osmanlı tâbiliğine girmesi ve ahitnâme meselesi s. 194. Kemal Paşa-zâde, vrk. 210. Halil İnalcık, Kırım'ın Osmanlı tâbiliğine girmesi ve ahitnâme meselesi, s. 194. 1 4 1

1 4 2

1 4 3

273

1 4 7

1 4 8

F a t i h ve Hacı Giray. B i r Osmanlı f i ­ losunun

Kefe

v e civarım y a ğ ­ ma

etmesi.

FATİH SULTAN MEHMET

274

FATİH'İN KARADENİZ SİYASETİ

götürmelerine tamamiyle m a n i oluyor ve b u surede orayı büsbütün zayıf b i r hale getirmeye çalışıyordu. Hattâ b u sahillerde ve b u şehirlerde yaşayan Cinivizlerden bazdan b i r Osmanh tecavüzünün yapılacağım ve katî olarak b u ülkelerin elden gideceğini hesaba katarak yavaş yavaş b u r a l a r d a n göç­ meye bde başlamışlardı. F a t i h ' i n K ı n m üzerine yürümesini yalmz ticari işler ba­ kımından ele almak, onun kuzeyde takibettiği siyasetin en c a n noktasına el koymak sayılırsa da, b u n d a n başka şeylerin de b u işe âmil olduğunu k a b u l etmek, F a t i h g i b i ileri görüşlü b i r hükümdar için fazla birşey olmıyacaktır. Meselâ K ı n m i n doğrudan doğruya Osmanhlara i n t i k a l i veya b u topraklar üze­ rinde Osmanlılara tâbi b i r teşekkülün bulunması, K a r a d e n i z ' i n b a ü s a i r l e r i n i n büsbütün alınmasına hizmet edeceği gibi, b u sahillerin b i r kısmım elinde t u t a n Boğdan prenshğinin sıkış­ tırılmasına, hattâ b u prensliği himaye eden Lehistan'ın t e h d i t edilmesine de yarayacakür. Bütün bunları dikkate aldığım tah­ m i n ettiğimiz F a t i h Sultan M e h m e t Kefe Cinivizlerinin a n ­ laşmalara riayet e t m e d i ğ i n i bahane ederek Kefe'yi almaya karar vermiş ve b u n u n için hazırlıklara başlamıştı. H a k i k a t e n o, çok sayıda geminin hazırlanmasını ve 300.000 e yakın askerin toplanmasım dgilüere e m r e t t i . Çünkü b u tarihlerde K ı n m ' d a Hacı G i r a y ' m oğulları arasında t a h t için müthiş b i r mücadele hüküm sürmekte i d i . B u mücadele bilhassa Hacı G i r a y ' m oğullanndan M i n g i l i ' G i r a y i l e Nurdevlet arasında şiddetli olmuş ve hanhk makamı bazan birine, bazan diğerine i n t i k a l etmiş, bazan da her ikisi K ı n m ' d a a y n ayrı hüküm sürmüştür. 1475 tarihlerine doğru hanhk makamım işgal eden M i n g i l i Giray, Kefe Cinivizlerinin arzusuna b o y u n eğerek, Kefe'de kendisini temsil eden E m m e k Bey'i azletti. B u azlin sebepleri arasında Emmek Bey'in Fatih'le anlaşmış olması e n başta sayılabilir. Çünkü b u tarihlerde F a t i h Sultan M e h m e t , T r a b z o n d a n Kefe'ye kaçmış olan birkaç köleyi istemek üzere oraya b i r elçi göndermişti. B u elçi, F a t i h tarafından verilecek herhangi b i r vazifeyi kabule, Emmek Beyi'i i k n a e t t i . Hâdiseyi 149

F a t i h ' i n Kırım üzerine

yürü­

mesinin sebep­ leri. 1*475 e

doğru

Kırım'ın karı­ şık d u r u m u . K a r u n ' a büyük bir

donanma­

nın

şevki s e ­

bepleri.

150

151

152

1 5 3

duyan Cinivizliler Eminek'i öldürmek istemişler ise de m u ­ vaffak o l a m a m ı ş l a r d ı . Ö t e taraftan Emmek Bey'in azledil­ mesi ve yerine Sartak adlı b i r i n i n tayin edilmesi, T a t a r büyük­ l e r i n i n Emmek Bey etrafında toplanmasına sebep o l d u . işte b u n d a n sonra EmiriekBey Kefe ve civarını vurmaya, h e m de Mingüi Giray de çarpışmaya b a ş l a d ı . B u yüzden m e v k i i m muhafaza imkânlanndan m a h r u m kalan M i n g i l i Giray 1500 kişilik b i r süvari kuvveti de Kefe Cinivizhlerin yamna kaç­ mak mecburiyetinde k a l d ı . Bütün b u hâdiseleri haber almış olan Fatih, K ı n m i n alınabilmesi için en müsait z a m a n ı n geldiğine hükmetmiş ve Venediklilerle imzaladığı b i r y ı l l ı k mütarekeden faydalanarak Gedik A h m e t Paşa'yı 1457 bahan n d a K ı n m üzerine göndermişti. Kefe ve diğer Ciniviz şehir­ lerini muhafaza eden Ciniviz kuvvetlerinin az olmasına rağ­ men padişah b u işi pek ciddî telâkki etmiş ve 350 gemiden mürekkep b i r donanma ile o nisbette kuvvetli b i r o r d u y u buralara göndermek mecburiyetini duymuştu. H i ç şüphesiz k i birçok gemiyi ve askeri buraya göndermesinin b i r sebebi vardı. Anlaşılıyor k i F a t i h burada yalmz Cinivizlerle karşılaşmıyacağım, onlarla birlikte belki de T a t a r l a r l a vuruşacağını sanmaktadır; böyle düşünmek için de ortada birtakım sebep­ ler vardır. B i r Osmanh tecavüzü v u k u bulduğu takdirde K e ­ fe '11in ve diğer K ı n m şehirlerinin Osmanhlara i n t i k a l edeceği tabiîdir. H a l b u k i K ı n m h a n l a n ötedenberi b u şehirleri kendi ülkelerinin en değerli parçalan olarak görmektedirler. B u i t i ­ barla b i r Osmanh tecavüzü karşısında Cinivizlerle birlikte hareket etmek ihtimaUeri de vardır. İşte F a t i h Sultan M e h ­ met çok zayıf Ciniviz kuvvetleri i l e müdafaa edilmekte olan b u şehirler üzerine i h t i m a l b u n u n için büyük kuvvetlerle 154

1 5 5

156

157

1 5 8

159

160

5

1 5 4 1 5 5 1 5 6

1 5 1

Halil İnalcık, adı geçen makale, Aynı vesika. Angiolellos, s. 96. 1 5 2

150 Vesika 10. Aynı eser, s. 96.

1 5 3

Angiolellos, s. 97. Halil İnalcık, adı geçen makale, s.

204-205.

Angiolellos, s. 97-98.

İşte bu tarihlerde Eminek Bey Fatih'i Kefe'yi ve diğer Ciniviz kolonüerini zaptetmeye çağırdı". Bk. Halil İnalcık, adı geçen makale, s. 205. Halü İnalcık, adı geçen makale, s. 202. Angiolellos, s. gg. Âli, gemilerin ikiyüz tane olduğunu yazıyor, Bk. Âli, V, vrk. i 4 g . 160 Vesika 10. Bu vesika, içinde birçok değerli malûmat bulunan ve Kefe'nin fethini bildirmek üzere yazdan fetihnamedir. 1 5 7

1 5 8

1 5 0

1 4 9

275

a 6 Kefelilerin harp h a m l i l a n ve G e d i k Ahmet

Paşa'-

jşehri k u -

atması.

FATİH'İN KARADENİZ SİYASETİ

FATİH SULTAN MEHMET

7

gitmeyi u y g u n b u l d u . Fakat Kefe Cinivizleri 21 Mayıs'itibaren Osmanlıların ne y a p m a k istediHerinden haberJ

.

x

dar olmuşlardı. B u n d a n dolayı b ü y ü k b i r hızla müdaiaa p i r i aldılar e kaleye erzak yığddar. B u n u n l a beraber kaledekilerle civardaki ahahnin anlaşmazhğı ve hattâ b i r b i r i n e düşman oluşları O s m a n h l a n n işini kolaylaştırıyordu. 1475 H a z i r a n i n ı n başlarında (880 Safer ayının b a ş ı ) Kefe. ön­ lerine gelmiş olan Gedik A h m e t Paşa, yaptığı teslim teklifine red cevabı a l ı n c a , Santa M a r i a kihsenin bulunduğu sahile b i n kadar atlı ve mühim m i k t a r d a piyade ç ı k a r d ı . Çı­ k a r m a hareketinde güçlük çekilmemişti. Çünkü daha önce K e fe'den uzak b i r yerde karaya çıkmış olan Osmanblar T a t a r ­ larla müzakerelerde bulunmuşlardı. B u surede şehir 1475 H a z i r a n i n ı n altı veya yedisinde (880 Seferinin başı) karadan ve denizden kuşatddı ve Kale'ye şiddetli b i r topçu ateşi açıldı, B u n u n üzerine Kefe halkı Osmanlılara karşı durulamıyacağım, kendilerine hiçbir yerden i m d a t gelemiyeceğini ve şehri teslim etmekten başka çare olmadığım i l e r i sürerek komutanlarını tehdit ettiler. Bununla beraber şehir üç gün mukavemet etmiş ve ancak 9 H a z i r a n (3 Safer) da teslim olmuştu. B u arada Kefe'de b u l u n a n T a t a r büyüklerinden b i r kısmı da, teslim olmadıkları takdirde başlarına neler gelebileceğini düşündüklerinden, Os­ manlılara b o y u n eğmek zorunda k a l d d a r . Anlaşılıyor k i Kefe'de Osmanhlara karşı gösterilmiş olan mukavemete yalnız Cinivizler değü, fakat Kefe'de pek kalabalık olan müslüman

t e r t i

e

V

277

T a t a r l a r da katılmışlardır. Osmanlı kuvvederine karşı m u h a ­ lefet ettikleri muhakkak olan b i r kısım Kefe Tatarlarına karşı Gedik A h m e t Paşa'nın dostça hareket etmiyeceği tabiî i d i . Bundan dolayı alman 40.000 esir a r a s ı n d a T a t a r beyleri ve b u arada belki M i n g i l i G i r a y da v a r d ı . Filhakika M i g 171

172

v a r mı i d i ?

161

162

163

1 6 4

165

166

167

şehir

oluyor. teslim

168

169

170

Angiolollos, s. g8. Kabulî, s. 86. Vesika 10. Angiolellos, s. 99. Âşık Paşa-zâde, karaya çıkan askerin miktarını yetmiş bin, İ. H . Uzunçarşılı ise kırk bin kişi kabul ediyor. Bk. Âşık Paşa-zâde, s. 183. İ. H . Uzunçarşılı, II, s. 128. 166 Angiolellos, s. 99. Kabulî, s. 8 6 . Halbuki Angiolellos şehrin 1 Haziran 1475 te saat 3 raddelerinde kuşatıldığını yazıyor. Bk. Angiolellos, s. 9 9 . Âli, V, vrk. 149. Kabulî, s\ 228. Âşık Paşa-zâde, şehrin üçüncü gün aman dilediğini ve beşinci gün teslim olduğunu (Bk. Âşık Paşa-zâde, s. 183), Kemal Paşa zâde ise dört gün mukavemetten soma beşinci gün teslim olduğunu yazmak tadır. Bk. Kemal Paşa-zâde, vrk. a n . no Vesika 10. 1 6 1

1 6 3

1 6 5

1 6 7

1 6 8

1 6 9

1 6 2

1 6 4

4 8 . 50= 5*> 7i> 72, 84, 86, m . Halil (Kara), 178. Hammer, 4 6 , 58. Hamza Bey (Çakırcıbaşı), 162, 163, 165.

Hamza Bey (Köse), 286. Hamza Bey (Şaraptar), 301, 306, 308. Hamza Paşa, 74, 8 6 , 9 1 , 9 4 , 157, 232, 233, 2 4 1 , 264.

Hasan (Kürt), 265. Hasan (Ulubatlı), 92, 93. Hasan (Uzun), 4 , 5, 8, 2 1 , 157, 196, 207, 2 0 8 , 2 o g ,

2 3 1 , 242, 262,

263, 264, 265, 2 6 6 , 277,

282,

284, 285, 287,

2g2,

2go,

2gı,

2g4, 2g5,

2 9 6 , 297,

299, 3 0 0 ,

301,

3°3> 3 ° 4 .

3° >

3°5.

3°7»

308, 3 0 9 , 310,

311,

312,

315,

316,

319,

320, 3 2 1 ,

2

317,

318,

322, 3 2 3 , 324, 325, 326, 338.

116,

117,

126, 127,

120,

122,

133.

1

8

Dursun Bey, 4 6 , 4 7 , 78, 9 4 , 257.

165.

67,

Hurşit Bey, 267, 307. Hüdavendigâr, 167. Hüdavendigâroğlu, 300, 302. Hürrem Bey, 17g. Hüseyin Baykara, 2gg. Hüseyin Bey, 264, 305, 306. Hüssamoğlu, 192.

100.

319,

Dominico (Gattilusio), 236. Ducas, 78.

•117,

128.

Giustinien, 229. Gırgrraoğlu, 186, ıgı, 193. Gorgos Amirutzes, g, 268. Greguar, 128. Grigorios, 54.

Dimitrios, 53, 147, 148, 150, 151, 152* 160.

127,

8

D. Aluise Manenti, 212. Daria (Gattilusio), 236. Daryüs, 40. David Komninos, 262, 263, 269. Davut Paşa, 144, 145, 183, 188, 190, 191,

118,

Ghion Kastriota, 133. Giosafatte Barbaro, 207. Giovanni Dario, 213. Giutiniani (Giovanni Longo), 55, 6 6 , 6 8 , 83, 8 5 , gı, 9 2 , 93. 9 > 99»

ç

Hasan- Ağa (Yeniçeri ağası), 127. Hasan Bey, 121, 148. Hasan Bey (Evranosoğlu), 189. Hasan Bey (Isfendiyaroğlu), 257. Hasip (Mümin-zâde), 254. Helena, 128. Hıdır Bey, 262. Hızır Bey, 7 1 , 72, 8 8 , 8 g , m . Hoşkadem, 332, 336, 337. Hunyadi, 7, 9, 10, 13, 16, 25, 3 4 ,

327,

İbrahim Bey, 53, 134, 334. İbrahim Bey (Karamanoğlu), 7, 35, 37. 39. 283, 284, 285.

İbrahim Paşa (Halil Paşaoğlu), 324, 325-

ldris-i Bitlisi, 78. İlyas, (Emir), 37. İlyas (Gürz), 191, 192, 193. İmperialis, 108. İnaloğlu, 300. İoannes (Kalo), 261, 262, 263. İrene, 128. İsa (Peygamber), 246. İsa Bey (Evranos-zâde), 118, 119, 126,

178,

184,

189,

197, 206.

345

Isidoros, 54, 6 0 . İskender (Büyük), 8 4 . İskender Bey (Arnavut Prensi), 1 3 3 , i34> !35> 136, i37> 139. ¡4°, 141, 183.

142, I95>

144, 196,

170, 198,

177, 212,

178, 250,

İskender Bey (Mihaloğlu), 166, 178, 180, 183, 186, 189,

213.

İskender Paşa, ıgo, 202. İsmail Bey, 4 , 151, 253, 254, 2 5 5 , 256, 257,

258, 259, 284,

İsmail Bey (Gelibolu Sancakbeyi), 237.

Iştinoğlu (Bk. Ah Bey). İsvilçoğlu (Bk. Szylagyi Michaü). J Jakomo Kuko, 8 0 . Jean, 141. Jean Asan, 148, 150. Jean Baptste des Ursins, 241. Jean Bonpar de Lastic, 2 4 1 . Jean Bessarion, 156. Jean de Virginti, 150. Jean Hus, 13. Jean Tzamblakon, 151. Jerom Zorci, 2og. K. Kalo İoannes (Bk. İoannes). Karaca Bey veya Paşa (Dayı), 3, 3 6 , 53. 54. 4. 8 6 , 119: Karailük, 262. Kasım Bey (Arnavut), 295. Kasım Bey (Karamanoğlu), 209, 6

İsa Bey (Hasan Bey oğlu), 178, 186. 290, 2 9 1 , 2g2, 293, 295, 296, İsa Bey (Ozguroğlu), 36, 126. 297. 298, 3 0 8 . İshak (Aksakal), 121, 130. Katherina, 262. İshak (Gâvur), 318. Kayıtbay, 336, 338, 340. İshak Bey (Karamanoğlu), 284, 285, Kâzım Bey, 267, 270. Kemal Paşa-zâde, 4 6 , 47, 70, 9 9 , 286, 292, 307, 308. İshak Paşa (Bosna Beylerbeyi), 207. 126. İshak Paşa, 36, 37, 64, 86, 163, 290, Kiniş, 189, 190. Kıhçarslan Bey, 292. 2 9 1 , 292.

3 4

İNDEKS

FATİH SULTAN MEHMET

6

Konstantinos

(Constantin),

53-54,

289.

_ 147-

Mehmet Paşa (Rum), 205. Meryem Ana, 8 0 . Mesih Paşa, 222, 242, 244, 245,

Kritovulos, 125, 235, 236. L

Michail Abogovitch, 129. Mihaloğlu, (Bk. Ali Bey). Mingili Giray, 273, 2 7 4 , 275, 277. Mocenigo, 208, 2 1 1 , 300. Molla Güranî, 9, 7 1 , 85, 9 6 . Moltke, 327. Muhammed (Peygamber). 29, 3 1 ,

Lazar, 115, 128, 219. Leonardo Buido, 208. Leonardo Tocco, 219. Lodovico, 263. Louis Scrampa, 236. Ludovico, 236.

49. 5 i -

M Mahmut (Kadı), 323 Mahmut Ağa, 320. Mahmut Paşa, 18, 64, 86, I 2 g , 130, 140,

152,

154,

155,

166,

170,

172,

173,

174,

175,

179,

180,

181,

182,

183,

199,

200,

158,

2 0 1 , 203, 204, 208, 235,

237= 249, 250, 253, 254, 255, 25°> 257, 258, 265, 267, 2 6 8 , 269, 2 8 8 , 2 8 9 .

Malatesta, 201. Manuel Gantacuzéne, 147, 153. Mará, 34, 128. María, 128. Mathias, 129, 162, 165, 179, 193. Mathieu Asan (Matthaiaus Asanes), 53.

151» ! 5 3 .

157,

158.

Mehmet (Fatih Sultan Mehmet), Birçok sayfalarda geçmektedir. Mehmet (Çelebi Sultan), 2 7 , 2 8 1 . Mehmet Ağa (Trabzonlu yeniçeri ağası), 226. Mehmet Bakır, 320. Mehmet Bey (Akçayhoğlu), 4 5 . Mehmet Bey (Alpagot), 3 2 1 . Mehmet Bey (Minnetoğlu), 1 8 0 . ' Mehmet Bey (Şamhoğlu), 121. Mehmet Bey (Uğurlu), 317, 3 2 0 , 321, 322.

Mehmet Münşi, 323.

Stephan (Ştefan cel Mare), 2 2 3 , Ömer (Halife), 329. 224, 226. Ömer Bey, 335. Ömer Bey (Turhanoğlu), 143, 148, Stephan (Tomasseyiç, Bosna kiralı), 149. 154.

Murat I., 119. Murat I I . , 2 8 1 . Murat Paşa (Has), 206, 314, 316. Muslihuddin, 4 4 , 52. Mustafa (Şehzade), 2 8 9 , 294, 295, 296,

2 9 8 , 310, 313,

314,

319,

Mustafa Bey (Ozguroğlu), 126. Mustafa Bey (İshak Bey oğlu İsa Bey'in kardeşi), 126. Mustafa Bey (Mora Beyi), 220. Mustafa Paşa, 290. Muzaffer (Mirza), 323.

O Orban, 52. Orhan (Sultan), 27. Orhan (Şehzade), 6, 3 4 , 38, 39, 4 1 . Ö

Ömer (Bektaşoğlu), 143, 239, 803.'

! 6 6 , 172, 213,

197.

315.

128, 129, ! 3 i , ! 7 0 . !75-

Süleyman Bey-Paşa (Baltaoğlu), 20. 50, 67, 6 8 , 69, 70, 72,

145.

Süleyman Bey, 3 3 3 . Palamidi, 234. Süleyman Bey (Karışdıran), 110. Paolo Erizzo, 205. Süleyman Bey (Davut Paşa'nrn oğ­ Papa, ı ı , 12, 13, 55, 120, 128, 133, lu), 191, 192. 135. 170, 177. ! 9 5 . 196, 2 0 8 , Süleyman Paşa (Hadım), 141, 142, 209, 2 2 0 , 2 4 1 .

Papalar, 13, 14. Patrik, 10, 16, 103, 107. Pazarhbeyoğlu, 300, 302. Peygamber, (Bk. Muhammed). Phlippe (Burgonya dükü), 263. Phrantzes, 78. Pierre (Topal), 147. Pierre Raymond Zacosta, 241. Pierre d'Aubusson, 242. Piri Bey, 290. Pius I I . (Papa), 136, 156, 195, 255, 263.

Pongracz Andras, 179. Pongracz Janos, 179. R Radul, 161, 163, 168. Rallis Petropulos, 52. Ramazanoğulları, 336. Rüstern, 333.

144, 210, 2 1 1 , 224, 225.

Szylagyi Michail, 120, 127, 178. ş Şahabettin, 4 4 . Şah Budak, 332, 333, 339Şehsuvar Bey, 2 2 , 287, 333, 334, 335. 3 3 , 337. 338, 339. 3 4 ° • 6

T Timurlenk, 2 1 , 2 4 , 102, 2 8 1 , 300, 3 0 1 , 3 0 2 , 3 0 3 , 3 0 9 , 323, 325.

Timur, (Bk. Timurlenk). Thomas, 53, 147, 148, 151, I 5 2 , i 5 3 . l

155,

156,

Sare Hatun, 265, 266, 267, 268, 269, 270.

Saruca, 4 4 . Schlumberger, 5 9 . Salâhaddin Eyyübi, 329. Selim (Yavuz), 23, 24, 329, 3 3 1 . Sforza, 156. Sinan (Elvanoğlu), 199. Sinan, 136, 2 9 0 . Stephan, 115, 128. Stephan Bathori, 189, 190.

157.

158,

159.

160.

Tomasso Malipiero, 212. Tomaso Schiave Arrigo, 2 0 3 . Tudun, 272. Turhanoğlu, (Bk. Ömer Bey). Tozanhoğlu, 300, 302. U

S

205.

Nicolas V. (Papa), 11, 5 4 , 117, 134. Notaras, 55, 8 3 , 104. Novello, 2 1 1 .

57,

P

N Napoleon, 327. Nasuh Bey, 166, 181. Nicephore Loukanis, 148, 149. Nicolas (Gattilusio), 236, 237, 2 3 8 . Nicolas Canale, 149, 2 0 1 , 202, 203,

I

200, 202, 2 1 1 ,

246, 247.

Ladislas,.67, 8 4 , 116.

131,

Mehmet Paşa (Karamanı), 142, 190.

347

Umur Bey (Yanya Beyi, Develioğlu). 166, 181.

Uyuz Bey, 289. Ü

Üstad-ı âzam, 239, 240. V Vakkas Sinan Bey, 218. Veli (Mevlâna), 37. Victor Capello, 149, 150. f

İNDEKS

FATİH SULTAN MEHMET

348

Vicirıo Albanes, 134. Vilkoğlu, 114.

Yunus Voyvoda, 191. Yusuf Bey, 136, 164. Yusufca Mirza, 293, 294, 295, 311, 312.

W Wicliffe, 13. Wlad (Kazıklı voyvoda), 161, 162, 163,

164, 165, 166, 167, 168,

Z Zaccharia Gribani, 6 0 . Zağanos Paşa, 3, 44, 64, 7 1 , 84, 8 5 , 86, 9 1 , 110, 157, 158.

Y

Zeynel Bey, 2 9 3 , 3 0 1 . Zeynel (Kör), 319, 3 2 1 . Zeynel (Mirza), 323, 328. Zuan Longo, 205. Zuan Tran 205. Zuvan del Monaco Corsaro, 203.

Yakup Bey, 267, 273, 278, 279. Yakup Paşa, 137. Yeşbek, 338, 339. Yıldırım (Bk. Bayazıt), Yunus Paşa (Has), 235.

II. YER

V E T O P L U L U K

A D L A R I

349

Beotie, 152, 195. Arkadi, 197. Beşiktaş, 67, 76. Arkadya, 157, 158. Beykoz, 52. Arnavut, 197. Arnavutiar, 3 , 35, 133, 135, 137= Beypazarı, 313. Beyşehri, 37, 286, 295. 138, 140, 147, 149, 150, 156, Bigados (Bk. Epivates), 196, 313= Arnavuduk, 4 , 18, 53, 113, 133, 134, Bizans, birçok sayfalarda. Bizanslılar, birçok sayfalarda. 138, 1 4 1 , 142, 146, 150, 177, Bizua (Bk. Vize). 178, 183, 196, 197. Bobovaç, 171. Archangelos, 241. . Bodrum, 247. Aşmalı Mescit, 75. Boğaz, (Bk. İstanbul Boğazı). Aspas, 152. Boğaziçi, (Bk. İstanbul Boğazı). Astragan, 2 7 1 . Boğazkesen, 4 4 , 4 5 , 4 8 . Asya, 35, 247. Boğdan, 2, 17, 18, 3 1 , 113, 142, Atina, 154, 197, 201. 161, 166, 187, 193, 194, 2 2 3 , Attique, 195. 224, 2 2 5 , 2 2 6 , 227, 273, 2 7 4 . Avgusteon, 54. Boğdanhlar, 223, 226, 227. Avlonya, 219. Avrupa, 3 , 11, 12, 13, 14, 15, 19, Bohemya, 12. 25, 34= 35= 39= 54= 55= 65, 8 2 , Bolu, 2 5 1 , 256, 258. Bor, 2g8. !77= ! 9 5 . ' 9 > 236, 242. Avrupalılar, 13, 25, 35, 7 1 , 196. Bosna, 18, 113, 129, 131, 137, 138, 142, 172, 173, 174= !75= 77= Avusturya, 12. 178, 179, 180, 185, 1 9 0 ; 191, Ayamavri (Santa Maura), 218, 219. ı g 2 , ı g 6 , ı g 7 , 198. Ayas, 336. Ayasofya, 10, 54, 6 g , 8 7 , g5, 101, Bosna kiralı, 18. 103, 105, 108. Bozok, 339. Ayazmend, 238. Böğürdelen (Sabacz), 184, Î 8 6 . Aydınoğulları, 35. Brandizio=Brendizi, 220. Ayios Stefanos, 53. Branikvaç, 130. Ayvansaray, 56, 6 4 . Braşova, 165. Azak (Azof-Tana), 2 7 1 , 278. Bulgar dağı, 2 9 1 . Azap, 206, 314. Bulgaristan, 163, 195. Azerbaycan, 301, 302. Burgcnya, 196, 207. Bursa, 37, 3 9 , 238, 253, 254, 294, B 6

A Abbasiler, 329. Adalar denizi, 80, 169, 239. Adriatique, 17, 18, 218. Acem, 3 0 1 , 340. Aetos, 148. Afrika, 329. Afyon Karahisar, 287, 289, 294. Ağaçdenizi, 226. Ağaçhisar, 171, 174. Ağrıboz (Neğro Ponte), 3, 201, 202,

Akribe, 153. Aksaray (İstanbul Aksarayı), 95 97. Aksu, 218. AJ^ehir, 37, 286. Akyazı, 250. Alacahisar (Bk. Kuruschevatz). Alâiyye, 3 6 , 292. Alman, 244. Almanlar, 5 9 . Altın ordu, 17, 272, 273. Amasra,249, 2 5 0 , 2 5 1 , 2 5 3 , 272.

Amasra Ginivizleri, 16, 136, 249. Amasya, 306, 308, 339. 24!= 2 9 0 , 3 1 1 . Anadolu' birçok sayfalarda. Ahyolu (Anchialos), 24, 25, 53. Anadolu Beylikleri, 26, 294. Akçahisar, 13. Anadoluhisarı, 39, 4 5 . Akdeniz, 16, 19, 23, 2 8 , 3 1 , 8 0 , Anchialos (Bk. Ahyolu). 207, 2 2 9 , 240, 329. Ancona, 156. Akkoyunlu, 4 , 208, 212, 305, 306, Ankara, 4 , 25, 185, 257, 313, 325. 307» 3 ° 8 , 3 0 9 , 311> 312, 315, Anape, 218. 316, 317, 319. Antalya, 2og, 326. Akkoyunlular, 4 , 2 1 , 2 3 , 141, 197, Antep, 339. 262, 2 6 4 , 2 6 6 , 2 8 2 , 2 8 6 , 2 9 5 , Aragon, 197. 299, 303= 304= 3 2 2 , 3 2 3 , 3 2 4 , Arap, 23, 292, 300, 302, 340. 326, 3 2 8 , 3 3 2 . Argos, 198, 207. 203, 205, 207, 208, 210, 2 1 1 , 217,

J

Bağdat, 28. Bahçekapı, 102. Ballobadra (Bk. Patras). Balkanlar, 113, ı 6 g , ı g 6 , 23g. Batum, 262. Bayburt, 4 , 267, 297, 318, 326. Belgrad (Beograd), 1,3, 28, 117, 119, 120, 1 2 1 , 122, 123, 124, 127, 131, 132, 139, 165, 178, 184, 185, 188, 193, 204, 2 3 6 .

3*3-

Büyükada, 67, 6 8 . C Canik, 270. Capello, 201. Cenova (Genova), 108, 150. Cephalos Burnu, 235. Chloumoutzion, 148, 159. * Cibali, 89, 97, 100.

35°

İNDEKS

FATİH SULTAN MEHMET

Ciniviz, 3, 14, 17, 26, 34, 58, 59, 74, 8 2 , 104, 136, 223, 225, 2 3 1 ,

m ,

116,

118,

152,

184,

186,

187, 235, 237, 254.

Edirnekapı, 56, 79, 8 9 , 9 4 , 95, 9 8 . 272, 273, 274. Edremit, 208, 238. Cinivizler, 3, 4 1 , 68, 8 1 , 109, 110, Eflâk, 17, 18, 3 1 , 34, 113, 136, 161, 234, 235, 240, 249, 250,

272, 273, 274, 275,

276.

271,

163,

164,

165,

166,

168,

17^

Citheron geçidi, 152. !77> 95> 2 2 3 , 224, 225. Corinthe Berzahı, 152, 153, 197, 199, Eflâkhlar, 313. Eflâtun Pmarı, 295. 201. Corinthos, 53, 152, 153, 154, 158. Ege, 17, 18, 2 0 2 , 229, 2 3 1 , 239. Ege denizi, 203, 232, 235, 236. ç Eğrikapı, 64. Elbasan, 138, 139. Çanakkale, 26. Elbistan, 332. Çanakkale boğazı, 26, 28, 39, 4 2 , Emeviler, 329. 80, 2 3 1 , 232, 234, 240. Enez, 160, 201, 203, 232, 234, 235,. Çerkezler, 272. 236. Çinhindi, 271 Epidamnos, 197. Çorlu, 38. Epdi Tu Ayiu, 57. Çöke yaylası, 186. Epir, 195. Çukurova, 289. Epivates (Bigados), 4 5 , 4 6 , 53. Ereğli, 288, 289. D Ermenek, 286. Dağpazarı, 286. Ermenüer, 5g. Dahnaçya, 187. Erzincan, 262, 265, 266, 308, 315^ Darende, 336. Eyüp, 56. Debre, 136. Defterdar, 73, 89. F Dergos (Drivasto), 145. Faris, 301, 302. Diyarbakır, 262. Fenerbahçe, 52. Dorrhniken, 134. Fenerkapısı, 95. Don, 278. Fırat, 2 1 , 299, 315, 316, 329. Donika, 141. Filibe, 116, 139, 259. Drava, 190, 191. Filistin, 22, 232. Drin, 144, 181. Finike 247. Duttadır, 22, 3 3 1 , 332, 3 3 3 , 336, Firecik, 234, 235. 3 3 8 , 339, 34°Floransa 5 4 , 151. Dulkadıroğlu, 308. Foça, 202. Dulkadıroğulları, 22, 23, 287, 300, Foena, 4 3 . 3°2Frarddurt, 117. Fransa, 13, 151, ı g 6 . E Fransız, 5g. Ebu Eyyüb-i Ensari, 77. Frenk, 2g2. Edirne, 2, 3, 6, 7, 25, 33, 37, 38, Frenkler, 4 1 , 4 2 . Frikya, 38: 3 9 , 4 3 , 47, 4 8 , 5 1 , 52, 107, 108, l

351

Hersek kiralı, 18. Hicaz, 30.3 22, 22g, Galata, 3, 25, 57, 64, 74, 76, 78, Hint, 2 7 1 . 87, 104, ıog, 110, 233, 234, 272. Hipodrum, 54. Galata Cinivizleri, 7, 34, 40, 74, 80, Hıristos kalesi, 57. 83, 85, 108, 109. Hırvatistan, 187, 207. Galatahlar, 7, 8, 4 1 , 108, 109. Hisar, 7. Gardik, 159. Hızırbey (Bölge), 250. Gebze, 340. Horasan, 2gg, 3 0 1 . Gelibolu, 3, 26, 28, 3 3 , 4 3 , 5 ° , 7 , I 6 8 , 203, 237, 313. Germehisar (Hexamihon), 198, 19g, Ilgın, 286. G

6

200.

Germiyan oğulları, 36, 300, 302. Gevale kalesi, 285, 288. Giresun, 262. Girit, 103, 340. Giritli, 5g. Giritlder, 58. Gölbaşı (Xabiacco), 145. Grekler, 261, 262. Grevenon, 15g. Güğercinlik (Golumbacz), 121, 130. Gürcistan, 263. Györ, 117.

İ İçel, 2og, 284, 285, 28g, 2go, 2 g 2 , 295,

2

9 6

İmroz, 2 0 1 , 234, 235. İnebahtı (Bk. Lepanto). İnegöl, 257. İngiltere, 13. İpsala, 234. İran, 249, 2 7 1 , 315İsfendiyaroğlu, 4 , 16, 2 0 , 249, 253,. 255, 256, 306.

İskenderiye, 340. H İspanya, 2 2 0 . İspanyol, 59. Habsburg, 14. İspanyollar, 58. Haçh, 217. İsparta, 201. Haçhlar, 26, 9 7 , 136, 156, 20g, 326, İstanbul, birçok sayfalarda. 328. İstanbul boğazı, 3, 26, 34, 3 9 , 4 3 , Haçh ordusu, 14, 26, 27, 117, 12g, 44> 4 5 , 52İstanköy, 233, 2 4 1 . 195İşkodra, 5, 2 0 , 140, 141, 142, 144, Haçh orduları, 13. 145, 146, 2 0 8 , 212, 213, 2 2 4 , Haçh seferi, 12, 27. 279, 3 ° ° Halep, 335, 337Haliç, 56, 57, 6 0 , 6 1 , 70, 72, 73, İtalya, 14, 18, 19, 22, 23, 85, 113, 74, 75,

77, 78, 79, 8 2 , 85, 8 6 ,

131,

!33,

!3 ,

H7,

!5i>

l

gg,

ı6g,

ıg6,

207, 210,

217,

218,

2ig,

220, 2 2 1 , 222, 228, 22g>

8 9 , 9 0 , 9 1 , 9 2 , 94, 97, 9 8 , 104,

109,

110.

6

Hamideli, 309. 2 3 1 , 244, 329Harput, 332. İtalyalı, 5 9 . " Hazar denizi, 2 7 1 . İtalyan, 58, 59, 207, 233. Hersek (Herzégovine), 18, 113, 143, İtalyanlar, 35, 57. 169, 175-

59>

FATİH SULTAN M E H M E T

352 J

Jajcza, 171, 172, 173, 179, 180, 185, 212.

K Kâbil, 2 7 1 . Kahire, 332, 339. Kalamata, 156. Kalavrytaj 154, 156. Kalkandelen, 139. Kapadokya, 262, 310. Karadeniz, 4 , 16, 17, 2 4 , 28, 4 1 , 52, 53, 187, 195, 209, 2 2 4 , 227, 249,

25c, 262, 2 7 1 , 274, 279,

282, 3 2 9 .

Karadeniz boğazı, (Bk. İstanbul Boİfazı) • Karadonlu (Krotova), 118, 171. Karahisar, 326. Karakoyunlular, 259, 264, 323. Karaman, 4 , 6, 7, 2 1 , 3 1 , 37, 3 8 , 39, 4 1 , 4 3 , 197, 208, 209, 2 8 1 , 282,

2 8 5 , 289, 2 9 0 , 2 9 4 , 3 0 3 ,

307,

3 0 8 , 3 0 9 , 310, 3 1 1 , 338.

İNDEKS

Kazova, 309. Kefe (kafa), 17, 3 1 , 210, 2 7 1 , 272, 273, 2 7 4 , 275, 276, 2 7 8 .

Kefelonya (Cephalonia), 218, 219. Kenger - Mesoe, 189. Keriş, 185. Kıbrıs, 197, 208, 209, 2 3 1 , 232, 300, 301.

Kırım, 210, 225, 2 7 1 , 272, 273, 274, 275, 279.

Kırım Hanlığı, 17, 279. Kızıldeniz, 23. Kilyos, 52. Kirman, 301, 302. Kliutch, 171, 172, 173, 174. Kocaeli, 3 g , 279. Konya, 281, 285, 288, 289, 291, 294, 310.

Korfu, 209. Korko, 209, 300. Koron, 159. Kroja, 8, 133, 134, 138, 139, 141, 210,

211,

212,

213.

Kruschevatz (Alacahisar), 36, 117, 118.

Karaman beyliği, 26, 279, 281, 282, Kuban, 218. 286, 287, 288, 289, 2 9 1 , 2 9 4 , Kumbarahane, 73. 295, 297, 3°o, 3 0 1 . Kumbaracıyokuşu, 75. Karaman'lılar, 4 , 20, 2 1 , 3 6 , 196. Kumluca, 187. Karamanoğlu, 3 6 , 37, 290, 2 9 1 . Kudüs Kırallığı, 263. Karamanoğulları, 20, 2 1 , 141, 212, Kuruca, 130. 306. Kütahya, 294. Karlsburg, 189. Karniyol, 186, 207. L Karasu, 39. Lacedemone, 157. * Karya, 208. Lakonya, 159. Kasımpaşa, 75, 76, 77. Kastamonu, 2 5 1 , 255, 257, 258. Langa, 70. Latinler, 55, 155, Kastamonu beyliği, 307. Lârende, 2 8 1 , 288, 289, 295. Kastrimenon, 159. Kastritzi, 156, 157, 158. Leh, 224. Katalan, 236, 237. Lehistan, 161, 168, 224, 225, 274, Katalanlar, 150. 279Katolik, 15, 113. Lehliler, 14, 225. Kayseri, 298, 309, 312. Leontarion, 157, 158. K-azabat, 313. Lepanto (İnebahtı), 142, ı g 7 , 210.

353

Milâno, 196, 207. Misivri, 2 4 , 5 3 . Mistra, 147, 148, 149, 158, 159. Modon, 159. Mohlion (Mouchli), 153. M Moldavie, 17, 168. Macar, 177, 179, 183, 184, 185, 186, Mora, birçok yerlerde. Mora beyliği, 284. 187, 188, 191, 193, 197, Macaristan, 12, 14, 115, 118, ııg, Mora despotları, 1.5, 3 4 , 3 5 , ^ 5 ° ,

Leş jAlessio), 145, 146. Leuktron, 156. Limni, 2 0 1 , 232, 235, 236.

121,

128, 129,

130, 132, 142,

162,

165,

178,

179,

186,

187,

188, 189,

183, 185,

ıgo,

191,

192, 193, !94> 195, ! 9 6 -

151, 152, 155, 158.

Mora despotluğu, 8 3 . Morava, 120, 121. Mudanya, 253. ^ Mukaddes Roma Germen Imparatorluğu, 14. Mumhane, 57. Muristan, 3 0 1 .

Magne (Maine), 147, 218. Makedonya, 151, 195. Manastır, 137. Manganon, 57. Manisa, 3 3 , 35. N Mankup, 278. Mankuplular, 279. Napoli, 134, 135, 137, ! 3 9 , 141, Mantinia, 53, 153. 150, 151, 197, 207, 2 0 8 , 2 0 9 , Mantua, 156, 195, 263. 212, 217, 2 i g , 2 2 1 . Maraş, 332, 340. Navarin, ı s g . Marmara, 24, 4 5 , 55, 77, 9 1 . Negro Ponte (Bk. Ağnboz). Marmaris, 244. Nidalişte (Nadaşti), (?) 191. Martolos, 181. Niğde, 292, 298. Martoloslar, 1 8 1 , 182. Niş (Nissa), 117, 130. Meğri, 2og. Novvobrdo, 119. Mekke, 330, 3 3 1 . O Memlûk, 285, 2 9 1 . Memlûkler, 2 4 1 , 3 3 1 . Okmeydanı, 76. Mengen, 250. Orta Asya, 2 8 , 113. Menteşe, 37. Orta Avrupa, 113. Menteşeoğullan, 3 6 . Ortodoks, 15, 107, 113. Meriç, 2 8 . Osmanlı, Birçok sayfalarda. Mesembria (Bk. Misivri). Osmanlılar, Birçok sayfalarda. Messenien, 53. Ostrowitz (Bk. Sivricehisar). Mezahüit, 218. Otlukbeli, 4 , 2 1 , 184, 185, 296, 304, Mısır, 2 2 , 2 3 , 222, 229, 2 3 1 , 232, 3 ° 5 , 319, 324> 325, 3 2 6 , 3 2 7 , 239,

2 4 0 , 2 4 3 , 2 4 4 , 247, 2 9 0 ,

2 9 1 , 3 2 9 , 3 3 0 , 3 3 2 , 333, 3 3 4 , 336, 337, 3 3 8 , 339> 340.

Mısırlılar, 2 2 , 337. Midilli, 34, 5 4 , 136, 179, 200, 2 0 1 , 2 3 1 , 2 3 2 , 236, 237, 238, 240, 2 4 1 , 3 2 6 .

239,

328.

Otranto, 18, 2 4 , 220, 2 2 1 , 222, 2 2 8 . P Pantokrator, 55. Papalık, 12, 13, 197. F. 23

İNDEKS

FATİH SULTAN MEHMET

'354

S Paris Üniversitesi, .13. Patras, 147, 148, 151, ¡ 5 3 , I54> 156. Sabacz (Bk. Böğürdelen). Pazaniki, 153. Salmenikon, 159. Phlious, 153. Sakız, 3 4 , 6 0 / 9 1 , 108, 2 3 1 , 233, Phitiotide, 152. 234, 236, 237, 240, 2 4 1 . Phocide, 152. Sakson, ı8g. , Peleponez, 35, 195. Samsun, 249, 262. Petervvardein, 122, 196. Santa Maria, 276. Piave, 2 1 1 . Saray, 192. Pojyen, 185. Sasvaros, 189. Porto Longo, 159. Sava, 113, 120, 122, 124, 179, 183, Priştine, 115. 184, 186. Pulya, 217, 218. Seistan, 3 0 1 . Segedin (Szgedin), 26, 114, 119, 129. R Selânik, 3, 151. Selymbria (Bk. Silivri). Ragusa, 34, 137, 139. Semaderek, 234, 235. Rahia, 233, 2 4 1 . Serez, 128, 131, 151, 1.52, 236. Rakovitza, 224. Seydişehir, 37. Rasboieni, 226. SıHanhisar, 286. Ressava, 130. Rodos, 2 0 , 34, 37, 197, 203, 208, Sırbistan, 18, 3 4 , 113, 114, 115, 209,

2 3 1 , 232, 233, 234, 236,

116,

240,

2 4 1 , 2 4 2 , 2 4 3 , 244, 246,

129,

117,

118,

119,

127,

128,

130,

131,

132,

135,

152,

247, 3 0 0 , 3 0 1 . 154, 155, 169, 177, ^S, 228. Sırp, 3 4 , 114, 115, 116, 117, 118, Rodoslu, 59. i 2 i , 124, 131, 133, ! 3 5 , 1 7 ° , Roma, 11, 12, 14, 19, 25, 139, 207, 220,

174, 219, 2 2 8 , 234.

263.

Romalılar, 58. Romanya 161. Roupeli, 153. Rudnik, 130. Rum, 10, 3 8 , 4 5 , 52, 53, 136. Rum Beylerbeyi, 308. Rum imparatorluğu (Trabzon), 307. Rumlar, 15, 16, 4 5 , 46, 47, 48, 54, -

67, 8 2 , 8 5 , 9 4 , 105, 106,

110,

. i49> i55> 264.

Rumeli, 24, 25, 26, 27, 28, 36, 3 9 , 4 0 , 4 9 , 5 0 , 5 2 , 6 4 , 9 4 , 166, 168, 184,

190, 254, 267, 313,

314.

Rumeli Beyleri, 123, 124. Rumelihisarı, 3, 7, 39, 4 5 , 47, 60. Rus devleti, 279. '¬ Ruslar, 272. • ' ' . - . • • - < -

Sırplar, 14, 3 6 , 114, 118, 119, 120, 155,

177, - 3 İ 3 - '

Silifke, 209, Silivri (Selymbria), 24, 4 5 , 53. Silivrikapı, 56. Sinop, 4 , 2 5 1 , 253, 254, 255, 257, 306.

Sis, 3 3 6 , 3 3 9 , 34°Sivas, 185, 305, 307, 308, 309, 312, 3i4,

339-

Sivricehisar

(Ostrovvitz), 115, 116,

121.

Sklavonya, 208. Sofya, 36, 115, 120, 129, 131, 179, 180,

193, 2 0 0 , 212.

Sokol, 171, 172. St.Jean tarikatı, 243. St. Ömer, 159. .

355

Transilvanya, 27. Sultanönü, 254. Trianda, 2 4 1 . Suriye, 22, 23, 229, 232, 239. Swornik, 178, 180, 181, 182, 193. Trovnik, 171. Tuna, 17, 18, 28, 32, 113, 114, 115, Szeiem, 179, 186. 116, 117, ng, 120, 121, 122, -

ş

Şam, 240, 337. Şarkî Akdeniz, 22. Şibin Karahisar, 315. Şira Adası, 203. T

Tağliamento, 2 1 1 . Tahtalı, 131. Tarent, 35. Tarsus, 153, 288. Taşeli, 37, 289. Taşoz, 2 0 1 , 232, 236. Tatar, 275, 276. Tatarlar, 272, 276, 277. Tekfurçayırı, 3 4 0 . Tekirdağ, 25. Ternes, 17g. Temeswar, 18g, 190. Tenedos, 2 0 1 . Tepebaşı, 75. Tercan, 315, 318. Terra Ferma, 207. Thessalia, 151. Tırnova (Tirnova), 116. Tokat, 185, 270, 306, 308, 309, 310. Tophane, 75. Topkapı, 56, 64, 88, 89, go, g2, g 3 ,

123,

130, 161,

162,

163,

164,

ı6g,

177,

183,

186,

187,

188,

ı g 3 , ı g 4 , 2 2 4 , 225, 2 2 6 ,

178,

227, 228, 3 2 g .

Tunus, 2 4 3 , 244. Turgutoğulları, 288, 290. Türk, birçok i yerlerde. Türkler, birçok yerlerde. Türklük, birçok yerlerde. TJ

Ulahlar, 114. Urgenç, 217. Ü

Üsküdar, 28, 3 1 1 , 340. Üsküp, 114, 118, 131, 133, 154, 155,

171V

Valachie (Bk. Eflâk). Varat, 185. Varna, 12, 2 6 , 2 7 , 225. Varsaklar, 289. Vasilin kulesi, 102. Vefige(?), 335. Venedik, birçok yerlerde. Venedikli, birçok yerlerde. 94, 9 5 , 9 7 , 9 8 , 9 9 , 104. Toroslar, 229, 279, 283, 2 9 1 , 295. Venedikliler, birçok yerlerde. Vidin (VVidin), 1 İ 7 , 118, 183. Torul, 218. Trabzon, 4 , 17, 136, 163, 2 4 1 , 249, Vize (Bizua), 24, 53. Vordonia, 156. 253, 254, 255, 257, 2 6 1 , 2 6 2 , Vorvotia, 148. 263, 2 6 4 , 2 6 6 , 267, 268, 274, Vostitza, 153, 154. 282, 3 0 5 , 3 0 6 , 310, 3 3 2 . Trabzon Rum İmparatoru, 34, 2 6 1 , 262,

265, 2 8 2 .

Trabzon Rum İmparatorluğu, 16, 18, 3 1 , .24g.

Trakya, 27.

W

Widin (Bk. Vidin). Wienerisch-Neustadt, 117.

356

FATİH Y

Yalıkapı, 8 8 , 8 9 . Yanya, 219. Yarhisar, 257. Yassıçimen, 265. Yedikule, 56, 6 4 , 70, 9 1 . Yellitepe, 2g6. Yelliyurd, 130. Yenişehir, 257, 313. Yezevo, 131. Yunan, 197, 199, 200, 202.

N MEHMET Yunanistan, 151, 196, 201, 225. Yunanlılar, 303. Z

Zamantı, 339. Zanta (Zakynthos), 218, 219. Zarnata, 156. Zeyrek, 55. Zeyrek yokuşu, g 8 . Zeytinburnu, g 8 . Zygos, ı s g .