Uygur Şiveleri Sözlüğü

ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

UYGUR ŞİVELERİ SÖZLÜĞÜ (A’DAN Z’YE KADAR TRANSKRİPSİYONLU METİN)

YÜKSEK LİSANS TEZİ

HAZIRLAYAN Özlem ÖZTUNCER

TEZ DANIŞMANLARI Prof. Dr. Mehmet ÖLMEZ Yrd. Doç. Dr. Necmi AKYALÇIN

ÇANAKKALE- 2006

2

ÖZET Bu çalışma Yeni Uygur ağızlarını ele alan ve Ğulam Ğopuri’nin hazırladığı Uyğur Şiviliri Sözliği adlı yapıtın A’den Z’ye kadar olan bölümünü içermektedir. Çalışma, yapıtın özgün olan Arap harflerinden Latin harflerine aktarımı ile başlamıştır. Daha sonra yapıtta geçen 1814 maddebaşı sözcük günümüz Türkçesi ve Eski Türkçeyle ses benzerliği bakımından karşılaştırılıp tarihsel dönemde bu sözcüklerin geçirmiş oldukları değişimler verilmiştir.

Çalışmada

geçen

sözcüklerin

karşılaştırılmasında

anlam

benzerlikleri ve yakınlıkları ile ses benzerlikleri temel ölçüt alınmıştır. Anlam ve ses benzerliği içermeyen sözcüklerin ilgili bölümleri ‘‘ø ?’’ işareti ile belirtilmiştir. Ayrıca kökeni tespit edilememiş olan sözcükler de ‘‘< ?’’ işareti ile belirtilmiştir. Dizin bölümünde, yapıtın içerisinde geçen Yeni Uygur şivelerine ait maddebaşı sözcüklerden günümüz Türkçesinde yaşadığı saptananlar Anadolu Diyalektleri – Uygur Diyalektleri başlığı altında verilmiştir. Kökeni saptanabilen maddebaşı sözcükler de Kökenlerine Göre Dizin başlılığı altında ait oldukları dillere göre sıralanmıştır. Türkçe Karşılıklarına Göre Dizin başlığı altında da yapıtta yer alan maddabaşı sözcükler Türkçe karşılıklarıyla birlikte sıralanarak verilmiştir. Sonuç olarak Eski Türkçede ve günümüz Türkçesinde var olan sözcüklerden günümüz Uygur lehçelerinde yaşayanlar saptanmış, böylelikle bu sözcüklerin Eski Türkçe ve günümüz Türkçesi ile olan anlam ve ses benzerlikleri incelenmiştir. Bu incelemenin sonucunda Eski Türkçeye ve günümüz Türkçesine ait bazı sözcüklerin Yeni Uygur lehçelerine yakınlıkları tespit edilmiştir.

3

ABSTRACT This study subjected the vocabulary of the book Uygur Şiviliri Sözliği by Ğulam Ğopuri from A to Z parts. First of all the authentic letters of Arabic are translated into Latin. 1814 words translated are compared in terms of phonetics and sementics in old and modern Turkish . The changes they were subjected to are pointed out . In the study basic criteria are the semantic and phonetic similarities of the words. The vocabulary having no phonetic and semantic similarity is marked ‘‘ø ?’’. More over the vocabulary whose etymons are still not retirmined are marked with ‘‘< ?’’.In the index part, the vocabulary belong to which are used in the work and determined to be stil alive in modern Turkish are given under the title Anatolian dialects- Uighur dialects. The vocabulary of which etymons are determined are given under the title Index-According to the Etymons according to which language they belong to. All the words are also given with Turkish equivalents is Index- Turkish Equivalents. The study adresses the words of old and modern Turkish words which are alive in Uighur dialects. Further more, it examines semantic and phonetic similarities of these words in old and modern Turkish. As a result of this study, some words of old and modern Turkish are proved to be related to modern Uighur dialects.

4

İÇİNDEKİLER Sayfa Numarası ÖZET........................................................................................................ i

ABSTRACT............................................................................................. ii

İÇİNDEKİLER....................................................................................... iii

KISALTMALAR................................................................................ iv-v

ÖNSÖZ.....................................................................................................vi

GİRİŞ.................................................................................................... 1-4

SÖZLÜK........................................................................................... 5-160

DİZİN............................................................................................ 161-221

SONUÇ......................................................................................... 222-225

KAYNAKÇA................................................................................ 226-227 UYGUR ŞİVİLERİ SÖZLÜĞÜNÜN ÖZGÜN METNİ

5

KISALTMALAR A.

: Aksu ağzı

Ar.

: Arapça

bk.

: bakınız

Ç.

: Çince

Çağ.

: Çağatayca

Der.S.

: Derleme Sözlüğü

DLT

: Divan-ü Lûgat-it-Türk

ED

: An Etymological Dictionary of Pre- ThirteenthTurkish

ET

: Eski Türkçe

Far.

: Farsça

Ğ.

: Gulca ağzı

H.

: Hoten ağzı

KB

: Kutadgu Bilig

Ke.

: Kaşgar ağzı

Krş.

: Karşılaştırınız

Ku.

: Kuçar ağzı

Ku.

: Kumul ağzı

Köçme

: Mecaz Anlamı

L.

: Lopnur ağzı

Li.

: Yong-Song Li “Türk Dillerinde Akrabalık Adları”

M

: Misal

Mo.

: Moğolca

Mo-TS

: Moğolca- Türkçe Sözlük

OTL

: Osmanlıca-Türkçe Lûgat

R.

: Rusça

Uigwb

: Uıgurısches Wörterbuch II

T.

: Türkçe

T.

: Turfan ağzı

Tar.S.

: Tarama Sözlüğü

T.Diy.

: Türkiye Türkçesi Diyalektleri

Century

6 TS

: Türkçe Sözlük

Yuyg.

: Yeni Uygur Türkçesi

7

ÖNSÖZ ‘‘Uyğur Şiveleri Sözlüğü (A’dan Z’ye Kadar Transkripsiyonlu Metin)’’ adını taşıyan bu çalışmada günümüz Uygur diyalektlerinin söz varlığının Eski Türkçe ile benzer noktalarının saptanması; daha sonraki dönem Türk dillerine ilişkin farklılıkların

ortaya

sözcüklerle ilgi kurulması, benzerlik ve

konulması

ile

sözcük

yapılarının

incelenmesi

hedeflenmiştir. Yapılan karşılaştırmalarla tarihsel süreç bakımından Türkiye Türkçesine de bir katkıda bulunulmaya çalışılmıştır. Üzerinde çalışılan özgün metin Arap alfabesiyle yazılmış olduğundan çalışmanın sözlük kısmında da alfabetik sıralama Arap alfabesine uygun olarak yapılmıştır. Tezimi hazırlarken tezimin her aşamasında engin birikimini benimle paylaşıp bana zaman ayıran değerli hocam Prof. Dr. Mehmet Ölmez’e, gerek akademik öğrenimim süresince gerekse tez çalışmam sırasında yardımlarını esirgemeyip her zaman bana destek olan değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Necmi Akyalçın’a, yapıtın Türkiye Türkçesine aktarımında bana zaman ayırıp yardımcı olan hocam Dr. Ayet Goca’ya ve manevi desteklerinden dolayı aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

8

GİRİŞ Uygurlar, biri 8. yüzyıl ortalarında Moğolistan’da (745-840) öbürü de 9. yüzyıl ortalarında şimdiki ülkelerinde (850-1250) olmak üzere iki devlet kurmuş eski bir Türk halkının torunlarıdır. Uygurların büyük bir çoğunluğu bugün Çin Halk Cumhuriyeti’nin Uygur Özerk Bölgesinde (Sinkiang eyaletinde) yaşar. Çin’de yaşayan Uygurların toplam sayısı yaklaşık olarak 6 milyondur. Çin dışında Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan Cumhuriyetlerinde de Uygur toplulukları vardır. Eski SSCB’de yaşayan Uygurların toplam sayısı 1989 sayımına göre 262,199 olarak verilmiştir.1

Eski Türkçenin önemli bir kolu olan Eski Uygur Türkçesinin yerini günümüzde 20.yy’ın başlarından itibaren şekillenmeye başlayan Yeni Uygur Türkçesi almıştır. Yeni Uygur Türkçesi, tarihi dönem Türk dillerinden Çağataycanın devamıdır. Çağatayca ise Eski Uygurca ile başlayıp Karahanlı Türkçesi ve Harezm Türkçesi ile Yeni Uygur Türkçesine bağlanmaktadır. Doğu Türkçesinin önemli bir kolu olan Eski Uygurca bu nedenle günümüz Türk dillerinin atası sayılabilir.

“Uygur Türkleri, 1930’lu yıllara kadar Çağatay Türkçesi’ni kullanmışlardır. Bu tarihten sonra Ürimçi (Urumçi) ağzını kabul eden Kaşgar, Aksu, Kumul, Turfan ve İli vilayetlerinin ağızlarıyla birlikte Uygur Türklerinin tamamına yakının dilini içine alan “merkezi şive”yi edebi dil haline getirmişlerdir.”2

“Doğu Türkistan’da Ürimçi (kaynaklarda Urumçi), eski Sovyetler Birliği’nde ise İli ağzı temel alınarak kurulmuş olan Yeni Uygur yazı dilinin

1

TEKİN, Talat – ÖLMEZ, Mehmet, Türk Dilleri Giriş, Yıldız Dil ve Edebiyat 2, İstanbul 2003, s. 136 2 ÖZTÜRK, Rıdvan Yeni Uygur Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara 1994, s. 1

9 birçok lehçesi vardır. Bunlar, Güney lehçeleri ve Kuzey lehçeleri olmak üzere, başlıca iki grupta toplanabilir. Bu gruplar aşağıdaki lehçelerden oluşmuştur: Güney grubu: 1. Kaşgar-Yarkent lehçesi, 2. Hotan-Keriya lehçesi, 3. Aksu ya da Maralbaşı-Karaşar lehçesi. Kuzey grubu: 4. Kuça-Turfan-Hami lehçeleri (Çin’de), 5. Tarançi lehçesi (Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan’da). Uygurca’nın, bu iki gruptran başka, asıl Uygur bölgesi dışındaki lehçeleri de şunlardır: 6. Lobnor lehçesi (Lobnor vahasında, Çarhalık ve Miran’da), 7. Hoton (Busurman “Müslüman”) lehçesi (Batı Moğolistan’da Ubsu (Ubsu-Nur) ve Çirgis (Çirgis-Nur gölleri arasında).” 3

Yeni Uygurlar, Çin’de 1960’lı yılların sonuna kadar, düzeltilmiş Arap alfabesini kullanıyorlardı. 1969 yılında toplanan Şinciang Uygur Bölgesi İkinci Dilbilimi Kongresi’nde alınan kararla birlikte Latin asıllı alfabeyi kullanmaya başlamışlar ancak daha sonra yeniden Arap alfabesine dönmüşlerdir. Bu arada sürekli alfabe değiştirme girişimleri olmuşsa da bu girişimler sonuçsuz kalmıştır. Eski Sovyetler Birliği’ndeki Uygurlar ise 1930-1947 yılları arasında Latin alfabesini kullanmışlar, 1947 yılından bu yana ise Kiril alfabesini kullanmaktadırlar.

Son yıllarda artmakla beraber Yeni Uygur Türkçesi üzerine yapılan çalışmalar oldukça sınırlı kalmıştır.

Kuşkusuz bunun altında

yatan en büyük neden de Yeni Uygur Türkçesinin 20.yy’ nın başlarından itibaren şekillenmeye başlamış olmasıdır. Talat Tekin-Mehmet Ölmez’in ‘‘Türk Dilleri Giriş’’4 ve Rıdvan Öztürk’ün ‘‘Yeni Uygur Türkçesi Grameri’’5, ‘‘Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil’’6 Uygur Türkçesi grameri açısından başlıca eserleri oluşturmaktadır. Bu alanda yapılan sözlük 3

çalışmalarına

baktığımızda

Emir

Necipoviç

Necip’in

ERDAĞI, Binnur, Uygurlar ve Yeni Uygurca, Türk Halkları ve Dilleri: 11,s. 141 TEKİN, Talat – ÖLMEZ, Mehmet, age. 5 ÖZTÜRK, Rıdvan, age. 6 ÖZTÜRK, Rıdvan, Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, TDK Yayınları, Ankara, 1997 4

10 redaksiyonunda hazırlanıp İklil Kurban’ın çevirdiği

‘‘Yeni Uygur

Türkçesi Sözlüğü’’7 dışında bazı üniversitelerde yapılan bitirme tezi8 çalışmalarını da gözönüne alırsak, bu konuda yeni çalışmaların yapılması gereği açıkça görülmektedir. Çalışılan özgün yapıta yazar tarafından dört bine yakın sözcük ve sözcük birleşimi konulmuştur. Sözlüğe konulan her sözcüğün anlamı Yeni Uygur edebi dilindeki sözcüklerle anlatılmıştır. Sözcüklerin

anlatılmasında

çoğu zaman atasözü, beyit, koşuk ve bilmecelerden örnekler getirilmiştir. Şive bölgesi biraz daha net olan sözcüklerin bağımlı olduğu yer kısaltılarak belirtilirken

net

olmayanların

veya

birkaç

bölgede

aynı

biçimde

kullanılanların bağımlı olduğu yer gösterilmeden verilmiştir. Sözcüklerin farklı farklı anlamları noktalı virgülle ayrılırken getirilen örneklerin önüne iki nokta üst üste veya “m.” işareti konulmuştur.

Yazar yapıtının önsözünde inceleme ve araştırmanın derin ve etraflı olmaması nedeniyle birçok sözcüğün anlatımının hatalı ve uygunsuz olabileceğine değinmiştir. Çalışma sırasında yazarın sözünü ettiği gibi çeşitli anlam ve yazım yanlışlarıyla karşılaşılmıştır. Örneğin, diŋgus sözcüğünün anlamı topal, aksak diye verilirken örnek tümcede ise M: Şireniŋ puti diŋguslap

képtu

“İneğin

ayağı

aksadı”

biçiminde

eylem

olarak

örneklendirilmiştir.

Yapılan çalışma ‘‘Uyğur Şiviliri Sözliği’’nin A’dan Z’ye kadar olan bölümündeki toplam 1814 sözcüğü içermektedir. Çalışmaya Yeni Uygur Türkçesi ile ilgili ön araştırma yapılarak başlanmıştır. Öncelikle Arap alfabesi ile kaleme alınmış olan

özgün eser ‘‘Uyğur Şiviliri

Sözliği’’ nin Latin alfabesine aktarımı yapılmıştır. Daha sonra eserde geçen sözcüklerin açıklamaları Türkiye Türkçesi olarak verilmiştir. 7

NECİP,Emir Necipoviç Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara 1995 8 ÖZEL, Şükrü Uygurca Sözlük Çalışması Lisans Bitirme Tezi (A) , Edirne, 1999

11 Çevirinin ardından özgün sözlükte açıklaması yapılan sözcüklerin Türkçe ses denkleri, Eski Türkçeleri ve kökenleri; Kutadgu Bilig, Divan-ı Lûgat’it Türk, An Etimological Dictinoary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Derleme Sözlüğü, Tarama Sözlüğü, Farsça Sözlük, OsmanlıcaTürkçe Ansiklopedik Lûgat ve Türkçe Sözlük gibi kaynaklardan yararlanılarak

belirlenmiştir.

Eski Türkçesi ve kökeni bulunamayan

sözcükler ilgili bölümde ‘‘= < ?’’ işareti ile belirtilirken Türkçe ses denkliği bulunamayan sözcükler ise ‘‘ø

?’’ işaretiyle gösterilmiştir.

Eserde yer alan bazı özel kullanımlı sözcüklerin günümüz Türkçesinde kullanıldığı halde taranan kaynaklarda sözcük öbeği olarak birarada yer almadığı görülmüştür. Eserde yer alan bu tür özel kullanımlardan kimileri aşağıda gösterilmiştir.

Özel Kullanımlı Sözcükler at béşi

baş burni

ara bolmaq

tal boyluq

ara turmaq

ter bolmaq

ağziğa inek tepmek

tütün yutmaq

ayğa baqar

tik kélip qalmaq

aq qar

can etmek

aq leglek

ciŋ basmaq

ayaq salmaq

dukan qiliçi

ettiken

zor çiqmaq

12

A aba = L. “Ava”ğa karaŋ. = T. “Ava”ya bakınız. = T.Diy. ø ? = ET apa ED 5a, apa-aba “baba” Li 108  abahta = Kamak, türme, solak (“avahta”mu diyilidu). M: Uniŋ dadisi abahtida ölüp ketken. = T. Hapis, hapishane (“avahta” da denir). M : Onun babası hapiste ölüp gitmiş. = T.Diy. ø ?

=