ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
UYGUR ŞİVELERİ SÖZL...
90 downloads
1366 Views
1MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
UYGUR ŞİVELERİ SÖZLÜĞÜ (A’DAN Z’YE KADAR TRANSKRİPSİYONLU METİN)
YÜKSEK LİSANS TEZİ
HAZIRLAYAN Özlem ÖZTUNCER
TEZ DANIŞMANLARI Prof. Dr. Mehmet ÖLMEZ Yrd. Doç. Dr. Necmi AKYALÇIN
ÇANAKKALE- 2006
2
ÖZET Bu çalışma Yeni Uygur ağızlarını ele alan ve Ğulam Ğopuri’nin hazırladığı Uyğur Şiviliri Sözliği adlı yapıtın A’den Z’ye kadar olan bölümünü içermektedir. Çalışma, yapıtın özgün olan Arap harflerinden Latin harflerine aktarımı ile başlamıştır. Daha sonra yapıtta geçen 1814 maddebaşı sözcük günümüz Türkçesi ve Eski Türkçeyle ses benzerliği bakımından karşılaştırılıp tarihsel dönemde bu sözcüklerin geçirmiş oldukları değişimler verilmiştir.
Çalışmada
geçen
sözcüklerin
karşılaştırılmasında
anlam
benzerlikleri ve yakınlıkları ile ses benzerlikleri temel ölçüt alınmıştır. Anlam ve ses benzerliği içermeyen sözcüklerin ilgili bölümleri ‘‘ø ?’’ işareti ile belirtilmiştir. Ayrıca kökeni tespit edilememiş olan sözcükler de ‘‘< ?’’ işareti ile belirtilmiştir. Dizin bölümünde, yapıtın içerisinde geçen Yeni Uygur şivelerine ait maddebaşı sözcüklerden günümüz Türkçesinde yaşadığı saptananlar Anadolu Diyalektleri – Uygur Diyalektleri başlığı altında verilmiştir. Kökeni saptanabilen maddebaşı sözcükler de Kökenlerine Göre Dizin başlılığı altında ait oldukları dillere göre sıralanmıştır. Türkçe Karşılıklarına Göre Dizin başlığı altında da yapıtta yer alan maddabaşı sözcükler Türkçe karşılıklarıyla birlikte sıralanarak verilmiştir. Sonuç olarak Eski Türkçede ve günümüz Türkçesinde var olan sözcüklerden günümüz Uygur lehçelerinde yaşayanlar saptanmış, böylelikle bu sözcüklerin Eski Türkçe ve günümüz Türkçesi ile olan anlam ve ses benzerlikleri incelenmiştir. Bu incelemenin sonucunda Eski Türkçeye ve günümüz Türkçesine ait bazı sözcüklerin Yeni Uygur lehçelerine yakınlıkları tespit edilmiştir.
3
ABSTRACT This study subjected the vocabulary of the book Uygur Şiviliri Sözliği by Ğulam Ğopuri from A to Z parts. First of all the authentic letters of Arabic are translated into Latin. 1814 words translated are compared in terms of phonetics and sementics in old and modern Turkish . The changes they were subjected to are pointed out . In the study basic criteria are the semantic and phonetic similarities of the words. The vocabulary having no phonetic and semantic similarity is marked ‘‘ø ?’’. More over the vocabulary whose etymons are still not retirmined are marked with ‘‘< ?’’.In the index part, the vocabulary belong to which are used in the work and determined to be stil alive in modern Turkish are given under the title Anatolian dialects- Uighur dialects. The vocabulary of which etymons are determined are given under the title Index-According to the Etymons according to which language they belong to. All the words are also given with Turkish equivalents is Index- Turkish Equivalents. The study adresses the words of old and modern Turkish words which are alive in Uighur dialects. Further more, it examines semantic and phonetic similarities of these words in old and modern Turkish. As a result of this study, some words of old and modern Turkish are proved to be related to modern Uighur dialects.
4
İÇİNDEKİLER Sayfa Numarası ÖZET........................................................................................................ i
ABSTRACT............................................................................................. ii
İÇİNDEKİLER....................................................................................... iii
KISALTMALAR................................................................................ iv-v
ÖNSÖZ.....................................................................................................vi
GİRİŞ.................................................................................................... 1-4
SÖZLÜK........................................................................................... 5-160
DİZİN............................................................................................ 161-221
SONUÇ......................................................................................... 222-225
KAYNAKÇA................................................................................ 226-227 UYGUR ŞİVİLERİ SÖZLÜĞÜNÜN ÖZGÜN METNİ
5
KISALTMALAR A.
: Aksu ağzı
Ar.
: Arapça
bk.
: bakınız
Ç.
: Çince
Çağ.
: Çağatayca
Der.S.
: Derleme Sözlüğü
DLT
: Divan-ü Lûgat-it-Türk
ED
: An Etymological Dictionary of Pre- ThirteenthTurkish
ET
: Eski Türkçe
Far.
: Farsça
Ğ.
: Gulca ağzı
H.
: Hoten ağzı
KB
: Kutadgu Bilig
Ke.
: Kaşgar ağzı
Krş.
: Karşılaştırınız
Ku.
: Kuçar ağzı
Ku.
: Kumul ağzı
Köçme
: Mecaz Anlamı
L.
: Lopnur ağzı
Li.
: Yong-Song Li “Türk Dillerinde Akrabalık Adları”
M
: Misal
Mo.
: Moğolca
Mo-TS
: Moğolca- Türkçe Sözlük
OTL
: Osmanlıca-Türkçe Lûgat
R.
: Rusça
Uigwb
: Uıgurısches Wörterbuch II
T.
: Türkçe
T.
: Turfan ağzı
Tar.S.
: Tarama Sözlüğü
T.Diy.
: Türkiye Türkçesi Diyalektleri
Century
6 TS
: Türkçe Sözlük
Yuyg.
: Yeni Uygur Türkçesi
7
ÖNSÖZ ‘‘Uyğur Şiveleri Sözlüğü (A’dan Z’ye Kadar Transkripsiyonlu Metin)’’ adını taşıyan bu çalışmada günümüz Uygur diyalektlerinin söz varlığının Eski Türkçe ile benzer noktalarının saptanması; daha sonraki dönem Türk dillerine ilişkin farklılıkların
ortaya
sözcüklerle ilgi kurulması, benzerlik ve
konulması
ile
sözcük
yapılarının
incelenmesi
hedeflenmiştir. Yapılan karşılaştırmalarla tarihsel süreç bakımından Türkiye Türkçesine de bir katkıda bulunulmaya çalışılmıştır. Üzerinde çalışılan özgün metin Arap alfabesiyle yazılmış olduğundan çalışmanın sözlük kısmında da alfabetik sıralama Arap alfabesine uygun olarak yapılmıştır. Tezimi hazırlarken tezimin her aşamasında engin birikimini benimle paylaşıp bana zaman ayıran değerli hocam Prof. Dr. Mehmet Ölmez’e, gerek akademik öğrenimim süresince gerekse tez çalışmam sırasında yardımlarını esirgemeyip her zaman bana destek olan değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Necmi Akyalçın’a, yapıtın Türkiye Türkçesine aktarımında bana zaman ayırıp yardımcı olan hocam Dr. Ayet Goca’ya ve manevi desteklerinden dolayı aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
8
GİRİŞ Uygurlar, biri 8. yüzyıl ortalarında Moğolistan’da (745-840) öbürü de 9. yüzyıl ortalarında şimdiki ülkelerinde (850-1250) olmak üzere iki devlet kurmuş eski bir Türk halkının torunlarıdır. Uygurların büyük bir çoğunluğu bugün Çin Halk Cumhuriyeti’nin Uygur Özerk Bölgesinde (Sinkiang eyaletinde) yaşar. Çin’de yaşayan Uygurların toplam sayısı yaklaşık olarak 6 milyondur. Çin dışında Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan Cumhuriyetlerinde de Uygur toplulukları vardır. Eski SSCB’de yaşayan Uygurların toplam sayısı 1989 sayımına göre 262,199 olarak verilmiştir.1
Eski Türkçenin önemli bir kolu olan Eski Uygur Türkçesinin yerini günümüzde 20.yy’ın başlarından itibaren şekillenmeye başlayan Yeni Uygur Türkçesi almıştır. Yeni Uygur Türkçesi, tarihi dönem Türk dillerinden Çağataycanın devamıdır. Çağatayca ise Eski Uygurca ile başlayıp Karahanlı Türkçesi ve Harezm Türkçesi ile Yeni Uygur Türkçesine bağlanmaktadır. Doğu Türkçesinin önemli bir kolu olan Eski Uygurca bu nedenle günümüz Türk dillerinin atası sayılabilir.
“Uygur Türkleri, 1930’lu yıllara kadar Çağatay Türkçesi’ni kullanmışlardır. Bu tarihten sonra Ürimçi (Urumçi) ağzını kabul eden Kaşgar, Aksu, Kumul, Turfan ve İli vilayetlerinin ağızlarıyla birlikte Uygur Türklerinin tamamına yakının dilini içine alan “merkezi şive”yi edebi dil haline getirmişlerdir.”2
“Doğu Türkistan’da Ürimçi (kaynaklarda Urumçi), eski Sovyetler Birliği’nde ise İli ağzı temel alınarak kurulmuş olan Yeni Uygur yazı dilinin
1
TEKİN, Talat – ÖLMEZ, Mehmet, Türk Dilleri Giriş, Yıldız Dil ve Edebiyat 2, İstanbul 2003, s. 136 2 ÖZTÜRK, Rıdvan Yeni Uygur Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara 1994, s. 1
9 birçok lehçesi vardır. Bunlar, Güney lehçeleri ve Kuzey lehçeleri olmak üzere, başlıca iki grupta toplanabilir. Bu gruplar aşağıdaki lehçelerden oluşmuştur: Güney grubu: 1. Kaşgar-Yarkent lehçesi, 2. Hotan-Keriya lehçesi, 3. Aksu ya da Maralbaşı-Karaşar lehçesi. Kuzey grubu: 4. Kuça-Turfan-Hami lehçeleri (Çin’de), 5. Tarançi lehçesi (Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan’da). Uygurca’nın, bu iki gruptran başka, asıl Uygur bölgesi dışındaki lehçeleri de şunlardır: 6. Lobnor lehçesi (Lobnor vahasında, Çarhalık ve Miran’da), 7. Hoton (Busurman “Müslüman”) lehçesi (Batı Moğolistan’da Ubsu (Ubsu-Nur) ve Çirgis (Çirgis-Nur gölleri arasında).” 3
Yeni Uygurlar, Çin’de 1960’lı yılların sonuna kadar, düzeltilmiş Arap alfabesini kullanıyorlardı. 1969 yılında toplanan Şinciang Uygur Bölgesi İkinci Dilbilimi Kongresi’nde alınan kararla birlikte Latin asıllı alfabeyi kullanmaya başlamışlar ancak daha sonra yeniden Arap alfabesine dönmüşlerdir. Bu arada sürekli alfabe değiştirme girişimleri olmuşsa da bu girişimler sonuçsuz kalmıştır. Eski Sovyetler Birliği’ndeki Uygurlar ise 1930-1947 yılları arasında Latin alfabesini kullanmışlar, 1947 yılından bu yana ise Kiril alfabesini kullanmaktadırlar.
Son yıllarda artmakla beraber Yeni Uygur Türkçesi üzerine yapılan çalışmalar oldukça sınırlı kalmıştır.
Kuşkusuz bunun altında
yatan en büyük neden de Yeni Uygur Türkçesinin 20.yy’ nın başlarından itibaren şekillenmeye başlamış olmasıdır. Talat Tekin-Mehmet Ölmez’in ‘‘Türk Dilleri Giriş’’4 ve Rıdvan Öztürk’ün ‘‘Yeni Uygur Türkçesi Grameri’’5, ‘‘Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil’’6 Uygur Türkçesi grameri açısından başlıca eserleri oluşturmaktadır. Bu alanda yapılan sözlük 3
çalışmalarına
baktığımızda
Emir
Necipoviç
Necip’in
ERDAĞI, Binnur, Uygurlar ve Yeni Uygurca, Türk Halkları ve Dilleri: 11,s. 141 TEKİN, Talat – ÖLMEZ, Mehmet, age. 5 ÖZTÜRK, Rıdvan, age. 6 ÖZTÜRK, Rıdvan, Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, TDK Yayınları, Ankara, 1997 4
10 redaksiyonunda hazırlanıp İklil Kurban’ın çevirdiği
‘‘Yeni Uygur
Türkçesi Sözlüğü’’7 dışında bazı üniversitelerde yapılan bitirme tezi8 çalışmalarını da gözönüne alırsak, bu konuda yeni çalışmaların yapılması gereği açıkça görülmektedir. Çalışılan özgün yapıta yazar tarafından dört bine yakın sözcük ve sözcük birleşimi konulmuştur. Sözlüğe konulan her sözcüğün anlamı Yeni Uygur edebi dilindeki sözcüklerle anlatılmıştır. Sözcüklerin
anlatılmasında
çoğu zaman atasözü, beyit, koşuk ve bilmecelerden örnekler getirilmiştir. Şive bölgesi biraz daha net olan sözcüklerin bağımlı olduğu yer kısaltılarak belirtilirken
net
olmayanların
veya
birkaç
bölgede
aynı
biçimde
kullanılanların bağımlı olduğu yer gösterilmeden verilmiştir. Sözcüklerin farklı farklı anlamları noktalı virgülle ayrılırken getirilen örneklerin önüne iki nokta üst üste veya “m.” işareti konulmuştur.
Yazar yapıtının önsözünde inceleme ve araştırmanın derin ve etraflı olmaması nedeniyle birçok sözcüğün anlatımının hatalı ve uygunsuz olabileceğine değinmiştir. Çalışma sırasında yazarın sözünü ettiği gibi çeşitli anlam ve yazım yanlışlarıyla karşılaşılmıştır. Örneğin, diŋgus sözcüğünün anlamı topal, aksak diye verilirken örnek tümcede ise M: Şireniŋ puti diŋguslap
képtu
“İneğin
ayağı
aksadı”
biçiminde
eylem
olarak
örneklendirilmiştir.
Yapılan çalışma ‘‘Uyğur Şiviliri Sözliği’’nin A’dan Z’ye kadar olan bölümündeki toplam 1814 sözcüğü içermektedir. Çalışmaya Yeni Uygur Türkçesi ile ilgili ön araştırma yapılarak başlanmıştır. Öncelikle Arap alfabesi ile kaleme alınmış olan
özgün eser ‘‘Uyğur Şiviliri
Sözliği’’ nin Latin alfabesine aktarımı yapılmıştır. Daha sonra eserde geçen sözcüklerin açıklamaları Türkiye Türkçesi olarak verilmiştir. 7
NECİP,Emir Necipoviç Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara 1995 8 ÖZEL, Şükrü Uygurca Sözlük Çalışması Lisans Bitirme Tezi (A) , Edirne, 1999
11 Çevirinin ardından özgün sözlükte açıklaması yapılan sözcüklerin Türkçe ses denkleri, Eski Türkçeleri ve kökenleri; Kutadgu Bilig, Divan-ı Lûgat’it Türk, An Etimological Dictinoary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Derleme Sözlüğü, Tarama Sözlüğü, Farsça Sözlük, OsmanlıcaTürkçe Ansiklopedik Lûgat ve Türkçe Sözlük gibi kaynaklardan yararlanılarak
belirlenmiştir.
Eski Türkçesi ve kökeni bulunamayan
sözcükler ilgili bölümde ‘‘= < ?’’ işareti ile belirtilirken Türkçe ses denkliği bulunamayan sözcükler ise ‘‘ø
?’’ işaretiyle gösterilmiştir.
Eserde yer alan bazı özel kullanımlı sözcüklerin günümüz Türkçesinde kullanıldığı halde taranan kaynaklarda sözcük öbeği olarak birarada yer almadığı görülmüştür. Eserde yer alan bu tür özel kullanımlardan kimileri aşağıda gösterilmiştir.
Özel Kullanımlı Sözcükler at béşi
baş burni
ara bolmaq
tal boyluq
ara turmaq
ter bolmaq
ağziğa inek tepmek
tütün yutmaq
ayğa baqar
tik kélip qalmaq
aq qar
can etmek
aq leglek
ciŋ basmaq
ayaq salmaq
dukan qiliçi
ettiken
zor çiqmaq
12
A aba = L. “Ava”ğa karaŋ. = T. “Ava”ya bakınız. = T.Diy. ø ? = ET apa ED 5a, apa-aba “baba” Li 108 abahta = Kamak, türme, solak (“avahta”mu diyilidu). M: Uniŋ dadisi abahtida ölüp ketken. = T. Hapis, hapishane (“avahta” da denir). M : Onun babası hapiste ölüp gitmiş. = T.Diy. ø ?
=