Ilnffi*r T$lrkfintnn ve
k*$
T*i*i*ta*t vq Uyfiur T{lrkleri Arasrnda istimiyet
cl o
CtCl(
Prnf. Dr. Zekeriya Kitapcr
Prof. Dr. Zekeriya Kitapcr
ro A,
...Ne varki dilerTrirk boylannda olrlrrtf rr rlilrt, Uygurlar arasrnda da ls16miyetin nasll y,ryrklrif r,'lrrr ycinde girigilen Eetin mucadelc ve qckik,rr rrkrrrlrl,rr hakkrnda hem kendi, henrrJt. y,rlr,rrrr r l,rrllr1, llet
fD
C cra
tarafrndan hig bir ciddi q,rltyn,t y,ll)tlnl.untlltr,
Daha aqrk bir ilarlr.
ilc
Kar,r llarrlr (,arl llt yarrhklorr l)l\lnNl,, lrerrrir
Htiktimdar'larrnrn parlak krhll,rrrrrrrr rrql,lr
mrib6rek "uycuR lslAM yazrlmamrgtrr.
E
(D
A)
v)
Bunda isimlerini burada 5d!nltk islr.rrrerll{hrrlr kendi tarihEilerimizin de btiytik bir ihrn,rli,
Uygur Tiirltleri Aiasrnda islflmiyet
"lLlttr l"
veb6li soz konusudur. Onlar; Uygurlar'ur y,rrrrrr
yamalak sadece siyasi tarihi uzerinde durnrullar vt, Uygurlar't Manihaizm ve Budizm'in adeta qok gtillri bir gampiyonlan olarak gdstermede lrizumsuz bir yan$a girmigler ve Uygur lsldm Destanr,nr aprzlanna bile al mam rglardrr.
a. g)
z o)> J
(?
1
Tilrk tarihgileri bciyle yaparken kadim Uyguriar'rn .bugrinkri asrl vatan bekEileri olan Do$ u Triikista n Uyg u r Tti rklti! ri'nti hatrrlamak [izumunu dahi duymamrglardtr..
Bu bedbaht bir keyfiyet delilse ya nedir?
:i C)
f N o o .:?' h,
n O) -o
n
W,llilffxltlul!iltfl|ffi
W
DoGU TtiKKiSTAN ve LJYcLJK
rtinnmni
ARASIITIDA iSTAIUIYNT
Tann Dailannln Eteklerlncle Yiikselen ith tetUlr vc Ezan Seslerl
Prof. Dr. Zekeriya
xifanql
,$d&n,
l$'&eS.
i@6
YEDIKUBBE YAYTNLART: 2
Dolu T0rkistan ve Uygur TtlrkleriArasrnda lsldmiyet
DoGU TtJRKiSTAN ve [JYcrJK rtlnnmni ARASINDA iST,AFIiYNT
oa
1. Baskr: Ocak,2004 O
ISBN:975-92203-0-X
x
Genel Yayrn Y6netmeni ErtulrulG, KITAPQI oa
Yazrgma Adresi: Prof. Dr. Zekeriya KlTAPql K. Karabekir Cad. Hoca Hasan Sk. No: 15/407 Tel:0332,350 82 Meram - KONYA
Tann Da$annm Eteklerincle yiikselen llk Tekblr ve Ezan Seslerl
96
6
www.zkitapci.com
[email protected] O
@ Kitabrn her hakkr mahfuzdur. Eserin; Mtiellifin yazrh mUsddesi olmaksrzrn tamamen, krsmen veya herhangi bir deligiklik yaprlarak yayrnlanmasr dijital ortamlarda go$altrlmasr veya bir bagka dile gevrilerek yayrnlanmasr yasaktrr.
Dizoi
Dlzbl EVI T€l:03i|2,351 66
41
Kapak Tasaflm GRAFIT.o
ir"-Pr"rr-Baskr-cilt SEBAT OFSET MATBAACILIK
Tel:0332,342 01 53 Fax:0332, 34297 80
www.sebat.com
[email protected] Prof. Dr. Zekeriya KiTApeI Ph. D. Karagi Universitesi PAKiSTAN
Assot. Prof. Jas Universitesi; NiIERYA
6r.rsdz Uygur Miisliimanhfmm Tarth Obj ektifinile G
irnnr
enel
B
ir
D efierl
endirilme si
llygurlar nasil mrtsliiman oldu? llygnt isl6m Destanr nasil olugtu? fiu bir gerqektirki; di$er bir krsrm Ttirk boylarrnda olDoSu
du$-u gibi, Uygurlar arasrnda da istdm Dininin yayilmast ve
Tiirkistan ve Uygur davasrna vakfeden, bir vatan hasreti iginde giizlerini kapayan biiyiik miicahid, biiyiik vatanperver isa Yusuf Alptekin'e ve onun
medeni llygurlat'nbu biiytik islAm kiilttir ve medeniyetindeki yeri tizerinde qimdiye kadar hig bir ciddi qahqma yaprlmamrq ve neticede bu sorulara da heniiz tatmin edici hig bir cevap ve-
agtrf,r bu gileli yolda yiiriiyen asil dava arkadaglanna ve bu miicadele bayra$rnr
rilmemigtir.
"Bu naciz eserimi koca bir iimrii
diinyanrn diirt bir
yanrnda gerefle dalgalandrrmaya gahgan bugiinkii yiice temsilcilerine sonsuz bir gururla ithaf ediyorum". Prof. Dr. Zekeriya KiTAPCI
De$il bu <jnemli konular, Uygurlann siydsi tarihleri hakkrndan yaprlan aragtrrma ve yayrnlar bile tatmin edici olmaktan
uzaktr. Uygur siyAsi tarihinin bir qok meseleleri bizim bu eserimizde de iqaret edildi$i gibi, heniiz qoztilmemiq, Uygur siydsi tarihinin bir qok temel tagr hAlA yerli yerine oturtulamamrgtrr. Ustelik bu yarrm yamalak araqtrrmalarda konunun Isldm ae Medeniyeti yonti tamamen ihmAl edilerek, onlar nerede ise Buda dini ve kiilttiriintin asrl temsilcileri olarak gtisterilmeye gahErlmrq ve bundan bazr tarihgilerimiz Adeta gurur duyacak bir hAle gelmiqlert{ir. Onlar boyle yapmakla neylersinizki medeni ve miisliiman Uygurlara gok biiyi.ik bir haksrzhk yaptrklarmrn heniiz farkrnda bile olmamrqlardrr.
Dini
Oysa Uygurlar mrisltiman olmuglardrr. Ne varki onlann islAm hidAyetine giden yolda, di$er Tiirk boylarrndan farkh olarak gok ilging, inadma kanh ve qok qetin miicideleleri olmuq ve asrl "Ilygur isldnt Destanr" da bu qekilde ortaya grkmrqtrr.
Bilindi$i gibi, Uygurlarda, di$er Ttirk boylan gibi tarihte
7
6
devlet kurma gerefine ulaqan en medeni Ttirk boylarrndan biridir. Kcikri tarihin derinliklerinden kopup gelen ve Oguz boylanna kadar uzanern bu Tiirk boylarr ozellikle Dokuz O{uzlar, biiyiik Giik-Tiirk imparatorluSunun, bir krsrm ig kargaqahklar sonucu yrkrlmasrndan sonra tarih sahnesine qrkmrglar ve bugtinkii iq Mo$olistan, daha ziyade Orhon nehri boylan veya Otiikende gok bnyiik bir devlet kurmuElar ve dolayrsryla kendi nesillerinin bu giinlere kadar gelmelerini saSlamrglardrr. Artrk bundan boyle 6ti.iken; mukaddes i.ilkenin mukaddes Kaianlarr; "Giin Tengride Ulug Bulmtg" veya "Ay Tengriile Kut bulmtg " gibi "ilahi iihvan"larla amlacaklardr. Bunlar; bir manada diSer Turk boylannda oldu$u gibi, Uygurlarrnda btiytik olqtide Gdk Tann, yani bir di$er ifAde ile Tek
Tann'ya qok berrak bir gekilde inandrklannr ve Uygur Ka$anlarrnrn gtiq ve kuvvetlerini bir ilAhi varhktan aldrklarmr, boylece O; Yiice Vailtk'n yerytiziinde tek temsilcisi olduklarrnr ve Ona inandrklannr gosterirki bu gergektende konumuz aqrsrndan tesbit edilmesi gereken bir husustur. Ne ilginqtirki, Uygurlannbu gtizel yonlerine ra$men onlarr di$er Ttirk boylarrndan farkh krlan bir di$er onemli yonleri daha vardrr. O da Uygurlarrn, ozellik aristokrat Uygr. tabakalannrn, islAmiyetten once Gdk Tann dtntnibnytik rilqiide terk etmeleri, her zaman yeni bir din arayrgr iginde olmalan ve bir gok "din"
hatta "alfhbe" def,igtirmiq olmalarrdrr. Bu hem 5tiiken,hem de Turfan Uygurlan iEin geqerli bir hiikiimdtir. Uygurlann Allahrn hidAyetine giden yolda ve Hak dini aramada gok garib bir maceralan vardrr. Yeni Uygur Ka$anlarr onceleri Manihaizmir tesiri altrnda kalmrglar ve bunu, bir devlet dini olarak kabul etmiqlet ve Mani dinini qok kalabahk Uygur boylarr igin milli bir din olmasrnr is-
temiglerdir. Onlann bu manasrz rsrarlan ve Manihaizmi ytice bir din olarak benimsemeleri netice itibarr ile iyi ata binen, ozellikle iyi ok atan Tiirk Uygur Boylarmr dejenere etmek, onlarrn milli ve manevi de$erierini gcikertmekten ote hiq bir iqe yaramamrgtrr.
Ata dinini terk eden ve Manihaizme giren bedbaht Uygurlarm kaprsrnr gok geqmeden bu defa Budizm qalmrg; beyaz elbiseler giyen, sozi.im ona bu bezgin, yorgun ve bitkin Mani rAhiplerinin yerini bu defa krrmrzr pelerinli Buda rfrhanileri almqtlr. Uygur ka$anlarr bu defa Budanm krihne akideleri ile Uygur Ttirk boylanna yeni bir nefes vermek istiyorlardr. Bu ise Uygurlar igin inang anargisine giden yolu btitriniiyle aqmq ve beklenen dini huzur ve banq bir tiirhi temin edilememiqtir. Zira Buda ilini de; islAmi kaynaklarda "Ztndtkhk" netice itibarr ile Uygur topluluklarrnrn milli manevi de$erlerini yrkmada, Manihaizmden hiq te farkh olmamrqtr. Tiirk'iin milli karakteri olan askerlik ruhu ve destanlar yaratan kahramanhk duygulanm dumura u$ratan Buda dini, krsa zamanda kendine inanan Uygur topluluklarrnr prsrnk, hig bir iddiasr olmryan uyuquk bir kitle hAline getirmiqtir. Uygur'larrn, Allah hidAyetine giden yolda bu defa kargrlarma isldm Dini qrkmrg ve onlar isldm dininin yeni, zinde, iman hakikatlan, bir diier ifide ile"Kuran" ve "EzAn" sesi ile kargr kargrya gelmiqlerdir. Evet, Ceyhun havzasrndan Tiirk yurtlarrna giren; "Baykent, Buhara ve Semerkant gibi Tirk gehirlerinde griglii bir varl* hAline gelen ve krsa zamandaTann da{lannrn eteklerine ulagan isl6m dini, gerek Manihaizm, gerekse Budizmin tortu niteli$indeki inanqlanna, Uygurlar arasmda yaqama Qansl vermemig ve bu karanhk topraklar, islAm hidAyet grineqinin aydrnlattr$r bereketli, aydrnhk bir iilke olmuqtur.
isl6m Dini her ne kadar bu ilk hamle yrllarrnda dtiiken'e
9
8
o asil mticadelesini dtiiken llyguilan arasrnda cleiil, ozellikle Turfan Uygrlan arasrnda vermiq ve bu top-
{ollann akrl hocalan olmuglar, onlann devlet kadrolarrnda qok
raklarda Hz. Peygamber'in ilk niibtivvet yrllarrnda olduSu gibi; imanla ktfriin, hidayetle dalaletin, hakla batrhn, zulmetle nurun kryamete kadar olan mticadelesinde bir "ildhi destan" devri yagamrqtrr.
Ne varki, Turfan Uygurlarurrn miisltiman olmalan hiq de kolay olmamrgtrr. Mahm0d el-Kapgari onlarr "en katr kafirler" olarak saymqtr ki bu, qok do$ru bir tesbit olmahdrr. Zird, islAm dininin Uygurlar arasndaki bu ilk miicAdele yrllarr bize onun, Hz. Peygamberle Kureyg ulularr arasrnda geqen getin, kanh miicddele, y Ani " Me clin e d ea rini " hatrrlatmaktadrr. Nevarki Uygurlarr "iman" ululufuna gotiiren bu miicAdele de; tlz. Peygamber'in mribarek yerini, Ttirktin Allahn hiddyetine giden yolda ulu atasr olan,Abdii'l-Kenrn Satuk Bu$ra Han ve "sahabe"nin yerini ise, onun ddetA bir sahabe neslini andrran cihad erleri almrglar vellygur kdfirlerinekarqr "cihdd" gorevini bilfiil onlar yiiklenmiqlerdir. Boylesine getin bir rnticadeledell sonra Uyguilarda ister istemez kenclilerini bu "Yeni l)in"in ilAhi cazibesine kaptrmtqlar, zorla da olsa miisliiman olmuqlar, fakat zorlu, giiqlii, nAzik, medeni, miisliiman olmuglardrr. Oyte ya, Allahrn dininin aziz olmasrnr, kendileri iqin herEeyin iistiinde qok yiice bir gaye olarak kabul eden Karahanh Gazi Hakanlan "Haytr!" Allahrn hidayetine giden yolda Tiirk milletinin ulu atalarr, yahn krhnq bu en kah kAfir Uygurlarm kargntna dikilmigler ve onlarr biittin giiqleri ile miisltiman olmaya qa$trmrqlar ve bunda biiynk iilqiide muvaffak olmuqlardrr. Bciylece islAm Tarihinde, Orta Asya bozkrrlarrnda bir eqi ve benzeri olmayan gok kanh bir dini mi.icadele, bir "ilahi dest&n" devri veya bir bnyiik 'isl6m inktlilbt"da baqlamrg oluyordu' Zira, LJygurlar arasrnda meydana gelen bu biiyi.ik islAm inkrlAbrnrn gerqeklegti$i devirlere qok yakrn bir zamanda yaQayan ve bu topraklarda geligerr ilk istAm k0ltur ve medeniyetinin en cinde gelen temsilcileri arasmda zikredece$imiz
ulaqmrEsa da
Evet, mukaddes Otriken, bugtinkri iq Mof,olistanda ilk "Tiirk Uygur Deoletini" kuran ve tarihlere genellikle Dokuz Oiuz Tiirk Boylan olarak gegen bu yan gogebe Tiirk boylarr,
Krgrz felfrketinden sonra Turfan, Kogu, Beg Bal* bcilgelerine gelmiqler ve Tanrr daSlanrun golgesinin diiEti.i$ri bu geniq topraklarda, Trirkiirt devlet kurma dehasmt bir kere daha kanrtlamrqlar ve burada tarihin altrn sayfalanna geqen yeni bir Uygur Tiirk Dealeti daha kurmuElardrr. Onceleri Mani dinine giren, sonralau Budizme geqen ve en sonunda islilmiyeti di$er Tiirk boylarr gibi milli bir din, bir yagayrq tarzr,
bir ktiltiir yiiceli$i ve bir btiyiik medeniyet yolu
olarak seqen ve kabul eden Turfan Uyguilan, bu dinlerin verdikleri ortak de$erler, hele hele islam dininin verdi$i yeni bir ruh ve dinamizmle Orta Asya TiirkltiSi.iniin "Hayrr!" belki de bittin Asya kavimlerini kendi devirlerinde en medeni temsilcileri olmuglardrr.
Matbayr belki ilk defa onlar icad etmigler, qiai ynzstntn drqrnda yeni bir "alffrbe" benimsemiqler, bciylece kendi islami de$er ve ktilti.irel zenginliklerini geligtirmiglerdir. Yeni alffrbe, Turfan Uygur devletinin resmi rnuhaberat yazrsr oldu$u gibi, yine bu alfdbe ile bir gok dini metinler yaztlmlq/ aynca Tiirk'iin devlet kurma gelene$i ve felsefesinin ilk islArni iirrinii olan "Kudatgu Bilik" te, yine bu yeni Uygur alfAbesi ile yazrlmrqtrr. Boylece bu medeni Uygurlar bir zaman sonra istikl6llerini kaybettikieri halde, daha sonra gelen Ttirk Boylan, meselA Mo-
onemli gtirevler almrglardrr.
il
l0 bi.iynk devlet adamr, briynk bilgin Yusuf Has HAcib ve Ttirk dili ve edebiydtmrn kendi asnnda en biiyrik mimarr olan Mahmud
el-Kaggari'nin o dev eserini okuyanlar, bu getin mticAdele ve isldm inkrlAbrnln ne kadar zor gartlar altrnda cerey;u:l ettiSini hayretler iginde gcireceklerdir.
Yusuf Has HAcip, btiytik Kara Hanh devlet adamr (do$. 1,079) Kuilatgu Bilrk adrndaki krymetli eserinde, Kara Hanlilarla Uygurlar arasrndaki bu gok katr iman-ktiftir mi.icAdelesine brittin varh$r ile sAhip Ekmq, onlarrn baganh olmalan igin qrrprnrp durmug, onlara briyiik hedefler gtistermig dini btitiin bir mtishimandrr. Hele hele KaEgari; Uygur islAn inkrlabmr tarihe maletmiq biiytik hizmetleri olmug bir
ve bu gtinlere kadar gelmesinde qok
Trirk bilginidir. O; Diaanii'l-Lu{at et-Tiirk adrnr vercliSi krymetli eserinde bu ilAhi destanrn halkrn mageri vicdanna yansryan ycinii, daha aqrk bir ifAde ile onlarrn bir gcintil cogkusunu andrran qiirlerini belki denizden bir damla olarak zikretmiq ve bizlere bir irfAn hazinesi brakarak gdeiip gitmigtir. Ne varki Uygurlar arasrnda islAmiyetin yayrlmasma asil cinciiltik edenler, bu il6hi destanm asrl kahramanlan, eli bayrakh cihad erleri, buna goni.il veren O, Tann yolunun nur yiizlii rehberleri, Trirk islam tarihine pek fazla bir malzeme brrakmadan kendi uhrevi Alemlerine qekilip gitmiglerdir. Oyle tahmin ediyoruz ki Kaggarh Mahmud (ol. 1030) krymetli eseri olan Diztanii'l Lii{at et-Tiirk'ii yazdrsr srralarda Uy-
gurlar arasrnda islamlagma siireci de qoktan kendini tamamlamq oluyordu. Kaggari bu kanh mticadelenin halkm mageri algrsma malolmug giirleri, hem Kara Hanh cihad erleri, ve hem de miisltiman Uygurlardan dinlemig ve kryrnetli eserinde, birazda Arap dil bilginlerine cizenerek onlarr edebi
"geohhid" yani, metin bilgisi olarak zikretmig ve boylece farkrnda olmaksrzrn bu biiynk islim inkrldbmm boyutlarrnr ortaya koymuqtur. Artrk asrl bu kanh mucadelelerden sonradrr ki; bugiinkti "DoEu Tiirkistan llyy, Yuttlan" Qin Seddine kadar yayrlan bu geniq topraklar, tslam dizi sAyesindebu "gekik giizlii, yuaailak yAttii, giizel gtiriiniiglii",* medeni llygurlann kutsal bir aatant olmuqtur.Bu mtibarek topraklar asrl bundan sonradrr ki, onlarrn dirisi ve oliisiinii, o kuytu bagnnda saklayarakbu giinlere kadar getirmig ve yannlara, kryamete kadar da gottirecektir ' Zira, islAm dini onlann geqmiqte olduSu gibi bu giinde "millet sevgisi" ve "patan peraerlik"lerinin de yegAne kayna$rdrr' Gerqekte,
Wgw Tiirkleri; onlarrn tarihi, sosyal ve siyAsi ya-
prlan, medeni yaqayrglarr hakkrnda bu gtin, dtinya gaprnda baq dondi.irticii qahgmalar yaprlmakta, bir qok kitap ve bir o kadar da ciddi araqtrrma ve makaleler yayrnlanmaktadrr. Ne varki, dif,er Ttirk boylannda oldu$u gibi, Uygurlar arasrnda da islamiyetin nasrl yayrldr$r, bu yonde giriqilen qetin mticadele ve gekilen srkmtrlar hakkrnda hem kendi, hem de yabancr tarihgiler tarafindan hiqbir ciddi qahqma yaprlmamrgtrr' Daha agrk bir ifade tle Karu Hanh gdzi hiikiimdarlarrmn parlak krlrnglarrnrn uqlan ile yazdrklarr mtibArek "llyg, islam Dest
ant " henijrz yazrlmamrgtrr.
Bunda isimlerini burada saymak istemedi$imiz kendi tarihgilerimizinde buyi.ik bir ihmAli soz konusudur. Onlar, Uygurlann, sAdece siyAsi tarihi, medeni yonleri ile meggul olmuglar ve Uygurlan; Manihaizm ve Budizmin Adeta gok gnglti bir gampiyonlarr olarak gd,stermede ltizumsuz bir yarrga girmiqler ve boyle yaparkende onlarrn bugiinkii asrl vatan bekgileri
olan "DoEu Tiirkistan LIVgu, Tiirklii$iinii" hatrrlamak li- Hz. Peygamberin T0rkler hakkrndaki hadislerinin if6desidir.
l3
t2
iqte bizim bu mtitevAzi aragtrrmamrzda ilk defa "Uygurlann miisliimanh{r" iizerinde durulmug, baqta Diafrnii'lLugdt et-'Iiirk ve Kudatgr Bilik olmak tizere temel milli ve islAmi kaynaklanm bu konudaki rivAyetleri titiz bir gekilde ele alrnmrq ve llygur isldm tnhtfrfu ilk defa, hemde britrin canhhsr ile okuyucularn grizleri onrine serilmigtir. Briylece Uygurlann islnmi geqmigi bir btitiiur olarak ortaya konuldu$u gibi, Uygur Tiirk tarih ve medeniyetinin oturdu$u zeminde, britrintiyle ay-
Yine bu miitevAzi qahgmalarrmrzla, bir gerqek btittiniiyle bir kere daha ortaya grkmrgtrr. O da; di$er Tiirk boylan igin olduf,u gibi, Uygur Tiirk Boylan'nrn miisl0man olmalan da tam bir "hidfryet firttnasr" bundan da cite, gergek manada bk "irflht Destant"dt Bu destan; Kara Hanlilaila Uyguflar arasrnila baglayan bir dalalet oe hidayet miicfrd.elesinde ortaya gtkmtg, Uygu, ae Katfl Hanh Tiirklerinin mageri oicdanlannda gekillenmig, bir imani cogku oe bir giir seli hdlinile senelerce ililen ile, dilden dile anlatimrg ae insanlann giinliinile bir iltk iman nefesi gibi akmtg oe bu genig topraklarda bir bahar yeli, bir deli iizgm gibi esmig ae onlara senelerce bir ruh yiiceli[i ae itnan tazeli{i aermigtit. llygur islfrm Destanmm klasik manada dcirt krtahk giirler halinde dile getirildif,i ve gok uzun oldu$u anlagrlmaktadrr. Ne varki Sartuk Bu$ra Han ve onun qahsmda Kara Hanlilann lslAma yoneliqlerini anlatan "Satuk Bu{ra Hnt Destan " sadece anlatrlmakla kalmamrq bir "Tezkere" hilinde yazrlmrg ve bugiinlere kadar gelmiqtir. Ne varki Uygur isldm destanr boyle ol-
drnlatrlmak istenilmiqtir.
mamrqtrr.
Bu araqtrmamrzda bununla da yetinilmemiq ve Uygur siyAsi tarihinin bazr temel taqlan yerli yerine oturtulmak ister"rilmigtir. Bundan maksadrmrz Temim b. Bahr el-Mutawai Ebff Diilef Misar b. Miihelhil ve Wang Yende gibi, Arap ve Qinli gezginlerin muhtelif devirlerde Uygur yurtlarma yapmrq olduklarr seyAhat ve bununla ilgili "gezi notlart"drr.
Belki kendi devrinin en heyecanh destanlanndan biri olan bu destan, gerek o altrn nesil, gerekse parlak krhnglan ve mtibarek kanlan ile onu yaratan gAzi kahramanlarrn, kendi manevi alemlerine gekilip gitmeleri ve zamanla, bu destan isyan denizinde bo$ulup gitmigtir. Ancak Uygur islAm destanrndan belki denizden bir damla misAli, biiynk Ttrk dtiqiiniirti, Tiirk milliyetgisi Mahmud el-Kaggarinin bize naklettiSi ddrtli.ik krtalar kalmrgtrrki bu krtalar bile bize llygur islfrm Destanrhm ihtigamr hakkrnda qok irnemli fikirler vermektedir.
zumunu bile duymamqlardrr. Bize gore bu, bedbaht bir keyfiyettir.
Di$er taraftan Uygurlann miislumanh$r konusunda yazrlanlar ise, ne yazrk ki; kitap sayfalan arasrna srkqtrnlmrg, iistelik bu biiytik "i6ht ittkililbr" izah etmekten uzak bir krsrm ytizeysel gcirdq, bir kaq tutarsrz crimle ve gerekti$inde sadece bir kag paragraftan ibaret subjektif aqrklamalardrr. Ne varki onlar bu yiizeysel goriqlerinde Uygwlarur ancak XV. asrrda miisliiman olduklanru iddia etmiqlerdir ki bu inarulacak bir durum de$il, bundan da ote bir tarih sefAletidir.
Bu aragtrmamlzda sriz konusu gezginlerin seyAhat ve gezi notlarr ele alnmrg ve onlarrn ilk defa "llygur islfrm realitesi" agrsmdan genel bir de$erlendirmesi yaprlmrg ve qok ilginq bazr neticeler elde edilmiEtir. Bciylece Uygur Trirk tarihinin bir qok meseleleri aydrnlatrlmrq ve ternel taqlan da yerli yerine oturtulmugtur.
MAmdfih biz bu EahEmamzda iqte boylesine 6nemli bir konu i.izerinde durduk. 6nce llyguilanr miisltiman olugunu giin yiiztine grkarmaya gahgtrk. Bu crimleden olmak iizere temel
l-5
t4
islAmi kaynaklarrn bu konulardaki rivAyetlerini briytik bir sabrr ve gok yo$un bir titizlikle def,erlendirdik, bu yonde yaprlmrg araEtrrmalarr inadla gozden geqirdik, siydsi Uygur tarihqileriin
bir qok konularda olduSu gibi bu konularda da ne kadar yetersiz olduklarul ortaya koyduk. Bciylece Uygurlann miishiman olmalarr ile ilgili bu nAciz ve kendi sahasrndaki tek eser ortaya
bir manada qarprtrlmrq bir Uygur tarihinin bir qok temel taglarmrn yerli yerine oturtulmasr idi. grkmrg oldu. Bu
Biz bu araEtrrmamrzla bir qey daha yaptrk. O da, Uygurlar arasrnda islAmiyetin yayrlmasr deSil, heni.iz yazrlmamrq "llypr
isl6m Destanr" bir di$er ifAde ile qekli manada olmasa bile, gerqek manada onu; hem de btitiin canhh$r ile ortaya koyduk. Bu; bitrin ilmi hayatr ve akademik gahgmalartrv Orta-Asya ve Turan Yutdu olaylan ve Tilrk-islfrm gizgisine sarfetmig bir "Miiellif" igin ulaqabilece$i qok briytik bir mutluluk olmahdrr. Oyle temenni ediyoruzki Uygur islAm destanrnr yaratan o gAzi kahramanlarrn bu grinkti Eerefli torunlarr, Uygur vatanperverleri, yazarlar, qairler ve edipler, hele hele bizim bu nAciz eserimizden sonra, ona ycinelecekler ve Uygur islAm destanr bir edebi eser, bir roman olarak yeniden kaleme alacaklardrr.
Difer taraftan Uygurlarn miisli.imanh$r sAdece bir "ilAht Destan" de$il, bundan da ote; bu geniq topraklar ve cof,rafi bolgeleri miishiman Uygur Tiirklerine ebedi bir "Vatan yaptna" mticAdelesidir. Uygurlarrn bu getin mticAdeleleri sAyesinde, isldm dini; btittin Eski ve Orta Qa$lar boyunca bir qok din ve kiiltrirlerin merkezi olan bu topraklardan, Manihaizm, Budizm, Mecfisilik ve Hrristiyanl* gtbi eski Ari ve Sdmt dinlerini bu topraklardan srinip grkarmrg, Uygurlann kalb ve gcinullerini, onlarrn tortu niteli$indeki ,,igtebuKarlukyabgusu (Beyi) aarya, O; halife el-Mehdi'nin agtk telkini ae bizzat onun eli ile miisliiman olmug idi."
Kailuk tabgusu'nun de$il, onun yakm gevresi ile birlikte miisliiman oldu$u qeklinde anlagrlmasr gerekmektedir. Hadd-i zAtrnda Uygurlarrn srnrr komgusu olan Karluklar ve Karluk Yabgusunun bu srralarda mtisltiman olmasr, islAm dininin; Otiiken Uygurlannrn bu ilk devirlerinde, Do{u Asya, Kailuk ve Uyguilar arasrnda nerelere kadar ulagtr$rnr gostermesi bakrmrndan qok onemli bir olaydrr. Bir mana da Karluklar'a islAm hidAyetine giden yolun aqrlmasr ve onlarrn qok bi.iyiik bir krsmrnrn mi.isliiman olmasr demektir ki, qimdilik bu geliqmeler bu kitabrn asrl konusu drBu sAdece
qrndadrr.
Temim b, Bahr'm Uygnr Kafianina Giinderilmesi; Fakat bizirn iqin en clrnemlisi, Do$u, Tiirk Beylerine gonderilen elqi veya elqilerdir. Ne yazrk ki ibn VAzrh el-Ya'k0bi, bu de$erli islAm tarihgisi el-Mehdi'nin do$u Tiirk beyleri ve bu arada Uygur Ka{anma gcinderdi$i elgilerin kimler oldu$u hakkrnda hiq bir bilgi vermedifi gibi bu elEilerin ne zaman ve
OTUKEN UYGUR TURK BOYL,ARI ARASINDA
iSI-AuiyTT. 7I
rrasrl gcinderildi$i hakkrnda da fazla bir bilgi vermemigtir. lJurada karqrmrza qok onemli bir soru grkmaktadrr: O da di$er Ti.irk beyleri bir yana, Uygur Ka$anma gonderilen bu elqi kimdir ve ne zaman grinderilmiqtir? DiSer islimi kaynaklarda
el-Ya'kubi'nin bu giiriiqiinti do$rulayan aqrklamalar varmrdrr?
MAmAfih bu sorularrn cevabrnr arayan tarihqiler gokta qanssz kimseler deSildirler. Zira, biJy;J.k islam co$rafyacrlan meselA, ibnii'l-fakih ve el'Hamevi'nin eserlerini inceleyenler, el-Ya'kubinin s<jz konusu ilginq rivayetlerinin karanhk yonlerini aydrnlatacak, gerqekten de cinemli agrklamalar bulacaklardu. Bundan maksadrmrz, bu temel coSrafi kaynaklarda adr geqen ve iq-Asya Ttirk boylanna gok yorucu bir seyahatta bulunmuq olan bnytk Arap gezgini Temim b. Bahr el-Mutavvai ve onun 5tiiken llygurlan ve biiyiik llygut Ka{anh{tna yaptr$r qok uzun seyahatidir. Evet, baqta ibnii'l-rakih79 uu el-Hamevi80 olmak tizere bu b0yiik islAm co$rafyacrlan, el-Mutavai; bu onemli Arap gezgininden bahsetmigler ve onun Uygut Ka{anh{ma yaptrgr bu seyahat ve Uygurlarrn sosyal ve dini yagayrqlarr hakkrnda yazdri.: gezi notlarrndan biiytik ahntrlar yapmrglar ve bciylece Orta Qa$ Uygur Tarihinin aydrnlatrlmasrnda bizlere gok biiytik yardrmcr olmuglardrr. Aynca V. Minorsky'nin de bu konuda qok ciddi miistakil bir araqttrmasr bulunrnaktadrr8l.
Ne varki islAm coSrafyacrlarr baqta ibnii'l-Fakih (dl. 913) olmak iizere el-Mutavvai'nin , Dokuz O{uz Uygur yurtlanna yaptr$r bu uzun yolculuiun tarihi hakkrnda hiq bir kayrt diiq79 ibn0'l-Fakih, K. el-Biildan, Tah. Y. el-Havi, Beyrul, 1996, s.637. 80 el-Hamevi, ll, s. 24. 81 Genig bir delerlendirme igin bkz. Minorsky, V., Tamim ibn. Bahr's Jorney to the Uyghurs, Bulletin ol the School of Oriental and African Studies, University of London, Xll, Part, 2.1948, P.276-305.
72 . ZEKERiYA
KiTAPCI
medikleri gibi, onun hangi AbbAsi halifesi tarafindan gcinderildi$i hususunda da fazla bir bilgi verrnerniqlerdir. 6yle tahrnin ediyoruzki el-Ya'kfrbtnir qok agrk bir qekilde bildirdi$i ve el-Mehdi'nin Ti.irk Uygur Ka$anrna gonderdi$i ve ismi bizce bilinmeyen bu elqi, temel co$rafya kaynaklarrnda adr aqrk agrk zikredilen Temim b. Bahr el-Mutavvai'nin ta kendisi olmahdrr. Zira gerek el-Mehdi'nin Do$u Tiirk beylerine gosterdiSi yakrn ilgi, gerekse el- Mut aoa ai'nin, D okuz O luzl ar hakkrnda verdi$i srcak bilgiter ve hele hele onun llygu, Kaianr tarafindan kabul edilmesi, bir manada ve bir Ordu-Kent olarak kurulan Kara Balgasnn qehri hakkrnda yaptr$r canh tasvirler bizim bu gori.iqlerimizi biittiniyle doSrulamaktadrr. el-Mutaaaat Kimi Ziy aret Etmigtir?
Di$er taraftan el-Mutavvai'nin ziyarct etti$i bu giiqhi Uygur Ka$anrnrn kimli$i de hAlA miinakaqa konusudur. Ne varki, Abbdsi halifesi el-Mehdi'nin qa$dagr, Uygurlardan Biif,i Ka$an oldu$u diiqiiniiliirse bu zatrn; deierli Abbasi halifesi tarafrndan hem de hildfetinin ilk yrllarmda, kudretli Uygur Hakanr ve aynr zamanda "il Tutmug Alp Kiiliik Bilge Kadan" unvanr ile Uygur tahtrna gegmig olan BiiSii Ka$an'a (7 59
-779) gonderilmiq olduSu anlagrlmaktadrr.
el-Mutavvai'nin goriiqtii$ti bu Uygur Ka$anrnrn Bii$ii Han oldu$unun bize grire bir di$er delili daha vardrr. O da mtisli.iman elqinin, Uygu, Kafianur muhteqem bir ordugAhta ziydret etmesi ve onu yaklaqrk 250.000 kiqilik bir ordu ve bir harb hazrrh$r iginde bulmasrdrrS2. fAgt Ka$anrn Uygurlan gtiqln bir devlet haline getirmek iEin bir qok askeri seferlere qrktr$r, askeri sevk ve idare kabiliyeti yiiksek, kahraman bir 82 ibnrjl-Fakih, s. 638, Minorsky, V, s. 281.
OTUKEN UYGLJR rtiRK BoYr.ARl ARASINDA ISLAMIYET
Llygur Kaiam oldugu gci,z ontir-re getirilirse laka Bdfri Ka{an olrnasr gerekmektedir.
.
73
bu kiqinin mut-
Ayrrca el'Mutavvai'nin Kara Balgasun qehri hakkrnda vermig oldu$u bilgiler, hele hele Llygur Ka{anmm altrndan kubbesi ve onun; prnltrlarr 100 km. uzaktan goriinen muhtkegem gadrrrndan heyecan duymasr, bizim bu gortiglerimizi bir kere daha doirulamaktadrr. Zira,KaraBalgasun, onun devrinde mamur ve miireffeh bir Uygur baqkenti oldu$u gibi, kubbesi altrndan yaprlmrg ve Ka$anhk sarayrnln diiz darnrna kurulmug olan muhteEem gadrr da, onun dillere destan olan saltanat ve ihtiqamrnrn bir baqka gostergesi idi. MAmAfih sddece el-Mutavvai deSil, islAm CoSrafyacrlart da siiz birli$i etmigqesine Uygur Kadanmm bu "alttn gadrt'hdan sitAyigle bahsetmiqlerdir. Bu konudaki rivAyetlerden el-Mutavvai' n in B ii {ii Kaiant 77 9'li yrllarda ziyaret etti$i anlagrlmaktadrr. Tarihgiler Ne Diyor?
el-Mutavvai'nin Uygur Yurtlarrna olan bu seyahatine modern tarihqilerin yaklagrmr da pek fazla tatmin edici gortilmemektedir. Zira W. Barthold ve Z.Y. Togan gibi biiyiik tarihqiler, el-Mutavvai ve onun iq-Asya ve Uygur yurtlarrna olarr bu seyAhati hakkrnda yaptrklarr tutarstz agrklamalarmda biiyi.ik islAm tarihqisi el-Ya'k0bi'nin yukarda metin ve qevirisini verdi$imiz soz konusu krymetli rivAyetlerini yeteri kadar de$erlendirmedikleri, hatta bir dereceye kadar goz ardr ettikleri anlagrlmaktadrr' MeselA Barthold; el-Mutavvai'nin bu uzun seydhatini dolambaqh yollardan izah etmeye kalkrgmrg ve daha da anEsAsen
lagrlmaz bir hAle getirmiqtir. Barthold bu tutarstz goriiglerinde qoyle demektedir: "Ancak bu hususta uerilen tafsilat bu se-
74 . ZEKERIYA
KITAPCI
OTUKTN UYGUR TURK BoYT,ARI ARASINDA ISLAMiYET
.
7.5
yahattn "Yed-Su" ailayetinde ue Dofu Tiirkistan'n batt ktsmrnda "Karluk" hakimiyetinin 760 yilmdan sonra oe Orhon yazfilannda adr gegen Tiirklerden yani "Dokuz Oiuz"lardan tiireyen $o-to Tiirklerinin Beg-Bal* oililyetinilen daha do{uya, Qin igedsine giig ettikleri tarih olan lX. y. yilm bagI angt und an eaa e I o Imu g o I dudunu gii s t eriy o r "83 .
Fakat burada ve bu konuda asrl tizerinde durulmast gercken bir ilim adamr daha vardrr, o da V. Minorskydir. Bu krymetli ilim adamr, tam yartm asrr cince Temim b. Bahr'rn bu neyahati tizerinde durmuq, konuyu btitiin yiinleri ile aragIrrmaya qahgmrE ve sonunda "Temim b. Baht'm llygwlam
De$erli Ti.irk tarihgisi Z.V. Togan ise onun; son Emeot Abitultah es-Seffahw, yahutta onun o{lu el-Mansur'un halifeli{in ilk senelerinde (754) Arap Lliikiimeti (Abbasi-lslam_ Hilifeti de{il!) tarafrndan gdnderildi{ini iddia etmiptirkiS', bu qekilsiz gortiqleri do$ru olarak kabul etmemiz miimktin de$ildir.
yrnlamrqtrrS9.
aeya ilk Ahbasi Halifesi
Temim b. Bahr hususunda yanrlan tarihgilerimizden birisi de F. Siimerdir. O, bu ziyaretin 721,li yilarda olduSunu yazmrQ ve gerqeklere ters diigmiiqtiirS6. Ziru bu yrllarda Orta Asya Arap fatihleri Tiirk yurtlarrnda bir kan ve ateg kasrrgasr
hAlinde ve btitiin qiddetiyle devam ediyorduST. Temim b. Bahr'rn bu en erken devirlerinde Uygur yurtlarrnda ne iqi olabilirdi? Ustelik, dtiiken llygr devleti bu srralarda heniiz kurulmamrg bulunuyordu. Hatta bu modern tarihgilerden bazrlan onun bu seydhatinin 820'li yrllarda, yani AbbAsi halifelerinden el-Memfin zamanrnda (813-833) ve Alp Bilge Ka$ana (808-821) gonderildi$ini yazanlar bile olmugturki bu kabul edilmesi zor bir keyfiyettirS8. 83 Barthold, W., Dersler, s. 68" 84 Togan, 2.V., Girig, s. 52.
85 Togan, 2.V., lbnii'l-Fakih'in T0rklere Ait Haberleri, Belleten, Xil, sy. 45, 1948, s. ll-16. 86 S0mer, F., OSuzlar, istanbul, 1992, s. 31. 87 Kitapgr,2., Tiirkistan'rn Araplar Tarafrndan Fethi, istanbul, 2OOO, s. 133-140. 88 Abdurrahman, V., Tiirkler; (Kocu idikutu) Uygur Devleti, ll, s. 239.
.eyahntt" adrndaki
ilk ciddi ve ilmi
araEtrrmasrnl ya'
Onun bu sciz konusu araEtrrmasrnr de$erlendirmek bu kitabrn konusu drgrndadrr. Ne varki bu de$erli ilim adamr da el-Mutavvai'nin kimin tarafrndan, kime, niqin ve ne zaman grinderildiSi hususunda fazla bir gey soylememigtir. elMutavvai ile ilgili bu agrklamalanmrzdan sonra biz gimdi asrl konumuza dtinelim. O da, bu meghur Arap Gezgifli ve onun " gezi notlan "nrn konumuz agrslndan de$erlendirilmesidir. Temim b. Bahr Tiitk
lurtlannda;
Gerqekte Temim b. Bahr'rn; ibn Fadlan'rn Bulgar Ka$anr veya Ebff Diilef in ig-Asya seyahati gibi, onun da 0tiiken llygur Kafanh{tna yaptr$r bu uzun seyahati hakkrnda qok geniq bir risAle yazdrir ve iq-Asya da yaqayan Ttirkler, Tiirk boylarr, onlarrn sosyal ve dini yagayrqlan ve hele hele, Tiirk
yurtlarr hakkrnda uzun uzadrya bilgiler verdi$i anlagrlmaktadu. Ne varki bu risAlenin tamamr bize ulagibnti'l-Fakih ve el-Hamevi'nin ondan yaptr$r boliik porqi.ik ahntrlarla Tiirk kiilti.ir tarihine mal cdilmiqtirki, bu Orta Asya Tiirk tarihi ve Tiirk boylarr iqin gergekten de qok onemli bir kayrp olmahdrr. MAmAfih, de$erli islam cof,rafyacrlanrun bu da$rnrk rivAyetlerinden anladr$rmrza gore; el-Mutavvai, Baildail tan yclla qrkmrg, qok uzun ve yorucu bir yolculuktan sonra OdamamrEtrr. Sadece
89 Minorsky, V., a.g.mk., P.280
OTTJKEN UYGUR TIJRK BOYI-,ARI ARASINDA IST,AUiYUI
76 . ZEKERiYA KiTAPCI Asya ve Trirk yurtlanna gelmig lstk Gtilii civannda bir yer olan Yukarr Nugcan'a (Barshan) inmigtir. Ne varki onun buraya kadar olan bu uzun yolculu$u suasmda hangi yolu takip etti$i, nerelerden gegti$i, ne zaman geldi$i ve karqrlagtr$r yerler, gonip igitti$i olaylar hakkrnda, qimdilik elimizde hig bir bilgi yoktur. Buna sebebte lsldm co$rafyacrlannrn eserlerinde asrl yolculu$un bu birinci salhasr hakkrnda hig bir aqrklayrcr bilgi vermemig olmalarrdrr. Gerqekte Yukan Nugcan, Orta-Asya'dan gelen ve Dokuz OEur, bir di$er ifAde ile Uyguristan h gitmek isteyen her ttirlii kiqi ve ticaret kervanlan igin rinemli, bi.iyi.ik bir srnrr gehri idi.
Burasr Llygur Ka$anrnr temsil eden bir Hakanm idaresinde bulunuyordu. Uygrrr yurtlanna seyahat ancak bu biiyiik Trfirk Hakanrnrn izni ile miimktindii" ibnii'l-Fakih ve di$er islAm co$rafyacrlarrmn eserlerinden ii$rendifimize gcire Yukart Nugcan (Barshan); "Semerknnt'tn qok \tesinde $ag (Tapkent) ae Fergan'a tarafinda bir smtr pehridir. Ona baih diirt biiyiik, dijrt te kiigiik pehir aardr. BoIIuk, berelcetli bir yerdir. Buralar tamamen bir T'iirk pehridir ae lnl-
kmm hepsi Tiirk'tiir. Bu insanlartn gofru mecfisi olup atege tapryorlarfu. Iglerinde Mani dinine mensup nnd*larda vardt. Yukart Nuscandan Dokuz O{uz Ka{antrun pehrine (Y*ra Balgasun) biryiik ki)yler ue aerimli arazilerden gegerek ancak iig ayl* bir yolculuktan sonra ulaplabitiyordu".9o Ayrrca; "Tiirkler arasmda bwilardan daha nnharip higbir kimse yoktur, Bunlardan,L00 kigi, Karluklarla yapilan lmrblerde onlardan 1000 kigiye bedeldir"9l.
el-Mutavvai'nin bu izahlanndan islam dininin, lq Asya'ya olan bu uzun yolculuSunda Tagkent, Fergana gibi biiyrik Ttirk gehirlerinin drgrndaki koy ve kasabalara heniiz
Harac, s. 216, el-Hamevi, V, s. 31 1.
77
rrlagmadr$r goriilmektedir. Mamafih el-Mutavvai, Yukart Nupcan'a geldiSinde Ti.irk Hakant ona gok biiytik bir ilgi goslermig, ona bir at (posta ula$r), yeteri kadar yol azrSr hazrlamq
daha sonra onu 0tiiken'e yolcu etmigtir. Normal bir qekilde ug ay stirecek bir yolculuk iqin Tiirk Hakant tarafindan gerekli yol emniyetide sa$lanmrgtrr. ibnii'l-Fakih'ten ir[rr:ndi$imize gore seyahatrn bundan sonraki krsmt gu qekilde cereyan etmiEtir. "O: (Tiirk) Hakarunm talcdim etti{i at (posta ula{t) iistiinde seqahat ediyordu. O, gece ue gilndiiz, hem de uar giicii ile at siiriiyor bir vcr
g
iind e iig p os ta menzili y oI ahy or du.
gaEti.
G
ay e t sulak
ueye
pil
o
tI akhkl ar dan
Buralarda higbir ki)y ae kasaba yoktu. lnsanlar (pek tabii olarak)
gndilarda oturuy orlarfu . Bu gekilde o 20 giin yol aldtktan (ae bir Eok batakhklardan geqtikten) sonra seyahatinin ikinci saftan baglryodu. Yol boyunca bit birine yahn bir gok mamur ae miireffeh kdy oe kasabalardan gegti. Buralarda ya1ayan insanlartn hepsi
Tiitktii. Onlarm bir go{u mecfisi
olup atege tapryorlarfu. Iglerinde zmdrkhk (yani Mani) dinine ba{h olanlar da uardt O, bu gekilde 20 giln siiren zorlu bir yolculuktan sonra
Dokuz O{uz Ka{anmn oturdu{u pehre
ulag,mry oldu"92.
el-Mutavvai'nin bu izahlarrntn bizim igin iki onemli ycinti vardrr. Bunlardan birincisi; iq-Asya'nrn miinakaga kabul etmiyecek kadar saflam olan Tiirkliik dokusu, ikincisi ise islam dininin bu devirlerde henuz bu bolgelerde kendini hissettirecek kadar yayrlmamrg oldu$udur. Bu bir dereceye kadar do$ru bir tesbit olmahdrr. Ne varki qok yakrn bir gelccekte Samanilerin yerini alacak olan Kara Hanlilar ve onlann islAma gontil veren gazi hiki.imdarlart sdyesinde buralarda islAmiyet koklti bir din hdline gelecek, boylece
90 lbnul-Fakih, s. 736.
91 ibn Hurdadbih, el-Mesalik vel-Memilik, s. 30, Kudame b. Ca'fer, Kitabu'l-
.
92 ibnri'l-Fakih, s. 736, Minorsky, a.g.mak., s. 79, el-Hamevi, ll, s. 24
78 . ZEKERIYA KITAPqI
OTUKEN UYGUR TURK BOYLARI ARASINDA iSLAViYgT
Budizm, Zeriliigtliik ve Manihaizmden hig bir eser kalmryacaktrr. el-Mutaao at Uygur Kadamnn Huzurundal
el-Mutavvai'nin Uygur KaSanhSrnrn bagkenti olan Kara Balgasun hakkrnda da qok ilginq giizlemleri vardrr. Ona grire burasr: Etrafinda bir gok oarhHt kasaba ae birbirine yakm zengin kiiyleri olan aynca etrafi miistahkem surlarla gatrilmig; gok bilyilk bir gehir idi, pehre muhtepem ae demirden yapilmrg on iki biiyilk kapdan giriliyordu. Bu gehrin kalabahk bir niifusu, mermerden yapilmry diik"
kanlan olan bir gok garplan ae ticarethnneleri oarfu. Hatlkm go[u zmdtkhk (ynni Mani) dinine ba{h idi. Aynca Ka{anm gok muhtegem bir saray, ae bu saraym (diiz damrrun) ilstiinde kubbesi al-
hndan yapilmry (muhtegem) ae igine yiiz adamr alacak kadar genip bir gadm uardt. Bu gadtnn kubbesinden parlayan rytklar bep fersah (1.00
km) umktan giiriiniiyor du
"e 3.
Ne varki Uygur KaSanr Bii$ii Han, el-Mutavvai'yi parrltrlan yaklagik yiiz km. uzaktan gciriinen bu altrn gadrrrn gok kubbesi altrnda kabul etmemigtir. Mtisliiman elgi, onu Eehrin yakrnrnda qok btiytik bir ordugahta ve askeri bir harb hazrrhsr iginde bulmug ve b
