Two Studies on the Roman Pontifices (Ancient Religion and Mythology)

ANCIENT RELIGION AND MYTHOLOGY

This is a volume in the Arno Press collection

ANCIENT RELIGION AND MYTHOLOGY Advisory Editor

W. R. Connor

Associate Editor

Robert E. A. Palmer

See last pages of this volume far a complete list of titles

TWO STUDIES ON THE ROMAN PONTIFICES

ARNO PRESS A New York Times Company New York / 1975

Editoria! Supervision: ANDREA HICKS

• Reprint Edition 1975 by Arno Press Inc. Copyright © 1975 by Arno Press Inc. Quaestiones de Libris Pontificiis by Paul Preibisch was reprint ed from a copy in The University of Pennsylvania Library ANCIENT RELIGION AND MYTHOLOGY ISBN for complete set: 0-405-07001-2 See last pages of this volume for titles. Manufactured in the United States of America Publisher's Note: This book was reprinted from the best available copies.

Llbrary or Congress Cataloging in Publication Data

Preibisch, paul, 1851Two studies on the Roman pontifices. (Ancient religion and mytho1ogy) Reprint of Fragmenta librorum pontificiorum, first pub1ished 1878 by J. Rey1ander, Ti1sit, in Programm des K~nig1ichen Gymnasiums zu Ti1sit; and of Quaestiones de 1ibris pontificiis, first published in 1874 by W. Friedrich, Bratislava. 1. Rome--Libri pontificum. 2. CUltus, Roman. 3. :Rome--Religious life and custoDlS. lo Preibisch, Paul, 1851Quaestiones de libris pom:ificiis. 1975. II. Tit1e. III. Series. DG135.9.P73 1975 292' .6'1 75-10647 ISBN 0-405-07271-6

CONTENTS Preibisch, Paul FRAGMENTA LlBRORUM PONTIFICIORUM (FRAGMENTS OF THE BOOKS OF THE PONTIFFS), Tilsit, 1878 Preibisch, Paul QUAESTIONES DE LlBRIS PONTIFICIIS (QUESTIONS CONCERNING THE BOOKS OF THE PONTIFFS), Bratislava, 1874

Librorum, qui ab antiquis scripto1'ibus adsc1'ilmlltur pOlltificibus Roma.nis, summis religionum Romanarum arhitris, reliquias ante nOllnullos annos collegi, mox in dissertatione inaugurali (Quaestiones de liò"is pontificiis. Vmtislaviae MDCCCLXXIV) de eis disserui. Annales maximos pontificum, ut ad religioncs Romanas, quilms tunc temporis ope1'am Ilavabam, nullius aut parvi momenti, non minus omisi quam librorum pontificiorum eam partem, quae indigitamenta nominantur, quoniam de his viI' doctissimus Ambrosch multo ante uherrime ac luculentcr sc1'ipsit. *) Ego quidem ipsa f1'agmenta ctiamtunc typis mandare non potui, nunc p1'aefandi occasione data ea Ilon diutius in scrilliis latere sinam. Ne vero ante dicta largius repetam, brevite1' talltum memoro, in disponendis fragmentis libro rum pOlltificiorum, quatellus non verba singularia sunt, secutum me esse eUIl1 ordinem, qui alltiquitatihus divinis a M. Te1'elltio Varrone eonscriptis suberat secundull1 Augustinum de civ. dci VI, 3. Vano in illis libris secundumtestem, quem modo dixi, primum egit de hominibus, tum de locis, deinde de temporibus, denique de sacrorum ratiolle. 1am cum homines, qui in sac1'is faciendis necessa1'ii sunt, potissimum saccl'dotes intellegendos esse apparcat, in fronte posui ea fragmenta,quae ad sacerdotes spectant.

A.

De sacerdotibus.

De flamine Diali deque flaminica. 1. Yeteri enim religione pontificum pl'aecipiebatur, inaugurato flamini "estem, quae laena dicebatlll', a flaminica texi opol'te1'e: quam vestem eum cultro, quae secespita appellabatur, uti debere. - SEl1';·. ad Verg. Aen. IV, 262.

2. Vinctum, si acdes cius (scH. flaminis Dialis) introierit, solvi necessum est et vincula per impluvium in tegulas subduci atque inde foras in viam demitti. Nodum in apice neque ') Ambrosch itber bie iRcligiot16biidjcr ber !Romer, ~Ot1t1 1843. 1. utt - a.lia. lectio geri. 2. Coniunxi inter se haec duo praecepta., quae etiam apud GelliulJl. ita eoniuncta leguntur, quia praeceptum de vineto sequì videtur ex ilio praeeepto de nodis. -

1

-

2 -

in cinctu neque in alia parte ullum habet. - GelI. X, 15, 8. 9. ex libris qui de sacerdotibus publicis compositi sunt et ex Fabii Pictoris*) libro rum primo. 2.A. Sane saepe dictum est, Virgilium inventa occasione mentionem iuris pontificalis facere in quacunque persona. Antiquis itaque caerimoniis cautum erat, ne vinctus flaminiam introiret; si introisset, solvel'etul' vinclaque per impluvium effunderentur inque viam publicam eicerentul'. - Servo Aen. II, 57. 3. Veteri cael'imoniarum iure praeceptum est, ut flaminica venenato operta sit. . . . . Practerea flaminicam habere praecipitur arculum, ricam, venenatum, fibulam. - Servo Aen. IV, 137. 4. Tunica intima, nisi in locis tectis non exuit se (sciI. flamen Dialis). - GelI. X, 15,20; cf. ea quae ad fr. 2. adnotavi.

5. Sine apice sub divo esse licitum non est (sc. flamini Diali). - GelI. X, 15, 17, ut supra. 6. Capillum Dialis nisi qui liber homo est, non detonset. - GelI. X, 15, 11. 7. Equo Dialem flaminem vehi religio est. - GelI. X, 15, .3. 8. Scalas [nisi] quae Graecae appellantur, ascendere ei (sc. flaminicae Diali) plus tribue gradibuB religiosum est. - GelI. X, 15, 29. 9. Pedes lecti, in quo cubat (sc. flamen Dialis) luto tenui circumlitos esse oportet et de eo lccto trinoctium continuum non decubat ncque in eo lecto cubare aliulll fas est aeque *** Apud eius lecti fulcrum capsulam esse cum str11e atque ferto oportet. - Geli. X, 15, 14. lO.A. Classem procinctam extra pomerium id est exercitum armatum videre (sciI. religio est flamini Diali) .... Capram et carnem incoetam et hederalll et fabam neque tangere Diali mos est neque nominare. Propagines e vitibus altius praetentas non succedit.... Farinam fermento imbutam attingere ei fas non est. - G elI. X, 15, 4. 12. 13. 19. 10.n. Sane his versi bus "Tum Cererelll eorruptalll undia" et "Torrere parant" etc. ius pontificum latenter attingit. Flamines autem farinam fermentatam contingere non licebat. Servo Aen. I, 179. 10.C. Sane hoc videtur secundum caerimonias flalninum subtiliter dixisse; flamini enim nisi unum mortuum non licet tangere. - Servo Aen. XI, 76. *) Fabjj Pictoris libros de iure pontificio.intellegendos puto, quorum tertius commemoratur a Non. Mare. S. V. picnmnus p. 518. Ceternm omnia fragmenta, qnae ex hoc capite Gellii (X, 15) attuli, sumpta sunt, ut ad fr. 2. adnotavi, "ex libris qui de sacerdotibus pnblicis compositi sunt et ex Fabii Pictoris librorum primo". Conferas velim, qnae de hoc loco protnli in ()uacstt. de libr.pontif. pp. 11 sqq. 4. TUllicam intimam om. voc. se Gron. 9. cubare alium Gronov., cubare ne[que] alium Hertz. lO.A. praetento8 Gronov. succidet Gronov.

-

3

1O.D. Quidam volunt hoc secundum veterem caerimoniarum ritum adverti debere, quod fia· mini Diali mensis inanis non apponebatur. - Se rv. Aen. I, 706. ll.A. Uxorem si amisit (sc. flamell Dialis), flaminio, decedit. Matrimonium flaminis niai morte dirimi ius non est. - Geli. X, 15, 22. 23. 11.E. Caerimoniis vetcrum flaminicam nisi unum vi1'um habc1'e non licet..... nec flamini aliam ducere licebat uxo1'em, nisi post mortem flaminicae uxo1'is. - Se1"v. Aen. IV, 29. 11.C. Quae l'es ad farrcatas nuptias pertinet, quibus flaminem et flamiuicam iu1'e pontificio in matrimoniulll uecesse est convenire. - Servo Aen. IV, 103. 12. IUI'are Dialem [as nUllqualll est. - GelI. X, 15, 5. 13. Unguium Dialis et capilli segmina subte1' arborem felicem terra operiuntur. - Geli.

X, 15, 15. 14.A. Si quis ad verberandum ducatur, si ad pedes eius (scii. fiaminis Dialis) supplex pro· cubuerit, eo die verberari piaculum est. - GelI. X, 15, lO. 14.E. Iure autem pOlltificali, si quis flamini pedes vel genua fuisset amplexus, verberari non licebat. - Servo Aen. III, 607.

De pontificibus deque virgillibus Vestal. 15. In libro primo Fabii Pictoris, quae verba pontificem maximum dicere oporteat, cum virginem capiat, scriptum est. Ea verba hacc sunt: "Sacerdotem Vcstalcm, quae sacra faciat, quae ius sict saccrdotcm Vcstalem facel'e pro populo Romano Quiritibus, uti quae optima lege fuit, ita te, Amata, capio." - GelI. I, 12, 14. 16. Minorem quam annos sex, maiorem qualll annos decem natam llegaverunt capi (sciI. virginelll Vestae) fas esse; item quae non sit patl'ima et matl'ima; item quae lingua debili sensuve auriull1 deminuta aliave qua corporis labe insignita sit; item quae ipsa aut cuius pater emallcipatussit.etiamsi vivo patre in avi potestate sit; item cuius parentes alter alllbove servitutem sel'vieruut aut in negotiis sordidis versantur. Sed eam, cuius soror ad id sacerdotiulll lecta est, excusationem mereri aiunt; itelll cuius pater flamen aut augur aut quindecimvirum sacris faciulldis aut septemvirulll epulonum aut Salius est. Sponsae quoque pontificis et tubicinis sacro rum filiae vacatio a sacel'dotio isto trilmi soleto Praetel'ea Ca· pito Ateius scriptum reliquit, neque eius legendam filialll, qui domicilium in Italia non ha· 15. capiat] capi! Gronov. Ad fr. 16-18 conf. (Jllaestt. de tibr. pant. p. 14 sq. 16. demiullta] dimiuuta Gronov. versautur] diversantuI" Gronov. ante septemt>irum praebet Gron, qui. .

4- beret, ct cxcusandam cius, qui liberoR trcs habcret. -Antist. Labeo et A teius Capito ap. GelI. I, 12, 1-8. 17. Virgo autem Vestalis simul est capta atquc in atl'ium Vestae deducta et pontificibus tradita est, eo statim tempore sine emancipatione ac sine capitis minutione e patris pote. state cxit et ius testamenti faciundi adipiscitur. - Ateius Capito ap. Gell. I, 12, 9. 18. "Probrum virginis Vestalis ut capite pmliretUl;, vir, qui eam illcestavisset, verberibus necaretur" lex fixa in atrio Libertatis. - Cato apud Festum p. 241 Mueller. 19. In commentariis sacrOl'um usurpatur (sciI. vocabulum nectelldi) hoc modo: "Pontifex minor ex .stramentis napuras nectito". - Fest. p. 165.

D 8 fa t l a I i bus. *) 20.A. Legatus (sciI. pater patratus) ubi ad fincs corum venit, ullde l'es repetuntur, capite velato filo - lauac velamell est' - "Audi Iuppiter", inquit, "audite. fines" - cuiuseunque gentis sunt nominat - "audiat fasI Ego SUlll publicllS nuntills populi Romani; iuste pieque legatus venio yerbisque mcis fides sit." Pcragit deinde postulata; inde Iovem tcstem facit: ,,~i ('go illiustc impieque illos homines illasque rcs dedicr ruihi exposco, tum patriac com· potem me nUllquam siris esse." - Liv. I, 32, 6. 7. 20.B. Bellum ita illdicit (sc. pater patl'atus): "Audi Iuppitel' et tu lane Quirine diique omnes caelestcs vosque te1'1'estre8 vosque inferni auditel Ego vos te8tor, populum illum" - quicunque est nominat - "iniustum esse neque ius persolvel'e. Sed de istis rebus in patria maiores natu consulemus, quo pacto ius nostrum adipiscamur." - Li v. I, 32, 10. 20.C. Fieri .solitum, ut fetialis hastam fcrratam aut sanguineam pracustam ad fines eOl'Um ferret, et nOli minus tribus puberibus pl'aesentiblls diceret: "Quod populi Priscorum La· tinorum hominesquc Prisci Latini adversus POPUlU111 Romanum Quiritium fccerunt deliquel'unt, quod populus Romanus Quiritium bellum cum Priscis Latinis iussit esse, senatusque populi Romani Quiritimu censuit conscnsit conschit, ut bcllum cum Priscis Latillis fieret, ob eam l'cm ego POptùusque Romauns poplllis Priscorum Latinontm hominibusquc Priscis Latinis bellum indico facioque." - Liv. I, 32, 12. 13. 21. Cincius in libro tertio de l'C militari, fetialem populi Romani bellum indicentem hosti·

----19. cf. Fest. p. 169.

napul't18 corro Ant. Aug. in mg. cl. Fest. 169: napuras nectito etc. Cod. habet naturu. ez stramentis] eztl'amen,tis cod. *) De fragmentis ad fetiales pertinentibus verba feci in f)uaeat!. de libro pont. pp. 15 sq. 2O.A. rea dedier milli codd. optimi, Mediceus et Wormaciensis prima. manua; rea po. Ro. dedier milll Worm. sec. man.; res dedier pl·. milli Paris. et Bamberg.j rea tledier pro mi Helmstad.j reI dedter mUti populoqtte R. Drakenb. Ceterum quibua de causia hunc locum et qui sequuntur usque ad fio. 24, in collectionem fioagmentorum receperim, explicavi in f)uaeltt. de libril pontif, p. 15 sqq. 2O.B. lane Perizoniusj luno codd. 2O.C. Iwminell/ue Sigoniusj 1I0minel cod. Med.j alii codd. 1I0minelfJe.

bus telumqlle in agrum eorum iacientem hisce verbis uti scripsit: "Qllod populus Hermundulus homillesque populi Hermunduli adversus populum Romanum bellum fecere deliqueruutque, quodque populus Romanus cum populo Hermundulo hominibusque Hermundulis bellum iUS8it, oh eam rem ego populusque Romanus populo Hermundulo hominibusque Hermundulis bellum indico f!\Cioque." - GelI. XVI, 4, 1. 22. Fetialis regom Tullum ita rogavit: "lubesne lIlO, l'ex, cum patre patrato populi Albani foedus ferire?" rubente rege "Sagmina", inquit, "te, rex, posco". Rex ait: "Puram tollito." Fetialis ox arce graminis herham pllram attnlit. 1'0stea regem ita rogavit: "Rex, fadsno me tu regiulll nuntium populi Romani Qnil'itium, vasa comitesque me08?" Rex respondit: "Quod sine fraude mea populique Romani Quiritium fiat, facio." Fetialis erat M. Valerius. 18 patrem patratum Sp. Fusium fecit verbena caput capillosquc tangens. Pater patratus ad iusiul'andum patl'andum, id est sanciendum fit foedus, Illultisque id verbis, quae longo effata carmine non operac est l'cferre , peragit. Legibus dcinde recitatis: "Audi," inquit, "Iuppitel', audi, pater patrate populi Albani, audi tu, pOplÙUS Albanus: ut illa palam p)'ima postrema a mc ex illis tabulis CCl'ave recitata sunt sin c dolo malo utique ca hic hodie rectissime intellecta 8Ul1t, illis legibus populus Romanus prior non deficiet. Si prior defexit publico consilio dolo malo, tUIll tn, ilIe l.liespitor, populum Romanum sio ferito, ut ego hunc porcllm hic hodie feriam, tantoqne magis ferito, quanto magis potes pollesque." Id ubi dixit, pOl'cum saxo silice percussit. - Liv. I, 24, 4-9. 23. Rex interrogavit: "Estisne vos legati oratoresque misRi a popnlo Conlatino, ut vos populumque Conlatinum dcdel'ctis?" "Sumus." "Estne populus Conlatinus in sua potestate'!" "Est." "Deditisnc YOS popullllllque Conlatinum, urbclll, agros, aqnalll, terminoR, dclubra, lltensilia, divina hllmanaquc omnia in meam poplllique Romani dicionem?" "Dcdimus." "At ego recipio." - Li Y. 1, ;}8, 2. 24. A. COl'nCliUR Arvina fetialis ita verba fecit: "Qualldoqne hisce homincs iniussil populi Romani Quiritium foedns ictum iri spoponderunt atqne ob eam l'cm Iloxam nocuerllnt, ob eam rem, quo populus Romanlls scelere impio sit solntns, hoscc homineR vobis dedo." - Liv. IX, lO, 9.

De augure. 25. Hoe alltem ideo fingitur, ql1ia augur fllit (sciI. PiCUR): et domi habl1it piCUIll, per qucm filtnra noscebat: quod pOl1tificales indisallt libri. - Servo Aen. VII, 190. 21. indico Gron., dico eum eodd. Hertz. Cf. fr. 20 C extr., ex Lirio sumptum. 22. Pertinent haee ad foedus, quod Romani cum Albanis percussernnt. - postl'ema a me coniecit Heerwagen (Mtinch. Gel. Anz. XVI, 667). Code1. Wormac. et FIor. S. Marci praebent posfrema omissis verbis fl me, sed complnres alii codd., in quibus Med. et Paris. posfremù, id quod ex postrema a me nosci poterat, cum si bis eadem littera scribenda erat, facile altera omittereturj nam vocabulum quod subsequitur ex, et ipsnm ineipit a littera e. - tum tu cod. Mureti, tum vel tu reliqni codd. - ille Diespite/, sec. manns et Med. et Wormac.j cod. Med. prima manns praebet: ille dies iuppiter, sed il/p expunctum, il/e in ilio mutatumj Wormae. prima manus ille dies iuppiter; item Parisinus et Bamberg.j illo (sive illa). die illppitel' libri recentiores. 23. Est formula, qua Collatiam a Romanis in deditionem aeeeptam esse Livius tradito Verisimile est, aut eam fonnulam a fetialibus compositam aut eis demandatum fuisse, ut illa verba rite proferenda curarent. Ct: ()llaestt. de lifl/'. pont. p. 17. 24. Est fonnula deditionis, qua Romani suos dueea, qui apud Caudium spoponderant foedua. cum Sabinis, dedebant.

6

B.

Fragmenta ad Iaea sacra spectantia.

26. [Sacella Al'georulll sunto numero XXIV disposita regio Ili bus quatuor. Prima est regio Suburana, in qua Caelius mons, prillceps * * dcinceps * * ** terticeps * *] ** (§. 47.) Ccroliensis, quarticeps circa Minervium qua in Caeliolllontcm iter in Tabernoia est. [ * * quinticeps * *] [Sllbura, sexticeps * *] [Secllnda regio est gxqllilina, in qua] (§. 50.) Oppius mons, princeps Exquilis ouls luculll Facutalelllj sinistra via secundum moerum est. [Oppius mons, deinceps * *] Oppius mons, terticeps cis lucum Exquilinul1l, dexterior via in Tabcrnola est. Oppius mons, quarticeps cis lucul1l Exquilinum, via dexterior in Figulinis est. Cespius mons, quinticeps cis luculll Poeteliull1 * * * Exquilinis (?) est. Cespius mons, sexticeps apud aedem Iunonis Lucinae, ubi aeditulllus habere soleto [Tertia regio est Collina, in qua CoUis Viminalis, princeps * * Collis Villlinalis, deillceps * *] (§. 52.) Collis Quirinalis, terticeps cis aedem Qllirini. Collis Salutaris, quarticeps, advorsum est Apollinar, cis aedelll Salutis. Collis Mutialis, quiuticeps apud aedelll Dei Fidi in delubro, ubi aeditumus habere soleto Collis Latiaris, sexticeps in vico lnsteiano sunUllO, apud auguracullllll; aedificium solum est. 26. Sunt fragmenta. Argeorum, quae vocantur. Quae signis [] ineluduntur, ex coniectura addita sunto Uberrime de hoc lo co egit Jordan (Topogr. del' Stadt Rom pp. 237 sqq.). Velim etiam conferas, quae ego protuli (Quaestt. de lior. pont. pp. 19-251. §. 47. in Caeliomontem Jordan pro eodicum e Caelio monte. - iter iam Muellerus coniecit, ftur codd. - Ad verba [SUOU1'a sexticeps] cf: Varro V, 48. §. 50. Exqllilis oula emendavit. Mllellerus ex Florent. cod. scriptura exquitisouis; quilisoius cod. Gothanus; qlliliatyoills Paris. I; quitistills Paris, II; I]uitisonia Paris. III; I]uisoius Havniensis. - luc1l1Tt vulgo; codd. et hie et infra fiuctuant inter tacum et latwTt - Facutalem] facultalem Fior., Havn., Paris. III (sec. Muell.). - via Sciopp.; quae codd. - terticepa cis coni. Mueller. ex cO.dicum terticepaoia, terticep.f oia, tertocepaois. - via dexterior vg.; viam dexteriorem codd. [Collia Viminalia princepa " *, collis Viminatia deiltCeps " "] supplenda videntur ex eis, quae Jordan L l. p. 263 protulit. terticeps cis] Fior., Goth., Havn., Paris I. praebent terticepsoia; Par. II anticeps; Par. III anticepaofa. Apollinar cis coniecit Mueller; potfnal'is Goth.; pilonaroia FIor. et Havn., pilonaris Par. I, pilomatia Par. II. lflutialis seu Mucialis codd., !tfartialla Scaliger, quem secutus est Mueller. Dei Fidi Goth.; de/idi Fior. Par. III; deide/idi Par, I. II. Latial'is vulgo; latiorea Fior. Goth.; latioris Havn. Par. 1. III.; lacioria Par. II. Insteiano seripsi cl. Liv. XXIV, \O: in vico Insleio; codd, praebent Instelana. auguraculum Turnebus; auraculum t codd.

7 [Quarta regio est Palatina, in qua Palatium princeps * * Palatium deinceps * * Palatium terticeps * * Palatiulll quarticeps * *] (§. 54.) Germalus quinticeps apud aedem Romuli. Veliae sexticeps apud aedem deum Penatium in Velia. - Varro de lino gua lat. V, 46-54. 27. Ius institutum a Pompilio, ut scribit in allnalibus Piso, nt sit aperta semper, rusi quom bellum sit nusquam. - Vano de L 1. V, 165. 28. Varro de L 1. VI, 21. "ls cum eat, suffibulumhaud habeat" scriptum. 20. Pellex aram Iunonis ne tangito; si tanget, Iunoni crinibus demissis agnum feminam caedito. - Lex Numae ap. PauI. p. 222. 30. In aliquot sacris ac sacellis scriptum habelllus: "Ne quid scorteum adhibeatur ideo ne morticinum quid adsit." - Varro de l. L VII, 84.

C. a.

De tem pori bus.

Fragmenta ad ferias universas spectantia. 31.

Quamquam pontifices negent, segetem feriis saepiri dcbere. Vetant quoque lanarum causa lavari oves, nisi propter medicinam . . . .. Feriis autem ritus maiorum etiam illa permittit, far pinsere, faces incidere, calldelas sebare, vineam conductam colere, piscinas, lacus, fossas veteres tergere et purgare, prata siciIire, stercora aequare, foenum in tabulata componere, fructus oliveti conductos cogel'e, mala, pira, ficos pandere, caseum facel'e, arbores sel'endi causa collo vel mulo clitellario adfel'l'e; sed iumento advehcre non permittitur nec apportatas serere neque tClTam aperire neque arborem collucare. Seù ne sementem quidem admiuistrare, nisi prius catulo feceris; nec foenum secare aut vincire aut vehere: ac ne vindemialll quidelll cogi per religiones pontificum fcriis licet: nec oves tondere, nisi si ca· tulo feceris. Dcfrutulll quoque facere et defrutare vinllm licet. Uvas itemque conditui legere licet. PeIlibus oves vestiri non licet. In horto quicquid olerum causa facias, omne licet. - Colum. de re rust. II, 22, 2---4. [Ouarta regio cet.] cf meas Ouaeatt. de libro pont. p. 23. Gel'maltla coniecit J ordan pro codicum Germa/eme. l'elial' scripsi pro J ordani Vetta, quod in eadem paragrapho et antecedit et subsequitur Veliae plurali numero; l'elien8e codd. 27. Agitur de porta Ianuali. /a sciI. sacerdos publicus. - eat sciI. ad sacrarium Opis Consiviae. - baud vulgo; aut codd. 29. De legibus Numae huc referendis disserui in 01laestt. de liMo pont. p. 4. - demiaaia cod. Guelferb., vg., Lindemannj dimiaais cett. codd. - agnllm Berol. et Lips. codd., vg. j agnam boni codd., Lindem. Vide Muellernm ad h. I. et PauI. p. 6 e. v. agnue. 31. tumento Lipeius, iuncto codd. - apportatas scripsi, apportata codd.

-

8

31.A. Ca\'etur enim in iure pontificio, ut quoniam o\'es dnabus ex causis lavari solent, aut ut curetur seabies aut ut lana purgetur, festis dièbus purgandae lanae gl'atia oves lavare non liceat, liceat autem, si cUl'atione scabies abluenda sit. - Macro b. Sat. III, 3, 11.

b. Fragmenta ad ferias privatas spectantia. 32.A. Cautum in lihris sacris est, feriis denicalibus aquam in pratum ducere, lllBl legitimam, non licet, ceteris feriis ornnes aquas licet deducere. - Serv. Georg. I, 272. 32. H. Nos apud pontifices legimus, feriis tantum denicalil}Us mulos iungere non licere, ceteris licere. - Colum. de re rust. II, 22,5. 33. 'Verba Atei Capitonis ex quinto librol'ulll, quos de pontificio iure composuit, scripsi: Tib. Coruncanio pontifici maxilUo fel'iae praecidaneae in atrum dimn inauguratae sunto Collegium decrevit, non habelldum religioni, qui n eo die feriae praecidaneae essent. - GelI. IV, 6, 10. 34. Ita enim est in cOlllmentariis pontificum: Augurio canario agendo dies constituantur, priusquam frumenta vaginis exeant et antequalll in vaginas perveniant. - Plin. nato hist. XVIII, 3, 14.

35. Eas ferias si' quis polluisset piaculoque ob hanc rem opus esset, hostiam "si deo ~i deae" inunolahant'; idque ita ex decreto pontifieum oùservatulll esse M. Varro dicit, quoniam et qua vi et per quem dcol'um deal'UlllYe tcna tremel'ct, incertulll esset. - GelI. II, 28, 3.

c. Fragmenta ad ferias publicas pertinentia. 3(l,

Feriis publicis hominem 1l10l'tuum sepelil'e non licet (sciI. per l'eligiolles pontificum). Colum. de i'e l'ust. II, 22, 4. 37.A. Pontifices decreverunt, nullulll his dielHlH sacrifieiulll reete futurum. - GelI. V, 17, 2. 37.B. Pontificesque statuisse postridie omnes Kalendas, Nonas, Idus atros dies habendos, ut hi dies neqlle proeliares neque pUI'i neque comitiales essent. - Macro b. Sat. I, 16, 24.

D.

De sacrorum ratione.

138. In 1i1l\'i~ saCl'orum rcfel'tul', sacru:n dici, quod rite sacratul', utacdes, arac, Hilllulacra, dona. - Servo Ecl. VII, 31. 31.A. enim illiq. P01ltiflcio cod. Bamberg. - pro a/Jluellda sit praebet cod. Pa.ris. adlli/Jenda ait. 35. Eaa ferias] Gellius dicit ferias ob terrae motum habitas. 37.A. his dielJus] scil. postridie ldus, Kalendas, Nonasj cf. fragm. 37.B. 37.B. proelial'es] cod. Paris. pliales. - Cum hoc et antecedenti loco non congruit locus, qui legitur apud Paulum p. 179: "Nonarum, lduum, Oalendarum dies nuptis alieni habeutUl', quoniam hi dies decreto pontificum atri iudicati sunt." Sed Paulum puto non intellexisse verba Festi dicentis, istos dies nuptiis alienos esse, quod dies vel ldua vel Nonas vel Kalendas sequens ater ideoque sacrificio a nOVa l1upta obeundo nOI1 idolleus esset. Itaque hunc 10cUlU, quamquam decretum pontificum adfertur, in fragmento rum collectionem non recepi. 38. arae acripsi pro areae cl. Fast. p. 321.

-

9 H9.A.

Sciendum, inter sacratas l'es ctiam dona esse, sicut in libris sacrorulll invenitur, quae tamdiu dona dici possunt, quamdiu non profanentur. - Servo Aen. III, 287. 39.B. Quae (scil. dona) tamdiu dona dici poterant, quamdiu non profana fiercnt, sicuti in libris s,acrornm refertur. - Servo Aen. IX, 408. 40. In sacris tamell lcgitul' possc ctiam opera consecrari ex scrvis, usque dum solvatur caput hominis, i. e. liberetur sacrationis nexll. - Servo Aen. XI, 558. 41. Habctis in cOllllllentariis yestris, C. Cassiulll censorClll de signo Concordiae dedicando ad pontificum collcgillm rettutisse eiquc M. Aelllilium, pontificclll maximum, pro collegio respondisse, lùsi eUIll populus Romanus nomillatim praefccisset atquc cius iussu faceret, non videricr rccte posse dedicari. - Cic. de domo sua 53, 136. 42. CUIIl Licillia, yirgo Vestalis, sunllllO loco nata, sanctissimo sacerdotio praedita, T. Flaminino Q. Metello consulibuB aram et acdiculam et pulvillar sub saxo sacro dedicasset, non eam rem ex auctoritate scnatus ad hoc collegium Sex. Iulius praetor l'ettuIit? Cum P. Scaevola, pOlltifex maximus, pro collegio rcspondit, quod in lo co publico Licinia, Gai filia, iniussu populi dedicasset, sacrum non viderier. - Cic. de domo sua 53, 136. 43. Cum pontifices decressent ita: "Si neque populi iussu neque plcbi scitu is, qui se dedicasse diceret, llomillatim ei rei pracfectus esset neque populi iussu aut plebi scitu id facere iussus esset, videri posse sine religione eam pal'tem areae M. T. restitui" etc. Cic. ad Att. IV, 2, 3. 44. Moram voto publico Licinius pOlltifex maximus attuIit, qui negavit ex incerta pecullia vovere debere, quia ea pecunia 110n possct in bellum usui esse, seponiquc statim deberet nec CUIll alia pecunia misccri; quod si factum esset, "OtUlli rite solvi non po'sse. Quamquam et l'es ct auctor 1110vebat, tamen ad collcgiulll pontificu111 referre consul iUSSUB, si posset recte votum incertae pecUlùae suscipi. "Posse rcctiusque etiam esse" pOlltifices de· creverunt. - Liv. XXXI, 9. 45. Senatus poutificum coIlcgium cousuli iussit, nUlll OlllUC id aurum in ludos consumi ne41. A110quitur Cicero pontifices, - flidel'/el' conieci comparans verba, quae subsequuntur (fr. 42) i flidert ea codd.; videri eam Baiter.

42. Sane rem in commentariis pontificum non ut apud Ciceronem rhetorice prolatam, sed siropliciter enarratam esse putandum est. Ipsum decretnm pontificum, ut in superiore fragmento, satÌ8 accnrate traditum videtur esse. 43. poplili fU88U] populuu8 cod. Medie. - plebi scitu ia qui] plefJescitiU8 qui cod. Med. - ei rei] et ret cod. Med. - populi iusslt aut plebi acitu] POPUlUU8 aua ut plebia citu cod. Med. - areae M. T. (III. Tnllio) Ursinusi ara emi cod. Med. 44. Agitur de ludis et dono, quae ante bellum Macedonicum a. 200 a. Chr. vovere volebant. In commentariis pontificum tantum deeretum collegii scriptum fuisse verisimile esti sed contrariam pontificia maximi sententiam omittere nolui, praesertim cum verbo. .poa8e recttlt8que etlam eaae" alioqui intellegi nequeo.nt.

10 ce~sum essct. Cum pontifices nega~scllt ad religiollem pcrtjnere, quanta impensa in ludos fieret, senatus etc. - Liv. XXXIX, 5. 46. Votum in haec verba, praeeunte P. Licinio pontifice maximo, consul l1uneupavit: "Si duellull1, quod cum rege Antiocho sumi pO}Julu:l iussit, id ex sententia senatus populique Romani confcctulU erit, tUIl1 tiLi, Iuppitcr, populus Romanus ludos ll1agnos dies decem continuos faciet., donaq!w ad olllnia pulvinaria dabulltur dc peeuuia, quantam senatus decreverit. Quisquis magistràtus cos ludos quando ubique faxit, hi ludi reete facti donaque data l'ecte sunto." - Liv. XXXVI, 2.

47. L. Cornelills LeJ!tl1lus pOlltifex llIaxill1us consulente collegium praetore OlUlliml1 prill1um populml1 consulendull1 de vere sacro CCllset: iniussu pOJluli "ovC!'i non posse. Rogat,us in hacc verba populus: "Velitis iubeatisne haec sie ficri'? Si res publica populi Romani Quiritiull1 ad quillqucllnium pl'oximulll, sicut' veli m voYeamque, salva servata erit hisce duellis, quod duellum pO}Julo Romano CUlli Carthaginiensi est, quaeque duclla cum Gallis 8unt, qui cis Alpis sunt, datulIl donum duit populus Romanus Quiritium, quod ver attulerit ex suillo, ovillo, caprino, boYillo grege, quaeque profana erunt, Iovi fieri, ex qua die sellatus popuInsque iusserit. Qui faciet, quando volet quaque lege volet, facitoj quo modo faxit, probe faetum esto. Si id moritur, quod fieri oportebit, profanum esto neque scelus esto. Si quis rumpet occidctve insciens, ne fralls esto. Si quis clepsit, ne populo scelus esto, neve cui cleptulIl erit. Si atro dic faxit insciens, proLe factum esto. Si nocte sivc luce, si servus si"e liLer faxit, probe factum esto. Si antidea senatus populusque iusserit fieri ac faxitur, eo populus solntus liber esto." - Li v. XXII, 10, 1-6. 48. Ver saerUIII factulIl erat priore anno, }{. l'orcio et L. Valerio consulibus. Id cum P. Licinius pontifcx non esse reete factulll collegio primum, deinde ex auctoritate eollegii 46. Est votum ab Acilio Glabrione consule ad bellum Syriacum profecturo pro populo Romano susceptum. 47. Agitur de voto, quod vocatul' vel' sacl'um. - collegium pl'ae!ore emendo Lipsiusj collegio pr-aetoru1/! codd. Puteanus, Colbertinus, alii; collegio prae/oris cod. Medie. - sicll! velim flOC>ef11llque, salva servata eri! lIfadvig, Emendatt. Liv.j sic velim elimqlle salva1/! set'1Jllveri! codd. Put., Med., alii; sic veli1/! eà si salvflIli sel'vaverit cod. Colbertinus; sic Ilflliclam salvu1/!qlle servflveri! (serva11erillt) codd. recc.j sicut velim eflm, salva seroata eri! Ursin.j sfcu! mea, quae sal11a est, servata erit, vel, 8i Tlrbs Roma, quae sfllva,est, serva/a erit, vel slcu/i TIU/xime CII1/! salva est serva/a eril J. Fr. Gl'onov.; aicul relilfl eam esse satvfllfl, servalfl erlt III. Haupt, Ber. d. sachs. Ges. d. W. ph. Cl. 1850j ate! ut velillt eamqlle salvflln servaverU dedit, Weissenborn. - hisce "eltia cod. Colbert, - quoti ileI/il1/! cod. Put. - quaeqllellel!acll1llcalliss1l1t1quillicis cod. Put.j qllfquç l'et lacii !/allts Sllnt qlli Ilicis cod. Colbert.; q. b, C. gallfs S. quive cis Alschflfski. - clalwrt d01l1l1f/ codd. pleriquej tlonum datu1/! unua ex recentioribnsj totllm d01l1ltrt Sigoniusj latum dOTlltm Lipsiuej tll/n tlrJ/luTrt IIfadvig. Ceterum verba tlatum d. d. p. R_ Quiritium, quae in codicibus leguntnr post VV. Itisce duellis, a Lipsio in ellm 10cum, ubi nunc Ieguntul' , translata sunto - exuiillo cod. Put.j exui filo Colbert. - caprinonoldllo (bot'iIlo apud Gronovium) grluge cod. Put. et recc.; cap(i super p)no nouello grege cod. Colb.; caprino orlillo l'ecc., Sigonius. - taxi Put., Med. - t/eque scelus esto cui coeptulrt eri!, reliqua Olll. cod. 'Cantabr. - cleJlset Put., Med., aliij cleps. et Colberl. - cui coeplulrt Pl1t., Med., Cantabr., all.j cui cepti Colbart. - pl"ope {actulll Put., Colb. - si il, twcte Cantabr. -, alltidea Lipe.j ante id ea Put., Colb., alI. - (lC {acilUl" Med. 48. Hunc locum inter fragmenta librorum pontifìciorum recepi, quia cum Bouché-Leclercq (les Ponll/es de t'al/Ciell/le Rome p. 168)puto, in ilIo eenatl1s consulto, quod Livius commemorat, decretum pontificum latere, pl'aecipue in eie verbis, quibue quid ver sacrum videatur 6sse exponitur.

11 patri bus renulltiasset, de integro faciell qui curules magistratus gesserant, devovisse se praeeunte M. Fabio pontifiee maximo Liv. V, 41 tradit i quod fortasse cum multis aliis scriptis Ccf. Liv. VI, l) incensa urbe interiit. Porro necesse est credamus alio quodam posteriore,. ut videtur, tempore, quod definiri non facile potest, decretum pontificum factum esse de devotione substitutiva, qua imperator non semet ipsum, sed quem volebat ex legione Romana scripta devovebat; ad tale quoddam decretum respicere videntur, quae Liv. VIII, lO, 11 = fr. 51 adicit eis, quae de devotiolle Decii maioris protulit. Videntur digna, quaein fragmentis commentari~rull1 pontificum numerentur vel ob id ipsum, quod Liv. VIII, lI, 1 dicit, se ea "verhis ipsis ut tradita nuncupataque sunt" rcfene. Nuncupandi verbum vero, in votis potissimum sollell1ne (cf. Fest. p. 173) demonstl'are videtur, eadell1 fere vel'ba esse, quibus pontifiees in illo decreto con-

37 cipiendo usi sunto Etiam illa "probe factum videri", fas non esse", "divinum pure faciet" pontifìcalem disciplinam satis indicant. Denique commemorandum est illud genus devotionis, quae cum evocatione deorum urbis alicuius hostilis est coniuncta, qua hostes devoventur, et ipsa satis antiqua, quoniam iam in Veiorum expugnatione usurpata est. Antecedere tali devotioni oportet, ut iam indicavi, evocationem deorum populi hostilis, et ipsam sollemni formula conceptam. Et Macrob. III, 9, 7 sq. = fr. 52 tradit formulam a pontificibus in evocatione deorum Cartbag'iniensinm conceptam non minus quam eam qua bostes ipsi Diti patri, Veiovi, Manibus devoventur: Macr. III, 9, 10 sq. = fl'. 53. Sane et baec et illa eiusmodi est, ut in unaquaque evocatiolle adhibel'i possint; illa enim dii urbis hostium Carthaginiensium invitantur ut hostes deserant et Romam veniant, denique tempIa Iudique voventur; hac quidquid mali alieui populo accidere potest, hostibus ut immittant, Dis pater, Veiovis, Manes orantur. Credas igitur eas formulas, ut tunc primllm usurpatae essent, in commentariis conscriptas semper esse adhibitas novasque non accessisse formulas. Tamen ex Macrobii l. 1. § 10 verbis "ollis Iegibus qui bus quandoque sunt maxime hostes devoti" coniecerim, etiam aliarum evocationum et cum eis coniunctarum devotionum carmina conscripta commentariisque pontificum inserta esse. Quod vero ad iusiurandum attinet, quod et ipsum BoucbéLeclercq p. 169 in votis numerat, cum constet ex obsecratione et exsecratione, probabile quidem est, id quoque pontifìcum iurisdictioni temporibus priscis subiectum fuisse atque etiam in iureinrando militum, quo iurabant milites scripti, se· stato die adfuturos esse, quae excusationes essent licitae (Gell. XVl, 4) a pontificum collegio statntum videtl1r. Tamen certa decreta non babemus ad iusiurandum pertinentia, quae commentariorum fragmentis inserantur. Haec de fragmentis commentariorum pontificiorum, quae ad consecrationes, dedicationes, vota et quae cum iis cohaerent, sunt referenda. Iam dicam de eis fragmentis quae de ipsis sacris vel sacrificiis agunt. Sacra privata et publica ut Varro seorsim

38 tractabo; praemittam autem nonnulla fragmenta, q uae tam generaIem sensum prae se ferunt, ut et ad privata et ad publica sacra quadrent. Sunt enimgeneralia praecepta de habitu hostiarum, de gestll sacerdotum in sacrificiis. Habes exempla. De habitu hostiarum praeceptum quoddam sacrum sub Numae nomine traditur, fr. 54 = Plin. n. h. XXXII, 2, 20: "Numa constituit ut pisces qui squamosì non essent, ni pollucerent." Quocum Ioco conferas velim Fest. p. 253, ubi intei' muItas alias l'es, quas diis offere licet, etiam piscium squamosorum, uno scal'O excepto mentio fit. Similitel' Servo A. VI, 39 exponit, qual es esse debeant bidentes diis oblatae: "ne habeant caudam aculeatam, ne lil1guam l1igram, ne aurem fissam." Et Plinius quoque (VIII, 45, 70) de hostiis quibusdam a. sacrificiis excludendis verba facit. Cf. Coruncanii pontificis responsum de l'uminalibus hostiis, quas impuras dixit donec bidentes fierent; v. Plin. VIII, 51, 206 = fr. 55. Nonnulla alia praecepta de eis rebus, quae in sacrificiis opus sunt, praeter gestus sacerdotum et sollemnia verba adferuntul' a Plut. Num. 14, hic quoque sub Numae nomine, ubi fere semper libros pootificum subintellegere possumus. - fr. 56 = Servo Ecl. V, 66 de numero hostiarum et supernis et infernis diis offerendarum verba fiunt. Qui locus in ipsis fragmentis librorum pontificio l'11m numerandus est, quoniam libri pontificales ipsi nominantur. Cf. etiam Servo A. VIII, 103. de omnibus diis in unoquoque sacrificio invocandis. Satis generali a praecepta etiam sunt Atei Capitonis et Labeonis apud Macrob. III, lO, 3. 4. de quibusdam hostiis in Iovis vei aliorum deorum sacrificiis non admissis. De gesti bus autem hominum sacrificantium generaliaquaedam praecepta infuisse in libris pontificum, demonstrat Servo A. XII, 172, ubi disciplina caerimoniarum tangitur: "orientem spectare . . . . . eum, qui . esset precaturus." Etiam. Plut. Num. 14 gestus quosdam in precando observandos adfert. Et Servo A~ VI, 124 tradit, antiquos rogasse deos, ararum ansas tenentes. Cf. etiam de habitu sacrificantium Cic. de lego II, 8, 19: "Ad divos adeunto caste, pietatem adhibento, opes amovento." Quamquamfragmentum non est.

39 Multa praeterea sollemnia verba erant, quae in omnibus sacris usurpabantur. In ipsis fragmentis ea optimo iure numeral'i licet. Sed, ut sunt vel'b.a pontificalia, ea potius infra tractabo, ubi de singulal'ibus verbis, quae pro pontificalibus traduntur, agam. De sacris pt'ivatis, quae Fest. p. 245 ita inter se discernit, ut nominet sacra pro singulis hominibus, sacra familial'um, sacra gentilicia, habemus fragmenta tantum ad ius mariium pertinenti a , quod magnam partem, nempe quatenus non ad popularia sacra ut Parentali a spectat, saCl'orum privatorum, maxime familiarium sael'orum est. Vix enim inveniri potest pars iuris sacri Romanorum, in qua facHius quis piaculum eontrahat quam in iUl'e manium, quod, ut satis notum est, valde est artificiosum. Agit de eo uberius Luebbel't in comm. pont. Pl'aeeeperunt enim pontifiees, et cui iusta sepultura abneganda esset, indicato modo expiandi, si quis talem hominem sepelivisset (cf. fr. 57 = Servo A. XII, 603 et fr. 58 = Fest. p. 178, ubi lex Numae adfertur) et caerimonias explicuerunt, ubi illa non modo licita, sed necessaria erat (cf. fl'. 59 = Val'r. de lingua lat. V, 23 çI. Cic. de lego II, 22, 57), nempe de expositione cadaveris, de everriatol'is officiis (fr. 61 = Pau I. p. 77), de sacrificio porcae praesentaneae, de purgationibus familiae (cf. fl'. 62 = Cie. de lego II, 22, 57), de loco sepuleri (fl'. 63 A et B = Cic. de lego II, 23, 58); et sic sine dubio multa alia de iure manium decreta sunt a pontificibus. Quarn multa vero in talibus decretis a pontificibus provisa sint vel quanta cura in ea re usi sint pontifices, argumento est potissimum illud decl'etum P. Mucii Scaevolae pontificis (fl'. 62 = Cic. de lego II, 23, 57) de familia eius, qui in nave neeatus, deinde in mare pl'oiectus esset: "esse familiam pUl'am, quod os supra terram non exstaret, porcam heredi esse contractam et habel1das triduum ferias; si in mari mortuus esset, eadem praeter piaculum et ferias." Non dubito, quin etiam de aliis rebus ad sacra privata, sive singulorum sive familiarum sive gentium pertinentibus decreta pontificum exstiteril1t, imprimis de piaculis et prodigiis. Servo A. IV, 646 dicit: "Scienùum si quid in caerimoniis non fuerit observatum, piaculum committi." Ergo si quis religione

40 quadam obstringebatur, dubius an Ìus caerimoniarum violasset vel neglexisset, ad pontifices rem deferebat, qui bus decernere curae erat, posset expiari piaculum necne. Cum doctrina de piaculis copulatum est caput prodigiorum, quoniam hoc tantum interest inter piaculum et prodigium, ut Bouché-Leclercq explicavit, quod illic commissum hominibus notum expiandum est, bic vero ira deorum aliquo modo indicatur, cum causa hominibus non appareat. Prodigia privatis locis observata pontifices, ad quos semper tales res ad diiudicandum velliebant, privati m procurare iubebant eum in cuius fundo erant observata, fortasse parvo sacrificio oblato velut catulo seu simili re. Contra prodigia publicis locis observata publice curari debebant. Decreta ante m pontificum de pro-. digiis iarn ex antiquissimis rei Romanae tempol'ibus fnisse, ex Livii verbis (I, 20) colligendum videtur, tradentis, Numam pontificibus demandasse, nt decernerent quae prodigi a fulminibus aliove quo vi su missa snsciperentur atque curarelltur. Ex sacris privatis restat ut inquiramus, quid libri pontificum continnerint de sacris pro familiis et de sacris gentiliciis. Ex Fest. p. 321 et Cic. de lego II, 9, 22, ubi de instituto pontificum verba fiunt, colligere possumus, si quis paterfamilias pro se suisque lJOsteris sacra eerti cuiusdam numinis suseipere volebat, pontifiees constituisse diem et Ioeum et, ut apparet, saerificia, quae offerrentur eaque ut sacra essent perpetua, libris suis inseruisse. Sic sacra gentilicia similiter ac sacra familiarum propria in libris pontificum scripta esse puto. Ac maximi quidem momenti erat videre, ne illa sacra ex nationibus a populo Romano superatis accepta, quae sacra ad certas quasdam gentes Romanas solebant transferri, perirentj de qui bus Cineius ap. Arnob. III, 38 verba facit. Commemorantur rassim a seriptoribus ta.Iia sacra gentium, interdum falso familiaria dieta, ut poreus propudianus gentis Claudiae proprium sacrifieinm apud Fest. p. 238 memoratur. Cf. Maerob. I, 16, 7 ubi de feriis familiae Claudiae vel Aemiliae seu Iuliae sive Corneliae agitur. Denique huc pertinet locusLÌe trallsferendis saeris gentilieiis. Etenim si quis ex una gente in alteram transibat arro-

41

gatione, suae gentis sacra relinquebat. Contra si quis veritus, ne sacra gentis perirent, id quod nisi cum summa religione non poterat fieri, alium quendam· ex alia gente adoptabat, tum sacra in hunc hominem transferebantur eique in posterum obsel'vanda erant. Similiter si quis heres fiebat, simul sacra quaedam fere semper suseipienda ei erant. Quae res in universum omnibus notae sunto Cum vero in singulis rebus plurima essent observanda, ut potissimum ex Cie. de lego II, § 48 sq. apparet, qui de hoc loco pontificii iuris compluries disputat, quamvis non ipsissimis, ut ita dicam, verbis librorum saerorum prolatis, de hoc loeo qui secundum ipsius Cieeronis verba latius patebat, in pontificum libris satis multa decreta fuisse probabile est. Quae Cato nonnullis locis libri de re rustica, imprimis capp. 132, 134, 139, 140, 141, tradit, praeeepta de quibusdam sacris rustieis, ut de lucis collucandis, de sacrificio lovis Dapalis, de porca praecidanea Cereri ante messim immolanda, de agris Iustrandis, addens ille etiam comprecationes quasdam l ea non magis pro veris fragmentis libl'orum pontificiorum habuerim quam leges sacras a Cicerone (de lego II) propositas. Imprimis comprecationes illas inter ipsos rusticos natas et in de a satis antiquis temporibus traditas duco; quas quidem Cato in libro ilIo eonscripsit. Quod denique ad sacra publica attinet, eonsentaneum est, de eis permulta decreta in pontifieuru libris fuisse, quia in saCl'is publicis rite observandis et obeundis positam putabant salutem reipublicae. Unum ex antiquissimis deeretis huc pertinentibus esse videtur illud, quo cautum est, ne suis nominibus dii Romani appellarentur. Nisi enim hoc iam antiquissimis temporibus decretum esset, sine dubio vera nomina innotuissent etiam hostibus; quod ipsum periculum vitare voluerunt; V. fr. 64 A = Servo A. II, 351 ("ne exaugurari possint") cl. fr. 64 B = Servo G. 1,498. Et ipsum summa aetate sine dubio est, quoniam ad Numam refertur, illud decretum de sacrando cum bubus capite eius, qui terminum exarasset: fr. 65 A. = Pau I. p. 368 et fr. 65 B. = Dion. HaI. II, 74. Quod vero Fest. p. 189 = fr. 66 A. tra di t , "pro primis spoliis bove, pro secundis soli-

42 taurilibus, pro tertiis agno publice fieri debere", dicens ea ex libris pontificum sumpta esse, addita Pompilii regis Lsecundum emendationem Ant. Augustini) lege opimorum spoliorum, quam etiam Plut. Marcell. 8 = fr. 66 B. adfert, ma verba nihil nisi excerptionem ex lege Numae, qua e dicitur, esse apparet. Alia decreta pontificum ad sacra publica spectantia non novi praeter mud, quod Liv. XXVII, 37 = fr. 67 adfert, de quo mox dicam. Sed verisimile est, ut iam supra dixi,pOlltifices de publicis sacris saepenumero aliquid decrevisse, velut de prodigiis, quae publice suscipiebantur, curandis. Eius~ modi est illud decretum pontificum a Livio l. l. traditum: "pontifices decrevisse, ut virgines ter novenae per urbem euntes carmen canerent." Decretum illud est ad procurandum prodigium taetrum, Frusinone nuntiatum, quod infans ibi quadrimo par et incertus, mas an femina esset, dicebatur natus esse. Unum adhuc locum (Cic. de rep. II, 31, 54 cl. Seno ep. 108) tractaverim, ubi pontificios libros indicare provocationem etiam a regibus fuisse narrat Cicero, cuius verba Seneca referto Quaeritur, cnr talis l'es ut provocatio, quae tota ad ius publicum pertinere videtur, pontificiis libris digna sit habita. Puto animo Ciceronis, cum ma scriberet, obversatam esse causaIIi Horatii illius, qni Tullo Hostilio regnante post Curiatios trigeminos singulari cel'tamine interfectos sororem suam ob intempestum sponsi Curiatii luctum necarat, deinde parricidii accusatus, perduellionis vero damnatus ad populum provocavit (cf. Liv. I, 26. Dion. III, 22. Fest. p. 297 S. V. sororium tigillum). Novimus enim hanc causam Horatianam unam ex regum temporibus, in qua provocatum est ad populum. Atqui audimus ex scriptoribus modo nominatis, pontificibus ad postremum demandatlUll esse, ut ob scelus Horatii placarent deos Horatiumque purgarent; deinde pontifices al'as lunoni Sororiae et lano Curiatio exstruxisse, sacrificia obtulisse, purg'ationes fecisse, Horatium sub iugum misisse constituisseque ut illa sacra genti Horatiae perpetua manerent. Mihi libri pontificii illo lo co significationem latius patentem habere videntur. Primum enim sin e dubio talis res, in qua aliquis ad populum provocarat atque etiam sub iugum missus erat, annalibus pontificum inserta est. Deinde vero licet credere, etiam in