The Works of Richard of Campsall, Vol. 2 (Studies and Texts)

THE WORKS OF RICHARD OF CAMPSALL Volume 2 edited by Edward A. Synan This publication completes the edition of the works...

Author: Richard of Campsall

13 downloads 373 Views 24MB Size Report

This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form

DOWNLOAD PDF

THE WORKS OF RICHARD OF CAMPSALL Volume 2 edited by Edward A. Synan This publication completes the edition of the works now known to be extant by Richard of Campsall, a Master of Arts (Balliol College) and then Master of Theology and Fellow of Merton College, Oxford. To the series of Questiones on the Prior Analytics which constitute Volume 1, this work adds short works on universals, on matter apart from form, and on divine foreknowledge of contingents. The bulk of the volume, however, is made up of a Logica, edited as the work of a "pseudo-Campsall" which was written to oppose William of Ockham's Summa logicae. On internal indications this answer stems from between 1324 and 1328. The line that seems to ascribe the Logica to Campsall can and must be given another interpretation: while the authentic works of Campsall proffer "conceptualist" solutions in the spirit of Ockham, the anti-Ockhamist Logica proceeds generally in the spirit of Scotus against the metaphysical and epistemological grounds of Ockham. Thus the ten categories and the five Porphyrian "universals" are accounted for systematically by "realities," res, common natures and formalities. Propositions "in reality," in re, verify mental and verbal propositions. Like Walter of Chatton OFM the pseudo-Campsall proposed an "anti-razor" to Ockham's use of the principle of parsimony; the logica added to Ockham's "simple, personal, and material suppositions" a "formal supposition." Views of the author are often expressed in striking language and as he had at times reservations on positions of Scotus, so at times he was willing to concede that Ockham is worth reading.

CONTRA PONENTES NATURAM Florence, National Library cod. conv. sopp. B.4.1618 UTRUM MATERIA POSSIT ESSE SINE FORMA? Munich Clm. 8943 NOTABILIA DE CONTINGENCIA ET PRESCIENCIA DEI

British Library, MS Harleian 3243 (Pseudo-Richard of Campsall) LOGICA CAMPSALE ANGLICJ, UALDE UTILIS ET REALIS CONTRA OCHAM Bologna University Library, MS 2635

S T U D I E S AND T E X T S 58

THE WORKS OF RICHARD OF CAMPSALL VOLUME 2 edited by

EDWARD A. SYNAN Pontifical Institute of Mediaeval Studies

PONTIFICAL INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDIES

Acknowledgment This book has been published with the help of a grant from the Canadian Federation for the Humanities, using funds provided by the Social Sciences and Humanities Research Council of Canada.

CANADIAN CATALOGUING IN PUBLICATION DATA Richard, of Campsall, d. 1355? The works of Richard of Campsall (Studies and texts, ISSN 0082-5328 ; 58) Text in Latin, introductions in English. Bibliography: p. Contents: v. 2. Contra ponentes naturam - Utrum materia possit esse sine forma? — Notabilia de contingencia et presciencia dei - Logica Campsale anglicj ualde utilis et realis contra ocham / Pseudo-Richard of Campsall. ISBN 0-88844-058-8 (v. 2) 1. Theology - Collected works - Middle Ages, 600-1500. 2. Catholic Church Collected works. I Syrian, Edward A., 1918II. Pontifical Institute of Mediaeval Studies. III. Title. IV. Series: Studies and texts (Pontifical Institute of Mediaeval Studies); 58. BX1749.R52

230'.042

©1982 by Pontifical Institute of Mediaeval Studies 59 Queen's Park Crescent East Toronto, Ontario, Canada M5S 2C4 Printed by Universa, Wetteren, Belgium

C69-3321

In memory of Anton C. Pegis, teacher, colleague, friend.

This page intentionally left blank

Corrigenda

p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p.

14 par. 3, line 5 14 n. 3, line 5 17 par. 17, line 6 30 par. 38, line 6 31 n. 47, line 3 39 par. 5, line 1 51, line 24 56, lines 21 and 22 60, line 9 60, line 32 66, line 16 77 par. 1.05, line 5

p. 89 par. 5.04, line 13 p. 97 n. 13, line 1 p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p.

118, line 8 134, line 1 177 n. 3, line 3 178 par. 26.04, line 11 197 n. 1, line 2 218 n. 1, line 2 253 n. 42 253 n. 45 302 par. 44.29, line 4 353 n. 8 356 par. 51.13, line 8 402 n. 5

for "eet" read "et" for "e" read "et" for "genera" read "genere" for "manichenos" read "manicheos" for "vocauierit" read "vocauerit" for "mutareture" read "mutaretur" for "9.15" read "9.14" delete brackets for "61.01" read "61.02" for "42.64" read "41.64" for "61.01" read "61.02" for "no" read "non" for "pedicatur" read "predicatur" for "sumpt" read "sumpta" for "diffinionem" read "diffinicionem" for "quid" read "quia" for "nitificat" read "notificat" for "supoosicionem" read "supposicionem" for "fortasses" read "fortasse" for "substantias" read "substantiae" for "n. 37" read "n. 38" for "n. 37" read "n. 38" for "aertis" read "aeris" for "prasertim" read "praesertim" for "et" read "est" for "n. 34" read "n. 35"

E. A. Synan, The Works of Richard of Campsall, volume 2.


Contents

PART ONE: RICHARD OF CAMPSALL Introductio —Campsall, Scotus, and Ockham 3. —The Edition 6.

3

Contra ponentes naturam: a treatise de universalibus —Campsall on the Universal 10. —< Contra ponentes naturam > 14. Utrum materia possit esse sine forma? —Campsall on Matter, Form, and Privation 20. — < V > trum materia possit esse sine forma? 24 Notabilia de contingencia et presciencia dei —Campsall on Divine Foreknowledge and Contingency 34. —Notabilia quedam Magistri Richardi camassale pro materia de contingencia et presciencia dei 38.

9

Richard of Campsall: Indexes —I. Index Nominum 44. —III. Index Generalis 45.

19 33

44 —II. Index Fontium 44.

PART Two: PSEUDO-RICHARD OF CAMPSALL Introduction —The Anti-Ockhamist Logic 51. —The Author 52. —The Date 57. —Authorities 58. —Realistic Logic Against Ockham 63. —Atomism 66. —The Anti-Razor 67. —Structure 68. —The Edition 70.

51

Logica Campsale Anglicj ualde utilis et realis contra Ocham —Tabula capitulorum 418.

75

VIII

CONTENTS

Pseudo-Richard of Campsall: Indexes 421 —I. Index Nominum 421. —II. Index Regularum 422. —III. Index Fontium 426. —IV. Index Partium 428. —V. Index Generalis 429. Bibliography

445

Part One Richard of Campsall


Introduction

Twenty disputed questions arising from Aristotle's Prior Analytics constitute the first volume of The Works of Richard of Campsall. To them it is now possible to add three short writings by that Master.1 These opuscules are of incontrovertible authenticity whereas an extensive fragment of an anti-Ockhamist Logica, despite an apparent ascription to Campsall by the unique manuscript in which the fragment is extant, must be excluded from his canon. Still, because this extremely interesting Logica has been associated with the name of Campsall for so long, the text is presented here. In order to avoid confusion with the three authentic opuscules, however, the inauthentic Logica has been located after them and provided with a separate Introduction, Notes, and Indices. CAMPSALL, SCOTUS, AND OCKHAM His questions on the Prior Analytics leave indeterminate Campsall's doctrinal stance with respect to John Duns Scotus OFM and to William of Ockham OFM, the leading Oxford theologians of his time. All indications place Campsall's disputed questions well before OckhanVs reaction against the views of Scotus and, in consequence, to hold that Campsall there had taken sides in a quarrel that was to arise a decade later would be anachronistic. What can be discerned in Campsall's earliest known writing, the twenty questions, is a mildly ambiguous openness to the formalism characteristic of Duns and a simultaneous openness to the solution of puzzles that surround universal terms and concepts in their relations to individual realities in the world of nature that we now associate especially with Ockham. Somewhat as Henry of Ghent proffered a doctrine which contained at once the seeds of Scotism and of Ockham's negative response

1 These are (1) a short essay on universals, Contra ponentes naturam, (2) a disputed question, Utrum materia possit esse sine forma ? and (3) Notabilia de contingencia et presciencia del, also called XVI dicta; only the third is mentioned by standard authors and has been edited, the first and second were called to my attention by Professors Gedeon Gal and Girard J. Etzkorn of Saint Bonaventure University, Saint Bonaventure, N.Y. Their generosity is acknowledged with gratitude.

4

PART ONE

to Scotistic formalism,2 so the early Campsall might have gone either way. His sympathetic use in those questions of "common natures" and of the term suppositum formale, as well as the expressions appellare formam and supponere formam, by their emphasis on formalities, suggest a Scotist bias. On the other hand, Campsall's insistence in the same work that genus is a res secunde intencionis and that supposicio triplex est: simplex, material is, et personaIis, are reasons for thinking that he might develop in an "Ockhamist" direction. A work in logic, precisely to the point that it is "formal" remains compatible with a noetic, with a physics, and with a metaphysics of either the Scotistic or the Ockhamistic persuasions. CampsaH's questions on the Prior Analytics are admirably "formal" in that sense, whereas the inauthentic Logica, written explicitly to refute Ockham's Summa logicae, frequently abandons epistemological and ontological neutrality in order to cross swords with Ockham's equally wideranging Summa. Doubt as to Campsall's ultimate allegiance disappears with the short works presented here. Put briefly, the mature Campsall, notwithstanding some personal refinements, agreed with Ockham. Since it does not seem possible to establish a relative chronology for these three brief writings, the following order has no temporal implication. The first of Campsall's efforts is a systematically anti-realist (and thus anti-Scotist) exposition of the relationships between a universal concept, the term by which that concept is expressed, and the extra-mental reality which concept and term signify. Second is a disputed question in which Campsall contended with the aporia: Whether matter can exist without form ? At first sight this work might be thought indecisive on Campsairs general philosophical position inasmuch as he there mined the Reportatio Parisiensis of Duns for arguments in support of the affirmative resolution that he ended by defending. Despite this, Campsall felt compelled to refute the Scotist arguments; if he reached the same conclusion as had Duns, Campsall did so by another road. In Campsairs eyes, Scotus was wrong even when he was right. The last of the three is a collection of sixteen aphoristic "Sayings," Dicta, with a minimum of commentary, on divine foreknowledge and contingency. According to the late Philotheus Boehner OFM, editor of 2 J. Paulus, Henri de Gand (Paris: J. Vrin, 1938), p. 394: "Heritier et renovateur du platonisme, initiateur partiel du scotisme et du nominalisme, tel apparait en fin de compte Henri de Gand au terme d'une etude consacree, il est vrai, a sa seule metaphysique;" see also this author's remarks on Ockham, ibidem p. 389, and on Scotus, ibidem p. 393.

INTRODUCTION

5

Ockham's much more extensive treatise on the same subject, Campsall, it seems, "followed faithfully"3 the Venerable Inceptor's fundamental doctrinal conviction on the issue, namely, that there is determinate truth in statements regarding future contingent events. Like the possibility of matter apart from form, this position could hardly settle the issue of Campsall's allegiance to Scotism or to Ockhamism since Scotus, like all biblical believers, was bound to say as much. Nonetheless, Boehner's instincts did not betray him when he recognized a substantive identity between Ockham's views on divine foreknowledge and this work of Campsall. As will be seen, Campsall's conceptual scheme is as clearly compatible with that of Ockham here as in the other two opuscules. Contemporary citations of Campsall reinforce the impression of a conceptualist thinker who is not a mere echo of the Venerable Inceptor. Although some of the references are on issues that give small hints as to Campsall's general orientation,4 some have permitted Hester G. Gelber to locate Campsall with considerable precision in a fourteenth century theological quarrel with serious philosophical and logical overtones.5 Working from citations of Campsall by the Franciscan, Walter Chatton,6 whose doctrinal positions are in the Scotist tradition, and from citations of Campsall by the anti-Scotist Franciscan, Adam Wodeham,7 Gelber has been able to fix Richard of Campsall as proposing the "rule of Anselm," not to identify precisely what logical fallacy invalidates a paralogism on the Trinity, but to estabish what syllogisms are, in fact, valid arguments.8 This is the rule that in the Trinity, to quote Anselm's own words, "neither does Unity ever lose what is consequent upon it, where some opposition 3

Ph. Boehner, The Tractatus De praedestinatione ... of William Ockham (St. Bonaventure, N.Y.: Franciscan Institute, 1978), p. 87. 4 Wodeham, for instance, mentions a position of Campsall on acquired habits which might be expected to result in well-behaved dogs and children with possible effects on free choice as well as a correlation between the degree of a virtue and that of the difficulty it overcomes; MS Vat. lat. 955, fols. 39r, 39 V , and 33r. 5 H. Gelber, "Logic and the Trinity: A Clash of Values in Scholastic Thought, 13001335" (unpubl. doctoral dissertation, University of Wisconsin, 1974), has dealt with the efforts of theologians to identify what logical fallacy is at stake in a syllogistic argument, the conclusion of which is a heretical statement on the Trinity; Campsall made this the fallacy of accident; for supporting texts, see Gelber, "Logic and the Trinity," p. 616, nn. 4, 5. 6 "Logic and the Trinity," p. 610, nn. 104, 107, and p. 611, n. 108. 7 "Logic and the Trinity," p. 610, nn. 105, 106, and p. 612, n. 114. 8 Here it may be noted that the pseudo-Richard of Campsall in the Logica edited below held that just such a fallacious argument on the Trinity sins by equivocation (Logica 13.09), one more reason for rejecting the genuine Campsall as author of the anti-Ockham Logica.

6

PART ONE

of relation does not block the way, nor does relation lose what is its own except where inseparable Unity stands in the way."9 The unknown author of the Logica that has been attributed to Campsall adverts repeatedly to the puzzling demands made upon logicians by faith in a Trinity of three Persons, each of whom is the one divine Nature or Essence and in so doing scores a debating point against Ockham whose solution was not that of Campsall.10 In short, here again, Campsall has been shown to be an anti-Scotist who maintained a serious degree of independence in the presence of Ockham with whom he was in overall agreement. All these writings, the three opuscules edited here and the lost Sentence commentary or Quodlibet that has been mined for his views on the most acute intersection of faith and reason, the theology of the triune God, must all be later than the Questions on the Book of the Prior A nalytics because they were written by a theologian rather than by an artista. Since they are later, they resolve the dubiety provoked by the openness of the early logical work to certain Scotist notions; in so doing, they read out of court any possibility that Richard of Campsall is the author of the Logica, correctly characterized in the unique extant manuscript as ualde utilis et realis contra Ocham, but incorrectly called in that very title, a work "of Campsall, the Englishman." For the Logica responds, often syllogism by syllogism, to the arguments of Ockham's Summa logicae from an uncompromisingly "realist" and generally Scotistic point of view. THE EDITION Since each of the three short writings is extant in a single manuscript, the spelling and capitalization of the three manuscripts have been maintained as was done in the first volume of Campsall's writings, the Questiones date A Ricardo De Camsale super librum priorum analeticorum. Bibliography for that first volume, for the present opuscules, and for the long Logica, is 9

The regula Anselmi is to be found in Anselm's De processione spiritus sancti 1, in Opera Omnia, ed. F. S. Schmitt, 2: 181, lines 2-4: "Quatenus nec unitas amittat aliquando suum consequens, ubi non obviat aliqua relationis oppositio, nee relatio perdat quod suum est, nisi obsistit unitas inseparabilis." 10 See below, pseudo-Richard of Campsall, Logica 15.18: "... absurdum enim videtur quod talis distinccio ponatur in summe simplici, in summe idem, in summe distincto et tamen, quod non posset poni in illo quod in infinitum a tali simplicitate et ydemptitate et indistinccione recedit;" Ockham had done just that in his Summa logicae 2.2: "... talis distinctio non est ponenda in creaturis, quamvis possit aliquo modo poni in divinis...." The genuine Campsall, as Gelber has shown, "Logic and the Trinity," pp. 197, 198, felt no need to make Ockham's concession on this issue.

INTRODUCTION

7

given at the end of this volume. In the case of the opuscule on divine foreknowledge and contingency it has been necessary to include variant readings from a 1496 Bologna printing that must stem from a diverse manuscript or manuscript family. The arabic paragraph numbers are my addition and for purposes of cross-reference, a citation to the Contra ponentes naturam on universals is indicated by an upper case u, followed by the appropriate paragraph number, those to the question Utrum materia possit esse sine forma by an upper case M and paragraph number, those to the Notabilia quedam Magistri Richardi camassale pro materia de contingencia et presciencia del by an upper case p and paragraph number; Logica references are in arabic numbers to chapter and paragraph with a point separating the two. Chapter numbers are those of the original but paragraphing has been adjusted to the needs of a modern edition. Three indexes consolidate the materials of Campsall's three short works: an Index nominum, an Index fontium, and an Index generalis, all of which employ the cross-reference sigla noted above for reference to the three texts.


RICHARD OF CAMPSALL

Contra ponentes naturam A treatise de universalibus

Florence, National Library, cod. conv. sopp. B.4.1618

Description: See Venerabilis Inceptoris Guillelmi de Ockham Expositio super libros Elenchorum, ed. F. del Punta (St. Bonaventure, N.Y.: St. Bonaventure University, 1979), p. 9*.

CAMPSALL ON THE UNIVERSAL A classic point of confrontation between mediaeval Scotists and Ockhamists was the issue of how universal terms and concepts might correspond to entities in a world of singulars for, in the middle ages, all hands agreed that the truth of propositions requires correspondence between the sign (word or concept) and the reality signified. Campsairs explicit treatment of this issue edited here was written by a scribe on blank parchment immediately following the colophon of a copy he had made at Naples in 1331 of Ockham's Exposicio super libros elencorum, Firenze, B.N. Cod. conv. sopp. B.4.1618, p. 94.l A marginal notation camsalis ascribes the question to our author and this attribution raises no problems. Campsall here interpreted his opponents as asserting that universals are structural items, discernible within singulars by the human mind because universals are within those singulars in their distinction before the human mind examines the singular subjects of those universals. Furthermore, universals were claimed by his opponents to be the "quidditative parts" of those singular subjects. Thus, Campsall characterized his opponents in the opening line of his opuscule as "those positing genus, species, and difference as certain realities outside the intellect." Boethius (cited to be sure ad sensum only) had said that "species" bespeaks the whole being of individuals, that is, a "special class" names the essential or quidditative components of its own individual members (u 1). If these remarks sufficed to present his opposition, Campsall had an elaborate set of objections to press against their view. First among his objections is the complaint that, according to his opponents, there would be as many substantial forms in the structure of any given reality as there are predicates truthfully asserted of it (u 2). This description of a singular being was offensive to him because it precluded the possibility of any truly "simple" or non-composite reality, God included, as we shall see in the last line of his discussion (u 17). Perhaps it is a hint of Campsall's real, if limited, independence of Ockham that he did not here invoke as he might well have done the methodological principle that has been given the misleading label "Ockham's razor." 1 Professor Gedeon Gal OFM has provided me with a photograph of this text through the good offices of Professor Girard J. Etzkorn, a courtesy for which I am grateful to them both.

CAMPSALL ON THE UNIVERSAL

11

Furthermore, Campsall argued, to postulate something at once common and real in a class of singulars would lead to contradictions: "substance," once posited, would be at the same time a reality common to all individual substances; "substance," therefore, would be both in motion and at rest simultaneously (u 3). Avicenna had been the source for common nature as Duns conceived it to be, a "horseness that is no more than horseness";2 Campsall countered with another text from Avicenna in favor of his own position, namely, that one and the same reality can be taken either as genus or as species according to the observer's point of view; thus the universal would be, not a component of the item known, but a particular stance adopted by the knower in apprehending what is in itself a singular. The same authority had denied that any reality can be common to many individuals; not even common accidents can be admitted and still less common essential items; it would be "insanity" (the term is Avicenna's) should anyone think that such could be the case (u 4). It is perhaps worth noting, since Campsall did not think it right to remind us, that Boethius held for common accidents and argued that the strongest type of non-identity (what he termed "numerical differentiation") is constituted by the totalities of just such common accidents. It is the totality that cannot be duplicated, even though its constituent accidents, "place" excepted, are common in principle: numero differentiam accidentium uarietas facit.3 Augustine had located the image of the Trinity in man's rational soul; would a common form be "more perfect," "equally perfect," or "less perfect" than is the individual form that is a human soul? Not one of the three alternatives seemed acceptable to Campsall (u 5). The theological flavor of this consideration continues in CampsaH's argument (the reasoning is familiar from Ockham) that neither creation nor annihilation, both surely within the scope of the "absolute divine power," is compossible with the allegedly common form since "some-

2

Avicenna, Metaphysica (Venice: 1508; rpt. Louvain: Edition de la bibliotheque s.j., 1961), tractatus 5, capitulum 1, fol. 86V: "Diffmitio enim equinitatis est preter diffinitionem vniuersitatis. nee vniuersitas continetur in diffinitione equinitatis. Equinitas etenim habet diffinitionem que non eget vniuersitate. Sed est cui accidit vniuersitas. vnde ipsa equinitas non est aliquid nisi equinitas tantum. Ipsa enim ex se nee est multa nee vnum nee est existens in his sensibilibus nee in anima;" for a use of this by Scotus see his Reportatio Parisiensis in II Sent. d. 12, q. 5, schol. 3 (Paris: Vives, 1894), vol. 23, p. 30, * 11. 3 Boethius, Quomodo trinitas vnvs devs ac non tres dii 1, The Loeb Classical Library, edd. H. F. Steward, E. K. Rand (London: William Heinemann, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1946), p. 6, lines 24, 25 (PL 64: 1249o).

12

CONTRA PONENTES NATURAM

thing" - that common form as found in other singulars - would necessarily precede new creative acts (u 6) and so God could not create ex nihilo whereas the same "something" would necessarily perdure after the annihilation of any given individual (u 7) with the consequence that God could not totally reduce an individual to non-being. Campsall's thesis was that the universal is not structural, that is, a universal is not a part of a thing-in-the-world, but is rather functional, a virtuosity of the human intellect, an intention that in itself is a singular, psychological fact. Insofar as a universal enjoys any reality, it possesses the reality of an accidental form, inhering in an intellect "as in a subject," subiectiue; the anti-Ockhamist pseudo-Richard of Campsall reported this Ockhamist view accurately (L 13.08). For conceptualists such as the authentic Campsall, the relationship of a universal intention to many singulars is not grounded in the structure of those singulars but in the capacity of one universal sign to represent many singulars (u 8). Once more Avicenna was invoked to confirm conceptualist theory. The form in the knower's soul is singular to be sure, but as Avicenna had said, since many real singulars coincide in that conception, the singular mental apprehension is legitimately named a "universal" (u 9). Thus Avicenna too had refused to locate the universal, taken as a form, outside the soul (u 10). Averroes (who elsewhere4 went so far as to say that "the agent intellect contrives agit, universality") contrasted the "material intellect" with primary matter: the first regards universal forms whereas the second regards particular, that is singular, forms (u 11). If the universal is not a structural part of singulars external to the intellect, the universals "genus" and "difference" are nonetheless parts of the complex structure of definitions, remaining always realities that have their being in the soul as in their subject (u 12). Campsall felt that his opponents had been misled by the ambiguity of the two notions "to be in a genus" and "to be predicated of another." The expression "to be in a genus" might be taken as a mere categorial (predicamental) classification, which is clearly an instance of the merely mental (u 13); stated of a real thing-in-the-world, a singular instance of water, for example, to put this singular "in the genus" means no more than that this instance of water can be signified as pertaining to a given categorial ordering (u 14).

4 Averroes, Averrois Cordvbensis Commentarium magnum in Aristotelis De anima libros, ed. F. S. Crawford (Cambridge, Mass.: The Mediaeval Academy of America, 1953), commentum 8, p. 12, lines 25, 26: "... sed intellectus est qui agit in eis universalitatem."

CAMPSALL ON THE UNIVERSAL

13

Predication, Campsall thought, has a mental as well as an external instantiation: One concept can be predicated of another concept (u 15) and such a mental predication implies that in the world of real things one reality can be affirmed or denied of another - the reality which is man, he suggested, is affirmed (falsely, we must add) or denied (truly) of a real stone (u 16) for no man, as Abelard had mentioned long ago, is a stone.5 Last, in a passage (u 17) that might be ignored as no more than a repetition of what he had said already, both in his own name and in that of Avicenna (u 9), Campsall alluded to the question as to "whether God or any simple substance" can be "in a genus." Such a simple substance cannot be in a genus for the reason that "genus" and "difference," far from implying that one reality (difference) is added to another (genus), are but diverse modes of signifying the same reality. Now it is precisely the statement that God can be spoken of as "in a genus" that the author of the Logica ualde u I til is et real is claimed to have heard proposed as tenable by "a solemn doctor" at Oxford on the ground that "a single concept can be predicated of Him and of other realities in the line of quiddity," that is, in the line of essential predication (in quid}. There is reason to believe that the "solemn doctor" whom the scandalized author of the Logica heard at Oxford was our Campsall; hence it will be necessary to return to the present passage when the text of the Logica is examined for evidence with respect to its unidentified author. The puzzle will be complicated by evidence that Walter of Chatton OFM presented to the effect that on another occasion, and for equally "conceptualist" motives, our Campsall had reached the conclusion that God is "in a genus," a position in direct contradiction to the one proposed by Campsall in the present Contra ponentes naturam. 5 Peter Abaelards Philosophische Schriften. 1. Die Logica 'Ingredientibus' 1. Die Glossen zu Porphyrius, ed. B. Geyer, Beitrage zur Geschichte der Philosophic des Mittelalters vol. 21, 1 (Miinster i.W., 1919), p. 16, lines 10-12.

< Contra ponentes naturam >

1 Contra1 ponentes naturam generis, specie!, et differencie, quod sint quedam res extra intellectum, que sint de natura indiuiduorum ita quod eadem quidditas, sic extra, sit in diuersis rebus extra numero ita quod species, natura, et quidditas - 2 componatur ex natura generis et differencie sicud ex partibus quidditatiuis, et quod natura specifica sit eadem in diuersis; propter quod dicit boecius:3 species dicit totum esse indiuiduorum. 2 Contra istum niodum dicendi arguitur quod non possit stare quia tune, tot essent forme substanciales in indiuiduo quot sunt predicata superiora in quid; consequens est falsum quia tune, nullum foret corpus simplex, sed quodlibet esset compositum ex materia prima et formis multis. 3 Item, si esset huiusmodi forma communis multis extra, que significaretur nomine 'generis' aut 'specief, sequeretur quod res que primo signiflcatur, posito nomine 'substancie', esset in quacunque substancia et sic, forma substancialis que esset in aere, hie esset in quolibet corpore, eet vbique; et sequitur eciam, secundum hoc, quod idem simul moueretur et quiesceret. 4 Item, communia simul informarent idem, sicud arguit auicenna, 5 metaphisice, capitulo tercio,4 quod, si una et e < a > d e m humanitas existeret in multis, tune accideret uni et alteri et sic, communia simul inessent; cum, tamen, secundum auicennam, nullus 'est sane mentis' qui possit intelligere eandem humanitatem uestire accidencia communia, aut quod eadem sint accidencia sortis et platonis. 1

camsalis] in marg. em. ms. quidditatem. 3 Boethius, In Isagogen Porphyrii commenta, ed. S. Brandt (Vienna, Leipzig: F. Tempsky, G. Freytag, 1906), p. 216, lines 2-5 (PL 64: 106c): "idcirco igitur species specialissima tantum species est atque hanc solam possidet habitudinem ad superiora quidem, quoniam ab his continetur, ad inferiora uero, quoniam eorum substantiam format e continet." 4 Avicenna, Metaphysica, tractatus 5, capitulum 2 (Venice: 1508; rpt. Louvain: Edition de la bibliotheque s.j., 1961), fol. 87V B: "Non est autem possibile ut qui est sane mentis intelligat quod vnam et eandem humanitatem vestiant accidentia platonis et ipsa eadem sint accidentia socratis." 2


15

5 Item, sequitur: si huiusmodi forma foret in homine, aut esset perfeccior quam forma que est altera pars compositi et tune, in ea esset querenda ymago trinitatis, non in anima racionali sicud dicit augustinus, 13 de trinitate, capitulo 15;5 aut minus perfecta - hoc non potest dari cum sit quidditas rei; aut equaliter perfecta - hoc non potest dari quia tune, non esset res uere una nisi per unam magis quam per aliam. 6 Item, hoc destrueret creacionem quia deus non posset creare aliquid totaliter de nouo quia illud vniuersale necessario preesset. 7

Item, non posset annichilare lapidem quin annichilaret omnes lapides.

8 Ideo dicendum quod genus et species et huiusmodi vniuersalia non sunt res extra animam, ita quod sit aliqua res communis, sicud communiter ymaginatur, que sit communis multis, sed sunt forme vniuersales existentes in anima sicud in subiecto, que tamen sunt forme singulares in essendo, sicud alia accidencia in anima; quod pro tanto dicitur huiusmodi forma 'uniuersalis' quia intencio talis, cum sit una numero in anima, est communis siue vniuersalis; sit autem sic quia essencialiter plura, sicud patet de intellectione 'hominis' uel 'animalis', cum sit una numero existens in anima; est, tamen, communis sicud genus aut species quia plura representat. 9 et hoc dicit expresse auicenna, 5 metaphisice sue, capitulo secundo,6 'sicud1, inquid, 'aliquid diuersis respectibus est genus et species, similiter aliquid diuersis respectibus est vniuersale et singulare; hec, igitur, forma, secundum quod est in anima est aliqua forma anime singularis et, secundum quod in ea multa conueniunt ... est vniuersalis.' 10 hie et < iam > dicit, capitulo 2 ibidem in fine:7 vniuersales forme non sunt extra animam, et cetera. 5 Augustinus, De trinitate 14.14.6, CCSL 50A (Turnhout, 1963), pp. 427, 428, ubi haec verba allocantur capitulo 3 (PL 42: 1040): "Nee ilia igitur trinitas, quae nunc non est, imago Dei erit; nee ista imago Dei est, quae tune non erit; sed ea est invenienda in anima hominis, id est rationali, sive intellectual!, imago Creatoris, quae immortaliter immortalitati ejus est insita;" verba ista citantur apud Ockham, In 1 Sent. d. 3, q. 10; Opera philosophica et theologica, edd. S. Brown, G. Gal (St Bonaventure, N.Y.: Franciscan Institute, 1970), 2: 560, 561. 6 Avicenna, Metaphysica, tr. 5, cap. 2, fol. 87V c: "... quia sicut aliquid diuersis respectibus est genus et species: similiter a < liqui > d diuersis respectibus est vniuersale et singulare. hec igitur forma secundum hoc quod est in anima: est aliqua formarum anime. et est singularis. et secundum hoc quod in ea multa conueniunt secundum aliquem trium predictorum modorum est vniuersalis." 7 Ibidem, fol. 87r E: "Hec autem forma quamuis respectu indiuiduorum sit vniuersalis: tamen respectu anime singularis; in qua inprimitur est indiuidua. ipsa enim est vna ex formis que sunt in intellectu. et quia singule anime sunt multe numero. tune eo modo quo

16


11 Item, tercio de anima, commentator commento 5,8 vbi ponit

differenciam inter intellectum materialem et materiam primam: dicit quod iste intellectus simul respicit formas vniuersales; cuiusmodi sunt species et genera; materia vero prima respicit formas particulares. 12 Que eciam patet ex hoc quod, cum difflnicio sit sermo habens partes, cuiusmodi sunt species et genera et differencie, et sermo ille est quoddam compositum ex conceptibus in anima; igitur, sequitur quod partes diffinicionis - scilicet genus et differencia - sint res existentes in anima subiectiue. 13 Nota quomodo aliquid dicitur 'esse in genere': sciendum quod dupliciter: uno modo quia essencialiter ordinatur in recta linea predicamentali secundum sub et supra, et isto modo sole intenciones vniuersales in anima - cuiusmodi sunt species et genera - dicuntur 'esse in genere', quomodo dicitur quod diuersorum generum (a/b) et non subalternanti positorum; diuersi sunt species et differencie quia ad predicamentum substancie pertinent tales intenciones vniuersales que sunt 'genera1 et 'species' et ad aliud genus alie, et sic de aliis. 14 Aliojnodo dicitur aqua 'esse in genere' quia essencialiter significatur per intencionem que est in tali ordinacione predicamentali. et sic res extra dicitur 'esse in genere' uel 'in specie' sicud substancie dicuntur 'esse in genere substancie' et quantitas 'in genere quantitatis', siue signata 'in suis signis essencialibus', sicud singularia 'in suis vniuersalibus'; unde omnia que sunt in genere primo modo sunt quedam forme et qualitates in anima cum sint intenciones existentes in anima subiectiue et, per consequens, sunt in genere qualitatis quia in una eius specie. 15 Tercio notandum quomodo aliquid predicatur de alio: dico quod 'aliquid predicari de alio' potest intelligi dupliciter: vel, sicud dicimus conceptum in anima predicari de conceptu, sicud dicimus: 'predicatum dicitur de subiecto' si predicatum et subiectum sint conceptus in anima. sunt particulares habebunt ipse alium intellectum vniuersale: quod in tali comparatione est ad ipsas. in quali est ad extra: et discernitur in anima ab hac forma que est vniuersalis comparatione sui ad extra que predicatur de illis et de alijs...." 8 Averroes, Commentarium magnum in Aristotelis De anima libros, ed. F. S. Crawford, Corpus commentariorum Averrois in Aristotelem, series latina VI, 1 (Cambridge, Mass.: Mediaeval Academy of America, 1953), p. 387, line 27 - p. 388, line 37: "Et cum ista est diffinitio intellectus materialis, manifestum est quod differt apud ipsum a prima materia in hoc quod ista est in potentia omnes intentiones formarum universalium materialium, prima autem materia est in potentia omnes iste forme sensibiles non cognoscens neque comprehendens ... prima materia recipit formas diversas, scilicet individuates et istas, ista autem recipit formas universales."


17

16 Alio modo dicitur res predicari de re extra quia per proposiciones et conceptus in anima significantur res extra affirmari de re alia aut negari, sicud dicimus hominem affirmari aut negari de lapide. 17 Nota quod genus et differencia non significant res distinctas extra intellectum, sed significant eandem rem modis diuersis, nam 'genus' significat rem per modum determinabilis, 'differencia' uero per modum determinantis; unde, non est ymaginandum quod ex parte rei unum sit alteri additum; quod, autem, deus uel aliqua substancia simplex non sit in genera potest talis racio assignari.


RICHARD OF CAMPSALL

Utrum materia possit esse sine forma ? Munich, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 8943

Description: See Catalogus codicum latinorum bibliothecae regiae Monacensis, secundum Andreae Schmelleri indices Carolus Halm et Gulielmus Meyer, tomi 2, pars 1, Codd. num. 8108-10930 complectens (Munich: Bibliothecae regiae, 1874; rpt. Wiesbaden: O. Harrassowitz, 1968). G. J. Etzkorn, "Codex Latinus Monacensis 8943: Mediaeval Potpourri, Contemporary Consternation," in Studies Honoring Ignatius Charles Brady, Friar Minor, edd. R. S. Almagno, C. L. Harkins, Franciscan Institute Publications, Theology Series 6 (St. Bonaventure, N.Y.: Franciscan Institute, 1976), pp. 247-268.

CAMPSALL ON MATTER, FORM, AND PRIVATION A Munich manuscript, Clm 8943, fols. 31r-32v,1 is the unique source of a disputed question by Campsall on: Whether matter can exist without form ? (M 1). As in the case of his question on universals, the ascription of this short discussion to Campsall is by the marginal notation: camsal. As might be expected after the condemnations of 1277 by the Bishop of Paris, concern to respect divine omnipotence moved Campsall to adopt an affirmative solution as it had moved John Duns Scotus before him. Perhaps because Duns had argued for what Richard of Campsall held to be the correct affirmative answer, but by arguments that Campsall could not accept, our author introduced the question with six reasons borrowed from the Reportatio Parisiensis of the Subtle Doctor (M 2-5). We may note in passing that the pseudo-Richard of Campsall invoked the authority and the arguments of Duns on this issue in the course of opposing William of Ockham on universals in the Logica (L 15.04). All six reasons taken from the Reportatio assume the Scotist notion, distasteful to Ockhamists, that a distinction in the order of thought demands a parallel distinction in the order of being, as well as another Scotist conviction, this time one that Ockham would not contest: The criterion for whether or not anything lies within the scope of the "absolute divine power" is whether it does or does not run afoul of the principle of non-contradiction. For Scotists and Ockhamists alike, if matter without form entails no intrinsic contradiction, then matter without form is possible de potencia diuina absoluta. Having set out the six arguments he had found in Duns, Campsall urged against them two purely formal disclaimers. First, in restricting himself to absolute forms, the Subtle Doctor had failed to prove his case "universally"; relative forms had been neglected (M 6). Second, an indefinite conclusion is invalidated by any contrary singular proposition that can be verified and Duns had reached an indefinite conclusion (M 7). Without saying what it might be, Campsall implied that he had to hand a contrary singular proposition that would invalidate Duns's conclusion. Two of Campsall's rejoinders are reductions to absurdity in that the position of Scotus would entail intrinsic contradictions: Matter would and 1 This text was drawn to my attention by Professors Gedeon Gal and Girard J. Etzkorn; their help is acknowledged with gratitude.

CAMPSALL ON MATTER, FORM, AND PRIVATION

21

would not exist (M 8), matter could be without the capacity to receive form, yet would actually receive form (M 9). Campsall knew what a Scotist dialectician would counter: The forms to which Campsall had made appeal in accusing Scotus of contradictions are relative forms whereas any absolute form could be posited in their essential structures. This procedure Campsall rejected as invalid on a somewhat abstract principle, namely, that a relative depends for being on the absolute and not the reverse (M 10). He could go farther by impugning the absoluterelative distinction and would do so in the next paragraph (M 11). Prior to Campsall's determination of the question (M 14) the dialectical exchange turned upon the appeal to a significant distinction between created absolutes and created relations. This distinction Campsall reduced to "a difference of names, not of external realities" (M 11). Scotistic discrimination between the absolute and the relative, Campsall wrote "is nothing" and indeed, the "absolute" and the "relative" are in fact no more than diverse ways of viewing any and every created reality. In a striking analogy Campsall likened the absolute and the relative to multiple reflections of a single face in diverse mirrors (M 11). A reader will not miss the parallel here with Campsall's exposition of genus and difference (the two universals that compose definitions) as diverse intentions representing in distinct ways what remains the same reality (u 8). "Universal" and "singular" are two terms from the litany of names enumerated by Campsall in making the point that every created reality is an absolute and grounds a relative only by the addition of a conceptual perspective, not by the addition of a Scotistic res (M 11). Campsall held further that matter, form, and the composite they constitute do not need the addition of a "being of existing", esse existere, to make them real and that Averroes had been right to fault Avicenna for thinking that "one" and "being" signify additions to the essence of a reality (M 12). Here too Campsall might have adduced the "razor" and, had he wished to do so, the observation by Siger of Brabant that "existence" would be a fourth principle in things, beyond matter, form, and the composite.2 All of this was deployed against the assertion that God gives being to matter through form; the truth is, Campsall held, that matter is "actuated" and "perfected" through form because form is "the

2

Siger of Brabant, Siger de Brabant. Questions sur la me'taphysique, texte inedit, ed. C. A. Graiff OSB (Louvain: Institut superieur de philosophie, 1948), p. 16, lines 31, 32: "... pars essentiae, ut materia vel forma, et dicere quod non sit accidens, est ponere quartam naturam in entibus."

22

UTRUM MATERIA POSSIT ESSE SINE FORMA

more noble" constituent of a composite reality, but if the assertion should not be taken to mean this, then it means nothing at all (M 13). If Scotist reasoning for the correct conclusion is wrong, Campsall was compelled to give his own reasons for supporting the proposition that matter can exist without form. His first positive argument is by analogy with the capacity of accidents to exist apart from substance, a relationship of dependency more acute than is that of matter on its corresponding form (M 14). This could hardly be more "Ockhamist;" the Venerable Inceptor had written an important treatise on the Eucharist and had made reference to the Sacrament in his Summa logicae I, 44, where he dealt with the category of "quantity." For scholastic analysis, the accidents of bread and of wine perdure in the Eucharist apart from the substances in which they had inhered according to nature. Hence, the Sacrament of the Altar is the instance of independently existing accidents which Campsall almost certainly had in mind. Aristotelian physics there had been adjusted to make room for a theologically verified exercise of divine power. At this point Campsall introduced "privation" (M 15, 18-31); the theme received fairly extended treatment and was the occasion for reference to pericopes of Augustine and of Anselm on free choice (M 16). A third theme raised is a reference of disconcerting brevity to parallel and impossible consequences: finite bodies without shape and lines without length, two white bodies without whiteness, elements neither similar nor dissimilar, nothing superior to anything else, and motion where nothing is moved. Campsall was so fully an Ockhamist on lines and bodies that he was content to refer his readers to Ockham - the Summa logicae I, 44 presumably - and his reasons for rejecting the others are no less Ockhamist (M 33-35). AnselnVs definition of moral rectitude, "willing as God wills the will to will" inspired the comment that the will and its rectitude ought to be interpreted respectively as potency and act, that is, as distinct (M 16). In good Ockhamist fashion, Campsall held that the rectitude of will is the will itself and therefore not distinct; if will and its rectitude were not identical, God would be able to force a man to sin, in which case, the putative "sin" would not be truly a sin. Besides, rectitude of will (according to Anselm still) is the biblical "justice" and so it is that only the will is capable of rendering itself unjust, that is, of sinning (M 32). "Privation," however, was not dismissed so briefly. Privation is paradoxically both matter and form since, given that an instance of matter exists under one form, that matter is the privation of all other possible forms; every form is the privation, in the same way, of all other forms; the form as "the term-to-which" is contrary, and thus the privation of, the

CAMPSALL ON MATTER, FORM, AND PRIVATION

23

form as "the term-from-which" in every change. Unlike matter and form, privation is but an accidental principle of generation and corruption (M 27). Campsall's final word is a note on the multiple meanings of "privation" and of "privative names" such as "vacuum" (M 36-39). First, "privation" may signify the subject that lacks a form which it is ordained by nature to possess: Shadow is nothing apart from the light that air is by nature ordained to transmit. In a second sense "privation" may be taken for the form to be corrupted, that is, the term-from-which (M 37) a change proceeds. Thirdly, "privation" may be understood in the way that the man in the street thinks of it - sic concipiunt vvlgares homines - as if there were a privative reality, independent of, and so distinct from, its subject. Although such people speak of privations as if they were real when they speak of them in this sense, there are no such things in the real world as shadow, silence, poverty, nudity, or blindness (M 38). The privative name "vacuum" might be defined as "a separated dimension," but the expression can be taken in only two ways, as either "indicative" (ostensive) or as "expositive." In the first interpretation, the expression as a whole has no referent, even though its parts do; according to the second interpretation, it must be said that for a "dimension" to be "separated" (from matter) is impossible and thus taken, the formula is expositive (M 39). In these manifold ways privation is an instance of "form" in "the third mode that has been explained," that is, the positing of what is unreal as if it were a reality (M 38). At one point the relative tedium of scholastic dialectic is relieved by an instance of irony: If shadow were a reality, a thing-in-the-world, when the light recedes, who would cause it? The Prince of Shadows? (M 23). At another, Campsall thought that the search for "the material" and for "the formal" vulnerable to a degree of sarcasm: Where is the formal element in number located? In the head or in the foot? And what is "the formal" element in a crowd? (M 35).

< V > tram materia possit esse sine forma?1

1 quod non, quia non potest intelligi sine ea; igitur. contra: accidens potest esse sine subiecto. 2 dicit scotus2 quod sic, turn quia absolutum prius potest esse sine, et cetera, turn quia quidquid deus causat respectv absoluti per causam secundam potest inmediate causare sine ista, si non sit de essencia eius; sed per formam dat esse materie, et non est pars eius; igitur.3 3 preterea, deus potest inmediate causare vnum causabile distinctum sinealio. 4 (3W31 v ) 4 preterea, potest velle materiam esse sine forma, d < at > o quod libere wit.5 5 preterea, generacio et corrupcio sunt mutaciones distincte; igitur, potest vnum sine alia, et ita, corrumpere formam sine generacione alterius.6 1

camsal] in marg. Scotus, Reportatio Parisiensis in II Sent. d. 12, q. 2, schol. 2, 23: 16, # 4: "... quia absolutum prius absolute potest sine contradictione esse sine illo; materia est absolutum aliud a forma, et prius; igitur sine contradictione potest esse sine ilia...." # 5: "Secunda ratio ad idem, quidquid Deus creat respectu absoluti per causam secundam, quae non est de essentia rei, potest Deus immediate sine causa secunda causare; sed esse in materia causat per formam, et ipsa non est de essentia materiae; igitur potest esse causare in materia immediate sine forma...." 3 sco < tus > ] in marg. 4 Scotus, Reportatio, d. 2, q. 2, schol. 2, 23: 16, # 6: "Tertia ratio ad idem, quod Deus immediate potest conservare; sed materiam immediate creat, quia materia est quid creatum, non enim est ens omnino in-(p. 16/p. 17)-creatum, et non subest virtuti naturae creatae, quia nihil potest natura creata producere, nisi aliquo praesupposito; igitur Deus potest immediate materiam conservare sine entitate alia absoluta." 5 Ibidem: "Quarto sic, non necesse est Deum aliud a se simpliciter velle; igitur si velit aliud a se, non est necesse ex parte ejus velle aliud ab illo volito, sed solum si est talis ordo ex parte volitorum, quod non posset velle unum sine alio; igitur si velit materiam esse, non necesse est propter hoc quod velit formam esse, nisi hoc sit, quia materia in entitate sua determinat sibi entitatem formae, sed ex parte materiae nulla est necessitas determinandi sibi aliquam formam." 6 Ibidem, d. 12, q. 2, schol. 1, 23: 3, # 3: "Contra, prius natura et ordine corumpendum corrumpitur quam genitum generatur...." p. 6, 8 10: "Ideo tenendum est, materiam esse aliquid positivum potentiale, habens naturalem inclinationem ad aliam formam naturalem, quae includit non esse formae quam habet, et sic ex illo est generatio naturalis 2

< V > TRUM MATERIA POSSIT ESSE SINE FORMA

25

6 iste7 non respondet ad questionem quia non probat nisi de formis

absolutis, non de relatiuis et, per consequens, non vniuersaliter probat materiam posse existere sine omni forma. 7 Item,8 quelibet indefinita conclusio potest solui per quamcunque proposicionem singularem; sed scotus concludit indefinite. 8 preterea, si deus potest separare absolutum prius a posteriori, posset separare esse a materia, ipsa existente, cum esse existere sit alia res a materia secundum ipsum, quia vnum adueniens quidditati rei et ita, posterius, et ita materia existeret et non existeret.9 9 Item, posset facere materiam sine vnitate et duas materias sine omni forma et ita, sine dualitate, quam ponit distinctam, cum sint posteriora eciam sine potencia et habilitate ad recipiendum formam et, tamen, nichilominus adhuc reciperet formam. 10 dices: iste sunt forme relatiue, sine quibus materia esse non potest, et ideo, pono in racione quodlibet absolutum: non valet quia materia, cum sit absolutum, non dependens in esse a respectv, sed contra, cum respectvs initatur ei; tamen, quia non magis inesse dependet ab absolute quam relativo est relatiwm in materia, sic posterius eius; super hoc patet natura 'prioris',10 metaphisice, quinto.11 11 de eo autem quod ponitur distinccio12 inter absolutum et relatiwm, nichil est, quia quelibet res creata est absoluta, sed sunt differencia per se et primo, inquantum habet inclinationem ad aliam formam. Unde ex inclinatione illius principii est generatio naturalis; corruptio vero est ex consequent! naturalem inclinationem ejusdem principii; dico ergo quod materia est alia entitas a forma." 7 Contra scotum in marg. Nota ille non bene rediculat (!) scot < um > primo quia dicit quod < non > dicat ad questionem quia scotus querit utrum materia possit esse sine forma s < ubstanciali > sed nullus respectus accionis est forma materie. preterea, forma est quodam esse racionis; nullus respectus dat esse cuicunque obiecto; igitur nullus < respectus > est forma, respondendum: uel ut dicit aristoteles sicut se habet accidens, sic forma ad materiam, ita quod accidens non est forma quia est in subiecto proprie; solum forma substancialis est proprie forma et de ilia est questio. vltra, iste inponit scot < o > quod dicat esse quodam esse realiter d < iuisum > a materia, vnitatem duali < tate > que omnia sunt falsa. 8 argumentum invenitur sine signo locandi, in marg. 9 Scotus, Reportatio, d. 12, q. 2, schol. 1, 23: 18, * 9: "Ad aliud, cum dicit Boetius quod esse est formae, vel a forma, potest dici quod intelligit quod omne esse perfectum, vel est ipsius actus, vel habentis actum, esse materiae non est perfectum: vel esto quod materia non habeat esse sine forma, non tamen sequitur quin aliter potest esse." 10 numerus aliquis] cane, tune littera v, cum -to spscr. 11 Aristoteles, Metaphysica 5, 11 (1018b9 sqq.). 12 Nota quod nulla est distinccio inter absolutum et relativum] in marg.

26


nominum, non rerum extra, sicut 'vniversale', 'singulare', 'predicatum', 'subiectum', 'adiectiuum1, 'substantiuum'; ideo, relacio non est res addita racioni relate, sed eadem respectv concepta; si sine habitudine ad aliud, absoluta, si cum habitudine, relatiua. conceptus est distincte representans rem; hoc facit sicut eadem facies, in diuersis speculis communiter representata, dicitur 'diuersa'. 12 quod dices in secunda racione,13 quod deus 'per formam dat esse materie', falsum est; ymaginatur, enim, quod esse existere racio sit vnum esse distinctum a materia, forma, et composito, et quod insit materie per formam sicut per causani; similis error auicenne de ente et vno, quod commentator repugnat, quarto metaphisice,14 turn quia deus posset causare materiam, formam, et compositum sine tali esse, et ita, esset compositum sine esse. 13 dices tune: vnius compositi sunt multa esse, dico tot esse quot15 sunt encia in ipso; habet, tamen, vnum esse per quod est, scilicet, formam. vnde, quando dicitur quod 'forma dat esse composito',16 non est intelligendum quod forma det materie esse, quod est res tercia a materia et forma, sed pro tanto dicitur quod dat esse materie quia materia actuatur et perficitur per formam, que est nobilior pars compositi; vnde, ad vnum intellectum, videlicet, idem est dicere 'forma dat esse materie' et 'est eius perfeccio' - uel negandum est quia forma dat esse materie - ymo, nichil. 14 dico, ergo, quod materia potest existere sine omni forma superaddita, absoluta uel relatiua, et vniuersaliter, omne distinctum ab alio, sine omni extrinseco sibi; accidens, enim, existit sine substancia, a qua plus dependet quam materia a forma; igitur, materia sine forma. 15 contra: tune materia posset esse sine priuacione, cum realiter distincta, quia est contraria forme, materia non, sed earn recipit, turn quia materia manet, priuacio non, turn quia materia est principium rei per se,

13

Vide supra, M 2. Averroes, Aristotelis metaphyslcorum libri XIIII cum Averrois Cordvbensis in eosdem commentariis (Venice: Ivntas, 1574), vol. 8, fol. 6?B (in Meta. 4, 2 [1003b221004al]): "Auicenna autem peccauit multum in hoc quod existimauit quod vnum et ens significant dispositiones additas essentiae rei. Et mirum est de isto homine, quomodo errauit tali errore. Et iste audiuit Loquentes in nostra lege, cum quorum sermonibus admiscuit ipse suam scientiam Diuinam." 15 em. ins. quod. 16 Nota quomodo forma dat esse composito et materiae] in marg. 14


27

priuacio non, turn quia ut dicit commentator, primop/z/s/con/m,17 materia est pars generati et propinquior ad actum priuacione, turn quia non forent tria principia. 16 preterea,18 si modus arguendi valet, rectitude voluntatis separatur a uoluntate; consequens falsum per augustinum 19 et anselmum20 de libero arbitrio; consequencia patet quia res distincte sunt; probo, quia rectitudo, per anselmum, est velle quomodo deus wit voluntatem velle,21 et omne velle creatum est aliud a uoluntate sicut actus a potencia. 17 preterea, tune magnitude flnita et corpus esset sine flgura, subiectum sine passione, linea sine longitudine, duo alba < sine albedine > , et nee similia nee dissimilia elementa essent vbi sunt, et nullum superius alio nee inferius, et motus sine mobili. 18 ad primum:22 negatur consequencia, ad probacionem, dico quod priuacio est materia quia, si aliquid deus - cum non sit pars materie posset creare et destruere vnam creaturam sine hoc quod creet uel destruat quamcunque aliam, tune sequerentur contradictoria, si forent tales relaciones realiter distincte. 19 preterea, aut esset vna priuacio omnium formarum, aut cuiuslibet vna; si primum, sequitur: in eo, ex quo facta est, erint infinite res coextense in materia, cum quelibet pars materie sit priuata inflnitis formis, quia quamlibet potest recipere, et ita,23 deus non posset materiam pro17

Averroes, Aristotelis de physico avditv libri octo cum Averrois Cordvbensis variis in eosdem commentariis (Venice: Ivnctas (!), 1562) t. 4, fol. 45s (in Phys. 1, 9 [192a3-6]): "Nos autem dicimus, etc. et intendit per propinquum, id est, propinquum ei, quod est in actu. et dixit: et quodamodo substantia, quia non est substantia in actu, et oppositae istis differentijs sunt differentiae priuationis. Deinde dicit, priuatio autem non omnino, id est priuatio autem non est, neque propinque neque remote, neque est accidens, nedum vt sit substantia. et dixit: quod materia non est per accidens, et quod priuatio non est per se...." Ibidem, fol. 45K-L (in Phys. 1, 9 [192a7-16]): "et latuit eos secunda natura, scilicet priuatio mixta cum materia propter quam materia est parata ad recipiendum formas." 18 Nota] in marg. 19 Augustinus, De correptione et gratia 6 (PL 44: 921): "Ac per hoc prima pravitas qua Deo non obeditur, ab homine est; quia ex rectitudine, in qua eum Deus primitus fecit, sua mala voluntate decidens, pravus effectus est." 20 Anselmus, De libertate arbitrii, cap. 8, Opera omnia, ed. F. S. Schmitt (Seckau: Abbatial Press, 1938), 1: 220, lines 10-15: "Totam quidam substantiam quam de nihilo fecit, potest redigere in nihilum, a voluntate vero habente rectitudinem non valet illam separare." 21 Ibidem, lines 18, 19: "Nulla autem est iusta voluntas, nisi quae vult quod deus vult illam velle." 22 Vide supra, M 15, i.e. argumentum primum contra. 23 em. ms. ista.

28


ducere nisi produceret infinites res sibi adequate coextensas; si secundum, igitur, similes erunt in materia priuacio et forma ei opposita. 20 preterea, idem est iudicium de silencio et aliis priuacionibus; sed silencium non est nisi aer in quo non est sonus quia, si esset aliquid, tune, creato sono in acre, aut remaneret silencium in isto medio aliquod aut nullum; si primum, igitur, in eo, in eodem medio, foret silencium cum tumultu, quia sit silencium oppositum vni (3IV320 sono,24 maneret cum alio sono; si secundum, tune non quelibet forma habet priuacionem sibi oppositam turn quia, quando producens cessaret a produccione, necessario produceret illud aliud, scilicet, silencium - et sic, ageret et non ageret uel deus cogeretur ad producendum illud. 21 preterea, non obstante isto tumultu, adhuc esset alius sonus natus in acre medio. 22

Item, essent tune silencia tot quot sunt soni.

23 Item, arguo de luce et tenebra, quia aut vna opponitur omni luci aut multe; si primum, inmediate lux et tenebra; nee secundum - patet, et, recedente lumine, quis earn causat? princeps tenebrarum ? 24 preterea, cum omni lumine essent infinite tenebre; consequens falsum quia mutue se expellunt; probatur consequencia, quia huiusmodi medium, habens lumen, priuatur alio lumine, scilicet, future; igitur, eius priuacio non est in isto medio. assumptum probo: quia medium habens lumen est natum recipere omne lumen et non habet illud; igitur, priuatur illo. 25 preterea, omnes priuaciones essent equalis perfeccionis vel non; non primum, quia illud peius est quod priuat magis bonum; igitur, vna perfeccior alia; igitur, esset devenire ad vnam perfeccionem uel equalem forme. 26 preterea, priuacio tune erit accidens quia adest uel abest, turn quia, circumscripta materia a priuacione, quero si materia esset priuata? si sic, frvstra ponitur; si non, substancia est apta habere formam et non habet; igitur, priuata. ad hoc est augustinus, de ciuitate del, qui wit quod a tenebra non est aliquid nisi aer sine lumine.25

24

em. ms. vni (31 v /32 r ) vni sono. Augustinus, De ciuitate del 11, 10, edd. B. Dombart, A. Kalb, CSEL 40.1 (Turnhout, 1955), p. 527, lines 26-28 (PL 41: 326): "... nam nihil sunt aliud quae dicuntur locorum quorumcumque corporalium tenebrae quam aer carens luce...." 25


29

27 dico, igitur, quod priuacio est materia et est forma, quia materia, existens sub vna forma et carens alia, est priuacio illius forme eciam, que non componitur secum; forma26 opposita in materia est priuacio illius; aliqua, igitur, priuacio est contraria forme, aliqua non; priuacio, que est forma et terminus a quo, est contraria forme que est terminus ad quern. 28 ad tercium:27 priuacio, que est forma, non manet sub utroque termino, que est materia sic. 29 ad aliud:28 commentator non dicit quod potencia sit aliud a materia29 quia materia substantiuatur per posse, sed quod materia, quando30 recipit formam, ad quam est in potencia, desinit esse in potencia ad earn. 30 ad aliud:31 materia et forma, que est terminus ad quern, sunt principia per se, sed priuacio, que erat forma corporea et terminus a quo, per accidens, quia principium generacionis, non generati. 31 ad aliud:32 materia esset sine potencia contradictoria et33 posset et non posset. 32 ad aliud:34 rectitude voluntatis est ipsa voluntas; si, enim, esset actus uel habitus alius, argumentum anselmi non valeret, si volendo auferret rectitudinem; ergo, deus non vellet voluntatem velle quod vellet ipsam velle quia, si volendo auferat huius rectitudinem, que est velle, siue illud velle esset actus uel habitus, consequencia non valeret. ideo dico quod intellectvs anselmi et augustini est quod deus non potest sine voluntate iusta facere quod sit iniusta, quia tune cogeret ad peccandum et peccatum non esset peccatum. ista, enim, rectitude est iustitia, sed quod difflniuit earn, quod 'iustitia est rectitude voluntatis propter se seruata' et quod sola voluntas potest se facere iniustam. ad illud35 de linea et puncto: dicatur uel quod punctus est intrinsecus

33

26

em. ms. formam oppositam. Vide supra, M 15. 28 Vide supra, M 15. 29 quod potencia sit ... sicut omni conce ... quem (!) cognoscitur < a commenta > tore resp < icit > aliud in re sed < si > cognoscitur materia adhuc non habet esse in potencia < nunc > et postquam habet] in marg. 30 em. ms. non recipit formam. 31 Vide supra, M 15. 32 Vide supra, M 15. 33 em. ms. contradictoria posset et posset et non posset. 34 Vide supra, M 16. 35 Vide supra, M 17. 27

30


linee, ideo non potest, uel quod linea, longitude, figura, superficies, huiusmodi, < sunt distincta > a corpore ut alibi videtur < penes > ockam.36 34 ad aliud:37 dico quod subiectum potest esse sine passione, uti dicitur, et motus sine mobili, sed non dicetur 'motum'. 35 ad aliud:38 dico quod deus non potest facere duas materias sine dualitate, quia due materie sunt binarius, qui numerus non est nisi res numerate; vnde falso ymaginantur qui dicunt quod numerus, quantum ad formale, distinguitur a rebus; nescio vbi situaretur ista forma - in 39 capite uel in pede - oportet, enim, quod extenderetur per totum corpus; frustra laborat qui inquirat materiale et formale ibi, quia ita inquiram: quid formale in turba? 36 Nota,40 tamen, quod priuacio et nomina priuatiua multipliciter accipiuntur. vno modo, priuacio significat subiectum carens forma quam natum est habere et sic, priuacio nichil est nisi subiecum, et tenebra nisi aer sine lumine, secundum augustinum.41 37 alio modo, accipitur pro forma corumpenda, opposita forme inducende, que est terminus a quo generacionis, inpediens induccionem illius; et isto modo, priuacio est forma. 38 tercio modo, significat ac si esset vna res priuatiua, discriminata diuisionis a subiecto, et opposita forme inducende, ac si dicam quod cecitas esset vnus malus habitus in oculo subiectiue; et sic concipiunt wlgares homines; dicunt, enim, 'lux fugit tenebras1. sed42 talia nichil sunt, sed significant tales habitus destructos, et sic priuacio nichil est et sic sumit augustinus, contra manichenos, quod tenebre non sunt aliquid, uti silencium,43 et paupertas et nuditas, et anselmus, de casu dyaboli xi, cum

36 ocham] in marg. vide Ockham, Summa logicae 1, 44 in Opera philosophica, edd. P. Boehner, S. Brown, G. Gal (St. Bonaventure, N.Y.: Franciscan Institute, 1974) 1: 135, line 107: "Quod autem linea non sit distincta a superficie, probo...." 37 Vide supra, M 17. 38 Vide supra, M 9. 39 forma] in marg. 40 Nota] in marg. 41 Vide verba citata supra, n. 25. 42 Nota reduccio inpossibilis de priuacione] in marg., nota paupertas nichil est nisi priu < acio > ... tenebrarum] in marg. 43 Augustinus, De natura bom liber (aliter: De natura boni contra Manichaeos), ed. I. Zycha, CSEL 25 (Prague, 1892), p. 861, lines 15, 16 (PL 42: 556): "... ita sunt tenebrae lucis absentia sicut silentium uocis absentia."


31

cecitas non est magis in oculo, vbi debet esse visus, quam in lapide;44 et ad corinthios 8, apostolus: 'ydolum nichil est1 - quere glossam.45 39 preterea, tune nomina priuatiua nichil significarent, quia sunt nomina significatiua; respondet (32 r /32 v ) anselmus,46 et commentator, quarto capitulo et in commento vltimo et quartophisice:41 si aliquis querat quid sit vacuum, et dicatur 'dimensio separata', iste sermo uel est indicans, et tune nichil significat adequatum huic toti sermoni, partes tantuni aliquid significant, et simpliciter separatum, sed totum nichil signiflcatum adequatum; uel est sermo exponens, et sic significat aliquid, scilicet, vacuum, id est, si dicatur ei: quid intelligendum per hoc nomen 'vacuum'? deinde, si dixerit 'dimensionem separatam', si consideretur quod inpossibile sit dimensionem separatam esse, tune vacuum non tale ex sermone indicante, sed exponente; sic, igitur, patet quod priuacio est multipliciter 'forma1, tercio modo exposito. 44

Anselmus, De casu diaboli 11, in Opera omnia, ed. F. S. Schmitt, 1: 250, lines 28-32: "Caecitas namque non est aliud quam non-visus aut absentia visus, ubi visus debet esse ... quare caecitas non magis est aliquid in oculo quia ibi debet esse visus, quam non-visus vel absentia visus in lapide ubi visus non debet esse." 45 Bibliorum sacrorum cvm glossa ordinaria (Paris, 1590), vol. 6, col. 260 (in 1 Cor. 8: 4): "Materiam enim Deus formauit, sed stultitia hominum formam dedit. Quaecumque facta sunt naturaliter: quaecumque enim sunt in creaturis, facta sunt per verbum. Sed forma hominis in idolo non est facta per verbum, sicut nee peccatum per verbum. Sed est nihil, et nihil fiunt homines cum peccant" (verba decerpta, et leviter mutata, ex libro Augustini In evangelium secundum loannem, tractatus 1, capitulum 13 (PL 35: 85), et non sicut dicit editio Glossae, ex "li 18 contra Faustum"). 46 Anselmus, de casu diaboli 1 1 , 1 : 247, lines 19-21: "Si vox haec, scilicet 'malum', nomen est, utique significativum est. Si autem significativum est, significat. Sed non nisi aliquid significat. Quomodo ergo malum est nihil, si quod significat nomen eius est aliquid? Ibidem, p. 251, lines 3, 4: "Hoc igitur modo malum et nihil significant aliquid; et quod significatur est aliquid non secundum rem, sed secundum formam loquendi." 47 em. >m. metaphisice; vide Averroes, Aristotelis de physico, vol. 4, fol. 173p (in Phys. 4, 9 [217b20-28]): "Deinde dicit. lam igitur determinauimus quomodo est vacuum, id est, si quis vocauierit materiam vacuum, et quomodo non est, si aliquis vocauerit vacuum dimensiones separatas hoc modo;" vide etiam ibidem, fol. 151L-M (in Phys. 4, 6 [214al720]): "... et vacuum, si sit, nihil aliud quam dimensio separata: manifestum est quod vacuum non est. Et cum dicit separata, neque non separata, intendit secundum opinionem dicentium quod vacuum est separatum a corporibus, et secundum opinionem dicentium quod est mixtum cum corporibus, et non separatam ab eis."


RICHARD OF CAMPSALL

Notabilia de contingencia et presciencia del

British Library, MS Harleian 3243

Description: See Catalogue of Harleian Manuscripts in the British Museum (London, 1808), 3: 11; J. E. Murdoch and E. A. Synan, "Two Questions on the Continuum: Walter Chatton (?) OFM and Adam Wodeham, OFM," Franciscan Studies 26(1966), 225-232.

CAMPSALL ON DIVINE FOREKNOWLEDGE AND CONTINGENCY A series of sixteen sayings, Dicta, on problems posed by necessarily true divine foreknowledge of events in the creaturely world that are genuinely contingent, like Campsairs essay on universals and his question on matter apart from form, is extant in a single manuscript. Unlike the other two opuscules, however, this one reached the printing press before 1500; it is included in a printing of Ockham's Expositio aurea on the ars vetus and of Quaestiones by Albert of Saxony, Bologna, 1495. In 1962 I published the manuscript text with variants from the 1496 edition in Mediaeval Studies, for the Bologna printing stems from a significantly different manuscript base.1 In the context of the other elements that compose the 1496 volume the conviction that it is fair to term Campsall an "Ockhamist" and, in the terminology of the Bologna printer and editor, a "nominalist," is strongly reinforced. Not only is the volume primarily a work by Ockham, the colophon abounds in tendentious terms to characterize him. Ockham is the "Venerable Inceptor," "the more than subtle doctor" (surely a doctrinaire soubriquet inspired by that given to Duns), "the most celebrated master of theological truths and a most acute master of logical ones," and "prince of the sacred school of the unvanquished nominalists." The Quaestiones of Albert as qualified by the same colophon are "extremely profound questions of Albert the Little of Saxony, a student of that same school;" last of all, the editor himself was termed "a most devoted member of the same academy." The edition has frequent interpolations by that editor, each of which is enclosed between the initials "F" and "M," for he was the Celestine Benedictine, Prater Marcus de Benevento.2 The dedicatory epistle is a rhetorical exercise by a loannes Batista Millanus who has offered the work to a loannes Traschel, "an ornament of the nominalists1 academy"; Brother Mark, the epistle claims, ought to be credited with having "raised from the depths to the skies that dogma of the wholly unconquered nominalists, oppressed and downtrodden as it were among us." It can hardly be doubted that Campsall,

1

E. A. Synan, "Sixteen Sayings by Richard of Campsall on Contingency and Foreknowledge," Mediaeval Studies 24 (1962), 250-262. 2 Ibidem, p. 251.

CAMPSALL ON DIVINE FOREKNOWLEDGE AND CONTINGENCY

35

whose very short work is understandably not mentioned in either the epistle or in the colophon, must have been considered a nominalist and one in the sense of being an Ockhamist as well. To these authors and their editor may be added the name of the Bolognese master-printer responsible for the material production of the edition, Benedictus Hectoris (Faelli), who is known to have been active at Bologna from 1487 until 1523 and, until 1491, in partnership with Plato de Benedictis.3 When Aristotle faced the question of whether a statement concerning a future contingent event is true or false he was content to say that it could be neither one nor the other before the event (Peri ermeneias 9 [18bl19b4]). His reason was that, should such a proposition have truth value before the event, then the event could no longer be genuinely contingent and this would exclude both "counsel" and "chance," two items the Philosopher was unwilling to jettison. Unlike biblical believers, Aristotle had no need to introduce the complication of an omniscient God; his philosophically conceived deities, the primary movers of the spheres, knew nothing of the sublunar world. Boethius had provided the classical device for reconciling true statements, for instance, the prophecies of the Lord, or of an inspired prophet, bearing on the future with the genuine contingency of certain classes of events. As a human observer who sees the sun rise by a necessity of nature and a man walking by free choice, sees that man with a necessarily truthful observation which does not denude the observed walking of its contingency, so God in his eternal present knows the created past and future with unchanging truth, yet leaves the radical contingency of the created cosmos undiminished. Above all, infallible divine knowledge does not wound the contingency of human free decisions within that cosmos.4 In substance, this approach held the field until Scotus and Ockham proposed new ways of setting the problem; Thomas Aquinas, for instance, in his last extant work, the brief but skillful Letter to the Abbot of Monte Cassino,5 remained within the tradition of Boethius on this issue.

3

Ibidem, p. 251. Boethius, Philosophiae consolationis libri, 5, prosa 6, ed. Lvdovicvs Bieler, CSEL 94 (Turnholt: Brepols, 1957), p. 103, no. 22: "... sicuti uos cum pariter ambulare in terra hominem et oriri in caelo solem uidetis, quamquam simul utrumque conspectus tamen discernitis et hoc uoluntarium illud esse necessarium iudicatis..."; also PL 63: 860C-86U. 5 A. Dondaine OP, "La lettre de saint Thomas a 1'abbe du Montcassin," in St. Thomas Aquinas 1274-1974. Commemorative Studies (Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1974), 1: 87-108. 4

36

NOTABILIA DE CONTINGENCY A ET PRESCIENCIA DEI

Campsall, as must be expected, here as well as on the universal and on matter and form, proposed what can be termed "Ockhamist" theses. What demonstrates the Ockhamist quality of Campsall's solution is that he has there echoed a pair of Ockham's distinctions in order to establish that the biblical conviction, God "knows" the contingent future, can be explained to a point in rational terms. These are his distinction between a broad and a strict sense of the word "know" and an interpretation of sentences about the past as dependent in important ways upon parallel sentences about the future. Campsall, to be sure, has shifted his emphasis on this from the truth value of such sentences, explicitly mentioned by Ockham, to their contingent modality. Where the notion of eternity is crucial to the Boethian approach, for Ockham and Campsall the notions of "to know" and of "knowledge" are at the heart of the matter. Knowledge in the strict sense is knowledge of what is the case; the ground of God's knowledge is the divine decision to create this world rather than any of the infinitude of possible worlds that are not and will not be actualized. Knowledge in a broad sense is the grasp of all conceivable alternatives; its ground for God is the infinitely imitable divine essence as exemplar for all beings, whether actual or merely possible. In the first, strict sense "to know" is equivalently "to know as true"; in the second, broad sense "to know" is equivalently "to grasp any intelligibility" whether it be complex, incomplex, necessary, contingent, possible, impossible, true, or false. Furthermore, Campsall set the problem as one that bears on the truth of propositions: The truth of a proposition about the past and the truth of a proposition about the future are linked in a causal way. Thus, that "some event was going to come to pass" depends for its truth upon the truth of the statement that "this event will come to pass." This procedure evokes the Ockhamist conviction which Campsall assumed to be valid without discussion, namely, that "cause" also has two meanings. In addition to the strong, ontological meaning there is a weaker sense in which the antecedent of a "consequence" is the "cause" of the consequent. Dependence on Ockham is once more balanced by a hint of independence in that Campsall avoided all properly theological reasoning in his assertion that for God or for God's prophet, future contingent statements possess determinate truth value. True, Campsall did adduce a theological, even a biblical, cast of characters to illustrate his views: Antichrist, the blessed, and among the blessed Peter, serve to typify the points he wished to make, much as Ockham had used Peter and Jonah, but not Antichrist. Campsall's argument on this biblical enigma, however, is austerely logical in that it makes no appeal to what may transcend human reasoning, whereas Ockham accepted the situation that, as he saw


37

it, he must concede a determinate truth value to statements about the contingent future "because of the sayings of the Saints," propter dicta Sanctorum.6 6 Ockham, The Tractatm de praedestinatione et de praescientia del et de futuris contingentibus of William of Ockham, ed. Ph. Boehner OFM (St. Bonaventure: The Franciscan Institute, 1945), p. 15.

Notabilia quedam Magistri Richard! camassale pro materia de contingencia et presciencia del1

1 < A > CCIPIATVR IGITVR ista proposicio de futuris: 'antichristus erit.' ista proposicio potest esse falsa, sicut antichristus potest esse non futurus, sed postquam uera est, non potest successiue mutari a ueritate in falsitatem, nee econuerso. Vnde, si ipsa est nunc uera, ab eterno fuit uera et, tamen, nunc et ab eterno potuit esse falsa quia est contingenter uera. et si sit falsa, sicut potest esse falsa, semper et ab eterno fuit falsa, si quis earn 2 formasset, sicut tune ab eterno antichristus non fuisset uenturus. Vnde, non est imaginandum quod proposicio prius uera postea mutetur in falsitatem, nee econuerso quia 'mutari1 est 'aliter se habere nunc quam prius' et sic nulla proposicio talis mutatur a ueritate in falsitatem. Et nota quod, quando antichristus est iam creatus et non futurus, tune deus non scit ipsum esse futurum, sed factum; nee, tamen, deus mutatur, sed sufficit mutatio obiecti quod tune se habet aliter quam prius. Ex quibus sequuntur aliqua dicta:3 I

4

2 primum. Aliqua proposicio est contingenter vera et, tamen, non potest mutari a veritate in falsitatem quamuis possit esse falsa. 3 racio est quia ista: 'antichristus erif est vera, et potest esse falsa, sed si falsa ponatur, ab eterno falsa fuit, ita quod ibi non esset mutacio, et illud5 respondendum est de proposicionibus de futuro.

1

Ascriptio ex cod. Harl. 3243, fol. 88V ubi autem deficit par. 1; par. 1 sumitur ex editione, scilicet, Ockham, Expositio aurea et utills super Artem ueterem edita per uenerabilem inceptorum fratrem Guilielmum de Occham cum question/bus Alberti Parui de Saxonia (Bologna: Benedictus Hectoris, 1496; repr. Ridgewood, N.J.: The Gregg Press. 1964), T6 r ' v . 2 em. ed. eas. 3 abhinc verba ms. cum var. ex ed. 4 Primum] in marg. I dictum] add. ed. 5 hoc est tenendum] ed.

NOTABILIA DE CONTINGENCIA ET PRESCIENCIA DEI

39

II

6

4 secundum. aliqua proposicio est vera, et potest esse falsa, et tamen, non potest cessare esse vera. 5 quia, si cessaret a veritate,7 mutareture a veritate in falsitatem; eodem8 modo, est falsa, et potest esse vera, et tamen, non potest cessare esse falsa quia,9 si falsa10 ponatur, ab eterno fuit falsa et, per consequens, non incipit11 esse falsa et, si non incipit12 esse falsa, non desinit esse vera. et ita13 intendit doctor cum dicit quod ibi est necessitas inmutabilitatis, sed non ineuitabilitatis. HI 14

6 tercium. deus uel alius potest scire vtrumque contradictoriorum, et tamen, nee15 vtrumque simul, nee vnum post alterum. 7 quia, vtrumque potest esse verum, et tamen, nee simul, nee alterum post alterum; patet ex primo notabili. IV

8 quartum.16 aliqua sunt contradictoria quorum vtrumque potest esse verum, nee, tamen, simul, nee vnum post alterum. v

9 quintum.17 aliqua sunt18 que non sciuntur a deo, et19 possunt sciri ab eo, et tamen, si nunc 20 scirentur21 a deo, non aliter se habuissent nunc quam prius se habuissent, uel quam ab eterno se habuerunt.

6

secundum] in marg. I dictum est quod] add. ed. iam add. ed. 8 eodem modo est ... cessare esse falsa] om. ed. 9 quod] ed. 10 falsa] om. ed. II incepit] ed. 12 incepit] ed. 13 istud intendunt doctores cum dicunt] ed. 14 .3.] in marg. I dictum quod] add. ed. 15 non] ed. 16 .4.] in marg. I dictum quod] add. ed. 17 .5.] in marg. I dictum quod] add. ed. 18 sunt que] om. ed. 19 que] ed. 20 nunc] om. ed. 21 modo] add. ed. I

40


10 nam, si ilia que nunc non sunt scita essent scita a deo, semper fuissent scita et, per consequens, non aliter se haberent nunc quam prius; tune ab eterno se habuissent, si essent nunc 22 a deo scita; deus, enim, potest scire antichristum non venturum sicud antichristus potest esse non venturus. VI

11 sextum.23 aliqua proposicio ab eterno fuit vera que potest esse falsa, et tamen, si esset falsa, non aliter se haberet quam ab eterno24 habuisset.25 VII

12 septimum.26 Ego possem27 facere aliquam proposicionem fuisse scitam a deo que28 non est scita a 29 deo, et econuerso. 13 quia, ponatur quod .a. nunquam eueniet;30 potest, posito tamen31 quod cum hoc32 .a. dependeat a libera voluntate mea, possum facere quod .a. eueniet, et sequitur propositum quia, si eueniet a voluntate mea, ab eterno fuit scitum a 33 deo .a. debere euenire. VIII

14 octavum.34 possum facere aliquam proposicionem semper fuisse vera que, tamen, nunquam fuit vera. 15 quia, si possum facere quod .a. eueniet, ego35 possum facere quod hec est36 vera: '.a. eueniet;' sed, si hec sit vera: '.a. eueniet,' semper fuit vera, et tune vltra, sequitur quod deus ab eterno sciuit .a. fore. Sed, qui potest facere quod antecedens sit verum, potest facere quod consequens sit

22 23 24

25 26 27 28 29

30 31 32 33

34 35

36

nunc] om. ed. .6.] in marg. I dictum quod] add. ed. se] add. ed. patet ex quinto] add. ed. .7.] in marg. I dictum quod] add. ed. possum] ed. ab eo' add. ed. a deo] om. ed. tune deus nunquam sciuit .a. euenire et tamen hoc] add. ed. tamen quod] om. ed. hoc] om. ed. a deo] om. ed. .8.] in marg. I dictum quod] add. ed. ego] om. ed. sit]ed.


41

verum; ergo,37 ex quo possum facere quod hec sit vera: '.a. eueniet,' possum facere quod deus ab38 eterno sciuit illud quod nunquam sciuit.39 IX

40

16 nonum. aliquid fuit, et tamen, nunquam postea posset41 esse, et tamen, non erit42 necessarium illud transisse in preteritum. 17 quia, sit .b. instans preteritum in quo deus sciuit .a. fore pro futuro; tune hec fuit vera:43 '.a. fore in .b. est44 verum/ et nunquam erit vera, nee potest esse vera quia .b. instans, cum sit preteritum, non potest fore, et tamen, non est necessarium illud transisse, nee45 necessario transit in preteritum quia ista: 'deus sciuit .a. in .b. fore' est contingens, similiter et eius veritas et quamuis transmit46 adhuc veritas eius est contingens quia dependet ab vna de futuro que est contingens, scilicet, ab ilia: '.a. erit,' que est contingens; nisi, enim, .a.47 debet fore,48 non sciuisset .a. in .b. instanti preterito fore; vnde,49 proposicio de preterite vera50 non est necessaria que dependet a futuro contingent!.51 x

18 decimum." aliquod est scitum quod potest non esse scitum sicud petrus iam 53 est certus de sua beatitudine, et heri fuit certus, et tamen, potest54 non esse certus. XI

55

19

undecimum. In diuina essencia oppositum istorum contradictorie, 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46

47 48 49 50 51 52

53 54 55

igitur si possum facere] ed. ab eterno] om. ed. et sic possum facere quod deus sciat illud quod nunquam sciuit nee sciet] add. ed. .9.] in marg. I dictum quod] add. ed. potest] ed. est]ed. deus scit] add. ed. est verum] om. ed. nee necessario transit] om. ed. transierit] ed. .a.] om. ed. deus] add. ed. nulla] add. ed. vera non] om. ed. nota bene] in marg. .10.] in marg. I dictum quod] add. ed. iam] om. ed. de ea] add. ed. .11.] in marg. I dictum quod] add. ed.

42iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

que modo representantur, potest ab eterno non 56 representari, sed non simul quoad complexa. XII

57

20 duodecimum. diuina essencia habet vnum modum representandi licet non determinetur ad vnum oppositum.58 XIII

59

21 tercium decimum. Quamuis diuinus intellectus sciat omne60 representatum in diuina essencia, et solum61 illud, tamen, aliquid potest scire quod actv non representatur in ea, sed potest in 62 ea representari; patet ex xi et63 quamuis diuine essencie conueniat naturaliter representare, non tamen necessario, respectv contingencium, nisi64 obiciantur. XIV

65

22 quartum decimum. In proposicione de preterito vera, quando actus66 exercitus per verbum preteriti temporis non transit sed perma-(a/b)-net,67 vel quando ilia68 de preterito dependet a future contingenti, tune ilia de preterito ita est contingens sicud ilia de future, sicud ista: '.a. fuit futurum' dependet ab ista: '.a. erit futurum.' 69 xv

23 quintum decimum.70 Quarnuis sciencia dei non dependeat ab aliquo extra deum, tamen, veritas istius71 proposicionis: 'deus scit .a. fore,' dependet ex alico extra.

56

57 58 59 60 61 62

63 64 65 66

61 68 69 70 71

non] om. ed. .12.] in marg. I dictum quod] add. ed. obiectum] ed. .13.] in marg. I Vnde] add. ed. omne] bis ed. solum illud] om. ed. in ea] om. ed. et] om. ed. I xm dictum quia] add. ed. nisi obiciantur] om. ed. .14.] in marg. I xini dictum quod] add. ed. est] add. ed. semper] add. ed. propositio] add. ed. que est contingens] add. ed. .15.] in marg. I dictum quod] add. ed. huius] ed.


43

XVI 72

24 sextum decimum. Quamuis sciencia del sit in se necessaria, tamen, deus non sciuit73 necessario '.a.' quia est contingens, et ideo, non potest necessario sciri, sic quod deus noscat earn necessario esse vera. 25 Ex istis 16 74 dictis patet quod certa et infallibilis cognicio potest haberi de futuris contingentibus, sine mutacione a veritate in falsitatem,75 sine desicione veritatis, vel76 successione falsitatis post77 veritatem, vel decepcione78 in sciencia, quia proposicio potest esse contingenter79 vera,80 et tamen, non mutari de81 veritate in falsitatem, nee desinere esse vera, et cetera; igitur,82 multo magis deus potest aliquid scire contingenter, et tamen,83 sciencia non potest mutari84 in falsitatem, nee85 arguit desicionem in sciencia sicud nee in proposicione, nee successionem, ita quod deus86 potest scire87 quod non scit sine successione,88 quia vnicus89 actus indiuisibilis est, nee arguit decepcionem quia non omnis, qui90 est certus et necessario certus, sicud91 petrus est certus de sua beatitudine, et tamen, contingenter quia potest esse92 non beatus, vnde, contingencia nullum illorum .4. arguit in deo, sicud nee in proposicione, vt satis clare patet ex dictis. 72

.16.] in marg. I dictum quod] add. ed. nouit] ed. 74 16 dictis] 0/77. ed. 75 et] add. ed. 76 et successione in falsitatem] ed. 77 post veritatem] om. ed. 78 deceptionem] ed. 79 contingens] ed. 80 vera] om. ed. 81 de veritate in ... esse vera et cetera] om. ed. 82 et] ed. 83 eius] add. ed. 84 a veritate] add. ed. 85 nee arguit desitionem ... successionem ita quod] om. ed. 86 deus] om. ed. 87 re aliquid] add. ed. 88 tamen] add. ed. 89 actus est unicus quo scit omnia] ed. 90 qui] erf. 91 ut]ed. 92 esse non beatus ... patet ex dictis] om. ed. Expliciunt dicta sexdecim uenerabilis Ricardi de Capsali de futuris continge,ntibus] add. ed. 73

Richard of Campsall: Indexes

I. INDEX NOMINUM See in. Index genera Us and, for the starred items, see also the n. Index fontium. Anselmus* Antichristus Augustinus* Averroes (Commentator)* Avicenna* Boecius* Campsalis, Richardus, see Camsal Camsal Commentator, see Averroes Manichei Ockham, Guillelmus* Paulus (Apostolus)* Petrus (Apostolus)* Princeps tenebrarum (principium malum secundum Manicheos) Scotus, loannes Duns* II. INDEX FONTIUM Anselmus, De libertate arbitrii M 16, n. 20; M 16, n. 21 De casu diaboli M 38, n. 44; M 39, n. 46 Aristoteles, Metaphysica M 10, n. 11 Augustinus, De trinitate u 5, n. 5 De correptione et gratia M 16, n. 19 De ciuitate del M 26, n. 25; M 36, n. 41 De natura boni contra Manichaeos M 38, n. 43 Averroes, Commentarium magnum in De anima u 11, n. 8 In Metaphysicorum libros M 12, n. 14 In Physicorum libros M 15, n. 17; M 39, n. 47 Avicenna, Metaphysica u 4, n. 4; u 9, n.6; u 10, n. 7 Boethius, //; Porphyrium u 1, n. 3 Glossa ordinaria M 38, n. 45 Guillelmus Ockham, Summa logicae M 33, n. 36 loannes Duns Scotus, Reportatio Parisiensis M 2, n. 2; M 3, n. 4; M 4, n. 5; M 5, n.6; M 8, n. 9 Sacra scriptura: 1 ad Corinthios M 38, n. 45

INDEXES

45

III. INDEX GENERALIS absolutum M 8, 10; quelibet res creata est a. M 11 accidens: a. commune u 4; forma universalis a. in anima u 8; a. sine subiecto M 1; a. sine substancia M 14; priuacio est a.? M 26 actus exercitus p 22 adiectivum M 11 aer M 20, 21, 36 alba (encia): a. sine albedine M 17 annichilare u 7 anselmus M 16, 32, 39; Index fontium antichristus p 1, 3, 10 augustinus M 16, 26, 32, 38; u 5; Index fontium auerroes (commentator) M l 2 , 15, 29, 3 9 ; u l l ; Index fontium avicenna M 12; u 4, 9; Index fontium beatitude: petrus certus de sua b. p 18 boecius u 1; Index fontium camsal (Richardus camassale, Campsalis) M n. 1; p inscriptio operis n. 92; u n. 1 cecitas: priuacio, non magis in oculo quam in lapide M 38 cognicio: c. diuina infallibilis de futuris contingentibus p 25 commentator, see auerroes compositum M 12, 13 conceptus: distincte representans rem M 11 conclusio: c. indefmita M 7 contradictoriorum: c. cognicio p 6, 8 corpus: c. simplex u 2; u 3; sine figura M 17, 33, 35 corrupcio, generacio M 5, 37 creare u 6 creatura: deus potest c. et destruere vnam sine alia M 18 deus u 6, 7; d. non est in genere quia simplex u 17 (cf. L 18.11); quod d. causat per causam secundam potest sine ista M 2; potest d. causare vnum causabile distinctum sine alio M 3; potest d. velle materiam sine forma M 4; potest d. creare et destruere vnam creaturam sine alia M 18; potest d. materiam producere M 19; d. non cogitur ad producendum M 20; M 32; d. non mutatur p 1; d. uel alius potest scire vtrumque contradictoriorum p 6; p 9, 10, 12, 15, 17, 23, 24; d. est vnicus actus indiuisibilis p 25 differencia: est d. res extra? u 1; d. in anima subiectiue u 12; d. est modus determinans u 17 diffinicio: sermo habens partes u 12 dissimilia M 17 dualitas M 9; deus non potest facere duas materias sine d. M 35 esse: e. datur per formam M 2, 12, 13; "e. existere" M 8; "e. in genere" dicitur dupliciter u 13, 14; e. in genere substancie u 14; e. in genere qualitatis u 14; e. in specie u 14 essencia diuina p 19, 20, 21

46

INDEXES

existere M 14, 27 figura: corpus sine f. M 17, 33 forma: f. substancialis u 2, 3; f. communis u 3, 5; f. uniuersalis u 8, 9, 10, 11; f. singularis u 9; particularis u 11; per f. deus dat esse materie M 2, 12, 13; f. absoluta, relatiua M 6, 10, 14; f. nobilior pars compositi M 13; materia potest existere sine f. M 14; priuacio omnium f. M 19; non quelibet f. habet priuacionem sibi oppositam M 20; priuacio est f. M 27, 28; quando materia recipit f. desinit esse in potencia ad earn M 29; priuacio est f. corrumpenda opposita f. inducende M 37, 38 formale: frustra distinguitur a materiali M 35 generacio et corrupcio: mutaciones distincte M 5, 37 genus: g. res extra? u 1; g. et differencia u 13; g. et species u 17; u 3, 8, 9, 11; g. in anima subiectiue u 12 habilitas: h. et potencia ad formam M 9 homines wlgares: dicunt cecitatem esse vnum malum habitum in oculo M 38 inesse M 10 ineuitabilitatis necessitas p 5 inferius: nullum i. alio M 17 inmutabilitatis necessitas p 5 intellectus: i. materialis respicit formas vniuersales u 11; i. diuinus scit omne in essencia diuina representatum et solum illud p 21; i. diuinus est vnicus actus indiuisibilis p 25 intencio: vniuersalis i. in anima inmaterialiter u 8, 13; i. est qualitas in anima subiectiue u 14 linea: 1. recta predicamentalis u 13; 1. et puncto, de M 33; 1. sine longitudine M 17 longitude M 17, 33 lumen M 23, 24, 26, 36 lux: 1. et tenebra M 23 manichei M 38; cf. M 23 materia: m. prima u 2, 11; deus dat esse m. per formam M 2, 12, 13; potest deus velle m. sine forma M 4; potest deus separare esse a m. M 8; potest deus facere m. sine vnitate M 9; m. est absolutum M 10; m. potest existere sine forma M 14; sine priuacione? M 15; priuacio est m. M 18, 27, 28; priuacio est aliud a m. M 29; m. circumscripta a priuacione M 26; infinite res coextense in m. M 19; m. non intelligitur sine forma M 1; m. prima respicit formas particulares u 11; m. sine potencia contradictoria M 31 materiale: frustra distinguitur a formali M 35 modus: determinabilis est genus, determinans autem differencia u 17 motus: m. sine mobili? M 17, 34 mutacio: de veritate in falsitatem p 1, 2, 3, 5, 25 natura: n. specifica u 1 necessitas: inmutabilitatis, ineuitabilitatis P 5 nichil: distincio inter absolutum et relativum n. est M 11; "dimensio separata" uti totum n. significat M 39

INDEXES

47

nomina priuatiua: multipliciter accipiuntur n. p. M 36; nichil significant? (sunt nomina significatiua) M 39 nuditas: non est aliquid, sed priuacio M 38 ockham (guillelmus) M 33; Index fontium ordinacio predicamentalis u 14 pars quidditatiua u 1 passio: subiectum sine p.? M 17 paulus (apostolus) M 38; Index fontium: sacra scriptura paupertas: non est aliquid, sed priuacio M 38 peccare M 32 petrus (apostolus): certus de sua beatitudine P 18, 25 potencia: p. et habilitas ad formam M 9; actus distinctus a p. M 16 predicacio in quid u 2 predicari de alio: dicitur dupliciter u 15, p. de re extra u 16 predicatum M 11 princeps tenebrarum M 23 priuacio M 15; p. est materia M 18, 27, 28; p. omnium formarum M 19; p. luminis M 24; p. omnes equalis perfeccionis? M 25; p. est accidens? M 26; p. que est forma corporea est principium generacionis M 30; p. et nomina priuatiua M 36, 37, 38, 39; p. est multipliciter "forma" M 39 prius et posterior M 8 proposicio: p. de futuris contingentibus P 1, 3, 22; p. contingenter vera P 1, 2, 3, 22; p. ab eterno vera P 1, 11; p. ab eterno falsa P 1, 5; p. de preterite vera p 22 quidditas u 1, 5; M 8 rectitudo: r. voluntatis est ipsa voluntas M 32; cf. M 16 relacio: non est res addita racioni relate M 11; r. realiter distincte? M 18 relativum M 10, 11 res: r. communis? u 8; r. priuativa? M 38; r. creata omnis est quid absolutum M 11 sciencia: creata de futuris contingentibus? p 6, 25; s. dei (uel alius) de futuris contingentibus p 25; s. dei non dependet ab aliquo extra deum p 23; s. dei in se est necessaria P 24, 25 scire: s. sumitur dupliciter, stricte P 1, 6, 9, 10, 12, 13, 15, 16, 18, 23, 24, 25; large p 21;cf. P 19, 20, 21 scotus (ioannes duns) M 2, 6; Index fontium sermo: exponens, indicans M 39 silenciuni: s. cum tumultu? M 20, M 21, 38; s. cum sono? M 20; s. est aer in quo non est sonus M 20 similia M 17 simplex: substancia s. u 17 singulare M 11 sonus: s. et silencium M 20 species u 1, 3, 8, 9, 11, 12, 13 subiectum M i l ; potest esse sine passione? M 34

48

INDEXES

substancia u 3, 14 substantivum M 11 superficies M 33 superius: nullum s. alio? M 17 tenebra: t. et lux M 23; princeps t. M 23; t. est aer sine lumine M 26, 36, 38 terminus: t. a quo, ad quern M 27, 30, 37 tumultus: cum silencio? M 20, 21 unitas M 9 uniuersale: est forma in anima u 8; M 11 vacuum: "dimensio separata"? M 39 voluntas: v. libera p 13; sola v. potest se facere iniustam M 32 ydolum: "y. nichil est" M 38 ymago: y. trinitatis, anima racionalis u 5

Part Two Pseudo-Richard of Campsall


Introduction

THE ANTI-OCKHAMIST LOGIC The epistle that introduces Ockharrf s Summa logicae celebrates the value of logic and presents the Summa as an effort to make a useful knowledge of logic available to young students, especially to prospective theologians: ... Since it often happens that young men undertake to study subtle points of theology and of the other faculties before they have much experience of logic and, owing to this, they fall into difficulties - inescapable for them whereas for others these are either trifling ones or no difficulties at all - and thus they slip into manifold errors, rejecting genuine demonstrations as sophistries and taking sophistic arguments for demonstrations, hence I have decided to write this treatise, clarifying the rules in the process, at times by philosophical as well as by theological examples.1

Although the unidentified author of the present Logica deplored Ockham's logical conceptualism, he shared this conviction with the Venerable Inceptor: Theologians, among others, need some basic logic. His purpose was to provide the minimum necessary and he did not pretend to have said everything that could have been said: No one ought to blame me if I do not treat of everything because in this treatise I intend only to treat in a brief way of some blunders in logic and theology and that for the sake of less advanced students (L 23.10).

Readers who were also beginners evoked recurrent references in the Logica to the brevity of treatment that ought to be sufficient for the author's purpose (L 5.05, 8.03, 9.15 etc.) and the frequent expression of a concern to avoid "prolixity," a concern which also echoes Ockham, as 1

Ockham, Summa logicae, p. 6, lines 21-28: "... Et quia plerumque contingit ante magnam experientiam logicae subtilitatibus theologiae aliarumque Facultatem iuniores impendere studium, ac per hoc in difficultatibus eis inextricabiles incidunt, quae tamen aliis parvae sint aut nullae, et in multiplices prolabuntur errores, veras demonstrationes tamquam sophismata respuentes et sophisticationes pro demonstrationibus recipientes, tractatum hunc duxi scribendum, nonnumquam in processu regulas per exempla tarn philosophica quam theologica declarando."

52

PART TWO

witness the concluding lines of various chapters of his Summa logicae, fj^rs prima, for instance, Chapters 43, 48, 50, 55, 59. On the other hand, this desire to avoid prolixity did not lead the author of the Logica to renounce all pedagogical opportunities: I have put in these points concerning "the diverse'1 only to give students an occasion to do some thinking; hence, let these remarks suffice (L 33.04).

Again, after an involuted discussion of the way in which a number of concepts may bt said to correspond to a syncategorematic term, a pedagogical reason justified an arm's length stance on the solution proposed: Still, I do not say this for any reason except for the sake of an exercise, not at all by way of assenting; therefore, you may state it as you please (L 4.03).

With these points of agreement with Ockham noted, it must be recognized that the unknown author of this response to the Summa logicae sought in a systematic way to provide his readers with adequate armor against Ockhamism. That author cannot have been Richard of Campsall whose name heads the codex. Campsairs three opuscules show general agreement with Ockham; references to Campsall by contemporaries, Robert Holcot op,2 John Baconthorp, O.Carm.,3 Adam Wodeham OFM,4 Walter of Chatton OFM,S as well as three anonymous Sentence commentaries,6 mention his name and ascribed to him positions akin to Ockham's rather than to those of Duns. THE AUTHOR Although both internal and external evidence make it certain that Richard of Campsall, Master of Theology and Fellow of Merton College, cannot have been the author of our Logica, the line that has seemed to ascribe the work to him merits close reading. The immediate context of that line is a paragraph in which the author of the Logica argued that a conceptualist thinker must be prepared to accept an awkward consequence of his position: If conceptualism were correct, the author of the Logica reasoned, then God would be "in a genus": 2

See The Works of Richard of Campsall, 1: 16, n. 25, where reference is made to my "Richard of Campsall, an English Theologian of the Fourteenth Century," Mediaeval Studies 14(1952), p. 7, n. 40. 3 Ibidem, n. 26 ("Richard of Campsall," p. 7, nn. 42, 43, p. 8, nn. 46, 47). 4 Ibidem, n. 27 ("Richard of Campsall," p. 7, nn. 44, 45). 5 Ibidem, n. 28 ("Richard of Campsall," p. 8, nn. 48, 49). 6 Ibidem, n. 29 ("Richard of Campsall," p. 7, nn. 37, 38, 39).

INTRODUCTION

53

For those who set it down that "genus" is nothing but a concept of the mind, one which can be predicated univocally of many and that in the line of quiddity, have to say that not only created realities (ones which are not parts of those < created > realities, in accord with the differentiating note of matter and form which are not "in a genus" unless it be by "reduction") not only are such realities "in a genus," but I claim they have to say that the First Being, who is the God of glory, is in a genus because a single concept can be predicated of him and of other realities in the line of quiddity (Ll8.ll).

Following this report of straight conceptualism - "'genus' is nothing but a concept of the mind" - and what the author of the Logica conceived to be a necessary consequent of it - that God is "in a genus" - is the perplexing line that has been taken to name Campsall as author of the Logica. To avoid question-begging, this line as well as the references to it from elsewhere in the codex must be given in Latin and with the minimal punctuation provided by the scribe, this last a single slash to distinguish the two points referred to as ista: et ego Kamsal auribus meis audiui vnum doctorem solempnem oxonie qui ista determinacione publica dixit hoc verum esse / et quod sine periculo potest dici(L 18.11)

A marginal note beside this line, in a hand other than that in which the text of the Logica was written, that of "annotator 1," shows that this line was interpreted by at least one mediaeval reader to mean: I, Campsall, with my own ears heard a solemn doctor of Oxford who said these things, ista, in a public disputation: < 1 > This is true, and < 2 > That this can be stated without peril < of theological error > .

This interpretation underlies the annotator's invitation to observe that a "Campsall" is the author of the work, rather than "as some think," John of Rodington: nota hie autorem huius operis est enim kanpsal et non Johannes de rodintone sicud aliqui putant (v. cap. 18, n. 9).

The scribe who drew up the table of chapter headings had accepted this marginal notation and called the reader's attention to it: Nota nomen compositoris huius operis require carta vigesima prima (fol. 100V).

At the foot of the same folio there is written in yet another hand: Logica campsale anglici contra ocham.

54

PART TWO

It must be noted finally that on folio l r , written between the chapter heading and the opening lines of the text, is the descriptive title in a mediaeval hand, likely that of a librarian: Logica Campsale Anglicj ualde utilis et realis contra ocham.

This multiplication of ascriptions must be reduced to the single line quoted first, et ego Kamsal..., for the marginal note depends upon it as do the two notations on the last folio and the heading given on the first folio. Against this ascription to "Kamsal" is the incompatibility between the doctrine of the Logica and the conceptualism exhibited by Master Richad of Campsall in his authentic works, a conceptualism confirmed by the traces Campsall has left in contemporary references noted above. Our problem, therefore, is to account for the sentence, et ego Kamsal..., given that the only known scholar named "Campsall" within an appropriate time-span cannot be the author of the Logica.1 Professor Gedeon Gal, in the Introduction to his critical edition of Ockham's Summa logicae, has proposed a most plausible explanation for this problematic sentence.8 The name "Kamsal," he has no doubt, faced the scribe who produced our codex, but the name had been introduced originally, perhaps in the margin, to indicate the source of the opinion that God can be spoken of as "in a genus" and not as the author of the Logica. From the margin, or perhaps from another location in the sentence (which may have read: ego auribus nieis audiui Kamsal...) it "migrated" to where we now find it. The learned Editor has objected also that it is most improbable that one who had spent his life at Oxford, as Richard of Campsall had done, would have written: audiui oxonie. As for who the true author may be, Gal listed some possible candidates: Walter of Chatton (who, in Gal's view, may be "behind" the true author),9 John of Rodington,10 John of Reading (the one Gal would most easily accept),11 and even the Dominican, Vercellino de Vercellis;12 not one of these 7 A rector of St Martin's, Canterbury, who acted as executor of the will of Simon of Bredon in 1372, "Richard of Campsall," p. 1, is one. 8 Ockham, Summa logicae, p. 59* sq. "Sed quid de verbis 'ego Kamsal'? " 9 Ibidem, p. 61*: "... ei a tergo stare videtur Gualterus de Chatton...." 10 Ibidem, p. 60*: "... loannes de Rodyngton ... non ita fideliter adhaeret doctrinae Doctoris Subtilis nee ita acriter impugnat doctrinam Inceptoris sicut auctor Logicae contra Ockham." 11 Ibidem, p. 60*: "Si aliquis diceret auctorem esse loannem de Reading, facilius ei crederemus." 12 Ibidem, p. 61*, n. 25: "Vercellino de Vercellis OP, qui floruit circa a. 1460, adscribitur "Logica contra Ockham, quam inscripsit: Anti-Ocham.... Sed auctor nostrae Logicae contra Ockham certe non erat ex ordine Fratrum Praedicatorum."

INTRODUCTION

55

escapes all objection and Gal concluded that "The true author of this work, therefore, is hidden from us."13 To this analysis of the puzzle, from which it would be difficult to dissent, I should like to add two supplementary comments. First, it may be that the author did organize his sentence in the order we find: subject, ego, direct object, Kamsal, verb, audiui, for this is the order of the subordinate clause of the same sentence: qui ista ... dixit. Further, Professor Paul Szarmach has offered14 the observation that this order, found often in contemporary English poetry, may reflect contemporary English prose usage as well. If this is correct, the hypothesis ofKamsal as a marginal notation intended to indicate the author of the rejected opinion need not be ventured; enough to stipulate that, having placed his direct object, Kamsal, immediately after the subject, ego, the author clumsily located the qualifications of Kamsal as vnum doctorem solempnem oxonie after the verb and the verbal modifiers, auribus nieis; thus he gave rise to the misunderstanding on which so much ink is now poured out. Second, it must be conceded that in his Contra ponentes on the problem of universals, edited above, the genuine Richard of Campsall argued that God is not "in a genus," albeit for a reason that leaves intact his conceptualism (v. supra u 17). Furthermore (a situation to which Gal has adverted)15 the table of contents in one manuscript Sentence commentary by Walter of Chatton provides the following information: Whether God be in a genus? And there the opinion of Campsall is cited and attacked, and this too that Campsall asserts, that the same < entity > is in diverse categories.16

This entry in ihe table of contents refers to material from Lombard's Sentences I, distinction 8; in the words of Chatton:17 13

Ibidem, p. 61*: "Verus igitur auctor huius operis nos latet..." Private communication. 15 Sum ma logicae, p. 60*. 16 Paris, B.N. MS fonds latin 15887, fol. 3rb: (In librum 1 Sententiarum, distinctio 8, quaestio 1, articulus 1) Utrum deus sit in genere, et ibi ponitur opinio Campsale. et improbatur etiam illud quod dicit. Campsale. quod idem est in diuersis predicamentis. 17 Ibidem, fol. 35vb, lines 21-35: Circa distinccionem octauam quero: utrum deus sit in genere ? quod sic, quia si non, hoc non esset nisi quia oportet omne quod est in genere componi ex diuersis realitatibus; sed hoc non oportet quia ad saluandum genus et differenciam sufficiunt diuersi conceptus. Et confirmatur si diuersi conceptus quorum unus quidditatiuus est et alius (uel alii) denominatiui possunt haberi de eadem re simplici sine distinccione realitatum, multo magis (uel eque) conceptus generis et differencie, uel diuersi conceptus quidditatiui, quia magis uniuntur conceptus quidditatiui quam conceptus quidditatiuus et qualitatiuus, ita quod magis videntur importare distinccionem. Item, hie conceptus "entis latissimi" non habeat differenciam de qua non dicatur in 14

56

PART TWO

With respect to the eighth distinction I pose the question: Whether God be in a genus? For the affirmative: If he were not this could be only because it is necessary that everything which is in a genus be composed from diverse realities; but this is not necessary for to save genus and difference, diverse concepts suffice. And this is confirmed, for if diverse concepts of which one is quidditative and the other (or others) denominative can be had of the same simple reality without any distinction of realities, all the more (or equally) the concepts of "genus" and of "difference" or "diverse quidditative concepts" - for quidditative concepts are more at one than are a quidditative and a qualitative concept and this is so because the latter imply distinction in a more thorough-going way. Besides, this concept of "being in the widest sense" possesses no "difference" of which it is not predicated in a quidditative way and consequently is not a genus; nevertheless, when a common concept, in precision from the individuals of genera, has a difference of which it is not predicated in a quidditative way and when consequently it is a genus and has all the conditions of a genus, this does not seem to be the case; now this concept of "being," however, is common to God and to the creature; [therefore, God does possess a genus. The Master is for the opposite in his text...18]

Thus the Logica and Chatton have ascribed to Campsall what is in substance the same position: God is in a genus. As the Logica has reported him, Campsall's reason for this was that "genus" is no more than a concept of the mind and further, that there is a concept such that it is univocally predicable of both God and of creatures. Chatton added to his report of the same position a designation of what that univocally predicable concept might be: It is "being." My reconstruction of CampsaH's shift from the position reported in our two sources, by Walter Chatton and by the author of the Logica, is that, having drawn the fire of realist logicians and suffering, perhaps, from an

quid et, per consequens, non sit genus; tamen, quando conceptus communis precise ad indiuidua generum habet differentiam de qua non dicatur in quid et quando, per consequens, sit genus et habet omnes condiciones generis, non videtur; iste, autem, conceptus "entis" est communis deo et creature; igitur, deus habet genus. Ad oppositum est magister in litera... 18 Although Peter Lombard did not use the vocabulary of genus and difference in this distinction his insistence upon divine simplicity and freedom from all creaturely categories justified in Chatton's eyes the assertion that the Master of the Sentences had held that God is not "in a genus."

INTRODUCTION

57

Aristotelian scruple against holding that "being is a genus,"19 Campsall adopted the opposite position we have seen in his short tract on universals and, still on conceptualist grounds, held that God is not "in a genus," proffered his new position along with an explanation that does not compromise his "Ockhamist" ontology and semantics. God, or any other simple being, is not "in a genus" because no simple being is susceptible of the passive and active "determination" evoked by the language of "genus" and "difference" as these terms are verified with respect to composite entities. At the same time, the reason that God is not "in a genus" cannot be, as his realist opponents would have it, because "genus" is one reality, res, and "difference" another, the second "added" to the first in the real order: ex parte rei (u 17). If it is not possible to name the author of the Logica, it may be hoped that this work will itself provide the clues necessary to make that identification in the future. For the unknown author has given many an indication of his personal characteristics and of the concrete circumstances in which he wrote; these may serve to lead researchers to his name. THE DATE One such indication is the probable date of this work. Internal evidence limits the composition of the Logica to the years 1324-1334 and most probably to a point early in that decade. These outside limits are grounded on a reference to the doctrine of transubstantiation as "held in the Office of the Eucharist, edited by Innocent and published by the Lord John, Pope, xxn" (L 44.14). This citation of Pope Innocent iv with neither title nor number in a line which grants both to Pope John xxn strongly implies that it was written during the reign of the later who died in 1334. The other extreme date is, of course, the probable date of Ockham's Summa logicae which the Logica attempted to refute; in the opinion of its Editor, whom we have cited so frequently, that work dates from Ockham's London sojourn and before mid-1324 when he was summoned to the papal Curia at Avignon to answer charges against his orthodoxy.*0 Gal has noted further that the silence of our anti-Ockhamist Logica on Ockham's process and subsequent excommunication suggests that it too 19

Aristotle, Posterior Analytics 2, 7 (92bl4), Metaphysics 3, 3 (998b22) and ibidem 8, 6 (1045b6). 20 G. Gal, Summa logicae, p. 50*: "... nostro iudicio, prudenter assumi potest Summa Logicae Londinii in Anglia fuisse scriptum. Et si in Anglia, tune ante medietatem a. 1324, quo tempore Ockham iussu Pontificis loannis xxn Avenionem profectus est..."

58

PART TWO

pre-dates those events.21 This argument from silence can be strengthened by the circumstance that the terms "heresy" and "heretical" usually occur in the Logica in connection with their use by Ockham (L 40.17, 40.18, 40.26, 40.30) and are never used vituperatively against Ockham (v. L 15.18, 43.53, 46.13). Given the acerbity of the language of the Logica, it is improbable that its author would have denied himself the resource of reference to a papal condemnation of his opponent had that condemnation occurred within useful time. Several illustrations of the linguistic point that by "metaphorical supposition" the container substitutes in discourse for the contained, the location for what is located, confirm the impression that the Logica dates from this period. In those years the Hundred Years' war between France and England was brewing; the affair of Saint-Sardos in 1323 and the capitulation of the earl of Kent at La Reole in 1324 foreboded war.22 According to the Logica, apt illustrations of "metaphorical supposition" are: "France lords it over us," "Burgundy fights against France." Well beyond that threat to international peace and possibly inspired by the plans for a crusade that preoccupied John xxn, 23 is another illustration from the same passage: "Persia fights against us" (L 61.05).24 AUTHORITIES With all his world, the author of the Logica made extensive use of "authorities," that is to say, of quotations from the great men of the past who, by common consent, enjoyed doctrinal prestige of a high order. Unlike most mediaevals, however, this logician has set out explicitly how and why he thought this appropriate; his remarks are the more revelatory because they are scattered unsystematically throughout his work. Our logician felt that such texts deserve a respect that would shield them from "tortuous" interpretation and that only "manifest necessity" justifies a departure from their plain sense, preter quam sonant (L 18.06). Thus the Logica defends two values; the dignity of the author quoted to be sure, but prior and superior to that, objective truth. The ground for the first of these two values is not necessarily the plain sense of the author's 21 Ibidem, p. 61*: "... Mirum est tamen quod Ps-Campsall nullum verbum dicit de processu contra Ockham in Curia Romana instituto vel de sententia excommunicationis contra eum lata. Num redactio Logicae contra Ockham eventus istos praecessit?" 22 M. McKisack, The Fourteenth Century. 1307-1399. The Oxford History of England (Oxford, 1959), p. 109. 23 Ibidem, p. 123. 24 See remarks below pp. 71-72 on the necessity of the emendation that results in this phrase.

INTRODUCTION

59

words: it may be on occasion what is referred to as the "mind" or the "intention" of the author. The ultimate value to be sought, objective truth, is the result of "correct reasoning," racio recta (L 24.15). One curious instance of the way in which our logician handled an authoritative text is the series of references he made to the Liber sex principiorum. In all but one of a large number of such citations he prudently avoided naming the author of that useful work; once only "the man from Poitiers," porretanus, is used instead of the non-committal autor libri sex principiorum. This citation is unique also in that only there does a pejorative estimate of the presumptive author enliven an otherwise arid discussion: "He was a crude logician,"" fuit rudis loycus (L 44.34). At another point the author of the Logica remembered his manners and qualified his dissent from the author of the Sex principiorum, "I do not intend to follow him," with the courteous disclaimer: salua eius reuerencia (L 46.01) and this despite the fact that he had found a paucity of authors on the matter at hand. The Logica counted it an abuse of method to "extort" by subtle techniques false meanings from the authoritative texts of philosophers and doctors in the plea that their falsity is entailed by the "force of their discourse," de virtute sermonis, for then the resource of authority would perish and the final result would be that, cut off from the wisdom of the ancients, "each one would follow out his own miserable resources and fallacies" (L 52.11). Aristotle, "The Philosopher," is omnipresent as an authoritative source in Ockham's Summa logicae and the anti-Ockhamist Logica had to come to terms with this fact. Ockham had followed Aristotle's Categories in his treatment of terms; when he moved to terms as they function within propositions, Ockham made capital of the On Interpretation. The Logica accepted this, tacitly for the first and explicitly for the second (L 62.01). A projected treatise on demonstration, parallel to Ockham's Pars tertia, was to reflect the Philosopher's Posterior Analytics (L 24.24). We may assume that the Prior Analytics would have been the Aristotelian base for chapters on propositions, parallel to Ockham's Pars secunda, but we do not have our logician's word for this. If the author of the Logica could not escape continual Aristotelian exegesis, more than once this work gives Aristotle high praise. The Philosopher had been victimized by the Ockhamists: They had "perverted" his text (L 38.13) so their vagaries ought not to be laid at his door. Their theory on the role of the predicate in sentences as simple as "A human is an animal," "Socrates is a human," implies that Aristotle in dealing with such sentences had taught us to trifle with "useless" and "irrational" questions, "something not to be imputed to him," quod non est sibi inponendum (L 18.02, cf. L 28.07).

60

PART TWO

Still, somewhat as a single text that mistakenly identified the author of the Book of Six Principles as Gilbert of Poitiers removes at one stroke the non-committal impression conveyed by a dozen cautious references to the autor huius libri, so a single passage of the Logica overshadows all the respectful appeals to the authority of Aristotle: I believe Plato is more excellent than Aristotle, for he never thought of those abuses which Aristotle attributes to him, as I have made clear at greater length in the chapter on the "infinite" in my work on the Third Book of the Physics (L 61 .Ol). 25

Besides, the author of the Logica had some specific complaints against the Philosopher. For one thing, he had not always respected the distinction between a properly logical use of terms and the usage appropriate to a philosopher of nature. A logician is legitimately concerned with terms and with the concepts they signify whereas a natural philosopher deals with the realities that terms and concepts signify. The Philosopher ought not to have written that "relatives" are susceptible of "more and less," but rather that the terms involving relatives are predicated of other terms with the adverbs "more" and "less." To neglect this distinction and to assume that the Philosopher spoke only as a logician in his logical works is indefensible and leads to misinterpretation (L43.95). This ambiguous practice of Aristotle prompted the extensive treatment of the categories by the Logica for the thing could cut both ways: When Aristotle did speak precisely as a logician, the unwary reader might think that a category is no more than a concept or a term: "This is the cause for my having treated of all the categories with such prolixity" (L 44.03). Nor ought the Philosopher to have said so roundly that "not one of these categories is separable" (Meta. 7, 1 [1028a34, 35]) for "inseparable" accidents are such in the natural order only (L23.10). Aristotle was unsound on "opposites" too and on what divine power might effect in their regard (L 32.03, 32.04). The Philosopher was but a "pagan," hence he was unaware of those divine effects which theologians recognize as within the scope of the "absolute power" of God (L 42.64). In all of this the Logica is pointedly anti-Ockhamist; the Venerable Inceptor had not hesitated to assert that "Whatever I write on Philosophy, I say not as mine, but as what seems to me to be the position of Aristotle."26 25

See The Works of Richard ofCampsall, 1: 16 for works on Physics by that logiciantheologian; since as much can be said for, v.g., Duns and Ockham, that the pseudoRichard of Campsall has written on Physics is hardly remarkable. 26 Ockham, Summa logicae, p. 182, lines 86, 87: "Quidquid enim super philosophiam scribo non tamquam meum sed tamquam Aristotelis, ut mihi videtur, dico."

INTRODUCTION

61

An instance of how "correct reasoning" might uncover the "mind" and "intention" of Aristotle is the defense by the author of the Logica of Aristotle's critique of Platonic Ideas as those Ideas were commonly interpreted. Our author was as strong as the next man against what he claimed to be an exaggerated realism, despite his persuasion that Plato, in fact, had not always been given a sympathetic reading by Aristotle (L 24.15). In a reference to the slave boy of the Meno, the Logica .foisted upon Plato Aristotle's persuasion that, owing to their lack of experience, the young are imperfect practitioners of some forms of knowledge, the ethical and the political; Aristotle was said "to recite," resitare, Plato's view and the authority of the Philosopher was reinforced by that of his Commentator (L 44.48). It is normal for mediaeval logicians to supplement the Categories of Aristotle with Porphyry's Isagoge and for the Categories to be the most frequently cited Aristotelian work. Hardly less normal in a logician concerned to save a Scotistic ontology, Aristotle's Metaphysics is cited explicitly almost as often as the Categories. A single reference to Simplicius on the Categories is the sole echo of the great Greek commentators on Aristotle. Among the Fathers of the Church, two works of Augustine account for four citations, Gregory the Great is heard from once and, thanks to his Logic, John of Damascus earned four references. Arabian peripatetics seemed more useful: Algazel's Logic was quoted six times, Avicenna's Metaphysics seven times, and Averroes, "The Commentator," is represented by twelve citations drawn from three or four works. It may be noted here that the author of the Logica observed on most occasions the antonomastic usage by which Aristotle is simply philosophus, "The Philosopher," and Averroes commentator, "The Commentator." Precisely in the course of explaining this usage the author of the Logica expressed the reservations mentioned above on the relative value of Aristotle and Plato to the advantage of the latter. Of his predecessors as Masters of the Sacred Page, our author brought to his polemic against Ockham the enigmatic magister abstraccionum, Peter Lombard, the distinguished Benedictine theologian Peter Rogerius, who was to rule the Church as Pope Clement vi (1342-1352), Peter Aureoli OFM, Henry of Ghent, Henry Harclay, and above all, John Duns Scotus OFM. With respect to Duns, the attitude adopted by the author of the Logica toward Ockham is roughly reversed. Our author generally disagreed with Ockham, but here and there was willing to refer his reader to the suma hokam (L 5.05, 7.05) or to register partial agreement with him: "On this I

62

PART TWO

shall agree with Ockham ... but on this I dissent" (L 51.05). In a way parallel, but reversed, he nearly always agreed with the Subtle Doctor, yet maintained a degree of independence. An argument of Scotus "may not conclude" (L 36.02) or Scotus might be in disagreement with respect to Aristotle and the implication is that he ought not to have opposed the Philosopher on the issue (L 41.46). At times only a conditional assent is given to Duns: "If one should wish to hold with the Subtle Doctor that..." (L 45.25) or, more strongly, "Let him whom this solution (of Scotus) pleases hold it; it does not please me" (L 47.13), "His turn of speech there does not please me..." (L 47.19). These reservations hardly weigh against the unqualified assent extended to the Scotistic doctrines of common nature and formal distinctions; they are fundamental to the Logica. Sacred Scripture found a place in this Logica, not so much because its author was inspired by the needs of theologians as because the Bible provided him with incontrovertibly true propositions, accepted as such by all hands in all quarrels. Thanks to this, rumors that the puzzle: "How many angels can dance upon the point of a needle?" was debated by mediaeval masters can be documented from the Logica. An infinite number of angels can be accommodated on a point and proof-texts are to be found in the Gospel episode of the Gadarene swine (Mk 5: 9; Lk 8: 30): ... continuous quantity is that through which it is repugnant to one reality that it be in the same place with another, according to the order of nature. This description is evident without the mediation < of any demonstration > , however, because infinites - non quantified ones - can be in the same place as is evident because a "legion" < of fallen angels, "demons" > was in a single demoniac (L 41.05; cf. L 47.11).

There are aspects of the Eucharist that lead to parallel conclusions thanks to clarifications provided by Church teaching (L 47.12-14). Angels served to illustrate logical theory on terms and concepts (L 1.08) and to this noetic value was added their capacity to illustrate ontological analyses: The real coincidence of an angel's attributes leaves intact the formal structuring of those attributes and thus the abstraction of the concept "difference" remains possible with respect to angels, despite their simplicity (L 21.08), something that could not be allowed in the case of God (L 21.09, 21.11). If an angel were created from all eternity, that angel could know a proposition such as "Man is a rational, mortal animal" even though no man existed. Such a proposition does not require the existence of its referents to guarantee its truth and our logician thought that to propose angelic knowledge in various stipulated circumstances was to show the inner necessities of concepts, of the entities entailed by concepts, and thus

INTRODUCTION

63

indirectly to show the nature of human knowing as well (L 24.19, 40.17). Finally, as unextended, non-quantified entities, angels illumine the notion of "place" by the extra-categorial way in which they are located (L 47.12, 48.02). REALISTIC LOGIC AGAINST OCKHAM If the tendentious title Logica ... ualde utilis et real is contra Ocham is misleading on the author, it is exact on the content of his work. On whether the doctrine of Ockham ought to be called a "nominalism" or a "conceptualism," the author of the Logica without using either label offers strong support for "conceptualism." His opponents, to whom he referred as "the moderns" (Ockham used the same term for his opponents) tried "to save everything with concepts" (L 37.03) and he rejected their reduction of the "metaphysical," the "physical," and the "logical" human, homo, to three "concepts" of the same reality (L24.13). For Ockham, the three sciences named are as many conceptual schemes for approaching one thing-in-the-world; for the Logica, the three sciences deal with three formally distinct, although really identical realities (res), each the object of a distinct definition. To the explicit question "How many definitions can be had concerning the same reality?" (L 24.02, secundo...) our logician thought it right to adduce his three definitions of "human being." The philosopher of nature defines the human as "a composite of body and intellective soul" because he is interested in how, and by what sort of agent, this reality can be produced, by what agent destroyed, of what parts composed, what such a being can effect. The formula "intellective soul" in this definition prompted our author to remark that there is a component of the human being which is not subject to changes in the spatial and temporal orders. The metaphysician, in contrast, looks only to the "quiddity of the abstract reality"; for him, the human fulfills the traditional Porphyrian definition, "a man is a mortal, rational animal." A logician, however, considering as he does "specific realities," speciales res, as more or less distinctly apprehended, judges them according to their universality and particularity. The logician's human turns out to be more akin to that of the metaphysician than to that of the philosopher of nature; "'Human' is predicated of many that differ in number as 'that which it is'" (L 24.07). Ultimately, the metaphysician and the logician deal with the same essential reality as essentially grasped, but from formally distinct points of view. The "that which (man) is" of the logician coincides really, but not formally, with the "quiddity of the abstract reality" which is the object sought in metaphysical investigation. Because the object of

64

PART TWO

metaphysics is the most abstract of all (it abstracts even from the logician's universality and particularity), the practitioner of this science can claim a priority over all others and the Logica puts this explicitly: The truth of a proposition, whether conceptual or verbal, depends upon the truth of a "proposition in reality," in re 0.35.14; cf. L 13.11, 25.03). Here our author has gone well beyond Aristotle, but beneath this formalist extension is the Aristotelian foundation: Besides, from the fact a predication is thus or so it is not judged that realities are thus or so, but rather the contrary for it is from the fact that a reality is or is not that discourse is termed "true" or "false." (L 36.10).

Clearly there appears in the metaphysician of the Logica one of the Scotist stamp who, like his precursor Avicenna, attends to the "horseness that is horseness only" (t6.12, 42.38) or, when the human is to the fore, to the "humanity that is humanity only" (L 15.23). What can be said metaphysically of any subject is only what can be predicated of that subject in the first mode of predication and this will be "indifferent and common with respect to any individual" of whom it can be predicated in that mode (L 13.13). A logician, on the contrary, considers the natures of the terms that refer to and signify essential realities rather than those realities themselves. Such terms are mental in the first instance, but they are verbal and even written as well; as verbal, terms are "parts of speech" and only two interest a logician directly, the noun and the verb (L 62.03) whereas a grammarian must deal with all eight. What here distinguishes the Logica from those who try to "save everything with concepts" is that even as a logician principally concerned with terms, he recognizes that each term is a name and that names are devices "implying and signifying genuine realities outside < the mind > , relations themselves for instance and not the intentions themselves" (L43.85). A logician's consideration, in this perspective, must begin with terms and on this the Logica is at one with Ockham (L 1.01, 1.02); their dissent in on the plane of metaphysics and on the ways in which they accounted for the realities of experience as subjects of predication. This dissent is nowhere more sharply in evidence than in the two theories of "supposition" presented by the two logicians. Both take supposition to be a function of categorematic terms as these are actually used in propositions and thus supposition is a properly logical concern. It is the capacity of a term to stand in place of some reality in judgment, in a sentence, in a proposition. For Ockham it seemed enough to assert a threefold supposition: A term supponit pro, substitutes for, either a

INTRODUCTION

65

concrete individual in the real world (suppositio personalis), or for a conceptual entity such as a genus or a species (suppositio simplex), or for itself as occurs in such statements as "Human is a bisyllable" (suppositio materialis). Things, thoughts, and words exhaust Ockham's world and three suppositions permit predications on all possible occasions. Not so for the Logica; our author thought this inadequate and to Ockham's three (Rogerius and the Magister abstraccionum share the fault, L S I . 13) he added a fourth, "formal" supposition (L 51.01) according to which a term stands for the formally, but not really, distinct reality in its metaphysical indifference, whether with respect to this or to that individual instantiation or with respect to its use as a universal. Hence, formal supposition is the substitution of a term for its primary significate, sometimes for what can be taken as a universal - "horseness," 'humanity," sometimes for a singular and incommunicable reality such as those signified by "Socrates," or "this stone" (L 51.06). The Logica did not quarrel with OckhanVs use of "simple supposition" to name the role of a term when it substitutes in discourse for a concept, but he objected to OckharrTs reduction of universals to merely conceptual status. For the Logica there is a reality answering not only to the five predicables given currency by Porphyry (L 16 passim) but, just as the Logica concluded to a "reality" that is genus, one that is "species," and so on, each of the ten categories as well names a "reality" that corresponds to the appropriate concept and term (L 36-49). For a category is defined as: that reality which is implied by this word or concept, "substance," or "quality," and so for the rest ... something in Socrates to which, under a formality of such a sort, sub tali racione for mall, it is not contradictory, non repugnat, to belong to all < the individuals > contained under "substance," as was stated above with regard to "genus" and "species" (L 37.01).

Hardly less significant than the realism of universals (predicables) and of categories (predicaments) in general is the realism of that elusive category "relation" as proposed by the Logica. A real relation is defined as "preceding every intention" and fulfills an epistemic role with respect to "something that is really distinct from itself" (L 43.02). A relation of reason, on the contrary, can be described, but not defined. It is "some reality" and the instances provided show that it is in fact an absolute rather than a relation "capable, by the arrangement of governors of the commonwealth, or of the legislators ... of representing something else in an efficacious way" (L 43.12) That the final phrase was introduced for the sake of the theology of sacraments cannot be doubted; the Logica adduced the illustration of one who might have washed a child and pronounced

66

PART TWO

the ritual words "as Christians are now accustomed to do," but that all of this occurred before the advent of Christ. An observer could not then truly form a concept corresponding to the terms "sign of invisible grace," whereas this is the normal result for a Christian who now assists at a baptism and who knows what is going on. As for why this should be the case, the Logica held that there is no reason "other than because God willed" it to be so (L 43.11). Seventeen conclusions seemed to follow from this state of affairs and the author relentlessly set them out in order (L 43.13-43.29). Before leaving the "realism" of the Logica it must be made clear that our logician did not hold the extreme realism popularly ascribed to Plato by Aristotelian tradition. Our author repeatedly rejected, and in the strongest language at his disposal, the unbridled realism which he felt Aristotle himself had wrongly attributed to his master. We have already noted our author's conviction that Aristotle was guilty of saddling Plato with "abuses" of which Plato had "never thought" (L 61.01); chief among those abuses must be counted the "absurd" position that there is a single reality, actually present in a plurality of individuals: ... some single reality, res, which is in many in act, in actu, for to say this is absurd, whereas those who speak correctly say - and intend to say - that the human nature which is in Socrates is a single reality to which, as far as it is of itself, it is no contradiction, non repugnat, to be in Plato and in Socrates and to belong to Socrates, even though, as a matter of fact, it cannot belong to him (L 13.13).

The Aristotelian Plato had posited an Idea that was "really distinct from individuals" and was said to have held that the definition of such an Idea was "in some way, at least in a secondary way" an expression of the quiddity of the individual. With this version of Platonism in place, Aristotle in the seventh Metaphysics (6 [1031a28-1031bl2]) opposed Plato on the Ideas and our author tried to help his reader by a paraphrase what Aristotle meant was: ... you - Plato - conclude that this Idea has no validity with respect to this result, that a definition be had according to your understanding (L 24.15).

ATOMISM The first decades of the fourteenth century saw a revival of the atomism that had generally been held discredited by the refutation given in Aristotle's Physics. Ockham was one of those who stood by the Philosopher's reasoning on this as on so much, whereas the Logica took the other line and proposed the revived atomism. It may be noted that

INTRODUCTION

67

more than one of the arguments in favor of atomism to be found in the Logica are also present in works by Walter Chatton, but that the common fund of such arguments hardly permits the conclusion that Chatton is the author of the Logica. As John Murdoch has remarked, a fourteenth-century atomist responding to mathematical arguments hardly appeared "at his best;" his struggles often showed an ineptitude with respect to physical notions and their mathematical interpretation. "What was worse," he was clearly "pitifully incompetent in the understanding of mathematics itself."27 The author of the Logica more than fulfills that sorry estimate. Where Chatton took the escape that "the common, correct perception of men" calls one quantity a "half" wherever no excess with respect to another quantity is seen,28 the Logica goes farther, if possible, in giving ontological status to our epistemological limitations: One part exceeds the other part in so tiny a degree as to be, as it were, beyond sensing and therefore common sense judges it to be divided precisely through the middle ... which, nonetheless, from the point of view of the truth of the matter, is neither true nor even possible. Through this it is evident concerning the other argument, the one about a velocity measured as "150," because the motion is not to be discovered which this one exceeds precisely in double proportion - true, however, < if > that motion < be> measured as "154." And in so small a matter that it is within the range of no sense, the Philosopher says, therefore, that for every motion given there can be given one twice as fast < Phys. 6, 2 [233al 5] > (L 41.76, 41.77).

Here too, for Chatton at least, angels entered the discussion; as unextended entities, angels came under Aristotle's strictures against the possibility that the unextended be in motion (Phys. 6, 10 [240b8 ff.]X The Logica is silent on that side of angels and their place in physics but, as has been seen above, the Logica was willing to locate an infinitude of angels, unextended and thus non-quantified entities, on the unextended and so non-quantified location which is the geometric point (L 41.05). THE ANTI-RAZOR Among the "rules" formulated by our logician, all of which are indexed under the heading Index regularum, is one that deserves particular 27

J. Murdoch (with E. A. Synan), "Two Questions on the Continuum: Walter Chatton (?) OFM, and Adam Wodeham OFM," Franciscan Studies 26 (1966), p. 217. 28 Ibidem, p. 263 where Chatton (or a disciple) argues: "... quia communis visus hominum rectus ... vocat medietatem ubi non percipit excessus...."

68

PART TWO

attention. This is the reverse of a rule that is often taken to be a primary characteristic of Ockham's thought, namely, a reluctance to allow the unnecessary multiplication of putative entities; in picturesque language this rule is called "Ockham's razor" or, more soberly, the "principle of parsimony." As a methodological principle, this rule is as old as Aristotle and it was much honored by scholastic authors. Like Walter of Chatton,29 the Logica has twice introduced a principle which (to borrow the expression of Gedeon Gal)30 puts "in positive form" what OckhairTs razor puts "in negative form." Where the razor claims that one ought not to multiply entities beyond what is necessary, Chatton and the Ockham demand that entities be invoked in sufficient numbers: Whenever some affirmative proposition is verified with respect to things, if one thing does not suffice to verify such a proposition, it is necessary to posit two, and if two do not suffice, then three, and so to infinity (L 41.19; cf. L 45.05).

Thus did two fourteenth-century Masters anticipate a modern author's suggestion: ... what is needed is a counterpart to the Law of Parsimony - so to speak, a Law against Miserliness - stipulating that entities must not be reduced to the point of inadequacy and, more generally, that it is vain to try to do with fewer what requires more.31

STRUCTURE As must be conceded, the Logica follows generally the order of Ockham's Summa logicae but it remains true that in attempting to refute the Summa from an anti-conceptualist perspective, our author maintained a certain independence in organizing his response. An extreme instance of his acceptance of Ockham's lead is Chapter 14 of the Logica which, after a brief introductory paragraph, is a verbatim transcription of Ockham's 29 See Guillelmi de Ockham. Quodlibeta septem, ed. J. Wey (St. Bonaventure, N.Y., 1980), p. 35* for discussion by the editor of this "anti-rasorium" or "complementum principii parsimoniae"; for indications of Chatton's use (to which Ockham responded negatively) ibidem, Quodlibet 1, q. 5 (p. 31, n. 8) and Quodlibet 6, q. 12 (pp. 632, 633, lines 100-106). 30 Summa logicae, p. 61*: "Ambo enim requirunt rationem sufficientem ad aliquam propositionem verificandam, sed unus exprimit sufficientiam in forma negativa, seu 'non plus quam necessarium1, alius in forma positiva, seu 'non minus quam necessarium.'" 31 K. Menger, "A Counterpart of Ockham's Razor in Pure and Applied Mathematics: Ontological Uses," Synthese 12 (1960), p. 415; this reference provided by A. A. Maurer CSB is acknowledged with gratitude.

INTRODUCTION

69

Chapter 15, including one argument not to be found in the codices on which our modern editions of the Summa logicae are based (L 14.31 ).32 At the opposite extreme, the Logica has no chapter to correspond with Ockham's Chapter 58 on the category passio. Our author felt no compulsion to write one because, as he remarked at the end of his Chapter on actio, "all the points" stated concerning "action" can be stated concerning "passion" and he could adduce the author of the Book of Six Principles in support of his decision (L 45.52). On the same term passio, but as used in various non-categorial senses, where Ockham had devoted two Chapters (L 38 and 39) to the transcendental "passions" ens and unum, our author was once again more parsimonious than his target. He devoted Chapter 36 almost totally to ens, dismissing unum with the comment that a studious reader could find what he needed on that passio entis in the fifth book of Aristotle's Metaphysics (L 36.18). No choice by our author, the loss of two folios, 44 and 45, truncates both his Chapter 37 and Chapter 38. The first of these breaks off in the middle of an explanation of the circumstances in which the assertion "substance is a quality" might be true (L 37.08); the second, Chapter 38, begins somewhere in a discussion of the fifth in a series of dubieties, dubia, on the categories in general. Quite apart from doctrinal opposition to Ockham, our author saw the structure of his own work as something more than a mere response to the Summa logicae; he counted his discussions a series of "treatises," tractatus, on various logico-philosophical themes. Certain of his references to treatises that would parallel later sections of Ockham's Summa show that the pseudo-Campsall planned (and may well have completed) a full-scale summa of his own. Of this ambitious project only his tractatus de termino and the beginnings of a tractatus de proposicione, Chapter 62 and a long fragment of Chapter 63, have come down to us in this codex. Prescinding from the loss of folios 44 and 45, the first long tractatus de termino, Chapters 1-61 inclusive, is substantially complete; the author refers to it occasionally as "the first treatise," tractatus primus (L 51.02, 62.03, 62.13), as tractatus iste (L23.10) or hie tractatus (L 29.02 and 60.14). Parallel references to treatises that ought to have followed mention treatises de consequenci/s (L 32.05), de demonstracione (L 24.24, 35.01,

32

In addition to the edition by G. Gal and his associates cited here, mention must be made of the very valuable edition provided from 1951 forward by the late Philotheus Boehner OFM.

70

PART TWO

56.17), de obligacionibus (L40.30, 50.09), de numeris (L 42.37), de insolubilibus (L 50.03), and de equipollencijs (L 63.19). Furthermore, the author thought of his tractatus de termino as divisible into two major sections. Of these, the first section, Chapters 1 to 49, bears on the term in itself, apart from its use in propositions; the second, Chapters 50-61, deals with the term as it functions within propositions as subject or as predicate, that is, on the various "suppositions" of subject and predicate terms. The author did not hesitate to refer his reader to a solution he had given to a dubiety on supposition "in the seventh Chapter of this treatise;" this reference occurs in Chapter 61.05 and alludes to a discussion, the problem proposed in L 56.15 and solved in L 56.43. Hence, Chapter 56 is the "seventh" in what the author perceived as a "treatise" on supposition, beginning with his Chapter 50 which had opened with the words: After speaking on the properties that belong to terms outside proposition, one must speak on the properties belonging to them within proposition and in the first place one must speak of supposition (L 50.01).

In the Index partium (see below, pp. 428-429) all phrases by the author of the Logica to indicate his view of the way his work is structured have been listed. One of these, L 63.22, refers to a point "in the last Chapter on suppositions" and the point occurs in L 60.03; hence, in the mind of the author, Chapter 61 on "improper" supposition, is to be excluded from the tractatus de supposicionibus. Because these animadversions of the author to various chapters of the Logica are either general references to easily identifiable chapters or to sections that are not extant in our manuscript, they have not been garnished with footnotes and specific references. The Index partium, it may be hoped, will provide the synoptic view which is the most significant result of such internal references. THE EDITION In 1952 the then director of the Library of the University of Bologna, Dr Antonio Toschi, kindly provided a description of the manuscript (cod. 2635) on which this edition is based. The following are the salient points of that description: First, the codex is composed of a parchment covering folio and 103 others of which 17-18, 35-36, 51-52 are parchment wherea all other folios are paper. Second, folios 99, 101, 102, and 103 are blank. Folios measure 225 x 150 mm. In reply to a question of mine, D. Toschi confirmed that the codex, first held by the now suppressed convent of the Holy Saviour in Bologna, number 202 (sic), was taken to Paris by Napoleon and deposited in the Bibliotheque nationale; in accordance with

INTRODUCTION

71

provisions of the Congress of Vienna it was returned to Bologna and deposited there in the Library of the University. These transfers have left their evidence on folio l r which presents in a post-mediaeval hand the notation: Monastery s. Salvatoris bononensis, numero 261, a stamp of the Bibliotheque nationale (which includes the monogram "RF"), and finally, a stamp of the manuscript collection of the University Library of Bologna with the number 2635 added in ink. Folio 100V has in addition to a table of chapter headings in a mediaeval hand the two stamps of the Bibliotheque nationale and that of the University Library of Bologna. A point not mentioned by the director in his description is that Chapters 37 and 38 are truncated by the disappearance of folios 44 and 45; as noted in the apparatus, the title of Chapter 38 has been derived from the table of contents on folio 100V. The hand in which the codex is written is clear but inelegant. Abbreviation is not extreme; experts consulted consider this to be a fifteenth century English bookhand, a judgment compatible with the mixture of paper and of parchment folios. The text is arranged in a single column of about forty lines to a page; the leaves have not been lined and there is considerable irregularity both in the number of lines on a leaf and in the size of letter forms. Only a minimal attempt has been made to decorate this codex; this is confined to the initial letter of each chapter. Paragraphs habitually open with a paragraph sign and an uncial capital. As is usual in mediaeval texts of this sort, the paragraphs indicated by the scribe seem nearly always to be too short; they have been modified and given arabic numbers. With the exception of Chapter 38, noted above, all chapters are given titles in the margin, in most cases somewhat shortened by the table of chapter headings at the end of the codex. The system adopted for reference is the chapter number followed by a point and a decimal number to indicate the paragraph. Since this text is based on a single manuscript, the spelling and capitalization adopted by the scribe has been preserved; here and there, this throws some light on scribal habits and on pronunciation. Emendation has been used only where an objective error is at stake. Conspicuous instances of this occur, for instance, at L 44.48. Innatism and recollection theory are there ascribed to thitneo whereas Plato proffered these notion in the Meno. So too at L 61.02 the scribe has written thimeus as author of the De natura deorum where tullius must have been intended. All emendations are indicated and the erroneous reading given in each case is presented in a footnote. Mention has been made above, note 24, that one of the author's illustrations of "metaphorical supposition" has been masked by the

72

PART TWO

scribe's having written precisely the literal statement for which the metaphor ought to have substituted. "The Persians are fighting against us," perse pugnant contra nos, stands in the text, but what the author had in mind was surely persia pugnat contra nos, the use of a location for the located, locus pro locato, parallel to his other illustrations of metaphorical supposition: "Burgundy fights against France," "France lords it over us." Since these illustrations have been adduced as confirmatory evidence of the date proposed for the composition of the Logica (early in the decade 1324-1334), it seems right to clarify the emendation persia for perse, "Persia" for "Persians," and of the plural verb to its singular form although, to be sure, both versions support the dating with equal force. A number of correctors and annotators have left traces of their reading our codex. To convey an adequate impression these are given in the footnotes completely for the first ten chapters, but thereafter, only corrections or annotations of particular interest have been recorded. Five Indices have been provided to assist those who may use this edition of the Logica. First, an Index nominum requires no explanation nor does the Index generalis with which the series of five Indices concludes. Second, like Volume 1 of The Works of Richard ofCampsall which contains that master's disputed questions on the Prior Analytics, the Logica formulates a number of logical "rules," regulae, and in both places an Index regularum seems justified. On the other hand, Campsall's Questiones cite so few sources that it would have been clumsy to index them; his three opuscula in this volume, however, and the Logica have cited a fair number of sources. Hence the three opuscules have been given an Index fontium and so has the Logica. Finally, because the unknown author of the Logica has indicated at various points the blocks into which he felt his chapters (all but the last two of which respond to positions developed by Ockham in Pars prima of his Summa logicae) might be distributed, an Index partium has been drawn up of those indications. Yet another editorial problem was posed by the Latin version or versions of Aristotle that had been employed by our unknown author. It seems clear that he usually cited from memory and in consequence, it does not seem possible to state with any confidence just which Latin translation he used. Thus, for instance, although generally his citations of the Categories suggest the Boethian version, at L 38.05 and L 47.09 our author has the word loco for Aristotle's Lyceid in Categories 4 (2al). Now this word is provided by the Versio composita whereas Boethius chose the more plausible Lycio. Both words make sense as illustrations of the category "where," Aristotle's pou, the mediaevals' ubi. A scribe might well confuse Lycio with loco in his model so it would be rash to conclude

INTRODUCTION

73

which version of the Categories our unknown author used on this tenuous basis. So too at L 44.17, in a reference that evokes the vocabulary of Categories 8 (8b26, 27 and 9alO, 11), our author's term disposicio follows the lead of Moerbeke rather than that of Boethius, for the latter had here used affectio to translate Aristotle's diathesis. One last instance: The author of the Logica has given two versions of Categories 4 (Ib25). At L 38.05, he has the standard Eorum que secundum nullam complexionem dicuntur, singulum, ant significat substanciam... (as Ockham had done, Summa logicae 1.41) but at L 43.31 the Logica has: singulum autem incomplexorum aut significat substanciam... words which may constitute a deliberate paraphrase or an approximation of Aristotle's formula, imperfectly remembered; in any case, no version proffered by the Aristoteles latinus gives these words. For this edition Aristotelian references by the author are given according to the Aristoteles latinus texts where those are available. In cases where an Aristotelian work has not yet appeared in that series, the text printed with the Aristotelian expositions by Aquinas have been adduced in the notes. In accordance with the notice given in The Works of Richard of Campsall, 1: 34, the Bibliography is intended to support both volumes.


PSEUDO-RICHARD OF CAMPSALL

Logica Campsale Anglicj, ualde utilis et realis contra Ocham

Bologna, University Library, MS 2635

Description: See above, "The Edition," pp. 70-73.

Logica Campsale Anglicj, ualde utilis et realis contra Ocham 1

CAPITULUM PRIMUM: QUID SIT TERMINUS 2 1.01.

Domine ihesu, qui es terminus sine termino, Da michi de terminis dicere quod tibi placeat et sit gratum.

1.02 Cum igitur loyci consideracio de terminis3 incipiat, de terminis nunc tractabo. potest, autem, 'terminus' accipi pro termino prolato et pro concepto et4 pro scripto, et possunt alique descripciones utriusque assignari. preterea,5 quod sit terminus quod 'significat ad placitum/6 ita quod 7 nulla pars eius,8 per se sumpta, aliquid significat. prima particula ponitur ad differenciam vocis significatiue naturaliter, secunda ponitur ad differenciam proposicionum et sillogismorum. 1.03 Secunda9 potest esse ista, quod terminus est illud quod 'nee verum neque falsum significat.'10 1.04 tercia datur primo priorum, quod terminus est 'in quern resoluitur proposicio.'11 1

Titulus inscribitur manu medii aevi inter inscriptionem capituli et textum. Inscriptio capituli ad caput paginae locatur; abhinc autem fere semper inveniuntur capitulorum inscriptiones in marg., figuris quadratis conclusae; inscribuntur omnes manu correctoris 2. 3 consideracio de terminis] corrector 1 in ras. 4 pro concepto et] corrector 2 in marg. 5 prima descripcio termini] annotator 1 in marg. 6 'significat ad placitum'] citatio secundum sensum Aristotelis De interpretatione 2 (16al9-20); Aristoteles latinus II 1-2, ed. L. Minio-Paluello (Bruges-Paris: Desclee de Brouwer, 1965), p. 6, lines 4, 5. 7 ita quod] corrector 2 in marg. 8 eius] corrector 3 spscr. 9 2 descripcio] annotator 2 in marg. 10 Aristoteles, De interp. 1 (16a9-18), p. 5, line 10 - p. 6, line 3. 11 Aristoteles, Analytica priora 1, 1 (24b 16-20), Aristoteles latinus III l-4,ed. L. MinioPaluello (Bruges-Paris, 1962), p. 6, lines 10-14; ibidem 1, 23 (41a4-5), p. 51, lines 12, 13; cfr. The Works of Richard ofCampsall, ed. E. A. Synan, Studies and Texts 17 (Toronto: Pont. Inst. of Med. Studies, 1968), 1: 50 sqq. 2

CAPITULUM PRIMUM

77

1.05 Ex istis duabus vltimis descripcionibus potest12 elici quod illi qui dicunt quod per vnam simplicem intencionem potest tota vna proposicio, vel vnus conceptus intelligi, male diuidunt terminum et per 'scriptum', et 'prolatum', et 'concepturrT, quia accipio unum 13 conceptum quo intelligitur vna tota proposicio et quero: aut est terminus, aut non ? si no, habeo intentum, quia, cum sit eque simplex et eiusdem racionis cum conceptu quo intelligitur vnum incomplexum, si non sit terminus, nee aliquid tale erit. 1.06 Si dicatur quod sit terminus, tune14 sequitur quod descripcio termini data ab aristotile non est sufficiens, quia tune contingit inferre quod proposicio non resoluitur in terminum, sic arguendo per sillogismum expositorium: hie est terminus, demonstrando ilium conceptum; in hoc non resoluitur proposicio; igitur, proposicio non resoluitur in terminum. minorem 15 probo, quia ille conceptus16 significat verum uel falsum, et17 si ipse18 bene resoluitur, resoluitur in ilia que neque verum neque falsum significant; sed iste conceptus datus significat verum vel falsum quia equipollet vni proposicioni in voce; ergo, et cetera. 1.07 Si dicatur quod iste terminus potest esse19 et proposicio et terminus, quia si sit per se et non coniungitur cum conceptv, mediante aliqua diccione sincathegorematica, tune est proposicio; si, autem, ponatur vel coniungatur cum aliquo conceptv, mediante aliqua tali diccione, scilicet, 'vel', 'si', sic est terminus, quia est pars vnius proposicionis composite. 1.08 Ex ista responsione20 sequuntur duo contra: primum istud, quod de eodem possunt verificari contradictoria sine fluxu temporis et sine acquisicione et deperdicione noue rei, quia ponas quod in mente angeli sit vnus conceptvs correspondens huic proposicioni: 'homo est animal,' et alius correspondens huic quod dico: 'et deus est.' iste angelus potest istos conceptvs non componere et tune non sunt termini, et postea potest, eciam omni tempore destrvcto, eosdem conceptvs componere, et tune 12

descripcionibus potest] corrector 1 in ras. unum] corrector 1 in ras. 14 tune] corrector 3 spscr.; ibidem: nota quod in isto processu uidetur esse fallacia consequentis] annotator 1 in marg. 15 minorem] corrector 3 spscr. 16 ille conceptus] corrector 3 spscr. 17 et] corrector 3 spscr. 18 ipse] corrector 3 spscr. 19 esse] corrector 3 spscr. 20 -a responsione] corrector 1 in ras.; ibidem: nota hoc argumentum miserum pro bono] annotator 3 in marg. 13

78

LOGICA CAMPSALE ANGLICJ

sunt termini; et sic sequitur ipsos21 esse terminos et non esse terminos quod 22 est contradiccio; ergo, et cetera. 1.09 Secundo: est ilia responsio contra eum quia rogerius, secundo capitulo sui tractatus,23 dicit quod in primo capitulo, vbi dicebat tales conceptvs esse terminos, locutus est de termino prout distinguitur contra proposicionem et sic patet quod non valet. Isti, igitur, sicut patet, non possunt se iuuare de ilia diuisione termini per scriptum et prolatum et conceptum, sed illi qui ponunt quod singulis24 partibus oracionis singuli termini correspondent, bene possunt sic dicere quod omnes descripciones date de terminis possunt talibus conceptibus conuenire. Et est sciendum quod differencia est inter istos terminos quia conceptvs signiflcat res extra naturaliter, sed vox signiflcat res extra ad placitum.25 conceptvs, autem, significat naturaliter; terminus, tarn voces quam res extra quam conceptvs, ad placitum signiflcat. 1.10 Ex isto patet quod male dicunt illi qui dicunt quod voces solum 26 res extra, et non conceptvs, significant quia, cum 27 'significare' non sit nisi 'in cognicionem huius ducere', et vox ad cognicionem conceptvs saltern confusam nos necessario ducat et non in cognicionem rei nisi mediante conceptv, patet quod vox conceptvs naturaliter signiflcat et res extra ad placitum. 1.11 Sciendum est, tamen, quod 'signiflcare' accipitur dupliciter:28 vno modo dicitur terminus 'signiflcare' aliquid quando pro illo supponit et sic voces conceptvs non significant quia nee pro conceptibus supponunt. aliter, autem, dicitur terminus 'significare' quando in cognicione alterius naturaliter perducit et, quia omnis audiens aliquam vocem aliquem proferre statim iudicat ilium habere conceptvm correspondentem illi voci, ideo vox conceptvm signiflcat. 1.12 ex quo eciam patet quod ilia exposicio qua aliqui exponunt aristotilem in primo peryermenias, dicentem quod voces sunt signa 'earum que sunt in anima passionum'29 (lr/lv) non est sufflciens. dicunt, 21 22 23 24 25 26 21 28 29

sequitur ipsos] corrector 2 in marg. quod] corrector 3 spscr. Rogerius] in marg. singulis] corrector 2 //; marg. ad placitum] corrector 1 in marg. solum] corrector 1 in ras. cum] corrector 3 spscr. nota quod significare accipitur dupliciter] annotator 4 in marg. Aristoteles, De interp. 1 (16a3), p. 5, line 5.

CAPITULUM SECUNDUM

79

enim, quod pro tanto verum est dictum philosophi 'quia voces inponuntur primo ad significanda ilia eadm que per conceptvs significantur, ita quod primo et principaliter et naturaliter conceptvs30 significat aliquid, et secundario vox significat idem in tantum quod, voce instituta ad significandum aliquid quod significatum est per conceptvm mentis; si conceptvs iste suum significatum mutaret, Eo ipso ipsa vox, sine noua inposicione, suum significatum mutaret/31 illud, inquam, non est verum quia, si propter primum posset dici voces conceptvs significare, eadem racione posset dici32 quod, quando aliqua vocabula sunt synonyma, quod vnum aliud significaret, cum ad significandum eadem inponantur33 quod, tamen, videtur falsum. 1.13 item, eciam quod dicit in ista exposicione non est verum quia, si conceptvs a 34 suis significatis caderent, nichilominus tamen, ipse voces ipsos conceptvs naturaliter significarent, sicut iam est probatum. vtrum, autem, alique voces ita conceptvs significent quod nullam rem extra, patebit in capitulo de relacione, quando fiet sermo de relacione racionis et relacione secundum dici. CAPITULUM SECUNDUM: DE DIUISIONE TERMINORUM l 2.01 Uisa ista generali diuisione terminorum, curandum est quodlibet membrum in suas partes diuidere. et sciendum quod, sicut terminus2 prolatus3 diuiditur in nomen, pronomen, verbum, adverbium, participium, et sic de alijs, ita et terminus4 conceptvs, et terminus scriptus, in partes consimiles diuiditur. 2.02 De terminis, autem, scriptis constat quod sic est; quod,5 autem, sic de terminis conceptis6 patet ex significacione quia, cum semper proposicioni in voce correspondat proposicio in mente, proposiciones, 30

conceptus] corrector 3 in marg. Ockham, Summa logicae I, 1; edd. G. Gal, S. Brown (St. Bonaventure, N.Y. Franciscan Institute, 1974), p. 8, lines 29-36. 32 dici] corrector 3 spscr. 33 inponantur] corrector 1 in ras. 34 a] corrector 1 spscr. 31

1 2 3 4 5 6

Inscriptio capituli deficit; suppletur a tabula, fol. 100V. terminus] corr. terminis. prolatus] corrector 1 in marg. et terminus] corrector 3 in marg. quod] corrector 1 in ras. terminus conceptus] corrector 1 in ras.

80


autem, vocales ex apposicione et subtraccione talium diccionum variantur, sicut patet quod iste proposiciones sunt diuersiflcate: 'sortes currit velociter/ 'sortes currit lente/ 'heri pugnabat sortes/ 'eras pugnabit sortes/ et sic de alijs, patet quod contingit proposiciones mentales ex tali variacione variari. 2.03 Et est sciendum quod talis variacio conceptvum non debet attendi penes aliquas partes oracionis et penes aliquas non, sed generaliter debet dici quod omnibus partibus oracionis in voce, conceptvs distincti correspondent, et quod hoc sit verum potest sic declarari, quia, accipitur ista proposicio; 'sortes currit1 ex vna parte, et isti duo termini, 'sortes', 'currens' ex alia parte, absque hoc quod 'est' copulet inter illos. quo facto, quero: aut duabus vocibus istis, 'currens' et 'currit1 correspondet idem conceptvs, aut non? si non, patet intentum, scilicet, quod verbo et participio distincti conceptvs correspondent; si sic, ergo, sicut isti duo termini, simul sumpti, 'sortes currit/ verum vel falsum significant, ita et isti: 'sortes currensV sed illud consequens falsum est, sicut patet, quia 'sortes currens' neque verum neque falsum significat; ergo, et cetera. 2.04 Sed si8 dicatur quod pro tanto non oportet quod verbo et participijs istorum verborum distincti9 conceptvs correspondant quia participium, sumptum cum hoc10 verbo 'est', verbo a quo deriuatur in significando equipollet, sicut patet quia hec proposicio: 'sortes est currens' huic: 'sortes currit' equipollet, et ideo, talia participia non sunt propter necessitatem inventa, sed propter sermonis ornatum. 2.05 Ista solucio, quamuis dicatur ab isto,11 tamen repugnancia videtur includere. primum repugnans est quia ista responsio concedit propositum quia, quando dico 'sortes est currens' aut12 in ista proposicione ponitur aliquis conceptvs correspondens verbo qui non ponitur in ista: 'sortes currit/13 aut non. si non, nulla apparet racio quare modo sit vera et prius non; si sic, habetur intentum quia, quando duo conceptvs simul sumpti ita equipollent vni conceptvi, quod neuter sumptus per se potest sibi equipollere, quilibet eorum est distinctum ab eodem. cum, ergo, isti duo 7

ita et isti 'sortes currens'] corrector 3 in marg. si] corrector 3 spscr. 9 pro tanto non oportet quod verbo et participijs istorum verborum distincti] corrector 3 in marg. 10 cum hoc] corrector 3 in marg. 11 Ockham, Summa logicae I 3, p. 11, lines 13-26. 12 aut] corrector 2 spscr. 13 currit] corrector 3 spscr. 8

CAPITULUM SECUNDUM

81

conceptvs correspondant istis duabus vocibus 'est', 'currens', isti simul sumpti, per te, ita14 correspondant conceptvi correspondent! huic voci 'currit,1 quod neuter per se potest sibi equipollere et altera alijs, sicut conceptvs participij; patet, quidem, (l v /2 r ) distinctus conceptvs a conceptv verbi participio correspondet. 2.06 secundum est falsum et repugnans veritati quod dicit, scilicet, quod ista in significando equipollent: 'est currens' et 'currit/ quia, cum 15 propter transposicionem conceptvum nulla conceptum accidat variacio, ideo oportet, nichil prohibet illud16 quod predicatur subiacere; ponatur, ergo, quod predicetur illud quod debet predicari17 et tune erit significans verum uel falsum, dicendo sic: 'currens est,' sicut dicendo: 'album est,1 et, per consequens, quia 'currit'18 neque verum neque falsum significat, patet quod equipollere non possunt. reli < n > quitur, igitur, quod participia non solum sunt inventa propter ornatum sermonis, sed eciam propter necessitatem veriflcandi proposiciones. 2.07 Secundo, videndum est an accidencia competencia vocibus, puta, numerus, casus, figura, genus, et huiusmodi, possint conceptibus competere. Et est dicendum quod conceptibus correspondentibus nominibus talia accidencia non competunt quia, si omnia saluari possent sine tali uariacione,19 non est aliquo modo ponenda. Ad cuius euidenciam est sciendum quod aliquando vnus conceptvs potest alteri soli, et20 aliquando pluribus comparari.21 si primo modo, aut possunt supponere pro eodem, aut non. si sic, aut tune est proposicio affirmativa, afflrmans vnum ab alio, vera aut non.22 si non, tune negativa, negans vnum ab alio, erit vera, sicut patet in istis: 'homo est animal/ 'homo non est albus.' si comparatur pluribus, aut possunt illi plures supponere pro illo pro quo iste solus supponit, aut non. si sic, affirmativa, afflrmans istos plures conceptus de illo solo est vera - illud patet in diffinicione et diffinito. si non, tune negativa, negans, est vera, sic dicendo: 'sortes non est animalia.' non est, enim, ymaginandum sicut aliqui false ymaginantur quod ista, 'sortes est animalia' sit falsa et ista, 'sortes est animal' sit vera ex hoc quod 14 15 16 17 18 19 20 21 22

ita] corrector 2 spscr. quia] expunct. prohibet illud] corrector 2 in marg. ponatur ergo quod predicetur illud quod debet predicari] corrector 3 in marg. currit] corrector 3 spscr. variacione] corrector 2 in ras. et] corrector 1 spscr. et aliquando pluribus] expunct. aut non] corrector 3 in marg.

82


huic predicate quod est 'animal' correspondat vnus conceptvs singularis, et huic predicate 'animalia' vnus conceptvs pluralis numeri; patet ex hoc quod, quia in vna proposicione, puta, 'sortes est animal/ in ista vnus conceptvs comparatur ad alium qui potest pro eodem cum eo supponere, In ista autem, 'sortes est animalia,' vnus conceptvs comparatur ad plures conceptvs, qui non possunt pro illo, pro quo iste conceptvs supponit, supponere. et ideo, vna est falsa et alia vera, et sic patet quod talis variacio penes numerum ita competit voci quod non conceptvi. quomodo autem hoc sit, quod ista vox 'sortes est animalia' possit plures conceptvs signiflcare, non est difficile videre. cum, ergo, non 23 plus repugnet vni voci plures conceptvs significare quam 24 signiflcare plures res, si secundum est verum, igitur, et cetera. 2.08 Sed hie est dubitacio25 quia, quamuis modo predicto posset vitari quod numerus conceptibus non competat, tamen videtur hoc non posse sic vitari de casu quia, posito quod tu sis dominus vnius asini, tune, hoc posito, hec est vera: 'hominis est asinus' et ista falsa: 'homo est asinus.' sed si idem conceptvs correspondet huic subiecto 'hominis1 et huic subiecto 'homo', non apparet alia racio; ergo, distinct! conceptvs subiectis correspondent. 2.09 Ad hoc breuiter est dicendum quod vna est vera et alia falsa, non propter hoc quod26 distincti conceptvs, sicut false ymaginantur, istis subiectis correspondant, quia in rei veritate idem2? conceptvs est vtrique correspondens, sed propter hoc quod per vnam proposicionem datur cointelligi vnus conceptvs quamuis non exprimatur actu qui, tamen, per aliam non datur intelligi. per istam, enim, proposicionem 'hominis est asinus' datur intelligi vnus conceptvs correspondens isti voci 'possessio', et ideo equipollet huic: (2V2 V ) 'asinus est possessio hominis,' et hoc patet, quia alias non esset oracio verum vel falsum signiflcans. per istam: 'homo est asinus,' non datur talis28 conceptvs intelligi et ideo non est mirum si vna est vera et alia falsa propter apposicionem vel subtraccionem vnius conceptvs cum, hoc contingente, sicut patet, in alijs proposicionibus contingat.

23 24 25 26 27 28

non] corrector 3 spscr. si] expunct. dubium primum nota] annotator 1 in marg. quod] corrector 3 spscr. tune] cane. talis] corrector 3 /'/; marg.

CAPITULUM TERCIUM

83

2.10 Et si queras: que est causa quare per talem proposicionem datur tails conceptvs intelligi? dico quod nulla alia est causa danda nisi voluntas vtencium, qui sic talibus proposicionibus volunt vti. 2.11 Notandum est tercio quod de accidentibus competentibus verbis, cuiusmodi sunt tempus et coniugacio, et huiusmodi, non potest dici sicut de29 accidentibus nominis, ymo, oportet dicere quod istis vocibus30 'amo,' 'currit,' 'currebat,' et huiusmodi, distinct! conceptvs correspondent et hoc quia via probabilis31 non apparet quomodo vna proposicio esset vera in qua predicatur vnum istorum et falsa si alterum predicatur,32 et ideo concede quod talia possunt eis sicut vocibus competere. CAPITULUM TERCIUM: QUOD ALIQUI TERMINI POSSUNT SUBICI ET PREDICARI IN PROPOSICIONE ET ALIQUI NON 3.01 Adhuc circa vnam diuisionem terminorum oportet diligenciam adhibere, Et sciendum quod aliqui termini possunt esse subiecta et predicata proposicionis et aliqui non. termini, autem, qui possunt esse subiecta proposicionis sunt 'termini cathegorematici'; cuiusmodi sunt 'homo', 'animal', 'lapis', 'leo', Et huiusmodi. illi, autem, qui non possunt esse, sunt 'termini sincathegorematici' sicut sunt 'omnis', 'nullus', 'vel', et huiusmodi. non solum, autem, isti termini 'homo', 'animal', et huiusmodi, sumpti in recto possunt sic esse extrema proposicionis, sed sumpti in obliquo possunt subici, sicut patet in istis proposicionibus: 'hominis est asinus,' 'hominis videt asinus,' 'hominis currit asinus,' et huiusmodi. 3.02 Et sciendum quod, respectv cuiuscunque verbi, termini sumpti in obliquo possunt subici.1 ex quo patet quod falsum est quod dicunt aliqui: quod tales termini, sumpti in obliquo, non possunt subici respectu cuiuscunque verbi; neque instancia quam ponunt valet, ymo, magis est ad oppositum. dicunt, enim, quod male dicitur: 'hominis videt asinus,' quia, cum per istam nichil aliud significatur nisi quod per istanr. 'asinus hominis videt,' et ista sit congrva et significativa, sequitur intentum. 3.03 Preterea, dato2 quod sic3 prolata non esset congrva, vel non 29 30 31 32

de] corrector 2 spscr. amoe] expunct. probabilis] corrector 2 in marg. probatur] cane, predicatur] corrector 2 in marg.

1 respectu] expunct. * dato] -a expunct. -o] spscr. 3 sic] -t expunct. -c] spscr.

84


significativa, tamen, proferendo: 'hominis asinus videt' esset significativa et congrva et, tamen, iste obliqvus 'hominis' respectv huiusmodi verbi subicitur cum totum quidquid precedit verbum principale ex parte subiecti, secundum expertos in loyca, se teneat. 3.04 secundo, sciendum quod non solum nomina substantiua per se possunt esse subiectum vel predicatum, sed eciam sumpta cum suis adiectiuis, et eciam cum alijs determinatoribus aduerbialibus sicut in istis exemplis: 'homo albus currit,' 'album animal mouetur,' 'lapis grossus mouetur deorsum,' 'sortes velociter alteratur,' et huiusmodi. non, enim, in talibus, 'homo albus4 currit,' 'homo' tantum est subiectum, vel 'albus',5 sed vtrumque simul est subiectum, et similiter dicendum est de alijs. 3.05 Notandum est tercio quod non ideo verba et coniuncciones et cetere partes oracionis distincte a nomine et participio et pronomine, que dicciones vocantur 'sincathegorematici', licet non solum iste sint voces, sed eciam alique aliarum parcium oracionis,6 dicuntur non posse esse subiectum,7 quia significative sumpte, proposiciones significativas non faciunt, (2 v /3 r ) sicut aliqui ymaginantur minus bene, sed ex hoc quod hec non possunt subici8 respectv cuiuscunque verbi indistincte, sicut patet in istis: 'omnis currit,' 'omnis est asinus,' 'legit,' 'venit,' et huiusmodi que, nullo alio < sermone astante > , in intellectu neque verum neque falsum significant. 3.06 Quod, autem, ista causa quam assignant non sit sufficiens, hoc ostendo, quia accipiam istam proposicionem: 'legit est legit,' et quero: aut est vera, aut falsa? non potest dici quod sit falsa, quia idem predicatur de se - nulla, autem, proposicio est verier ilia in qua idem de seipso predicatur, secundum boecium in libro diuisionum.9 si est vera, tune quero: qualem supposicionem habet predicatum - aut materialem, aut simplicem, aut10 significativam ? non potest dici quod materialem, quia sic 4

albus] corrector 1 in marg. asinus] cane. albus] corrector 1 spscr. asinus] cane. 6 distincte a nomine et participio] va-cat. 1 vel predicatum] expunct. 8 subici] corrector 1 spscr. 9 Boethius, Commentarii in librum Aristotelis T1EPI EPMHNEIAI, ed. C. Meiser (Leipzig: Teubner, 1877, 1880) prima editio t. 1, p. 215, lines 18-20: "... verier est ea propositio quae adfirmat quod secundum se est quam ilia quae adfirmat quod accidens est;" secunda editio, t. 2.2, p. 480, lines 7-9: "quod si ita est, verier ilia est quae secundum ipsam rem vera est potius quam ea quae secundum accidens videturf PL 64: 387c-o, 628c. 10 aut] corrector 1 in marg. sive] expunct. 5

QUARTUM CAPITULUM

85

esset falsa,11 cum hec vox non sit ilia; nee, propter eandem racionem, potest habere12 simplicem, quia iste conceptvs non est ille; ergo, oportet dicere quod signiflcativam - quod est intentum. et sic patet quod non debet dici quod tales dicciones non sint termini, quocunque modo accipiendo 'terminum', ex eo quod, significative sumpti non possunt supponere, quia verum prolatum est, sed ex hoc13 significative possunt dici non esse termini quia, respectv cuiuscunque verbi, oracionem signiflcativam non faciunt. QUARTUM CAPITULUM: QUOD ALIQUI TERMINI SUNT CATHEGOREMATICI ET ALIQUI SINCATHEGOREMATICI 4.01 NE contra me tamen contingat proteruire, volo adhuc vnam diuisionem termini, qua sophyste frequenter vtuntur, declarare. potest, igitur, hec esse diuisio: quod terminorum, quidam sunt cathegorematici, sicud1 illi qui habent certain et determinatam significacionem, sicud 'homo', 'albus', 'legit;' quidam sinchategorematici, sicut illi qui certam et determinatam significacionem non habent, nee per se aliquid significant, sed, iuncti cum alijs terminis, faciunt eos per aliquem certum et determinatum modum stare, huiusmodi autem sunt: 'omnis', 'nullus', 'quilibet', 'totus', 'inquantum', 'post1, 'tantunf, et huiusmodi. iste enim terminus 'omnis', additus alicui termino communi, facit ipsum stare confuse et distributive, et sic de istis: 'quilibet', 'nullus', et huiusmodi. ista autem diccio 'inquantum', addita alicui termino, facit ipsum stare determinate pro aliqua racione formali, ita2 quod non pro alia. 4.02 preter autem istos terminos, qui talia officia circa terminos cathe-

gorematicos exercent, sunt alij qui eciam sunt sinchategorematici, qui talia officia non possunt exercere, nee congrve addi subiecto vel predicate, sed officium eorum est quod, positi inter duas proposiciones cathegorematicas, illam 3 sic vel sic denominant, puta, copulativam vel disiuncti-

vam, vel aliquo aliorum modorum; huiusmodi sunt: 'et', 'vel', 'quia', 'quando', et huiusmodi. secundum, enim, quod alia et alia istarum diccionum inter duas proposiciones cathegorematicas mediat, secundum 11 12 13 1 1 3

quia] expunct. habere] corrector 1 in marg. nominal cane. sicut illi ... 'albus,' 'legit'] corrector 2 in marg. ita] corrector 3 spscr. illam] i.e. illam totam oracionem.

86


hoc tails proposicio ypothetica diuersas denominaciones sortitur. nee oportet aliquam aliam variacionem circa terminos aliquos facere, sicut patet hie: 'sortes currit et plato disputat/ subtrahas hanc diccionem 'et' et apponas istam diccionem 'vel', sic dicendo: 'sortes currit vel plato disputat' - vna erit copulativa et alia disiunctiva et poterit vna esse vera, altera existente falsa. 4.03 Et propter illud est notandum quod, quamuis posset teneri quod primis terminis sinchategorematicis conceptvs distincti a chategorematicis4 non correspondent, tamen de5 istis, sicut patet, non posset sic teneri quia per apposicionem et subtraccionem talium diccionum6 probatur proposiciones verificari et falsificari. (3 r /3 v ) et si dicatur quod eodem modo est de alijs quia, posito quod centum homines currant, et omnes alij sedeant, tune ilia proposicio erit falsa: 'omnis homo currit' et ilia vera: 'homo currit/ Ad hoc respondeo quod vna est vera et alia falsa, non propter hoc quod vnus conceptvs, distinctus ab omnibus conceptibus correspondentibus terminis chategorematicis, correspondat7 huic quod dico 'omnis', sed propter hoc quod in mente comparantur tot conceptvs vni conceptvi prout iste conceptvs non potest pro tot actualiter supponere. ista autem proposicio, sic fabricata in intellects per istam vocalem 'omnis homo currit/ exprimitur, et ideo est falsa, sed per aliam proposicionem tot conceptvs tantum comparantur, siue explicite siue inplicite non euro, vel vni conceptvi, quia iste conceptvs potest pro istis actualiter supponere, et ideo est vera, et sic patet ad argumentum illud. tamen, hoc8 non dico nisi gracia exercicij et non assenciendo, et ideo, dicas sicut tibi placet. 4.04 secundo9 est aduertendum quod termini chategorematici vocantur illi qui certam et determinatam significacionem habent et possunt in aliqua proposicione, eciam per se sumpti, supponere et earn significativam reddere. huiusmodi autem sunt termini 'homo', 'animal1, 'asinus', 'lapis', 'leo', et huiusmodi. iste enim terminus 'homo' habet certam et determinatam significacionem quia significat naturam humanam primo et principaliter, cui nature, sicut patebit in sequenti capitulo,10 ex se quod sit non competit.

4 5 6 1 8 9 10

ideo] cane. de] corrector 3 spscr. nunc] expunct. huic] corrector 2 spscr. hoc] corrector 2 spscr. nota] annotator 1 in marg. Videtur potius infra L 6.05-6.11; nihil ad rem in capitulo sequenti.

QUARTUM CAPITULUM

87

4.05 Ex quo patet quod falsum dicunt illi qui dicunt quod iste voces habent determinatam significacionem quia significant omnes homines et omnia animalia quia, si sic esset, sequitur oppositum, quia, cum non sit plus de racione istorum terminorum significare presencia quam futura et preterita, et talia sint in numero infinite et incerto, sequitur quod certam significacionem non haberent, quia arguendo sic: nullus terminus significans infinita habet certam determinacionem siue significacionem; omnes isti termini sunt huiusmodi; ergo, et cetera, maior patet; minorem probo: quia accipio omnes homines, quorum quilibet habet aliquem hominem post se; aut isti sunt infiniti aut finiti; si sunt infiniti,11 cum iste terminus 'homo' equaliter significet omnes vel nullum, et non nullum, patet; ergo omnes et, per consequens, cum sint infiniti, certum significatum non habet. si sunt finiti, ergo isti multitudini potest vnus alius homo addi, et tune quero: aut habet alium post se aut non: si sic,12 hoc est contra positum, quia omnes tales debebant simul accipi; si non, sequitur quod sunt infiniti - et hoc est intentum. 4.06 Item, si 'homo' significant sua singularia, tune13 significaret hoc aliquid et, per consequens, extrema in isto paralogismo: homo est species; sortes est homo; ergo, sortes est species, de necessitate coniungerentur eodem modo hie: homo est sortes; homo est plato; ergo, plato est sortes, quia, quando medium significatur hoc aliquid in aliquo sillogismo, necesse est extrema coniungi et, per consequens, hie esset sillogismus expositorius - quod manifeste falsum est. relinquitur igitur quod isti termini naturam communem significant, et hoc magis inferius declarabo.14 4.07 Notandum est tercio quod illud quod dixi supra de istis diccionibus sinchategorematicis, puta, 'si', 'quia', 'vel', et huiusmodi, quod, scilicet, non possunt poni congrve nee addi subiecto vel predicate, est intelligendum de subiecto proposicionis que est simpliciter vna, quia, per addicionem talium diccionum predicatis vel subiectis talium (3 v /4 r ) proposicionum,15 redduntur proposiciones, que primo erant16 significatiue, non significative et non 1? intelligibiles, sicut patet dicendo sic: quia sortes est homo - hec enim proposicio penitus nichil significat et hoc 11 12 13 14 15 16 17

si sunt infiniti] corrector 2 in marg. sic corrector] 3 spscr. non] expunct. sua singularia tune] corrector 1 in ras. nota] annotator 1 in marg. Vide infra L 15.01, 26.02, 39.13, 40.07, 51.06, 51.09, 52.08, 52.14. diccionum] cane. erant] corrector 1 in ras. non intelligibiles] corrector 2 in marg. intell] cane.

00


solum 18 est propter addicionem huiusmodi diccionis 'quia'. et per hoc patet quod tails instancia, que posset fieri dicendo quod in ista proposicione: si homo currit, homo mouetur, hec diccio 'si' congrve subiecto adderetur, non esset ad propositum, quia ista proposicio duabus equipollet, sicut patet, vel equivalet; quare, et cetera. CAPITULUM QUINTUM: DE NOMINE ABSTRACTO INPORTANTE REM ALIAM A CONCRETO 5.01 Quia, vero, noticia nominis est loyco necessaria plus ceteris, ideo de nomine aliqua necessaria explanabo. Et est sciendum quod nominum, quedam sunt abstracta, quedam concreta. nomina, autem, abstracta se habent in duplici differencia, quia quedam inportant res distinctas a concretis, quedam non, sed solum aliqua formaliter distincta. primo, ergo, dicendum est de illis que distinctas res inportant a concretis, secundo de alijs. 5.02 primo, igitur, est primum membrum subdiuidi quia nominum abstractorum, distinctas res a concretis inportancium, quedam inportant res absolutas' et quedam relativas. nomina, autem, abstracta inportancia res absolutas,2 distinctas res a concretis, sunt 'albedo' et 'quantitas'. per ista, enim, concreta 'album' et 'quantum' alique res inportantur que per ista, 'albedo' et 'quantitas' nullo modo inportantur et ideo de aliquo possunt talia concreta predicari de quibus abstracta eis correspondencia non possunt. nee, enim, potest esse vera: 'homo est albus' et hec falsa: 'homo est albedo;' similiter, hec est vera: 'homo est quantus' et hec falsa: 'homo est quantitas,' sicut in capitulo de quantitate apparebit. 5.03 Ex isto sequitur vnum aliud, scilicet,3 quod talia abstracta non sunt vltimata abstraccione abstracta; licet, enim, a suppositis alienis ista abstrahantur, tamen a suppositis proprie nature non abstrahuntur. si, enim, 'albedo' abstrahatur ab 'nomine', et e contrario, et hoc, tamen, quod dico 'albedo' addit naturam specificam albedinis ad differenciam4 indiuidualem que ipsam 5 includit et ideo, naturam 6 specificam albedinis7 18 1 2 3 4 5 6 1

solum] corrector 2 in marg. subiectum] cane. absolutas] corrector 1 in ras. res absolutas] corrector 1 in marg. aliud scilicet] corrector 1 in ras. ad differenciam] corrector 2 in marg. que ipsam] corrector 1 spscr. nullam] expunct. specificam albedinis] corrector 2 in marg.

CAPITULUM QUINTUM

89

ab ilia differencia indiuiduali contingit abstrahere. et de tali abstracto non potest predicari8 quia stat pro sua racione formali per quam a quolibet inmediate distinguitur; ideo eciam,9 nulli alteri potest per predicacionem competere. et si queras causam quare hoc est, respondeo tibi cum doctore subtili10 et cum philosophic,11 primo et secundo ethicorum, quod indiscreti12 est querere omnem diuisionem et causam expetere vbi non est; in talibus, enim, non est aliqua causa nisi quia hoc est hoc, quia, enim, tales termini sic abstract! sunt talis nature, ideo non possunt de alijs predicari. Ex istis patet quod falsum est quod dicunt illi qui concedunt istas proposiciones veras esse: 'quantum est quantitas,' 'homo est quantitas,' quia, cum 'quantitas'13 inportat vnum accidens, realiter distinctum ab 'nomine,' patet quod supponunt pro diuersis. tales, autem, proposiciones, in quibus extrema pro diuersis supponunt, si termini sumantur in recto, false sunt simpliciter. 5.04 secundo, sciendum est quod, quamuis in istis exemplis concretum supponat pro subiecto et abstractum pro forma accidental! inherente, tamen sunt aliqua alia que opposite modo se habent. ab 'igne' enim denominatur 'igneus'; concretum 'igneus' predicatur de accidente dicendo: 'calor est igneus' et, tamen, abstractum non potest de tali accidente predicari - male, enim diceretur: 'calor est14 ignis.'15 aliquando, autem, contingit quod idem concretum, (4 r /4 v ) propter hoc quod potest esse diuersorum generum, potest predicari tarn de aliqua forma accidental!, quam eciam de composite de quibus, tamen, suum abstractum non potest predicari, sicut patet de isto: 'humanum' quod denominatur ab 'homine'. si, enim, secundum quod est feminini generis, de aliqua forma accidental! predicatur dicendo: 'hec sciencia est humana'; secundum, autem, quod est neutri generis, de aliquo composite pedicatur dicendo: 'hoc opus est humanum;' de neutro, autem, istorum potest 'homo' predicari, sicut patet. 5.05 Vtrum, autem, aliquod concretum, tarn de toto quam de parte possit predicari, studiosis discuciendum relinquo; quid, autem, concretum

8

nee potest predicari] corrector 3 in marg. eciam] corrector 1 spscr. 10 Scotus, Super libros elenchorum q. 2 (Utrum ars Sophistica sit scientia) ubi citatur Arist. 'in littera 1. Ethicorum;' Opera omnia (Paris: Vives, 1891-1895), t. 2, p. 3. 11 Aristoteles, Ethica ad Nicomachum 1, 3 (1094b24); ibidem 2, 2 (1104a2, 3). 12 indiscrete] corr. 13 cum quantitas] corrector 1 in marg. 14 calor est] corrector 1 in marg. 15 est ignis] cane. 9

90


principaliter significat, an subiectum vel formam, in capitulo de terminis connotatiuis poterit declarari. De illis, autem, concretis que denominacionem a loco recipiunt et a causa - quedam < a > locato et effectibus principaliter, requiritur in suma hokam,16 quia hoc [ita] propter breuitatem 17 obmittam. 5.06 Hijs visis, de alijs abstractis, que distinctas res inportant respective est dicendum. ad cuius euidenciam est sciendum quod, sicut talia plura concernunt18 quam abstracta, sic possunt in eis plures abstracciones fieri; relacio, autem, concernit fundamentum, subiectum, et proprium suppositum et, quamuis a subiecto abstrahatur,19 non tamen a fundamento et, quamuis a fundamento, non tamen a supposito proprio, et sic potest in talibus fieri multiplex20 abstraccio. illud, autem, si talibus abstractis essent nomina inposita,21 ita facile esset iudicare. iuuat22 ad hoc capi, si ponatur quod vni23 composito ex subiecto aliquo et albedine et similitudine24 correspondat vocabulum vnum 2 5 et quod postea 'album1 et 'similitude' per se, sine illo subiecto, separatim26 intelligantur erit hoc nichilominus 'simile'; tune, hoc posito, iste terminus 'simile' abstraheret a subiecto et non a fundamento. postea, autem, posset abstrahi relacio a suo fundamento, et tali abstracto correspondet iste terminus 'similitude'; iste terminus, autem, est vnum solum nomen inpositum, sed per duos terminos, sic dicendo, quiditas albedinis inportatur et, sicut dictum est, talis terminus de nullo 27 nisi de se ipso predicatur et hoc quia, ut sic, primo a quolibet est diuersum. 5.07 Ex istis patet quod male dicunt illi qui dicunt quod hec predicacio est vera: 'pater est paternitas,' 'simile est similitude,' 'filius est filiacio,' 'equale est equalitas,' 'substancia est similitude,' 'homo est filius,' et huiusmodi; et hoc in capitulo de relacione prolixius ostendetur.

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

Ockham, Sunima logicae I, 5, p. 18, lines 48-57. breuiter] expunct. concernunt] corrector 1 in ras. ab-] corrector 1 in ras. multiplex] corrector 1 in marg. inposita] corrector 1 in ras. et in ipsa] expunct. abstracto] expunct. vni] corrector 1 //; ras. similitudine] corrector 1 in ras. vnum] corrector 1 in ras. separatim intelligantur erit] corrector 1 //; ras. solo] cane.

CAPITULUM SEXTUM

91

CAPITULUM SEXTUM: DE NOMINIBUS ABSTRACTIS INPORTANTIBUS EANDEM l REM CUM SUIS CONCRETIS, SED DISTINCTA FORMALITER

6.01 Postquam dictum est de abstractis, que distinctas res a concretis inportant, dicendum est de illis que2 inportant aliqua distincta solum formaliter a concretis. Et est sciendum quod hec se habent in duplici differencia: quedam, enim, sumuntur a differencia indiuiduali, quedam, vero, a forma tocius. ilia, autem, que sumuntur a 3 differencia indiuiduali sunt sicud 'sorteitas', 'petreitas', et huiusmodi; alia, vero, sunt hec: 'humanitas', 'animalitas', 'asininitas', 'equinitas', et huiusmodi. 6.02 ilia, vero, que inportant formam tocius se habent in duplici differencia, quia quedam inportant formam tocius in genere, alia formam tocius in specie. Ad quod sciendum quod deus, de potencia sua absoluta, si4 prius in corpore infunderet5 animam sensitivam6 quam intellectivam, tune esset vnum compositum ad cuius composicionem concurrerent materia et forma sensitiva; ex tali autem concursu resultaret forma tocius que ab illis duabus simul sumptis distingueretur formaliter. (4 v /5 r ) illud, autem, sic7 compositum, quia ex se ad vlteriorem perfeccionem ordinatur, non deberet dici 'aliquod totum in specie1, sed 'aliquod totum in genere'. illud autem totum, includens istas duas partes et formam tocius, posset inportari per hunc terminum 'animal vnum' quia cuilibet, ab alio distincto formaliter, contingit nomen distinctum inponere, et ab illis a quibus formaliter distinguitur contingit8 ipsum abstrahere; ideo, potest ista forma tocius a partibus abstrahi et sibi nomen inponi et tune, terminus significans istam formam in abstracto erit iste terminus 'animalitas' et tune illud abstractum sumitur a toto in genere. pro tanto, autem, dicitur sumi a toto in genere quia nulli soli conuenit, ymo, inportatum tarn per concretum quam per abstractum equaliter et indifferenter cuilibet speciei 'animalis' potest competere - sicut patet. 6.03 Hoc viso, ymaginaretur postea quod illi composito adveniat anima intellectiva; tune, ex concursu illarum duarum parcium, resultabit forma 1

em. ms. eadem re. em. ms. que solum aliqua distincta formaliter inportant. 3 a differencia indiuiduali sunt sicud sorteitas petreitas] corrector 1 in marg. et inportant sicud hec: socrates currit, plato currit] cane. 4 -c faceret potest] cane, et expunct. 5 effunderet] corr. 6 sensitivam ... cuius] corrector 2 in ras. resultaret] expunct. 1 -c] expunct. tune add. spscr. 8 contingit ipsum] corrector 2 in marg. ta] cane. 2

92


tocius in specie, sicut ex materia et forma sensitiva forma tocius in genere resultabit. terminus, autem, inportans illud compositum et formam tocius erit iste terminus9 'homo' et tune vltra, sicut prius, potest ista forma tocius abstrahi et tune terminus, sic earn in abstracto significans, erit 'humanitas' et, quia illud quod10 inportatur per istos terminos 'homo', 'humanitas', de se non est indiuiduum et singulare, cum cuilibet indiuiduo speciei humane indistincte conueniat, oportet quod per aliquid distinctum formaliter ad certum indiuiduum contrahatur, et tune aliquid totum cum differencia indiuiduali per tales terminos 'sortes' et 'plato' et sic de alijs inportabitur. adhuc, autem, contingit istam differenciam indiuidualem abstrahere et tune terminus abstractus, earn significans, erit 'sorteitas' et sic de alijs. et sicut dictum est de alijs, quod de nullo ponantur, ita de istis est dicendum. 6.04 Ex istis possunt alique conclusiones elici. prima11 potest esse quod falsum dicunt illi qui dicunt quod genus sumatur a toto12 et quod genus ita sumatur a forma intellectiva sicut a materia et sicut a forma sensitiva. falsitas huius potest sic probari: ille terminus non sumitur ab anima intellectiva que vere potest sumi, omni forma intellectiva circumscripta; iste terminus 'animal' est huiusmodi; ergo, et cetera, maior est euidens et minor est satis sufficienter superius declarata. Et si dicatur quod non probaretur aliter genus quam differencia, ex quo vterque a parte sumpitur, De isto argumento dicetur plus in materia de genere, vbi ista consequencia simpliciter negabitur. 6.05 Secunda13 conclusio est quod falsum dicunt14 illi qui dicunt istos terminos: 'homo', 'humanitas', 'animalitas', esse nomina synonyma. et huius falsitas potest sic probari: illi termini non sunt synonyma quorum vnus aliquid inportat quod per alium nullo modo inportatur; sed isti termini sunt huiusmodi; ergo, et cetera, maior est euidens; minor patet quia 'homo' inportat compositum ex materia et forma et anima sensitiva et intellectiva - quod non inportatur per 'humanitatem' cum 'humanitas' non inportat nisi formam tocius. Si dicatur quod illud argumentum procedit ex falsa ymaginacione15 quia nulla forma tocius potest esse, ymo, talem esse includit contradiccionem, De ista instancia pertranseo vsque ad capitulum illud vbi tractabitur de istis terminis 'pars' et 'totum' vbi, iudico, 9 10 11 12 13 14 15

terminus] corrector 2 spscr. quod] corrector 2 spscr. prima conclusio] annotator 5 in marg. et quod genus ita sumatur] primo cane, tune add. secunda conclusio] annotator 5 in marg. illi qui dicunt] corrector 2 in marg. ex falsa ymaginacione] corrector 1 in ras.

CAPITULUM SEXTUM

93

modo satis sufficienter probabo quod tails forma de necessitate est ponenda. 6.06 tercia16 conclusio est17 quod falsum dicunt 1111 qui dicunt18 (5 r /5 v ) istam proposicionem: 'filius del est humanitas' esse falsam propter hoc quod humanitas in christo est supposita supposito alieno quia, slue sit supposita supposito alieno slue proprio, semper deberent tales proposiciones negari et hoc propter duo: primum est quia tales termini sunt vltimata abstraccione abstract! et natura talium terminorum est quod de nullo in recto predicentur. secundo, debet negari tails proposicio quia aliquid inportatur19 per subiectum quod non inportatur per predicatum, et propter hoc proposicio est falsa. 6.07 quarto sequitur quod ilia descripcio qua describitur 'humanitas' dicendo quod 'humanitas' significat naturam vnam compositam ex corpore et anima intellectiva, nullo supposito suppositam, siue non20 connotando quod ista natura sustentetur ab alio supposito - puta, a persona, differencia - falsa est et non intelligibilis, ymo, oportet sic describi: 'humanitas' significat formam tocius ex concursu talium parcium resultantem, que ab illo composite solum distinguitur formaliter. 6.08 quinto, ex hoc potest videri quomodo ista predicacio verificatur: 'filius del est homo.' sicut, enim, ista proposicio est vera: 'sortes est homo,' pro tanto quia per istum terminum 'sortes' inportatur aliquid per quod inportatum per predicatum ad certum singulare et indiuiduum contrahitur, ita per hoc quod dico 'filius dei' aliquid inportatur per quod, modo quodam inessenciali - cum hoc sola fide teneamus - inportatum per predicatum ad determinatum indiuiduum contrahitur; nichil, enim, aliud est dependenciam nature humane terminare quam illam naturam ad certum et determinatum indiuiduum contrahere. propter hoc, enim, quod per 'sortem' inportatur illud quod per 'hominem' inportatur, et cum hoc, ista differencia contrahens, ex hoc est ista proposicio vera, modo quo species21 de indiuiduo predicatur: 'sortes est homo.' vnde, si contingeret illam differenciam non inportare, hec non esset vera: 'sortes est homo' vel, si esset vera, non esset predicacio specie! de indiuiduo, sed forte equiualet isti: 'homo est homo.' 16 17 18 19 20 21

tercia conclusio] annotator 5 in marg. est quod] ms. quod est. quod] cane. fol. 5r; quod] cane. fol. 5 V . per subiectum quod non inportatur per predicatum] corrector 1 in marg. non] corrector 3 spscr. species] corrector 1 in ras.

94


6.09 sexto, correlarie sequitur quod proposicio vniuersalis22 negans tale abstractum a suo concrete non est falsa, sed vera. hoc, enim, vera est: 'nullus homo est humanitasf patet per predicta, quia subiectum et predicatum supponunt pro distinctis, non realiter, sed formaliter. vnde, sicut contingit supposicionem23 variari quando sit supposicio pro distinctis realiter, ita quando24 sic contingit pro distinctis formaliter, sicut in capitulo de supposicionibus patebit. 6.10 octauo,25 sequitur quod tales proposiciones ad bonum intellectum possunt26 concedi: 'sortes est suppositum sustentans naturam humanam,1 'homo habet humanitatem,1 'in nomine est humanitas,1 'animal habet animalitatem,1 et huiusmodi. nee obstat quod dictum est supra, quo talia de nullo ponantur nisi de se, quia hoc expositum est quando tarn subiectum quam predicatum sumuntur in recto, vnde, si sumantur in obliquuo, non est inconueniens et racio huius est quia in talibus proposicionibus non oportet subiectum et predicatum pro eodem supponere, sed pro se ipsis supponunt. et ideo, sicut respectv sui ipsius potest subici et predicari, ita potest de aliquo termino, sumpto in recto, predicari.27 si, tamen, terminus abstractus in obliquo accipiatur,28 nunquam autem predicatur si vterque in recto sumatur. 6.11 nono, sequitur quod non 29 oportet tales proposiciones: 'homo est humanitas1 et huiusmodi negare propter hoc quod tales termini pluribus diccionibus equipollent, puta, talibus: 'homo in quantum homo1 vel talibus: 'tantum homo1 et huiusmodi; vanum, enim, videtur recurrere ad tales voluntarias instituciones (5 v /6 r ) vbi ad falsificandum proposiciones natura rei sufficit. eadem, enim, facilitate qua dicas michi quod hec proposicio est falsa: 'homo est humanitas1 pro tanto quia ista30 diccio 'humanitas1 pluribus equiualet, eadem facilitate dicam tibi quod ista est falsa: 'deus est homo1 quia iste terminus 'est1 plures acciones terminanter includit, et ita racionabiliter soluam argumenta que facies contra me ad probandum oppositum sicut tu faceres ilia que possent fieri contra te.

22 23 24 25 26 27 28 29 30

esset ilia] cane. realiter] cane. quando sic] ms. sic quando. octauo] ms. om. septimum argumentum. possunt] corrector 2 in marg. predicari] corrector 1 in marg. accipiatur, autem, predicatur] corrector 1 in ras. non] corrector 2 spscr. ista diccio] corr. diccio ista.

CAPITULUM SEPTIMUM

95

6.12 decimo, sequitur quod insufficienter soluitur auctoritas, quinto metaphisice auicenne,31 quando dicit quod 'equinitas est tantum equinitas' nee plures, nee vna, nee in anima, nee extra animam; dicit, enim, quod pro tanto dicitur 'equinitas' quod nee est vna, nee plures, et cetera, quia nee vnitas, nee pluralitas, et sic de alijs,32 in eius diffinicione ponuntur, vel pro tanto quia talis diccio pluribus diccionibus equiualet. secundum patet sine33 racione dictum, sicud iam dictum est. prima, autem, solucio est directe contra eos. si, enim, ista racio est sufficiens, consequenter deberet auicenna dicere quod ista negatiua uera est: 'equinitas non est equinitas' quia, cum idem in sui ipsius diffinicione non ponatur, 'equinitas' - quia in diffinicione 'equinitatis' non cadit - ideo ab 'equinitate' negari poterit,34 et sic, idem sufficienter et uere a se ipso negari. Item, tune posset vere dici: 'equinitas non est ens' quia 'equinitas' per 'ens' non diffinitur, et sic sequuntur inconueniencia innumera. CAPITULUM SEPTIMUM: IN QUO SOLUUNTUR INSTANCIE QUE POSSUNT FIERI CONTRA EA QUE DICTA SUNT IN SEXTO CAPITULO 7.01 Istis sic declaratis, restat aliquas obiecciones, que contra predicta fiunt, dissoluere.1 primo, enim, arguitur sic contra hoc quod dictum est: quod aliquid significatur per istum terminum 'homo'2 quod non significatur per istum terminum 'humanitas'. secundo, contra hoc quod est dictum: 'sortes est suppositum sustentans naturam humanam.' tercio, contra hoc quod dictum est: quod proposicio vniuersalis negativa, negans humanitatem ab homine, vera est. 7.02 contra primum, dicitur primo quod philosophus3 ymaginaciatur 'quod nulla res ymaginalis4 inportatur per hoc nomen "homo" quin eadem 5 eodem modo inportetur per hoc nomen "humanitas," et econ31 Avicenna, Metaphysica (Venice: 1508; rpt. Louvain: Edition de la bibliotheque s.j., 1961), tractatus 5, capitulum 1, fol. 86 V . 32 que] expunct. 33 non] cane. 34 equinitas] cane.; et sic idem] corrector 2 in marg. 1

indissoluere, in-] cane. homo] corr. humanitas. 3 philosophus] corrector 3 spscr.; cfr. Ockham, Summa logicae, p. 23, lines 9, 10: "Aristoteles opinabatur quod nulla res imaginabilis..." 4 ymaginalis] corrector 1 in ras. 5 eadem] corrector 3 spscr. 2

96

LOGIC A CAMPSALE ANGLICJ

uerso,' cuius racio est, secundum istum, quia 'nulla res est hie inferius nisi materia, forma, et compositum vel accidens; sed nullum istorum, sicut induccione patet, plus inportatur per vnum istorum quam per reliquum et, hoc supposito, quod hec sit falsa: "anima intellectiua est humanitas'" et si dicatur 'quod "humanitas" significat naturam specificam, sed "homo" addit ad naturam specificam differenciam indiuidualem,' vel aliquid tale, ista 'cauillacio' dicit ipse 'non valet' et istud6 'ostenditur inferius esse falsum et contra intencionem aristotilis.' et ad presens vnam racionem adducit et arguit sic: 'sicut se habent ad inuicem "homo" et "humanitas", sic se habent "sortes" et "sorteitas'" - istam, enim, dicit ipse, concedunt 'aduersarij, ... sed "sortes" nullam rem, nee distinctam formaliter nee realiter, significat, quin significatur per hoc nomen "sorteitas," secundum 7 sic fingentes, nee e conuerso; ergo, "homo" non significat aliquam rem que non significatur per hoc nomen "humanitas," neque econuerso.' minorem probat iste: 'quia, si alterum istorum nominum, "sortes" et "sorteitas", significat aliquid quod non significatur per reliquum, vel est natura speciflca, et manifestum est quod equaliter significatur per utrumque, vel per neutrum, aut est materia, vel forma, vel compositum, vel accidens, que omnia,' dicit iste, 'sic8 dicentes negant; (6 r /6 v ) vel est differencia indiuidualis ilia, quam ponunt, quod dici non potest ab eis, nam, secundum eos, "sortes" addit, ultra naturam specificam, differenciam indiuidualem, quia cum aliter "sorteitas" nullo modo differet ab "humanitate" et, per consequens, secundum modum arguendi, sicut "humanitas" est in platone,9 ita "sorteitas" erit in platone' - quod est inpossibile. 'oportet, igitur, concedere istis quod hec est vera: "sortes est sorteitas" et sequitur: "sortes est sorteitas, igitur sortes est hec humanitas," demonstrando hanc10 sorteitatem, quia11 hec sorteitas est hec humanitas, et vltra: "sortes est humanitas," ab inferiori ad superius, sine distinccione a parte predicati. et sequitur: "sortes est humanitas, igitur homo est humanitas"' - et deinde sequitur quod nichil significatur per vnum quod non per reliquum. et ideo, propter illud argumentum, dicunt quod 'vel < secundum viam > aristotilis < nichil > significatur < et cetera > si concederet istam: "homo est humanitas" vel' si negaret, 'negaret propter aliquod sinchathegorematicum ... inclusum in altero istorum modorum.' 6

et istud] corrector 1 in ras. secundum sic fingentes] corrector 1 in ras. 8 sic dicentes] corrector 1 in ras. 9 verbum illegibile cane. 10 hanc] corrector 3 spscr. 11 quia ... hec humanitas] corrector 1 in marg.; sorteitas] corrector 1 in marg.; sortes est hec humanitas igitur sortes] corrector 1 in marg. quae verba non intelligibilia videntur. 7

CAPITULUM SEPTIMUM

97

7.03 Ad secundum argumentum, licet sit valde longum, potest, visis premissis, facillime responderi. dico, igitur, quando dicitur quod philosophus opinabatur quod nichil est hie inferius quod non sit materia, vel forma, vel compositum, vel accidens, dico quod nichil est inferius hie quod non12 sit realiter materia, vel forma, et sic de alijs, sed nunquam fuit intencio philosophi, nee alterius recte loquentis, quin possit esse aliquid ab istis formaliter distinctum. quod satis euidenter patet per philosophum, quarto metaphisice, de ente et passionibus suis, inter que philosophus ponit disu'nccionem.13 et planum est quod non distinccionem realem, quia contraccionem includit quod aliquid sit ens quod, tamen, non sit vnum, et nullo modo contingeret nisi idem realiter inportarent. et ideo, dico quod nichil distinctum realiter ab eo quod inportatur per 'humanitatem' per 'hominem' inportatur, licet bene aliquid distinctum formaliter. et quando dicitur quod illud ostendetur inferius esse falsum et contra mentem aristotilis,14 dico quod hoc nunquam ostendetur, et ideo, ad raciones in loco suo respondebo. 7.04 et tune ad racionem suam quam hie facit respondeo. quando dicit: 'sicut se habent ad inuicem "homo" et "humanitas,"' inportant aliquid distinctum, 'sic "sortes" et "sorteitas,'" si intelligitur quod sicut 'humanitas' inportat aliquid distinctum ab aliquo inportato per 'hominem', ista forte est concedenda et tune minor est simpliciter falsa, ad probacionem: conced[end]o quod 'sortes'15 formaliter inportat vnum compositum ex materia et forma tocius, ex concursv16 talium resultantem; nichil, autem, istorum per 'sorteitatem' inportatur, sed solum differencia indiuidualis. et quando dicit quod hoc negant 'sic fingentes', dico quod hoc non est verum; bene, enim, negant quod 'sorteitas' non inportat nee materiam, nee formam, nee compositum, nee accidens, et hoc est supra ostensum esse verum, sed 'sortes' inportat compositum et formam tocius resultantem. et quando dicitur quod, si 'sorteitas' inportat differenciam indiuidualem, quia ita inportat iam 'sortes', dico quod verum est; non,

12

non] corrector 3 spscr. Aristoteles, Metaphysica 4, 2 (1003b22-27); verba sumpt ex editione Thomae Aquinatis In Metaphysicam Aristotelis commentaria, ed. M. R. Cathala (Turin: Marietti, 1935), p. 185: "Si igitur ens et unum idem et una natura, quia se adinvicem consequuntur ut principium et causa, sed non ut una ratione ostensa. Nihil autem differt, nee si similiter suscipimus sed et prae opere magis. Idem enim unus homo, et ens homo et homo..." 14 Vide Ockham, Summa logicae, p. 23, lines 18, 19. 15 sortes] corrector 1 spscr.; ita sorteitas inportat aliquid distinctum ab aliquo inportato per sortem] annotator 1 in marg. 16 con-] corrector 1 spscr. 13

98


enim, dictum est quod 'sorteitas1 inportat aliquid quod non 17 inportatur per 'sorterrf, sed econuerso: per 'sortem' inportatur aliquid18 quod non per 'sorteitatenV inportatur. et quando (6 v /7 r ) dicit quod philosophus concederet tales proposiciones, 'homo est humanitas/ dicendum quod non est verum, nee oportet quod ipse negat eas propter coinclusionem talium sinchathegorematicam, quia hoc ostensum est esse superfluum et sine racione dictum; et hoc sufflciat ad illud argumentum. 7.05 tercio arguitur contra secundum; querit, enim, 'pro quo "sortes" supponit' in ista-. 'sortes est suppositum sustentans naturam humanam'? aut, enim supponit pro ilia natura, et hoc est falsum, quia nichil 'sustentat seipsam; si supponat pro aliquo alio ab ilia natura et hoc est inpossibile, quia supponeret, vel pro parte aliqua illius nature, vel pro aliqua substancia disparata ab ilia natura, vel pro uno composito ex ilia et aliquo alio, quorum quodlibet est de se falsum/ vel 'si dicatur quod "sortes" supponat pro uno composito ex natura et differencia indiuiduali, quod compositum sustentat naturam, et hoc non... quia nullum est tale compositum, sicut ostendetur post,1 et requiratur residuum istius argumenti in hokam. 7.06 Ad istam racionem dico: quando queris pro quo supponit 'sortes, quod ad tales proposiciones non est respondendum quousque exponatur quid per eas intelligatur et tune, eandem supposicionem, quam habet talis terminus in proposicione exponente, habet in proposicione exposita. per istam, autem, proposicionem: 'sortes est sustentans naturam humanam' intelligitur totum illud: 'per "sortem" inportatur aliquid per19 quod 20 natura humana contrahitur ad certum et determinatum suppositum, et illud est differencia indiuidualis/ et, per consequens, supponit pro differencia indiuiduali. dictum 21 est, enim, quod nichil aliud est 'naturam sustentare' quam earn ad aliquod certum suppositum contrahere, et tune patet quod tota deduccio sua non est ad propositum quia nee supponit pro materia, nee pro forma, nee pro composito, nee pro accidente, sed pro aliquo quod a composito distinguitur formaliter. quando dicitur quod 'nichil est tale/ dico quod est falsum, et quando probatur, oppositum respondebo. relinquitur, igitur, quod secunda ad bonum intellectum vera est - 'sortes est suppositum, et cetera/ si dicatur quod hoc est contra 17 18 19 20 21

sic] cane. aliquid] corrector 1 spscr. per] corrector 1 spscr. ex] cane. d] expunct.

OCTAUUM CAPITULUM

99

predictam quia, si 'sortes' potest supponere pro ilia differencia indiuiduali et similiter 'sorteitas', videtur quod ista proposicio debeat concedi: 'sortes est sorteitas.' ad hoc responsum est supra contra tercium; dicitur quod hec proposicio sit falsa de virtute sermonis: 'homo habet humanitatem' quia, cum nichil habeat se denominare, distinguimus22 inter inportatum per predicatum et subiectum; hie,23 autem, nulla est distinccio quia omnino idem inportant; patet ad illud quod falsum assumit, sicut superius manifeste est declaratum. OCTAUUM CAPITULUM: DE CONCRETIS ET ABSTRACTIS* 8.01 Post hoc videndum est de concretis et abstractis, et eciam de quibusdam alijs terminis qui pluribus diccionibus ex vsu loquencium equiualent. vbi sciendum est quod quedam sunt concreta, que possunt de vno 2 tantum predicari; quorum, tamen, abstracta non nisi de pluribus simul sumptis predicantur. huiusmodi, autem, sunt hec: 'numerus', 'numeratus', 'plebs', 'plebeius', 'populus', 'popularis'. bene, enim, dicitur quod 'iste est numeratus' et male quod 'iste est numerus,' et bene dicitur quod 'iste homo est popularis' et male quod 'iste homo est populus.' illi, autem, qui tenent quod quantitas est res distincta a suo subiecto, nullo modo debent concedere quod terminus abstractus inportans numerum posset de numeratis (7V 7 V ) predicari. falsum, enim, est dicere quod multi homines sunt numerus, et quod tres angeli sint ternarius, et quod quatuor asini sint quaternarius; tales, enim, et huiusmodi false sunt et inpossibiles, cum subiectum et predicatum pro distinctis rebus supponant. et de isto magis in predicamento quantitatis apparebit. 8.02 Sciendum est de concretis que pluribus diccionibus equipollent, huiusmodi est 'totus1 qui denominatur a totalitate; iste, enim, terminus 'totus', secundum quod tenetur sinchathegorematice, equipollet isti termino 'pars', sumpto3 cum suo distributibili, ut idem sit dicere 'totus' et 'quelibet4 pars', et sic debet ista proposicio distingui: 'totus sortes est minor sorte' - secundum, enim,5 quod ly 'totus' tenetur chathegorematice, falsa 22 23 1 2 3

4 5

distinguimus] corrector 3 in marg. hie, autem] corrector 2 s^scr. nota] annotator 1 intra figuram quadratam circa ascriptionem. uno tantum] corrector 2 spscr. eodem] cane. ras.

quelibet pars] corrector 2 in marg.; insunt pars] cane. est] expunct.

100


est; secundum, autem, quod sinchathegorematice, vera est. non solum, autem, tales concreti sic pluribus diccionibus equipollent, sed eciam aliqua pronomina et aliqua verba, sicut patet de isto termino 'quilibet', qui includit suum distributibile. per istam, enim, proposicionem 'quilibet est ens' intelligitur ista: 'quodlibet ens est ens,' et licet illud6 dicatur esse verum, tamen, loyci sic isto termino non vtuntur. non, enim, vtuntur aliter isto termino 'quilibet' quam isto termino 'omnis'; sed dictum est quod isto termino 'omnis' isto modo non vtuntur et, per consequens, nee isto7 termino 'quilibet'. isto, tamen, termino 'totus' vtuntur sicut supra dictum est. 8.03 qualiter, autem, tales termini positi cum alijs in proposicione aliqua faciunt quod in proposicionibus tales exponentibus, aliquid aliquando componitur, aliquando subtrahitur quod non ponitur, in illis quas exponunt, quod quidem faciunt termini, qualiter, eciam, vnus casus mutatur in alium, puta, rectus in obliquum, et econuerso, et proposicio de inesse in proposicionem modalem, studioso discuciendum dimitto. et ista de abstractis et concretis propter breuitatem sufficiat; igitur, et cetera. CAPITULUM NONUM: DE TERMINIS ABSOLUTIS ET CONNOTATIUIS 9.01 Quia vero, in dictis sanctorum et doctorum de absolutis et connotatiuis frequenter sit mencio,1 ne propter ignoranciam istorum quandoque errare contingat, ideo de ipsis aliqua pauca dicamus. et primo videndum est: qui sint termini absoluti, et secundo: qui connotatiui, et tercio: vtrum alique res connotent? 9.02 circa primum est sciendum quod termini inportantes vnum principaliter et aliud, vel alia, secundario et minus principaliter, se habent in duplici differencial quidam, enim, sic inportant vnum principaliter et aliud secundario quod illud, quod principaliter inportant, non dicunt, nee quidditatem nee partem quidditatis illius quod est secundario inportatum. et, si illud secundario inportatum diffinitur, illud principaliter inportatum in eius diffinicione non cadit, sicut patet de istis terminis: 'albus', 'quantus', 'albus', enim, primo et principaliter 'albedinem' inportat, et secundario subiectum informatum albedine; certum est, autem, quod 'albedo' non dicit quidditatem nee partem quidditatis illius subiecti quod 6 1 1

magis] expunct. isto termino quilibet] corrector 1 in ras. Vide Ockham, Summa logicae, p. 35, lines 3-5, n. 1.

CAPITULUM NONUM

101

informat. quidam, autem, alij termini ita inportant vnum principaliter et alia secundario qucd si illud quod secundario inportatur diffinitur, illud quod principaliter inportatur in eius diffinicione caderet et illius2 partem quidditatis inportat, sicut patet (7 v /8 r ) de istis terminis: 'homo', 'animal', 'lapis', 'leo', et huiusmodi. isti, enim, termini primo et principaliter naturam specificam inportant et pro ea supponunt quando supponunt significatiue3 - secundario, vero, inportant indiuidua illius speciei et pro illis supponunt quando personaliter4 supponunt; et isti vocatur 'absoluti'. 9.03 Et, tamen, sciendum quod terminus absolutus potest sumi large et stricte; stricte vocatur terminus 'absolutus' qui ita significat vnum principaliter quod 5 nichil secundario significat et 'humanitas' et 'animalitas' sunt termini absoluti; large accipitur quando significat vnum principaliter et aliud secundario dum, tamen, illud principaliter inportatum inportet6 quidditatem secundario inportati, et quod, si debeat diffiniri, in eius diffinicione cadat - huiusmodi sunt 'homo', 'animal', et huiusmodi. 9.04 Et ex 7 istis patet quod falsum dicunt illi qui dicunt quod connotatiua et absoluta per hoc distinguuntur quod connotatiua inportant vnum primo et aliud, vel alia, secundario, absoluta, autem, non, sed quidquid inportant, eque primo inportant. patet,8 enim, per predicta quod tarn absoluta quam connotatiua vnum primo et aliud secundario inportant,9 sed illud quod per absolutum principaliter inportatur dicit quidditatem secundario inportati; non sic, autem, per connotatiuum inportatum. ideo, vnum dicitur 'absolutum' et aliud non, nee est aliqua alia racio assignanda. 9.05 Ex isto eciam sequitur quod non est verum dicere quod termini absoluti diffiniciones exprimentes quid nominis non habeant, quia, modo supra dicto, quilibet terminus absolutus describitur, vnde diffinicio inportans quid rei conuenit absolutis quantum ad eorum primarium significatum; descripcio, autem, quid nominis quantum ad primum et secundarium significatum. et ex10 hoc sequitur quod, si termini con-

2 3 4 5 6 1 8 9 10

partis] expunct. significatiue] corrector 1 in marg. personaliter] corrector 2 in marg.; principaliter] expunct. quod] corrector 3 spscr. \ verbum illegibile cane. inportet] corrector 3 in marg. ex] corrector 3 spscr. patet enim] corrector 3 in ras. vnum] expunct. ex] corrector 3 in marg.

102


notatiui possent pro suo principal! significato supponere, quod possent diffiniri diffmicione exprimente quid rei, sed quia, ex vsu hominum, nunquam pro illo quod principaliter inportant supponunt, sicut 'album' non supponit pro albedine, ideo solum habent diffmicionem inportantem quid nominis. 9.06 Hijs visis, dicendum est de terminis connotatiuis, et est sciendum quod isti termini se habent in duplici differencia: quidam, enim, principaliter inportant illud quod significatur per terminum positum in obliquo in descripcione exprimente quid nominis; alij, autem, econuerso. primi, autem, sunt sicut 'album1, 'nigrum', 'quantum', 'calidum', 'frigidum', 'dulce', 'amarum', et consimilia. et isti dicuntur proprie connotatiui. si igitur, difflnitur 'album' diffinicione exprimente quid nominis, dicetur quod est 'aliquid informatum albedine', ubi ly 'aliquid' significat subiectum quod per ilium terminum minus principaliter inportatur; 'albedine', autem, inportat principaliter cum ponitur in obliquo, et, sicut est de isto, ita de alijs. Alij, autem, termini sunt sicut 'pater', 'films', 'simile', 'difficile', et huiusmodi. si, enim, diffiniretur 'pater', diceretur sic: quod est 'illud quod refertur ad filium.'11 et per hoc potest elici quod differencia est inter connotatiua et relatiua, quia connotatiua principaliter inportant illud quod dicunt in obliquo, sed relatiua non, sed illud quod dicunt in recto, patet, eciam, quod falsum dicunt illi qui dicunt quod ista nomina 'corpus', 'curuitas', et 'rectitudo', 'longitude', 'latitude', et huiusmodi, que precise quantitatem inportant, sunt nomina connotatiua; oportet, (8V8 V ) enim, ad hoc quod aliqui termini sint connotatiui, quod inportent vnum compositum ex distinctis realiter, non facientibus vnum per se, sed solum per accidens, licet talis terminus principalior12 accidens inportet quam subiectum,13 sicut supra dictum est. tales, autem, termini patet quod nullum tale inportant; ideo, non sunt connotatiui. 9.07 tercio videndum est an res14 aliqua connotet, et est dicendum simpliciter quod non. quod patet ex etymoloya vocabuli - 'connotare',15 enim, idem inportat quod cum principali significato aliquod notare vel inportare. ex quo arguo sic: illud non connotat quod non significat; sed res non significant; ergo, non connotant. maior patet ex significato vocabuli; 11 12 13 14 15

refertur] expunct. em. ms. principaliter. conno] cane. res] corrector 2 in niarg. nota quod est connotare] annotator 1 //; marg.

CAPITULUM NONUM

103

minorem probo, quia ilia que sunt primo diuersa non conueniunt in genere propinquo; sed vox et ilia res quam ponis connotare, puta, 'ala\ et huiusmodi, sunt primo diuersa, quia vnum est substancia, aliud accidens; ergo, non conueniunt in genere propinquo; sed 'significare' ponitur in diffinicione 'vocis' ab aristotile, primo peryermenias,16 tanquam genus propinquum; ergo, et cetera, sed arguitur contra hoc, quia illud connotat quod necessario ducit intellectum ad cognicionem alicuius distincti a se; sed ista res 'ala' ducit intellectum ad cognicionem 'alati', ita quod, si per cognicionem vtrumque inpossibile est quod intelligam 'alairf nisi intelligam 'alatum'; igitur, et cetera. Ad illud dicendum est quod maior est simpliciter falsa; ridiculum, enim, est17 dicere quod ymago cesaris connotat18 cesarem et quod creatura conno 1 9 deum et, tamen, precognoscendo cesarem, et visa eius ymagine, ymago ad noticiam cesaris ducit. et, eodem modo, ridiculum esset dicere20 quod vestigium bouis significat bouem. declarare, autem, qualiter 'ala\ respectv 'alati\ posset dici 'vestigium', ad presentem speculacionem non spectat, et ideo, ad presens, sufficiat scire quod ista maior21 est falsa. 9.08 Sed22 circa predicta possunt esse aliqua dubia: prima, enim, potest dubitare de hoc quod dictum est, quod 'album' secundario significat subiectum albedinis; philosophus, enim, in predicament'^, capitulo de substancia,23 dicit quod 'album1 solam qualitatem significat; ergo, et cetera. 9.09 Item, si sic, omnes proposiciones in quibus ponerentur talia contenta essent distinguende, eo quod tale contentum posset teneri pro subiecto vel pro accidenti, cuius oppositum patet ex communi vsu - non, enim, distinguimus istam proposicioneni: 'sortes est albus' nee consimiles, quod, tamen, oporteret. sed, istis non obstantibus, dicendum est ut prius. 9.10 et tune, ad primum de philosopho dico quod hoc solum tenetur speculatiue et non exclusiue; si, enim, teneretur exclusiue, tune contradiceret sibi; philosophus, enim, dicit, septimo metaphisice,24 quod encia 16

Aristoteles, De interp. 1 (16a4 sqq.), pp. 5-7. est] corrector 3 spscr. 18 connotat] corrector 2 in marg. significat expunct. 19 connotat] corrector 2 in marg. 20 quod] cane. 21 maior] corrector 2 in ras. 22 no < ta > ] annotator quidam in marg. 23 Aristoteles, Categoriae 5 (3bl8); Aristoteles latinus I 1-5, ed. L. Minio-Paluello (Bruges-Paris: Desclee de Brouwer, 1961), p. 11, lines 8, 9. 24 Aristoteles, Mela. 7, 4 (1029bl6-19), p. 388: "Non enim quod ita secundum se, ut 17

104


per accidens, cuiusmodi sunt 'album' et 'nigrum', et huiusmodi, non habent diffmicionem et hoc propter 'duo significare', hec est, quia duo significant. 9.11 Ad secundum: patet quod tales proposiciones non oportet distinguere, quia, quamuis tales termini significant vtrumque, tamen, sicut dictum est, ex vsu hominum, tantum pro subiecto supponunt. 9.12 secundo potest dubitare de eo, quod dictum est, quod termini, vltimata abstraccione abstract!, sunt termini 'absoluti' quia, cum possit talis abstractio25 fieri in terminis significantibus (8 v /9 r ) relaciones, sicut in terminis significantibus substancias, oportet concedere quod aliquis terminus inportans relacionem esset 'mere et proprie absolutus' - quod videtur esse magnum inconueniens. 9.13 Ad illud et ad similia est dicendum quod non est inconueniens aliquem terminum significantem illud, quod a relatiuis est vltimata abstraccione abstractum, esse mere absolutum. Ad cuius euidenciam est sciendum quod equiuocacio est de termino 'absolute'; vno enim modo dicitur terminus 'absolutus1 quia significat aliqua, vel aliquid, de genere absolute, que quidem significata, vel significatum, ponit26 in numerum cum omnibus alijs rebus, ita quod, sumpto vno cum vna re, vere posset dici quod sint due res. et isto modo, nullus terminus vltimata abstraccione abstractus est terminus absolutus;27 sed huiusmodi sunt sicut 'homo', 'animal', 'lapis', 'albedo', 'magnitude', et huiusmodi. ista, enim, vere significant aliquas res, que sunt de genere absolute, que28 ponunt in numerum cum alijs rebus. 9.14 alio modo dicitur terminus 'absolutus' quia non significat vnum principaliter et aliud secundario, nee simul, sed significat precise et absolute vnum quod, tamen, significatum non ponit in numerum cum alijs rebus, ut de ipso, sumpto cum vno alio, vere posset dici quod sint due res. et isto modo sunt isti termini 'humanitas', 'animalitas', 'quidditas', 'relacio',29 et huiusmodi. et isto modo non est inconueniens quod tales termini sint termini 'absoluti'. multa alia dubia possent moueri contra predicta de quibus ad presens, causa breuitatis, pertranseo. superficiei album, quia non est superficiei esse album esse. At vero neque quod est ex utrisque ut superficiei albae esse. Quare? quia adest ei hoc." 25 abstractio] planissime; vide Introduction, p. 71. 26 em. ms. ponunt. 27 < r > elatiuis < ? > eciam ab abstractis] corrector 2 in marg. 28 que] corrector 3 spscr. 29 em. ms. relacionis.

DECIMUM CAPITULUM

105

DECIMUM CAPITULUM: DE NOMINIBUS PRIME INPOSICIONIS ET SECUNDE 10.01 Adhuc circa vnam diuisionem terminorum, que est per primam inposicionem et1 secundam, oportet insistere. Circa quod sciendum quod non potest ars certa tradi ad hoc sciendum: qui termini sint prime inposicionis et qui secunde? et hoc, ideo quia, talia a uoluntate vtencium precipue dependent et ideo, secundum quod diuersi diuersas opiniones sectantur, secundum hoc habent de talibus diuersimode dicere. et ideo, multum errant illi qui de talibus credunt vnum determinatum modum tradere, et qui volunt quod in talibus ita eis credatur sicut si de articulis fidei loquerentur. 10.02 Dico, ergo, de istis probabiliter loquendo, quod termini prime inposicionis sunt illi qui res inportant sub illo modo quo primo ab intellectu apprehendi possunt.2 Ad cuius euidenciam est sciendum quod, si, pro inpossibili, poneretur quod nichil posset intelligi nisi singulare sub racione singularitatis, adhuc esset ordo in singulare concipiendo: primo, enim, adhuc conciperetur sub modo quo per terminos communissimos inponitur, et hoc ut in pluribus loquendo quia, licet, si intellectus esset bene dispositus et obiectum debito modo approximatum, causaret primo conceptvm speciei specialissime, turn quia in principio, quando vti racione incipimus, eo modo non sumus dispositi. ideo, primo res in conceptibus generalibus, puta, 'entisV 'veri', 'boni', et 'vnius' intelligimus, et eciam in conceptibus generum generalissimorum. intellects, autem, in conceptv entis4 et aliorum transcendencium, inponuntur tales termini ad significandum ens et suam passionem vbi omnes res indistincte; generalissima, vero, hec est vox inportans rem talis generis inponentis ad significandum res que sub ipsis contine < n > tur et, per consequens, talia nomina, 'ens', 'vnum', 'verum', 'bonum', 'substancia', 'quantitas', 'qualitas', (9 r /9 v ) et cetera, - huiusmodi sunt nomina prime inposicionis. 10.03 et hoc probo sic: ilia sunt nomina prime inposicionis que primo inponuntur ad significandum;5 sed ista sunt huiusmodi; ergo, maior patet, quia prima inposicio nichil6 aliud est quam primo inponere ad significandum. minorem probo: ilia primo ad significandum inponuntur 1 2 3 4 5 6

et secundum] corrector 2 in marg. possunt] corrector 2 in marg. entis veri boni] corrector 1 in ras. entis] corrector 1 in ras. nota quid sit prima inposicio] annotator 1 in marg. verba intra figuram quadratam. nichil aliud est] corrector 2 in ras.

106


quibus primo intellectus constituitur,7 primo peryermenias? cum significare9 non sit nisi intellectum constituere. sed talibus primo intellectus constituitur quia, secundum auicennam in metaphisica sua,10 ens et vnum prima inpressione in intellectu inprimuntur. et patet eciam per aduersarios, qui contendunt quod nichil intelligitur nisi singulare, turn primo sub talibus conceptibus, vel in talibus conceptibus intelligitur; ergo, et cetera. 10.04 Nomina, autem, uel termini secunde inposicionis se habent in quadruplici differencia quia quedam inponuntur et ordinantur ad signiflcandum ea eadem que per nomina prime inposicionis significantur vt, tamen, ista sunt ad aliquod certum et determinatum genus subalternum, vel speciem specialissimam determinata et limitata. quedam, autem, ordinantur ut tarn nomina prime inposicionis quam eciam aliqua secunde inposicionis faciant pro aliquo, vel pro aliquibus, supponere. Alia, autem, significant ista eadem que per nomina prime inposicionis et per aliqua secunde inposicionis significantur, sub aliquo, tamen, certo respectv distincto totaliter ab eisdem. et quedam sunt inuenta propter congrvitatem et ornatum sermonis. primi sunt ut 'animal1, 'corpus', 'animatum', 'homo', 'asinus,' et huiusmodi; ista, enim, significant eadem que per nomina prime inposicionis, includendo, tamen, aliquid distinctum formaliter per quod talia ad certum genus, vel speciem, restringuntur. secunda, autem, sunt termini sinchathegorematici sicut 'omnis', 'nullus', 'quilibet', et huiusmodi. tercio, autem sunt quedam nomina secunde intencionis sicut 'genus', 'species', 'proprium', 'differencia', et huiusmodi. significant, enim, isti termini sicut dicetur in sequenti capitulo, ilia eadem que per nomina prime et aliqua secunde inposicionis significantur, includendo, tamen, in eorum significato respectus illos reales de genere actionis per 11 quos tales res, si acquiruntur ex cognicione suarum intencionum. Quarti,12 autem, sunt sicut 'casus', 'numerus', 'declinacio', 'figura', 'coniugacio', 'tempus', 'modus', et huiusmodi, licet, enim, aliqui istorum sint propter necessitatem inuenti, sicut fuit superius declaratum, multa tamen, sunt preter necessitatem et solum ad ornatum sermonis ordinantur. 7

constituitur] corrector 2 in marg. Aristoteles, De interp. 1 (16alO sqq.), p. 5, lines 11-15: "... est autem, quemadmodum in anima aliquotiens quidem intellectus sine vero vel falso, aliquotiens autem cum iam necesse est horum alterum inesse, sic etiam in voce; circa compositionem enim et divisionem est falsitas veritasque." 9 cum significare] corrector 2 //; marg. 10 Avicenna, Meta. 1, 6, fol. 72 r B. 11 per] corrector 2 spscr. 12 no < ta > ] annotator quidam //; marg. 8

CAPITULUM UNDECIMUM

107

10.05 Et est sciendum quod proprie et stricte loquendo talia nomina, 'homo', 'animal', 'lapis\ 'leo', et huiusmodi, magis deberent dici nomina 'tercie inposicionis' quam 'secunde', et ideo quia, inpositis nominibus prime inposicionis ad significandum, statim antequam talia ad significandum inponerentur, inponebantur talia nomina; sunt 'genus1, 'vniuersale', 'casus', 'numerus', 'omnis' ad certum officium prima nomina exercendum. Ex isto patet quod inconuenienter talia nomina 'prime inposicionis' dicuntur esse, ymo, debent pocius nomina 'tercie inposicionis' appellari, nisi tu velis vocare nomina 'prime inposicionis' ilia que res prescise significant et nomina 'secunde inposicionis' ilia que ad significandum voces et non res inponuntur. (9 v /10 r ) CAPITULUM UNDECIMUM: QUE SINT NOMINA PRIME ET SECUNDE INTENCIONIS 11.01 Uiso que sunt nomina prime et secunde inposicionis, videndum est que sint nomina prime et secunde intencionis. Ad cuius euidenciam est sciendum quod nulla res distincta ab ipso intellectu, saltern pro statu isto, potest esse in se sufficienter presens ipsi intellectui, sicut habet super librum de. anima declarari.1 oportet, igitur, quod per aliquid aliud ipsi intellectui fiat presens; illud, autem, est ipsa species ab ipso obiecto causata; ilia, autem, species vere illam rem representat et pro ea nata est in proposicione mentali supponere. et ipsa vtitur intellectus componendo vel negando aliquid de ea, sicut ipsamet re. si, igitur, esset presens, diceretur et vteretur, et ideo, tales species quandoque vocantur 'similitude rei', aliquando 'intencio' - quia per earn in aliud tendamus, puta, in obiectum, aliquando 'intencio', non quod sit actus intelligendi, sed quia, ea mediante, rem intelligimus, et ab aliquo vocatur 'ydolum', et 'res posita in esse intencionali,' et ista species ita vere et ita realiter informat animam sicut albedo parietem. 11.02 necessitas, autem, ponendi talem speciem est duplex: vna, debilitas et inperfeccio nostri intellectus pro statu isto qui inmediate non potest ad rem pertingere sicut est in se, de qua inperfeccione tractare magis pertinet ad tercium librum de anima.2 secunda necessitas est vt possimus 1 V.g. Aquinas, In Aristotelis librum De anima commentarium, 3, 8 (431b28, 29), ed. A. M. Pirotta (Turin: Marietti, 1936), p. 257: "Non autem anima est ipsa res, sicut illi (antiqui) posuerunt, quia lapis non est in anima, sed species lapidis. Et per hunc modum dicitur intellectus in actu esse ipsum intellectum in actu, inquantum species intellecti est species intellectus in actu." 2 Vide supra n. 1 huius capituli; vide Aristoteles, Analytica posteriora 2, 19 (100a3-6).

108


saluare ilia que experimur; patet, enim, experimentaliter quod, si aliquis nunc primo incipiat intelligere hominem, et continuet ilium actum intelligent per tarn modicum < tempus > sicut vis, adhuc cessante illo actv, manifestum est quod inuenit se magis inclinatum et magis dispositum ad intelligendum hominem quam aliquod aliud de quo nunquam aliquid cogitauit. non potest, autem, dici quod actus intelligendi reddat eum magis dispositum quia, destructo actv, adhuc erit magis dispositus, sicut patet; nee potest dici quod aliquis habitus, quia nullus habitus ex continuitate talis actus per modicum tempus generatur, quod patet eciam quia talis habitus est qualitas de difficili mobili - in capitulo de qualitate sed talis inclinacio facilime labitur, sicut patet; igitur, est propter speciem illam que causata est ab obiecto que remanet, cessante actv intelligendi. et licet hoc illud non demonstret, tamen satis probabiliter manuducit; ista, igitur, species vocatur 'intencio'. 11.03 Istis visis, vt sciatur quid per nomen inportatur, sciendum est quod intencio diuiditur in intencionem primam, et secundam, et terciam. nomina, autem, prime intencionis sunt ilia que 3 significant res extra animam, absque aliquo respectu extrinsico distincto ab eis realiter. Ad cuius euidenciam est sciendum quod intellectus, viso aliquo indiuiduo alicuius speciei, puta, sortes, potest sine aliquo discursu causare conceptum qui inportatur vel exprimitur per istum terminum 'sortes' et alium qui exprimitur per istum terminum 'homo1, postea, autem, videns intellectus quod ista duo distinguuntur, incipit inquirere quomodo et qualiter distinguuntur et, querens causas, finaliter reperit quod racio formalis illius, quod per 'sortem' inportatur, cuilibet alteri repugnat et quod racio formalis illius, quod per 'hominem' inportatur, nulli indiuiduo speciei humane repugnat quin, quantum est de se, posset sibi competere, nisi esset repugnacio aliunde; (1 O r /1 O v ) videt, tamen, quod sibi propter differenciam indiuidualem, cui est idem realiter, repugnat et tune format intellectus istam proposicionem: quod tali rei, sub tali ordine ad intellectum, hoc est, sub sua racione formali quam intellectus distincte concipit, conuenire pluribus indiuiduis non repugnat. et tune, tali rei, sic considerate, hoc nomen 'species' inponit, qui terminus inportat illam rem, sub tali respectu - et tune primo est completiue et vltimate vniuersale. et hoc est quod dicit doctor subtilis,4 quod res extra animam vniuersalis non est nisi prout est in 3

em. ins. qua. Scotus, In II Sent. (Opus Oxoniense) d. 3, q. 1 (Paris: Vives, 1893), t. 12, pp. 6, 7: "Universalitas non convenit rei, nisi secundum quod habet esse secundum quid, scilicet in anima ... est ergo quaerenda causa, quare natura est universalis, et dandus est intellectus pro causa." 4

CAPITULUM UNDECIMUM

109

intellectu, hoc est, nisi sit sub illo respectv de genere actionis, mediante quo, se intellectui distincte et sub propria racione formali representat. et sicut dictum est de ista, ita dicendum est de omnibus alijs vniuersalibus. 11.04 prima, autem, nomina, que exprimunt conceptvs habitos de rebus extra sine5 discursu tali, sunt nomina prime intencionis; cuiusmodi sunt: 'homo'', 'animal', 'leo', 'lapis1, 'asinus', 'capra', ethuiusmodi: 'ens', 'vnurn', 'verum', 'bonum', 'corpus', 'substancia'. et dicuntur nomina 'prime intencionis' quia inponuntur ad significandum secundum proprium esse, sine aliquo respectu vel comparacione ad ipsum intellectum. 11.05 Ilia, autem, que inponuntur ad significandum res secundo modo dicto, puta, sub tali respectv ad intencionem causatam actuali re, dicuntur nomina 'secunde intencionis'. huiusmodi sunt: 'genus,' 'species', 'differentia', 'proprium', et huiusmodi. et dicuntur nomina 'secunde intencionis' quia ad hoc quod talis res in tali conceptv intelligatur, oportet quod de eadem re alius vel alij conceptvs prehabeantur, et quia rem huiusmodi secundum esse proprium extra non significat, sed sub quodam respectv et per comparacionem ad ipsam intencionem per talem rem causatam. 11.06 Ex istis patet quod falsum dicunt illi qui dicunt primas intenciones et secundas differre pro tanto quia prime significant res extra, secunde, autem, intenciones conceptus, uel res in anima.6 patet, enim, quod, tarn prime quam secunde res extra aliter et aliter significant.. 11.07 Nomina, autem, tercie intencionis se habent in duplici differencia quia quedam significant tarn primas quam secundas intenciones et pro eis possunt supponere, quedam, autem, solum determinaciones earum. prima sunt 'intencio' et huiusmodi; verum, enim, est dicere quod 'secunda intencio est "intencio"' et quod 'prima intencio est "intencio";' secunda, vero, sunt sicut 'omnis', 'nullus', et huiusmodi. congrve, enim, additur 'omnis' isti termino 'species' vt dicatur: 'omnis species predicatur de pluribus' et huiusmodi. 11.08 Ex isto, vero, statim concluditur quod illi qui dicunt quod secunde intenciones pro tanto dicuntur 'secunde' intenciones quia primas significant, habent in intencionibus processum in infinitum ponere ut dicatur aliqua esse nomina tercie intencionis et aliqua quarte et aliqua quinte et sic in infinitum. eadem, enim, facilitate qua dicis quod species est 5

em. ms. sicut; nota hie quod est actu universale secundum doctrinam scoti] annotator 1 in marg. 6 uel res in anima] corrector 2 in ras.; intenciones res extra cane.

1 10


nomen tercie intencionis quia signiflcat primam, eadem facilitate et eque racionabiliter dicam ego quod totum illud 'secunda intencio' est nomen quarte intencionis quia terciam intencionem signiflcat, et ita dicam, procedendo semper in infmitum, nee vnquam erit status, de multis, autem, dubijs, que contra predicta possent moueri, ad presens pertranseo. CAPITULUM DUODECIMUM: D£ EQUIUOCIS ET UNIUOCIS

12.01 Post hec restat de equiuocis et vniuocis aliqua breuia declarari. Et est sciendum quod equiuocorum, quedam sunt a consilio, quedam sunt a casu. 12.02 equiuocum a consilio est quando aliquis terminus primo inponitur ad significandum (10 v /ll r ) aliquam rem, et postea, propter similitudinem alicuius alterius rei ad illam rem quam ad significandum primo inponitur, inponitur secundario ad illam rem significandum, sicut iste terminus 'animal' uel 'homo' primo inponitur ad significandum sortem vel platonem, et sic de alijs, et secundario, propter similitudinem quam habet pictura sortis ad sortem, inponitur ad illam picturam significandum. et de talibus exemplificat aristotiles in primo \\bripredicamentorum.1 12.03 A casu sunt ilia que ita ad significandum inponuntur vnum ac si non significant alterum, sicut patet de isto termino 'cams', qui ita inponitur ad significandum canem latrabilem ac si non fuisset inpositum ad significandum piscem marinum, nee propter aliquam similitudinem repertam inter ilia duo inponitur ad significandum duo; et de ista diuisione in hokam prolixius inquiratur.2 12.04 Ad hoc sciendum quod equiuoca se habent in duplici differencia quia quedam reddunt proposiciones in quibus ponuntur multiplices, et quedam non. equiuoca, autem, que reddunt proposiciones multiplices sunt sicut: 'canis currit' - est distinguenda et similiter ista: 'quidquid currit habet pedes,' et huiusmodi. et hoc est propter istos terminos multiplices ibi positos. 12.05 quedam, autem, non reddunt proposiciones multiplices, sed determinate sunt pro vno istorum significatorum et huiusmodi sunt 1 Aristoteles, Cat. 1 ( l a l , 2), p. 5, lines 3-5: "Aequivoca dicuntur quorum nomen solum commune est, secundum vero substanciae ratio diversa ut animal homo et quod pingitur." 2 inquiratur] corr. inquiritur; vide Ockham, Summa logicae I, 13.

CAPITULUM DUODECIMUM

1 11

'album', 'nigrum', 'dulce', 'amarum', 'quantum', et, si qua sunt, similia. tales, enim, termini non faciunt proposiciones in quibus ponuntur multiplices, quamuis tales termini plura diuersarum racionum significent, et hoc secundum prius et posterius. prius, enim, et principaliter 'album' significat albedinem, et secundario et minus principaliter subiectum albedinis. et, tamen, tales proposiciones, 'sortes est albus,' et huiusmodi, non sunt distinguende, nee est aliqua causa reddenda nisi voluntas et beneplacitum vtencium, in quorum potestate est vti vocabulo sicut placet, et quod tales termini sunt equiuoci patet ex diffmicione philosophi data in predicamenti^ patet, enim, quod illud nomen 'album' commune est ad significandum albedinem et subiectum albedinis4 non obstante quod philosophus dicat quod album solum qualitatem significat. philosophus, enim, multas tales proposiciones - 'sortes est albus,' 'lignum est album' concedit esse veras, quod non esset nisi posset pro subiecto supponere et, per consequens, subiectum significare. quia sequitur: 'supponit pro ipso, ergo illud significat,' ad minus, aliquod modo, quod dico pro supposicione generali in qua, sicut dicetur postea, terminus supponit pro aliquo quod, tamen, non significat proprie, licet non conuertatur et, per consequens, commune est ad significandum vtrumque. quod, vero, descripcio sibi correspondens ab utroque istorum sit diuersa, hoc patet ex superius declaratis. vocantur, autem, tales termini 'equiuoci' quia, cum plura in genere distincta significent, vnum, tamen, ilium conceptum uniformem et communem non exprimunt. 12.06 Et si sciendum quod, sicut eadem uox est vni vniuoca, et alteri equiuoca, puta, si 'a' ponatur in gallico ad significandum lapidem, et in anglico ad significandum lignum, tune ista vox, scienti tantum vnum ydioma, equiuoca non erit, cum non significet apud eum nisi vnum; scienti, autem, vtrumque ydioma, erit equiuoca et haberet proposiciones in quibus talis terminus poneretur tanquam multiplices distinguere, eo quod talis terminus posset supponere pro ligno vel pro lapide. ista eadem vox potest esse, (11 r /11 v ) respectv diuersorum significatorum, equiuoca et vniuoca. patet, enim, quod, ex communi vsu, vtimur ista diccione 'animal', et ilia, 'homo', respectv verorum animalium, tanquam vniuoca cum, tamen, secundum philosophum in sua latitudine, respectv omnium significatorum, sit equiuoca; et ita est de multis alijs.

3 4

Vide supra L 12.02, n. 1 et L 9.09, n. 23. albedinis non ... dicat] corrector 2 in marg.

1 12


12.07 Et est sciendum quod differencia est inter equiuocum equiuocans et equiuocum et equiuocatum. equiuocum, enim, equiuocans sub se continet equiuocatum, sicut patet de ista diccione 'cams', que diccio est equiuocum equiuocans et continet sub se, suo modo continendi, piscem marinum et celeste sydus, que sunt equiuoca equiuocata. 12.08 Ad sciendum, tamen, qui termini sint equiuoci vtamur ista regula: quia accipiamus terminum de quo dubitatur vtrum sit equiuocus et videamus si iste terminus potest subici in aliqua proposicione, siue sit distinguenda et multiplex, siue non, respectv alicuius predicati. et si predicatum possit tot uel pluribus competere, sicut ista diccio de qua dubitatur, et si illud predicatum non possit competere omnibus contentis sub illo subiecto, loquendo semper de continencia qua equiuoca sub equiuocante continentur, si, inquam, non possit, scias quod ista diccio fuit equiuoca quia ex hoc infertur quod talis diccio non subordinatur vni conceptvi et, per consequens, quod non est vniuoca. et patet exemplum in ista proposicione: 'canis currit' et eciam in quibusdam alijs. 12.09 Uniuoca, autem, se habent in duplici differencia; quedam, enim, non solum exprimunt vnum conceptvm communem suis vniuocis, sed eciam aliquid reale significant quod eciam potest omnibus contentis essencialiter conuenire; quedam, autem, solum conceptvm communem et nichil ex parte rei inportant. et ad sciendum que sunt uniuoca primo modo dicta et que secundo modo dicta, oportet uti vna regula, que potest philosophis competere: videas, igitur, si 'est' potest5 secundo adiacens indifferenter, ita de vno conceptorum sub alio termino predicari, ac si de alio non predicaretur, ymmo, eciam si ab aliquo negaretur, tune non solum est ille conceptvs, per talem terminum expressus, communis, sed eciam aliquid reale, quod per talem terminum inportatur, competit eis vniuoce. si, autem, esse non possit de aliquo conceptorum predicari, nisi de alio predicetur, tune solum hunc conceptvm communem et nichil reale per talem terminum inportatur, quod possit illis vniformiter et indifferenter conuenire. 12.10 Vniuoca primo modo dicta sunt 'animal', 'color', 'quantitas', 'homo', 'asinus', et huiusmodi; secunda, vero, sunt sicut 'ens', 'substancia', et huiusmodi. patet, enim, quod potest esse de contentis sub 'animali' ita indifferenter predicari quod eciam, si ab vno negaretur, nichil prohiberet de altero affirmari. de contentis, autem, sub 'ente' et 'substancia' non est

5

-onitur cane.

CAPITULUM DUODECIMUM

113

sic; 'substancia', enim, sub 'ente' continetur etpatet quod contradiccionem apud philosophum includeret quod 'esse' posset de aliquod accident! affirmari nisi de substancia affirmaretur cum, destructis substancijs, inpossibile sit aliquid eorum remanere. 12.11 et ex istis patet quam facile est soluere omnes auctoritates dicentes 'ens non esse vniuocum', siue sit auctoritas philosophi, siue cuiuscunque alterius. intendunt omnes quod primo modo non est vniuocum, non, tamen, quin secundo modo possit esse. Si dicatur contra hoc, (ll v /12 r ) quia per istum modum non videtur quomodo posset solui auctoritas philosophi, sexto phmcorum? qua dicit quod 'equiuocaciones in generibus latent/ exponitur, enim sic communiter: auctoritas, quod vera est phisice loquendo quia, licet genus exprimat vnum conceptvm communem, tamen, sub illo conceptv, diuersas naturas significat et inportat, sed per modum supra dictum: genus vnum commune omnibus vniformiter, eciam reale, inportat. Ad hoc dico quod difficile est scire intencionem philosophi ibi cum doctores sibi mutuo contradicant; dicta, autem, superius auctoritati philosophi non obuiant, ad cuius euidenciam est sciendum quod, sicut superius dictum est, genus principaliter illam naturam, omnibus suis speciebus communem, inportat, secundario, tamen, ilia per que talis natura ad determinatam speciem contrahitur. quantum ad primarium significatum contingit dare vnam difflnicionem que est omnibus speciebus communis, sicut patet de ista: 'substancia animata sensibilis'; preter, autem, istam adhuc quelibet species diffinitur diffmicione vna per quam a qualibet alia specie distinguitur, sicut patet de ista: 'homo est animal racionale mortale.' primo modo loquendo de genere et speciebus, scilicet, ut species difflnitur diffinicione communi, nulla in genere latet equiuocacio, et sic dictum est quod genus et rem et conceptvm communem inportat. secundo, autem, modo latet equiuocacio in genere quia certum est quod difflniciones specierum sunt diuerse et, tamen, adhuc ut sic sumpte sunt. nomen generis est eis commune et quia inexperti quandoque indifferenter volunt vti genere per comparacionem ad speciem quando diffinitur diffinicione que indifferenter potest omnibus competere, ideo talis latet equiuocacio, cum primo modo et quoad rem et quoad conceptvm sit vniuocum, et secundo modo non. et illud de vniuocis et equiuocis sufficiat. 6 Aristoteles, Physica 7, 4 (249a21-23); verba sumpta ex editione Thomae Aquinatis, Opera omnia (Parma: P. Fiaccadori, 1852-73), t. 22, p. 610: "Et significat ratio haec, quod genus non unum aliquid est, sed juxta hoc latent multa. Suntque aequivocationum aliae quidem multum distantes, aliae vero habentes quamdam similitudinem, aliae vero proximae aut genere, aut similitudine."

1 14

LOGICA CAMPSALE ANGLICJ CAPITULUM TERCIUM DECIMUM: DE SINGULARI ET VNIUERSALI

13.01 Curabo postea de aliquibus, de quibus facta fuit mencio, in special! pertractare. Quia, uero, superius de singular! et vniuersali frequenter facta fuit mencio, et cum, tarn vniuersalia quam singularia in differencia multimoda se habeant, ideo de singulis contentis sub quolibet istorum est dicendum, et primo de singular! et postea prolixius de vniuersali. 13.02 Circa primum est sciendum quod singularia sunt in multiplici differencia: quedam, enim, sunt singularia secundum esse et secundum dici, et quedam secundum esse tantum. singularia secundum esse et secundum dici sunt omnes res create, que non sunt signa rerum, et hoc sumendo ilia sub sua vltimata racione formali. huiusmodi, autem, sunt ilia que per tales terminos, 'sortes', 'plato', 'hie leo\ 'hie asinus', 'hie lapis', 'hec qualitas', 'hec quantitas', 'hec relacio/ et huiusmodi inportantur. 13.03 ista, vero, singularia se habent in triplici differencia quia quedam sunt singularia per se, quedam, vero, per accidens - non per se, sed per aliud - et quedam sunt singularia incompleta. Ad cuius euidenciam est sciendum quod sicut vnumquodque se < habet > ad esse, sic ad esse singulare. quedam, vero, sic se habent ad esse quod ad suum esse nullo alio, preterquam causam vltimam, egent, nee aliquam perfeccionem ad suum esse pertinentem ab alio recipiunt. cuiusmodi sunt omnia indiuidua contenta sub 'corpore1 et sub alijs generibus sub 'corpore' essencialiter ordinatis. quedam, vero, sic se habent ad esse quod de se esse (12 r /12 v ) non habent, sed solum ex hoc quod sunt in aliquo. cuiusmodi sunt omnia accidencia, que non sunt encia nisi quia entis.1 quedam, vero, sic se habent ad esse quod eorum esse est cum altero essencialiter componere, et ista inmediate sub 'substancia' sunt et non sub 'corpore1, nee sub aliquo genere inferior! continentur. cuiusmodi sunt materia et forma substancialis. 13.04 ilia, igitur, que habent esse primo modo dicto, sunt singularia per se et completa; ilia, secundo modo habent esse, non sunt singularia per se, sed per illud per quod habent esse, scilicet, per subiectum; ilia, uero, quorum esse est cum alio essencialiter componere sunt singularia incompleta - ad quod ymaginandum iuuat quod duo talium singularium vnum solum singulare completum componant - quod esse nequaquam 1

Vide Aristoteles, Mela. 7, 1 (1028al8).

CAPITULUM TERCIUM DECIMUM

115

posset, si quodlibet istorum in se esset singulare completum. et de isto transeo, quia magis ad philosophum naturalem pertinet. 13.05 Singularia, vero, secundum esse et non secundum dici sunt in duplici differencia, quia quedam dicuntur de pluribus quorum vnum esse sine altero non repugnat, et quedam dicuntur de pluribus quorum vnum esse sine altero repugnat et contradiccionem includit. prima sunt sicut 'homo', 'animal', 'leo', 'lapis1, et huiusmodi; planum est, enim, quod, siue ista accipiantur pro vocibus vel pro conceptibus, quod vnumquodque vere et realiter potest esse secundum esse singulare et vnum numero et, tamen, sicut patet, quodlibet de pluribus dicitur et, per consequens, satis congrve dictum est quod secundum esse sunt singularia, licet non secundum dici. 13.06 Singularia,2 vero, secundo modo dicta, sunt in duplici differencia. quedam, enim, dicuntur de pluribus que quidem plura ita sunt plura numero quod nullo modo sunt vna res numero; huiusmodi est iste terminus 'relacio'; patet, enim, quod iste terminus vere et realiter et secundum esse est singulare et, tamen, dicitur de pluribus, puta, de paternitate et filiacione, que ita sunt distincta quod non sunt vna res numero. quedam, vero, dicuntur de pluribus que plura sic sunt realiter distincta quod, tamen, sunt vna res simplicissima, vna, inquam, numero et singularis; hoc est iste terminus 'deus'; patet, enim, quod est vna res numero, tamen, dicitur de pluribus, vt puta, de patre et fllio et spiritu sancto, que sic sunt distincta quod, tamen, sunt vna res simplicissima, puta, essencia diuina. 13.07 Ex istis statim sequitur quod illi, qui volunt dare vnam descripcionem communem de singular!, tanquam conuenientem omnibus singularibus, errant quia, sicut non potest dari diffinicio vna de termino equiuoco, que conueniat omnibus equiuocis, ita nee potest dari de isto termino 'singulare'. si, enim, dicatur sicut dicunt quidam, quod singulare est killud quod est vnum et non plura',3 patet quod singular! vltimo modo dicto huiusmodi diffinicio non competit, quia illud sic est vnum quod eciam est plura - essencia, enim, diuina ita est vna quod eciam est plura, scilicet, tria supposita. 13.08 Sequitur, eciam, ex predictis quod illi qui ponunt quod vniuersale non est nisi quidam conceptvs aut quedam vox4 habent consequenter

2 3 4

nota hie bene] annotator 1 in marg. Ockham. Summa logicae, p. 48, lines 14-15. Ibidem p. 49, lines 53-64.

1 16


concedere vel dicere quod esse vniuersale est singulare et quod singulare est vniuersale - et illud non habent pro inconuenienti, quia dicunt quod vnus conceptvs, respectv anime in qua inprimitur, est singulare, sed cum ille conceptvs sit vna de formis singularibus in intellectu (12 v /13 r ) existentibus, in comparacione ad alia singularia extra animam, quorum est naturalis similitudo, est vniuersale, et hoc non est plus inconueniens apud eos quam dicere quod idem est pater et filius, respectv diversorum. 13.09 patet eciam ex predictis quomodo aliquid sillogismi, qui dicuntur esse expositorii,5 sunt paralogismi - peccant per equiuocacionem, sicut patebit magis postea. huiusmodi est iste et consimiles: deus est pater; deus est filius; ergo, pater est filius. iste sillogismus non est expositorius, quia ad hoc quod sit sillogismus expositorius requiritur quod medium significet hoc aliquid, non per modum quale quid, hoc est, quod sit singulare secundum rem et secundum dici. 13.10 Et sciendum quod licet de singularibus non posset dari vna diffinicio conueniens omnibus, dari potest, tamen, de omnibus singularibus creatis vna sufficiens, et potest esse ista:6 singulare est illud cuius racioni formali vltimate et complete pluribus conuenire repugnat. quare, autem, addatur 'vltimate et complete' ex predictis patere potest, quia in quolibet singulari, quantumcumque simplici, multe raciones formales includuntur quarum alique non tribuunt singulari quod sit singulare, et ideo ista 'vltimata' vocatur per quam constituuntur in esse singulari. et de hoc dicetur plus in sequentibus, dubia aliqua declarando. 13.11 Istis sic aliqualiter declaratis, facilius est videre quid de vniuersalibus est dicendum.7 Ad cuius euidenciam est sciendum quod, sicut non debet concedi quod illud quod predicatur de substancia sit substancia,8 ita non debet concedi quod illud quod predicatur de pluribus sit vniuersale, sed debet dici quod illud pro quo supponit illud quod predicatur de pluribus est vniuersale. vnde, nee vox neque conceptvs est genus vel species, sed illud pro quo supponit vox vel conceptvs. neque obstat huic quod dicit porphirius, quod 'species est que predicatur de pluribus et cetera,'9 et sic de alijs vniuersalibus, quia non wit dicere quod illud quod 5

Nota hie de sillogismo expositorio] annotator 1 in marg. nota hie diffmicionem singularis] annotator 1 in marg. 1 nota] annotator 1 //; marg. 8 Aristoteles, Cat. 5 (2al 1 sqq., 3a7 sqq.), p. 7, lines 10-12, p. 9, line 22. 9 Isagoge Porphyrii, tr. Boethius, Aristoteles latinus I 6-7, ed. L. Minio-Paluello (Bruges, Paris: Desclee de Brouwer, 1966), p. 9, lines 5-7: "Amplius autem sic quoque: 'species est quod de pluribus et differentibus numero in eo quod quid sit praedicatur.'" 6

CAPITULUM TERCIUM DECIMUM

117

in voce vel in mente predicatur sit species vel genus, sed illud quod predicatur in re10 de pluribus. ante, enim, quam ista proposicio: 'sortes est homo' formetur in mente, vere est in re - non quod isti termini, vel iste voces in re precedant, sed vna proposicio correspondens. sicut, enim, vni proposicioni in voce correspondet vna proposicio in mente - non quod iste proposiciones in mente precedant, sed precedit vna proposicio que significat idem et pro eisdem verificatur de quibus verificatur proposicio vocalis et pro tanto dicitur quod proposicio formata in voce prius formatur in mente - ita proposicioni in mente correspondet et precedit proposicio in re, a ueritate cuius proposicionis dependet veritas proposicionum mentalium et vocalium, et licet in veritate ita sit, tamen, proposicio ista nos latet nee innotescit nisi per proposiciones mentales vel vocales. 13.12 Hoc viso, potest vniuersale sic describi:n vniuersale est illud cui, ex sua racione formali, pluribus conuenire non repugnat. et quod tales res vniuersales sint, quibus, ex sua racione formali, pluribus conuenire non repugnat probo. 13.13. et primo, ne male verba intelligendo contingat errare, sciendum quod nullus intelligit asserere nee dicere12 quod sit aliqua una res, que actu sit in pluribus, quia hoc dicere est absurdum, (13V13 V ) sed dicunt, et volunt dicere, recte loquentes quod natura humana, que est in sorte, est vna res cui, quantum est de se, non repugnat esse in platone et sorte, et conuenire sorti, licet de facto sibi competere non possit. et sicut est de humanitate sortis, ita est de humanitate platonis. metaphisicus, enim, qui considerat quidditatem rei in se, non considerat rem nisi talem qualem, siue quantum ad ilia que sibi possunt in primo modo competere. nunc, autem, nature humane de se non competit quod sit 'hec,' quia tune non posset pluribus conuenire - quod falsum est. sic, autem, considerate, de se est indifferens et communis ad quodlibet indiuiduum et ita, vna talis natura est in quolibet indiuiduo, determinata per differenciam numeralem. qualiter, autem, non valet ista consequencia: 'sunt tot nature quot sunt indiuidua, ergo tot sunt species, vel tot sunt genera,' patebit soluendo argumenta que contra istum modum ponendi fient. 13.14 hoc viso, arguo sic: accipio istam difilnicionem 'animal13 racionale, mortale1; per istam diffmicionem inportatur aliquid quod sorti 10 11 12 13

non quid isti termini] va-cat. descripcio vniuersalis] annotator 1 in marg. quod sit aliqua una res ... quia hoc dicere] corrector 2 in marg. animal racionale mortale per istam diffinicionem] corrector 3 in marg.

1 18


non repugnat, sed conuenit, tune arguo: aut per illud quod per istam diffinicionem inportatur distinguitur sortes a platone aut per illud conuenit sortes cum platone; (non, enim, videtur dari medium, quia per quodlibet predicatum inportatur aliquid per quod subiectum, quod subicitur respectv predicati talis, distinguitur ab .a. vel conuenit cum .a.), si inportetur aliquid per quod sortes conuenit cum platone - et patet quod sortes distinguitur a platone - ergo per aliud distinguitur quam per inportatum per istam diffinionem et, per consequens, habetur intentum. si dicatur quod per inportatum per istam diffinicionem sortes distinguitur a platone, contra: si hec diffinicio inportat aliquid per quod sortes distinguitur a platone, hec diffinicio non potest predicari de platone; consequens est falsum; ergo, et antecedens. consequenciam probo: si, enim, dicatur sic: 'sortes est albus,' si per inportatum per predicatum sortes distinguitur a platone, puta, quia sorti competit albedo et platoni non, contingit negare illud predicatum a platone, dicendo: 'plato non est albus/ et nullo modo affirmare, quia dicere hoc est dicere oppositum in adiecto et, per consequens, contingeret istam diffinicionem negare a platone - quod contradiccionem includit. tercio, arguo sic: hec diffinicio 'animal racionale, mortale' inportat aliquid quod socrati non repugnat;14 hec diffinicio inportat aliquid quod platoni conuenit; ergo, aliquid, quod platoni conuenit, sorti non repugnat - et hoc est intentum. et patet forma istius sillogismi, quia expositorius est. omnes alias raciones15 que possunt pro ista conclusione fieri, require superius in secundo doctoris subtilis et tercia distinccione.16 CAPITULUM QUARTUM DECIMUM: IN QUO PROBATUR QUOD UNIUERSALE NON SIT ALIQUA RES 14.01 Licet multi non dubitent aliquid esse in re quod, quantum est de se, indifferens est ad multa, quamuis illud non debeat dici 'vniuersale' nisi dum est actv intellectum, sicut superius declaraui, bonum est, tamen, propter simplices, aliquas raciones que probant oppositum dissoluere. 14.02

Et arguit hokam primo sic: *

14 hec diffinicio inportat aliquid quod platoni convenit ergo aliquid quod platoni convenit sorti non repugnat] corrector 2 in marg. 15 raciones] corrector 2 in marg. 16 Vide, v.g. Scotus, In II Sent. (Opus Oxoniense), d. 3, qq. 1-6, t. 12, pp. 6-157; vide supra i. 11.03, n. 4. 1 apud hokam in loyca sua parte prima capitulo quinto decimo] annotator 1 //; marg. intra figuram quadratam; vide Ockham, Summa logicae, pp. 50-54, 54-57.

CAPITULUM QUARTUM DECIMUM

119

'nullum vniuersale est substancia singularis et vna numero. si, enim, diceretur quod sic, sequitur quod sortes esset sic aliquod vniuersale, quia non est maior racio quare vnum vniuersale sit hec substancia singularis quam alia; nulla, igitur, substancia singularis est aliquod vniuersale; sed omnis substancia est vna numero et singularis, quia omnis substancia, uel est vna res et non plures, uel2 est plures res. si vna et non plures, tune est vna numero - hoc, enim, uocatur ab omnibus vnum numero. si, autem, aliqua substancia est plures res, uel est plures singulares res, uel est plures res uniuersales; si primum, et cetera (13 v /14 r ) detur, sequitur quod vna substancia esset plures substancie singulares et, per consequens, eadem racione posset3 concedi quod aliqua substancia esset plures homines - et4 non posset dari racio quare magis esset iste res singulares quam ille - et tune, quamuis uniuersale distingueretur a particulari uno, tamen, non distingueretur a pluribus. si, autem, aliqua substancia est plures res uniuersales, accipio vnam istarum rerum vniuersalium et quero: aut est plures res, aut est vna et non plures; si secundum detur, sequitur quod est singulare; si primum detur, quero: aut est plures res singulares, aut plures vniuersales - et ita, vel erit processus in infinitum, vel stabitur quod ista substancia est ita singularis quod non vniuersalis - ex quo relinquitur quod nulla substancia est vniuersalis.

14.03 'item, si aliquod vniuersale esset substancia vna, existens in suis singularibus distincta ab eis, sequitur quod posset esse sine eis, quia omnis res, prior naturaliter alia, potest per diuinam potenciam esse sine ea; sed consequens est falsum; ergo, et cetera. <m>

14.04 'Item, si hec opinio esset vera, nullum indiuiduum posset creari si aliquod indiuiduum pre-existeret, quia non totum caperet esse de nichilo si vniuersale, quod est in eo, prius fuit in alio. propter idem eciam sequitur quod deus non posset vnum indiuiduum substancie annichilare nisi cetera indiuidua destrverentur, quia, si annichilaretur aliquod indiuiduum, destrveret totum quod est in essencia indiuidui et, per consequens, destrueret illud vniuersale quod est in eo et in alijs et, per consequens, alia non manent cum non possint manere sine parte sua - quale ponitur illud vniuersale. 2 3 4

res vniuersales si post] canc.\ uel est plures res ... si primum et cetera] corrector 2. posset concedi quod] corrector 2 in marg. et non posset dari ... singulares quam ille] corrector 2 in marg.

120


14.05 'Item, tale vniuersale non posset poni totaliter extra essenciam illius indiuidui; esset, igitur, de essencia indiuidui et, per consequens, indiuiduum componeretur ex vniuersalibus et ita, indiuiduum non esset magis singulare quam vniuersale. 14.06 'Item, sequitur quod aliquid de essencia christi esset miserum et dampnatum, quia ista natura communis, existens realiter in christo et dampnato, esset dampnata, quia in iuda esset dampnata - hoc, autem, absurdum est/ et dicit iste quod 'multe alie raciones possent adduci quas, propter breuitatem' obmittit.

14.07 pertractat istam conclusionem: an vniuersale sit substancia? et determinat quod nullum 5 vniuersale sit substancia; vnde dicit quod '"inpossibile est esse substanciam quodcunque vniuersaliter dictorum."6 Et7 eandem conclusionem' confirmat 'per aristotilem, septimo metaphisice* ubi ex intencione tractat istam conclusionem: An uniuersale sit substancia determinata? 14.08 'Item, 10 metaphisice,9 dicit: "si itaque nullum vniuersalium possibile est esse substanciam, sicut in sermonibus de substancia et ente dictum est, nee possibile est esse proprium subiectum, nee vnum aliquid preter multa." ex quo patet quod, secundum intencionem aristotilis, nullum vniuersale est substancia, quamuis supponat pro substancijs. 14.09 'Item, commentator, septimo metaphisice:10 "in indiuiduo non est substancia nisi materia et forma particularis ex quibus componitur." 14.10 'Item, ibidem:11 "dicamus quod inpossibile est ut aliquid eorum, que dicuntur 'vniuersalis', sint substancia alicuius rei, et si declarent substancias rerum." 14.11 'Item, ibidem:12 "inpossibile est quod ista vniuersalia sint partes substanciarum existencium per se."

5 6 7 8 9 10 11 12

em. ms. nomen. Aristoteles, Mela. 7, 13 (1038b8, 9). et eandem ... substancia determinata] corrector 3 in marg. Aristoteles, Mela. 7, 13 (1038bl-1039a23). Ibidem 10, 2 (1053bl6-19). Averroes, In 7 Meta., comm. 44, Opera... (Venice: Ivntas, 1574), t. 8, fol. 197r D. Ibidem, comm. 45, fol. 197 V K. Ibidem, comm. 47, fol. 198r F.


121

14.12 'Item, octavo metaphisice:13 "vniuersale non est substancia neque genus." 14.13 'Item, decimo metaphisice:1* "cum vniuersalia non sint substancie, manifestum est quod ens commune non est substancia existens extra animam." 14.14 Ex predictis auctoritatibus, et pluribus alijs, colligitur quod nullum vniuersale sit substancia (14 r /14 v ) qualitercunque consideretur. vnde, consideracio intellectus non facit quod aliquid sit substancia, uel non sit substancia, quamuis signiflcacio termini faciat quod de ipso non pro se predicetur hoc nomen "substancia" vel aliud, sicut si iste terminus "canis," in ista proposicione "canis est animal," stat pro animali latrabili, vera est; si pro celesti sydere, falsa est. quod, tamen, eadem res, propter vnam consideracionem, sit substancia, et propter aliam, non sit substancia, est inpossibile. 14.15 et ideo, simpliciter concedendum est quod nullum vniuersale sit substancia, qualitercunque consideretur, sed quodlibet vniuersale est intencio anime que, secundum vnam opinionem probabilem, ab actv intelligendi non differ! vnde, dicunt quod intelleccio qua intelligo "hominem" est signum naturale signiflcans hominem et ita naturale sicut gemitus infirmitatis et tristicie seu doloris, et est tale signum quod potest stare pro hominibus in proposicionibus mentalibus, sicut et vox potest stare pro rebus in proposicionibus vocalibus. 14.16 'quod, autem, vniuersale sit intencio anime satis exprimit auicenna, quinta metaphisice sue,15 vbi dicit "quod vniuersale dicitur tribus modis; dicitur, enim, vniuersale secundum quod predicatur in actu de multis, sicut 'homo', et dicitur 'vniuersale' intencio quam possibile est predicari de pluribus," et similiter "dicitur eciam 'vniuersale1 intencio quam nichil prohibet opinari quin predicetur de multis."' 14.17 Et eciam 'racione conflrmari potest, nam omne vniuersale, secundum omnes, est de multis predicabile, sed sola intencio vel signum voluntarie institutum est vniuersale; et quod substancia non sit nata predicari patet, quia, si sic, sequitur quod proposicio componeretur ex substancijs particularibus et, per consequens, subiectum esset rome et predicatum in anglia - quod est absurdum. 13

Ibidem, In 8 Meta., comm. 2, fol. 210 r D. Ibidem, In 10 Meta., comm. 6, fol. 255r K. 15 Avicenna, Meta. 5, 1, fol. 86V A; nota vniuersale triplex secundum auicennam] annotator 1 in marg. intra figuram quadratam. 14

122


14.18 'Item, proposicio non est nisi in mente, vel in voce, vel in scripto; igitur, partes eius non sunt nisi in mente, vel in voce vel in scripto; huiusmodi, autem, non sunt substancie particulares; igitur, constat quod nulla proposicio ex substancijs componitur; componitur, autem, ex vniuersalibus; igitur, vniuersalia non sunt substancie.' 14.19 Et dicit16 si aliquibus videretur quod ista argumenta non procederent contra illam opinionem que ponit quod vniuersalia sint in indiuiduis, non quidem distincta realiter, sed bene distincta formaliter ab eisdem, 'In sorte, enim, est natura humana, que contrahitur ad sortem per vnam differenciam indiuidualem, que ab ilia differencia non distinguitur realiter, sed formaliter; vnde, non sunt due res, licet vna non sit formaliter alia/ contra hoc arguit ipse et dicit quod 'ilia opinio videtur sibi absurda et inprobabilis: 14.20 'primo, quia in creaturis nunquam potest esse aliqua distinccio qualiscunque extra animam, nisi vbi sunt res distincte; si, igitur, inter istam naturam et istam differenciam sit qualiscunque distinccio, oportet quod sint res realiter distincte. assumptum1 probat 'per formam sillogisticam sic: hec natura non est distincta (14 v /15 r ) formaliter ab hac natura; hec differencia indiuidualis est distincta ab hac natura; ergo, hec differencia indiuidualis non est hec natura.

14.21 'Item, eadem res non est communis et propria; sed, secundum eos, differencia indiuidualis est propria, vniuersale, autem, est commune; igitur, nullum vniuersale et differencia indiuidualis sunt eadem res. 17

14.22 'Item, eidem rei create non possent conuenire opposita; commune, autem, et proprium sunt opposita; igitur, eadem res non est communis et propria - quod, tamen, sequitur si differencia indiuidualis et natura communis essent eadem res.

14.23 'Item, si natura communis esset eadem realiter cum differencia indiuiduali, igitur, tot essent realiter nature communes quot sunt differen-

16

Vide Ockham, Sitmma logicae I, 16; vide supra n. 1 huius capituli. Argumentum "Item, eidem rei etc." loco quarto positum est, sed ordo responsionum exigit locum tertium; cf. Ockham, Summa logicae, p. 55, lines 22-25. 17


123

cie indiuiduales et, per consequens, nullum eorum esset commune, sed quodlibet esset proprium differencie, cui est idem realiter. 14.24 'Item, quelibet res se ipsa vel per aliud sibi intrinsecum distinguitur a quocunque distinguitur; sed alia est humanitas sortis et alia platonis; igitur, se ipsis distinguuntur; igitur, non per differencias additas. 14.25 'Item, secundum sentenciam aristotilis,18 quecunque differunt specie, differunt numero; sed natura hominis et natura asini se ipsis distinguuntur specie; igitur, se ipsis distinguuntur numero; igitur, se ipsa, quelibet istarum est vna numero.

14.26 'Item, illud quod per nullam potenciam potest competere pluribus, per nullam potenciam est predicabile de pluribus; sed talis natura, si sit eadem realiter cum differencia indiuiduali, per nullam potenciam potest conuenire pluribus, quia nullo modo potest alteri indiuiduo conuenire; igitur, per nullam potenciam potest esse predicabile de pluribus et, per consequens, per nullam potenciam potest esse vniuersale. 14.27 'Item, accipio istam differenciam indiuidualem et naturam quam contrahit et quero: aut inter ea est minor distinccio quam inter duo indiuidua, aut maior; non maior, quia non differunt realiter; indiuidua, autem, differunt realiter; nee minor, quia tune essent eiusdem racionis, sicut duo indiuidua sunt eiusdem racionis et, per consequens, si vnum est de se vnum numero et reliquum erit de se vnum numero. 14.28 'Item, quero: aut natura est differencia indiuidualis, aut non est differencia indiuidualis; si sic, arguo sillogistice sic: hec differencia indiuidualis est propria et non communis; hec differencia indiuidualis est natura; igitur, natura est propria et non communis - quod est intentum. 14.29 'secundo arguo sillogistice: hec differencia indiuidualis non est distincta formaliter a differencia indiuiduali; hec differencia indiuidualis est natura; igitur, natura non est distincta formaliter a differencia indiuiduali. 18

Aristoteles, Meta. 5, 6 (1016a6-1017a3).

124


14.30 'Si, autem, detur quod hec differencia indiuidualis non est natura, habetur intentum, nam sequitur: differencia indiuidualis non est natura, igitur differencia indiuidualis non est realiter natura, quia ex opposite consequentis19 sequitur oppositum antecedentis, sic arguendo: differencia indiuidualis est realiter natura, igitur differencia indiuidualis est natura. consequencia patet, quia, a determinabili sumpto cum determinacione non diminuente neque destrvente ad determinabile per se sumptum est bona consequencia; "realiter," autem, non est determinacio destrvens nee diminuens; igitur, sequitur: differencia indiuidualis est realiter natura, igitur differencia indiuidualis est natura.

14.31 'Item, intellectus potest videre istam naturam (15r/15v) humanam, que est in sorte, non videndo istam differenciam indiuidualem, quia intellectus potest intelligere vnum distinctorum formaliter, non intelligendo reliquum, et eadem racione potest videre humanitatem, que est in platone, non videndo differenciam indiuidualem. videndo, autem, tales naturas, uere potest dicere hanc differre ab ilia et, per consequens, vere se ipsis distinguuntur, eciam differences indiuidualibus circumscriptis quod est intentum/ 14.32 Dicit, igitur, iste quod 'secundum doctrinam perypateticorum,' nulla res est substancia, nee aliquid est penitus ymaginabile, nisi 'materia et forma, vel compositum ex his1; et ista argumenta reputantur maioris ponderis apud istos esse. CAPITULUM QUINTUM DECIMUM: IN QUO RESPONDETUR AD RACIONES QUIBUS PROBATUR QUOD UNIUERSALE NON SIT ALIQUA RES

15.01

Nunc restat ad predicta argumenta respondere.

Ad primum, igitur, quando dicitur quod 'nullum vniuersale est substancia singularis, et cetera,' concede formaliter, et quando dicit quod 'omnis

19

ex opposite antecedentis sequitur oppositum consequentis] ordo ms., sed ordo oppositus significatur a scriba. 20 Argumentum "Item, intellectus potest etc." non invenitur apud Ockham nee libro isto responsio huic argumento datur; vide infra, L 15.27 ubi argumenta data L 14.28-14.3 sumuntur quasi unum et dicuntur "ultimum."

CAPITULUM QUINTUM DECIMUM

125

substancia est singularis,' istam minorem < nego > simpliciter in termino. ad probacionem: quando dicitur quod 'omnis substancia uel est vna res et non plures, uel est plures res/ dico quod hoc est simpliciter falsum; vnde, ilia natura, quam sit positurus communem, non est plures nee vna. sicut, enim, si esset aliquod subiectum, quod nee esset album nee nigrum nee aliquo colore coloratum, non esset verum dicere quod esset 'simile' vel 'dissimile'; vel eciam si deus posset similitudinem ab albedine separare, non esset 'simile' vel 'dissimile', quia 'simile' inportat subiectum et relacionem, qua relacione carent per positum, eodem modo est hie, nisi quod illud, per quod hec natura est vna, non distinguitur ab ea realiter; non, enim, includit plus in intellectu quiditative ipsius nature illud per quod est vna quam similitudo in intellectu albedinis includatur et ideo, sicut si velis loqui de albedine vt albedo est, nee debet concedi quod est 'similis' vel 'dissimilis', sic, si velis loqui de ista natura secundum suam propriam racionem formalem, non debet concedi quod est vna vel plures, cum illud per quod est vna ab ea formaliter distinguatur, et distincto formaliter vere contingit ab alio vnum formaliter remoueri. < Ad ii > 15.02 Ad aliud, quando dicitur quod, si in indiuiduo esset aliqua natura distincta ab eo, 'sequitur quod posset sine eo esse,' istam consequenciam nego. ad probacionem: quando dicitur quod 'omnis res et cetera,' Ista proposicio est concedenda, sed ex hoc nichil conclvdit nisi accipiendo vnam minorem l sub, que vel erit inpertinens vel erit falsa, oportet, enim, assumere sub talem minorem: 'sed natura specifica est res prior naturaliter alia re, puta, sua differencia indiuiduali.' tune est ista minor simpliciter falsa propter falsam inplicacionem, quia inplicatur quod natura specifica sit vna res distincta realiter2 a sua differencia indiuiduali - quod supra frequenter est negatum. 15.03 Si, autem, dicatur quod ista consequencia potest aliter probari, non accipiendo in ista maiori nee res nee aliquid tale, sed solum sic arguendo:3 quando aliqua sic se habent quod vnum est prius alio prioritate nature, prius, per diuinam potenciam, potest fieri sine posteriori, Sciendum quod ista proposicio, generaliter sumpta, est falsa: patet, enim, quod subiectum naturaliter precedit propriam passionem et, tamen, deus non posset facere subiectum sine propria passione.

1 2 3

sed natura specifica est res prior naturaliter] va-cat. formaliter] expunct.; realiter] corrector 2 in marg. nota hie bene] annotator 1 in marg.

126


15.04 Si, autem, doctor (15V16r) subtilis quandoque talem proposicionem concedat, debet intelligi de illis que sic ordinantur secundum prius et posterius quod prius non coincidit in yde < m > ptitatem realem cum posteriori, sicut quando probat quod deus posset facere materiam absque omni forma, quia precedit natura hanc formam et quamlibet et cum nulla forma per ydemptitatem realem coincidit;4 tune posset talis proposicio adduci competenter, sed sic non est in proposito, sicut patet; ideo, non valet. < Ad in > 15.05 Ad tercium, patet quod friuolum est, quia non currit contra istam viam, quia ymaginatur ac si poneretur quod aliquid vnum et idem esset in duobus indiuiduis, quod non est verum, licet aliquid sit in vno quod est eiusdem racionis cum aliquo quod est in alio. et tune patet quod per hoc creacio non tollitur quia, licet aliqua eiusdem racionis fuit in diuersis indiuiduis, tamen, vnum non est aliud. < Ad iv > 15.06 Ad aliud, concede quod est de essencia indiuidui; quando dicitur quod tune singulare componeretur et cetera, consequencia non valet, quia talis natura, cum differencia indiuiduali, naturam compositam omnino facit; si, enim, ilia que distinguuntur formaliter compositum facerent, tanta esset composicio in diuinis quanta esset in aliqua re creata, ymo maior - quod est absurdum. et patet per istos, qui inter essenciam diuinam et relaciones distinccionem formalem concedunt,5 et ideo, nunquam debet concedi aliqua componere nisi realiter distinguantur, et quia natura et differencia indiuidualis non distinguuntur realiter, ideo concedi non debet quod indiuiduum componant. 4

Scotus, Reportatio Parisiensis in II Sent. d. 12, q. 2, schol. 2, t. 23, p. 16, # 4: "... quia absolutum prius absolute potest sine contradictione esse sine illo; materia est absolutum aliud a forma, et prius; igitur sine contradictione potest esse sine illo..." Haec litera Scotistica adducitur a Magistro Ricardo de Campsale sua in quaestione "Utrum materia etc." vide supra, M, n. 2; cf. Scotus, /// // Sent. (Opus Oxoniense), d. 12,2. 1, t. 12, p. 564: "Dico igitur quod mihi est contradictio quod materia sit terminus creationis et pars compositi, et quod non habeat aliquod esse, cum tamen sit aliqua essentia. Quod enim aliqua essentia sit extra causam suam, et quod non habeat aliquod esse, quo sit essentia, est mihi contradictio." 5 Qckham,Siimma logicae II, 2, pp. 253-254, lines 125-128:"... talis distinctio non est ponenda in creaturis, quamvis possit aliquo modo poni in divinis. Et hoc quia in creaturis impossibile est invenire unam rem numero quae sit realiter plures res et quaelibet illarum sicut est in Deo..."; cf. ibidem, p. 254, lines 150-152: "Quod autem talis distinctio formalis non sit ponenda in creaturis, probavi in prime libro Sententiarum, distinctione secunda" (pp. 17-20, lines 160-224).


127

15.07 Ad aliam, patet quod nullam efficaciam habet, quia non est inconueniens quod aliquid eiusdem racionis cum aliquo existens in christo sit dampnatum, et quod aliquid in iuda dampnatum non habeat repugnanciam in quantum est ex se quin possit christo conuenire, licet nunquam competat in eternum. et ideo, talia argumenta et consimilia plus ostendunt demenciam quam efficaciam. 15.08 Ad primam auctoritatem philosophi: dico quod intencio philosophi est in septimo metaphisice inprobare opinionem platonis, qui posuit vnum hominem, qui esset de essencia indiuiduorum; arguit, enim, sufficienter per istum modum: concedebat, enim, plato quod sortes non est vniuersale et quod plato non est vniuersale, nee aliquid quod sit in sorte vel platone, et tune arguit ex datis quod, cum nee sortes nee aliquid in sorte, et sic de alijs, sit vniuersale, et nichil potest esse substancia nisi sit indiuiduum vel in indiuiduo, ergo, inpossibile est quod aliquid 'vniuersaliter dictorum,' modo quo tu ponis, sit substancia, et sic concedendum est quod nullum vniuersale, quale ponit plato, sit substancia, quia nullum 6 tale est, sed adhuc non est probatum, nee probat philosophus, quod nichil est in sorte cui, quantum est de se, platoni conuenire non repugnat, licet sibi de facto non competat. 15.09 Aliter potest dici, secundum predicta, quod, licet in sorte sit aliqua talis res indifferens, non quidem distincta realiter a differencia indiuiduali, tamen, non est complete vniuersale nisi modo supra dicto fuerit intellecta et tune, vniuersale non solum dicit rem realem, sed rem cum tali respectv, et tune posset dici quod aliquando philosophus equiuocat de vniuersali, ut (16 r /16 v ) vtatur aliquando isto termino Vniuersali' pro illo respectv, aliquando pro substrate illi respectvi, et in proposito vtitur 'vniuersali' pro isto respectv, et sic vera est auctoritas et videtur satis probabile dictum, quia philosophus quandoque dicit quod vniuersalia sunt idem essencia et quiditate suorum inferiorum, et aliquando dicit quod non sunt substancie7 - quod non posset stare nisi equiuoce isto termino vtetur et per hoc posset ad multas auctoritates responderi. patet, enim, intuenti librum predicamentorum quod ibi in predicamento 'substancie' vocat aristotiles genus et species 'secundas substancias'8 et glosa qua ista auctoritas glosatur ab istis 6

em. im. nomen. Aristoteles, Mela. 5, 8 (1017blO-26); ibidem 7, 3 (1028b33-1029a7); ibidem 7, 6 (1031al5-18); ibidem 7, 13 (1038bl-1039a23). 8 Aristoteles, Cat. 5 (2al4-18), p. 7, lines 13-17: "Secundae autem substantiae dicuntur, in quibus speciebus illae quae principaliter substantiae dicuntur insunt, hae et harum 7

128


multum plus est extorta, sicut postea magis patebit, quam sit ista qua glosatur auctoritas septimo metaphisice. 15.10 Ad illud, .10. metaphisice, dico quod sicut est inpossibile quod vniuersale sit substancia, accipiendo 'vniuersale' pro isto respectv, quia accidens non est substancia, ita est inpossibile quod, si poneretur aliqua talis res qualem ponit plato, quod ista res esset substancia, et ad istum intentum arguit philosophus, septimo metaphisice, contra platonem. inpossibile, enim, est, dicit philosophus, quod illud quod est substancia alicuius vel de essencia non sit illi proprium et intrinsicum et, cum talis res non esset propria et intrinsica alicui indiuiduo, inpossibile esset quod esset substancia, vel de essencia indiuidui et, per consequens, si esset, esset accidens; nullum,9 autem, accidens est substancia et per hoc patet ad istam auctoritatem. 15.11 Ad primam auctoritatem commentatoris, patet per predicta quod non est contra istam viam. concedendum est, enim, quod indiuiduum non componitur nisi ex materia et forma, quia talis natura cum nullo componit; arguere, igitur, ex illo antecedenti ad illud consequens est facere fallaciam consequentis, quia arguitur ab vno antecedenti habente10 plures causas veritatis ad vnam determinate. 15.12 Ad aliam auctoritatem, patet quod currit contra platonem. 'inpossibile, enim est,' ut commentator dicit platoni, 'quod aliquod istorum, que a te dicuntur vniuersalia, sit substancia alicuius rei' et hoc quia illud, quod est a re separatum, non potest esse substancia illius rei; nunc, autem, secundum platonem, tales res siue ydee erant a rebus separate, eciam secundum platonem. 15.13 Ad aliam auctoritatem, patet quod vera est. nullus, enim, sane mentis vnquam dixit quod talis natura esset pars indiuidui, sed est totum ipsum indiuiduum; non, enim, posset esse talis natura, cum sit realiter ipsum indiuiduum, pars ipsius indiuidui - nisi idem esset pars sui ipsius quod contradiccionem includit. 15.14

Ad alias duas auctoritates commentatoris, patet per predicta.

15.15 Ad illam auctoritatem auicenne, patet quod magis est pro ista parte quam contra, per hoc, enim, quod dicit quod quoddam est 'vnispecierum genera; ut aliquis homo in specie quidem est in nomine, genus vero speciei animal est; secundae ergo substantiae dicuntur, ut est homo atque animal." 9 em. ms. nomen. 10 em. ms. habenti.


129

uersale in actiT, dat intelligere illam rem ut existit sub illo respectv de genere actionis; non, enim, est ista res actualiter vniuersalis nisi prout sub illo respectv actualiter existit; per vniuersale, autem, in potencia intelligit illam rem ut cum illo respectv caret, quia ut sic, nee complete est vniuersalis, sed tantum in potencia. Si dicatur quod ipse vocet talia 'intenciones1, dico quod pro tanto vocat 'intenciones' quia non dicuntur talia nisi quia ad intencionem vel actualiter vel potencialiter referuntur. 15.16 Ad alias duas (16 v /17 r ) raciones dictum est supra, licet, enim, predicacio non innotescat nobis nisi in voce vel scripto vel conceptv, tamen, vere et realiter sunt in re ilia pro qua11 termini supponunt, et cuilibet termino, si non sit predicacio eiusdem de se, correspondet aliquid distinctum in re, licet non realiter, et huiusmodi requiritur supra. 15.17 Ad argumenta, vero, que fiunt contra modum istum dicendi in special!,12 restat nunc respondere. ad primum, ergo, quando dicitur quod ponere aliquid in re singulari, quod de se sit indifferens et quod de se non sit singulare et quod de se potest esse vniuersale quando est sub illo respectv de quo supra dictum est, quod, inquam, talia dicere est absurdum, dico quod sic dicere non est absurdum, ymmo, dicere oppositum magis est absurdum et irracionale. 15.18 Et tune ad primum argumentum, quando dicit quod in creaturis non est ponenda aliqua talis distinccio, dico quod non est verum; absurdum, enim, videtur quod talis distinccio ponatur in summe simplici, in summe idem, in summe distincto et, tamen, quod non posset poni in illo quod in infinitum a tali simplicitate et ydemptitate et indistinccione recedit. et in primo ponitur talis distinctio ab istis, puta, in persona diuina, quia, per eos, relacio in diuinis distinguitur formaliter ab essencia diuina.13 primum, autem, argumentum, per quod probant quod in creaturis non est ponenda talis distinccio non conclvdit et primo reduce argumentum contra eos, accipiendo in diuinis eundem modum arguendi sic: hec natura, demonstrando essenciam diuinam, non est distincta formaliter ab ista natura; hec relacio, demonstrando paternitatem, est distincta formaliter ab hac natura; igitur, paternitas non est essencia diuina. et tune arguo vltra: paternitas non est essencia diuina, ergo paternitas non est 11

em. ms. quibus. hie respondetur ad raciones quibus < arguitur > quod universale non sit idem realiter in < dividuo > et distinctum formaliter ab e < o > ] annotator 1 in marg. 13 Vide supra n. 5 huius capituli. 12

130


realiter essencia diuina. consequencia patet quia arguitur a superior! ad inferius negatiue; consequens est hereticum, igitur antecedens; sed antecedens fuit conclusio illius sillogismi; ergo, non valuit. oportet, igitur, te ad tuum argumentum respondere et, quamcunque responsionem dederis, eandem possum dare. 15.19 Si dicis quod non est simile huic materie quia, in isto sillogismo semper premisse sunt secundum determinacionem ecclesie vel sacre scripture, conclusio, vero, non et ideo, deberent premisse concedi, quamuis conclusio negetur, sed sic non est ex alia parte. Contra, autem, in predicto sillogismo est aliquis defectus aut non est aliquis defectus; si non est aliquis defectus, esset maximus error talem discursum negare, quia videtur valde asininum quod ecclesia doceat in trinitate discursus sillogisticos < hereticos esse > vbi nullus de toto mundo est defectus. si est aliquis defectus, aut in materia aut in forma et, siue sic, siue sic, eandem responsionem dabo, et sufflciat 15.20 Ad argumentum, ergo, in se dico quod manifeste est ibi fallacia consequentis et fallacia secundum quid et simpliciter. totum, enim, argumentum currit super istam consequenciam: differencia indiuidualis est distincta formaliter ab hac natura, ergo hec differencia indiuidualis non est hec natura. decipiuntur, ergo, isti ex hoc quod credunt quod, sicut esset bona consequencia quod, si poneretur antecedens, poneretur consequens, quod ita sit bona consequencia per oppositum - quod falsum est. bene sequitur: hec differencia indiuidualis non est hec natura, igitur hec differencia indiuidualis est distincta formaliter ab hac natura, quia arguitur a superiori ad inferius (17V17 V ) negatiue, que consequencia bene tenet, sed arguendo econuerso est fallacia consequentis, sicut bene sequitur: non est animal, ergo non est homo, sed econuerso falleret. et ita est in proposito, quia esse idem est superius et ad esse idem formaliter et ad esse idem realiter; arguitur, ergo, negative sic: non est idem formaliter, vel est distinctum formaliter, ergo non est idem, patet quod non valet, et eciam in predicto argumento fallacia non causa ut causa, quia, sublata maiori proposicione, nichil minus sequitur conclusio. patet eciam quod est fallacia secundum quid et simpliciter; sicut, enim, non sequitur: non currit velociter, ergo non currit, sed est fallacia secundum quid et simpliciter, ita non sequitur: non est idem formaliter, vel distinguitur formaliter, ergo non est idem, pro toto, ergo, argumento sufflcit scire quod, quandocunque14 in aliquo discursu ponitur determinacio aduerbialis in premissis, 14

not bene de < fa >llacia consequentis] annotator I in marg.


13 1

que non ponitur in conclusione, vel econuerso, quod semper in tali discursu committitur fallacia consequents; constat quod sic est in proposito; ideo, et cetera. < Ad 2 et 3 > 15.21 Ad secundum et tercium, quod esse commune et proprium non sunt opposita nisi respectv eiusdem, non solum respectv eiusdem realiter, sed sunt opposita respectv eiusdem formaliter, et ideo, quia esse commune et proprium conueniunt eidem rei per distinctas raciones formales, ideo non sunt opposita, inpossibile est, autem, quod per eandem racionem formalem conueniant, quia sic sunt opposita et aliter non.

15.22 Ad quartum, patet quod est fallacia figure diccionis; mutatur, enim, vnum predicatum in aliud, hoc est, sub termino sub quo deberet fieri descensus per terminum inportantem res de genere substancie fit descensus per terminum inportantem res de genere quantitatis. sub isto, enim, termino 'idem', qui est subiectum maioris, deberet fieri descensus per terminum inportantem rem de genere substancie; et descensus fit per istos terminos 'quot' et 4tot\ qui inportant quantitatem discretam; ideo, non valet. 15.23 Ad aliud dico quod peccat in materia et in forma; arguere, enim, a disiunctiua ad cathegoricam est facere fallaciam consequentis; non, enim, sequitur: sortes currit vel disputat - ut est proposicio disiunctiua - igitur sortes currit; ita est in proposito. maior, enim, est disiunctiua et minor cathegorica et concluditur in conclusione altera pars disiunctiue - quern modum arguendi nullus tenet, nisi qui loycam ignorat. minor eciam istius racionis falsa est: dictum, enim, est quod nichil potest predicari de humanitate cum humanitas sit tantum humanitas;15 esse, enim, idem vel diuersum vel distinctum non competit humanitati, vnde, nee est alia ab humanitate platonis, nee idem, nee diuersa, et sic patet ad illud. 15.24 Ad aliud dico quod non concludit, cuius racio est, quia quandocunque in aliquo discursu ponitur in conclusione aliqua determinacio, siue predicati siue subiecti siue composicionis, que quidem determinacio non ponitur in utraque premissarum, talis discursus non valet et, quia 'se 15 Cf. Avicenna, "equinitas est equinitas tantum" Meta. 5, 1, fol. 86 V A; vide supra L6.12, n. 31.

132

LOG1CA CAMPSALE ANGLICJ

ipsis' ponitur in conclusione illius paralogism! tanquam determinacio illius predicati, quod est 'distingui specie', et non ponitur in maiori, ideo est falsa, et patet in exemplo: ponatur, enim, quod omne currens alteratur, et omne currens currat lente, et tamen, quod alteratur velociter; si tune, arguo sic: omne quod alteratur currit; sortes velociter alteratur; ergo, sortes velociter currit; non sequitur, nee est alius defectus assignandus in isto paralogismo nisi quia hec determinacio 'velociter' sumitur in conclusione cum, tamen, non sumatur in vtraque premissarum. Si, enim 16 sumeretur in utraque premissarum, adhuc non (17 v /18 r ) valeret, nisi esset determinacio illius cuius est in conclusione. 15.25 Ad aliud, quando dicit quod 'illud quod per nullam potenciam et cetera', quero: quid intelligat per 'competere pluribus' ? aut, enim, intelligit quod illud quod non potest pluribus competere per ydemptitatem realem non potest de pluribus predicari, et patet quod sic est simpliciter falsa, eciam secundum eos, quia vnus conceptvs siue vna vox potest de pluribus predicari, quibus, tamen, non potest per ydemptitatem realem competere; si, autem, intelligat quod illud quod non potest per predicacionem pluribus competere non predicatur de pluribus, sic est vera et minor falsa, quia talis natura, ut habens talem racionem, potest de pluribus predicari. 15.26 Ad aliud dico quod minus differunt differencia indiuidualis et natura specifica quam duo indiuidua et tune, ad consequenciam, quando dicit: si minus differunt, 'tune sunt eiusdem racionis,' consequencia nulla est. et patet instancia in alijs terminis: minus, enim differt albedo a nigredine quam a lapide et, tamen, non sequitur: ideo sunt eiusdem racionis, sed debet inferri: ergo aliquam conuenienciam habet cum differencia indiuiduali quam non habet vnum indiuiduum cum alio; et hoc est verum, quia inconuenienciam realem, que non est inter duo indiuidua, < posuit > .

15.27 Ad vltimum dico quod differencia indiuidualis non est natura ilia, et tune, ad consequenciam, quando arguitur: 'differencia non est natura, igitur differencia non est realiter natura,' consequenciam nego. et ad probacionem: quando dicitur quod 'ex opposito consequentis, sequitur

16

cum sumeretur in utraque remissarum, adhuc non] corrector 3 in marg.

CAPITULUM SEXTUM DECIMUM

133

oppositum antecedentis,' nego, ymmo, oppositum consequentis stat cum antecedente quando predicatur quod a determinabili, sumpto cum determinacione 'non', et cetera, concede istam quando dicitur quod '"realiter" non est determinacio17 distrahens;' dico quod respectv alicuius determinabilis est distrahens et respectv alicuius non, sicut hec determinacio 'secundum capud', respectu18 huius determinabilis 'album' est diccio distrahens, quia non sequitur: est albus secundum capud, ergo est albus; respectv, tamen, huius determinabilis 'crispus' non est diccio distrahens; sequitur, enim: est crispus secundum capud, igitur est crispus. ita est de ista diccione realiter, respectv, enim, huius determinabilis 'currere', non est dictio distrahens, quia sequitur: currit realiter, ergo currit; respectv, tamen, huius determinabilis 'idem' est diminuens; ydemptitas, enim, realis compatitur secum aliquam distinccionem siue non ydemptitatem, puta, formalem. ydemptitas, autem, formalis non, et tune, sicut non sequitur: idem minori ydemptitate, ergo maiori ydemptitate, ita non sequitur: est idem realiter, ergo est idem formaliter, quia maior ydemptitas inplicatur in consequente quam inplicatur in antecedente; ergo, et cetera. CAPITULUM SEXTUM DECIMUM: IN QUO OSTENDITUR QUOT SPECIES UNIUERSALIS 16.01 Istis sic generaliter premissis de vniuersali, videndum est quot sunt species vniuersalium. et licet posset fieri contencio in verbis, ponendo plures species quam quinque, dicendum est, tamen, ad presens, secundum quod loquuntur philosophi et auctores, quod tantum sunt quinque species, quarum numerus et sufficiencia, sectando que dicta sunt et que dicentur, sic potest sumi: quia omne vniuersale aut predicatur 'in quid' aut 'in quale'. 16.02 si 'in quid', hoc potest esse dupliciter, quia illud, quod sic predicatur in quid, aut significat aliquid quod potest competere, quantum est de se, essentialiter solum omnibus indiuiduis alicuius speciei specialissime, aut significat aliquid quod1 sic potest competere omnibus indiuiduis diuersarum specierum specialissimarum et non omnium specierum specialissimarum. si primo modo, sic est species, non quod iste

17 18 1

em. ms. distincto. respectu huius determinabilis] corrector 2 in marg. em. ms. quod bis.

134


terminus vel iste conceptvs, sit species, sed quid isto termino vtimur pro ista re, que est 'species', cum res ad disputandum nobiscum ferre (18 r /18 V ) non possimus.2 si secundo modo, sic est genus. Ex hoc, enim, quod iste terminus 'animal' inportat aliquam rem que, quantum est de se, potest competere omnibus indiuiduis essentialiter aliquarum specierum specialissimarum, licet non omnium, ex hoc vocatur 'genus' - non quod iste terminus, proprie loquendo, sit genus, cum ista res, que est genus, possit essentialiter pluribus conuenire, quantum est de se, et iste terminus non, sed sicut vocamus homines illos 'reges' qui in terra dominantur et inperant et quorum preceptis et mandatis oportet obedire, sicut: 'si rex precipiat,' ita est de isto termino 'animal'; ita, enim, in omnibus et per omnia vtimur isto termino, sicut faceremus ista re, si earn nobiscum possemus ferre, non quidem pro se, sed pro ilia re que est genus, quam iste terminus significat. 16.03 Si predicatur 'in quale', hoc contingit dupliciter quia, aut illud inportat rem que constituit essentialiter id de quo predicatur, sicut pars constituit essentialiter illud cuius est pars, aut inportat aliquod quod presupponit rem in esse completo essentiali et reali. si primo modo, sic est 'differencial si secundo modo, hoc contingit dupliciter quia illud, sic inportatum, aut supponit rem in esse completo, quod potest precedere illud inportatum ordine duracionis, aut tantum ordine nature et nullo modo ordine duracionis. si secundo modo, sit est 'proprium'; si primo modo, sic est 'accidens'. 16.04 Ex istis, sequitur primo quod illi qui dicunt quod 'coloratum' potest dici genus respectv 'albi', falsum dicunt, quia quero: quando queritur: 'quid est album ?' et respondetur: 'coloratum', aut stat pro aliqua forma accidental! aduenienti illi pro quo supponit iste terminus 'album' et sic non solum non predicatur sicut genus, sed est predicacio inpossibilis, quia album nulla talis forma est, aut stat pro aliquo subiecto habente talem formam. et si sic, talis predicacio non est vera per ilium qui dicit quod, quando queritur: 'quid est hoc ?' demonstrando subiectum albedinis, quia si respondeatur: 'coloratum' non est responsio conueniens, sed si 'coloratum' supponeret pro isto subiecto, esset conueniens responsio. aut stat pro vno aggregate ex utroque; tune non potest esse genus, quia nichil tale potest esse de essencia aut inportare essenciale aliquid ut magis proprie loquatur ipsi 'albo' - sicut patet, eciam secundum istum. 2 Aristoteles, De soph. elen. \ (165a5-9), ed. B. G. Dod, Aristoteles latinus VI 1-3 (Leiden: E. J. Brill, Bruxelles: Desclee de Brouwer, 1975), p. 6, lines 3-6: "Nam quoniam non est ipsas res ferentes disputare, sed nominibus pro rebus utimur notis, quod accidit in nominibus in rebus quoque arbitramur accidere, velut in compotis ratiocinantibus."

CAPITULUM SEXTUM DECIMUM

135

16.05 Si dicatur quod saltern aliquid potest esse genus large loquendo, per quod conuenienter respondetur ad questionem factam per 'quid de aliquo?' - sed 'coloratum' est huiusmodi quia, si queritur: 'quid est album ?' conuenienter respondetur: 'coloratum'; ergo, et cetera. Dico quod, siue minor sit vera siue non, quod maior est falsa; querendo, enim, de quolibet ente: 'quid est?1 conuenienter respondetur per: 'ens', et, tamen, ens non est genus3 et ita de multis alijs transcendentibus. 16.06 Secundo sequitur ex dictis, quomodo potest faciliter vitari quod ens non sit genus, quia quamuis predicetur 'in quid', et inportetur aliquid quod est de essencia inferiorum quia, tamen, illud quod per 'ens' inportatur potest indifferenter cuilibet conuenire (18 v /19 r ) illud, autem, quod per 'genus' inportatur indiuiduis aliquarum specierum, et non omnium, conuenit; ideo 'ens' non potest esse 'genus'. 16.07 Tercio patet ex dictis quomodo debet exponi auctoritates philosophorum et autorum qui dicunt quod genera et species sunt de essencia suorum inferiorum. non, enim, debent exponi, sicut aliqui false ymaginantur, quod ideo dicantur esse 'de essencia inferiorum' quia in eorum diffinicione ponuntur. tarn, enim, inproprius et abusiuus modus loquendi esset si pro tanto dicerentur esse 'de essencia inferiorum' sicut si diceretur 'homo' et 'asinus' sunt eadem essencia quia idem, puta, 'animal', ponitur in diffinicione vtriusque, ymmo multum inproprior. pro tanto, ergo, dicuntur esse 'de essencia suorum inferiorum' quia inportato per terminum quern vocamus 'genus' omnibus suis inferioribus essencialiter conuenire non repugnat, sicut supra frequenter dictum est, et adhuc dicere non pigebit. et iste modus est talis qualis est iste, quo dicitur quod deus est creator omnium rerum - non, enim, intendimus quod deus de facto omnes res creet, cum ex sua maxima bonitate causis secundis dederit potestatem suos effectus producendi, sed intendimus per hoc quod deus, si sibi placeret, quod posset omnes res que nunc fiunt per se, sine causis secundis, creare, et quod sibi tales res creare non repugnat. 16.08 quarto sequitur quomodo potest vitari quod predicamentum substancie, et omnia alia nouem predicamenta, non sunt de genere qualitatis, quod vitare non possunt - nee volunt - aduersarij. patet, enim, quod non possunt, cum substancia, ut est genus generalissimum, non sit nisi quidam actus intelligendi, qui actus intelligendi ita est vna vera qualitas informans animam sicut albedo informat parietem, secundum

3

Vide Aristoteles, An. post. 2, 7 (92bl4); Meta. 3, 3 (998b22); ibidem 8, 6 (1045b6).

136


istos. patet, inquam, quod verum est dicere quod hec qualitas, demonstrando genus generalissimum substancie, est qualitas, et sic de omnibus alijs predicamentis et, per consequens, omnia predicamenta sunt in genere qualitatis. et non solum hoc, sed eciam quod idem est superius ad se, sicut verum est dicere quod iste actus intelligendi, qui est genus generalissimum, est qualitas, et omnia ista concedunt, licet saluent quia sic predicetur de omnibus, non, tamen, est genus ad omnia, et hoc quia non predicatur de ipsis significatiue sumptis - et hoc magis requiritur in hokam, prima parte sume sue, capitulo decimo septimo, 'Et quoniam solucio dubiorum,' et cetera.4 16.09 Secundum autem opinionem istam iam dictam, non oportet talia inconueniencia concedere nee tali difflcultate incidere quia, cum genus et species sint vere res extra animam, et non conceptvs nee vox, nisi modo quo dictum est, non oportet concedere quod illud quod est genus ad 'hominenV et 'asinum', et sic de alijs, sit qualitas, sed quod vere est substancia, idem dicendum est de predicamento quantitatis et relacionis et de generibus generalissimis, et sic de alijs. et ista videtur michi esse intencio philosophi et autorum autenticorum. CAPITULUM SEPTIMUM DECIMUM: IN QUO OSTENDITUR QUID EST INDIUIDUUM

17.01 Ista diuisione premissa, restat nunc de quolibet membro in speciali tractare et primo, antequam de vniuersalibus in speciali tractetur, videndum est de suo opposite, scilicet, 'quid est indiuiduum ?' 17.02 Ad cuius euidenciam est sciendum quod nee apud philosophos nee apud theologos 'indiuiduum' et 'singulare' et 'suppositum' significant idem. (19 r /19 v ) de indiuiduo et singulari patet quod non significant idem apud philosophers quia indiuiduum apud eos est illud quod in aliqua, vel sub aliqua, determinata specie continetur; singulare, autem, est illud quod ita est vnum quod sibi repugnat pluribus conuenire. huiusmodi, autem sunt alique que non continentur in aliqua specie, vel in aliquo genere; cuiusmodi est primum ens et cetere nouem intelligence mouentes orbes, secundum opinionem aliquorum. de singulari, autem, et supposito patet apud theologos; inpossibile, enim, est quod suppositum sit supposita et, tamen, habent concedere quod singulare sit supposita, quia essencia diuina, que est simplicissima, est tria supposita. Est, igitur, sciendum quod 4

Ockham, Summa logicae I, 17, p. 57, line 3.

CAPITULUM SEPTIMUM DECIMUM

137

singulare est triplex quia quoddam est nomen proprium alicuius, et quoddam est pronomen demonstratiuum, et quoddam pronomen demonstratiuum sumptum cum termino communi. primum est sicut 'sortes', et huiusmodi; secundum sicut 'hie', 'ille', 'iste', et huiusmodi; tercium, vero, est sicut 'hoc album', 'illud nigrum', et huiusmodi. et ista, cum supra dictis, de singulari sufficiant. 17.03 Sed de supposito restat aliquid dicere et est sciendum quod hie nolo loqui de suppositis proprie et stricte loquendo; cuiusmodi supposita sunt res que non sunt signa rerum, quia de illis dicendum est sicut dictum est de singulari. sed nunc loquor de suppositis1 large loquendo; cuiusmodi sunt res que possunt in proposicionibus subici. talia, autem, sunt in duplici differencial quedam sunt supposita terminorum absolutorum2 et quedam terminorum connotatiuorum. 17.04 supposita, autem, terminorum absolutorum se habent in duplici differencial quia quedam sunt propinqua, quedam remota. supposita propinqua, respectv termini inportantis rem que est genus, sunt termini inportantes illas res que sunt species et hoc intencionem, sive exprimunt primam intencionem. remota, uero, sunt termini significantes vnum indiuiduum; prima sunt sicut 'homo', 'asinus', 'leo', et huiusmodi respectv 'animalis'; secunda, vero, sunt sicut 'sortes', 'plato', et huiusmodi. et valet illud scire propter vnam distinccionem aliquarum proposicionum que posset dari: ponatur quod de qualibet specie animalis currat vnum indiuiduum, vel duo, et non plura; tune, si poneretur ista proposicio: 'omne animal currit,' posset aliquis earn distinguere et non simpliciter concedere neque simpliciter negare. diceret, enim, quod iste terminus 'animal' potest sumi pro suppositis propinquis vel pro suppositis remotis. si supponat3 pro suppositis propinquis, sic ad veritatem huiusmodi non requiritur nisi quod de quolibet termino inportante rem que est species, species, inquam, contenta sub 'animali', posset predicari illud predicatum 'currit', talibus terminis indefinite et particulariter sumptis; et in isto sensu esset vera, eciam casu priori retento. si, autem, supponat pro suppositis remotis, casu retento, est falsa quia tune denotaretur quod illud predicatum 'currit' posset affirmari de quolibet indiuiduo cuiuslibet speciei 'animalis' - quod falsum est, per positum. 17.05 Supposita, vero, terminorum connotatiuorum se habent in duplici differencia quia quedam sunt supposita per se, quedam per accidens, sicut 1 2 3

em. ms. supponitur. em. ms. abstractorum in ras. corrector 1; nociorum] cane. em. ms. supposita.

138


supposita istius termini 'albus' per se sunt ut 'illud album1, 'hoc album', et huiusmodi; supposita, vero, per accidens sicut 'plato', 'sortes', 'lignum', 'lapis', et huiusmodi, dum ista sunt alba, et est differencia inter ista pro tanto quia a supposito per se ad illud cuius dicitur suppositum est semper consequencia formalis, vocando consequenciam 'formalem' quando oppositum (19 v /20 r ) consequentis repugnat antecedent!, sicut sequitur formaliter: 'hoc album, igitur album', sed a supposito per accidens ad illud cuius dicitur suppositum non est consequencia formalis, et non sequitur formaliter: 'sortes, ergo albus'. 17.06 Ex isto patet quod differencia, quam ponunt aliqui inter ista supposita, non valet, dicunt, enim, aliqui quod ista differant pro tanto quia supposita per se non possunt subici in proposicionibus afflrmativis, respectv oppositi illius cuius est suppositum, sicut non est conueniens4 dicere quod: 'hoc album est nigum,' sed bene contingit de supposito per accidens, sicut bene dicitur: 'sortes est niger.' sed illud non potest stare quia quero: quando dicitur 'sortes est niger,' aut sortes est actualiter < quid > album aut non; si sit, planum est quod non contingit plus dicere 'sortes est niger,' et hoc loquendo in sensu5 composicionis quam dicere 'album est nigrum,' cum, in sensu6 composicionis, ex utraque parte incompossibilitatis sit equalis. si non sit actualiter albus, tune non est suppositum ipsius 'albi' quia, per ilium, idem non potest esse simul suppositum per accidens duorum oppositorum, sed tantum successive, si, autem, non sit nee albus, nee niger, patet quod non est vera; et sic patet quod ilia differencia non valuit. multa alia que de ista materia possent dici, propter breuitatem obmitto. CAPITULUM OCTAUUM DECIMUM: IN QUO OSTENDITUR QUID SIT GENUS, QUE DIFFERENCIA INTER GENUS GENERALISSIMUM ET SUBALTERNUM, QUID SIT ILLUD A QUO SUMITUR GENUS, ET QUE POSSUNT ESSE IN GENERE 18.01 Nunc, autem, ad singulas species vniuersalium accedo; primo dicendum est de genere. primo videndum: que natura est genus? secundo: que est differencia inter genus generalissimum et genus subalternum ? tercio: a quo sumitur genus? quarto: que possunt esse in genere?

4 5 6

em. ms. convenienter. em. ms. sensum. em. ms. sensum.

CAPITULUM OCTAUUM DECIMUM

139

18.02 De prime dico, sicut prius, quod genus non potest esse conceptvs, nee vox, nee aliquod signum voluntarie institutum, nisi vocando 'genus' illud quod significat genus et supponit pro genere. et hoc persuadeo sic: quia omnis questio aliquid presupponit tanquam certum et de aliquo dubio querit, septimo metaphisice in fine;1 quero: 'quid est homo?' vel: 'quid est sortes?' et respondetur: 'homo', uel: 'animal', pro quo supponit ly 'animal' in predicate? non potest dici quod supponat pro uoce, vel conceptv - planum est. oportet, igitur, dicere quod pro re. quero: 'quid est illud?' puta, ilia res aut est sortes omnibus modis, aut non; si sit, ergo vel questio nulla est, vel questio non terminatur. quod questio non terminetur, hoc posito, oportet, et patet quod nulla certificacio fit de aliquo de quo dubitatur. non est, enim, aliquis ita insanus qui vnquam dubitet istam proposicionem esse veram ex quo predicatum et subiectum stant pro eodem et, per consequens, philosophus docuisset facere questionem invtilem et irracionalem - quod non est sibi inponendum. si supponat pro aliquo alio distincto a sorte, hoc est intentum quia illud vocamus 'genus'. 18.03 Si dicatur: non est distinccio porphirij, cum dicat quod genus est illud quod predicatur de pluribus, et cetera;2 nichil, autem, predicatur nisi vox, vel conceptvs, et, per consequens, genus non potest esse talis res qualem tu ymaginaris, Ad hoc respondeo quod omnes tales proposiciones: 'genus predicatur de specie,' 'genus ponitur in diffinitione speciei,' 'genus significat species,' et huiusmodi, ut per tales denominantur actus significati non sunt vere, vere sunt, autem, ut sumuntur in actv exercito. et ideo, de talibus proposicionibus dicendum est proporcionaliter, sicut isti dicunt de talibus: 'genus est de essencia speciei,' 'genus constituit (20V20 V ) speciem,' et huiusmodi, que ponuntur ab autoribus. dicunt, enim, quod tales proposiciones false sunt de virtute sermonis; secundum, tamen, quod per istas proposiciones denotantur quidem actus significati, vere sunt. et tune, prima proposicio in actv significato est talis: 'genus declarat, exprimit, et manifestat essenciam speciei,' et talis actus significatus, secundum eos, debet sic exerceri: 'homo est animal racionale, mortale;' secunda, vero, equipollet huic actvi significato: 'genus ponitur in diffinicione speciei tanquam pars principalis.' ita per omnem modum et secundum

1

Aristoteles, Meta. 7, 17 (1041 al 0-15), p. 476: "Quaeritur autem ipsum propter quid semper sic: propter quid aliud aliquid alii alicui inest. Nam quaerere propter quid musicus homo, musicus homo est... Oportet enim ipsum quia, et ipsum esse, existere manifestat entia." 2 Porphyrius, Isagoge, p. 7, lines 1-2: "... quod de pluribus et differentibus specie in eo quod quid sit praedicatus, ut 'animal'."

140


eandem artem respondendum est ad tales proposiciones et consimiles. et tune, ista proposicio: 'genus predicatur de specie,' si 'genus' supponat pro natura quam appellamus 'genus1, falsa est in actv significato; in actv, autem, exercito, vera est. actus, autem, exercitus est iste: 'genus est pars essencialis speciei,' et ita dicendum est de omnibus talibus, nee est illud plus mirabile quam sit responsio eorum, cum ita, expresse concedantur et ponantur tales proposiciones quas ipsi negant, sicut iste quas ego nego; non quidem nego sed expono, vnde, si non displiceret fastidium loyce, posset talis controuersia talium auctoritatum faciliter quietari distinguendo tales proposiciones penes equiuocacionem. vnde, quando invenietur talis proposicio: 'genus predicatur de specie,' esset talis proposicio distinguenda, quia iste terminus 'genus' posset supponere pro ilia re que in veritate est genus et que concurrit in indiuiduo cum natura specifica per ydemptitatem realem. et sic esset talis proposicio falsa, accipiendo predicatum proprie et stricte, eo modo quo loyci accipiunt et communiter vtuntur, uel posset supponere pro ista voce, vel conceptv, qui vocatur 'genus', licet inproprie et hoc propter racionem dictam, et sic esset ista proposicio vera. et ita dicendum est de proposicionibus dicentibus quod 'genus est de essencia speciei.' 18.04 Et si dicas: quare porphirius, cum determinet de genere ex intencione, non insinuauit istam distinccionem ? Respondeo quod non insinuauit, turn quia breuitati et facilitati, propter vtilitatem supplicatam, intendebat, turn quia tales distincciones facere magis spectat ad philosophum naturalem quam ad loycum, turn quia, in principio libri sui, dicit se velle abstinere a talibus questionibus: vtrum vniuersalia sint in re, vel non, et vtrum sint de essencia singularium, vel non, et hoc quia talia magis ad metaphisicum pertinent.3 18.05 aliter potest dici ad illud dubium quod porphirius talem distinccionem insinuat; dicit, enim, modicum post principium, in capitulo de genere, etenim principium quoddam est huiusmodi genus earum que sub ipso sunt specierum;4 postea, vero, dicit quod genus est illud quod predicatur de pluribus5 - que auctoritates non possent concordari nisi modo supra dicto, vel nisi dicendo quod predicacio est in re et quod res extra ita vere predicatur vel subicitur sicut vox vel conceptvs - quod 3

Ibidem, p. 5, lines 9-10: "... altioribus quidem quaestionibus abstinens, simpliciores vere mediocriter coniectans." 4 Ibidem, p. 6, lines 22-24: "... principium quoddam est huiusmodi genus earum quae sub se sunt specierum..." 5 Vide supra, n. 2 huius capituli.


141

non est dicendum nisi methaforice et inproprie loquendo, accipiendo predicacionem pro quadam vnione reali illorum pro quibus supponunt termini proposicionum, sicut dictum est supra. 18.06 et siue sic, siue sic, erit pro me: nee debent auctoritates tortuose, preter quam sonant, exponi, nisi manifesta necessitas appareat; hie, autem, non apparet necessitas, cum doctores catholici per tempus (20V 210 et per tempora tenuerunt quod superiora sunt de essencia et quidditate suorum inferiorum, sicut sonat a < u > ctoritas porphirij vocantis genus 'principium speciei'. 18.07 Quantum ad secundum, dicit philosophus naturalis quod in hoc differt genus subalternum a genere generalissimo, quia res ilia, que est genus generalissimum, potest, quantum est de se, pluribus conuenire quam res ilia, que est genus subalternum, sicut patet de re inportata per ilium terminum 'substancia', que potest pluribus conuenire quam res inportata per ilium terminum 'animal'. Differencia, autem, apud loycum esset ista: quia arguere a subalterno ad generalissimum genus esset consequencia formalis, et non econuerso, sicut sequitur formaliter: 'animal est, vel corpus est, igitur substancia est,' et non econuerso, sicut patet. a genere, autem, generalissimo ad genus subalternum negative esset bona consequencia, et non econuerso, sicut sequitur: 'substancia non est, igitur corpus non est,' et non econuerso. 18.08 Quantum ad tercium est dicendum quod genus sumitur a parte et non a toto, et hoc declaratum est supra in exemplo:6 si poneretur quod anima sensitiva prius ordine informaret istam materiam quam anima intellectiva, et illi rei posset conuenienter inponi illud nomen 'animal' et, tamen, si anima sensitiva non cedat in aduentu anime racionalis, illud precedens non esset nisi pars illius compositi. 18.09 Si arguitur contra hoc quod, secundum philosophum,7 pars non predicatur de toto; sed genus predicatur de toto, ergo, et cetera, Ad hoc dico quod aliqui termini inportant partem per modum partis, et aliqui inportant partem per modum tocius. termini primi sunt sicut 'materia' et 'forma' et huiusmodi, et tales termini, sic inportantes partem, non 6

Vide supra, L 6.02-6.04. Aristoteles, Cat. 5 (3a27-32), p. 10, lines 13-15: "Non nos vero conturbent substantiarum partes quae ita sunt in toto quasi in subiecto sint, ne forte cogamur dicere non eas esse substantias; non enim sic dicebantur esse ea quae sunt in subiecto ut quasi partes essent;" vide Meta. 5, 25-26 (1023bl2-37); ibidem 7, 10-12 (1034b20-1038a36); Cat., p. 89, line 30-p. 90, line 1. 7

142


predicantur de toto nisi in obliquo, sicut non dicitur quod 'homo est materia' vel 'forma', licet contingat dicere quod 'homo componitur ex materia et forma,' que est predicacio denominativa. et de istis exponenda est auctoritas philosophi. alij, autem, termini inportant partes per modum tocius; cuiusmodi sunt 'animal', 'racionale', 'sensibile', et huiusmodi et tales terminos nichil prohibet de toto predicari, sicut patet manifeste. 18.10 Si dicatur contra: quia per ilium modum sequitur quod singularia carencia omni composicione, cuiusmodi sunt accidencia et intelligencie, non essent in genere, ex quo genus inportat partem, tune talia non habent partem, videtur quod non sint in genere — cuius oppositum clamat tota philosophia - Ad illud dico quod talia vere sunt in genere et quod vere habent partes illas que requiruntur ad hoc quod aliquid sit in genere. partes, tamen, sunt in duplici differencia quia quedam sunt partes distincte realiter, quedam, vero, formaliter et possunt vocari 'partes formales'. nunc, autem, non oportet quod illud quod est in genere habeat partem, loquendo de partibus primo modo sed sufficit habere partes secundo modo dictas, ita, tamen, quod vna de sua racione formali sit determinans et actuans et alia determinata siue actuata. et tales partes, que currunt in ydemptitatem realem, nullam composicionem faciunt (21 r /21 v ) quia ad hoc, quod aliquid sit compositum, requiritur quod habeat partes realiter distinctas, nisi illud vocetur 'compositum' quod, secundum quamlibet racionem formalem inclusam in eo, non est purus actus, ut ita loquar. et sic potest concedi quod omne, quod non est primum ens,8 est compositum. 18.11 De quarto, vero, est magna difficultas. illi, enim, qui ponunt quod genus non est nisi quidem conceptvs mentis, qui potest vniuoce et 'in quid' de pluribus predicari, habent dicere quod non solum res create, que non sunt partes illarum rerum, ad differenciam materie et forme, que non sunt in genere nisi per reduccionem, non solum, inquam, tales res sunt in genere, sed eciam quod primum esse, qui est deus gloriosus, sit in genere quia vnus conceptvs potest 'in quid' predicari de eo et de alijs rebus, et ego Kamsal9 auribus meis audiui, vnum doctorem solempnem oxonie qui ista, determinacione publica, dixit: hoc verum esse, et quod sine periculo potest dici. et licet, ut credo, non possit illud per raciones faciliter inprobari, est

8

em. ins. primum est ens est compositum. nota hie auctorem huius operis est enim kanpsal et non Johannes de rodintone sicud aliqui putant] annotator 1 //; marg. intra figuram quadratam cuius lineae fractae sunt. 9


143

tamen auctoritas philosophi in primo de celo et mundo10 expresse ad oppositum. probat, enim, ibi philosophus quod nullum corpus circularis figure potest esse infinitum. probatur quia est in genere; omne, autem, tale non potest esse se toto infinitum cum includat aliquid correspondens conceptvi generis, quod de se est in potencia et perfectibile per illud quod inportatur per conceptvm differencie. et licet ad illud faciliter responderet, tamen, quia hoc videtur viliflcare naturam diuinam, ideo cum istis nullo modo est tenendum. Dicendum est, ergo, quod solum res create, que non sunt apte esse partes essenciales alicuius tocius, sunt in genere; cuiusmodi sunt accidencia nouem predicamentorum et indiuidua completa in genere substancie. 18.12 Sed hie est vnum dubium, videlicet, vtrum actus intelligendi, et species causate ab obiecto, que ponuntur in anima subiectiue, et habitus, sint in genere? et mouetur illud dubium propter auctoritatem philosophi, quarto metaphisice,11 qui diuidit ens in ens in anima et in ens extra animam; ens, vero, extra animam diuidit in .x. predicamenta, ex quo videtur quod encia in anima non ponat in aliquo predicamento. Ad illud dicendum est indubitanter quod tales res vere sunt in predicamento qualitatis, et hoc saltern actus et habitus, quidquid sit de speciebus. 18.13 et tune, ad auctoritatem philosophi potest responderi dupliciter: vno modo potest dici quod philosophus non accipit vniformiter 'ens extra animam' quando ipsum diuidit contra ens in anima et quando diuidit ipsum in .x. predicamenta quia, in prima diuisione, accipit 'ens extra animam' prout est commune ad encia que non sunt signa reruni; in secunda, autem, extendit 'ens1 tarn ad res quam ad signa rerum. et quia tales conceptvs sunt signa rerum, ideo, et cetera, nee est inconueniens philosophum sic equiuocare cum frequenter in alijs locis hoc idem faciat. aliter posset dici quod philosophus posuit quod anima non erat in potencia ad recipiendum aliquam formam, ita quod, apud philosophum, nee actus, nee habitus, sunt aliquid receptum subiectiue in anima; sic, inde, faciliter < diceretur > ad rem positam ex conuersione in esse apparenti et diminuto, que res posita in tali esse non est in aliquo genere, et sic (21V 22r) saluarent philosophum. sed quia ista pertractare ad presentem

10 Aristoteles, De caelo 1, 5 (272bl7-20), t. 5, fol. 30 V K, L: "Insuper, quemadmodum lineam cuius finis est, impossibile est esse infmitam, sed si ad longitudinem et superficiem similiter, qua finis est, non contingit. cum autem fuerit finita, nusquam, ut quadrangulum infinitum, aut circulum, aut sphaeram..." 11 Aristoteles, Meta. 4, 2 (1003a33-1003bl8); Ockham, Summa logicae I, 18, p. 65, n. 5.

144


speculacionem non spectat, ideo ad presens sufflciat scire quod tales res vere sunt in predicamento qualitatis, et ista de genere sufficiant. CAPITULUM NONUM DECIMUM: IN QUO OSTENDITUR QUID SIT SPECIES 19.01 Postquam dictum est genere, dicendum est de specie et, visis aliquibus, que dicta sunt de genere, quid sit species facile est videre. sicut, enim, 'genus' est aliqua res que, quantum est de se, potest omnibus indiuiduis diuersarum specierum conuenire, sic 'species' vocatur ilia res que, quantum est de se, potest omnibus indiuiduis vnius determinate speciei conuenire. et ista est racio quare aliqua dicuntur esse vnius speciei, vel vnius generis, si, enim, non esset aliquid vnius generis et eiusdem racionis in duobus indiuiduis, quod inportatur per ilium terminum qui metaphisice vocatur 'species', non esset maior racio quare sortes et plato essent eiusdem speciei quam sortes et asinus. 19.02 et quod species sit talis res, hoc adhuc persuadeo sic: accipio terminum quern tu vocas 'speciem', puta, 'hominem' vel 'asinum'; aut iste terminus inportat aliquid quod conuenit sorti, quod est eiusdem racionis cum aliquo quod est in platone, aut non. si sic, cum, per te, nee materia nee forma per talem terminum inportatur, ergo aliquid quod nee est materia, nee forma, inportatur per talem terminum esse in sorte, quod est eiusdem racionis cum aliquo quod est in platone - et hoc est quod queritur quia, cum illi, quod est in sorte non repugnet conuenire sorti, et aliquid est in platone, quod est eiusdem racionis cum illo, aliquid erit in platone cui non repugnet, ex sua racione formali, conuenire sorti. illud vocamus 'unitatem minorem vnitate numerali'. si non inportatur aliquid per illud terminum, quod sit eiusdem racionis in sorte, ergo nee per aliquem alium, per locum a minori negatiue, et, per consequens, non est verum quod indiuidua eiusdem speciei sint eiusdem racionis quia ilia non sunt eiusdem racionis que nichil habent eiusdem racionis; sed quecunque indiuidua, secundum istam viam, sunt huiusmodi; ergo, et cetera. 19.03 Si dicatur quod totum illud non debet concedi de virtute sermonis, quod iste termmus talis inportet aliquid eiusdem nominis, sed inportat aliquam eiusdem racionis quia inportat siue significat omnia indiuidua que sunt eiusdem racionis, quia sortes se toto et in quantum sortes est eiusdem racionis cum platone in quantum plato, Contra hoc arguitur sic: quodcunque predicatum quod competit alicui cum reduplicacione illius per quod est eiusdem racionis cum altero, competit illi cum quo per illud est eiusdem racionis. ista proposicio est euidens, deducendo per singula -

CAPITULUM UIGESIMUM

145

si, enim, dicatur hec 'albedo in quantum albedo', quodcunque predicatum potuerit huic albedini cum reduplicacione tali competere, competit alteri albedini singular!; sed sorti in quantum sortes competit illud predicatum 'non posse esse plato', et hie reduplicatur illud per quod sortes est eiusdem racionis cum platone; ergo, illud predicatum potest competere platoni in quantum plato, cum hie eodem modo reduplicetur illud per quod est eiusdem racionis cum sorte et, per consequens, sicut contingit dicere quod sortes in quantum sortes non est plato, sic contingit dicere quod plato (22 r /22 v ) in quantum plato non est plato - conclusio falsa; ergo, et cetera. 19.04 Ex isto satis patet quod ilia differencia, que ponitur ab aliquibus inter genus et speciem friuola est; dicunt, enim, aliqui quod in hoc differunt: quia genus est vnus conceptvs communior et qui potest plura significare et pro pluribus supponere quam conceptvs speciei. potest, enim, conceptvs generis, vel conceptvs qui est genus, supponere vel significare pro omnibus pro quibus supponit conceptvs qui est species, et cum hoc, pro multis alijs pro quibus non conceptvs qui est species, non, enim, differunt isto modo, sed sicut dictum est supra. 19.05 Et est sciendum quod, sicut sunt quedam res que vocantur 'species specialissime', et quedam que vocantur 'genera subalterna', ita sunt quedam res que vocantur 'genera generalissima'; et de differencia istorum requiratur in capitulo precedenti. CAPITULUM UIGESIMUM: QUOMODO GENUS ET SPECIES CONUENIANT ET DIFFERANT 20.01 Postquam, breuiter transe < u > ndo, diximus de genere et specie, restat nunc ista duo secundum conuenienciam et differenciam comparare et primo, de prima differencia quam assignat porphirius,1 que est quod genus predicatur de specie, et non econuerso. 20.02 Circa quod, primo est sciendum quod ista proposicio non est vera, nisi prout equipollet vni actui exercito, qui actus non debet exerceri in secundis intencionibus, sed in primis. si, enim, exercetur in secundis, tune esset ista proposicio inpossibilis quia tune per istam significaretur ista proposicio: 'genus est species' que, sicut patet, falsa est. et ideo, tales actus, significati in secundis intencionibus, debent exerceri in primis intencionibus et tune, iste actus significatus, 'genus predicatur de specie,' debet sic 1 Porphyrius, Isagoge, p. 24, lines 6-7: "Et genera quidem univoce de speciebus praedicantur, species vero de generibus minime."

146


exerceri: 'homo est animal' que proposicio vera est et, sicut est de ista proposicione, ita est de multis alijs. et ista distinccio homini, qui wit videre dicta doctorum et autorum, summe necessaria est quia propter ignoranciam istius distinccionis, multa difficilia reputantur que, in rei veritate, difficilia non sunt. sed quia de talibus proposicionibus aliquid dicetur inferius, ideo ad presens pertranseo. 20.03 Secundo sciendum est quod, sicut ista proposicio 'genus predicatur de specie' non debet concedi nisi modo supra dicto, ita, nee ista: 'species non predicatur de genere' quam ponit porphirius, nisi quando 'generi' additur signum vniuersale, puta, sic dicendo: 'omne animal est homo/ in isto, enim, sensu, verum est quod species non predicatur de genere, nee, vniuersaliter, aliquod inferius de suo superiori. non, tamen, intendit dicere quin species possit predicari de genere si generi signum vniuersale non addatur, sicut vere contingit dicere quod 'animal est homo' et quod ista proposicio sit vera probo sic: quia iste sillogismus probatur per dici de omni: omnis substancia animata, sensibilis, racionalis est homo; aliquod animal est substancia animata et cetera; igitur, aliquod animal est homo, premisse sunt vere et non peccant, nee in modo nee in flgura, quia est in tercio modo prime; ergo, conclusio est vera. sed ad istam: 'aliquod animal est homo,' sequitur ista: 'animal est homo;' tamen, quia idem iudicium est de particular! et indefinita, (22 v /23 r ) primo priorum 2 cum, quia oppositum antecedentis repugnat consequent!; sed antecedens est verum, sicud patet; igitur, et cetera, nichil, ergo, aliud intendit dicere porphirius, nisi quod species non predicatur de genere vniuersaliter sumpto, et hoc est concedendum. 20.04 Sed adhuc est vnum dubiuni: vtrum, videlicet, ista predicacio: 'animal est homo' sit vera 'in quid' et 'in primo modo dicendi per se' ? Ad illud dico, sine preiudicio, quod ilia est vera in quid et in primo modo et hoc patet sic: quia certum est, sicut probatum est supra, quod ipsa est uera et nee est in secundo modo, cum passio predicetur de subiecto, nee in tercio, cum subiectum non sit causa predicati, nee in quarto, cum non sit modus predicandi, sed essendi, primo posteriorum;3 reliquitur, igitur, quod sit in primo et hoc est intentum.

2

Aristoteles, An. pr. 1, 4 (26b21-24), p. 11, line 25 -p. 12, line 1: "Neque si ambo intervalla particularia sint praedicative vel privative, aut hoc quidem praedicative, illud vero privative dicatur, vel hoc quidem indefmitum, illud vero defmitum, vel ambo indefinita, nullo modo erit syllogismus." 3 Aristoteles. An. post. 1, 4 (73a21-73b2), p. 12, line 8 - p. 13, line 5.

CAPITULUM UIGESIMUM

147

20.05 Sed contra illud arguitur, quia, quando aliquod predicatum predicatur de aliquo subiecto primo modo dicendi per se, oportet quod predicatum cadat in diffinicione quidditativa subiecti; sed 'homo' non cadit in diffmicione 'animalis', quia tune magis notum diffiniretur per minus notum, igitur, et cetera. 20.06 Item, quando aliquod predicatur in primo modo dicendi per se, sequitur, consequencia formali, quod inportatum per predicatum sit quidditas vel pars quidditatis subiecti; sic non est in proposito; ergo, et cetera. 20.07 Ad primum, nego maiorem; patet, enim, quod ista predicacio est vera in primo modo dicendi per se: 'sortes est sortes' et, tamen, predicatum non ponitur in diffinicione subiecti, cum idem non cadat in diffinicione sui ipsius, et per idem patet ad secunduni; quid, vero, requiratur ad hoc quod aliqua proposicio sit vera in primo modo dicendi per se, de hoc dicetur inferius. 20.08 Tercio sciendum est quod ilia proposicio in qua genus predicatur de specie est necessaria tanta necessitate quod, si formetur, inpossibile est quod sit falsa; vnde, et si nullus asinus esset in rerum natura, et formaretur ilia proposicio: 'omnis asinus est animal,' adhuc ipsa esset vera et necessaria. et ita patet falsitas dicencium quod, ad hoc quod ista proposicio sit vera: 'homo est animal,' vel: 'homo est risibilis,' et consimiles, requiratur quod aliqua indiuidua sint in reali existencia; vnde, si nullum indiuiduum sit, tales proposiciones, 'homo est animal,' et huiusmodi, false sunt propter falsam inplicacionem quia per tales inplicatur quod aliquod compositum ex anima et corpore sit in re extra - quod est contra positum. 20.09 sed ex isto sequuntur tria absurda: primum est quod primum principium posset esse falsum. si, enim, ponatur quod nullum totum sit, et formetur ista proposicio ab aliquo: 'omne totum est maius sua parte,' ista proposicio, secundum istam viam, falsa erit propter falsam inplicacionem quia inplicatur esse aliquod totum quod, tamen, per positum, non est; et illud videtur inconueniens. 20.10 secundum inconueniens eciam absurdum est quia sciencia, nulla mutacione facta ex parte sui, fieret ignorancia et sciens, sine sui mutacione, esset ignorans. posito, enim, quod asinus sit, potest tune ista proposicio: 'asinus est rudibilis' esse scita ab aliquo, quod potest demonstrari per diffmicionem asini tanquam per medium, hoc facto, potest deus destruere asinum, seruando quodlibet absolutum quod est in nomine; tune quero de habitu illo remanente in anima hominis, quo

148


sciebatur hec conclusio: 'asinus est (23 r /23 v ) rudibilis.' iste habitus inclinat ad assenciendum huic proposition!; aut, igitur, inclinat ad assenciendum sibi tanquam vere aut tanquam false; non tanquam false, quia nullus habitus inclinat ad oppositos sensus, respectv eiusdem conclusions; oportet, ergo, quod inclinet ad assenciendum illi proposicioni tanquam vere - que, tamen, per te, falsa est, casu posito. sed omnis habitus inclinans ad assenciendum alicui proposicioni false tanquam vere est habitus erroneus, et omnis habens talem habitum est ignorans et, per consequens, sciencia est error et sciens fit ignorans absque aliqua mutacione, nee ex parte sciencie nee ex parte scientis. 20.11 Tercium inconueniens est quia periret vnus modus fallacie secundum quid et simpliciter, sicut docet philosophus, secundo elencorutn,4 quando arguit a proposicione vbi 'est' est tercium adiacens, sicut quando arguitur sic: 'sortes est in opinione, vel opinatus, ergo, sortes est.1 vnde, non contingit arguere ab 'est1 tercio adiacens - cuius, tamen oppositum esset necessarium si per proposiciones tales: 'homo est animal,' 'asinus est animal/ inplicaretur aliquod indiuiduum esse in rerum natura. et ideo, propter ista, tenendum est quod siue res sit, siue non sit, quod tales proposiciones: 'homo est animal,' 'asinus est animal,' et huiusmodi, vere sunt et necessarie. 20.12 Si arguitur contra hoc quod, tali casu posito, si formetur talis proposicio, querendum est: pro quo supponit subiectum ? et non potest dici quod pro homine existente, quia nullus est, ideo oportet quod pro voce, vel conceptv - siue sic, siue sic, falsa est - Ad illud posset leuiter dici: si opinio ilia esset vera, que ponit quod res create, secundum esse essencie, fuerunt ab eterno, et quod esse existencie est quoddam accidens, dicerent, enim, quod, homine non existente, hoc subiectum 'homo' supponit pro ilia quidditate hominis que fuit ab eterno, et sic dicerent de alijs. 20.13 Illi eciam, qui ponunt res in quodam esse ficto et apparent!, faciliter responderent quia dicerent quod tale subiectum supponit pro uero homine posito in esse apparent! secundum quod esse potest manere presens intellectvi quantumcunque res ipsa, secundum esse extra, destrvatur.

4 Aristoteles, De soph. elen. 5 (166b37-167a2), t. 1, III, fol. 143rc: "Propter id autem, quod hoc quidem simpliciter, illud autem aliquo modo, et non praecipue, quando quod in parte dicitur, vt simpliciter dictum sumitur: vt ei non ens est opinabile quae non ens est: non enim est idem esse quiduis et esse simpliciter."

CAPITULUM UIGESIMUM

149

20.14 sed quia neutram istarum opinionem reputo veram, quas, tamen, inprobare pertinet ad materiam secundi libri sentenciarum, ideo dico aliter ad quesitum: quod subiectum in tali proposicione pro nullo supponit, nee pro voce, nee pro conceptv, nee pro re extra. 20.15 Et s i < c > diceretur: per istam proposicionem, nee per consimilem, quantum est ex natura proposicionum, pro aliquo pro quo non supponit est5 ista proposicio falsa, nee inplicatur quod aliquod compositum ex corpore et anima sit in re extra, nee aliquid tale; nee debet dici esse vera, sicut aliqui false dicunt, propter non-repugnaciam terminorum, sed dicitur propter hoc esse vera quia, si res ilia esset in re, pro qua potest subiectum supponere, predicatum de ea diceretur - et illud sufficit ad hoc, quod tales proposiciones sint vere. 20.16 vnde, posse descendere sub subiecto per pronomen demonstratiuum, demonstrans rem extra, dicendo: 'hoc est animal,' demonstrando indiuiduum extra, et huiusmodi.condiciones non requiruntur ad hoc quod proposicio sit vera in qua subicitur talis terminus communis, sed solum sunt invente tales condiciones ad certiflcandum et ad declarandum veritatem proposicionis et ideo, ad verificandum huiusmodi proposiciones, sufficit racio superius data; ideo, et cetera. (23 v /24 r ) 20.17 Secunda differencia est quod genus continet speciem, sed species non continet genus, vbi est sciendum quod, si iste terminus 'continere' sumetur proprie et de virtute sermonis, quod magis esset dicendum econuerso, scilicet, quod species continet genus, et genus non continet speciem. dicitur, enim, aliquid 'continere' aliquid vel sicut causa effectum, vel sicut totum partem, et isto secundo modo loquendo de continencia, species 'continet' genus, cum species sit ilia res que est genus et adhuc aliquid formaliter distinctum a genere superaddat. dicit, ergo, porphirius6 genus speciem continere inproprie loquendo, pro tanto quia res ilia, que est genus, quantum est de se, conuenit omnibus quibus competit res ilia, que est species, et adhuc pluribus alijs. 20.18 Alia differencia ponitur quod genus est prius naturaliter quam species et ista recte intelligenda est ad litteram, ut ideo dicatur genus precedere speciem natura quia, illi rei, que est genus, quantum est de sua racione formali, esse sine specie non repugnat, licet sit repugnancia econuerso. et licet loyce posset dici quod pro tanto dicitur genus precedere 5

em. ms. ista proposicio est falsa. Porphyrius, Isagoge, p. 23, line 25 - p. 24, line 1: "... genus quidem continet species sub se, species vero continetur et non continent genera." 6

1 50


speciem natura, quia esse existencie potest affirmari de genere, quamuis non de specie, et licet non econuerso, sicut contingit dicere 'animal est,' posito eciam quod 'homo non sit,' tamen, pro tanto dicitur precedere natura quia potest esse eciam si species non sit et, tamen, hoc debet did: quod species non potest esse nisi genus sit. 20.19 Ex hoc patet falsitas illorum qui dicunt quod species vere potest esse eciamsi non sit genus, vel, enim, loquuntur inproprie, uel talis proposicio simpliciter est inpossibilis. si, enim, vocent 'genus' et 'speciem' quosdam conceptvs in anima, sic nunquam aliquis dubitabit quin vnus istorum conceptvum indifferenter possit esse sine altero, sed tune non est ad propositum quia, licet talis conceptvs species et genus inportant, non, tamen, sunt species vel genus, si, autem, loquatur de ista re, que est genus, cum ilia sit eadem realiter cum ilia re, que est species, sic includit contradiccionem quod species non 7sit, nisi genus sit, quia per hoc sequitur idem esse et non esse, et ideo debet proprie intelligi, sicut dictum est. 20.20 Alia differencia est quod, interemptis generibus, interimuntur eciam species, sed recte est intelligenda sicut sonat, ita: si ista res, que est genus, non sit in rerum natura, inpossibile est quod species illius generis sit. 20.21 Alia differencia ponitur, quod species diffiniuntur per genus, et non econuerso. vbi est sciendum quod equiuoce accipitur hie 'genus' et 'species' et in alijs differentijs. in alijs, enim, accipitur 'genus' et 'species' proprie et stricte; hie, autem, accipitur pro signo generis, nisi ponatur quod diffinicio insit in re, sicut in voce et conceptv, et tune dicendum est sicut superius dictum est de predicacione. 20.22 Alia differencia est quod species predicatur conuertibiliter de proprio; genus non. et multe alie differencie possent poni de quibus, propter breuitatem, pertranseo. 20.23 Conueniunt, autem, genus et species in hoc, quod vtrumque predicatur in quid de singularibus, sicut docet philosophus in predicamentis? quod ad questionem factam per 'quid?' de prima substancia, conuenienter respondetur per genus et speciem, sed responsio per speciem magis de quesito certificet.

7

non] expunct. sed per errorem. Aristoteles, Cat. 5 (2b8-10), p. 8, lines 17-19: "Si enim quis primam substantiam quid sit assignat, evidentius est convenientius assignabit speciem proferens quam genus." 8

CAPITULUM UIGESIMUM PRIMUM

151

20.24 Alia, autem, conueniencia est quod vtrumque (24 r /24 v ) est predicabile de pluribus, quod maxime verum est secundum fidem nostram et sacram theol < o > yam; licet, enim, nunquam fuerat, nee vnquam sit, nisi vna luna, posset, tamen, deus de potencia sua vnam aliam eiusdem speciei creare, ista, que nunc est, conseruata. 20.25 Alia conueniencia est quia vtrumque valet ad demonstrandum indiuiduorum quidditatem, licet hoc eis eque non competat, quia propriissime competit generi, minus proprie, vero, speciei. 20.26 Quarta conueniencia est quod vtrumque est prius indiuiduis quibus competunt, que conuenienter intelligenda est sicut prius est expressum. 20.27 Quinta conueniencia est quia vtrumque est quoddam totum, respectv indiuiduorum, que conueniencia intelligenda est sicut superius dictum est de genere, respectv speciei. 20.28 Et licet multe sint conueniencie alie que, tamen, note sunt ex communi vsu, ideo istas scire, quoad presens, sufficiat, et cetera. CAPITULUM UIGESIMUM PRIMUM: QUID SIT DIFFERENCIA QUE EST UNUM UNIUERSALE

UEL PREDICABILE 21.01 Ex predictis primis duabus speciebus vniuersalis nunc restat de tercia, que 'differentia1 vocatur, pertractare. vbi sciendum est quod, secundum porphirium, differenciarum quedam sunt separabiles, quedam inseparabiles. Inseparables, vero, se habent in duplici differencia quia quedam sunt de essencia rei cuius dicuntur esse differencie et quedam non. de differences duobus primis modis nichil in isto capitulo est dicendum, cum de eis pertractare ad capitulum de accidente pertineat et ideo de differencia tercio modo dicta, que proprie dicitur 'differencia', in isto capitulo est dicendum. et primo, videndum quid non est; secundo, quid est; tercio, de proprietatibus eius; quarto, de illo a quo sumitur; quinto, quibus competere potest; sexto, si genus potest de ea predicari. 21.02 Circa primum est dicendum quod equiuocacio est de differencia: vno, enim, modo vocatur 'differencia' ilia vox, vel ille conceptvs, qui potest esse medium vnius sillogismi in quo vna conclusio negativa concluditur, in qua vna species ab altera negatur, sicut patet arguendo sic: homo est racionalis, vel racionale est homo; asinus non est racionalis; ergo, asinus non est homo, et si isto modo vterentur viri scolastici 'differencia', haberent omnes processus - vel saltern magnam partem -

152


philosophorum et autorum negare et tanquam falsos simpliciter reputare. dicere, enim, sic accipiendo 'differenciam', aut differencia est per quam vnum indiuiduum differre ab alio potest et ex qua composita res, sicut ex ere et forma artificial! componitur statua, et quod differencia est que facit aliquod, et que dat esse vltimatum, et huiusmodi multe, simpliciter includerent contradiccionem. et ideo, licet quandoque autores sic sumant 'differencial!!' sicut quando dicunt quod ponitur in diffmicione speciei, tamen, non semper vtuntur sic 'differencia1, sicut infra magis patebit. et ideo, dicendum est quod 'differencia', isto modo dicta, 'differencia' inproprie dicitur pro tanto quia illam rem, que vere est differencia, inportat et significat et pro ea in proposicione mentali et vocali supponit, sicut supra dictum est in capitulo de genere. 21.03 et ideo, sumendo 'differenciam' proprie et stricte, nee vox, nee conceptvs sunt differencie. alio modo sumitur 'differencia' pro ilia re pro qua supponunt isti termini: 'racionale', 'sensibile', et huiusmodi qui 'differencie' vocantur et tune, sic sumendo 'differenciam', debet dici quod vere est res extra animam et pars essencialis indiuidui existentis extra, et tune, (24 v /25 r ) 1 sicut genus est quedam res cui, quantum est de se et sua racione formali, pluribus conuenire non repugnat, ita differencia est quedam res que, licet de facto sit de essencia vnius solius singularis, posset, tamen, quantum est de se, omnibus indiuidius vnius speciei sicut pars essencialis competere. et propter hoc 'differencia' vocatur, et hoc dictum sit quantum ad primum et secundum articulum. 21.04 Quantum ad tercium est sciendum quod vna cuius proprietas est non suscipere magis et minus, ex qua proprietate statim concluditur quod auctor ille porphirius non accipit 'differenciam' pro conceptv quia sicut actus voluntatis potest recipere magis et minus quia potest esse amor vel odium minus intensus et magis intensus, sic actus mentis potest magis et minus recipere, sicut quando intelligit rem prius obscure et postea magis clare. modo, certum est quod potest aliquis habere conceptvm differencie, vel conceptvm qui est differencia, secundum eos, primo magis obscurum et minus proprium et postea magis proprium et magis cognitum. et tune, si differencia nichil alivd sit nisi talis conceptvs, erit prius minus differencia et postea magis, et sic vere recipiet magis et minus - quod est contra aristotilem in predicamentis2 et contra porphirium in capitulo de

1

Diferencia est qua habundat species in genere ait Porfirius annotatio in marg. Aristoteles, Cat. 5 (3b33), p. 11, line 21: "Videtur autem substantia non suscipere magis et minus..." 2


153

differentia.3 accipitur, ergo, ibi 'differentia' pro ilia re quam significat hec vox 'rationale', et tune debet ilia proprietas sic intelligi, non sicut aliqui errantes ymaginantur: quod formarum inportatarum per istum terminum 'rationale' vna non sit perfeccior alia, cum anima christi, secundum articulum parisiensem, incomparabiliter sit perfeccior anima iude.4 quare, debet sic intelligi quod pro tanto non dicatur suscipere magis et minus, quia non potest facere vnam per se cum altera, seu eiusdem racionis, sicut ex duabus animabus intellectivis non potest fieri vna anima; et si hoc non esset ita, uere reciperet magis et minus, sicut albedo vel quantitas. 21.05 Alia proprietas est quod differencia est que diuidit genus et constituit species, vbi sciendum est quod secunda particula ista, quod 'constituit speciem,' intelligenda est ad rem et de virtute sermonis. si, enim, pro inpossibili, poneretur quod ista differencia indiuidualis 'hie homo,' et 'hie homo' destrueretur, remanente ilia natura humana a qua distinguitur solum formaliter, tune ista natura, que remaneret, vere esset species et constitueretur tanquam per partes essenciales < quas > terminus5 'rationale' inportat. nunc, vero, licet ista differencia indiuidua et ilia natura in ydemptitatem realem concurrent, sicut dictum est de genere et specie, tamen, quodlibet istorum suam propriam naturam et racionem formalem non ita retinet sicut si essent distincta realiter. ideo, nunc ita est verum dicere quod differencia 'constituit speciem,' hoc est, illam rem, que vere est species, que pro tanto dicitur 'species' quia sibi pluribus indiuiduis, quantum est de se, conuenire non repugnat, sicut esset verum si ab ilia differencia indiuiduali distingueretur realiter. 21.06 Alia, autem, particula, scilicet: quod differencia 'diuidit genus,' non est intelligenda ac si differencia acciperet vnam partem generis et diuideret earn ab alia parte, et vnam partem poneret in celo cum angelis et aliam in terra cum hominibus, sed pro tanto dicitur 'diuidere genus' quia, si a distinctis specie tollerentur differencie specifice, non remaneret vltra per (25 r /25 v ) quod posset distingui, cum in toto residue, preter quam in differencia indiuiduali, simpliciter conueniant sicut, secundum porphi3

Porphyrius, Isagoge, p. 16, lines 4-5: "Et illae quidem quae per se sunt non suscipiunt magis et minus ...". 4 Chartularium universitatis Parisiensis, ed. H. Denifle (Paris: Delalain, 1889) 1, p. 550, no. 473, 7 Martii, 1277: "Quod inconveniens est ponere aliquos intellectus nobiliores aliis; quia cum ista diversitas non possit esse a parte corporum, oportet quod sit a parte intelligentiarum; et sic anime nobiles et ignobiles essent necessario diversarum specierum, sicut intelligentie. - Error, quia sic anima Christi non esset nobilior anima Jude." 5 em. ms. terminum.

1 54


rium,6 participacione specie!, plures homines sunt vnus homo. Et ex isto patet quod illi qui dicunt quod differencia 'constituit speciem,' id est, diffinicionem speciei, inproprie loquuntur et non ad mentem autorum loyce, nisi diffmicio in re poneretur - quod, tamen, ipsi negant. alias, vero, proprietates longum foret nimis dicere et ideo, quia ex istis possunt alie faciliter sciri, ideo pertranseo. 21.07 Circa quartum, scilicet, a quo sumitur, est sciendum quod in illis que habent materiam et plures formas realiter distinctas, debet sumi a forma constituente vltimate in esse; licet, enim, a tali re possit abstrahi vnus conceptvs, correspondens huic voci 'materialis' vel 'materiale', tamen, quia per rem inportatam per talem conceptvm res non constituitur in esse, nee per illud inportatum specifice ab aliquibus distinguitur cum per illud cum distinctis specifice conueniat, ideo non debet dici differencia de qua specialiter sit hie sermo. 21.08 Exemplum, autem, magis manifestum est in homine et in ceteris speciebus 'animalis' quam sit in speciebus aliorum generum. patet, enim, manifeste quod anima racionalis in homine distinguitur realiter a materia et a forma sensitiva, secundum aliquos, et ab ea abstrahitur conceptvs differencie. et posito, per inpossibile, quod anima racionalis concurreret per ydemptitatem realem cum materia et forma sensitiva, ita quod ex istis talibus fieret vna res ita simplex per carenciam cuiuscunque composicionis sicut posset cogitari, adhuc, nichilominus, ita suas raciones formales retinerent quod ab ilia re simplici possent duo conceptvs abstrahi, quorum vnus inportaret et significaret genus et alius differenciam, sicut modo, quando distinguuntur realiter. vnde, simplex res,7 que est simplex per carenciam cuiuscunque composicionis, solum quod ista res non sit purus actus, et quod non sit pars alicuius rei per se existentis, in specie nichil inpedit quin a tali re ita vere possit abstrahi conceptvs differencie et ita proprie sicut si esset ex partibus distinctis realiter composita. et, hoc viso, non est difficile videre quomodo ab angelo et ab indiuiduis nouem predicamentorum potest vere et proprie conceptvs differencie abstrahi. Si, enim, ymaginatur quod, sicut istis conceptibus 'animal1 et 'racionale', et hoc loquendo de illis a quibus sumuntur, correspondent in homine distincta realiter, quod sit isti conceptvi 'substancia' et isti conceptvi 'rationale', corresponderent in angelo disticta realiter, tune esset facilimum videre quomodo angelus posset proprie diffiniri et quo6

Porphyrius, Isagoge, p. 9, lines 21-22: "... sub homine vero Socrates et Plato et qui sunt particulares homines." 7 em. ms. simpliciter rem.


155

modo haberet differenciam proprie dictam. et licet inportata per istos terminos in angelo non maneant distincta realiter, cum ita coincidunt quod suas proprias raciones formales ita retinent, sicut si essent omnino disti < n > eta realiter, et in isto solo puncto moderni deficiunt, et ideo, ita proprie potest a tali re abstrahi conceptvs differencie, sicut si disti < n > ccio realis poneretur; distinccionem, autem, 'formalem in re" voco quando ab aliqua re possunt aliqui conceptvs haberi8 ex parte rei absque hoc quod ab intellectu fabricentur, sicut relacciones racionis et tercie intenciones, qui conceptvs sic ab invicem distinguuntur quod, si vnus diffiniretur, alter in sua diffmicione (25 v /26 r ) non caderet. 21.09 Sed hie sunt aliqua dubia: primum dubium est quia tune videretur quod ita posset conceptvs differencie abstrahi a deo cum simplicitas, per me, non inpediat, cum in ipso ponantur distincta, siue non eadem, formaliter, sicut potest abstrahi ab angelo et, per consequens, esset diffinibilis diffinicione proprie dicta - quod non solum repugnat supra dictis, sed eciam sentencie doctorum et autorum. 21.10 secundum dubium est quia ista, hie dicta, videntur supra dictis repugnare; dictum est, enim, supra quod illud, quod per ilium terminum 'homo' inportatur, distinguitur formaliter ab inportato per istum terminum 'animal' et, tamen, modo dictum est quod solum inter ilia cadit distinccio formalis quorum vnum in diffinicione alterius non ponitur; sed 'animal' cadit in diffinicione 'hominis'; ergo, et cetera. 21.11 Ad primum istorum dico quod deus non est in genere, neque ab eo potest abstrahi conceptvs differencie, loquendo de differencia proprie dicta et, per consequens, nee sibi competit diffinicio. et tune, quando dicitur quod in deo sunt aliqua distincta formaliter, dico quod, licet ista sit vna condicio, que requiritur ad hoc quod aliquid habeat differenciam, tamen, adhuc ista non sufficit, sed cum hoc requiritur quod non inplicet contradiccionem aliquid esse in rerum natura, ab eo distinctum realiter, quod sibi sit similimum - quod de deo non potest dici, cum quelibet creaturarum < in > infinitum a sua perfeccione et bonitate recedat; ideo, non potest sibi differencia proprie dicta competere nee, per consequens, diffiniri. 21.12 Ad secundum dubium dico quod inportata per istos terminos 'homo', 'animal', distinguuntur formaliter. quando dicitur quod 'homo' diffmitur per 'animal', dico quod hoc sibi ex sua racione formali non 8

est distinctio in re] annotator 2 in marg.

156


competit et ideo, diffmicio non competit homini, neque diffinitur, nisi prout includit raciones formales omnium pertinencium ad suum esse intrinsicum quia, sicut dictum est, homini, secundum suam propriam racionem formalem, non competit, nee diffiniri, nee non diffiniri, nee esse vnum, nee esse plures; et de isto adhuc tangitur plus in tractatv de proposicionibus, vbi dicetur quod ista predicacio: 'homo est animal1 non est formalis predicacio. 21.13 Ex istis patet ad quartum et quintum argumentum, scilicet, a quo sumitur differencia et quibus competit, quia omnibus citra primum, que non sunt partes alicuius rei, competit differencia et, per consequens, tarn angeli quam quecunque accidencia possunt difflnicione propria diffiniri. 21.14 Quantum ad sextum, vtrum, scilicet, genus possit de differencia predicari, dicendum est quod sic, sicut dictum est supra de specie et genere, et eodem modo potest de differencia predicari. potest eciam aliter predicari quia sequitur: aliquod animal est racionale, ergo aliquod racionale est animal, ergo racionale est animal, quia a particulari ad indefmitam est bona consequencia et antecedens est verum, ergo consequens. 21.15 Sed huic videtur obuiare quod dicit philosophus, quod genus non predicatur de differencia,9 et probat quia tune, vnum animal esset duo animalia. Ad illud dicendum quod differencie se habent in duplici differencia quia quedam sic sumuntur a parte quod partem tantum et prescise significant, et ita determinate vnam partem quod alteram a suo significato excludunt, sicut patet de istis terminis 'materia' et 'forma', potest, enim, dici materia 'differencia' ad significata differenciarum quia medium esse potest concludendo lapide < m > distingui ab angelo sic arguendo: nichil quod habet materiam est angelus; lapis habet materiam; ergo, lapis non est angelus. et de huiusmodi differentijs, que ita significant determinate vnam partem (26V26 V ) quod alteram excludunt, ita 'materia' significat in lapide potencialem et formam accidentalem et dantem esse, nee totum compositum ex utroque significat. et de talibus, genus nullo modo predicatur, saltern in recto, quia cum 'animal' non possit predicari nisi de quolibet quod est animal, si predicaretur de vna istarum parcium, sequitur quod ilia esset animal et cum eadem racione predicaretur de alia parte, sequitur quod alia pars esset animal et, per consequens, vnum 9

Aristoteles, Topica 6, 6 (144a36-144bl): "Nam si secundum unamquamque differentiarum animal praedicaretur, multa animalia de specie praedicarentur; nam differentiae de specie praedicantur."

CAPITULUM UIGESIMUM SECUNDUM

157

animal esset duo animalia, et haberet philosophus intentum. Alie, autem, sunt differentia que sic sumuntur a parte quod, tamen, totum significant, sicut est 'rationale' et huiusmodi. et de talibus non currit auctoritas philosophi; et ista de differencia dicta sufficiant. CAPITULUM UIGESIMUM SECUNDUM: DE PROPRIA PASSIONE 22.01 Supposito ex determinacione porphirijl quod proprium aliquando accipitur pro vno accidente, distincto a subiecto cui inheret realiter, quod pro tanto dicitur 'proprium' quia non potest nisi indiuiduis vnius solius speciei conuenire; cuiusmodi est 'gramaticum2 < esse', quod homini soli conuenire potest > ex parte rei; huiusmodi, tamen, proprium, sicut 'habere duos pedes' est proprium avis,3 et quod aliquando accipitur pro vno accidente quod non nisi tempore determinato inheret et tune est inseparable; cuiusmodi est 'canescere'. 22.02 nunc, in isto capitulo, dicendum est de proprio secundum suam propriam acceptacionem quod, scilicet, indiuiduis vnius speciei et solis illis et semper conuenit; cuiusmodi est 'risibile', et 'hinnibile', et huiusmodi. Et circa istud capitulum primo, videndum est si proprium sit aliquid extra existens in re cuius dicitur 'proprium'; secundo, ostenso quod sit, quomodo ab illo cuius est proprium distinguitur; tercio, vtrum deus posset facere predicacionem falsam in qua proprium predicatur de illo cuius est proprium; quarto, a quo causatur, siue producitur in esse; quinto, respondenda sunt quedam falsa, que de proprio ab aliquibus dicuntur. 22.03 Quantum ad primum, est sciendum, sicut dictum est supra de alijs speciebus vniuersalis, quod 'proprium' potest dupliciter accipi: vno, enim, modo potest accipi pro quocunque conceptv nato plura significare et pro pluribus supponere et de pluribus 'in quale' predicari. et isto modo accipiendo 'proprium' non debet dici 'proprium', nisi sicut ymago hominis dicitur 'homo'; sicut, enim, non dicitur ymago hominis 'homo' nisi quia hominem representat, ita nee talis conceptvs dicitur 'proprium' apud recte 1 Porphyrius, Isagoge, p. 19, line 1 8 - p . 20, line 4: "Proprium vero quadrifariam dividunt. Nam et id quod soli alicui speciei, etsi non omni (ut homini medicum esse vel geometrum), et quod omni accidit, etsi non soli (quemadmodum homini esse bipedem), et quod soli et omni et aliquando (ut homini in senectute canescere), quartum vero in quo concurrit et soli et omni et semper (quemadmodum homini esse risibile ... et equo hinnibile)." 2 post "gramaticum" lacuna, dimidium partis lineae. 3 em. ms. animalis.

158


intelligentes, nisi quia est signum illius rei, que vere est proprium. et isto modo accipiendo 'proprium', patet quod nee est in re cuius dicitur 'proprium', nee est idem realiter cum ea, nee informat earn. 22.04 Alio modo accipitur 'proprium' pro re, siue pro ilia racione formali, per quam racionem formalem competit rei cuius est proprium, talem conceptvm causare, sicut 'homo', sub racione formali racionabilitatis, et per racionem illam formalem, causat sicut saltern causa parcialis istum conceptvm qui dicitur 'differencia', loquendo primo modo. et isto modo, proprium est vere et realiter existens in re cuius est proprium, non, tamen, sicut aliquid distinctum ab eo realiter, sicut patebit in sequenti articulo. 22.05 et quod sic ponere proprium sit esse aliquid ex parte rei probo sic: accipio illos duos conceptvs qui exprimuntur per istos duos terminos 'homo' et 'risibile'; manifestum est quod isti duo conceptvs sunt alterius racionis et quod sunt causata a re et non precise ab intellects, sicut sunt alie intenciones vel relaciones racionis. tune arguo sic: eadem res per eandem racionem formalem non potest producere in eodem passo, et eodem modo disposito, effectus alterius racionis. ista maior patet de sole, qui est causa (26 v /27 r ) magis creata illuminatiua; non, enim, potest producere effectus alterius racionis, puta, siccitatem et humiditatem, nisi in passis aliter et aliter dispositis. sed isti duo conceptvs, qui sunt alterius racionis, producuntur ab eadem re et in eodem passo, tamen, eodem modo disposito, quia in intellects; igitur, oportet quod illud fiat per distinctas raciones formales. et hoc est intentum, quia racionem formalem, per quam talis res causabat istum conceptum 'risibile' vocamus 'proprium', que distincta est a racione formali per quam causatur iste conceptvs 'homo'. 22.06 Conflrmatur ista racio quia, quandocunque aliqui duo conceptvs significant eandem rem, sic se habent quod de vno supponente personaliter, potest aliquod predicatum cum reduplicacione predicari quod non potest predicari de altera, eciam supponente personaliter. de necessitate, aliquid correspondet in re vni quod alteri non correspondat. ista proposicio patet quia, inportatum per tale predicatum, ex quo competit subiecto supponenti personaliter, se tenet ex parte rei; sed aliquod predicatum competit isti termino 'homo' cum reduplicacione, ipso personaliter supponente, et non competit isti termino vel conceptvi 'risibile'; ergo, et cetera. 22.07 Assumptum probo, quia de isto termino 'homo', ipso sumpto personaliter et cum reduplicacione, predicatur 'habere diffinicionem


159

proprie dicarrT cum, per istos adversaries, res extra singularis, habens partes realiter distinctas, proprie diffinitur; sed illud predicatum cum reduplicacione, nee sine reduplicacione, potest predicari de 'risibili', cum non habeat diffinicionem nisi datam per additamentum, septimo metaphisice;4 ergo, et cetera. Ex isto patet quod ponere proprium aliquid in re extra, existens in re cuius est proprium, non est absurdum, sed est consonum racioni, et hoc sumendo 'proprium' proprie, pro ilia re que inportatur per terminum vel conceptvm, qui ab alijs vocatur 'proprium'. nee valet dicere quod ex hoc sequitur quod tot essent propria, quot sunt indiuidua, cum in quolibet indiuiduo oportet vnam talem rem ponere. 22.08 Et ad ymaginandum quoniam consequencia non valet, iuuant aliqua que ex fide tenemus; tenemus, enim, ex fide quod deus potest facere vnum corpus, idem numero, in diuersis locis; quo facto, certum est quod nulla est distinccio in corpore isto nisi in quantum prouenit ex parte locorum, quorum vnus ab alio realiter distinguitur, ymmo, si circumscriberetur locus, nulla esset in tali corpore distinccio. isto facto, planum est quod verum esset dicere quod in isto loco esset vnum corpus, et quod in isto loco - denotando alium locum vbi esset idem corpus - esset vnum corpus, et, tamen, non sequitur: ergo, tot sunt corpora, quot sunt loca, cum vnum et idem corpus, per positum, in diuersis locis existat et, sicut non sequitur ibi, ita non sequitur in proposito. si, enim, a natura specifica, que in sorte est, circumscriberetur differencia indiuidualis, siue, per inpossibile, siue per possibile non euro, et eodem modo, a natura specifica, que est in platone, ista que modo sunt duo de facto in rei veritate non essent duo, sed essent ita indistincta quod penitus nulla ibi esset distinccio. nee est huiusmodi mirum si non essent distincta propter positum, cum circumscriptum, sic illud per quod distinguuntur, puta differencia indiuidualis, et tune potest poni exemplum satis familare, eciam naturaliter loquendo: si, enim, accipiatur albedo una habens similitudinem, et alia albedo habens similitudinem, eciam veram, tune est dicere quod sunt due albedines similes, isto posito; et ita est in omnibus talibus. et hoc sit quantum ad primum articulum. 22.09 Quantum ad secundum, dico quod proprium ab eo, cuius est proprium, non distinguitur realiter, quia si sic, tune posset deus facere

4 Aristoteles, Meta. 7, 4 (1029b28-33), p. 388: "At vero secundum se dictorum nee hoc. Aut ipsum non secundum se dicitur dupliciter. Et hujus est aliquod quidem ex additione, illud vero non. Hoc quidem enim ex eo dicitur, quod difinitur, quod ipsum alicui additur, ut si albo esse defmiens, dicat albi hominis rationem."

160


quod aliquis prius esset sciens et quod (27V 27V) postea, nulla mutacione in eo facta, esset ignorans, quia postquam sciret aliquis demonstratam proposicionem in qua predicatur passio de subiecto, posset deus destruere istam passionem si esset res realiter a subiecto distincta, subiecto reseruato, et tune esset ista proposicio falsa, sicut supra est deductum. ideo, tantum a subiecto formaliter distinguitur, et quid sit 'distingui formaliter', dictum est supra. 22.10 Quantum ad tercium, dicunt aliqui quod deus potest falsificare predicacionem secundi modi, hoc est, falsificare proposicionem que est vera et per se, perseitate secundi modi, et ponunt exemplum de ista proposicione: 'accidens est in hoc subiecto' - que vere est per se, perseitate secundi modi et, tamen, potest esse falsa, sicut patet in sacramento altaris. Sed ista opinio non est vera, nee habet motiuum racionale; non, enim, sine necessitate magna debet concedi inconueniencia que ad istam posicionem sequuntur, que tacta sunt supra, motiuum non est sufficiens, sed videtur procedere ex ignorancia distinccionis philosophi qua distinguit inter actum primum et secundum;5 sicut, enim, 'risibile' vel 'risibilitas' inportat actum primum, qui vocatur 'propriunV, et 'ridere' actum secundum procedentem a tali actv primo, ita, si esset vnum nomen inpositum huic toto, 'posse inherere illud', inportaret actum primum, qui esset propria passio accidentis, et 'inherere' accidentis inportaret actum secundum progredientem a tali actv. et tune statim patet quod argumentum non valet, quia non plus est ista proposicio: 'accidens inheret' vera et per se, perseitate secundi modi, quam sit ista: 'homo ridet.' sed certum est quod ista non est secundo modo, sed est proprie predicacio per accidens, nee predicatum inportat propriam passionem subiecti, sed quandam operacionem cuius propria passio est causa contingens. et eodem modo dicendum est in exemplo eorum et tenendum quod proposicio in qua propria passio predicatur de subiecto, ita est vera et necessaria quod inpossibile est ipsam falsam esse formaliter. 22.11 Quantum ad quartum, dimitto diversos modos dicendi; dico quod non apparet michi pro nunc quod passio possit habere subiectum proprium pro causa producente et dante sibi esse quia non video quod distinccio formalis possit sufficere ad hoc quod vnum sit producens et aliud productum quia, si distinccio formalis sufficeret, frustra et sine

5

Aristoteles, Meta. 9, 8 (1050alO-23), p. 538: "Non enim ut visum habeant, vident animalia. sed ut videant, visum habent... Opus enim finis, actus autem opus. Propter quod et nomen dicitur actus secundum opus, et tendit versus endelechiam."


161

racione negaret ecclesia ista < m > proposicionem: "essencia diuina generat filium' cum inter essenciam diuinam et filium sit formalis distinccio. et ideo, cum propria passio et subiectum non si < n > t distincta, nisi tantum formaliter, non video quod vnum possit alterum producere, cum inter producens et productum sit semper realis distinccio, et ideo dico quod ab eodem, a quo producitur subiectum, producitur ipsa passio, et illud de quarto articulo sufficiat. 22.12 Est, autem, predictis adiungendum quod, quamuis passiones superiorum predicentur de inferioribus per se, perseitate secundi modi, non, tamen, sunt proprie passiones inferiorum quia propria passio, de qua est mencio facta in isto capitulo, non competit nisi indiuiduis vnius solius speciei. Est sciendum quod, in isto capitulo, vsus sum istis terminis 'propria passio' et 'proprium' tanquam terminis synonymis. 22.13 Ex predictis potest patere conclusio ad quintum, quod illi, qui dicunt quod proprium non est aliquid existens in re (27 v /28 r ) cuius dicitur 'proprium' sed est quidam conceptvs, vel quedam vox, falsum dicunt. et non solum hoc falsum est, sed eciam falsum est dicere quod proprium inportet rem distinctam ab eo cuius est proprium, nee affirmative, nee eciam negative, nee exemplum eorum, quod ad hoc ponunt, in aliquo probant nee manuducunt. quando, enim, dicunt quod calefactum non inportat rem inherentem illi quod est calefactum, sed inportat rem illi que produci potest ab eo, ista, enim proposicio - sumendo 'inherere' pro inherencia talis qualis est passionis ad subiectum, que non est talis qualis est ilia qua accidens distinctum realiter suo inheret subiecto - falsa est quantum ad primam partem et quantum ad secundam, sine diffinicione aliqua, falsa est. vnde, calefactum, de suo primario signiflcato, non inportat illam rem que potest a tali subiecto produci, sed primo et principaliter inportat quod est tali subiecto racio formalis producendi, et eodem modo est de creacione. et quia talia dicta nullam auctoritatem habent, nee per se valent, ideo eadem facilitate deberent contempni qua probantur de alijs exemplis que, secundum eos, inportant res distinctas a subiectis que, tamen, subiectis possunt inherere: patet quod non valent, turn quia falsum assumunt, turn quia non sunt proprie passiones. quando, enim, dicunt quod 'dealbabile' et 'alterabile' et 'calefactibile' et huiusmodi inportant res distinctas ab illis subiectis de quibus dicuntur, patet ex dictis quod non est verum. et cum hoc, si esset verum, talia non inportant proprias passiones, cum quodlibet istorum, sicut patet, possit distinctis speciebus conuenire. De illis, autem, passionibus, quas dicunt inportare negative res distinctas a subiectis, cuiusmodi sunt 'inmortale', 'incorpo-

162


rale', 'inmateriale', et hoc patet: quod non est ad propositum et quia talia non sunt proprie passiones, nee eas inportant. 22.14 Quod, vero, proposiciones, in quibus predicatur propria passio, non sint contingenter, nee equipolleant contingentibus, et hoc accipiendo 'contingens' ad vtrumlibet, sicut illi false dicunt, ostensum est sufficienter ex predictis. reliqua, vero, de proprio studiosis investiganda relinquo, et ista de proprio dicta sufficiant. CAPITULUM UIGESIMUM TERCIUM: EST DE ACCIDENTE 23.01 Postquam dictum est de quatuor speciebus vniuersalis nunc de quinta, scilicet, de accidente est dicendum. et sciendum est ad euidenciam istius capituli et aliorum precedencium quod accidens, sicut est quelibet species vniuersalis, potest dupliciter accipi: vno modo pro vna intencione communi predicabili in quid de quolibet accidente, sicut dicimus quod hoc accidens, demonstrando nigredinem, est 'accidens' et similiter albedinem. et isto modo loquendo de accidente non est < accidens > subiectiue in re extra, sed tantum in anima, nee isto modo loquuntur autores de accidente. non, enim, accidens, sic accipiendo 'accidens', predicatur de aliquo; non, enim, potest predicari de homine vel de ligno, ut si queratur: qualis est homo? respondeatur quod 'accidens'. nee potest predicari de accidentibus, nisi ipsis assumptis in absoluto et, per consequens, de ipsis predicatur in quid et non in quale, sicut dicitur quod 'albedo est accidens' et quod 'nigredo est accidens,' et huiusmodi. nee tali accidenti competit huiusmodi diuisio quam dat porphirius, dicendo quod quoddam accidens (28V28 V ) est separabile, quoddam inseparabilel quia tale accidens non solum est inseparabile ab eo cuius est accidens, sed eciam contradiccionem includit quod alicui existenti in re extra possit competere. et quod isto modo non vtantur autores 'accidente' patet manifeste per philosophum in predicamentis, capitulo primo2 et per porphirium, capitulo de accidente.3 23.02 Alio modo accipitur 'accidens' pro ilia re de qua talis intencio predicatur; cuiusmodi est albedo, nigredo, paternitas, filiacio, et huiusmodi, que accidencia vere informant subiecta quibus dicuntur 'accidere'. et isto modo vtuntur philosophantes 'accidente' et patet per porphirium 1 2 3

Porphyrius, Isagoge, p. 20, lines 7-10. Vide Aristoteles, Cat. 2-4 (Ial9-2all). Porphyrius, Isagoge, p. 20, lines 7-15.

CAPITULUM UIGESIMUM TERCIUM

163

quia postquam diuisit accidens in inseparabilia et in separabilia, statim exemplificat, statim dicens separabile quid, ut dormire, inseparable, vero, ut nigredo in coruo.4 23.03 Si dicatur contra istud: quia, si isto modo porphirius acciperet 'accidens', tune non essent tantum quinque vniuersalia, sed multa plura, puta, tot quot sunt species coloris et aliorum generum et, per consequens, non essent quinque predicabilia, sed plures quam mille. Ad istud respondeo concedendo conclusionem sibi, quia multo plura predicabilia sunt quam quinque, et hoc, accipiendo 'predicabile' eo modo quo utuntur autores. 23.04 et hoc ego confirmo sic: quia, quando dicitur quod genus est vnum quinque predicabilium, quero: pro quo supponit ly 'genus' ? aut stat pro vno conceptv communi, qui potest predicari de diuersis generibus sicut quando dicit quod animal est genus, quod color est genus, et sic de alijs, aut pro aliquo alio; non potest dici quod pro tali conceptv quia tune falsa esset omnino que docet porphirius de isto predicabili quia dicit quod genus, quod est vnum quinque predicabilium, predicatur de pluribus quam species; nunc, autem, aut certum est quod talis proprietas non potest huic intencioni competere, cum ista intencio 'species' predicetur incomparabiliter de pluribus quam ista intencio que est genus, et sic est de singulis alijs proprietatibus. non, enim, potest pro tali secunda intencione supponere; oportet, ergo, quod pro aliqua prima, et tune quero: aut ilia stat pro ista: animal, aut pro aliqua inferiori? si pro ista, animal, et qua racione pro ista, eadem racione pro ista: color, et pro ista: quantitas, et sic de alijs. et patet intentum: quod tot essent talia predicabilia quot genera, nee potest dici quod pro aliquo inferiori, sicut patet manifeste, nee pro aliquo generum generalissimorum, quia rediret in idem quod prius; igitur, et cetera. 23.05 Si dicatur: ex quo sunt tot, quare ad numerum quinarium reducuntur? Dico quod apud loycum ad tantum paucitatem reducuntur pro tanto quia proprietates, que competunt vni, prout sub consideracione loyci cadunt, competunt et alteri. determinando, enim, de isto generi: animal, et ponendo eius proprietates, quantum necessarium est loyco, determinatur de isto genere: color, et sic de alijs. eodem modo, determinando de ista specie: homo, determinatur de alijs speciebus, et hoc, 4 Ibidem, p. 20, lines 9-12: "... namque dormire est separabile accidens, nigrum vero esse inseparabiliter corvo et Aethiopi accidit (potest autem subintelligi et corvus albus et Aethiops amittens colorem praeter subiecti corruptionem)."

164


quantum spectat ad loycum, et ita de alijs vniuersalibus. et propter hoc dictum est apud loycos vnde quinque vniuersalia esse. 23.06 Istis itaque visis, et quibusdam que dicta sunt supra de alijs vniuersalibus, sciendum quod accidencium quedam sunt separabilia et quedam inseparabilia. Separabilia, vero, se habent in multiplici differencia quia quedam possunt predicari de re affirmative et negative, non per aliquam (28 v /29 r ) mutacionem factam in re de qua predicatur, sed propter mutacionem factam in aliquo alio. quedam, vero, non possunt affirmari et negari de aliquo nisi propter mutacionem factam in re de qua predicantur. accidencia, autem, separabilia primo modo dicta nulli rei create possunt competere, sed soli deo; et huiusmodi sunt: creat, conseruat; posset, enim, ista proposicio: 'deus creat' primo esse falsa et postea vera, nulla mutacione facta ex parte ipsius dei, sed solum propter posicionem alicuius rei in esse de nouo; et eodem modo est dicendum de hoc quod dico: 'conseruat'; accidens, vero, isto modo dictum, nullam inperfectionem ponit in isto cui competit, sed magis perfeccionem. per proposicionem, enim, in qua predicatur accidens tale de subiecto non denotatur quod subiectum illud aliquid de nouo recipiat, cum hoc deo non possit competere, sed denotatur quod aliquid a tali subiecto de nouo in esse producitur - quod perfeccionem dicit. 23.07 Accidencia, vero, separabilia secundo modo dicta se habent in duplici differencia quia quedam sunt absoluta, quedam relativa. et differunt ista, non solum in hoc: quod vnum est absolutum et aliud relativum, sed eciam in hoc: quod vnum, puta, relativum, potest produci in esse suo, quantumcunque producens fuerit in maxima distancia, ita quod agens nullam certam approximacionem requirit; absolutum, vero, non potest produci nisi inter subiectum, in quo debet recipi, et producens, a quo debet produci, fuerit certa et determinata distancia. 23.08 Prima se habent in duplici differencia quia quedam sic possunt poni in esse quod non requirunt quod in subiecto suo, vel in aliquo alio, aliquod absolutum acquiratur, siue de nouo producatur, sed solum ponuntur in esse ad posicionem vnius rei in aliquo alio, quedam, uero, non possunt poni in esse de nouo nisi in subiecto, in quo sunt, vel in aliquo alio subiecto, aliquod absolutum de nouo producatur. prima sunt sicut: dextrum et sinistrum in columpna; hec, enim, predicantur de columpna vt vere posset dici quod columpna est dextra vel sinistra, non propter aliquod absolutum quod nunc insit columpna vel alicui alteri quod prius non inerat, sed solum propter vnum nouum respectvm de genere 'vbi' sicut si homo modo habet columpnam ad dextram, si vertat

CAPITULUM UIGESIMUM TERCIUM

165

se, tune verum erit dicere quod columpna est sinistra et non dextra et per hoc nullum absolutum fit in homine vel columpna, quod prius non fuerit. 23.09 Accidencia, vero, relativa secundo modo dicta sunt sicut similitudo, equalitas, paternitas, et filiacio, et huiusmodi. non, enim, est possibile quod hec proposicio: 'hoc est simile' nunc est falsa et postea fit vera nisi illi de quo predicatur, vel in aliquo alio, aliquod absolutum, puta, albedo vel nigredo, de nouo acquiratur et tune, agens causans tale absolutum causat respectvm consequentem tale absolutum et eius terminum, quantumcunque subiectum, in quo debet recipi terminus, fuerit in maxima distancia, sicut si modo sit oxonie vnum album, et nullum 5 aliud < album > sit in toto mundo, tune est ista proposicio falsa: 'hoc6 est simile,' denotando illud album; si, vero, postea causetur rome vnum aliud album, equalium graduum, a tali agente, non solum causabitur albedo, sed duo respectvs, (29 r /29 v ) vnus in albo producto rome et alius in albo existente oxonie. nee illud est aliquod inconueniens de mundo quod tales respectvs possint causari ab agentibus tarn distantibus, quamuis ab aliquibus inconueniens reputetur; et de isto plus dicetur in predicamento 'relacionis'.7 23.10 Accidens, vero, absolutum separabile, quod non potest produci nisi inter agens et subiectum, quod tale accidens debet recipere, sit certa et determinata distancia, sicut sunt: album, nigrum, et huiusmodi, loquendo de istis prout accidunt homini et prout equipollent absolutis; accidencia, autem, inseparabilia sunt sicut: cicatrix, nigredo coruo, et huiusmodi, ex quo patet quod non est inconueniens quod idem, respectv diuersorum, sit accidens separabile et inseparable et species, sicut nigredo, respectv hominis, accidens est separabile; respectv corui, est accidens inseparable; respectv, vero, nigredinum particularium, est species, prime est sciendum quod non dicitur accidens 'inseparabile' quia nullo modo possit separari, licet hoc philosophus diceret,8 sed dicitur 'inseparabile' quia per naturam separari non potest. et ista de vniuersalibus ad presens sufficiant. nee aliquis me reprehendat si ad plenum non tractabo de omnibus, quia in isto tractatv non intendo nisi breuiter de quibusdam9 vicijs in loyca et in theoloyca, ad utilitatem simplicium pertractare. Si quis, vero, conuenien-

5

em. ms. nomen. corr. a scriba ordo verborum. 7 Scilicet, capitulo 43. 8 Aristoteles, Meta. 7, 1 (1028a34-35), p. 373: "Sed substantia... Aliorum enim categorematum nullum est separabile, haec autem sola..." 9 de quibusdam] corrector 2 in ras. 6

166


ciam et differenciam istorum vniuersalium scire voluerit, potest satis ex predictis elicere, cum quibusdam alijs, que in sequentibus capitulis pertractabuntur; hec de vniuersalibus dicta sufficiant. CAPITULUM VIGESIMUM QUARTUM: EST DE DIFFINICIONE: QUID SIT 24.01 Postquam dictum est de terminis et de quinque vniuersalibus, restat nunc dicere de quibusdam nominibus secunde intencionis quorum aliqua non competunt nisi pluribus terminis simul sumptis; cuiusmodi sunt 'diffinicio1, 'descripcio1; aliqua, vero, non competunt nisi pluribus proposicionibus quarum vna, consequencia formali, infert aliam sicut magis nota minus notam; cuiusmodi sunt 'demonstracio' et huiusmodi. Aliqua, vero, competunt vni soli termino, sed non nisi in comparacione ad alium; cuiusmodi sunt 'subiectum1, 'predicatum1 et huiusmodi. Aliqua, vero, competunt tarn terminis quam proposicionibus; cuiusmodi sunt 'opposicio', 'contrarietas1 et huiusmodi. et primo dicendum est de diffinicione. 24.02 Et in isto capitulo sic procedendum est: primo, videndum est: qui sit 'diffinicio' proprie dicta? secundo, quot diffiniciones possunt haberi de eadem re? tercio, in speciali, vtrum sit aliqua diffinicio propria et inpropria - ad invicem secundum conuenienciam et differenciam. 24.03 Circa primum,1 supposito quod diffinicio vere sit in re, non quidem voces vel conceptvs, sed ilia que vocibus vel conceptibus correspondent; sicut dictum est supra de genere et specie, dicendum est nunc de 'diffmicione' que est in conceptv vel in voce. Diffinicio, ergo, proprie dicta, sic sumendo 'diffmicionem', est ilia que componitur ex pluribus terminis quorum vnus se habet in plus et alij in minus, nichil extrinsecum inportantes, se solum que sunt de necessitate rei diffinite, quorum quilibet potest esse medium ad concludendum vnam conclusionem negativam in qua aliquid a diffinito remouetur. per primam particulam datur intelligi quod non debet dari ex communibus, sicut quedam descripciones; per secundam, quod talem diffmicionem non debent intrare termini connotativi nee relativi; et per terciam, quod non (29 v /30 r ) debet dari ex transcendentibus, quia quelibet pars diffinicionis proprie dicte debet diffmitum absolute comparare, quod transcendencia facere non possunt.

1 primum] vide L 24.02; diffinicio propria: L 24.03, quot diffiniciones possunt haberi: L 24.06, et diffinicio inpropria: L 24.22.

CAPITULUM UIGESIMUM QUARTUM

167

24.04 Circa illud primum est sciendum quod, accipiendo 'diffinicionem' isto modo, pro multis vocibus vel conceptibus simul sumptis, non est idem realiter cum diffinito, nee est de essencia diffiniti, nee partes diffinicionis sunt partes essenciales diffiniti, non plus quarn 'asinus' sit de essencia 'hominis' cum, isto modo sumendo 'diffinicionem', plus distinguatur diffinicio a re extra quam homo et asinus cum homo et asinus conueniant in genere propinquo et diffinicio et res extra sint primo diuersa. isto, tamen, modo vtor 'diffmicione' in isto capitulo pro tanto quia diffinicio, que in re est, nobis per illam innotescit et ista pro ilia vtimur. 24.05 primo, sciendum quod, accipiendo 'diffinicionem' pro illis rebus quas inportant partes diffinicionis, sicut 'sensibile' inportat formam sensitivam que vere et positive est in re extra, et sicut 'racionale' inportat animam intellectivam, sic, inquam, accipiendo 'diffinicionem', necessarium est quo diffinicio sit idem realiter cum diffinito, sicut partes alicuius tocius simul sumpte sunt essencialiter et realiter suum totum. et per istum modum, facile est soluere et concordare auctoritates philosophorum et autorum quarum vna dicit quod diffinicio et diffinitum sunt idem realiter quia in tali supponit diffinicio pro diffinicione secundo modo dicta, alia, vero, dicit quod diffinicio exprimit et denotat quidditatem diffiniti, quia in tali proposicione supponit diffinicio pro uoce vel conceptv; et sic est de multis alijs auctoritatibus, sicut supra dictum est. 24.06 Quantum ad secundum dico quod tot distincte diffiniciones possunt esse de eadem re quot sunt distincte sciencie; alia, enim, est diffinicio hominis ut de eo considerat philosophus naturalis et alia ut de eo considerat philosophus moralis et aliam habet geometer et aliam metaphisicus, et sic de alijs sciencijs. planum est, enim, quod in quamlibet istarum scienciarum possunt alique distincte passiones demonstrari de homine; in demonstracione, autem, oportet ponere diffinicionem subiecti pro medio; sed ad hoc quod sciencia vnius conclusionis, vel ad hoc quod de eadem conclusione habeantur distincte sciencie specie, oportet quod concludatur per aliud et aliud medium quia, si nulla esset diuersitas, nee in medio nee in conclusione, nulla esset nee posset poni diuersitas in habitu per talem demonstracionem acquisito; ergo, et cetera, nee obstat huic quod dicitur: quod vnius rei est vna diffinicio, quia hoc debet intelligi 'vnius rei sub vna racione formalf. nunc, autem, homo sub alia racione consideratur a philosopho naturali et sub alia a metaphisicc, et sic de alijs et, per consequens, non est inconueniens ipsum tot distinctas diffiniciones habere. 24.07 Quantum ad secundum, dico quod, sicut est dare vnam diffinicionem naturalem et aliam methaphisicalem, ita est dare vnam loyca-

168


lem. Ad cuius euidenciam est sciendum quod iste difflniciones pro tanto distinguuntur quia metaphisicus, qui[a] non considerat nisi quidditatem rei abstracte, non intromittit se: vtrum ilia res cuius quidditatem considerat sit producibilis a tali agente nee: vtrum possit pari a tali, nee: vtrum possit talem effectum producere, et sic de alijs. ideo, ipse difmit talem rem solam eius simplicem quidditatem exprimendo. vnde, difflniendo hominem dicit quod (30 r /30 v ) est 'animal racionale mortale'; philosophus, vero, naturalis, quia non quocunque modo sic rem considerat, sed eciam: quomodo, et a quali agente hec res possit produci, a quo agente posset corumpi, et ex quibus partibus componitur, et quern effectum potest producere, omnino aliam diffmicionem habet dare, vnde, difflniendo hominem dicit quod homo est 'vnum compositum ex corpore et anima intellectiva', quod compositum, quantum ad alteram partem, puta, quantum ad 'animam intellectivarrf, mutacionibus motus et temporis nisi per accidens - non subiacet, sicut patet, secundo de anima;2 Loycus, vero, qui speciales res considerat, secundum quod se minus distincte et magis distincte intellectvi reputant iudicat de rebus secundum earum vniuersalitatem et particularitatem et ideo, difflniendo hominem dicit quod 'homo' predicatur de pluribus differentibus numero in eo 'quod quid est/ 24.08 Et est sciendum quod, quamuis isti termini qui ponuntur in diffmicione metaphisicali non sumantur nisi a parte difflniti, vel formali vel reali, tamen, ex usu hominum, possunt pro toto supponere et ideo, vere de ipso toto predicantur. Secundo sciendum quod, sicut conceditur quod quedam est difflnicio naturalis et quedam metaphisicalis et quedam loycalis, ita ad bonum intellectvm potest concedi quod quidam homo est metaphisicalis et quidam naturalis et quidam loycalis. bonus, autem, intellectvs, qui habere de ista locucione potest, est iste: quod supponatur vna superficies carens omni colore; potest, enim, sic carens omni colore vocari 'a\ et postea vero, si adveniat sibi albedo, potest vocari 'b\ et, tandem, tercio, si adveniat sibi aliquis respectvs, mediante quo referatur ad aliquod aliud, potest vocari 'c\ hoc facto, potest vere dici quod, si ilia superficies consideretur primo modo, quod vocatur 'a\ secundo modo, 'b\ et tercio modo, 'c'; et voco hie 'considerare superflciem primo modo' quod vocatur 'a' primo modo, quando causatur vnus conceptvs in anima a tali 2

Aristoteles, De anima 2, 2 (413a22-413b2); verba sumpta ex editione Thomae Aquinatis In Aristotelis librum De anima ed. A. M. Pirotta (Turin: Marietti, 1936), p. 88: "Multipliciter autem ipso vivere dicto, etsi unum aliquod horum insit solum, vivere ipsum dicimus, ut intellectus et sensus, motus, et status secundum locum... Animal autem propter sensum, primum."


169

re, per quern conceptvm cognoscitur ipsam habere colorem. 'considerare secundo modo' voco quando habetur vnus conceptvs per quern scitur quod tails res est superficies et quod habet albedinem, et eodem modo 'tercio modo'. et isto modo intelligunt homines quando dicunt quod tails res consideratur sic et quod tali modo consideratur et tali; et iste modus loquendi, ad istum intellectvm, est satis bonus et ideo, multum errant illi qui tales modos, sine causa et sine racione, nituntur inprobare. 24.09 sicut, vero, est de exemplo posito, ita est de 'nomine'; quandoque, enim, habetur vnus conceptvs de nomine, per quern cognoscitur quod homo est substancia animata, sensibilis, racionalis, et non cognoscitur per istum conceptvm vtrum possit produci a tali re vel a tali, et tune vocatur 'homo metaphisicalis', hoc est, de homine habetur vna noticia que non est nisi metaphisicalis. quandoque, autem, de 'homine' habetur vna noticia per quam non solum scitur quod homo componitur ex talibus partibus, sed eciam quod potest a 3 tali agente produci et quod talibus transmutacionibus subicitur et quod potest talem effectum producere, et tune vocatur 'homo naturalis', hoc est, de homine habetur noticia que pertinet ad scienciam naturalem. quandoque, vero, habetur vna noticia de 'homine', vel vnus conceptvs, per quern scitur quod 'homo' potest de pluribus indiuiduis predicari, et tune vocatur 'homo loycalis', racione supra dicta. 24.10 nee ista diuersa denominacio prescise prouenit ex diuersitate conceptvum, quasi sit determinacio extrinsica, sed (30V 3 l r ) diuersitas istorum conceptvum oritur a re, sicut patebit soluendo vnum argumentum quod fit contra istum modum loquendi; sicut dictum est de istis talibus subiectis, ita posset dici de omnibus alijs. 24.11 Ex istis eciam patet quod instancia, que fit ab vno contra ilium modum loquendi, nulla est; querit, enim, vnus:4 quando dicitur quod vnus homo est metaphisicalis et alius naturalis, quid intelligitur? aut intelligitur quod est res aliqua, extra animam et vera substancia, que est 'homo metaphisicalis', aut intelligitur quod aliquis conceptvs mentis, vel vox, est 'homo metaphisicalis' et alius 'naturalis'; si secundum detur, dicit ipse quod hoc non est aliud dicere quam quod de eodem homine habeantur distinct! conceptvs et tune, non debet dici quod sit vnus homo 'loycalis' et alius 'metaphisicalis', sed quod de eodem homine habentur distinct! conceptvs - hoc concedit. Ad illud dico recitando quod secunda 3 4

a tali agente ... et quod potest] corrector 2 in marg. em. ms. unius.

170


pars non est danda, sed ad primam partem, scilicet, quod 'homo metaphisicalis' est aliqua res, extra animam et vera substancia: homo, vero, loycalis', vel 'naturalis', est ille idem homo, tantum, vnum respectvm plus includeres - vnde, homo kmetaphisicalis' vocatur vna substancia, composita ex corpore et anima intellectiva, ut prescindit a quocunque respectv; homo, vero 'loycalis1 vocatur idem homo vt fundans istum respectvm de genere actionis, de qua dictum est supra, et quia homini, ut sine tali respectv, correspondet vna noticia in mente, que non pertinet nisi ad metaphisicum, ideo vocatur homo 'metaphisicalis1 et eodem modo est de alijs. et per hoc potest faciliter responderi ad omnes instancias que fiunt contra istum modum loquendi. 24.12 Quantum ad quartum dico quod omnibus existentibus per se in genere competit eis diffinicio proprie dicta, sed contra illud potest argui multipliciter. primo, quia non sufficit ad hoc quod aliquid habeat diffinicionem proprie dictam quod sit per se in genere, sed oportet quod habeat differenciam proprie dictam, cum diffinicio constituatur ex genere et differencia. nunc, autem, nee angeli nee accidencia habent differenciam proprie dictam, cum sint simplicia per carenciam cuiuscunque composicionis, et omne quod habet differenciam proprie dictam est compositum ex distinctis realiter. Secundo, quia dicit philosophus, septimo metaphisice,5 quod accidencia non habet diffinicionem nisi per additamentuni; sed nulla talis est propria diffinicio; ergo, et cetera. 24.13 Ad primum istorum patet per ea que dicta sunt supra de differencia,6 vbi dictum est quod simpliciter simplicia per carenciam cuiuscunque composicionis habent differenciam proprie dictam; vnde, dicitur esse oppositum in adiecto quod aliquid sit per se in genere et quod, tamen, differenciam dictam proprie sibi non competit; quid, vero, requiritur et quid sufficit ad hoc quod aliquid habeat differenciam proprie dictam, dictum est in capitulo de differencia prolix[i]e. 24.14 Ad secundum dico quod ista auctoritas contra mentem philosophi allegatur; non, enim, dicit quod accidencia non habent diffinicionem nisi per additamentum, sed dicit quod encia per accidens non habent dif5

Aristoteles, Mela. 7, 4 (1030al7-20), p. 395: "Aut et definitio sicut et quod quid est multipliciter dicitur. Etenim quod quid est, uno modo significat substantiam et hoc aliquid. Alio vero modo quodcumque praedicamentorum, quantitatem et qualitatem, et alia quaecumque talia..." Ibidem, 4, 5 (1030bl4-16), p. 395: "Habet autem dubitationem si quis non dicat definitionem etiam ex additione rationem, cujusnam erit definitio ipsorum non simplicium, sed copulatorum; ex additione enim necesse facere." 6 Vide supra, i, 21.08.


171

finicionem proprie dictam. essencia, vero, per accidens vocat ibi philosophus composita ex subiecto et accidente; cuiusmodi sunt 'album', 'nigrurrf, 'calidum\ et huiusmodi. et quod de istis intendat loqui philosophus patet quia, causam huius reddendo dicit quod hoc, scilicet, habere diffmicionem proprie dictam, talibus non competit et hoc propter duplex significare, ex quo satis patet quod de talibus, 'albedo1, 'nigredo', et huiusmodi, cum duo non signiflcent, non intendit. Sed quia istam solucionem videtur commentator in eodem septimo7 excludere, cum in diuersis locis dicat quod solius (31V31 V ) substancie est diffinitio proprie dicta et non accidentis nisi inproprie et per additamentum, ideo potest dici aliter et magis ad intencionem philosophi, vt videtur. Ad cuius euidenciam est sciendum quod de accidenti posset dari duplex diffinicio: vna que exprimeret quidditatem ipsius sicut est in se et alia que exprimeret quidditatem eius sicut potest cognosci. si loquamur de diffmicione accidentis primo modo, sic competit sibi diffinicio proprie dicta, sed ad hanc diffmicionem, siue sit propter debilitatem intellectvs, siue propter defectum vocabulorum, quia, scilicet,8 non habemus nomina inposita differentijs proprijs talium accidencium, non devenit philosophus, nee nos - pro statu isto - possumus devenire. si, vero, loquamur de diffmicione que competit accidenti secundo modo, prout exprimit sic suam quidditatem eo modo quo potest a nobis cognosci, sic non habet accidens diffmicionem proprie, quia isto modo accidens non habet diffmicionem nisi proporcionatam cognicioni quam habemus de eo, et quia ipsum complete et perfecte non cognoscimus, ideo, per consequens, nee complete nee proprie ipsum diffinimus et tune, quando dicit philosophus quod accidens non habet diffmicionem proprie dictam, verum est de facto quin, tamen, possit habere propriam si perfecte cognosceretur, vel si differencie proprie accidentis esset nomen inpositum, non intendit philosophus. 24.15 Si dicatur quod illud quod philosophus, septimo metaphisice,9 probat contra platonem, quod ilia ydea, quam ponunt, non iuuat ad hoc 7 Averroes, In 7 Mela. comm. 14, t. 8, fol. 164r C: "Cum declarauit, quod defmitio simpliciter non inuenitur nisi in substantijs, non in accidentibus..."; ibidem, comm. 15, fol. 165r C: "... defmitiones erunt duobus modis. Quorum vnus primo, et simpliciter est defmitio substantiae... Secundus non primo modo, et simplici ... deinde erit accidentis etiam." Ibidem, comm. 16, fol. 165V M: "... defmitio primo modo, est simpliciter, et quiditas simpliciter, quam significat definitio, est substantiarum..."; ibidem, comm. 17, fol. 166V H: "... necesse igitur dicere in defmitionibus, quae significant res compositas essentialiter ex substantia, et accidente, eas recipere additionem." 8 em. ms. quia si licet non; licet] in marg. 9 Aristoteles, Mela. 7, 6 (1031a28-1031bl2).

172


quod possit haberi diffinicio, quia simplex est et, per consequens, non est diffmibilis, dico quod hec auctoritas infideliter allegatur. non, enim, dicit quod non sit diffinibilis propter hoc quod simplex est, sed probat ex dictis platonis quod non iuuat ad diffinicionem per istum modum: ponebat, enim, plato quod ilia ydea erat distincta realiter ab indiuiduis, et ponebat cum hoc quod diffinicio diffiniens earn quodam modo saltern secundario exprimebat quidditatem indiuidui; et tune arguit philosophus ex primo dicto et probat quod ex eo sequatur oppositum secundi quia, ex quo ilia ydea distinguebatur per ipsum ab indiuiduis realiter, non erat maior racio quia diffinicio diffiniens earn magis exprimeret quidditatem indiuidui quam diffinicio diffiniens vnam aliam rem, puta, lapidem; sed constat quod diffinicio lapidis in nullo exprimeret quidditatem sortis vel platonis; ergo, nee ilia et, per consequens, tu - plato - concludis quod non valuit ista ydea ut possit haberi diffinicio ad intellectum tuum. non, ergo, debet aliquis intelligens inniti talibus auctoritatibus, male allegatis et non ad mentem philosophi, sed debet veritatem et intencionem philosophi investigare et, dato quod verba philosophi sonarent oppositum adhuc, si racio recta iudicaret, et hoc cum bona probacione, esse verum, deberet auctoritatem philosophi exponere et dare intentum verbis suis. 24.16 Quantum ad quintum, vtrum, scilicet, proposicio in qua predicatur diffinicio de diffinito sit necessaria, dico quod sic; prolatum est, enim, supra quod proposicio in qua probatur passio de subiecto est necessaria, sed ista proposicio potest concludi demonstrative per illam in qua predicatur diffinicio de diffinito, sicut probat philosophus, primo posteriorum.10 sed in omni tali processu oportet premissas magis esse necessarias et magis notas ipsa conclusione, sicut probat philosophus in eodem; ergo, et cetera. 24.17 Sed hie concurrunt aliqua dubia, primo: vtrum (31 v /32 r ) ista proposicio fuerit vera ab eterno ? et videtur aliquibus quod sic, quia aut ista fuit vera ab eterno aut sua contradictoria; cuiusmodi est ista: 'homo non est animal racionale, mortale'; sed omne eternum est necessarium; igitur, ista fuisset et esset necessaria et, per consequens, ista: 'homo est animal racionale, mortale,' nunquam posset esse vera - quod est inpossibile et, per consequens, cum ista non fuerit vera ab eterno, fuit hec vera, que est sua contradictoria, hoc est: 'animal racionale' et cetera.

10

Aristoteles, An. post. 1, 4 (73a35), p. 289, lines 26-27: "Per se autem sunt quecumque insunt ipso quod quid est, ut triangulo linea et linee punctus..."


173

24.18 Secundum dubium posset esse: que, videlicet, proposicio sit magis necessaria; vel ilia in qua predicatur pars diffmicionis de diffinito, puta, genus de specie diffinita, vel ilia in qua predicatur propria passio de subiecto ? et videtur quod sint eque necessarie quia illud quod inportatur per propriam passionem est eque idem cum inportato per suum subiectum, sicut quod inportatur per genus, cum ex neutra parte non sit nisi distinccio formalis; Oppositum videtur quia vna est in primo modo et alia in secundo modo; ergo, et cetera. 24.19 Ad primum dubium dico quod aut queritur de facto aut de possibili; si loquimur de facto, cum ilia proposicio non fuerit ab eterno, cum sit quedam creatura et nichil possit esse verum nisi quod est, patet quod non fuit vera ab eterno; si, autem, loquamur de possibili, puta, si deus creasset angelum ab eterno, eciam nullo homine existente, et ille angelus formasset illam proposicionem, sic dico quod fuisset vera cum veritas talium proposicionum existenciam rerum, sicut superius declaratum est, non requirat. 24.20 Et tune, ad racionem in oppositum, que videtur procedere et probare quod fuerit vera de facto, dico quod nee aliqua talis, nee sua contradictoria, fuit vera ab eterno quia non fuit et, per consequens, non fuit vera ab eterno. patet, enim, quod arguere ab vno contradictoriorum, quantumcunque inmediatorum negative ad aliud affirmative, non valet consequencia nisi supposita constancia subiecti, sicut declarat philosophus, secundo peryermenias.n 24.21 Ad secundum dubium dico quia, aut tu loqueris de necessitate proueniente ex parte rei, aut de necessitate proueniente ex parte terminorum; si loquamur de necessitate proueniente ex parte rei, sic in veritate vna non est magis necessaria quam alia, sicut probat racio facta pro parte ilia, si, vero, loquamur de necessitate proueniente ex ordine terminorum, sic est magis necessaria ilia in qua predicatur genus de specie qua < m > ilia in qua predicatur passio de subiecto; iste, autem, ordo terminorum non est aliud nisi quia vnus ponitur in diffinicione subiecti et alius non et propter hoc, solum vna dicitur esse in primo modo, et alia non. Et si queras: vnde habeat talis terminus quod ponitur in diffinicione, et quod alius non ? dico quod non habet hoc nisi a voluntate et beneplacito vtencium et instituencium quibus sic placuit instituere et ideo, non est querenda alia causa. 11 Aristoteles, De interp. 1 (17bl6 sqq.X p. 11, lines 1-3: "Opponi autem adfirmationem negation! dico contradictorie quae universale significat eidem quoniam non universaliter, ut 'omnis homo albus est,' 'non omnis albus est,'..."

174


24.22 Quantum ad tercium articulum dico quod diffmicio inpropria dividitur in diffmicionem exprimentem quid rei, licet inproprie, et eciam exprimentem quid nominis. Diffmicio, vero, exprimens quid rei inproprie est ilia quam de facto habemus de accidentibus que vocatur 'diffinicio per additamentum', et dicitur diffmicio per additamentum quia aliqui termini positi in tali diffinicione inportant aliquid distinctum realiter ab ipso diffmito, sicut patet in diffinicione albedinis quam de facto habemus; diffmitur, (32 r /32 v ) enim, sic: 'albedo est color disgregatiuus visus,' in qua, quidem, diffinicione ponitur iste terminus 'visus' qui inportat aliquid distinctum realiter ab albedine, sicut manifeste patet. eodem modo est de alijs terminis significantibus accidencia. racio, autem, quare talia non habent diffmicionem proprie dictam dicta est supra:12 vel quia non possumus eorum quidditatem cognoscere, vel quia non habemus nomina inposita earum differences et ideo, fingimus eis nomina, res distinctas inportancia. sed diffinicio inpropria exprimens quid nominis est ilia que potest competere tarn nominibus inportantibus veras res, quam nominibus inportantibus priuaciones rerum, quam eciam alijs partibus oracionis, puta, aduerbijs, coniunccionibus, preposicionibus, et sic de alijs. si, enim, diffmimus 'album' vel 'nigrum' diffinicione exprimente quid nominis, dicitur quod 'album est aliquid subiectum informatum albedine;' eodem modo dicitur quod 'vacuum est quod caret omni corpore' et 'tenebra carens radio cuiuscunque lucis', et sic de alijs. eodem modo patet quod '"ubi" est aduerbium interrogativum loci' et quod '"quando" est aduerbium interrogativum temporis' et quod '"de" est quedam preposicio deseruiens ablative casui," et sic de alijs. vtrum, vero, sit proprie dictum quod aliqua diffinicio, significative sumpta, non possit13 competere suo diffinito, sicut si dicatur quod 'timens est aliquod compositum ex homine et boue et angelo' vel non, ad presens, propter prolixitatem istius capituli, pertranseo. 24.23 De septimo, autem, articulo patet ex predictis, quia diffinicio proprie dicta differt ab inpropria per hoc, quod in vna ponitur aliquid extrinsicum rei diffinite, in alia, autem, non. 24.24 Et ista de diffinicione ad presens sufficiant, quia in materia libri posteriorum, vbi de demonstracione tractabo,14 forte aliquid plus dicetur, et ideo, ista sufficiant.

12 13 14

Vide supra, i. 24.12-24.14. em. ms. possint. Scilicet, materia tractanda apud partem tertiam de syllogismis.

CAPITULUM UIGESIMUM QUINTUM

175

CAPITULUM VIGESIMUM QUINTUM: QUID EST DESCRIPCIO 25.01 Postquam dictum est de difflnicione, restat nunc de descripcione et de descriptiua difflnicione aliqua breuia declarare. Ad cuius euidenciam est sciendum quod descripcio est quedam longa oracio, composita ex pluribus terminis quorum aliqui inportant aliquid proprium subiecto, licet non essenciale, et aliqui aliquod accidentale, sicut si velis describere 'hominem1 dices 'homo est risibilis, erecte1 ambulativum latas habens vngues.' iste, enim, terminus 'risibilis' inportat aliquid proprium homini, sicut dictum est supra,2 et alij termini non inportant nisi quedam accidencia ipsi homini. 25.02 Ex difflnicione descripcionis patet primo quod nichil quod predicatur de descripto in primo modo dicendi per se debet poni in descripcione, cum non debeant poni nisi propria vel accidencia. Secundo patet quomodo differunt descripcio et difflnicio quia difflnicio componitur ex terminis inportantibus essenciam rei, nichil extrinsicum connotando, descripcio, vero, ex terminis connotantibus quedam accidencia. Tercro patet ex dicta difflnicione quod, licet de nullo possit predicari descripcio nisi de quo predicatur descriptum, non, tamen, sequitur econuerso. vere, enim, potest 'homo' de aliquo predicari de quo non potest predicari totum illud: 'erecte ambulativum latas habens vngues' - si, enim, esset aliquod indiuiduum contentum sub 'homine', quod non haberet vngues, nichil prohibet 'hominem' de ipso predicari et, tamen, descripcio predicta non posset de tali indiuiduo predicari, sicut patet (32V33 r ) manifeste. 25.03 Descriptiva, autem difflnicio est ilia que componitur ex diuersis terminis quorum aliqui inportant aliquid essenciale rei, aliqui, vero, aliquid accidentale. et ista non differt ab ilia difflnicione inpropria exprimente quid rei, de qua dictum est supra,3 sicut si dicatur: 'homo est animal racionale, erecte ambulativum habens latas vngues/ Et est hie sciendum quod, extendendo 'accidens' ad veram rem existentem subiectiue in aliquo et ad aliquos terminos qui possunt de aliqua re successiue affirmari et negari, non est inconueniens quod deo diffinitiva talis descripcio competat. potest, enim, isto modo accipiendo 'accidens', deo aliquod accidens competere et tune potest sic describi: 'deus est substancia creans vel producens aliquid de nichilo.' potest, enim, ueriflcari 1 2 3

em. ms. et recte. Vide supra, L 22.05. Vide supra. L 24.22.

176


et falsificari pro diuersis temporibus hoc, quod dico 'aliquod producens de nichilo', de deo absque mutacione aliqua facta in deo. sic, igitur, recoligendo ex predictis, patet quod quedam est oracio exprimens et determinans rem aliquam, in qua nichil ponitur quod inportet aliquid extrinsicum rei dicte, et aliqua in qua ponitur aliquid proprium et aliqua extrinsica, et aliqua in qua ponuntur eciam essencialia et accidentalia quare ista sufficiant. CAPITULUM VIGESIMUM SEXTUM: IN QUO OSTENDITUR QUID SIT DIFFINITUM ET QUID SIT DESCRIPTUM 26.01 Quia, vero, non nobis sufficit scire quid sit diffinicio et descripcio nisi eciam sciatur quid sit diffinitum et descriptum, ideo nunc de diffinito est dicendum. Ad cuius euidenciam est sciendum quod diffinitum se habet in duplici differencia, quia quoddam est diffinitum quod diffinitur, siue cui competit diffinicio per se et primo, et quoddam cui competit per se hoc est, non per alivd - sed non primo. diffinitum cui competit diffinicio per se et primo conuertitur cum diffinicione, et sibi cum reduplicacione competit, ut dicatur quod talis diffinicio competit tali in quantum tale; diffinitum, vero, cui competit diffinicio per se et non primo, non conuertitur cum diffinicione, nee, igitur, cum reduplicacione competit. 26.02 primum, autem, diffinitum est ilia natura specifica de qua dictum est quod de se non est vna et singularis. diffinicio, enim, proprie dicta explicat et exprimit partes illius intrinsicas et conuertitur; de ilia re predicatur, siue predicacio fit in re, siue solum in voce, quia, sicut omnes isti termini: 'animal', 'racionale', 'mortale', predicantur de quolibet nomine singular!, ita terminus qui inponitur ad significandum illam rem in concrete, sicut iste terminus 'homo' de quolibet homine singular! predicatur. dicitur, autem, hie, diffinicio illi rei per se competere, quia, circumscripto quolibet sibi extrinsico, siue illud extrinsicum sit ab ea separabile, siue sit inseparabile, adhuc nichilominus sibi talis diffinicio competeret. primo, autem, dicitur competere quia nulli alteri competit, mediante quo, posset sibi competere et, cuicunque competit, mediante ista re, competit ita quod, sumpta ea sub sua propria racione formali, sibi ut sic correspondet, ita quod ea, quocunque casu de quocunque, quomodocunque ab ea negat, sic sumpta 'distincto', siue per possibile, siue per inpossibile, remanente hec diffinicio diffinito minime sibi competeret. diffinitum, autem, cui hec diffinicio competit per se et non primo, est singulare contentum sub ilia natura et dicitur sibi competere 'per se' quia illud, mediante quo, sibi competit, non est ab eo distinctum realiter, licet

CAPITULUM UIGESIMUM SEXTUM

177

sit distinctum formaliter. 'primo', autem, non competit sibi quia aliqua proposicio in qua predicatur ilia (33 r /33 v ) diffinicio de termino inportante illam naturam communem in concrete inmediacior est quam ilia in qua eadem diffinicio de ipso indiuiduo predicatur. ista, enim, est inmediacior: 'homo est animal racionale, mortale' quam ista: 'sortes est animal' et cetera, et est iste sermo similis sermoni philosophi quando dicit, primo posteriorum,* quod licet ista sit per se: 'ysoceles habet tres angulos,' non, tamen, est per se et primo quia 'habere tres' et cetera, competit triangulo et, mediante triangulo, ysoceli. quod, vero, diffinicio cum tali diffmito non conuertatur notum est de se. 26.03 Et ex istis sequuntur duo quia primo ex dictis patet quomodo debet concordare auctoritates philosophi et commentatoris quarum vna dicit, sicut patet, septimo metaphisice,2 quod singulare non diffinitur, sed sola species, et aliquando dicit commentator quod singulare diffinitur,3 quia, quando dicit philosophus 'singulare non diffinitur,' verum est primo et per se; quin, tamen, possit diffiniri per se, licet non primo, hoc non wit philosophus, et eodem modo quando dicitur quod sola species diffinitur, verum est primo et per se. et per istum modum possunt omnes tales auctoritates concordari.

1

Aristoteles, An. post. 1, 4 (73b37-38), p. 290, lines 24-25: "Ysocheles autem quicumque habet quidam duobus rectis equales, sed non primo sed triangulus prius..." 2 Aristoteles, Meta. 7, 15 (1039b27-29), p. 466: "Propter hoc autem et substantiarum sensibilium singularium nee definitio nee demonstratio est...;" Averroes, In 7 Meta., comm. 53, t. 8, fol. 202vc: "Et dixit hoc, quia defmitiones rerum sunt permanentium, et particularia non sunt permanentia." 3 Vide, v.g. Averroes, Epitomes in libros Meta., tractatus secundus, t. 8, fol. 364ro, E: "Dicamus quod ... praedicamentorum vniuersalium sunt duo genera, vnum est, quod nitificat de indiuiduo substantiae quiditatem, et essentiam eius..."; ibidem, fol. 364VL: "... huiusmodi denominatio non erat accepta in definitione illius indiuidui eo modo, quo accipiuntur praedicata, quae sunt causae subiectorum in suis definitionibus..."; ibidem, foil. 365 v M-366 r A: "... vnum ex his, ad quae se extendit nomen substantiae, est ipsa definitio. Hinc est quod audies quando aliquos dicere quod definitio notificat substantiam rei. procedimus quoque semper a notiori apud nos ad notius apud naturam"; ibidem, fol. 366rB: "... indiuidua singularia habent partes priores seipsis, quibus extant. Quod quidem non inuenitur nisi substantiae tantum nam in definitione indiuiduorum accidentium inuenitur substantia, qua extant, et est praeter ipsa. ideo non habent veram defmitionem"; ibidem, fol. 366rE: "si concedamus accidentia habere aliquas defmitiones: licet tamen primum intentum huius negocij sit notitia substantiae. Et dicamus quod definitio videtur esse primo, et in specie, vel per se prior in ipsa substantia, et quod, si inuenitur in aliis praedicamentis, est secundum posterius"; ibidem, fol. 366VK: "Et dicamus quod vniuersalia essentialia, quae notificant essentiam rei singularis sunt idem cum tali singulari eo modo quo diximus, scilicet, ea notificare substantiam ipsius singularis."

178


26.04 Secundo, sequitur ex dictis quod illi qui dicunt quod vox quedam, vel conceptvs quidam, est illud diffinitum quod conuertitur cum diffinicione et de quo diffinicio adequate predicatur, maximum errorem dicunt in philosophia. et quod illud simpliciter sit inpossibile probo sic: quia, quando aliqua duo sunt conuertibilia inter se, quidquid predicatur de vno habente eandem supposicionem quamlibet prout conuertitur cum illo, predicatur de illo cum quo conuertitur, ipso eodem modo supponente. et patet ista maior ex principijs eorum. sed esse plures voces, vel conceptvs plures, predicatur de diffinicione ipsa, supponente eodem modo quo supponit prout conuertitur cum isto diffinito quia per istos non conuertitur cum diffinito nisi quando habet supoosicionem materialem vel simplicem. sed ut habet talem supposicionem, competit sibi illud predicatum et, per consequens, cum diffinitum non sit nisi vna vox, vel vnus conceptvs, continget vere dicere quod vna vox est plures, et quod vnus conceptvs est plures conceptvs - quod est inpossibile; ergo, illud ex quo sequitur, scilicet, quod diffinicio et diffinitum sint conuertibilia, vtroque supponente4 materialiter vel simpliciter. 26.05 Tercio, eciam potest concedi ex dictis quod non solum ilia res que componitur ex partibus distinctis realiter potest proprie esse diffinitum, sed eciam multe alie res que ex talibus rebus minime componuntur. Et sciendum quod ilia que data sunt de diffinito, proporcionaliter de descripto possunt dici; ergo, et cetera. CAPITULUM VIGESIMUM SEPTIMUM: IN QUO OSTENDITUR QUID SIT SUBIECTUM 27.01 Postquam dictum est de quibusdam terminis qui non possunt nisi pluribus terminis vniuersalibus simul sumptis competere - cuiusmodi est 'diffinicio', 'descripcio', et huiusmodi - restat nunc de quibusdam alijs terminis qui possunt vni soli termino competere, et hoc si sit singulare vel vniuersale, licet non nisi per comparacionem ad alium, aliqua breuia pertractare; huiusmodi sunt 'subiectum' et 'predicatum', et primo dicendum est de subiecto. 27.02 Ad cuius euidenciam est sciendum quod hie non accipitur 'subiectum' pro ilia re que, existens in rerum natura secundum suum esse completum, potest aliquam formam accidentalem recipere, vel eciam pro ilia (33 v /34 r ) re que est in potencia ad formam substancialem sustentandum - cuiusmodi est materia - nee eciam pro ilia in qua possunt quidem 4

em. ms. supposito.

CAPITULUM UIGESIMUM SEPTIMUM

179

respectvs fundari ab ea distinct! realiter; cuiusmodi sunt 'albedo', 'nigredo', et huiusmodi, quia sic accipiendo 'subiectum', ad philosophum naturalem tractare pertinet. Accipitur, igitur, hie 'subiectum' eo modo quo loyci vtuntur isti termino, scilicet, pro prima parte alicuius proposicionis, siue pro parte proposicionis precedente copulam, siue cathegorice, siue ypothetice. sic, autem, sumendo 'subiectum' pro vna parte proposicionis, que quodam ordine preponitur alteri, potest accipi tripliciter quia, aliquando 'subiectum', isto modo loquendo, est vnum complexum, aliquando vnum incomplexum, aliquando plura incomplexa. 27.03 Subiectum, autem, quod est vnum complexum, non potest esse subiectum proprie loquendo, nisi alicuius proposicionis ypothetice, vel equipollentis proposicioni ypothetice et in talibus potest esse subiectum, sicut patet in istis: 'sortes currit et plato disputat,' 'sortes est asinus vel deus est,' et sic de alijs. totum, enim, illud: 'sortes currit' est subiectum illius proposicionis ypothetice. 27.04 Subiectum, autem, quod est plura, incomplexa, si sit proposicio vera et propria, oportet quod vnum istorum incomplexorum sit adiectum et aliud subiectum, sicut dicendo: 'omnis homo albus est' quia istud totum: 'homo albus' est ibi subiectum. qualiter, autem, talis terminus communis, additus suo adiectiuo, non distribuit pro omnibus suis inferioribus cum sibi additur signum vniuersale patebit in tractatv de supposicionibus. 27.05 Subiectum, autem, quod est tantum vnum incomplexum, accipiendo 'incomplexum' prout distinguitur contra signa vniuersalia et particularia, tripliciter potest accipi: vno modo pro illo quod potest subici in aliqua proposicione in qua termini supponunt significative, siue ilia proposicio sit propria, siue inpropria, siue vera, siue falsa, siue directa, siue indirecta. et isto modo quilibet terminus cathegorematicus, siue inportet res creatas, siue rem increatam, siue sit terminus proprius, siue communis, potest esse subiectum. et de terminis quidem proprijs, patet de se; de terminis, vero, communibus, patet in proposicionibus indirectis, puta, in talibus: 'animal est homo,' 'ens est lapis,' et huiusmodi. 27.06 Aliter autem accipitur 'subiectum' pro illo quod precedit copulam in aliqua proposicione, siue termini illius proposicionis supponant significative, siue quocunque aliter. et isto modo possunt esse subiectum non solum termini cathegorematici, sed eciam termini sinchathegorematici, sicut patet in talibus proposicionibus: '"quando" est aduerbium,' '"omne" est signum vniuersale,' '"quidam" est pronomen,' et in huiusmodi proposicionibus - illud, enim sincathegorematica '"omne" est

1 80


signum vniuersale,' 'omne' est subiectum, et sic de alijs sincathegorematicis sumptis in alijs proposicionibus. 27.07 Aliter autem accipitur 'subiectum' pro ilia parte que precedit copulam in aliqua proposicione directa et propria, in qua proposicione termini supponunt significative; et isto modo accipiendo 'subiectum1, quilibet terminus inportans speciem vocatur 'subiectum1, respectv suorum superiorum, et eciam quilibet terminus significans illam rem que est genus potest dici 'subiectum', respectv transcendencium, sicut in istis proposicionibus: 'homo est animal,' 'animal est ens;' 'homo' subiectum est in vna, et 'animal' in alia. 27.08 Quarto modo accipitur 'subiectum' pro illo quod subicitur (34 r / 34V) in conclusione demonstrata. et sic vocantur 'subiecta' solum ilia que proprias passiones habent. vtrum, autem, in aliqua sciencia sint tot subiecta, isto modo accipiendo 'subiectum', quot sunt in ea conclusiones distincte demonstrate, vel non, ad presens pertranseo, alibi de ista materia tractaturus. 27.09 Et est circa predicta aduertendum quod ilia differencia, que data <est> supra inter istos terminos: 'difflnicio', et 'descripcio', et 'predicatum', et 'subiectum', in qua dicebatur quod isti termini 'diffmicio' et 'descripcio' differunt ab istis: 'predicatum' et 'subiectum' quia isti competunt vni soli termino et illi non, non est intelligenda auctoritas quasi isti termini 'predicatum' et 'subiectum' non possent pluribus terminis competere, cum supra oppositum sit ostensum esse verum, sed quia isti possunt competere, scilicet, 'subiectum' et 'predicatum' tarn vni termino, quam eciam pluribus, et terminis tarn vniuersalibus, quam eciam particularibus. alij, autem, ita competunt pluribus quod vni nullo modo competere possunt, sicut autem 'subiectum' vocatur ilia pars proposicionis que precedit copulam, ita 'predicatum' vocatur ilia pars proposicionis que sequitur copulam. et hec de 'subiecto' dicta sufficiant. CAPITULUM VIGESIMUM OCTAUUM: IN QUO OSTENDITUR QUID SIT PREDICATUM 28.01 Postquam dictum est de 'subiecto', restat nunc dicere de 'predicato'. Ad cuius euidenciam est sciendum quod 'predicatum' non vocatur copula et illud quod sequitur copulam, sed solum vocatur 'predicatum' illud quod copulam sequitur, eciam ipsam copulam excludendo. si, enim, ipsa copula ex parte predicati, vel ex parte subiecti, se teneret, frustra esset ista difflnicio proposicionis qua dicitur quod 'componitur ex subiecto, predicate, et copula,' et talis modus loquendi quo communiter dicitur

CAPITULUM UIGESIMUM OCTAUUM

18 1

quod 'verbum copulat predicatum cum subiecto' et 'verbum mediat inter predicatum et subiectum,' et huiusmodi esset falsa de virtute sermonis, si copula ex parte predicati, vel subiecti, se teneret. 28.02 Sic, igitur, accipiendo 'predicatum' pro ilia parte proposicionis, que sequitur copulam, posset tociens subdistingui quotiens est subiectum distinctum et diuisum; potest, tamen, ad presens accipi pro ilia parte proposicionis que non est subiectum nee copulam, et hoc siue ilia proposicio sit vera, vel falsa, et isto modo 'lapis1 potest dici 'predicatum1 de 'nomine', quia 'homo' potest subici in aliqua proposicione falsa respectv lapidis dicendo: 'homo est lapis.' 28.03 Aliter potest accipi pro ilia parte que sequitur copulam in proposicione vera, que, tamen, est indirecta. et sic inferiora possunt dici 'predicata' respectv suorum superiorum sicut patet in ista proposicione: 'animal est homo,' et consimilibus. 28.04 Aliter potest accipi pro ilia parte proposicionis sequente copulam in proposicione vera et directa, et sic superiora dicuntur esse 'predicata' respectv suorum inferiorum, sicut patet hie: 'homo est animal,' et in consimilibus. 28.05 Aliter accipitur 'predicatum' pro illo quod predicatur de subiecto aliquo, predicacione directa, de quo subiecto potest esse sciencia proprie dicta, et isto modo species specialissima non dicitur 'predicatum' quia, quamuis possit de suis singularibus predicari, non, tamen, de ipsis singularibus potest haberi sciencia proprie dicta, et ideo, non est 'predicatum', isto modo sumendo 'predicatum'. 28.06 Et sciendum quod, quamuis a philosopho, secundo topicorum,1 tantum quatuor predicata2 isto modo sumendo 'predicatum' assignentur, scilicet, genus et diffinicio, proprium et accidens, tamen, in rei veritate, multo plura sunt predicata in proposicionibus aliquibus indirectis et proprijs (34 v /35 r ) in quibus eciam proposicionibus subiciuntur subiecta de quibus potest eciam haberi sciencia proprie dicta, sicut patet in istis proposicionibus: 'homo est ens,' 'lapis est vnus,' et huiusmodi. sciencia, enim, proprie dicta potest haberi de nomine et eciam de lapidibus et, tamen, ista predicata neque sunt genus, nee diffinicio, nee aliquid illorum predicatorum que ibi enumerat philosophus. 1 Aristoteles, Top. 1, 4 (101b38, 39), fol. 7vt: "Dicendum autem, quid Terminus, quid Proprium, quid Genus, quid Accidens. Est autem terminus quidem oratio quid erat esse significans..." 2 corr. inter "predicata" et "isto modo" va-cat: veritate multo plura sunt predicata.

182


28.07 Idem eciam patet de differencia que proprie et directe de specie predicatur et, tamen, philosophus inter predicata - sic sumendo 'predicata' - non enumerat ea. Et si dicatur quod tune philosophus diminute et insufflcienter determinasset de illis predicatis, ex quo pluribus tacuisset quam determinasset, ad illud dico quod non oportet propter hoc concedere quod philosophus insufflcienter determinasset de ipsis. tamen, quia breuiter studenti sufficiebat, igitur de aliquo aliqua pauca dicere, per quorum cognicionem possit studiosus ad cognicionem aliorum deuenire; tamen, quia sub genere omnia transcendencia comprehendit, vel saltern aliqua, cum genus et transcendencia aliqua eundem modum habeant predicandi, sub proprio, vero, differenciam comprehendit, turn quia tam differencia quam proprium in quale predicantur, turn quia conuertibiliter de specie predicantur, et hoc si differencie specifice esset nomen inpositum proprium. et ex isto patet quod falsum et sine racione dicunt illi qui dicunt quod philosophus differenciam ibi sub genere comprehendat, licet a multis hoc dicatur, quia inter genus et differenciam in predicando nulla est habitude, quia genus in quid, et non in quale, et differencia econuerso; genus non predicatur conuertibiliter, nee adequate, differencia, vero, conuertibiliter et adequate, et hoc si differences essent propria nomina inposita. et ideo magis debet dici quod differenciam sub proprio comprehendit, et non sub genere. 28.08 Secundo, sciendum est quod, licet accipiendo 'subiectum' pro illo quod substat accidenti, quo modo frequenter accipit philosophus in libro predicamentorum,3 deus 'subiectum1 esse non posset, tamen, accipiendo 'subiectum' pro parte proposicionis precedente copulam, non repugnat sibi esse subiectum, vel in se, si predicacio sit in re, vel in aliquo conceptv vel voce pro ipso supponente. 28.09 Tercio, est sciendum quod, secundum diuersitatem predicatorum, dicimus predicatum subiecto diuersimode conuenire. si, enim, predicatum sit aliquod superius, et subiciatur in tali proposicione suum inferius per se, dicimus tale predicatum esse idem realiter et essencialiter cum subiecto, et eciam subiectum includere predicatum. que quidem proposiciones non debent admitti, sicut dicunt aliqui, ut dicatur predicatum esse idem, vel competere realiter subiecto, quia predicatur realiter de subiecto quia, eadem racione, possem dicere quod in proposicione inpossibili predicatum includitur in subiecto, et sic de alijs, cum ita realiter predicetur tale predicatum de subiecto sicut predicatum in proposicione vera et neces3

Aristoteles, Cat. 2 (Ia20-lbl2); 5 (2al2-2b5); 5 (3a9-3b5).

CAPITULUM UIGESIMUM NONUM

183

saria; ita, enim, realiter predicatur lapis de homine dicendo: 'homo est lapis,' sicut animal de homine ut dicendo: 'homo est animal/ non, ergo, debent tales proposiciones sine distinccione admitti. 28.10 et tune debet queri: qui intelligatur per 'predicatum' et 'subiectum' quando dicitur quod predicatum includitur in subiecto et quod predicatum est idem realiter cum subiecto, et huiusmodi? aut, enim accipitur ibi 'predicatum' pro uoce, vel pro conceptv, et sic sunt simpliciter inpossibiles, aut accipitur ibi 'predicatum' pro re inportata per talem vocem, vel conceptvm, et eodem modo 'subiectum', et sic sunt vere et necessarie, sicut supra frequenter est deductum. 28.11 Si, autem, predicatum sit aliquid connotatum, sic dicimus 'subiectum predicate inherere', sicut quando dicitur: 'sortes est albus', dicimus 'predicatum inherere subiecto'. et tune non accipitur ibi 'predicatum' pro ilia re pro qua supponit predicatum quando supponit pro sorte (35 r /35 v ) quia tune esset falsa simpliciter, sed pro ilia re quam primo significat predicatum. et tune equivalet isti actui significato: 'albedo inheret sorti'; qui, tamen, actus significatus non debet sic exerceri: 'sortes est albedo,' sed sic: 'sortes est albus.' et sicut est dictum de istis duabus proposicionibus, ita potest dici de multis alijs. 28.12 Vtrum, vero, sit verum dicere quod nouem predicamenta accidencium, vel saltern multa eorum, non sint in subiecto per realem inherenciam, sed solum per predicacionem, quia, videlicet, possunt de subiecto predicari, sicut dicunt aliqui, vel non, ad presens pertranseo, quia in tractatv de decem principijs rerum ostenditur illud simpliciter esse falsum; ergo, et cetera. CAPITULUM VIGESIMUM NONUM: DE DIUERSIS MODIS SIGNIFICANDI TERMINORUM 29.01 Quia, vero, ignorancia significati vocabulorum est volenti in sciencia proficere inimica, et dictum est superius frequenter quod superiora sua inferiora significant, in plurisque locis de 'significare' sim locutus; expedit nunc describere quomodo diuersis, diuersa ilia - que significant - significare competat. 29.02 Ad cuius euidenciam sciendum est quod terminorum significancium res, quidam ilia, que significant, significant positive et affirmatiue, quidam, vero, priuative et negative, omnibus, tamen, tarn significantibus affirmative quam negative, commune est quod conceptvs naturaliter et principaliter significant, res extra, vero, significant tantummodo ad

184


placitum. et licet conceptvs sic naturaliter significant, non tantum pro eis supponunt, sicut in principio huius tractatus est prolixius declaratum.1 29.03 terminorum, autem, significancium res affirmative, quidam significant vnum tantum et non plura, quidam, vero, vnum tantum principaliter et alia secundario. termini significantes vnum tantum sunt termini vltima abstraccione abstracti, sicut 'humanitas', 'animalitas', 'sorteitas', et huiusmodi, de quibus dictum est supra2 quod de nullo possunt in recto predicari, nisi forsan de se ipsis, quia humanitas tantum est humanitas et nee vnum, nee plura, nee in intellectv, nee extra. 29.04 terminorum, vero significancium vnum primo et alia secundario, quidam sic significant aliqua secundario quod ilia quandoque significant, quandoque non, propter solam mutacionem ex parte sui significati. quidam, vero, sic aliqua secundario significant quod ilia omni tempore significant, nee propter mutacionem ipsius significati significare desistunt. primi sunt termini connotati sicut est 'album', 'nigrum', 'calidurrf, et huiusmodi. 'album', enim, de suo significato primario albedinem significat, secundum quod docet doctor subtilis in loyca sua,3 et verum est. secundario significat subiectum informatum albedine, scilicet, sortem uel platonem quando sortes vel plato est albus - quod si desistat esse albus, non significat ipsum nee pro eo supponit. vnde, si sortes non sit albus, non est verum dicere: 'sortes est albus' et, per consequens, propter mutacionem factam in re, secundario significata per istum terminum 'albus'; 'albus' significare desistit et cadit iste terminus a suo secundario significato.

29.05 vtrum, vero, propter mutacionem factam in re cadat a suo significato primario vel non, est magis difficultas voluntaria et vocalis quam realis. si, enim, dicatur quod 'album' non significat albedinem nisi quando actv subiectum informat, ita quod significet albedinem prout includit respectvm unionis ad subiectum, sic dicere haberent consequenter quod, propter mutacionem factam in re, eciam primarium significatum desistet. 1

Vide supra, L 1.02, 1.09-1.13. Vide supra, L 6.06; 6.12, n. 31. 3 scotus] annotator 1 in tnarg.\ vide Scotus, In Porphyrium, t. 1, p. 210: "Per idem ad secundum argumentum dico, quod concretum primo modo significat formam, ut est in subjecto, et tale est tantum in accidentibus, sicut album respectu albedinis. Secundo vero modo, ut est in suppositis, et sic est in substantiis; ut homo respectu humanitatis. Ad probationem, cum dicitur, Omne concretum habet definitionem denominativi; dicendum, quod concretum substantial non habet illam definitionem, quia non differt solo casu, id est, sola inclinatione formae ad subjectum respectu abstracti, sicut sumitur ibi casus, sed differt sola inclinatione formae ad suppositum." 2

CAPITULUM UIGESIMUM NONUM

185

Si, autem, dicatur quod ex suo primario significato sic solam albedinem significat, non quia eciam istum respectvm includit, sic deberet dici quod propter mutacionem rei a suo significato primario non caderet - videtur, tamen, magis esse dicendum secundum primum modum. 29.06 Secundo, posset esse vnum dubium magis reale: vtrum, videlicet, talis terminus quandoque in proposicionibus aliquibus pro suo primario significato supponat? ad hoc dico quod, licet hoc raro (35V36 r ) contingat, potest, tamen, aliquando contingere, sicut patet in ista proposicione: 'album disgregat;' non, enim, potest hie 'album' pro ipso subiecto supponere, cum ipsum subiectum non disgreget, nee pro toto composito ex utroque, quia vel illud compositum esset illud quo aliquid disgregat vel quod non; manifestum est quod, quia non minoris virtutis4 est albedo existens in subiecto quam quando, per diuinam potenciam, existit sine subiecto; sed quando sine subiecto existit, est quod disgregat, sicut patet manifeste; ergo, quando est in subiecto, est quod disgregat et, per consequens, in ista proposicione 'album' pro albedine supponit. et sic est de isto termino, ita de alijs multis est dicendum. 29.07 Tercium, vero, qui sic secundario plura significant quod de terminis ista secundario inportantibus possunt vere, eciam re destructa, predicari, sunt termini absoluti. cuiusmodi sunt 'homo', 'animal', 'lapis', 'asinus', et huiusmodi. 'homo', enim, primo et principaliter significat illam naturam quae de se communis est omnibus hominibus; secundario, vero, significat sortem et platonem et cetera indiuidua et, siue sortes sit in rerum natura, siue non, adhuc ista proposicio est vera: 'sortes est homo' quia, per talem proposicionem, sicut supra dictum est,5 non inplicatur sortem in rerum natura existere. primarium eciam signiflcatum, siue res sint, siue non sint, significant. 29.08 Ex istis, autem, patet quomodo debet auctoritas ista damasceni intelligi; dicit, enim, in loyca sua, capitulo quadragesimo octauo,6 quod omne vniuersale plura significat, que autoritas debet sic intelligi: quantum ad secundarium signiflcatum, non quantum ad primarium, et ideo, qui dicunt vniuersale vnum significare non errent, sed proprie et recte dicunt, quia intendunt dicere quod vnum significat primo et principaliter; damascenus, vero, quando dicit quod plura significat, intendit de suo significato secundario et minus principali. 4

virtutis] corrector 3 in marg. Vide supra, L 24.17, 24.19, 24.20. 6 Vide Ockham, Summa logicae, I, 33, p. 96, lines 39-41; Joannes Damascenus, Dialectica. Version of Robert Grosseteste, ed. O. A. Colligan (St. Bonaventure, N.Y.: Franciscan Institute, 1953), p. 50, line 90: "Universale est quod multa significat." 5

186


29.09 termini, vero, significantes res priuative et negative se habent in duplici differencia quia quidam significant res absolutas, quidam res relativas. si, autem, significant negative res relativas - cuiusmodi sunt 'ingenitunV et 'inproductum' et huiusmodi - 'ingenitum', enim, non significat nisi istum respectvm qui est filiacio, et hoc priuative, 'inproductum' eciam inportat istum respectvm qui est inter causam et effectum negative, et non est aliud dicere aliquid 'significare priuative1 nisi quod de re, de qua talis terminus verificatur, potest illud, quod sic signiflcat negative, vere negari, sicut vere contingit dicere quod 'ingenitus non est films/ vel 'non habet filiacionem/ et sic de consimilibus. 29.10 termini, autem, significantes res absolutas negative sunt 'motus', 'quies\ et huiusmodi - illud, enim, idem quod 'motus' significat positive, illud idem significat 'quies' priuatiue. si, enim, exprimeret quid nominis 'quietis', diceretur quod est 'priuacio motus\ et sic est de multis alijs. vtrum, autem, tales termini priuative significent aliquid relative, preter rem que priuant, quod quidem relative sit in re de qua tales termini predicantur substantiue, vel non, ad presentem speculacionem non pertinet et ideo, de hoc studiosius inquiras. CAPITULUM TRIGESIMUM: IN QUO OSTENDITUR QUOT MODIS FIT DIUISIO 30.01 Quia, vero, loyci frequenter dicunt quod superiora in sua inferiora diuiduntur, multociensque vtuntur eciam isto termino 'diuidere1, ideo post hoc curabo ostendere quomodo diuisio fieri habeat multis modis. et quia istam materiam non possum prosequi tarn prolixe sicut boecius in libello suo diuisionum prosequitur,1 ideo sectabo predictum auctorem - aliqua, secundum suam intencionem, perstringam. 30.02 Ad cuius euidenciam est sciendum quod diuisio fit per se et per accidens; diuisio, autem, per se fit multis modis: est, enim, diuisio per se generis in species, sicut (36 r /36 v ) quando2 dicimus animalium, quedam racionalia, quedam irracionalia. et est alia diuisio quando totum diuiditur in suas partes; aliquod, autem, totum diuiditur in partes similes et aliquod in partes dissimiles. totum, autem, quod diuiditur in partes similes est quando partes nomen et diffinicionem tocius habent vel retinent, et iste partes se habent in duplici differencia et, per consequens, totum quia quoddam totum, sic diuiditur in partes similes quia ille partes non solum 1 2

Boethius, Liber de divisione, PL 64: 875o-892A. sicut] bis.

CAPITULUM TRIGESIMUM

187

nomen et diffinicionem tocius habent, sed eciam possunt vnum eciam indiuiduum numero constituere. quod quidem indiuiduum est ex eis constitutum, in eadem specie reponitur in qua ille partes componentes ponebantur. 30.03 Aliud, autem, totum in partes similes diuiditur que, licet nomen et diffinicionem tocius retineant, non, tamen vnum indiuiduum numero possunt constituere. primum, autem, totum vocatur 'totum homogenium', sicut aqua, ignis, et huiusmodi; vnde, enim, totalis aqua, diuiditur in diuersas partes aque, que partes nomen et diffinicionem tocius aque retinent et possunt vnum indiuiduum in specie aque componere, et sic est de ceteris homogenijs. 30.04 De secundo, autem, toto ponit boecius in libro divisionum exemplum,3 dicens quod, cum hominem in sortem et catonem et vergilium et siceronem,4 et in ceteros homines particulares diuidimus, diuisionem tocius in suas partes facimus. non, enim, dicit boecius homo genus, nee singulares homines genera esse possunt, sed partes quibus homo coniungitur. 30.05 Ex ista autoritate pluribusque alijs que a boecio in predicto libro ponuntur, apparet apercius quod ista non est diuisio vocis in suas significaciones, scilicet, qua 'homo' diuiditur in homines singulares; iste, autem, partes recipiunt nomen et diffinicionem ipsius hominis, non, tamen, possunt vnum indiuiduum numero constituere. 30.06 totum, autem, tune diuiditur in partes dissimiles quando partes nee nomen nee diffinicionem tocius retinent, sicut quando domus diuiditur in ligna et lapides, et homo in capud et manus, et huiusmodi. 30.07 Aliam, autem, diuisionem ponit boecius quando vox diuiditur in proprias significaciones, sicut quando 'cams' diuiditur in latrabilem et piscem marinum, et huiusmodi. huiusmodi, autem, diuisionis duplex est modus: vnus modus secundum predictum exemplum, quando vna vox sola diuiditur in sua significata, alia quando vna oracio, verbis nominibusque composita, in plures sensus recipit seccionem, et ponit exemplum de isto: 'aio te tacide romanos vincere posse.'5 multiplicitas, autem, 3

Boethius, Liber de divisione, PL 64: 877o: "Cumque hominis dicimus partes Catonem, Virgilium, Ciceronem et singulos qui cum particulares sint, vim tamen totius hominis jungunt atque componunt." 4 Nota formam nominis scribendi. 5 Boethius, Liber de divisione, PL 64: 878A: nomen scriptum ut: "tacide", apud editionem citatam est: "Aeacida."

188


que est in prime modo diuidendi vocatur 'equivocacio' et diuisio vocatur 'diuisio equivoci in equivocata'; oracionis, vero, per signiflcaciones proprias 'distribucio ambiguitatis discrecione', quam greci 'amphiboliam' vocant et ex multiplicitate talis oracionis prouenit fallaciam amphibolic. 30.08 Circa, vero, sic narrata, primo videndum est qualiter genus dicatur diuidi in species; secundo, qualiter dicatur per se diuidi in species; tercio, ponenda est differencia inter diuisionem generis in species et inter diuisionem tocius in partes et vocis in signiflcaciones. 30.09 Quantum ad primum, dico quod alio modo loquitur de diuisione generis in species phisicus et alio modo loycus. pro tanto, enim, diceret philosophus naturalis genus in species diuidi quia res ilia, que est genus, per racionem formalem speciei contrahitur; loycus, vero, pro tanto diceret genus in species diuidi quia sub genere < inuen > ientur6 voces plures, vel conceptvs, de quorum quolibet genus predicatur in quid, (36V37 r ) et quorum quodlibet inportat aliquid ad ipso genere7 distinctum formaliter, quod, tamen, ad essenciam et intraneitatem pertinet rei per talem terminum inportate,8 et in quorum diffmicione, si diffmiuntur, ipsum genus ponitur, sicut sub 'animali' accipitur 'asinus' et 'homo', de quibus 'animal' in quid predicatur et tarn 'asinus' quam 'homo' inportat aliquid distinctum formaliter quod, tamen, sic distinctum, ad essenciam rei inportate per istum terminum 'homo' pertinet, sicut patet manifeste. et certum est quod, si 'homo' vel 'asinus' difflniretur, 'animal' in diffmicione cuiuslibet poneretur. 30.10 Per istam descripcionem patet ad tercium argumentum quia, per quamlibet partem positam in ista diffmicione distinguitur diuisio generis in species a diuisione tocius in partes dissimiles et a diuisione tocius in partes similes, ex quibus partibus vnum numero potest fieri, certum est, enim, quando domus diuiditur in ligna et lapides et huiusmodi, quod sub vna voce non accipiuntur plures voces, nee domus de ligno vel lapidibus in quid predicatur, nee inportant aliquod solum ab ipsa domo distinctum formaliter, sed eciam realiter, et sic patet de alijs. et idem est de partibus similibus que possunt vnum indiuisum componere. 30.11 per duas, vero, vltimas particulas differt diuisio generis in species a diuisione tocius in partes similes que non possunt vnum indiuisum componere. licet, enim, sortes inportet aliquid distinctum ab nomine, 6 1 8

-ientur] corrector 2 in marg. quorum quodlibet] spscr.; ab ipso genere] corrector 3 in marg. em. ms. inportante.

CAPITULUM TRIGESIMUM PRIMUM

189

tamen, illud ad essenciam indiuidui inportati per istum terminum 'sortes' non pertinet, quamuis ab eo non distinguitur realiter. patet nichilominus quod, si sortem diffinias, 'hominem' in eius diffinicione non pones, patet eciam qualiter distinguitur a diuisione transcendencium in sua inferiora, quia transcendens, puta, ens, sic in sua inferiora diuiditur quod, tamen, in eorum diffinicione non cadit, et ex istis eciam patet quomodo distinguitur a diuisione que est equiuoci in equiuocata. 30.12 Quantum ad quartum, dico quod pro tanto genus per se in suas species diuiditur, quia de suis diuidentibus in quid et essencialiter predicatur. et propter eandem racionem potest dici totum per se diuidi in suas partes, et hoc de toto quod diuiditur in partes similes que non possunt vnum indiuiduum numero componere. 30.13 Sicut, autem, diuisio per se fit tribus modis, sic diuisio per accidens tribus modis habet fieri: vnus modus est quando subiectum in accidencia diuidimus; secundus quando accidencia in subiecta, et tercius quando diuidimus accidens in accidencia. subiecti, autem, in accidencia diuisio est quando dicimus: 'omnium hominum, alij sunt albi, alij sunt nigri, alij medio colore colorati.' hec, enim, accidencia sunt hominum et non hominum species, et 'homo', subiectum horum est et non genus, accidencia, vero, in subiecta diuisio fit quando dicimus quod eorum que desiderantur et expectantur, alia in corpore, et alia in anima, sita sunt. patet, enim, quod illud quod expectatur accidens est anime, cum nullum nobis essenciale expectemus, et genus esse non potest. illud, vero, in quo alterum situatur, puta, anima vel corpus illius, non est species, sed subiectum. accidens, autem, in accidencia diuidimus quando dicimus alborum, alia dura, vt margarita, alia mollia, ut lac. album, enim, accidens est; mollicies et eciam duricies accidencia sunt, sicut patet. Qui, vero, istarum diuisionum differenciam et conuenienciam voluerit cognoscere, ad librum diuisionum boecij recurrat, quia ibi de hoc satis prolixe tractatur. (37V37 V ) CAPITULUM TRIGESIMUM PRIMUM: IN QUO OSTENDITUR QUID SIT TOTUM 31.01 His visis, aliqua de toto sunt dicenda. ad cuius euidenciam est sciendum quod 'totum' aliquando accipitur pro uno composito ex distinctis partibus facientibus per se vnum, et aliquando pro vno toto composito ex partibus facientibus per accidens vnum, et aliquando accipitur pro vno communi ad singularia vnius speciei.

190


31.02 primo modo, vero, accipiendo 'toturrf potest subdiuidi quia, tales partes sic per se vnum facientes, aut sunt eiusdem racionis, aut sunt alterius racionis. si sint alterius racionis, tune concursus istarum duarum parcium dicitur 'generacio', sicut patet quando materia et forma substancialis concurrunt ad aliquid totum componendum. si, autem, sunt eiusdem racionis, tune concursus talium parcium vocatur 'augmentacio', sicut patet quando ex duabus aquis fit vna tota aqua. 31.03 Compositum, autem, ex partibus per accidens facientibus vnum se habet in triplici differencia quia, aut ille partes faciunt sic vnum per quandam formam, puta, quod vna sit informans et alia informata, aut per aggregacionem, aut per quandam colligacionem. prima tota vocantur 'tota per aggregacionem'; cuiusmodi sunt quinque lapides in vno aceruo. Et de isto philosophus ponit exemplum, quinto metaphisice, capitulo de eodem,1 de < monstrans > 2 quod idem est quod tibia congregare per quandam colligacionem vel ligacionem copulata. vtrum, autem, vnio talium parcium, per accidens vnum faciencium, sit aliquis respectvs realiter distinctus, in predicamento relacionis patebit. 31.04 Dubium, tamen, potest esse: vtrum ista forma tocius, que dicitur ex concursu materie et forme resultare, sit aliquid a materia et forma distinctum quoquo modo ? Ad illud dubium dico quod sit; quod probo isto modo: certum est, enim, quod omnes concedunt, quod materia et forma sunt causa compositi. quero, ergo: quando dicitur quod materia est causa compositi, vel quo forma est causa compositi, quid ipsa forma causet? aut, enim, causat se ipsam, aut materiam, aut materiam et se ipsam, aut aliquid aliud distinctum a materia et forma quoquo modo, aut nichil. 31.05 vltimum, vero, scilicet, quod dicatur causa quia nichil causat, manifestum est quod illud non potest dari. nee primum, quia nichil est causa sui ipsius, nee ipsam materiam, tamen, quia ipsa materia est ingenerabilis et incorumptibilis. tercium eciam dari non potest, quia sequitur: causat se et materiam, ergo causat se, quia a copulativa ad quamlibet partem, nisi in terminis numeralibus, est consequencia bona; sed consequens est falsum; ergo, antecedens. si quartum datur, hoc est intentum, quia quidquid voces illud quod causatur a materia et forma, non euro, quia illud 'formam tocius1 appello.

1

Aristoteles, Meta. 5, 6 (1016al-3), p. 273: "Secundum se vero unum dictorum alia dicuntur natura continuitatis, ut onus vinculo, et lignum cum visco. Et linea et si flexa sit, continua autem una dicitur; sicut et partium singulae, ut tibia et brachium." 2 lacuna inter "de eodem de" et "quod."

CAPITULUM TRIGESIMUM PRIMUM

191

31.06 Sed contra illud potest obici primo sic: si ex vnione anime intellective cum materia tocius resultat aliqua forma tercia, eadem racione, ex vnitate illius forme tercie cum isto composito ex materia et forma intellectiva resultabit quarta forma; ex vnitate illius quarte, forma quinta et sic in infinitum; vel standum est primo. 31.07 Secundo, sequitur quod aliqua forma in homine sit perfeccior quam anima intellectiva quia vltimum, ordine generacionis, est semper perfeccius; sed ista forma tercia sequitur animam intellectivam et anima intellectiva precedit sicut causa precedit suum effectuni; igitur, ista forma est perfeccior anima intellectiua. De ista conclusione multum dubito quia non videtur vera. 31.08 Tercio, quia non apparet si esset forma similiter addita illis duabus partibus quin deus posset facere earn per se esse et earn conseruare in esse sine illis partibus precedentibus et, per consequens, esset totum sine partibus - quod contradiccionem includit. (37 v /38 r ) 31.09 propter ista notandum est ad presens quod illud, quod ex talibus partibus resultat, non est forma licet vocatur 'forma tocius,' sed est tantum formalis entitas. ista, autem, formalis entitas non distinguitur ab illis partibus simul sumptis, nisi tantum formaliter, et per hoc patet ad primum quia non dicitur vniri illis duabus partibus, cum vniri non possunt nisi distincta realiter et ideo, non oportet aliam formam resultare. 31.10 Ad secundum patet quia non erit aliqua forma perfeccior in homine ipsa anima intellectiva; bene, tamen, erit aliqua entitas formalis perfeccior entitate ipsius anime intellective, sed hoc non est inconueniens, cum ilia formalis entitas vtramque entitatem complectitur, scilicet, entitatem materie et forme. 31.11 Ad tercium patet quod non oportet quod totum sit sine partibus, quia ista forma tocius non est aliquid distinctum ab istis duabus partibus realiter et, per consequens, non potest ab eis separari. 31.12 totum, autem, quod est commune ad singularia vnius speciei est 'homo', 'asinus', 'lapis', et huiusmodi; 'homo', enim, est communis ad sortem et platonem, et ad cetera indiuidua. 31.13 Sed hie est vnum dubium, quia non videtur aliqua racio quare 'homo' magis dicatur 'totum' respectv sortis et platonis quam 'animal' respectv 'hominis' et 'asini' et, per consequens, sicut diuisio qua 'homo' diuiditur in sortem et platonem dicitur 'diuisio tocius in partes', ita diuisio qua 'animal' diuiditur in 'hominem' et 'asinum' - cuius oppositum dictum est supra.

192


31.14 Ad illud dico, quod diuisio 'hominis' in sortem et platonem est diuisio tocius in partes, non diuisio 'animalis' in suas partes, scilicet, species, racio, autem, est ista: quia ad hoc quod aliquid dicatur 'totum' respectv alterius, oportet quod totam quidditatem illius partis cuius dicitur 'totum' includat; genus, vero, totam quidditatem sue speciei non dicit, sed species aliquid quidditativum supra ipsum genus addit et ideo, speciei non potest dici 'totum'. econuerso est de specie, quia species totam quidditatem indiuidui includit, licet, enim, indiuiduum aliquid distinctum formaliter ad ipsam speciem addat. quia, tamen, ista racio formalis non est quidditativa, ideo respectv indiuidui potest species dici 'totum'. 31.15

Cetera, autem, que de toto sunt dicenda, studiosius discutias. CAPITULUM TRIGESIMUM SECUNDUM: DE EODEM, DISTINCTO, ET DIUERSO

32.01 Cum, vero, tarn loyci quam theologi istis terminis: 'idem', 'distinctum', et 'diuersum' frequenter vtantur, ideo de quolibet istorum et primo de 'eodem' sunt aliqua dicenda et primo circa illud capitulum est supponendum quod aliqua dicuntur 'idem genere' et aliqua 'idem specie' et 'idem numero', et multis alijs modis, de quibus pertractare longum foret. videndum est: de quibus predicatur 'esse idem realiter' ? secundo: si ydemptitas realis est maxima ydemptitas? tercio, videndum est: de quibus predicatur 'esse idem formaliter' ? quarto, videndum est: vtrum inportata per superiora, et hoc loquendo de primo significato, sint idem formaliter cum illis que per inferiora inportantur? quinto: vtrum indiuidua eiusdem speciei sint idem formaliter? sexto: vtrum ydemptitas formalis sit ydemptitas realis? 32.02 Ad primum dico quod de illis predicatur 'esse idem realiter1 que sic se habent quod vnum per nullam potenciam potest esse in rerum natura, altero non existente; huiusmodi, autem, sunt passio et proprium subiectum, sicut ostensum est supra.1 Ex isto (38 r /38 v ) eodem patet quod intellectvs et voluntas non distinguitur ab anima intellectiva realiter, cum inpossibile sit animam esse nisi sit intellectvs et voluntas, nee econuerso, et hoc loquendo de intellects et voluntate creata. 32.03 Sed contra illud potest obici: quia tune sequitur quod due relaciones, puta, similitudo que est in isto albo, et similitude que est in alio albo, essent idem realiter, cum sit inpossibile esse vnam sine alia. Ad illud 1

Vide supra, L 22.10-22.14.

CAPITULUM TRIGESIMUM SECUNDUM

193

potest dici dupliciter: primo, quod ista tenet in absolutis, et non in relativis, et quia in absolutis non contingit instanciam invenire, ideo regula bona est. Aliter posset dici quod deus posset facere vnam relacionem sine ilia ad quam sicut ad terminum refertur; nee autoritas philosophi in predicamentis, que dicit quod relativa posita, se ponunt, et cetera,2 recipienda est in hac parte, cum deo non tantam potenciam attribuat sicut theologi3 attribuunt. Ex isto patet quod esse et essencia, sicut aliqui false ymaginantur, non distingui realiter. 32.04 Quantum ad secundum: dico quod, accipiendo maximam ydemptitatem pro ydemptitate que nullam distinccionem, siue nonydemptitatem, secum permittit, sic non est ydemptitas realis maxima ydemptitas quia ydemptitas realis distinccionem, siue non-ydemptitatem, formalem compatitur. probatum, est, enim, supra,4 quod subiectum et propria passio non possunt distingui realiter et, tamen, non sunt ydem formaliter, cum vnum in diffinicione alterius non cadat et hoc loquendo de propria diffinicione que non datur per additamentum. 32.05 Sed hie est vnum dubium: vtrum ista sit bona consequencia: sunt idem realiter, ergo sunt idem, et de isto modo pertranseo quia in tractatv de consequencijs declarabo et ostendam istam consequenciam non valere. 32.06 De tercio dico quod de nullis predicatur 'esse idem formaliter1 nisi de terminis synonymis, ipsis supponentibus personaliter et significative quia, ipso facto quod sunt plura quoquo modo, nisi sint synonyma inportata per talia, sunt distincta formaliter. vnde, nee de attributis diuinis, de quibus magis videretur, potest predicari. 32.07 Quantum ad quartum: dico quod dupliciter potest intelligi aliqua 'esse idem formaliter'; vno modo potest intelligi quod quidquid competit vni cum reduplicacione competit alteri eciam reduplicative, et talia propriissime dicuntur 'esse idem formaliter'. alio modo potest intelligi aliqua 'esse idem formaliter' quando vnum ponitur in diffinicione propria et explicite quid rei alterius, et isto modo vtuntur multi isto termino 'esse idem formaliter', quamuis in rei veritate non sit eius propria acceptacio. Loquendo, vero, de 'idem formaliter' primo modo, patet euidenter quod superiora et inferiora, eciam significative ipsis sumptis, non sunt 'idem formaliter'. hec, enim, proposicio vera est: 'homo est racionalis in quantum homo'; tamen, hec non est vera: 'homo in quantum animal', vel 2 3 4

Aristoteles, Cat. 1 (6b), p. 18, lines 13-14. em. ms. theoligi. Vide supra, L 22.09.

194


'animal in quantum animal est rationale/ Si, autem, loquamur de 'esse idem formaliter' secundo modo, sic sunt inferiora et superiora 'eadem formaliter', cum superius essencialiter, quod non est transcendens, in diffinicione quidditativa sui inferioris ponatur. 32.08 et sciendum est quod, quando dicitur quod 'superiora et inferiora sunt idem realiter, et formaliter' et huiusmodi, quod non accipiuntur hie 'superiora' et 'inferiora' pro vocibus, nee pro conceptibus, quia tune, quelibet talis proposicio esset inpossibilis; sed accipiuntur 'superiora' et 'inferiora' in talibus proposicionibus pro rebus, per tales terminos (38V 39r) et conceptvs inportatis, et isto modo vere sunt et necessarie. 32.09 De quinto articulo est vna opinio que dicit quod indiuidua eiusdem speciei sunt 'eadem formaliter' et probat ipse5 sic: quia ilia que habent eandem proprie dictam diffmicionem sunt 'eadem formaliter'; sed indiuidua eiusdem speciei sunt huiusmodi; ergo, et cetera, maior est euidens et potest sic probari - licet ab eo non probetur - quia diffinicio proprie dicta exprimit racionem formalem et quidditativam difflniti, et vna sola diffinicio vnam solam racionem forrrialem et, per consequens, que habent vnam diffinicionem videtur quod habeant vnam racionam formalem. Sed illud non videtur michi esse possibile, nee verum, nisi homo velit loqui ad placitum - et contra tales, non est disputandum. eadem, enim, facilitate dicam quod omnes species 'animalis' sunt 'idem formaliter', quia conueniunt in diffinicione ipsius 'animalis'. Et si dicatur quod non est simile, quia quelibet species preter naturam generis includit differenciam specificam per quam inter se distinguuntur, Istud non valet, quia multum plus distinguuntur due differencie indiuiduales, eciam secundum istum, quam due differencie specifice. et patet per doctorem quem ipse sequitur, quod duo gradus indiuiduales sunt primo diuersi, due, autem, differencie specifice non. et constat quod tanta ydemptitate est gradus indiuidualis 'idem' et non minori ydemptitate cum natura specifica sicud natura specifica cum natura generis, quia ex utraque parte est ydemptitas realis et distinccio formalis; ergo, sicut iste raciones specifice inpediunt ne diuerse species sint 'idem formaliter', eadem racione isti gradus indiuiduales inpedient ne indiuidua quibus competunt sint 'idem formaliter', vel si ex vna parte ponatur formalis ydemptitas et ex alia debet poni. conflrmatur ista racio quia que conueniunt formaliter, maxime conueniunt; sed indiuidua non maxime conueniunt; ergo, non conueniunt

5 Vide Ockham, Summa logicae, III-3, 29, De eodem et diverse, pp. 695-697; cf. ibidem II, 2, p. 253, line 124 - p. 254, line 152; III-l, 4, p. 374, line 275 - p. 375, line 1.

CAPITULUM TRIGESIMUM TERCIUM

195

formaliter. maior est euidens quia conueniencia, siue ydemptitas formalis, est ; sed indiuidua eiusdem speciei distinguuntur per aliqua primo diuersa quia per differencias indiuiduales; ergo, et cetera. Prima racio sua non congrvit quia minor est falsa, sicut iam ostensum est, propter falsam inplicacioneni; inplicatur, enim, in ilia minori quod indiuidua habeant diffinicionem quod satis a philosopho, septimo metaphisice,6 inprobatur. 32.10 Quantum ad sextum: dico, si loquamur de ydemptitate que est quedam relacio racionis, que quidem relacio racionis non est aliud quam quidem conceptvs, mediante quo, aliqua res ad seipsam per intellectum comparatur, sic dico, quod non est ydemptitas realis quia non esset, cessante operacione intellectus. si, autem, loquamur de substrate illi conceptvi, vt queratur vtrum formalitas sit in re propter operacionem intellectus? - sic dicendum est quod sic, et quod est ydemptitas realis. Omnia, autem, que dicta sunt de 'idem' opposite modo possunt dici de 'distincto', cum sint inter se opposita; et ista sufflciant, et cetera. CAPITULUM TRIGESIMUM TERCIUM: DE DIUERSO 33.01 Uiso de 'idem' et 'distincto', videndum est de 'diuerso'. Ad cuius euidenciam est sciendum quod diuersa se habent in triplici differencia quia quedam sunt diuersa que, tamen, in aliquo conceptv inferiori vniuoce conueniunt, quedam, vero, solum in conceptv entis, et quedam nee in conceptv aliquo, nee in conceptv entis, vniuoce loquendo. 33.02 Ilia que sunt diuersa primo modo sunt (39 r /39 v ) substancia, quantitas, qualitas; ista tria conueniunt vniuoce in vno conceptv inferiori conceptv entis, scilicet, in isto conceptv 'absolutum'; de quolibet, enim, istorum verum est dicere quod 'est absolutum,' et quod 'iste conceptvs "absolutum" vniuoce competat eis' - patet quia sufflcit ad contradiccionem. verum est, enim, dicere de quolibet quod 'est absolutum' vel 'non est absolutum,' et vna vera est necessario et altera falsa, quod, autem, sit conceptvs communis istis terminis patet quia aliquis potest esse certus quod quantitas est absolutum et, tamen, dubitare vtrum sit substancia vel 6

Vide supra, L 26.03, n. 2; cf. Aristoteles, Meta. 7, 10 (1035b35-1036a6), p. 436: "Ratio vero ipsius universalis ... puta circuli hujus et singularium alicujus, aut sensibilis, aut intellectualis ... horum autem non est definitio."

196


qualitas, sicut moderni multi dubitant et, per consequens, iste conceptvs 'absolutum' communis est qualitati et substancie et, qua racione istis duobus, eadem racione et quantitati. 33.03 Diuersa, autem, secundo modo sunt omnes res decem predicamentorum et deus; est, enim, conceptvs 'entis' communis vniuoce deo et creaturis et potest hoc probari per racionem nunc factam. Et confirmatur predicta racio, quia aliquis videns philosophus discordare potest esse certus quod primum principium est ens et, tamen, propter contrarietatem eorum - quia vnus ponit ipsum creatum et alius noncreatum - potest dubitare quis eorum verum dicat et, per consequens, habebit conceptvm. 33.04 Diuersa, autem, tercio modo sunt differencie indiuiduales et passiones entis, quia nee passionibus entis, nee istis differencijs conuenit ens vniuoce. qualiter, autem, raciones probant deum conuenire in conceptv vnico cum creatis et qualiter non, similiter, quomodo potest esse quod differencijs vltimis non conueniat aliquis conceptvs vniuoce, ad presens non pertinet ostendere, nee ista de diuersis inserui nisi ad occasionem dandum cogitandi studientibus; vnde, ista sufficiant. CAPITULUM TRIGESIMUM QUARTUM: DE OPPOSITIS JAM COMPLEXIS QUAM INCOMPLEXIS 34.01 Sequitur nunc de oppositis aliqua dicere, et primo dicendum est de oppositis incomplexis, secundo de complexis. Ad primum, uero, primo videndum est de opposicione incomplexorum que sunt res, distinguendo contra signa rerum. ad cuius euidenciam est sciendum quod talia opposita incomplexa se habent in triplici differencia, quia quedam sunt opposita que opponuntur contrarie, quedam relative, quedam contradiccione. 34.02 Opposita contrarie se habent in duplici differencia, quia quedam sunt mediata, quedam inmediata. mediata sunt ilia quorum utrumque potest simul negari a subiecto circa quod habent fieri, eciam constancia ipsius subiecti posita; cuiusmodi sunt album et nigrum. potest, enim, poni lapis, vel aliquod aliud corpus in quo potest esse albedo et nigredo et, tamen, potest vere dici quod nee est album nee nigrum, quia potest esse medio colore coloratum. talia, autem, opposita se habent in duplici differencia, quia quedam opposita habent medium cui nomen inpositum est, sicut patet de albo et nigro; quedam, autem, habent medium, sed illi non est nomen inpositum, sed debet sibi fingi nomen, secundum

CAPITULUM TRIGESIMUM QUARTUM

197

doctrinam aristotilis in libro predicamentorum,1 per abnegacionem vtriusque extremorum, sicut patet quod bonum et malum opponuntur et dicimus quod medium inter ista duo est illud quod nee bonum est neque malum, et patet de isto medio exemplum manifestum in moralibus - lapis, enim, nee bonus nee malus est, loquendo moraliter, et sic est de multis alijs. 34.03 Opposita, autem, inmediata sunt ilia quorum alterum, hoc est vnum, vel alivd; et hoc, ita quod 'vnum' vel 'alivd' sit distinctum (39 v /40 r ) extremum de subiecto, circa quod habent fieri, de necessitate predicatur, posita subiecti constancia. cuiusmodi sunt sanitas et egritudo, equalitas et inequalitas. et est sciendum quod, licet, secundum intencionem philosophi sit ista diffinitio vera, tamen, si sanitas et egritudo sint alique qualitates distincte realiter a subiecto, et equalitas et inequalitas aliquid inportent distinctum a re ilia que dicitur 'equalis1 vel 'inequalis', non est verum quod de istis oppositis dicitur, ymmo non sunt aliqua opposita quin deus posset facere subiectum istorum esse in rerum natura et, tamen, vtrumque istorum oppositorum a subiecto negare. 34.04 Opposita, vero, relative sunt iste relaciones vere in re existentes, que non possunt eidem respectv eiusdem competere; cuiusmodi sunt paternitas et filiacio; licet, enim, aliquis possit esse filius vnius et pater alterius, non, tamen, potest esse pater et filius respectv eiusdem. 34.05 Sed hie est vnum dubium: quia, si paternitas et filiacio sunt res distincte a subiectis, non valet quod, si sortes sit filius platonis, quin deus illam filiacionem, que est in sorte, possit ponere in platone, eciam ipsa remanente in sorte, cum possit facere vnum accidens in duobus subiectis, et eodem modo de paternitate que est in platone et, per consequens, idem poterit esse pater et filius, eciam respectv eiusdem - quod absurdissimum videtur. 34.06 Ad illud dubium dicerent illi qui dicunt quod beatus loannes fuit filius naturalis gloriose virginis,2 quod conclusio est vera quia in premissis nichil apparet negandum, secundum eos, ut videtur. Sed quia illud eciam concedere aliqualiter absurdum est, ideo de isto dubio usque ad predicamentum relacionis pertranseo quia ibi prolixius de ista materia tractabo. 1 Aristoteles, Cat. 1 (7a5-6), p. 19, lines 16-17: "Aliquotiens autem forte et nomina fingere necesse erit..."; ibidem (7bl2), p. 20, lines 27-28: "... fortasses erit necessarium nomen fingere." 2 Vide lo. 19: 26: "Cum vidisset ergo Jesus matrem et discipulum stantem quern diligebat, dicit matri suae: Mulier ecce filius tuus."

198

iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii98

34.07 Opposite, autem, incomplexa contradiccione sunt ilia que nulli subiecto, nee simul nee successiue, possimt competere; cuiusmodi sunt indiuidua completa de genere substancie et accidencia quecunque. sortes, enim, et albedo et nigredo vel paternitas sic sunt composita quod nulli, nee simul nee successiue, possunt competere quia prime substancie, secundum philosophum in praedicamentis,3 nee sunt in subiecto nee dicuntur de subiecto. 34.08 Quantum, autem, talia dicantur opposita contradictorie patet, quia certum est quod plus opponuntur quam albedo et nigredo, quia albedo et nigredo conueniunt in hoc, quod est 'posse conuenire eidem subiecto successiue', licet non simul. hec, autem, duo in hoc non conueniunt, sicut patet, sed albedo et nigredo sunt contrarie opposita, ergo sortes et albedo opponuntur contrarie et plus; sed non est maior nisi contradictoria; ergo, et cetera. 34.09 Ex isto patet falsitas dicencium quod in re extra, distinguendo res contra signa rerum, non est opposicio. nisi contraria vel relativa, secundum vnam opinionem. Et si arguatur contra illud, quia philosophus dicit in pred'icamentis4 quod substancie nichil est contrarium, sed, secundum hoc, dicam sortes et albedo opponuntur contradictorie - quod non posset esse nisi albedo contrariaretur sorti - et, per consequens, videtur quod dicam contra philosophum. 34.10 Item, nulla contradictoria sunt quin aliquo modo se habeant in figura;5 omne, autem, quod aliquo modo se habet in figura est proposicio; ergo, que non sunt proposiciones non sunt contradictoria; sed manifestum est quod ilia duo non sunt proposiciones; ergo, et cetera. 34.11 Confirmatur ista racio, quia vnum oppositorum non potest recipere suum oppositum; sed sortes potest recipere albedinem; ergo, sortes et albedo non sunt opposita et, per consequens, nee contradictoria. 34.12 Sed, istis non obstantibus, dicendum est sicut prius; et tune, ad primam racionem, quando dicitur quod, secundum philosophum, substancie nichil est contrarium, dico quod intencio philosophi est ostendere quomodo aliter differt substancia ab accidente quam differt 3 Aristoteles, Cat. 5 (2al2-13), p. 7, lines 10-12: "Substantia autem est, quae proprie et principaliter et maxime dicitur, quae neque de subiecto neque in subiecto est, ut aliquis homo vel aliquis equus." 4 Vide supra, L 21.04, n. 2. 5 Scilicet, figura quae dicitur "quadratum oppositionist' vide Aristoteles, De interpret. 10 (19b26-29).

CAPITULUM TRIGESIMUM QUARTUM

199

vnum accidens ab alio et tune, postquam ostendit quod hec contradictoria a se distant, possunt, tamen, fieri circa idem, adiungit in capitulo substancie quod substancie nichil est contrarium et tune in vna alia proprietate hanc magis exprimit dicens quod substancia, secundum sui mutacionem, est susceptibilis contrariorum. non, ergo, wit dicere philosophus quod substancia et accidens nullo modo opponuntur, cum .10. metaphisice6 ponat ea primo diuersa, sed wit dicere quod non est inter ea talis opposicio sicut inter contraria, quia contraria sic opponuntur quod vnum non est susceptibile alterius, sed substancia et accidens sic opponuntur quod, tamen, vnum est susceptibile alterius; vult, ergo, dicere philosophus quod non opponuntur sicut contradictoria, et hoc est verum, sed non negat quin possint opponi contradiccione. 34.13 Si dicatur quod, secundum philosophum, contraria sunt que maxime a se distant, sed si substancia et accidens opponerentur (40V 40V) contradictorie, plus distarent quam contradictoria et, per consequens, diffinicio philosophi non esset vera quia ilia non distant maxime que habent aliqua supra se inter que est maior distancia, sicut de se patet. Ad illud dico quod contradictoria possunt comparari inter se vel ad tercium; si comparantur inter se, sic hac distancia maxime distant, nee aliqua alia possunt hac distancia magis distare, quia ita est inpossibile quod albedo sit nigredo, sicut quod sortes sit albedo, si, autem, comparentur ad aliquod tercium, puta, ad subiectum quod est vtriusque receptiuum, sic non est inter ea maxima distancia quia ista duo conueniunt in hoc predicate: 'quod possunt tali subiecto successive conuenire.' contradictoria, autem, habent primam opposicionem et secundam et, per consequens, pluribus opposicionibus opponuntur quam contradictoria, racione cuius pluralitatis possunt dici 'opposita contradictorie1. et tune, quando philosophus dicit quod contradictoria maxime a se distant, verum est, loquendo de distancia primo modo dicta, quando dicitur quod contradictoria plus distant, dico quod non, loquendo de eadem distancia, quin autem possint plus distare alia distancia - hoc non est inconueniens. 34.14 Ad secundum dico quod contradictoria sunt in duplici differencial quedam sunt complexa, quedam incomplexa; autem, sunt in duplici differencia, de qua, tamen, duplicitate pertranseo. per hoc, ad argumentum: quando dicitur quod 'omnia contradictoria' et cetera, posset dici vno modo quod hec proposicio est vera, supposito quod illud sincathe-

6

Aristoteles, Meta. 10, 1 (1052al8-19), p. 553: "... secundum se dictorum unum, sed non secundum accidens..."

200


gorematicum7 'omne' non possit distribuere terminum equivocum pro omnibus sui equivocatis, sed solum pro illis que principaliter inportat. et de hoc magis patebit in tractatv de supposicionibus. si, autem, distribuat pro omnibus, falsa est et neganda, quia contradictoria incomplexa nullo modo se habent in figura. 34.15 ad aliud, quando dicitur quod 'vnum oppositunV et cetera, dico: verum est de oppositis contrarie - non, autem, de illis que contradictorie opponuntur. Utrum, autem, visio et cecitas opponantur in re, distinguendo opposicionem in re contra opposicionem que est in signis rerum vel non, ad me in isto tractatv non pertinet discutere; hoc, enim, diffinite debet ad librum phisicorum reseruari quia in primo phisicorum principio8 inter principia nature a philosopho computatur et ideo, de illo nunc pertranseo. 34.16 De opposicione, vero, incomplexa eorum que sunt signa rerum, dicendum est proportionaliter sicut dictum est de opposicione incomplexa realium, nee est differencia nisi quod omnia ista possunt simul esse in eodem subiecto, et hoc si talis opposicio sit tarn in conceptibus quam in vocibus. potest, enim, conceptvs sortis et albedinis et nigridinis simul et semel esse in eadem anima. De ipsis, autem, personaliter et significative sumptis dicendum est sicut de alijs incomplexis oppositis. 34.17 Opposita, autem, complexa se habent in multiplici differencia. Ad cuius euidenciam est sciendum quod hie loquimur de opposicione complexorum stricte, scilicet, de opposicione que est inter proposiciones que non compaciuntur se in veritate, hoc est, que non possunt simul esse vere. et per hoc excluditur opposicio que est inter proposiciones subalternas et subcontrarias quia quamuis tales proposiciones sic opponuntur quod vna non est aliquod respectv eiusdem, potest esse eadem proposicio subcontraria et subalterna; tamen, quia possunt simul esse vere, ideo de eorum opposicione pertranseo. 34.18 Quedam opposita, sic sumendo 'opposita', opponuntur contrarie, quedam nee contrarie nee contradictorie, et quedam contradictorie, et quedam plus quam contradictorie. Prima, autem, opposita complexa sunt proposicio vniuersalis affirmativa et vniuersalis negativa de eodem predicate et de eodem subiecto et de eodem modo supponente; cuiusmodi sunt: 'omnis homo currit,' 'omnis homo non currit,' 'homo est animal,' 'nullus homo est animal.' iste, enim, proposiciones ita opponuntur quod 7 8

em. ms. sincathegorematica. Aristoteles, Phys. 1, 5 (188al7-189alO).

CAP1TULUM TRIGESIMUM QUARTUM

201

nunquam simul esse vere possunt, vel simul esse false, due, vero, prime proposiciones opponuntur contrarie quia sicut negacio precedens aliquem terminum stantem in aliqua proposicione confuse et distributive et mobiliter, si ilia proposicio sit afflrmativa, facit illam proposicionem equipollere vni proposicioni negative in qua idem subiectum stat distributive et mobiliter, sicut patet in istis: 'omnis homo est animal,1 'non omnis homo est animal,' que equipollet huic: 'quidam homo non est animal,1 que est una proposicio negativa in qua subiectum habet supposicionem determinatam inmobilem. ilia negacio, sequens aliquem terminum communem, stantem confuse et distributive et mobiliter, facit illam proposicionem, si prius erat affirmativa, equipollere vni negative proposicioni in qua iste terminus communis stat confuse et distributive et mobiliter, sicut patet in exemplo posito. hec, enim proposicio: 'omnis homo non currit' equipollet huic: 'nullus homo currit,' in qua iste terminus 'homo' eundem modum supponendi habet quern habet in ista: 'omnis homo currit' et, per consequens, sicut iste: 'omnis homo currit,' 'nullus homo currit' opponuntur contrarie, nee possunt simul esse vere, licet simul possunt esse false, ita eciam alie (40 v /41 r ) due. Et si queras: quomodo negacio habet, in tali loco posita, talem virtutem et in tali talem, Dico quod indisciplinati est querere omnem causam et demonstracionem expectare vbi non est; non, enim, potest alia racio assignari nisi quia natura rei talis est, et illud debet sufficere cuilibet volenti proilcere. 34.19 Opposita, autem, incomplexa nee contrarie nee contradictorie sunt due proposiciones quarum vna est vniuersalis affirmativa, vel vniuersalis negativa, cuius subiectum est aliquis terminus communis, et alia est particularis affirmativa, vel particularis negativa, cuius subiectum est aliquis terminus qui sic se habet respectv subiecti proposicionis vniuersalis sicut inferius ad suum superius, sicut patet in istis proposicionibus: 'omne animal currit,' 'quidem homo non currit,' 'nullum animal currit,' 'quidem homo currit.' manifestum est, enim, quod iste proposiciones non opponuntur contrarie quia proposiciones que opponuntur contrarie, vna est vniuersalis affirmativa, alia vniuersalis negativa, de eodem subiecto et de eodem predicate; huiusmodi, autem, non sunt iste, sicut patet. certum est eciam quod non opponuntur sicut proposiciones contradictorie quia, scilicet, philosophus, primo elencorum? proposi9

Aristoteles, De soph. elen. 1 (165al-10), t. 1, III, fol. 339 r ~ v E-G: "Nam syllogismus quidem ex quibusdam est positis, vt colligamus aliquid aliud ex necessitate ab ijs, quae posita sunt per ea, quae posita sunt. Redargutio autem syllogismus est, cum contradictione conclusionis ... quia fieri non potest vt res ipsas ferentes disputemus, sed nominibus pro rebus vtimur signis: et quod accidit nominibus, in rebus quoque arbitramur accidere."

202


clones contradictorie non sunt vnius et eiusdem rei tantum, sed rei et nominis; nunc, autem, in istis duabus proposicionibus, non est idem nomen ex parte subiecti, sicut patet. 34.20 Si queratur quare philosophus de talibus proposicionibus particularem tractatum non fecit, quia determinando de proposicionibus contradictorijs sufflcienter de istis determinat, cum iste proposiciones et contradictorie eiusdem nature sint et eodem modo se habeant quantum ad veritatem et falsitatem quia, sicut est inpossibile duas contradictorias simul esse veras vel falsas, ita inpossibile est istas esse veras vel falsas. nee differunt, nisi quia iste, stricte loquendo, non vocantur 'contradictorie' cum non habeant idem subiectum secundum vocem. alie, autem, que 'contradictorie1 vocantur, idem subiectum secundum vocem habeant. 34.21 Opposita, autem contradictorie sunt due proposiciones, quarum vna est vniuersalis afflrmativa et alia particularis negativa, de eodem subiecto et de eodem predicate, vel due proposiciones singulares, quarum vna est singularis afflrmativa et alia negativa, de eodem subiecto et de eodem predicate, vel quarum vtraque est vniuersalis secundum vocem, vna, tamen, equivalenter et particulariter negativa. 34.22 Exemplum de primis patet hoc: 'omnis homo currit,' 'quidem homo non currit/ Exemplum de secundis in istis: 'sortes currit,' 'sortes non currit,' et de tercijs in istis: 'omnis homo non currit/ 'non omnis homo currit.1 et quod iste due vltime sint contradictorie patet per regulam sophistarum qui dicunt quod verum est quod 'quidquid mobilitat inmobilitatum mobilitat mobilitatum/ quia, enim, in ista proposicione: 'omnis homo currit1 ly 'homo" stat confuse et distributive et mobiliter, ideo, adueniente sibi negacione, facit ipsum stare inmobiliter; hoc, autem, non faceret nisi negatio, preposita signo et termino negative, faceret illam equivalentem vni particular! negative, vel vni indefinite, de quibus idem iudicium est. subiectum, autem alicuius proposicionis particularis negative, vel eciam affirmative, vel indefinite, semper habet supposicionem determinatam inmobilem. et sic patet ex ista regula vera, quod ista: 'non omnis homo currit' equipollet huic: 'quidam homo non currif et, per consequens, iste contradicunt: 'omnis homo currit,' 'non omnis homo currit/ 34.23 Differunt, autem, ista opposita ab oppositis contrarie quia, quamvis contrarie opposita non possunt simul esse vera, possunt, tamen, simul esse falsa, sed opposita contradictorie non possunt nee simul esse vera nee simul esse falsa.

CAPITULUM TRIGESIMUM QUINTUM

203

34.24 Opposite plus quam contradictorie sunt due proposiciones que per nullam potenciam possunt nee simul nee successive esse vere vel false, sed vna determinate et semper est falsa et altera determinate est vera. cuiusmodi, autem, sunt huiusmodi: 'deus est/ 'deus non est,' 'pater est deus,' 'pater non est deus,' 'homo est animal,' 'homo non est animal.' et quod iste proposiciones opponuntur plus quam contradictorie patet quia iste proposiciones: 'omnis homo currit,' 'quidam homo non currit,' opponuntur contradictorie et licet utraque nullo modo possit simul esse vera vel simul esse falsa, potest, tamen, vtraque pro10 diuersis temporibus esse vera vel vtraque falsa et, per consequens, conueniunt in hoc quod est 'vtrumque posse successive esse veram vel falsam', sed predicte proposiciones in predicto predicate non conueniunt, quia inpossibile est eciam pro quocunque tempore istam: 'deus est,' vel istani: 'homo est animal,' esse falsam, nee istani: 'deus non est,' nee istani: 'homo non est animal,' esse veram et, per consequens, plus opponuntur quam predicte, licet predicte opponuntur contradictorie; ergo, iste opponuntur plus quam contradictorie. tamen, quia contradictorie sic se habent quod vna est vniuersalis affirmativa et alia particularis negativa, vel due singulares, sed predicte non sunt huiusmodi quia iste terminus 'homo' non est terminus singularis, similiter iste terminus 'deus', licet inportet vnam rem singularem, tamen, non est terminus singularis, quod patet, quia terminus singularis (41 r /41 v ) non est predicabilis de aliquo nisi de se ipso. cum, a prima substancia, secundum philosophum in predicamentis" nulla fit predicacio, iste autem terminus 'deus' est de pluribus, eciam realiter distinctis, predicabilis et, per consequens, patet quod non opponuntur contradictorie, nee sunt contrarie, quia contrarie possunt saltern simul esse false, iste non; ergo, aliter opponuntur quam contradictorie; sed non minus quam contradictorie; ergo, plus, et cetera. CAPITULUM TRIGESIMUM QUINTUM: IN QUO OSTENDITUR QUID SIT PASSIO 35.01 Quia postea < de > demonstracione fiet sermo, ideo prius de vno vocabulo est hie tractandum de quo frequenter in ilia materia fiet sermo, scilicet, de 'passione'. Dicam quod est aduertendum quod diuersis modis accipitur 'passio'. Vno, enim, modo accipitur pro quodam ascensu sanguinis existentis circa cor ad cerebrum et ad cetera membra exteriora. ex tali, enim, ascensu redduntur membra exteriora disposita ad motum et 1U

em. ms. per.

11

Vide supra, i. 34.07, n. 3.

204


maxime lingwa, cum de facili moueatur. et ex tali inordinate motv vocatur homo 'passionatus' et tales passiones maxime accidunt colericis, et hoc quia sanguinem habent subtiliorem et magis penetrantem et, per consequens, facilius ascendit - et isto modo non vtuntur loyci 'passione', sed medici vel phisici. 35.02 Alio modo accipitur 'passio' pro fomite peccati, quod non est aliud quam quedam inclinacio vel disposicio ad peccandum, que quidem passio est nobis inflicta propter peccatum primorum parentum, licet christus talem fomitem inminuet. et isto modo accipiunt ethici siue morales 'passionem' quando dicunt quod virtutes morales acquisite refrenant passiones; primo, tamen, et principaliter per virtutes theoloycas infusas moderantur. 35.03 Alio modo accipitur 'passio' pro quodam actv voluntatis tristante vel afflictante, sicut patet de istis qui nimis affliguntur propter absenciam alicuius quern diligunt et, in tantum quod quandoque flunt deuicti, tales, enim, dicuntur 'patf. racio, autem, quare tanta tristicia in talibus causatur est quia, quando aliquis diligit alium vehementer, venit quodammodo cor suum in animum suum, cum, corde et animo amici sui, et transformatur et efficitur quasi alter ipse, et ideo, quando separatur ab amico, videtur sibi quod quodammodo cor suum et animus suus, qui erat transformatus cum corde amici sui, a seipso separetur et quia naturaliter quilibet odit suum non esse, ideo ex tali absencia maxima tristicia causatur. sed ista materia magis pertinet ad decimum quartum l et quartum; ideo, transeo. 35.04 quarto modo accipitur 'passio' pro quodam actv siue habitu informante animam, qui est ipsius anime salus et perfeccio, et isto modo accipit philosophus 'passionem' in secundo de anima? quando dicit quod 'intelligere est quoddam pati'; non, enim, intelligere est passio destrvens vel corumpens animam, sed pocius decorans et perficiens. 35.05 quinto modo accipitur 'passio' pro effectu illacioneque accionis, et isto modo accipitur ab autore sex principiorum,3 quando dicit quod 'passio est effectus illiacioque accionis' et isto modo accipiendo 'passionem', est quedam res relativa de genere passionis. sed nee isto modo accipiunt loyci

1

Id est, Aristoteles, De an. 1, 1 (403al7-25), et ibidem (402alO-16), scilicet, t.c. 14 et t.c. 4. 2 Aristoteles. De an. 3, 4 (429al3-15), p. 224: "Si igitur est intelligere sicut sentire aut pati quoddam ab intelligibili aut aliquid huiusmodi alterum." 3 Liber de sex principiis, Aristoteles latinus I 6-7, ed. L. Minio-Paluello (Paris, Bruges: Desclee de Brouwer, 1966), p. 41, line 8: "Passio autem est effectus illatioque actionis."

CAPITULUM TRIGESIMUM QUINTUM

205

'passionem' quando dicunt quod in conclusione demonstracionis propria passio predicatur de subiecto. 35.06 sexto modo accipitur 'passio' pro illo quod potest de aliquo subiecto demonstrari, et isto modo accipit philosophus frequenter 'passionem', primo posteriorum.4 Sciendum, tamen, quod de ista 'passione' contingit loqui dupliciter: vno modo sicut philosophus et autores multipliciter 'passione' sic sumpta vtuntur; quandoque, enim, vtuntur isto termino 'passio' pro quoddam conceptv mentis, qui predicatur vel subicitur in proposicione mentali, uel pro quodam voce, que predicatur vel subicitur in proposicione vocali. et ista non est 'passionis' propria accepcio, sed tantum vocatur talis conceptvs 'passio' ad modum quo pictura vel statua cesaris vocatur et appellatur 'cesar' vel 'homo', sicut supra5 prolixius est declaratum. non, enim, talis conceptvs vocatur 'passio' nisi pro tanto quia est signum passionis, significans et supponens pro ipsa vera passione. et ideo aliqui moderni, qui isto modo accipiunt 'passionem', nee volunt isto termino nisi isto modo vti, indigent pena et sensu; qui, enim, dicit vnum conceptvm vel vnam vocem 'propriam passionem' esse in rei veritate, sensu indiget. 35.07 Alio modo accipitur 'passio' proprie pro ilia re pro qua supponunt ille conceptvs vel ille voces, quas dicunt (41 v /42 r ) moderni - et false - 'passiones' esse. et isto modo accipiunt 'passionem' autores quando dicunt quod passio est idem realiter cum subiecto cuius est passio, et quod talis res, que sit passio, sic ponenda, superius est probatum. 35.08 Ex istis patet quod inpossibile est 'propriam passionem' sumendo 'propriam passionem' proprie, esse in rerum natura sine suo subiecto, neque econuerso, subiectum sine propria passione sua; et hoc in capitulo de proprio sufficienter est ostensum. 35.09 Contra ista, tamen, fmnt aliqua argumenta que, propter simplices, nunc expedit soluere. Arguit, ergo, vnus sic:6 secundum philosophos, 'passio' predicatur per se in secundo modo de suo subiecto; sed solum conceptvs vel vox vel scriptum predicatur, cum proposicio non componatur nisi ex talibus, et non ex rebus extra; igitur, res extra non est passio. 35.10 Secundo: 'Item,7 entis sunt passiones,' sexto metaphisice;* sed nichil inheret isti communi, 'ens'; igitur, passio non inheret. 4 5 6 7

An. post. 1, 9 (76al3, 76bl3, 15, 19, 87a39). Vide supra, capitula 1 et 2 de coordinatione conceptus, vocis reique. Ockham, Summa logicae, I, 37, p. 105, lines 15-18. Ibidem, p. 105, lines 19-20.

206


35.11 'Item',9 tercio, 'secundum philosophos, omnis passio est passio alicuius vniuersalis; sed nulla res extra est primo alicuius vniuersalis; ergo, et cetera/ 35.12 'Item,10 de deo predicantur passiones proprie sibi; sed deo non inherent alique alie res; igitur, passio non est talis res, inherens subiecto/ 35.13 Ex istis concludit iste quod passio non est nisi quid predicabile per se secundo modo dicendi per se de suo subiecto, ex quo vlterius conclvdit quod non est inpossibile subiectum esse sine passione in rerum natura, nee econuerso. 35.14 Sed iste raciones et consimiles, cum non vadant ad intencionem ponencium passionem esse in subiecto, vel esse idem realiter cum subiecto, ut proprie loquatur, non debent aliquem mouere. Ad primam, enim, racionem et ad consimiles potest dici concedendo maiorem et minorem simpliciter negando, quia magis vere et magis proprie est predicacio in re quam in voce vel conceptv; a veritate, enim, predicacionis, que est in re, dependet veritas predicacionis, que est in voce vel conceptv. deberent, enim, isti predicare quod assumunt contra alios et non reputare proposiciones per se notas illas que simpliciter sunt inpossibiles. Et si inveniatur in autoribus quod passio predicatur de subiecto sicut vnus conceptvs vel vna vox predicatur de alio vel de alia, quid debet tune dici? dicendum est ad tales autoritates - si que tales inveniantur - quod non credo quod accipiunt 'passionem' inproprie pro signo et representative vere passionis; et isto modo est facile ad omnia consimilia respondere. 35.15 Ad secundum dico quod maior est vera; quando dicitur in minori quod nichil inheret enti, quero: quid intelligit per 'inherere' ? si, enim, intelligat talem inherenciam qualis est accidentis distincti realiter ad suum subiectum - ab ipso accidente distinctum realiter - sic est minor vera et conclusio vera in isto sensu. inpossibile, enim, est quod passio entis vel cuiuscunque inheret subiecto sicut albedo inheret parieti uel nigredo coruo. si, autem, per 'inherere' intelligat quod per passionem entis, sumendo hie 'passionem1 pro conceptv vel voce, non inportatur aliquid distinctum a parte rei et formaliter - ad quod intellectum debet arguere, si 8

Aristoteles, Meta. 6, 1 (1026a30 sqq.), p. 350: "Et quia prima et de ente inquantum est ens, ejus utique est specular!, et quod quid est, et quae insunt inquantum ens;" cf. Meta. 7, 1 (1028al9 sqq.), p. 373: "Alia vero dicuntur entia eo quod taliter entis, haec quidem qualitates esse, ilia quantitates, alia passiones, alia aliud quid tale." 9 Ockham, Sun:ma logicae, p. 105, lines 21-23 ubi minor syllogismi, "sed nulla res extra inhaerens primo alicui universal!" citatur secundum sensum tantum. 10 Ibidem, p. 105, lines 24-26.

CAPITULUM TRIGESIMUM SEXTUM

207

bene arguat - sic est ista minor simpliciter falsa et inpossibilis, et conclusio que sequitur ex ea. 35.16 Eodem modo dicendum est ad tercium et quartum; non, enim, est inconueniens quod isto modo accipiendo 'inherere,' pro distinccione, scilicet, formali, passiones dei inherent ipsi deo, hoc est, sint distincte formaliter a deo, quia hoc non est aliud dicere quam quod ista proposicio: 'deus est creator' non est per se, primo modo dicendi per se; alij, quidem, successivi a perseitate primi modi proueniunt ex natura rei et non ex uoluntate vtencium, nee illud tenendum est; ergo, quod propria passio, de qua loquimur, demonstretur, accipiendo proprie 'propriam passionem' prout distinguitur contra signum proprie passionis - non distinguitur realiter a suo subiecto, sed tantum formaliter. et ista de passione causa,11 sufflciant, breuitatis. CAPITULUM TRIGESIMUM SEXTUM: EST DE QUIBUSDAM COMMUNIBUS AD .10. PREDICAMENTA 36.01 Postquam breuiter transcurrendo de nominibus secunde intencionis est dictum, Restat nunc de x predicamentis, quibus correspondent nomina prime intencionis, aliqua pertractare. vtile, tamen, est de quibusdam que communia sunt ad ipsa decem predicamenta, puta, de ente et de vno, aliqua declarare; primo, tamen, de ente est dicendum. 36.02 Circa quod primo est sciendum quod, si alique raciones probarent quod ens inportaret vnum conceptvm communem, predicabilem in quid de omnibus rebus, hoc maxime per raciones quas facit doctor subtilis, libro primo, distinccione secunda,1 probaretur, quarum alique superficialiter tacte sunt supra in capitulo de diuerso.2 sed siue ille concludant, siue non, saltern racio per quam vnus alius hie intendit probare (42 r /42 v ) quamuis credat se demonstrare, nee conclvdit nee euidenciam habet.3 36.03 Arguit, enim, sic: 'si non sit aliquis conceptvs communis omnibus rebus, ergo diuersis rebus sunt diuerse conceptvs communes, qui sunt .a. et .b.; sed ostendo quod aliquis est conceptvs communior quam .a. et .b., predicabilis de quocunque, puta, de .c. gracia exempli.' hoc tune probat 11

simplicitatis ante "sufficiant" expunct., add. brevitatis] corrector 1.

1 secunda] corrector 1 in ras., sed debet esse "tercia," vide Scotus, Ordinatio (Opus Oxoniense) I, dist. 3, pars 1, q. 1-2 (Vatican City: Polyglot Press, 1954), 3, pp. 18-38. 2 Scilicet, Cap. 33. 3 Ockham, Summa logicae, p. 106, line 12.

208

LOGIA CAMPSALE ANGLICJ

sic: 'quia sicut possunt formari tales tres proposiciones vocales: ".c. est .b.,11 et: ".c. est .a.," et: ".c. est aliquid,11 ita possunt in mente tales tres proposiciones formari, quarum due sunt dubie et tercia certa, siue scita, nam possibile est ut aliquis dubitet vtramque istarum: ".c. est .a.," ".c. est .b.,11 et, tamen, quod sciat istam: ".c. est aliquid.11 quo dato,1 arguit, 'sic: due istarum proposicionum sunt dubie et vna est scita; et iste tres habent idem subiectum; igitur, habent distincta predicata, quia, si non, eadem proposicio est scita et dubia, ex quo due sunt dubie; igitur, habent distincta predicata; igitur, aliud est predicatum in ista: ".c. est aliquid,11 quod non est predicatum in aliqua istarum: ".c. est .b.,11 ".c. est .a.;" igitur, illud predicatum est distinctum ab illis. sed manifestum est quod illud predicatum non est minus commune nee conuertibile cum aliquo istorum; igitur, est communius quam istorum aliquid - quod est propositum, scilicet, quod aliquis conceptvs mentis, alter ab illis inferioribus, est communis cuique enti.1 concedit, igitur, propter istam racionem - que magis debet dici fallacia peccans secundum non causam ut causam - quod 'ens' inportat vnum conceptvm communem, predicabilem de omnibus in quid. 36.04 Sed quod illud non valeat ostendo in terminis specialibus et arguo sic: istis tribus proposicionibus: 'quantitas1, demonstrando aliquam quantitatem particularem, 'est homo,1 'hec quantitas est albedo;1 igitur, 'hec quantitas est qualitas,1 possunt correspondere tres proposiciones in mente, et potest aliquis dubitare duas primas, sicut multi moderni dubitant, et scire terciani; sed iste habent idem subiectum; igitur, habent distincta predicata - alias, idem esset dubitatum et scitum; igitur, aliquid est predicatum in ista: 'hec quantitas est qualitas1 quod non est predicatum in aliqua duarum precedencium. et clarum est quod non est predicatum minus commune nee conuertibile; concludas igitur, si potes, ex ista deduccione, quod est 'quantitas' inportans vnum conceptvm communem pluralibus in quid, predicabilem et de albedine et de omnibus rebus; planum est quod non plus potes hie concludere quam quod 'homo sit asinus1 et, per consequens, non plus conclvdit vnum conceptvm communem correspondere 'enti' quam 'homo1 faciat, et sic patet quod ista racio nichil valet. 36.05 Secundo, sciendum quod ens a philosopho, quinto metaphisice,4 diuiditur in ens per se et in ens per accidens. Circa quod est aduertendum

4 Aristoteles, A/era. 5, 7 (1017a8), p. 284: "Ens dicitur hoc quidem secundum accidens, illud vero secundum se."


209

quod 'ens per se' accipitur tripliciter: vno, enim, modo accipitur pro ente quod non est aptum natum inherere per informacionem nee alter! accidere, et isto modo indiuidua completa de genere substancie dicuntur 'encia per se', et sic non accipit quinto metaphisice 'ens per se'. 36.06 Alio modo accipitur 'ens per se' pro aliquo quod, licet inheret alteri per informacionem, non, tamen, ad modum quo accidens inheret subiecto, sed sicut pars essencialis quidditativa. et isto modo forma substancialis dicitur esse 'ens per se', et nee isto modo philosophus accipit 'ens per se' quinto metaphisice. 36.07 Alio modo accipitur 'ens per se' pro omni illo quod non componitur ex aliquibus facientibus vnum per accidens, et sic quodlibet indiuiduum vniuscuiusque predicamenti est 'ens per se' et sic accipit 'ens per se' philosophus. 36.08 dicit, enim, in quinto metaphisice philosophus: 'secundum se, vero esse dicuntur quecunque significant figura < s > predicacionis' et addit 'quoniam ergo aliqua predicamentorum significant quid, alia quale, alia quantum, alia ad aliquid, alia facere, alia pati, alia vbi, alia quando, horum vnicuique esse idem significant,' hoc est, quodlibet horum idem significat quod esse ens per se, sic 'per se' sumendo. 36.09 Ex quo patet quod notabiliter errant illi qui dicunt quod philosophus non wit ibi nisi ostendere quod aliquid dicitur de aliquo per se et aliquid de aliquo per accidens. si, enim, philosophus acciperet ibi 'ens per se' pro illo quod dicitur de aliquo per se, tune illud quod ipse dicit 'ens per accidens' esse esset ens per se et illud, quod dicit esse 'ens per se' esset ens per accidens, et esset dictum puerile et a casu. probacio assumpti: quia accipio illud quod philosophus dicit esse 'ens per se', scilicet, hominem vel aliquod indiuiduum de genere substancie quia, secundum eum, sicut allegatum est, 'quod significat quid uel quale,' et cetera; si, ergo, vocaret philosophus 'ens per accidens' quando aliquid (42V43r) predicatur per accidens, sicut illi dicunt, cum ista predicacio possit esse vera: 'album est homo,' et hie predicetur 'homo' per accidens, cum vere possit a tali subiecto5 negari, eciam ipsius constancia posita, patet quod 'homo' esset ens per accidens. eodem modo, si 'ens per se' vocaret philosophus aliquod quod dicitur de aliquo per se, sicut isti dicunt, cum ens quod philosophus vocat 'per accidens' posset per se de aliquo predicari, sicut patet dicendo: 'album est coloratum,' ens per accidens esset ens per se, et sic diuisio philosophi esset risu digna, quia membra coinciderent. 5

subiecto] corrector 2 in marg.

210


36.10 Preterea, ex hoc quod predicacio est tails vel tails non iudicatur res esse tales vel tales, sed magis econuerso, cum ab eo quod res est vel non est dicitur oracio vera vel falsa, ex hoc, ergo, quod aliqua predicacio dicitur 'per se' vel 'per accidens', non potes iudicare talem rem esse 'per se' vel 'per accidens', sed ex hoc quod tails res est ens per se vel per accidens iudicas predicacionem esse talem vel talem. accipit, ergo, philosophus ibi 'ens per se' quamlibet rem que non est composita ex aliquibus diuersorum generum; et quia omnia indiuidua omnium predicamentorum sunt huiusmodi, ergo, et cetera. 36.11 Ens, autem, 'per accidens' est ilia res que est composita ex rebus diuersorum generum; cuiusmodi est 'album', 'musicum'; 'musicum', enim, sumendo ipsum pro primario et secundario significato, significat compositum vnum ex vno indiuiduo de genere substancie, puta, sorte vel platone, et ex vno indiuiduo ex genere qualitatis, et sicut est de isto, ita est de multis alijs. 36.12 Alio, autem, modo dicitur 'ens per accidens' quando aliqua duo alicui tercio accidunt, et isto modo exemplificat philosophus dicens quod secundum accidens 'iustum esse musicum' dicimus, quia vtrumque alicui vni accidit. vtrum, tamen, philosophus in illo quinto intendat ostendere quot modis contingat predicacionem variari, diligens et studiosus aduertat. 36.13 Diuiditur, autem, iterum a philosopho ens in 'ens in actv' et in 'ens in potencia'. Circa quod est aduertendum quod 'ens in potencia' tripliciter accipitur: vno modo pro illo quod non est in rerum natura, quod, tamen, potest esse, et per oppositum 'ens in actv' quod est ens in rerum natura. et sic sumendo 'ens in potencia' et 'ens in actv', diuidunt ens ex opposito, cum inpossibile sit idem esse ens in actv et in potencia. isto, autem, modo dicimus antichristum esse 'ens in potencia'; tale, autem, ens non ideo vocatur a philosopho 'ens in potencia' quia habeat aliquod esse positum, cum nichil sit, sed pro tanto vocatur 'ens in potencia' quia ens de termino illud significante potest cum nota potenciali predicari, sicut vere contingit dicere quod 'antichristus potest esse ens'; isto, autem, modo accipit philosophus 'ens in potencia' quinto metaphisice? quando dicit mercurium esse ens in potencia quia potest describi in lapide. 36.14 aliter, autem, accipitur 'ens in potencia' pro quolibet ente includente tanquam partem sui aliquod, racione cuius, mutacioni et alteracioni 6

Aristoteles, Meta. 5, 7 (1017a35-1017b7), p. 284: "Amplius esse significat et ens, hoc quidem potestate dicibili, illud vero actu... Etenim Mercurium in lapide dicimus esse;" cf. ibidem 9, 6 (1048b33), p. 528: "... sicut dicimus potentia, ut in ligno Mercurium..."


21 1

subicitur; huiusmodi est materia prima et isto modo accipiendo 'ens in potencia', eciam illud quod vere est ens in rerum natura dicitur 'ens in potencia', puta, sortes et plato, et omnia talia, et asinus. 36.15 per oppositum, vero, 'ens in actv' dicitur quod nullam talem partem includit; isto modo accipit philosophus 'ens in actv', nono metaphisice;1 dicit, enim, in capitulo primo: 'est' alia 'autem ut alia, hoc in patiente8 propter habere quoddam principium' quare 'patitur paciens, et aliud ab alio' - hoc philosophus; ille de ente, autem, 'in actv' - opposite tali enti in potencia - loquitur in eodem nono, capitulo sexto,9 dicens nichil, igitur, simpliciter incorumptum est ens in potencia. 36.16 Ex istis pluribusque alijs, que ibi ponit philosophus, patet manifeste quod non solum vocatur 'ens in potencia' illud de quo, modo possibilitatis, potest ens predicari, sicut aliqui false dicunt. de ilia, autem, quod habet materiam alteram partem sui, quod philosophus 'ens in potencia' vocat, sicut patet per autoritatem allegatam, non solum predicatur ens cum modo possibilitatis, ut dicatur quod potest esse ens, sed eciam predicatur ens de ipso per verbum de presenti, sicut patet manifeste. 36.17 tercio modo accipitur 'ens in potencia1 pro illo quod potest esse principium aliquod effectiuum producendi, et hoc quando effectum actualiter non producit; et isto modo materia non est ens in potencia, quia nullius transmutacionis effectiue potest esse principium. isto eciam modo accipiendo 'ens in potencia', si philosophus posuisset deum aliquid posse ex tempore extra se producere, sicut catholici ponunt, posuisset ipsum esse 'ens in potencia' et ita, non oportet nobis esse inconueniens (43 r /43 v ) deum ponere esse 'ens in potencia' isto modo. sic, autem, accipit philosophus 'ens in potencia' nono metaphisice, capitulo primo,10 concludens ex quibusdam in illo capitulo determinatis, contingit propter omnes artes11 et sciencie: 'potencie' sunt, hoc est, sunt 'encia in potencia' sic sumendo 'potenciamV2 'principia, namque in quid permutata 'in alio, autem, in quantum aliud'.

7 Aristoteles, Meta. 9,1(1046a20-21), p. 511: "Est autem ut alia. Hoc quidem enim in patiente. Propter habere enim quoddam principium ... patitur patiens et aliud ab alio..." 8 em. ins. potente. 9 Aristoteles, Meta. 9, 6 (1048b5), p. 528: "Dicuntur autem actu non omnia similiter (nihil igitur similia) sed aut proportionaliter, ut hoc in hoc, aut ad hoc. Hoc quidem ut motus ad potentiam, ilia vero ut substantia ad aliquam materiam." 10 Aristoteles, Meta. 9, 1 (1046al3), p. 511. 11 artes et < sciencie >] corrector 1 in marg. 12 potenciam] corrector 2 in marg.

212


36.18 de vno, autem, quod est passio entis, non oportet nunc capitulum speciale facere, quia ex dictis in quinto metaphisice13 potest studiosus eius multiplicitatem et quomodo diuersis modis accipitur cognoscere; cum, quia ex predictis supra in diuersis capitulis patere potest, in quantum ad loycum pertinet, quid est vnum numero, et vnum specie, et vnum genere, et vtrum tales vnitates sint tantum in conceptv, vel in re; ideo, pertranseo et ista sufficiant ad presens; igitur, et cetera. CAPITULUM TRIGESIMUM SEPTIMUM: IN QUO OSTENDITUR QUID SIT PREDICAMENTUM 37.01 'Predicamentum', tamen, ista secunda intencio, multipliciter accipitur. vno, enim, modo accipitur pro re ilia que per istam vocem vel conceptvm 'substancia' vel 'qualitas', et sic de alijs, inportatur; et isto modo accipiunt 'predicamenta' doctores et autores quando dicunt quod .x. predicamenta sunt .x. principia rerum. isto eciam modo accipiendo 'predicamentum' est quodlibet predicamentum in quolibet indiuiduo sub voce vel conceptv inportante et significante tale predicamentum. sic, enim, illud predicamentum 'substancia' est in sorte et platone et in ceteris indiuiduis 'substancie', nee, tamen, ut existens in vno est existens in altero, licet talis diuersitas illi rei, quantum est de se, non competat. illud, autem, nichil aliud est dicere nisi quod illi voci vel conceptvi, 'substancia' vel 'quantitas', correspondet aliquid in sorte cui, sub tali racione formali, non repugnat omnibus contentis sub 'substancia' conuenire, sicut supra dictum est de genere et specie.1 37.02 Qualiter, autem, ista consequencia non valet; 'est in quolibet indiuiduo, vel idem cuilibet indiuiduo, ergo tot sunt predicamenta quot indiuidua,' dictum est soluendo quedam argumenta que fiebant contra modum ponendi speciem esse in re extra.2 37.03 Aliter, autem, accipitur 'predicamentum' pro conceptv vel voce significante et inportante et supponente pro tali re. et isto modo non vtuntur 'predicamento' nisi sumendo 'predicamentum' pro signo predicamenti - nisi quidam moderni decepti, qui saluare volunt omnia per conceptvs. valde, enim, mirabile esset quod .x. voces, vel .x. conceptvs, essent .x. prima principia rerum - quod, tamen, dicere oportent. 13 1 2

Aristoteles, Meta. 5, 6 (1051515 sqq.), p. 273. Videt 19.01 et 19.02; cf. L 13.12. VideL 14.23; 15.22.

CAPITULUM TRIGESIMUM SEPTIMUM

213

37.04 Aliter, autem, accipitur 'predicamentum' pro quodam conceptv significante pro quo vtimur 'predicamento' tarn primo modo quam secundo modo sumendo 'predicamentum', et sic sumpsi in principio huius capituli 'predicamentum1 quando dixi: '"predicamentum," ista secunda intencio.' 37.05 Ex quo patet quod non ideo vocatur 'secunda intencio' quia prescise significat conceptvs mentis, vel 'signa ad placitum instituta', sicut aliquid male dicunt, sed pro tanto quia talis conceptvs de tali re haberi non potest nisi de eadem re, alio conceptv prehabito, sicut supra dictum.3 37.06 Alio modo accipitur 'predicamentum' pro coordinacione omnium contentorum sub aliquo genere generalissimo, et isto modo vtimur 'predicamento' quando dicimus quod 'animal est conclvsa4 de predicamento substancie;' non, enim, per talem sermonem alivd dicere intendimus nisi quod 'animal' est quedam vox, vel quedam linea, directe supposita substancie et corpori et corpori animate.5 37.07 Ex hijs patet quomodo debet intelligi autoritas ilia philosophi, que dicit quod essencie predicamentorum sunt inpermixte;6 sumendo, enim, primo modo 'predicamentum', sic sunt inpermixte, et quo ad esse et quo ad predicari, et hoc siue predicacio sit in conceptv et voce, siue tantum in conceptv, vel tantum in voce, et non in re. ilia, enim, res que est substancia, nee ista res que est quantitas, vel qualitas, et sic de alijs, nee predicatur de ilia re in se, si res predicetur de re, nee in conceptv et voce supponente pro tali re. 37.08 Sumendo, autemn, 'predicamentum' secundo modo, scilicet, pro conceptv et voce, sic, licet essencie eorum quantum ad esse sint inpermixte, qui hec vox 'substancia' non est hec vox 'qualitas', nee iste conceptvs ille, non, autem, sunt inpermixte quantum ad predicari. sic, enim, sumendo 'predicamentum', non solum de omnibus predicamentis predicatur unum predicamentum, sed eciam transcendentibus, quia, cum conceptvs in mente sit vna vera qualitas informans animam, et predicamentum 'substancia', sic sumendo 'predicamentum', non sit nisi quidam conceptvs mentis, sequitur quod predicamentum substancie sit qualitas; hec, enim, proposicio vera est: 'substancia est qualitas,' si subiectum in ista proposicione .... 3

Videt 11.05, 11.06. Vide infra "animal' est quedam vox, vel quedam linea..." 5 Vide Boethius, In Isagogen, p. 71, line 25 - p. 73, line 10; PL 64: 4U-42B. 6 Vide Ockham, Summa logicae, I, 41, p. 115, lines 31-34, "inpermixte" scilicet "secundum nullam complexionem." 4

214

LOGICA CAMPSALE ANGLICJ CAPITULUM TRIGESIMUM OCTAUUM: DE PREDICAMENTIS IN GENERALI 1

38.01 Si, autem, queratur de genere subalterno, sic est econuerso, quia predicamentum est superius ad tale genus, quia res inportata per talem vocem vel conceptvm qui vocatur 'genus subalternum', paucioribus conuenit quam res per 'genus generalissimum' inportata. 38.02 Sextum, autem, magis est ad placitum quam a natura. si, enim, non vocetur 'predicacio in primo modo dicendi per se' nisi quando predicatur pars difflnicionis, stricte sumendo 'diffinicionem', de diffmito, sic non predicatur per se primo modo, quia genus generalissimum non cadit in diffmicione stricte sumpta suorum inferiorum. Si, autem, vocetur 'predicacio primo modo1 quando quodcunque superius essencialiter ordinatum de suis inferioribus predicatur, sic patet quid est dicendum. 38.03 Septimo, dubitatur quia, si verum esset quod dictum est, quod generi generalissimo correspondet aliquid distinctum in indiuiduo formaliter ab illo quod correspondet generi subalterno, tune quolibet indiuiduum, quantumcunque simplex, componeretur ex pluribus et includeret tot formaliter - quod videtur absurdum, cum tanta pluralitas non sit sine necessitate ponenda. 38.04 secundo, arguitur contra hoc quod dictum est, quod in quolibet predicamento relative sunt quedam indiuidua distincta realiter ab indiuiduis predicamentorum absolutorum, et ostenditur esse de intencione aristotilis et damasceni2 quod non oportet ponere in talibus predicamentis aliqua indiuidua, sed ilia que ponuntur in talibus predicamentis non sunt nisi quedam adverbia vel quedam preposiciones cum suis casualibus, nee talia predicamenta predicantur de suis inferioribus, proprie et in recto sumendo 'predicacionem', nee hoc intendunt autores quando dicunt quod superiora predicantur de inferioribus, sed extendunt 'predicacionem' ad predicacionem inpropriam et in obliquo.3 38.05 illud, secundum eos tamen, esse de intencione philosophi videtur in predicamentis,4 vbi exprimens ista predicamenta dicit: 'eorum que secundum nullam complexionem dicuntur, singulum, aut significat 1

Folia 44, 45 deficiunt; inscripcio capituli sumitur a tabula fol. 100V. Vide infra, n. 5 huius capituli. 3 Vide Ockham, Summa logicae, p. 114, lines 12-27. 4 Aristoteles, Cat. 4 (Ib25, 2al-5), pp. 6, 7; vide Ockham, Summa logicae, p. 115, lines 30-35. 2

CAPITULUM TRIGESIMUM OCTAUUM

215

substanciam, aut qualitatem, aut quantitatem, aut ad aliquid, aut vbi, aut quando, aut situm esse, aut habitum, aut facere, aut patif postea, vero, exemplificat dicens: Vbi, ut in loco; quando, vt heri; situm esse, ut iacet, sedet; habere, ut calciatus, armatus; facere, ut secare, vrere; pati, ut secari, vri.' 38.06 'Item, damascenus in loyca sua5 dicit: "oportet cognoscere quod .x. sunt omnia predicamenta, id est, genera generalissima, sub quibus reponitur omnis vox simpliciter6 dicta; sunt, autem, hec: substancia, ut lapis; aut quantum, ut duo, tria; aut ad aliquid, ut pater, fllius; quale, ut album, nigrum; vbi, ut in cipro, in damasco; hoc, autem, loci ostensiuum est; quando, ut heri, eras; hec, enim, temporis ostensiua sunf et sic ponit exemplum de alijs. conclvdit, igitur, iste, quod 'isti duo autores, vnus damascenus et alius philosophus, sufficiunt ad probandum quod per predicamenta non intelligunt nisi quedam incomplexa continencia sub se diuersas voces vel intenciones anime, de quibus, tamen, non predicantur predicacione proprie dicta et in recto. 38.07 Ad primum istorum patet quod nullum est inconueniens quod in quolibet indiuiduo sint distincta formaliter, que habent superiora essencialiter ordinata. et quando dicitur quod tune indiuiduum quodlibet quantumcunque substancie esset compositum, consequencia nulla est, quia, cum in illo indiuiduo non distinguuntur realiter, sicut dictum est de genere et specie, nullam composicionem penitus faciunt. 38.08 Quia, autem, talia genera subalterna talia distincta inportant probo quia, quandocunque aliqui duo termini sic se habent quod vnus supponens pro vno indiuiduo vere subicitur respectv alicuius predicati, eciam ipso sumpto cum reduplicacione, et alter,7 supponens pro eodem indiuiduo, non potest vere subici respectv eiusdem predicati cum reduplicacione: illis, in illo indiuiduo, non correspondet omnibus modis idem, hec proposicio videtur esse euidens, quia ipsa negata, nunquam, si velim proteruire, probatur quin istis duobus terminis, 'albedo', scilicet, et 'animal', correspondat idem in sorte quia, si dicas quod hec est vera:

5

Joannes Damascenus, Dialectica, p. 29, lines 7-13: "Oportet enim cognoscere quod decem sunt omnia predicamentis, id est generalissima genera sub quae refertur omnis vox simpliciter dicta. Sunt autem haec: substantia, ut lapis; quantum ut duo, tria; ad aliquid, ut pater, filius; quale, ut altum, nigrum; ubi, ut in Tyro, in Damasco; hoc autem loci ostensivum est; quando, ut heri, eras; hoc autem temporis est ostensivum..."; vide Ockham, Summa logicae, p. 115, lines 38-45. 6 em. ms. si nulla; cf. L 38.14. 7 em. ms. alterum.

216


'sortes, in quantum animal, est sensibilis' et, tamen, hec falsa: 'sortes, in quantum albus, est sensibilis,' dico quod illud non inpedit quin inportent idem. 38.09 videtur eciam absurdum, posita superiore, quod duo termini, supponentes pro eodem indiuiduo ut sic, omnino idem inportent et, tamen, ut sic, aliquod predicatum possit cum reduplicacione predicari de vno et non de alio; sed isto duo termini, 'substancia, quod est sumptum in predicamento substancie, et 'animal' vel 'corpus animatum', quod est genus subalternum, sic se habent quod de vno, supponente pro sorte, predicatur, ipso sumpto cum reduplicacione, aliquod predicatum quod (46 r /46 v ) non potest de altero, supponente pro eodem, predicari. Istud assumptum patet, nam hec est vera: 'sortes, in quantum animal, est sensibilis' et, tamen, hec est falsa: 'sortes, in quantum substancia, est sensibilis.' quod prima sit vera manifestum est, et quod secunda est falsa patet quia vna exponens est falsa, scilicet: 'omnis substancia est sensibilis/ 38.10 Confirmatur, quia, quando duo termini, supponentes pro eodem, omnino inportant idem, est nugacio ponere vtrumque a parte eiusdem extremi, nulla copula mediante. patet ista per philosophum, secundo peryermenias-* sed non est nugacio ponere generalissimum cum genere subalterno a parte eiusdem extremi, nulla copula mediante, ipsis pro eodem supponentibus; igitur, et cetera. Assumptum patet, quia hec non est nugacio: 'sortes est substancia corporea/ Item, parti diffinicionis et diffmito non correspondet idem in illo de quo predicantur; sed genus generalissimum est pars diffinicionis generis subalterni et genus subalternum est diffmitum; ergo, et cetera. 38.11 Ex istis et quibusdam supradictis patet quod per genus generalissimum et genus subalternum non inportatur nee correspondet omnino idem in indiuiduo de quo predicantur. 38.12 Ad secundum, vero, dubium dicendum est sicut prius,9 scilicet, quod talibus generibus generalissimis subiciuntur indiuidua realiter distincta ab indiuiduis alterius generis generalissimi de quibus predicatur proprie et in recto, vt vere contingat dicere 'hoc est quando,' demonstrando ilium respectvm qui causatur a motv primi mobilis in istis 8

Aristoteles, De interp. 11 (20bl 3-18), p. 22, line 19 - p. 23, line 3: "At vero unum de pluribus vel plura de uno adfirmare vel negare, si non est unum ex pluribus, non est adfirmatio una neque negatio. Dico autem 'unum' non, si unum nomen sit positum, non sit autem unum ex illis, ut homo est fortasse et animal et bipes et mansuetum, sed ex his unum fit; ex albo autem et nomine et ambulare non unum..." 9 Vide supra cap. 18.

CAPITULUM TRIGESIMUM OCTAUUM

21 7

inferioribus, ita quod, si illi indiuiduo esset nomen proprium et distinctum inpositum, ita vere contingeret ad questionem factam per: 'quid est?' de eo respondere per 'quando', sicut contingit per questionem factam, 'quid est?' de homine respondere per 'substanciam'. 38.13 Autoritates, vero, adducte ad oppositum, et specialiter autoritas philosophi, magis est ad oppositum quam ad propositum. dicit, enim, philosophus quod 'singulum illorum que secundum nullam complexionem dicuntur,' hoc est, singulum incomplexorum, 'aut significat substanciam' et cetera. Accipio, ergo, illud incomplexum 'armatum esse' vel 'calciatum esse' et quero: quid significat? aut, enim, significat illud commune 'habitus' aut aliquam substanciam singularem, vel qualitatem, vel quantitatem, uel aliquam talem rem relativam de genere habitus, primum non potest dari eciam secundum istos, quia inferiora sua superiora non significant, licet econuerso; nee potest dari secundum, quia tune esset totus processus philosophi otiosus dixisse quod singulum incomplexorum 'aut significat substanciam, aut qualitatem, aut quantitatem;' oportet, ergo, dare tercium, et hoc est intentum. non, ergo, debet ilia litera philosophi intelligi sicut isti peruersores peruertunt, scilicet, quod totum illud, 'esse in mari', vel 'in damasco', sit quoddam inferius contentum sub genere 'vbi', quia per istum modum, nichil ad intencionem philosophi; restaret, enim, ad hoc querere: 'quid significat illud "in damasco" cum sit quoddam incomplexum ?' et erit arguendum sicut prius. wit, ergo, ibi ostendere philosophus quod, sicut ista incomplexa, 'homo', 'asinus', 'leo', 'lapis', et huiusmodi significant aliquas res veras extra de genere substancie, ita ista incomplexa, 'armatum esse', 'calciatum esse' significant aliquas res veras extra animam de genere habitus, ista, tamen, non sunt propria nomina istorum indiuiduorum, sed magis loquitur philosophus per circumlocucionem quam per proprietatem, et huiusmodi est quod dicit philosophus in autoritate allegata: substanciam in quid significant 'homo' et 'equus', hoc est, per ista incomplexa significantur res vere de genere substancie; habere, autem, ut 'calciatus', 'armatus', hoc est, per ista incomplexa inportantur res extra vere de genere, siue de predicamento, habitus, et quia illis rebus non sunt propria nomina inposita, ideo fingit eis ista, sicut frequenter docet esse faciendum in predicamento relacionis,10 et sic patet euidenter quod ista autoritas est omnino ad oppositum. 38.14 Ad autoritatem, vero, damasceni patet ex predictis quia, sicut in quolibet predicamento est quedam coordinacio rerum extra, se habencium 10

Aristoteles, Cat. 1 (7a5 sqq.).

218


secundum magis commune et minus commune, ita proporcionaliter talibus rebus voces et conceptvs, similiter coordinati, correspondent, accipit, ergo, ibi 'predicatum' pro signiilcato et representato predicamenti; et sic sumendo 'predicamentum', verum est quod omnis vox 'simpliciter dicta', hoc est, cathegorematica, sub predicamento est reposita, et de isto modo respondendi potest patere ex predictis. et tenendum de coordinacione predicamentali sicut dictum est supra quare ista sufficiant. CAPITULUM TRIGESIMUM NONUM: EST DE PREDICAMENTO SUBSTANCIE 39.01 Postquam de predicamentis sunt quedam generalia expedita, nunc est ad predicamentum substancie accedendum. (46V47 r ) et supposito quod 'substancia' aliquando vocatur entitas cuiuslibet rei, sicut dicimus 'substancia nigredinis', et isto modo substancia est ita communis sicut ens quia transcendens et, per consequens, isto modo sumendo 'substanciam' vere contingit dicere quod 'accidens est substancia/ et quod eciam quandoque substancia sumatur pro parte rei essenciali, sicut dicimus quod 'materia est substancia' et quod 'forma est substancia,' et multis alijs modis de quibus ad presens dicere non pertinet; de modis quibus vtitur philosophus in predicamentis est dicendum. 39.02 Sciendum ergo quod philosophus in predicamentis diuidit substanciam in primam et secundam et, prosequendo de istis duobus modis, prosequendo vtitur hoc nomine 'substancia prima' pro indiuiduo existenti in re extra, distincta a voce et conceptv. hoc eciam termino 'substancia secunda' vtitur quandoque pro re extra, distincta a signis rerum. 39.03 De secundis, autem substancijs, quod quandoque vtatur pro vocibus vel conceptibus, patet quando dicit; sola, enim, hec indicant principalem substanciam eorum que predicantur, nam principalem substanciam indicare, vel signiflcare, ad conceptvs vel voces pertinet. quod eciam 'primas substancias' vocet quandoque conceptvs vel voces patet in eodem capitulo,1 vbi, de primis substancijs loquens, ait de primis, inquit, substancijs indubitale et verum est quod hoc aliquid significant; 'significare', autem, proprie ad voces vel ad conceptvs pertinet.

1

Aristoteles, Cat. 5 (2b29-31), p. 9, lines 7-9: "Recte autem post primas substantias solae omnium ceterorum species et genera dicuntur secundae esse substantias; eorum enim quae praedicantur primas substantias solae significant..."

CAPITULUM TRIGESIMUM NONUM

21 9

39.04 Quod, autem, tarn 'primam' quam 'secundam substandard vocet quandoque res extra patet manifeste in eodem libro predicamentorum, capitulo primo et eciam in capitulo substancie2 nam in vno loco dicit quod substancie secunde et prime non sunt in subiecto, nee dicuntur de subiecto, et de primis quale verum est quod nee sunt in subiecto, nee dicuntur de subiecto; secunde, vero,3 licet dicantur de subiecto, non, tamen, sunt in subiecto. et in ista breui autoritate accipit 'substandard tarn pro conceptv quam pro re extra et sic, infra tarn modicum spacium, equiuocat de 'substancia'. nam, si uniformiter acciperet, autoritas esset simpliciter falsa quando dicit quod 'homo' quidem de subiecto dicitur, in subiecto, vero, non est - planum est, enim, quod 'homo', qui dicitur de subiecto, cum accipiat ibi 'did' proprie pro 'predicari', cum sit quidam conceptvs vel quedam vox, vere est in subiecto cum sit quoddam accidens. quando, ergo, dicit postea quod non est in subiecto, non accipit in ilia particula 'secundam substanciam' pro voce nee pro conceptv, quia tune est simpliciter falsa et, per consequens, accipit pro vera re extra, distincta a signo rei - et hoc est verum. 39.05 Ex istis dictis philosophi patet manifeste quod, non solum 'secunda substancia' accipitur pro voce vel conceptv, sed eciam pro vera re extra, qualiter, autem, ilia res ponenda est declaratum est in capitulo de specie et in capitulo de genere.4 patet, eciam, quod ordo predicamentalis non est tantum ordo vocum vel conceptuum, sed eciam rerum extra, ita quod, sicut in predicamento vocali 'substancie', per quod exprimitur reale extra, ponuntur quedam voces ordinate secundum superius et inferius, ita illis vocibus correspondent aliqua in re extra, distincta inter se formaliter, et ita, que sic correspondent talibus vocibus, veram coordinacionem predicamentalem componunt. 39.06 Circa illud arguit vnus et probat quod nulla secunda substancia sit res extra animam;5 vnde dicit quod ista proposicio simpliciter et de virtute sermonis est falsa: 'substancia secunda est substancia' et ista est vera: 'nulla secunda substancia est substancia.' et arguit sic: 'secundum doctrinam aristotilis, quidquid negatur vniuersaliter ab omnibus contentis inmediate sub aliquo communi, negatur vniuersaliter ab illo communi; sed "substancia secunda" negatur vniuersaliter ab omnibus contentis inme2 Aristoteles, Cat. 1 (lal-16), p. 5, lines 3-17; ibidem 5 (2all-4bl9), p. 7, line 10 p. 13, line 19. 3 em. ms. secundo vere. 4 Scilicet, Aristoteles, Cat. 5 (2bl5-3a21). 5 Vide Ockham, Summa logicae, I, 42, p. 118, line 19 - p. 119, line 49.

220


diate sub "substantial ergo, negatur vniuersaliter a "substantial ergo, hec est vera: "nulla substancia est secunda substantial" et vltra sequitur: 'ergo nulla secunda substancia est substancia' et patet per conuersionem. 'assumptum' probatur 'nam ista est vera: "nulla substancia corporea est secunda substancia" ergo et hec similiter: "nulla substancia incorporea est secunda substancia"; quod, autem, prima sit vera et, per consequens, secunda eadem racione, patet per eandem racionem. nam hec est vera: "nullum corpus animatum est secunda substancia," ergo et ista: "nullum corpus inanimatum est secunda substancia."' iste probantur per eundum modum quia iste sunt vere: '"nullum corpus animatum sensibile est secunda substancia" et hec similiter: "nullum corpus animatum sensibile est secunda substancia."1 iste iterum probantur quia iste sunt vere: '"nullum corpus animatum sensibile rationale est secunda substancia" et ista (47 r /47 v ) similiter:6 "nullum corpus animatum irracionale est secunda substancia."' iterum probatur prima istarum quia ilia cum qua conuertitur est vera - hec, scilicet: '"nullus homo est substancia secunda,'" et ista probatur vltra quia quelibet singularis est vera; concluditur, ergo, ab isto quod 'non est nisi diuisio' vocis in significations, vt dicatur: 'secunda substancia est vox, vel conceptvs, significans multa indiuidua, et que est communis multis substancijs.' prima, autem substancia dicitur vox, vel conceptvs, communis vni soli subiecto. 39.07 Istud confirmatur quia, secunda substancia est vniuersale; nullum, autem, vniuersale est in re extra nisi sumendo rem extra pro voce, vel conceptv; ergo, et cetera.7 39.08 Item, philosophus videtur dicere quod omnis substancia videtur hoc aliquid significare; et de prima substancia est verum; ergo, accipit ibi 'primam substanciam' pro voce, vel conceptv; nunc, autem, videtur sequi paralogismum a minori affirmative quod debeat vocare 'secundas substancias' voces, vel conceptvs. 39.09 Item, boecius8 in diuersis locis supra predicamenta dicit et wit quod philosophus in illo libro tractat de vocibus et, per consequens, vocat 'primas substancias' et 'secundas' ipsas voces.9 6

em. ms. simpliciter. plato] annotator 5 in marg. 8 Boecius] annotator 5 in marg. 9 Boethius, In categorias Aristotelis libri IV, PL 64: 159c: "prima positio nominis secundum significationem vocabuli facta est, secunda vero secundum figuram-. et est prima positio, ut nomina rebus imponerentur, secunda vero ut aliis nominibus ipsa nomina designarentur. Nam cum homo vocabulum sit subjectae substantiae, id quod dicitur homo, nomen est hominis quod ipsius nominis appellatio est." 7

CAPITULUM TRIGESIMUM NONUM

221

39.10 Item, aristotiles10 ponit primas et secundas substancias esse in predicamento substancie, et ipsemet ponit ilia, que sunt in predicamento substancie, esse incomplexa quibus componuntur proposiciones;11 non, autem, [non] componuntur ex substancijs extra animam existentibus; igitur, et cetera. 39.11 'Item, damascenus12 ponit voces collocari sub predicamento substancie, non est, ergo, dissonum dictis antiquorum dicere quod aristotiles vocat "secundas substancias" nomina communia substanciarum'. 39.12 Sed istis non obstantibus, dicendum est quod, accipiendo 'secundam substandard proprie, non pro signo, substancie secunde, et eodem modo sumendo 'primam substandard, quod prima substancia et alia sunt vere res extra animam; 'secunde', autem, 'substancie' vocantur natura specifica et natura generis, que communes sunt multis indiuiduis, et quod aliquid tale sit supra in capitulo de genere et specie per racionem est probatum. in illo, vero, capitulo ostensum est hoc esse de intencione philosophi et, per consequens, ordo predicamentalis, proprie sumendo 'ordinem predicamentalem', non constituitur ex talibus conceptibus, sed ex illis que talibus conceptibus in re extra correspondent. 39.13 Ad primam, vero, racionem, visis aliquibus que in precedentibus capitulis dicta sunt, facile est respondere. quando, ergo, dicitur quod hec vera est: 'nulla substancia est secunda substancia,' nego illam et eius conuersam. et ad probacionem, quando dicitur quod hec est vera: 'nulla substancia corporea est substancia secunda' et hec similiter: 'nulla substancia incorporea est secunda substancia,' propter istam probacionem, sciendum quod quilibet terminus communis habet duo signiflcata: signiflcat, enim, primo naturam communem, que est communis omnibus essencialiter contentis sub tali termino, et secundario significat omnia singularia contenta sub tali communi; signum, ergo, vniuersale adueniens tali termino aut distribuit eum tarn pro primario significato, quam secundario et sic, tune, omnes probaciones in ilia deduccione adducte false sunt. sic, enim, hec est falsa: 'nullus homo est secunda substancia,' quia, si negetur illud predicatum ab 'nomine' ut supponente pro suo primario 10

aristotiles] annotator 5 in marg. Aristoteles, Cat. 4 (2a4-7), p. 7, lines 4-6: "Singula igitur eorum quae dicta sunt ipsa quidem secundum se in nulla affirmatione dicuntur, horum autem ad se invicem complexione affirmatio fit." 12 damascenus] annotator 5 in marg. Vide Ockham, Summa logicae, p. 120, lines 8891. 11

222


significato, falsa est et inpossibilis; et sicut est de ista, ita est de omnibus alijs. si, autem, talis terminus communis non distribuatur nisi pro significatis secundarijs, sic sunt omnes iste proposiciones, que assumuntur ad probandum primam illam, vere et est fallacia consequentis in argumento, quia arguitur ab inferiori distribute ad superius distributum, quia tune iste due proposiciones sunt vere: 'homo est secunda substancia' et: 'nullus homo est substancia secunda/ quia subiectum in vtrisque non supponit pro eisdem; negatur, ergo, plus in consequente quam in antecedentibus negetur quia secundaria signiflcata 'substancie' sunt non solum singularia contenta sub 'nomine1, et sic de alijs speciebus, et eciam ille negetur specifice et, per consequens, cum in antecedentibus non negetur 'secunda substancia' nisi ab illis singularibus, et hoc si signum vniversale non distribuit nisi pro illis, in consequente, autem, negetur tarn ab illis quam a naturis specificis, cum tarn ista quam ilia sint de secundario significato 'substancie'. patet quod euidenter committitur fallacia consequentis. 39.14 Ad secundam: patet quod vniuersale vere est in re extra, ad intellectum supra datam. 39.15 Ad aliud philosophi: patet ex predictis, vbi ostensum est ex serie textus philosophi quod in illo capitulo equivoce frequenter (47 V 480 accipit istos terminos 'secunda substancia' et 'prima substancia'. in illo, enim, loco accipit 'secundas' et 'primas substancias' pro vocibus vel conceptibus et, isto modo sumendo, quod infertur est necessarium. sed alibi, sicut ostensum est, accipit 'secundas substancias' pro illis que significantur per tales terminos. et eodem modo dicendum est ad omnes alias autoritates; si, enim, multiplicentur in infinitum, non facerent contra ilium modum dicendi. differencia, autem, inter primas et secundas substancias potest patere ex predictis in capitulo de specie et de genere, et cetera. CAPITULUM QUADRAGESIMUM: EST DE PROPRIETATIBUS SUBSTANCIE 40.01 Postquam ostensum est que ponuntur in linea predicamentali substancie, videndum est de proprietatibus que conueniunt tarn primis quam secundis substancijs. prima, autem, proprietas quam assignat aristotiles est quod substancia non est in aliquo subiecto. Ex qua proprietate euidenter concluditur quod philosophus non solum vocat 'primas' et 'secundas substancias' conceptvs vel voces, sed eciam veras res extra animam, cum tarn conceptvs quam voces vere sunt in subiecto.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM

223

40.02 De primis substancijs non est dubium ipsas non esse in subiecto, sed quia de secundis substancijs dubium potest esse, ideo boecius, super predicamenta? probat hanc proprietatem secundis substancijs conuenire siue probacio sua valeat, siue non. et arguit sic: quecunque sunt in subiecto, et eorum indiuidua sunt in subiecto, ut, si album sit in subiecto, et indiuiduum albi; et indiuidua secunde substancie non sunt in subiecto, sicut manifestum est; ergo, et cetera. 40.03 Aliam racionem ad hoc probandum adducit Joannes damascenus in loyca sua, capitulo tercio,2 quia, quod est in subiecto neque presens saluat neque absens corumpit; sed substancia secunda presens saluat et absens corumpit; igitur, et cetera. 40.04 Ex ista autoritate damasceni satis patet quod secunde substancie non sunt quidam conceptvs quia tales conceptvs nee presentes saluant nee absentes corumpunt, quod, tamen, secundis substancijs damascenus attribuit. Est, tamen, aduertendum quod ista proprietas non solum cornpetit secundis substancijs, sed eciam, secundum aristotilem, competit differencie. hoc, autem, probat ipse per eandem racionem per quam de secundis substancijs, quia differencia predicatur de indiuiduis secundum nomen et diffmicionem. 40.05 Si, vero, contra istam diceretur quod partes substancie, quia sunt partes, sunt in subiecto, ad hoc respondet philosophus quod ilia que sunt in aliquo sicut partes in toto non sunt in subiecto, quia in toto illo capitulo accipit 'esse in subiecto' sicut accidens est in subiecto. 40.06 Alia proprietas substancie est que competit eciam differences: quod tarn secunde substancie quam differencie vniuoce de suis contentis predicantur. et in ista proprietate accipit 'secundas substancias' pro vocibus, ex quo patet satis euidenter quod vera est ilia distinccio de qua supra dictum est: quod quandoque sumit 'secundas substancias' pro vocibus, quandoque pro rebus. Hie, enim, sumit 'differenciam' pro conceptv, cum differencia, sicut planum est, sit vera res extra, et quamuis accipiat hie 'differenciam' pro conceptv, non debet propter hoc negari quin sit vera res extra - ita eciam non debet negari de 'secunda substancia'. Sciendum est eciam quod nichil est vniuocum, proprie et 1 Boethius, In categorias Aristotelis libri IV, PL 64: 189B-191c; vide 191B: "Quare quemadmodum primae substantiae in subjecto non sunt, sic secundae subjecto carebunt. Commune est igitur omnibus substantiis, et secundis et primis in subjecto non esse, et quodcunque substantia fuerit, consequens est ut in nullo subjecto sit." 2 Joannes Damascenus; vide Ockham, Summa logicae, p. 114, line 45.

224


stricte loquendo, nisi quod inportat vnum prime et principaliter et secundario plura, sicut 'homo' primo et principaliter inportat naturam humanam, secundario, vero, omnia singularia significat, nee sufficienter, sicut quidam false ymaginantur, quod primo significet plura, sicut supra frequenter est probatum. 40.07 Aliam, autem, proprietatem ponens philosophus dicit quod prima substancia significat hoc aliquid, secunda, autem, substancia quamuis sub appellacionis figura, hoc est, sub quadam conueniencia ad primam substanciam, videatur hoc aliquid significare, non, tamen, significat hoc aliquid, sed 'quale quid'.3 Euidenter, ex ista proprietate conuinciuntur adversarij, quamuis per earn putent alios conuincere quia, cum dicat philosophus primam substanciam et secundam substanciam distincta significata habere, et per primam substanciam significetur indiuiduum, non potest per secundam substanciam indiuiduum significari, quero, ergo: quid per secundam substanciam, sumendo 'secundam substanciam' pro conceptv, significatur, discurrendo per singula? ex quo non significat indiuiduum nee albedinem nee nigredinem, et sic de alijs accidentibus, non poterit dari nisi ilia natura communis de qua dictum est - quod est intentum. 40.08 Si dicatur ad illud quod 'significare quale quid' non est nisi 'significare indiuidua plura', 'significare' autem 'hoc aliquid' est 'significare vnum solum indiuiduum' et quia secunda substancia significat plura indiuidua, prima vnum solum dicitur significare - hoc aliquid - et secunda quale quid; Sed illud omnino non (48V48 V ) sufficit. tamen, quia sequeretur: 'hec1, denotando quodcunque, 'non significat vnum indiuiduum, ergo non significat centum vel mille' et, per consequens, cum prima substancia significet vnum indiuiduum, et philosophus dicat secundam substanciam non significare illud quod prima, sequitur quod secunda substancia non significat vnum indiuiduum et, si non vnum, nee mille, et sic in infinitum. tamen, quia, si per 'significare quale quid' intelligitur 'significare plura indiuidua', cum differencia plura indiuidua sicut species significet, dixisset istam proprietatem non solum competere secundis substancijs sed eciam differencie, sicut de omnibus alijs proprietatibus quas dicit substancijs conuenire; dicit semper 'non solum, autem, hoc est proprium substancie, sed eciam differencie' vel quantitati, et sic de alijs - quod, tamen, sicut patet intuenti textum philosophi in proprietate predicta non facit et, licet istud aduersarium minime 3

Aristoteles, Cat. 5 (2all-b7); vide Ockham, Summa logicae, p. 124, lines 52-54.


225

conuinceret, quia diceret quod locus ab autoritate negative non tenet,4 homini, tamen, indifferent! probacionem facit. 40.09 Alia proprietas conueniens tarn substancie prime quam secunde est quod substancie nichil est contrarium. et circa istam proprietatem est sciendum quod hie philosophus accipit 'substandard pro substancia que non est pars substancie nam, si generaliter intenderet istam proprietatem conuenire tarn substancijs completis quam partibus substancie, esset manifeste falsa quia, cum partibus substancie, puta, forme substanciali, omnes partes difflnicionis conueniant, non potest negari realiter quin sint contrarie, nam, cum forma aeris et forma ignis sint in eodem genere et tantum a se distent quod non possunt in eodem subiecto simul esse, mutuo, tamen, se expellunt et in eodem subiecto vicissim insunt, nam eadem materia numero prime est receptiva forme ignis et postea forme aeris, sicut patet quando ignis ex acre generatur, verumtamen, si in ilia diffmicione contrariorum accipitur subiectum, quando dicitur quod in eodem subiecto vicissimi insunt pro aliquo indiuiduo complete, quod non est natum esse pars essencialis alterius, sicut dicitur philosophus accipere, tune conueniret hec proprietas supra dicta tarn substancijs que non sunt partes alterius essenciales quam hijs que sunt partes essenciales. nam, licet due forme substanciales successive possint eandem materiam informare, quia, tamen, ilia materia non est actv ens completum, ideo posset dici quod tales forme non sunt contrarie alteri, cum ista significata vocabulorum - nisi manifesta appareat necessitas - non est bonum. 40.10 secundo sciendum quod hec proprietas sequitur ex vna conclusione quam ponit philosophus in principio capituli substancie; dicit, enim, quod omnia aut dicuntur de substancijs, vel in substancijs sunt; cum, ergo, vnum contrariorum nee predicetur de suo contrario nee in ipso possit esse, patet quod, si substancie aliquid esset contrarium, quod non esset substancia. verum < tamen > , quia tales deducciones et consimiles5 facere magis ad philosophum naturalem pertinet quam pertineat ad loycum; ideo pertranseo. 40.11 Quinta proprietas substancie est quod substancia non suscipit magis et minus, que proprietas non est intelligenda, sicut quidam false ymaginantur, quod vna substancia non sit nobilior et perfeccior alia substancia, eciam eiusdem speciei cum ipsa: dicere, enim, quod anima christi vel virginis gloriose, eciam essencialiter et quidditative, non sit perfeccior 4 5

Scilicet, penes regulam communissimam logicalem. post "consimiles" et minus expunct.

226


quam anima iude, non solum est absurdum, sed eciam tanquam erroneum parysiis et oxonie condempnatum.6 est, ergo, proprietas intelligenda de eadem substancia numero isto modo quod, demonstrata quacunque substancia, puta, homine vel asino, non est verum dicere quod nunc sit magis homo quam prius; et isto modo non contingit instanciam reperire. hanc, autem, proprietatem probat philosophus, secundo de generacione? quia, si substancia susciperet magis et minus, tune vna pars posset acquiri post aliam et, per consequens, ad substanciam esset motus, et vltra, sequitur quod generacio ab alteracione non differret - quod philosophus inpossibile esse reputat. 40.12 Vltima proprietas substancie, quam dicit philosophus proprie propriam esse et nulli nisi substancie competere, est quod substancia, secundum sui mutacionem, est susceptibilis contrariorum. istam proprietatem declarans, philosophus dicit: In alijs, quidem, quecunque non sunt substancie, non habebit quis,8 quid proferat quod, cum sit vnum et idem numero, contrariorum est susceptibile, velud color qui, cum sit idem et vnum numero, non erit album et nigrum/ et ponit cum multis exemplis; conclvdit finaliter quod sola substancia, cum sit vnum (48V490 et idem numero, est capax contrariorum. 40.13 Sed, quia aliquis posset dicere quod hoc non est ita proprium substancie quin possit oracioni et opinion! conuenire, quia eadem oracio primo est vera et postea falsa et eodem modo de opinione, Ad istam obieccionem respondet philosophus dicens quod oracio et opinio non dicuntur vere et false ex eo quod aliqua contraria suscipiant, sed ex eo quod circa alterum, puta, circa rem extra, aliqua sit mutacio facta et finaliter conclvdit intentum, dicens quod in eo quod res est vel non est, in eo oracio vera vel falsa dicitur esse, non in eo quod ipsa sit susceptibilis contrariorum cum simpliciter in subiecto neque oracio moueatur neque opinio, et ideo non erunt susceptibilia contrariorum, cum nulla in eis passio facta sit. 40.14 Ex istis, que hie a philosopho dicta sunt, concludunt aliqui9 tanquam ex principle quod de mente aristotilis non fuit ponere quod 6

Chartularinm universitatis Parisiensis, t. 1, p. 550, propositio 124: "... inconveniens est ponere aliquos intellectus nobiliores aliis... Error, quia sic anima Christi non esset nobilior anima Jude." 7 Aristoteles, De gen. et corrup. 1, 4 (319b6-30). 8 em. ms. quisquam. 9 Ockham, Summa logicae, p. 126, line 1 1 7 - p . 132, line 265; abhinc usque ad L40.19.


227

quantitas esset alia res a subiecto, illi inherens realiter ad modum quo albedo inhere! subiecto; vnde dicunt quod moderni, qui dicunt quod quantitas est quoddam accidens informans, existens realiter subiectum qualitatum contrariarum, puta, albedinis et nigredinis, possunt conuenienter concedere 'quod aliquid aliud a substancia, existens vnum et idem numero, esset susceptivum contrariorum per propriam mutacionem, quia ilia quantitas primo reciperet vnam qualitatem contrariam et postea aliam, ymo, qualitas inmediacius et prius reciperet contraria quam substancia, cum substancia non sit subiectum talium qualitatum nisi mediatum - et quantitas inmediatum,' et, per consequens, videtur quod expresse contra philosophum dicant, qui hie ita dicit proprium substancie esse quod non potest alicui alteri competere. 40.15 Secundo, ex ista autoritate concludunt 'quod nullum accidens est subiectum alterius accidentis, saltern habentis contrarium, et si sic esset, esset aliud a substancia, et susciperet successive1 contraria. 40.16 Tercio concludunt esse de intencione philosophi quod similitudo et dissimilitude, equalitas et inequalitas, nee, breuiter, alique relaciones, distincte sunt a suis fundamentis. nam, si similitudo esset vna res distincta realiter ab albedine, vel nigredine, recepta subiectiue in albedine, eadem racione posset successive recipere dissimilitudinem et, per consequens, albedo, secundum sui mutacionem, esset susceptibilis contrariorum quod est contra philosophum. 40.17 quarto concludunt quod veritas et falsitas non sunt alique res aduenientes oracioni vere vel false, vnde dicunt quod contraria accipiuntur aliquando pro veris qualitatibus existentibus in re extra in componentibus simul eidem subiecto. et isto modo, nee oracio nee opinio suscipiunt contraria; aliquando, autem, accipiuntur pro aliquibus terminis, qui non possunt simul de eadem re verificari, licet nullas tales qualitates existentes subiectiue in aliquo inportent - cuiusmodi sunt 'verum' et 'falsurrT. et isto modo oracio suscipit contraria, et hoc, accipiendo 'suscipere' pro 'predicari1 et non pro 'inherere'. hanc, autem, conclusionem probant isti, primo, deducendo ad inconueniencia, secundo, deducendo oppositam conclusionem ad heresim; sequitur, enim, quod oracio, que 'primo est vera et postea falsa, realiter susciperet contraria' quod est contra philosophum. Secundo, 'sequeretur quod quandocunque aliquid moueretur extra me, et postea quiesceret, quod vna qualitas noua esset in anima cuiuslibet hominis habentis talem proposicionem: "hec mouetur" et alia deperderetur.' Tercio, quod quando musca volat, quod aliquid existens in mente mea vere alteraretur et, per consequens, ad motum vnius parue musce possent causari res infinite quia omnes angeli

228


et omnes homines possent formare istam proposicionem quando musca non volat: 'musca volat' - planum est quod omnes essent false, sed, quando musca volat, omnes essent vere et, per consequens, si veritas esset aliqua talis res, adueniens oracioni, causarentur tot res ad motum musce quot sunt angeli et homines cum, per positum, quilibet haberet vnam talem proposicionem; sed omnia ista videntur absurda; ergo, et cetera. 40.18 Vltimo deducitur ista opinio ad heresim sic: 'si veritas et falsitas proposicionum sunt tales res, siue qualitates, proposicionum sicut albedo et nigredo sunt qualitates corporum, tune, quandocunque veritas aliqua erit, hec erit vera: "hec veritas est," sicut quandocunque aliqua albedo erit, hec erit vera: "hec albedo est." et eodem modo de qualibet falsitate; tune accipio falsitatem istius proposicionis: "nichil causatur a deo;" falsitas eius, per te, est inherens sibi et, per consequens, est alia res a deo. tune quero: aut ista res potest causari (49 r /49 v ) a deo aut non; si non, ergo est aliquod aliud a deo quod a deo causari non potest - que est contra ecclesiasticam doctrinam: "omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nichil;" si potest causari a deo, ponatiir in esse et tune erit ista vera: "hec falsitas de nouo causatur" et sequitur: hec falsitas de nouo causatur a deo; ergo, aliquid de nouo causatur, et vltra: ergo hec est vera: aliquid de nouo causatur a deo et, per consequens, non est falsa; et vltra: igitur, falsitas non est, et vltra, igitur non causatur de nouo a deo' et, per consequens, aliquid causatur de nouo a deo et non causatur de nouo a deo - quod contradiccionem manifestam includit. patet, igitur, ex intencione philosophi, quod veritas et falsitas non sunt res tales, aduenientes proposicioni. ymo, nisi aliquod sinchathegorematicum inclusum in istis terminis 'veritas' et 'falsitas' inpediat tales proposiciones: 'oraciones est veritas,' 'oracio est falsitas' - erunt vere de virtute sermonis. 40.19 Quia, si dicatur ad euacuandum istam difficultatem quod hec 'veritas proposicionis' sit res distincta a proposicione, existens in ipsa proposicione subiectiue, non, tamen falsitas est aliqua talis res sed tantum falsitas est priuacio veritatis, illud non sufficit, quia eadem difficultas est de veritate. quia accipio istam proposicionem: 'deus nichil creat de nouo' et pono quod sit vera, et quero: aut deus potest creare hanc veritatem, aut non ? si non, idem quod prius; si sic, predicatur in esse, quo posito, hec erit vera: 'deus creat aliquid de nouo' et per consequens, hec est falsa: 'deus nichil creat de nouo' - cuius oppositum concedebatur. et sic videtur quod veritas et falsitas non sint tales res quales homines ymaginantur. 40.20 Ad primam conclusionem quam dicunt esse de intencione aristotilis, dico quod nee est intencio philosophi, neque autoritas in aliquo hoc concludit. et quod hoc non sit intencio philosophi probabo in capitulo de


229

quantitate. propter, tamen, autoritatem philosophi qua dicit proprium esse substancie secundum sui mutacionem contraria suscipere est sciendum quod hoc quod dico 'secundum sui mutacionem' potest intelligi dupliciter; vno modo quando aliquid quod ad suum esse nichil extrinsicum requirit per accionem alicuius agentis recipit vnum contrarium post alivd, et quod sic contraria recipit propriissime 'secundum sui mutacionem' recipit. aliter intelligitur quando aliquid recipit contraria quod ad suum esse aliquod extrinsicum requirit, quo posito, potest contraria recipere et, quo non posito, nee ipsum potest esse neque contraria, per consequens, recipere. et quod isto modo recipit contraria, non dicitur proprie recipere contraria 'secundum sui mutacionem', sed magis secundum alterius mutacionem licet pro tanto posset dici 'secundum' quia nulla secundum se recipit subiectiue. 40.21 et per hoc patet ad autoritatem philosophi nam, quando dicit quod substancia 'secundum sui mutacionem' et cetera, dico quod sic recipere contraria, quod ad hoc quod recipiat esse alterius non requirat, est propriissime substancie. et concede quod isto modo nulli alteri competit, loquendo secundum intencionem philosophi, et istam exposicionem dat intelligere philosophus quando dicit 'secundum sui mutacionem', hoc est, esse cuiuscum < que > alterius non requisite; sic autem recipere contraria, quod esse alterius de necessitate supponat, nee competit substancie nee est sibi proprium, et isto modo non negat philosophus quin quantitas possit contraria suscipere et, per consequens, dicere quod quantitas isto modo inmediate recipiat contraria non est contra mentem philosophi, sed est ista intencio sua, sicut magis potest haberi. 40.22 et ex isto patet ad secundam conclusionem quod non est contra mentem philosophi quod vnum accidens recipiat aliud, licet illud habeat contrarium, dum tamen ad hoc quod recipiat, esse alicuius alterius presupponat. 40.23 tercia, vero, conclusio quam dicunt esse de intencione philosophi falsa est simpliciter, nee est de mente philosophi, sicut suo loco ostendetur. et quando dicitur quod albedo et nigredo 'secundum sui mutacionem' reciperent contraria, potest ad hoc dici dupliciter; vno modo negando consequenciam quia non sequitur. 'recipit contraria, ergo "secundum sui mutacionem" recipit contraria,' quia, quantumcunque aliquid successive recipiat contraria, si illud non sit aptum natum per se existere, non recipit 'secundum sui mutacionem', secundum intencionem philosophi. et ista responsio specialiter valet de quantitate que recipit contraria absoluta. aliter (49V 500 potest dici specialiter de isto argumento quod recipere contraria absoluta proprie competit substancie, sed recipere contraria

230


relativa non est proprietas substancie, sed potest albedini et nigredini competere, et tune, quando argueris vltra, quod aliquid aliud a substancia reciperet contraria, dico quod hoc est necessarium et quando infertur quod hoc est contra intencionem philosophi, dico quod dicere quod aliquid aliud a substancia recipiat contraria relativa non est contra mentem philosophi. cuius racio est quia ilia, que opponuntur relative, non vocat philosophus 'contraria1, sicut patet quinto phmcorum 10 vbi, docens inter que est motus, dicit quod motus est inter contraria et, statim ostendens quod relativa non sunt contraria, dicit quod ad relacionem non est motus - ex quo patet euidenter quod philosophus opposita relativa non vocat 'contraria'. dixi, tamen, ea quandoque esse contraria, extendendo nomen 'contrariorum' ad ea que non compaciuntur se simul in eodem subiecto et, per consequens, quantumcunque aliud a substancia recipiat relativa opposita successive, non tamen propter hoc debet concedi, secundum mentem philosophi, quod illud recipiat contraria cum, sicut ostensum est, philosophus relativa opposita 'contraria' non appellet. 40.24 Quantum ad quartum, quod dicunt esse de intencione philosophi quod veritas et falsitas non sunt res distincte ab oracione vera vel falsa, dico quod hec conclusio simpliciter est falsa et inpossibilis et contra mentem philosophi. quod probo sic, quia quero: quid requiritur ad veritatem istius proposicionis, 'sortes est albus1 ? aut, enim, requiritur et sufficit ista proposicio, et sortes, et albedo, et nichil aliud, aut ista tria et aliquid aliud. si tria sufficiunt, tune, cum albedo separata per potenciam diuinam a sorte ita vere habeat esse sicut quando existit in sorte; erit hec itaque uera, 'sortes est albus,' albedine separata a sorte sicut ipsa existente in sorte - quod inpossibile est. si aliquid aliud, aut illud est absolutum aut relativum; si absolutum, idem argumentum quod prius; si relativum, hoc est intentum. 40.25 Si dicas quod sufficit proposicio et quod res sic se habeant sicut ennunciat proposicio, illud non sufficit quia quero: quid intelligis per 'res sic se habere'? aut intelligis vtrumque esse in rerum natura, aut aliquid aliud. si11 per 'res sic se habere1 intelligis utrumque esse in rerum natura et nichil aliud, tune reddit argumentum prius factum; si, autem, per 'res sic se habere' intelligas ista duo esse in rerum natura et cum hoc aliquid alivd, illud alivd querimus - et habemus intentum. 10 Aristoteles, Phys. 5, 1 (225blO-12), t. 22, p. 500: "Secundum substantiam autem non est motus... Neque etiam in ad aliquid." 11 si per res sic se habere intelligis utrumque esse in rerum natura et nichil aliud] corrector 2 in marg.


231

40.26 preterea, omnia inconueniencia que isti dicunt sequi ad illam conclusionem non sunt inconueniencia, sicut patebit soluendo, nee illud sophisma, per quod probant hanc conclusionem, valet aliquid - ymo magis derisorium est cum per illud, quod ita est contra eos sicut contra alios, velint alios hereticos reputare! 40.27 Ad primum ergo inconueniens, quando dicitur, si12 veritas et falsitas essent tales res, quod tune oracio que primo est vera et postea falsa reciperet contraria, ista consequencia simpliciter nichil valet non plus quam ista: 'vna albedo, numero, que primo est similis et postea est dissimilis, igitur albedo recipit contraria.' huiusmodi, autem, racio dicta est quia, cum veritas et falsitas non sint nisi quidam respectvs conformiter et difformiter ad rem extra, sunt, tamen, opposita relativa; sed ilia, que opponuntur relative, non sunt contraria quia philosophus in post predicamentis diuidit relative opposita contra contrarie opposita,13 vnde, sicut non debet concedi quod opposita priuative sunt contraria, ita nee debet concedi, neque concedit philosophus, quod opposita relative sint contraria et, per consequens, non sequitur: 'recipit veritatem et falsitatem, ergo recipit contraria.' 40.28 et per hoc patet ad secundum inconueniens, quia procedit ex falsa ymaginacione. ymaginatur, enim, quod veritas et falsitas sint quedam res absolute - quod simpliciter falsum est. sed quia siue sit talis res, siue non sit, semper sequitur inconueniens quod est intentum, scilicet, quod ad motum digiti vel musce causarentur tot res quot essent homines et angeli, et ideo dico ad argumentum vltra quod non est aliquid inconueniens quod ad motum vnius musce causarentur infinite tales res, et hoc sumendo 'infinite' sincathegorematice, hoc est, non tot quin plures. et ista solucio declarabitur prolixius in predicamento relacionis. 40.29 Sciendum est tamen, quod quando dicitur quod ad motum musce causarentur tot res, ly 'ad' non dicit circumstanciam cause efficientis, vt sit sensus quod motus sit causa (50V50 V ) talium rerum, sed dicit circumstanciam alicuius effectus prosuppositi, eo modo quo motus potest dici effectus, vt sit sensus: hec res, denotando muscam, non potest producere tales respectvs nisi primo producendo motum. 40.30 Ad tercium inconueniens, quando dicunt quod ad istam posicionem sequitur heresis in anima, dico quod hoc est simpliciter falsum. et 12

Vide Ockham, Summa logicae, p. 130, line 216 sqq. sed citatur secundum sensum tantum. 13 Aristoteles, Cat. 10-15 ( l l b l sqq.).

232


sine dubio valde derisorium est quod tales homines velint alios reputare hereticos propter sophisticaciones pueriles. nam illud argumentum ita est contra eos sicut contra quoscunque quia, posito quod hec proposicio sit falsa, sicut ipsi ponunt, 'deus aliquid creat de nouo,' quero a te vtrum deus possit creare hanc proposicionem sicut tu queris vtrum possit creare illam falsitatem. si non, es hereticus, quia dicis contra ecclesiasticam doctrinam: ideo, 'omnia per ipsum facta sunt,'14 et cetera; si sic, ponatur in esse, quo posito, erit hec vera: 'deus creat aliquid de nouo' - quod est oppositum concessi; quamcunque responsionem dederis, ita sufficiet pro parte alia. Et ideo dico ad argumentum, pro me et pro ipsis, circa quod est sciendum: quod, quandocunque aliqua posicio admittitur a respondente, debet respondens, toto tempore obligacionis, concedere consequenciam ad positum et negare quodlibet repugnans posito, et ad inpertinens respondere secundum suam qualitatem, sicut patebit in tractatv de obligacionibus. quando, ergo, queris, posito quod hec proposicio, 'deus aliquid creat de nouo' sit falsa, vtrum deus possit creare hanc falsitatem vel non, dico quod sic, quia tune, quando dicis 'ponatur in esse1 dico quod repugnat posito, quia possibile est quod ista proposicio 'deus creat aliquid de nouo1 sit falsa et, per consequens, hec est vera: 'deus nichil creat;1 ponere, igitur, quod hec est vera, quod 'deus nichil creat,' et ponere quod deus creat aliquid, est ponere contradictoria, ex qua posicione, si admittitur, merito sequitur contradiccio. et sicut est de ista proposicione, ita est de alia, et ista, causa breuitatis, de predicamento substancie dicta sufflciant. CAPITULUM QUADRAGESIMUM PRIMUM: EST DE PREDICAMENTO QUANTITATIS

41.01 Postquam declaratum est quid senserit philosophus de predicamento substancie, videndum est quid de predicamento quantitatis secundum eius intencionem sit dicendum. et circa illud capitulum sic procedam: primo determinandum est de quantitate continua in se et in suas species; secundo de quantitate discreta; tercio ponetur differencia inter quantitatem discretam et continuam; quarto dicetur de singulis proprietatibus quantitatis. 41.02 circa primum articulum tria fiant: primo declaratur quid est quantitas continua et simul dicetur cum hoc de singulis speciebus eius; secundo probabitur racionibus philosophicis et theoloycis et autoribus 14

Videlo. 1: 3.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM PRIMUM

233

quod quantitas continua est res distincta a substancia et qualitate; et tercio respondebo ad quedam argumenta per que probabitur quod quantitas non distinguitur a substancia realiter; et quarto, aliqua dubia, si occurrant nisi prolixitas inpediat - remouebo. 41.03 Circa primum est sciendum quod, quamuis quantitas non possit proprie diffmiri, possunt tamen de ipsa alique descripciones dari secundum quod aliqua officia circa res naturales exercet; potest, ergo, primo quantitas continua sic describi: quantitas continua est illud per quod potest aliquid diuidi in partes quarum quelibet potest per se naturaliter existere. prima pars huius descripcionis, scilicet, quod per quantitatem possunt aliqua diuidi, patet quia, si per aliquid aliud posset res esse diuisibilis illud maxime videretur esse materia et forma substancialis; sed neutrum istorum est diuisibile nee potest esse alteri racio diuisibilitatis, sicut postea probabo; ergo, et cetera. 41.04 Quod vero sit illud per quod possunt partes diuise per se existere patet, turn quia circumscripta quantitate a sorte vel platone vel ab igne, non remanet nisi compositum ex materia et forma quia, si resoluatur, resoluitur in materiam et formam quarum neutra, secundum viam philosophi, potest per se existere et, per consequens, quod aliquid sit diuisibile in partes que possunt per se existere, hoc habet a quantitate, cum quia per istum modum diffinitur quantitas a philosopho, quinto metaphisice,1 vbi dicit: 'quantum' est 'quod est in ea diuisibile, quorum vtrumque aut singulum vnum.' 41.05 secundo potest sic describi: quantitas continua est illud per quod repugnat vni rei esse in eodem loco naturaliter cum altera. Ista descripcio statim patet, tamen, quia infmita - non quanta - possunt esse in eodem loco, sicut patet quia legio fuit in vno demoniaco2 et, qua racione legio, eadem racione infinities infinita; tamen, quia ex materia et forma non potest esse hec repugnancia, cum vtrumque de se sit indiuisibile. 41.06 tercio potest sic (50 V /5D describi: quantitas est illud per quod indiuiduum completum in aliqua specie substancie diuisibile est in partes eiusdem racionis. Ista descripcio statim patet quia, circumscripta ab aqua vel ab igne vel a ligno quantitate, non remanebit in ipso nisi materia et forma, que partes, sicut patet, sunt alterius racionis. 1 Aristoteles, Meta. 5,13 (1020a7), p. 310: "Quantum vero dicitur quod est divisibile in ea quae insunt quorum utrumque aut singulum, unum aliquid..." 2 Vide Me. 5: 9 "Legio mihi nomen est, quia multi sumusf cf. Lc 8: 30 "Legio: quia intraverunt daemonia multa in eum."

234


41.07 Ex istis tribus descripcionibus patet necessitas ponendi quantitatem esse rem a substancia distinctam; nisi, enim, esset quantitas, statim quod aliquid diuiditur, nisi nouum fleret miraculum, tenderet in nichilum; possent, eciam, corpora infinita esse in eodem predicamento nee aliquid posset diuidi in partes eiusdem racionis. 41.08 hoc viso, dicendum est de speciebus quantitatis continue, vbi sciendum quod a philosopho in predicament^ quandoque species quantitatis continue assignantur quarum alique sunt permanentes et alique successive, permanentes, de quibus prime dicendum est, sunt linea, superficies, corpus et locus.3 et sciendum quod quantitates, quas nos appellamus 'permanentes' vocat philosophus in predicament^ posicionem habentes; refert, tamen, dicere partes esse permanentes et partes posicionem habere, nam, si numerus non sit nisi res numerate, tune partes numeri sunt permanentes et, tamen, non sunt posicionem habentes quia partes posicionem, secundum philosophum, non habent nisi ad aliquem eundem terminum terminentur, quod de numero non contingit et, per consequens, manere est superius ad posicionem habere. vnde, philosophus in predicamentis, volens probare quod partes temporis non habent posicionem, arguit sic: non sunt permanentes, ergo non habent posicionem. 41.09 Diffiniens, autem, commentator, quinto metaphisice? lineam, dicit quod linea est 'magnitude extensa in vna parte tantunV; vnde, linea nichil aliud est quam res diuisibilis in partes longas, non, tamen, latas neque profundas; superficiem, autem dicit esse magnitudinem in duabus partibus extensam, scilicet, in longitudinem et latitudinem; corpus dicit quod tribus partibus extenditur, scilicet, longitudinem, latitudinem, et profunditatem. de loco, autem, non facit commentator mencionem cuius racio est quia locus aut accipitur pro ultima superficie corporis ambigentis, et sic non distinguitur a superficie, aut pro toto ipso corpore locante, et sic non distinguitur a corpore et, per consequens, cum non sit distincta species a corpore nee a superficie, ideo, quinto metaphisice, nee a philosopho nee a commentatore, inter species quantitatis numeratur. 41.10 Et si queras quare numeratur a philosopho in predicament'^ inter species quantitatis, dico quod non facit hoc quia sit species distincta a corpore vel superficie, sed quia, cum aliquando sumatur pro superficie, et aliquando pro corpore, et ad loycum pertineat vocabula secundum eorum

3

Aristoteles, Cat. 6 (4b23-24). Averroes, In 5 Meta. comm. 18, t. 8, fol. 125r D: "... magnitude extensa in vna parte tantum est linea..." 4


235

multitudinem distinguere, numerauit locum in predicament^ vt daret occasionem studentibus eum secundum eorum multitudinem distinguendi. 41.11 Species, autem, quantitatis continue non habentis posicionem sunt tempus et motus, et differencia supposita que est inter istas duas species, quia tempus non est nisi motus primi mobilis, quod ideo dicitur 'tempus' quia per ipsum ceteri motus mensurantur. motus, vero, dicitur illud quod per ipsum tempus mensuratur, verumtamen, motus primi mobilis. vnde, motus non habet racionem mensure respectv istorum motuum inferiorum non plus quam econuerso; sed, per distinctas raciones formales habet quod sit motus et quod habeat racionem mensure, et per racionem formalem per quam habet racionem mensure vocatur 'tempus'. tractare, tamen, de racione formali quam habet racionem mensure ad librum phisicorum pertinet. 41.12 Istis, inquam, suppositis, sciendum est quod tarn motus quam tempus vocatur 'quantitas continua' quia nullam eorum partem contingit accipere quin sit in alias partes diuisibilis. assignat, tamen, aliam racionem philosophus in predicament^ dicens quod ideo sunt continua quia eorum partes ad aliquam communem terminum copulantur,5 sicut partes temporis, puta, preteritum et futurum, ad presens copulantur. Sed sciendum quod preteritum et futurum non ideo ad presens dicuntur copulari quia aliquid ipsorum in actv existat, sicut dicimus lineam, que actualiter existit, ad punctum copulari, cum nee preteritum nee futurum actualiter existat, sed pro tanto dicuntur ad presens copulari quia sicut vltra punctum nichil linee contingit accipere, sic vltra presens nichil preteriti contingit accipere sicut eciam punctum est finis et principium linee, sic presens est finis preteriti et futuri est principium. 41.13 Istis visis, restat nunc probare quod quantitas realiter a substancia distinguitur, et hoc probo primo sic: materia de se non est quanta, nee forma de se est quanta, sed per aliquid realiter distinctum a materia et forma, ergo, nee compositum ex vtroque. consequencia patet per philosophum, sexto phisicorum,6 qui habet pro inpossibili (51 r /51 v ) quod quantum componatur ex non quanto. antecedens probo: pono, enim, sicut quilibet catholicus habet concedere, quod deus possit facere materiam sine quocunque alio, quo facto, quero: aut est quanta aut non ? si non, habeo intentum; si sic, pono quod ignis approximetur illi quantitati, et sit ille 5 6

Aristoteles, Cat. 6 (4b20-5al4), p. 13, line 20 - p. 14, line 24. Aristoteles,/5^. 6, 1 (231a24-25).

236


ignis ita calidus sicut potest inveniri, et pono quod medium in nullo resistat agenti, sed destrvatur omnis resistencia medij per potenciam diuinam. tune quero: aut iste ignis, sic approximatus, aget in istam quantitatem, earn corumpendo, aut non ? non potes dicere quod non, quia hoc est negare sensum, quia certum est quod, si ignis esset approximatus accidentibus in sacramento altaris quod corumperet ea nisi a deo preseruarentur. si sic, quero: aut corumperet ea in instanti, aut in tempore? non in instanti, turn quia tune motus fieret in instanti, turn quia nullum agens creatum potest eque agere in passum elongatum sicut in approximatum quod, tamen, oporteret concedere, quia, cum ilia materia sit extensa, habet partes et de necessitate vna erit propinquior ipsi igni quam alia, si in tempore, et omnis accio que fit in tempore fiat propter aliquam resistanciam, ergo aliquid resistit agenti, sed non medium per positum, ergo ipsa materia, sed omnis resistencia qua passum resistit est quedam reaccio, ergo ipsa materia reagit in ipsum ignem. sed ex isto sequuntur duo, vnum inconueniens et vnum inpossibile. 41.14 primum, quod purum potenciale erit effectiuum principium alicuius accionis - et non solum erit inconueniens, sed videtur inpossibile. secundo, quod illud, quod vltimum gradum perfeccionis tenet in entibus, sit equalis, ymmo maioris, perfeccionis cum illo quod non tenet vltimum gradum perfeccionis et, per consequens, vltimum in perfeccione non erit vltimum in perfeccione. probacio huius: quia, accipio7 vnum pugillum aque et vnam materiam ita extensam sicut potest fieri a deo, et approximetur ignis eque calidus vtrique istorum, quolibet inpedimento extrinsico remote, et quero: an ista duo agencia corumpant in equali tempore ista duo passa? quod si sic, igitur vtrumque equaliter resistit, ergo vtrumque equaliter agit; sed non possunt equaliter agere, nisi sint equalia in perfeccione, cum perfeccio per accionem mensuretur; igitur. si non in equali, hoc non est quia prius corumpat quantitatem quam pugillum aque; ergo, econuerso, maius inconueniens quam prius. 41.15 secundo, arguo sic: si .a. et .b. sint idem realiter, necesse est quod, quandocunque terminus significans .a. predicatur de .a., mediante hoc verbo 'est', quod terminus significans .b. predicari possit de .b., mediante eodem verbo. ista proposicio patet, quia dicere oppositum esset ponere oppositum positi; ponere, enim, quod .a. et .b. significent ea < n > dem rem et concedere quod .a. possit predicari de ilia re et .b. non, est ponere quod .a. et .b. significant eadem rem et quod non significant 7

em. ms. accepio.


237

eandem rem. si, igitur, sortes et eius quantitas sint idem realiter, oportet quod quandocunque terminus inportans siue significans sortem predicatur de sorte, quod terminus inportans siue significans quantitatem eius predicetur de eius quantitate, mediante isto verbo 'est'; istud consequens est falsum, ergo et cetera. 41.16 probacio falsitatis consequentis quia, secundum istos, 'homo' significat sortem et 'quantitas' hanc quantitatem sortis, et, iterum secundum istos, deus potest facere quod sortes non habeat pattern extra partem. quo posito, hec erit vera: 'sortes est homo' et, tamen, hec erit falsa, casu posito: 'hec quantitas est quantitas,' denotando quantitatem sortis quia, secundum istos, nullum superius predicatur de inferiori, mediante hoc verbo 'est', nisi res inportata per inferius existat in rerum natura; igitur, sortes et eius quantitas non sunt idem realiter. 41.17 Confirmatur ista racio, ad cuius declaracionem est notandum quod, quandocunque aliqui termini duo significant idem realiter, si 'est', secundo adiacens, predicetur de vno illorum, ipso sumpto significative, pro eodem tempore potest de altero, eodem modo sumpto, predicari, secundo adiacens quia, da oppositum: sequitur quod idem est et non est. sed iste terminus 'sortes', et 'hec (51 v /52 r ) quantitas', denotando quantitatem sortis, significant idem realiter quia, secundum eos, hec proposicio de virtute sermonis est concedenda: 'sortes est hec quantitas,' denotando eius quantitatem; ergo, quando 'est', secundo adiacens, predicatur de sorte, predicatur de eius quantitate; sed hoc est inpossibile; ergo, probacio inpossibilitatis: quia deus potest facere sortem absque hoc quod habeat partem extra partem; quo facto, hec est vera: 'sortes est' et hec falsa, secundum istos: 'hec quantitas est,' denotando quantitatem sortis. 41.18 tercio arguo sic: inpossibile est aliqua eiusdem speciei esse idem realiter cum duobus distinctis specie, ista proposicio patet quia, si .a. et .b. sint idem realiter, a quocunque distinguitur .a. specifice, ab eodem distinguitur .b. specifice, et econuerso; sed quantitas sortis et quantitas asini sunt idem specifice; ergo est inpossibile quod sint idem realiter cum sorte et asino. 41.19 quarto sic: quandocunque aliqua proposicio affirmativa verificatur pro rebus, si vna res non sufficiat ad verificandum talem proposicionem, oportet ponere duas, et si due non sufficiant, tres, et sic in infinitum; sed ista proposicio 'sortes habet partem extra partem' est proposicio affirmativa que verificatur pro rebus et ad earn verificandum non sufficit sortes; ergo, ad hoc quod verificetur, oportet ponere aliam rem a sorte. quod sortes non sufficit patet quia deus potest sortem facere existere

238


absque hoc quod sit quantus. tune quero de ilia re: aut est absoluta aut relativa? non relativa, manifestum est; si absoluta et non substancia nee qualitas, quia omnibus substancijs et qualitatibus positis, poterit adhuc ista proposicio esse falsa; ergo, erit alia res absoluta, sed nulla alia est nisi quantitas; igitur, et cetera. 41.20 Item, philosophus in predicamentis* est expresse contra istam opinionem; dicit, enim, quod 'singulum incomplexorum aut significat substanciam, et cetera,' et deducas istam autoritatem sic < ut > supra deducta est. 41.21 Item, autor de ...,9 capitulo primo, expresse vocat et appellat fantasticos quosdam qui, tempore suo, posuerunt quantitatem continuam et discretam non esse distinctas a suis fundamentis. 41.22 Item, augustinus in de trinitate, in quinto, capitulo quinto:10 'In rebus,1 inquit, 'creatis atque mutabilibus quod non secundum substanciam dicitur restat vt secundum accidens dicatur.. omnia, enim, accidunt eis, que vel amitti possunt vel minui et magnitudines et qualitates et quod dicitur < ad aliquid > sicut amicicie, propinquitates, similitudines, equalitates et si qua sunt huiusmodi et situs et habitus et locus et tempora et operaciones atque passiones/11 41.23 Item, dicit ibidem, capitulo decimo tercio,12 'in rebus que pertinent ad magnitudinem, magne sunt quibus alivd13 est esse, alivd magnas esse, sicut magna domus, magnus mons. In hijs igitur rebus alivd est magnitudo, alivd14 quod ab ea magnitudine magnum est et prorsus, nam hoc est magnitudo quod est magna domus/ 8

Aristoteles, Cat. 4 (Ib25). lacuna; inscripcio operis deficit. 10 Augustinus, De trinitate 5, 4, 6; edd. W. J. Moutain, Fr. Glorie (Turnhout: Brepols, 1968), p. 210, lines 26-32 (Corpus christianorum. Series latina. L, Pars xvi, 1); PL 42: 914. 11 Augustinus, De trinitate 5, 4, 6: "In rebus enim creatis atque mutabilibus quod non secundum substantiam dicitur restat ut secundum accidens dicatur. Omnia enim accidunt eis, quae uel amitti possunt uel minui et magnitudines et qualitates, et quod dicitur ad aliquid sicut amicitiae, propinquitates, seruitutes, similitudines, aequalitates et si qua huiusmodi et situs et habitus et loca et tempora et opera atque passiones;" verba ultima, uti "operaciones atque passiones" cane, sed tune restaur.] corrector 2 in marg. 12 capitulo decimo tercio] corrector 2 in marg.; vide p. 217, line 2 - p. 218, line 7: "In rebus enim quae participatione magnitudinis magnae sunt quibus aliud est esse, aliud magnas esse, sicut magna domus et magnus mons et magnus animus, in his ergo rebus aliud est magnitudo, aliud quod ab ea magnitudine magnum est, et prorsus non hoc est magnitudo quod est magna domus;" cf. PL 42: 918. 13 em. ms. ad. 14 alivd] corrector 2 in marg. 9


239

41.24 Ex istis autoritatibus augustini pluribusque alijs patet quod quantitas non est idem realiter cum suo fundamento. post istas raciones quas intendebam adducere, ponam raciones aliquas theoloycas quas aliqui difficiles reputant que, siue concludant siue non, ad presens non euro quia ad minus probabiles sunt. 41.25 Arguo, igitur, primo sic: si aliqua quantitas non esset res distincta a substancia, sicut panis conuertitur in corpus christi in sacramento altaris, ita aliqua quantitas conuertetur in corpus christi; consequens est falsum; ergo, et cetera, falsitas consequentis, licet non probetur ab eis potest sic probari: quia illud conuertitur quod significatur per ista verba: 'hoc est corpus meumf 15 sed per ista verba non significatur subiectum et quantitas quia, cum illud sit ens per accidens et, per consequens, corpus per accidens, esset talis proposicio falsa - quod non est sanum dicere. 41.26 secundo arguitur sic: si substancia panis et quantitas sint idem realiter, sicut substancia panis conuertitur in corpus christi, ita substancia panis conuertetur in quantitatem corporis et, per consequens, christus esset quantitative et localiter et circumscriptive in sacramento altaris; consequens est falsum quia tune periret fides; ergo, et cetera. 41.27 Item, nullum accidens est idem realiter cum substancia; quantitas est accidens, (52 r /52 v ) quod probatum est diuersis autoritatibus augustini16 quas omitto, ergo, et cetera. 41.28 Item, inpossibile est naturaliter vnum corpus, quod est quantum esse simul cum alio corpore quod est quantum quia dimensiones mutuo se expellunt; sed qualitas simul est cum substancia; si, igitur, aliqua quantitas esset indistincta realiter a qualitate, et aliqua esset indistincta realiter a substancia, due quantitates essent realiter simul, et ita17 due soliditates seu profunditates, due longitudines, et due latitudines essent simul, ymmo adhuc multo plures quia, qua racione albedo haberet suam propriam quantitatem, eadem racione sapor haberet suam, et calor, et humiditas18 vel siccitas suam et ideo, tot essent corpora longa, lata, et profunda quot qualitates possent esse in eodem subiecto et ita, in sacramento altaris, essent multa corpora simul. quo concesso, queri potest: quomodo iste qualitates remanentes in sacramento altaris manent simul, quandocunque

15 16 17 18

Verba consecrationis panis, Missale romanum. em. ins. augustino. ista con. ita. em. ms. humilitas.

240


mouentur? quia nulla earum est in alia tanquam in subiecto, nee omnia sunt in vno subiecto, ex quo nee substancia nee quantitas est ibi subiectum. 41.29 Item, secundum philosophum, qualitas non est quanta nisi per accidens;19 si, autem, quantitas esset idem realiter cum aliqua qualitate, ilia qualitas, per se sine addito, esset quanta - quod est contra philosophum. 41.30 Ex istis, igitur, racionibus concluditur quod quantitas non est idem realiter cum subiecto. 41.31 Istis, igitur racionibus visis, ponende et soluende sunt raciones per quas probatur quod quantitas non distinguatur realiter a suo fundamento. et dicitur hoc esse intencio philosophi et arguitur primo sic: 'secundum1 intencionem philosophi 'nullum accidens distinctum a substancia est realiter susceptivum contrariorum per sui mutacionem;20 si, autem, quantitas esset accidens et subiectum qualitatum, manifestum est quod mutaretur in recipiendo qualitatem et ita per mutacionem sui in se reciperet contraria - quod est contra mentem' philosophi quia hoc tanquam proprie proprium substancie attribuit. 41.32 'Item, de mente philosophi est sicut patet quarto phisicorum,21 quod aer potest condensari sine mutacione omnium qualitatum. Ex hoc arguitur: quando aer condensatur, aut manet tota quantitas precedens et prescise ilia que prius, aut non; si sic, igitur eadem quantitas est nunc minor quam prius, per hoc solum quod partes quantitatis propinquius iacent nunc quam prius; igitur cum partes substancie sint eodem modo propinquius iacentes nunc quam prius, et non propter alivd ponatur quantitas, videtur quantitas esse superflua. si, autem, non manet tota quantitas que prius, igitur aliqua pars deperditur et, per consequens, cum ad corumpcionem subiecti inmediati corumpatur accidens eius, sequitur quod qualitas, que erat subiectiue in ilia parte quantitatis, corumpetur et, per consequens, non omnis qualitas manet - quod est contra aristotilem. 41.33 'Item, de mente aristotilis est quod omne accidens est in aliquo subiecto primo22 ita quod, si sit accidens partibile, vna pars illius 19 Aristoteles, Cat. 6 (5a38-5b2), p. 15, lines 18-21: "Proprie autem quantitates hae solae sunt quas diximus, alia vero omnia secundum accidens sunt ... ut multum dicitur album eo quod superficies multa sunt." 20 Vide Ockham, Summa logicae, p. 132, line 18 sqq. 21 Aristoteles, Phys. 4, 9 (216b21 sqq.); vide Ockham, Summa logicae, p. 132, line 24 sqq. 22 Aristoteles, Cat. 5 (2a31-35), p. 8, lines 1-4: "... album, cum in subiecto sit corpore, praedicatur de subiecto (dicitur enim corpus album)... Cetera vero omnia aut de subiectis


241

accidentis est in vna parte subiecti et alia pars in alia parte subiecti, sicut tota albedo est in toto corpore et pars albedinis in parte corporis. si, autem, sit accidens indiuisibile, est in aliquo subiecto indiuisibili prime, ex quo arguo quod punctus non sit alia res a linea nee linea alia a superficie nee superficies alia a corpore et, eadem racione, corpus non erit alia res a substancia secundum eum. quod, autem, ex predicto principle sequatur quod punctus non sit alia res a linea probo sic: si punctus sit aliquod accidens absolutum, distinctum a substancia, igitur est in aliquo subiecto primo; tune quero: aut in substancia, aut in linea? non in substancia quia, aut in substancia diuisibili - quod est inpossibile, quia tune pars esset in parte et ita punctus esset diuisibilis, quod negat - aut est in substancia indiuisibili quod est inpossibile quia, secundum philosophum, nichil est substancia nisi materia et forma vel compositum quorum quodlibet, secundum eum, est diuisibile; sic, igitur, punctus non est accidens indiuisibile, existens realiter in aliqua substancia inmediate tanquam in subiecto primo, nee est primo in linea uel parte linee tanquam in subiecto primo, quia linea et quelibet pars linee est diuisibilis et, per consequens, non est subiectum primum accidentis indiuisibilis. sic, igitur, patet quod de mente aristotilis est quod punctus non est accidens indiuisibile et, eadem racione, nee linea est accidens indiuisibile secundum latitudinem distinctum realiter a superficie et, eadem racione, nee superficies est accidens indiuisibile secundum profunditatem distinctum realiter (52 v /53 r ) a corpore. et aristotiles non plus ponit corpus quod est quantitas esse distinctum realiter a substancia quam ponit lineam et superficiem distingui a corpore.1 dicit ergo iste quod sibi 'videtur quod de mente aristotilis est quod quantitas continua non est res absoluta corporaliter et realiter distincta a substancia.' 41.34 secundo, contra istam opinionem arguitur theoloyce; 'primo: omnem rem absolutam priorem alia potest deus conseruare sine mutacione locali et rem posteriorem destruere; cum, igitur, secundum opinionem communem, hoc lignum sit quedam substancia habens partes quarum vna est sub una parte quantitatis inherentis toti et alia sub alia parte quantitatis, et ilia res substancialis est prior natura quantitate ilia inherente sibi; poterit deus, sine mutacione locali istius substancie, conseruare earn et destruere illam quantitatem. et si sit possibile, ponatur in esse. quo facto, quero: aut ista substancia habet partem distantem a parte, aut non? si sic, igitur est quanta sine quantitate addita, igitur, ilia dicuntur primis substantiis aut in eisdem subiectis suntf ibidem 5bl-7, p. 15, lines 20-26: "... multum dicitur album eo quod superficies multa ... et album quantum sit assignans superficie definiet (quanta enim fuerit superficies, tantum esse album dicet)..."

242


superfluit. si non habet partem distantem a parte, et prius distabant iste partes, igitur sunt mutate localiter - quod est contra ypotesim. 41.35 Item, omne quod per se ipsum et per partes intrinsicas est presens alicui quanto, ita quod totum est presens toti et partes partibus per se, per se ipsum et per partes suas intrinsicas habet partem distantem a parte; omne, autem, tale per se et per partes suas est quantum; sed substancia materialis per se ipsam et per partes suas intrinsicas est presens toti alicui quantitati, puta, saltern illi quantitati informanti illam si sit talis quantitas informans illam; igitur, per se ipsam et per partes suas habet partem situaliter distantem a parte; igitur, per se ipsam et per suas partes est quanta. 41.36 'Item,' probatur per sacramentum altaris, 'quia, si sit' talis quantitas, 'qualitates remanentes in sacramento altaris essent in quantitate subiectiue; consequens videtur falsum in terminis; igitur, antecedens. falsitatem consequentis' probant 'quia tune iste qualitates23 non essent per se subsistentes, quod est contra magistrum sententiarum, libro quarto,24 qui, loquens de colore, sapore, ponderositate, et huiusmodi qualitatibus, dicit quod talia accidencia sunt ibi per se subsistencia. similiter, si quantitas esset subiectum illarum qualitatum, ista quantitas vere25 esset ponderosa et sapida et colorata; consequens est contra glosam decreti, de consecracione, distinctione super illud capitulum "si per negligenciam,"26 vbi dicit glosa quod "ponderositas remanet ibi cum alijs accidentibus et, tamen, nichil est ibi ponderosum." et iste raciones probant quod quantitas, longa, lata, et profunda non est res distincta a substancia. 41.37 'Quod, autem, linea non sit distincta a superficie probatur quia, si linea talis res esset continuans superficiem ad inuicem, diuidatur ilia superficies, qua diuisa, quero: aut est linea noua, aut solum linea prior manet? si est alia linea et noua, erunt infinite noue quia, diuiso corpore, infinite superficies erunt habentes infmitas lineas, sicut, diuisa linea, erunt infinita puncta terminancia infinitas lineas. si nulla linea est noua, ergo remanet ilia que prefuit et non magis cum vna parte superficiei quam cum

23

Verbum potest legi "quantitates" aut "qualitates." Petrus Lombardus, Libri IV sententiarum, lib. 4, dist. 12, cap. 1; (Quaracchi: Coll. s. Bonaventurae, 1916), t. 2, p. 808; ibi citatur Hugo de sancto Victore, Summa sententiarum, tr. 6, cap. 4, PL 176: 141. 25 em. ms. vero. 26 Corpus iuris canonici, ed. A. Friedberg (Leipzig: Tauchnitz, 1881), t. 2, col. 1323; vide Ockham, Summa logicae, p. 135, lines 103-104. 24


243

alia; igitur, vel27 remanebit per se, vel remanebit in distinctis locis superficiei, quorum vtrumque est absurdum et illud ex quo sequitur. 41.38 'Item, si linea sit alia res a superflcie, et punctus a linea, igitur poterit deus conseruare lineam et destruere punctum. quo facto, quero: aut ilia linea est finita, aut inflnita? non inflnita manifestum est, ergo erit finita et, tamen, sine puncto; igitur frustra ponitur punctus terminans lineam. 41.39 'Item, deus posset conseruare lineam, destruendo omnia puncta. quo facto, adhuc linea esset linea et, per consequens, quantitas; non quantitas discreta, ergo continua; igitur, vere esset continua quantitas quamuis ibi non esset alia res a partibus linee copulans partes ad invicem; frustra, igitur, ponuntur talia puncta a linea distincta. et, eadem racione, frustra ponuntur superficies distincte a corporibus.' 41.40 Quia, vero, istam opinionem falsam, licet non erroneam reputo,28 ideo volo ostendere quod iste raciones non conuincunt. Ad primum, ergo, argumentum super quod isti principaliter fundant se, iam patet ex predictis quia, quamuis quantitas suscipiat successive albedinem et nigredinem, hoc, tamen, secundum intencionem philosophi non est 'secundum sui mutacionem', quia, secundum intencionem (53 r /53 v ) philosophi, illud dicitur contraria 'secundum sui mutacionem' recipere quod recipit, quocunque alio distincto ab illis contrarijs non existente; huiusmodi, autem, subiectum est substancia. Si arguatur contra illud quia, secundum intencionem philosophi inpossibile est esse aliquam substanciam, saltern infra speram corumptibilium, que possit sine quantitate existere, non plus quam quod quantitas sine substancia et, per consequens, data ista responsione, non plus deberet philosophus concedere quod substancia, 'secundum sui mutacionem1 contraria recipiat quam quantitas. 41.41 Respondeo quod vni repugnat, ex sui racione formali, alteri non, et ideo, vnum, 'secundum sui mutacionem' recipit et aliud, licet recipiat, non tamen, 'secundum sui mutacionem'. 41.42 De equalitate et inequalitate patuit supra quod non sunt contraria secundum intencionem philosophi,29 quia relative opposita contra contraria distinguit. 27

per se] corrector 2 in marg. Scilicet, falsam philosophice putat auctor opinionem istam licet non erroneam theologice. 29 philosophi, quia relative opposita contra contraria distinguit. Ad secundam racionem, secundum intencionem] corrector 3 in marg. 28

244


41.43 Ad secundam racionem, secundum intencionem philosophi est notandum quod condensacio ad presens duobus modis fieri potest: vno modo fit quando vna pars alicuius quanti supponitur alter! parti, tamen, quod superficies vtriusque quanti maneant actv, et isto modo non est proprie 'condensacio'. alio, autem, modo fit condensacio quando aliquod corpus, quod est porosum, per accionem alicuius agentis mouentis partes aliquas illius quanti, ille partes subintrant poros illos et isto modo fit proprie 'condensacio'. hoc statim patet quia, illo facto, illud corpus prius dicebatur 'rarunf et nunc 'densum'. vnde corpus 'rarum\ proprie loquendo, non est nisi corpus habens tales poros et corpus 'densum1 non est nisi carens talibus poris. 'mutacio1 eciam multipliciter accipitur: vno modo, enim, aliquid dicitur 'mutarf quando transfertur de loco ad locum; alio modo aliquid dicitur 'mutari' quod habet partes, siue essenciales siue integrates, quando vna istarum parcium ab altera separatur, ipsis, tamen partibus remanentibus in esse reali. alio modo tale totum dicitur 'mutari' quando eius partes non solum se ab invicem separant, sed eciam corumpuntur. si primo modo intelligent philosophus de condensacione, primo modo dicta, quod fiat in omni condensacione, sic esset autoritas philosophi plana, quia in tali condensacione non fit nee corumpcio nee separacio parcium, et hoc si pars posita supra pattern plicetur et non soluatur nee rumpatur. si, autem, intelligat de condensacione secundo modo dicta, sicut in rei veritate intelligit, sic dicendum est: quod philosophus non intelligit quod talis fiat sine mutacione que est per separacionem parcium, quia vere in tali pars separatur a parte, sed intendit quod fit sine mutacione que fit cum corumpcione parcium - et illud sufficiat pro intencione philosophi. 41.44 Tune ad argumentum vltimum, quando queritur: aut manet tota quantitas precedens et cetera, respondeo: aut tu intelligis quod sic maneat, et sit ilia eadem numero que prius, et sic nunc manet, aut tu intelligis quod sic maneat quod omnes eius partes sint in rerum natura sicut prius, et sic manet eadem que prius, quia ille eedem partes illius quantitatis sunt in esse reali, et vltra, quando dicis, si sic, eadem quantitas est nunc minor quam prius, et cetera, ista consequencia indiget probacione. et earn nego simpliciter; non, enim, propter hoc quod eadem quantitas manet, modo predicto, potest ex hoc inferri quod eadem quantitas sit nunc minor quam prius, quia antecedens est verum et consequens inpossibile. 41.45 Preterea, adhuc concessa ista falsa proposicione, deduccio quam vltra facit nichil valet, quod patet, quia oportet quod partes substancie sunt propinquius iacentes, et cetera; igitur, videtur quantitas superflua - ista consequencia simpliciter non valet nee tenet per aliquod medium quia,


245

dato quod substancia habeat nunc partes propinquius iacentes, hoc, tamen, sibi non inest nisi per quantitatem et, per consequens, quantitas non superfluit quia, circumscripta quantitate, non haberet partes, nee propinquius iacentes nee remocius iacentes. 41.46 Aliter potest dici quod quando aliquid rarefit vel condensatur, quod tota quantitas precedens corumpitur et vna noua generatur; vnde, ad 'condensari' nulla noua substancia generatur vel corumpitur, sicut quando aer condensatur et rarefit non est aliud nisi eandem materiam et formam numero esse modo sub maiori quantitate vel minori quam prius et ita corumpitur prior et alia noua generatur et tune concederetur vltimum, quod omnes qualitates corumpuntur et noue generantur. nee illud est contra philosophum, quarto phisicorum,™ quia sicut plane dicit philosophus ibi in fine capituli de vacuo: sic ex aqua densa generatur aer rarus propter hoc quia materia est in potencia tarn ad raritatem quam ad densitatem,31 (53V540 sic, igitur, aer densus fit rarus propter hoc quod materia est in potencia ad vtrumque; wit ergo philosophus quod rarefaccio eciam fit absque aliquo facto, neutro recepto in vacuitatibus, illis coniunctis corporibus, quas ponebant antiqui, ad quorum racionem respondet. iste, tamen, modus dicendi fuit per aliquas raciones inprobatus exponendo textum ilium, aliter fuit ibi dictum quod aliquid esse rarius nichil alivd est quam habere plura corpora subtiliora permixta secundum iuxtaposicionem cum partibus suis proprijs, illis partibus adhuc remanentibus cum propria forma, quia partes possunt vocari 'partes secundum speciem', et ista est sentencia doctoris subtilis, libro quarto, distinccione decima secunda, questione sexta;32 sed exponendo textum philosophi, ostendi33 hoc esse contra mentem philosophi, vt videbatur. 41.47 Aliter dixi vltimate34 quod raritas et densitas sunt quedam qualitates advenientes quantitati per accidens, sicut albedo, et nigredo, et, per consequens, sicut eadem quantitas quandoque est alba, quandoque

30 Aristoteles, Phys. 4, 9 (217alO sqq.), praesertim 27-35, t. 22, p. 463: "... cum enim ex aqua aer fiat, eadem materia non accipiens aliud aliquid facta est, sed quod erat potentia, actu facta est: et iterum aqua ex acre similiter, aliquando quidem in magnitudinem ex parvitate, aliquando in parvitatem ex magnitudine. Similiter autem, et cum multus aer existens, in minori fit mole, et ex minori major, potentia cum sit, fit materia utraque..." 31 sic igitur aer] voces reclamantes intra figuram quadratam. 32 Scotus, In IV Sent. (Opus Oxoniense) d. 13, q. 6, t. 17, p. 651, # 13: "Quae autem transmutatio ... et tamen non esset ignis. 33 Vide supra, L 41.32. 34 Vide supra, L 41.32.

246


nigra, quantitate manente eadem numero, sic eadem quantitas quandoque est rara, quandoque densa, ipsa eadem numero remanente. sed, siue sic, siue sic, semper patet quod illi non intelligunt philosophum qui dicunt quod condensacio et rarefaccio fit sine acquisicione et deperdicione noue quantitatis, sicut ibi fuit ostensum. et istam materiam prolixe tractaui exponendo predictum capitulum.35 41.48 Ad aliud, concedo quod omne accidens est in aliquo subiecto et concedo illud esse de intencione aristotilis, et quando infirmatur ex hoc quod, si punctus sit accidens, quod est in aliquo subiecto, eciam concedo. quando dicitur: 'aut in substancia aut in linea1, dico quod in substancia, et quando dicitur vltra: 'aut in substancia diuisibili aut indiuisibili', dico quod in substancia indiuisibili. et quando dicitur quod nulla est 'substancia nisi materia et forma vel compositum', et quod, secundum intencionem philosophi, 'nullum est indiuisibile,' primum concedo, secundum simpliciter nego quia, tarn materia quam eciam compositum de se sunt indiuisibilia. ita, enim dicam tibi quod de intencione aristotilis est quod deus est asinus, sicut tu dicis quod de eius intencione est quod nullum tale est indiuisibile, nee scio magis quare credam tibi de vno quam de alio - ex quo, ad hoc probandum, nee autoritatem nee racionem adducis. 41.49 Ad alias raciones quas dicit esse 'theoloycas', cum, tamen, non sunt theoloyce nee philosophice, quia sunt paralogismi, ad primum dico quod ilia maior simpliciter est falsa; inplicat, enim, ilia maior quod deus possit supplere vices cause formalis sicut cause efflcientis, ut, puta, quod possit conseruare sortem in esse albo sine albedine, quia sicut dictum est in principio istius capituli, quantitas est illud per quod tanquam per principium formale aliquid habet partem extra pattern et per quod aliquid in loco existit. sicut, ergo, est contradiccio quod deus possit conseruare sortem, si sortem sit albus, destrvendo esse posterius natura, absque hoc quod sortes mutetur secundum esse album, ita est contradiccio quod deus conseruet omnem natura priorem quantitate, destrvendo quantitatem absque mutacione locali istius prioris. et per hoc patet vltra ad deduccionem ibi factam, quia nulla opinio communis ponit quod lignum, quod est substancia, habeat partes extensas nee habeat esse in loco circumscriptive, licet diffmitive, nisi per quantitatem tanquam per principium formale. et ideo, inpossibile est, eciam per potenciam diuinam, quod quantitas corumpatur nisi substancia ligni mutetur localiter, illo modo saltern quo est in loco. 35

Scilicet, in opere auctoris huius in quo scribebat de vacuo, libros Physicorum exponendo.


247

41.50 Ad aliud dico quod minor simpliciter est falsa, quia substancia materialis nee per se ipsam neque per partes suas intrinsicas est presens toti alicui quanto, quia substancia non habet partes intrinsicas, nisi materiam et formam, quarum quelibet, secundum intencionem aristotilis, est indiuisibilis et non quanta, et ideo, cum ex non quanto non fiat quantum, illud quod ex vtroque resultabit nullo modo, nisi per aliud, erit quantum nee habebit pattern extra partem, et non plus quam sit de se album vel nigrum. 41.51 Ad aliud, concedo illam consequenciam; vnde, de facto, licet deus posset facere oppositum, albedo est subiectiue in quantitate in sacramento altaris. et quando probatur falsitas consequentis per hoc, quod tune ille quantitates non essent per se subsistentes, illud consequens non sequitur ex isto antecedente. stant, enim, simul quod qualitates remanentes in sacramento altaris sint subiectiue in quantitate et, tamen, quod per se subsistunt - propter quod est sciendum quod aliud est 'informare' et aliud 'sustentare' quia aliquid sustentatur ab aliquo et, tamen, non informat illud, sicut patet de natura humana que a verbo diuino sustentatur et, tamen, verbum diuinum non (54 r /54 v ) informat. aliquid, autem, informat alivd et, tamen, non sustentatur ab illo, sicut patet de materia prima et de forma substanciali; forma, enim, substancialis informat materiam primam et, tamen, materia prima non sustentat formam substancialem quia 'sustentare' est dare aliquod esse - quod non potest facere materia prima, sicut patet. si, ergo, aliquid informat aliud, et non sustentatur ab illo, illud potest dici 'per se subsistere' et ideo, licet in sacramento altaris albedo informet quantitatem, non, tamen, sustentatur ab ea et ideo dicitur 'per se subsistere.' et sic patet quod autoritas magistri non repugnat concesso. 41.52 ad illud, quod innuitur de ilia glosa, que dicit quod ibi remanet ponderositas et, tamen, nichil ponderosum, dico quod iste terminus 'ponderosum' de diuersis terminis, inportantibus diuersas res, diuersimode predicatur quia de vno potest predicari absque hoc quod aliquod pronomen demonstratiuum sibi addatur, sicut patet de isto termino 'lignum'; bene, enim, dicitur quod lignum est ponderosum absque hoc quod ipsi 'ligno' aliquod pronomen addatur. de alio, autem, non potest predicari nisi aliquo pronomine addito, sicut patet de quantitate. licet, enim, ponderositas vere et realiter informet quantitatem in sacramento altaris, ita ut verum sit dicere quod ista quantitas est ponderosa, non, tamen, iste terminus 'ponderosum' potest de ea predicari nisi addendo sibi pronomen demonstratiuum, puta, sic dicendo: 'hoc est ponderosum,' denotando illam quantitatem. wit, igitur, dicere ilia glosa quod nichil est ibi de quo - nee termino ipsum signiflcante - possit iste terminus 'ponde-

248


rosum', sine addicione pronominis demonstrativi predicari, volens per hoc extirpare opinionem illorum qui posuerunt paneitatem in sacramento altaris remanere. cum hoc, tamen, stat quod ponderositas vere ibi sit in quantitate, sicut in subiecto. 41.53 ad aliud, per quod predicatur quod linea non sit talis res, dico quod, si diuidatur superficies, quod causabitur noua linea. et quando dicitur quod, si sit aliqua noua, quod 'erunt infinite noue,' nego illam consequenciam. ad probacionem: quando dicitur quod in tali corpore 'infinite superfices erunt,' que habent 'infinitas lineas', Respondeo quod: aut tu intelligis quod, diuiso corpore eo modo quo potest diuidi, et vis inferre quod ipso, sic diuiso, sint infinite superficies - hoc est simpliciter falsum et inpossibile quia isto modo non possunt diuidi nisi infinita; aut tu intelligis quod, diuiso corpore in infinitum - et tune sequitur sicut ad inpossibile sequitur, quod hoc preter suum contradictorium, et sic, nichil ad propositum et, per consequens, ista predicacio penitus nichil valet. 41.54 ad vltimum potest responderi dupliciter: vno modo quod illud assumptum est falsum. si, enim, ponatur quod linea componitur ex punctis - et reputo probabile - tune non potest deus destruere punctum, conseruando lineam cuius punctus ille erat pars quia deus non potest supplere vices nee cause materialis nee cause formalis. Aliter potest dici concedendo illam proposicionem, scilicet, quod deus potest destruere punctum, conseruando lineam. et quando queritur: vtrum sit 'finita vel infinita'? dico quod est finita quia, destrvcto illo puncto, statim de necessitate vnus punctus, in potencia ante corumpcionem istius puncti, fit punctus in actv qui terminat illam lineam. 41.55 et si dicatur: absurdum videtur quod deus non possit destruere istum punctum nisi vnus alius capiat esse de nouo, dico quod illud non est absurdum, quod patet in secundo exemplo manifeste. ponatur, enim, vnum continuum duorum pedum; certum est quod medietas illius continui, que est vnius pedis, est indiuiduum in potencia solum et, tamen, deus non potest destrvere medietatem istius continui, conseruando aliam, quin ista pars statim fiat indiuiduum in actu. 41.56 Si dicatur: si deus potest istum punctum destruere, et istum, et istum, et sic de singulis, igitur potest omnem punctum quod, si sit possibile, ponatur in esse; quo posito, verum est dicere quod nullum punctum est et, tamen, (54 v /55 r ) linea est; igitur, et cetera, ad illud dico: concede illam deducionem quia, eciam linea existente, hec proposicio est vera: 'omnem punctum potest deus destrvere' et tune vltra, quando dicitur: ponatur - existente in esse - dico quod ista posicio non debet


249

admitti; repugnat, enim, posito et bene concesso. quando dicit quod 'possibilis, et cetera' dico quod non omne possibile debet concedi posse poni in esse tempore obligacionis; nunc, autem, obligatus sum quod linea conseruetur in esse, quod non stat cum hoc quod deus de facto destrvat omnem punctum. 41.57 secundo contra illud potest sic argui: hunc punctum potest deus destrvere, conseruando hanc lineam, et hunc punctum, denotando ilium punctum de nouo in esse productum, conseruando lineam, et sic de singulis; igitur, omnem punctum potest deus destruere, conseruando lineam. Respondeo quod ista proposicio est distinguenda secundum composicionem et diuisionem; 'omnem punctum potest deus destruere, conseruando lineam' in sensu composito est falsa et sic non sequitur ex illis premissis, et in sensu diuiso est vera et sic sequitur ex illis. sensus composicionis est iste: 'hoc est possibile: "omnis punctus est destrvctus a deo, linea conseruata'" et iste sensus est falsus. sensus diuisionis est iste: 'non obstante quod linea conseruetur in esse, hec est vera: "omnis punctus potest destrui a deo'" et iste sensus est verus. et sic patet quomodo iste raciones non concludunt. 41.58 Expeditis, igitur, primis tribus articulis, circa quartum quedam dubia sunt mouenda. primum est de eo quod dictum est in primo articulo: quod tempus non est nisi illud per quod primum mobile mouetur, et motus est ilia res per quam corpora inferiora mouentur. et arguo contra illud primo sic: si ita sit, tempus et motus distinguuntur realiter cum, per me, sint in substancijs distinctis loco et situ realiter; consequens videtur inpossibile; ergo, et cetera, probacio falsitatis consequentis: quia quandocunque aliqua distinguuntur realiter, deus de potencia sua potest vnum corumpere, aliud conseruando et, per consequens, deus posset destruere tempus, conseruando motum et, per consequens, esset motus sine tempore - quod est inpossibile. 41.59 Item, inpossibile est esse aliquid actv mensuratum nisi mensura per quam mensuratur sit actv, quia relativa sunt que posita, se ponunt, et cetera;36 sed, motv existente actv mensuratur quia actv est longus vel breuis; ergo, ipso existente, de necessitate eius mensura est; sed tempus est eius mensura, secundum philosophum, quarto phisicorum-,31 igitur, vno 36

Aristoteles, Mela. 5, 15 (1021a27-30), p. 316: "Mensurabile vero et scibile, et intellectuale, eo quod aliud dicitur ad ipsum, ad aliud dicuntur, sed non eo, quod ilia ad aliud." 37 Aristoteles, Phys. 4, 11 (220a24-25), t. 22, p. 478: "Quod quidem igitur tempus numerus motus secundum prius et posterius sit..."

250


posito, necessario ponitur reliquum - quod nullo modo esset necessarium si distinguerentur realiter. 41.60 Item, ille motus primi mobilis, quern tu vocas 'tempus' aut mensuratur aliquo alio aut non; si sic, aut, igitur, motv aut tempore; si motv, et non magis uno quam alio, igitur motv rerum inferiorum et, per consequens, idem respectv eiusdem erit mensurans et mensuratum - quod contradiccionem includit. non potest dici quod mensuretur tempore motus quia, cum iste motus sit tempus, eadem racione illud aliud tempus mensuraretur tempore, et illud aliud tempore, et sic esset processus in infmitum. si non mensuretur aliquo alio, eadem racione nee motus istorum inferiorum et, per consequens, frustra ponitur illud tempus esse mensura istorum inferiorum. 41.61 secundum dubium est de hoc quod dictum est soluendo argumenta quod linea componitur ex indiuisibilibus, siue ex punctis, turn quia hoc est contra philosophum, sexto phmcorum™ vbi ex intencione probat quod continuum ex indiuisibilibus non componitur, turn quia ex hoc sequitur quod dyametrum esset commensurabile coste, quod patet protendendo lineam a puncto in puncta, de costa in costam, turn quia minor cuiuslibet esset equalis maiori. quod patet describendo vnum magnum circulum et vnum minorem infra, et protendendo lineam a centre usque ad circumferenciam maioris circuli per circumferenciam minoris circuli, que circumferencie secarentur ab illis lineis in eiusdem punctis. si iste circumferencie componerentur ex punctis, sequitur quod aliquid indiuisibile esset diuisibile quia vna quantitas, composita ex quinque punctis, potest diuidi per medium (55 r /55 v ) et tune quelibet istarum medietatum componeretur ex duabus punctis et dimidio - quod contradiccionem includit, quia tune esset dari minus minimo, turn quia aliquo motv veloci dato, potest dari motus in dupla proporcione tardier, detur, igitur, vnus motus tardus, qui mensuratur in quinque instantibus, et accipiatur ille velocior in dupla proporcione, et iste mensurabitur in septem instantibus cum dimidio, et sequitur idem quod prius. cum, igitur, propter ista inpossibilia, illud ibi dictum sit falsum simpliciter. 41.62 ad primum dubium dico, sicut prius, quod tempus est illud per quod primum mobile mouetur. et potest ista conclusio persuaderi primo sic: secundum compotistas,39 tempus est motus effectus a corpore celesti; 38

Aristoteles, Meta. 6, 1 (231a25), t. 22, p. 532: "... impossibile est ex indivisibilibus esse aliquid continuum, ut lineam esse ex punctis..." 39 secundum compotistas: vide Cassiodorus, Institutiones 2, 7, 2, ed. R. A. B. Mynors


251

quero, igitur: in quo corpus celeste causat istum motum qui vocatur 'tempus'? non potest did quod causet in aliquo istorum corporum inferiorum quia, cum ipsum sit agens naturale, ilium motum semper causaret et, per consequens, illud corpus semper moueretur - quod falsum et inpossibile videtur quia, licet spera semper moueatur, non, tamen, est aliquod corpus inferius de quo sit expertum quod semper moueatur. non potest dici quod causet in aliqua .8. sperarum, puta, in propinquiori, quia, qua racione in vna, eadem racione in omnibus, cum omnes moueantur motu raptus, sed non in omnibus manifestum est quia tune vni mensurato vel mensurabili corresponderent plures mensure adequate - quod est inpossibile. oportet, ergo, quod istum motum causet in seipso, et cum ille motus sit tempus, per diffinicionem compotistarum, relinquitur quod sit motus primi mobilis. 41.63 Item, secundum philosophum, nono metaphisicorum,40 in quolibet genere oportet dare vnum quod est metrum et mensura omnium que sunt in illo genere; igitur, oportet quod in genere motuum detur, et illud erit tempus, cum tempus sit mensura motus; sed non potest dari nisi motus primi mobilis, cum ille sit vniformis et regularissimus; ergo, et cetera. 41.64 Tune ad primam racionem: concede consequenciam illam, videlicet, quod tempus et motus inferiores, quorum est mensura, distinguuntur realiter. et ad probacionem, dico quod deus de potencia sua absoluta posset facere motum sine tempore, licet vnus paganus, sicut fuit philosophus, negaret. et quando dicit quod tune esset motus sine tempore, concedo; et quando dicit quod illud videtur inpossibile, concede quia apud philosophum videtur inpossibile, sed apud theologos non. 41.65 et si dicit: omnis motus aut sit in tempore aut instanti, dico quod tune non fieret - non in tempore nee in instanti. 41.66 ad aliud: concedo maiorem, minorem nego. potest, enim, esse motus absque hoc quod actualiter mensuretur. ad probacionem: quando dicitur quod actv est longus vel breuis, dico quod isti termini 'longus' et 'breue' sunt termini equiuoci; 'longurrf enim, inportat rem que multas partes habet et 'breue' que pauciores habet, et inportant respectvs qui

(Oxford: Clarendon, 1937), p. 154, line 12 ubi "compotista" significat mathematicum; cf. Godefroy de Saint-Victor. Fans philosophiae, ed. P. Michaud-Quantin (Namur, Louvain, Lille: 1956) de cultoribus astronomiae modo mathematico. 40 Aristoteles, Mela. 10, 1 (1052bl8), p. 558: "Maxima vero in eo quod est metrum esse primum unius cujusque generis, et maxime proprie quantitatis."

252


acquiruntur rei per hoc quod actualiter mensuratur. quando, ergo, dicit quod motus actualiter est longus vel breuis, si intelligat per 'longum' et 'breue' rem que habet multas partes vel que habet pauciores, sic verum est; si, autem, accipitur pro illis respectibus, sic potest esse motus absque hoc quod sit longus vel breuis, quia potest esse sine istis respectibus. 41.67 Ad tercium: dico quod nullo alio mensuratur, et quando dicit quod eadem racione, nee isti motus inferiores, nego consequenciam quia isti motus sunt alterius racionis quia vnus est vniformis et regularis, alius non et ideo vnus est mensurabilis et alius non. 41.68 Ad secundum dubium, autem, quod continuum componatur ex indiuisibilibus, aut fmitis, et non est diuisibile in infmitum. et ista conclusio potest sic persuaded: absurdum, enim, videtur quod in grano milij tot partes sint in actv, siue in potencia, quot in tota mundi machina quod, tamen, sequitur nisi continuum componeretur ex indiuisibilibus. probacio: quia sequitur quod, diuiso grano milij in mille partes, adhuc isto dato, quelibet illarum parcium erit diuisibilis (55 v /56 r ) in infmitum ita bene sicut millesima pars noue speciei; illud videtur absurdum; ergo, et cetera. 41.69 Item, deus, de potencia sua absoluta, potest creare vnum corpus spericum,41 et illud ponere in principio alicuius corporis plani, et illud mouere motv continue per illud planum. certum est, autem, quod illud corpus, quando mouebitur, tanget in puncto; tune quero: mouetur motv continue, aut transit de puncto primo in punctum alivd [igitur] inmediatum, et de illo in aliud inmediatum, et sic deinceps, quousque motum suum compleuerit, aut dimittit aliquod spacium inter punctum primum et illud ad quod inmediate se transfer!? si primo modo, habeo intentum, quia cum iste motus flat in finite tempore, significabit fmita puncta et cum signiflcat omnia, quia nichil dimittit intermedium, igitur et cetera, si secundo, motus ille non erit continuus, quod est oppositum positi. 41.70 preterea: deus potest creare per se duas vel quatuor lineas, et eas sic disponere quod inter eas nichil penitus sit medium; quo facto, volo quod extremitates istarum linearum cadant super planum, et certum est quod quelibet tanget planum in puncto. tune quero de illis punctis in piano significatis, quorum primi duo vocentur .a. et .b.: aut inter .a. et .b. est aliquod medium aut nullum ? si nullum, habeo intentum, scilicet, quod nulla est repugnancia punctum inmediatum esse puncto, propter 41

em. ins. sperercum.


253

quod tantum negatur lineam ex punctis non posse componi, sicut patet, .6. phisicorum.42 si sit aliquod medium, ex hoc concedendum oppositum positi quia non potest esse medium inter ista puncta, nisi sit medium inter lineas quarum extremitates significant ista puncta; sed positum est quod inter ilia nullum est medium; igitur, et cetera. 41.71 preterea: aut deus videt omnes partes alicuius continui, aut alique eum latent; non potest dici quod latent eum alique quia 'omnia aperta sunt oculis eius,'43 secundum apostolum. si videt omnes, aut videt sicut encia possibilia, hoc est, que possunt produci in esse, aut sicut encia inpossibilia, puta, sicut chimeram et tragelaphum. secundum nullo modo potest dari quia deus sic videt ilia quod neutrum istorum, nee aliquid tale, potest ad actum reducere, sed multas partes continui potest ad actvm reducere; oportet, igitur, dare primum, quod cognoscat partes continui sicut encia possibilia; sed sic cognitis, encia possibilia, quod possunt reduci ad actvm; igitur, partes continui; sed nullum inflnitum potest poni in actv; igitur, et cetera. 41.72 Item: posito effectu in actv, ponuntur de necessitate omnes cause a quibus essencialiter dependet; sed continuum dependet essencialiter a suis partibus integralibus quod, quia per significacionem cuiuslibet partis mutantis, mutantur; ergo, et cetera. 41.73 Ad raciones, igitur, factas in contrarium: dico ad primam quod quedam sic sunt indiuisibilia quod nee in se, nee in comparacione ad alterum possunt aliquod indiuisibile componere, et ilia indiuisibilia sunt atthomi, de quibus loquitur philosophus, secundo de generacione,44 redarguens ilium antiquum philosophum qui posuit corpora ex talibus componi; quedam, tamen, sic sunt indiuisibilia quod licet in se nullam magnitudinem faciant, simul, tamen, sumpta, possunt aliquam magnitudinem componere. ilia distinccio persuadetur in simili de angelo et anima intellectiua: angelus, enim, sic est in se simplex quod ad nullius composicionem potest concurrere; anima, autem, intellectiua sic est in se simplex quod, tamen, potest ad composicionem alterius concurrere. de primis, autem indiuisibilibus loquitur philosophus, sexto phisicorum45 et non de secundis, et ego pono continuum ex secundis et non primis.

42 43 44 45

Vide supra, L 41.61, n. 37. Heb. 4: 13 "Omnis autem nuda et aperta sunt oculis ejus." Aristoteles, De gen. et corrup. 1, 2 (316al5-317a31). Vide supra, L 41.61, n. 37.

254


41.74 Ad secundam: dico quod linee ducte a simitro et < ad > simitrum concurrunt in dyametro et, per consequens, plura puncta signiflcabunt in costa quam in dyametro. 41.75 per illud patet ad terciam de circulis quia, antequam multe linee protrahantur a centro ad circumferenciam maioris, ille linee concurrunt in circumferencia minoris circuli et non in circumferencia maioris. 41.76 Ad aliud de diuisione continui compositi ex indiuisibilibus in partibus: dico quod est inpossibile quod prescise diuidatur tale continuum per medium quia tune caderet super punctum; sed quia vna pars in tarn modico excedit alteram partem quasi est insensibile, ideo iudicat (56V56 V ) sensus communis quod illud sit diuisum prescise per medium — quod, tamen, in rei veritate non est verum neque possibile. 41.77 per hoc patet ad alivd de motv veloci mensurato .150. quia non est reperire motum quern iste prescise excedit in dupla proporcione; verum quia motum mensuratum .154. in dupla proporcione et in tarn modica re quod quasi nullius sensibilitatis est, ideo dicit philosophus quod omni motu dato potest dari in duplo velocior. et istud, quantum ad ista dubia, sufficiat. CAPITULUM QUADRAGESIMUM SECUNDUM: EST DE QUANTITATE DISCRETA 42.01 Dicto de quantitate continua, dicendum est de quantitate discreta. et primo dicendum est de ea secundum opinionem aliorum, secundo, secundum opinionem propriam. Est, igitur, opinio modernorum,1 qui ponunt quod quantitas discreta non est aliquid distinctum realiter a rebus de quibus predicatur, sed, sicut non est verum dicere: 'populus est homo,' 'populus est animal,' vel 'ens', loquendo proprie, sed 'populus est homines' et 'populus est animalia' et, per consequens, quod 'populus est encia,' ita non potest concedi quod numerus est quantitas, si quantitas sit vna res prescise, supponens prescise pro rebus quarum quelibet est realiter vna; sed, si primo modo acciperentur quantitates, posset concedi quod numerus est quantitas et ita quod numerus est res, accipiendo 'res' pluraliter et non singulariter. 42.02 Ista conclusio probatur multis racionibus quarum aliquas propter breuitatem omitto, et magis euidentes recitabo et soluam et, illis solutis, 1 "opinio modernorum" est sententia Ockhami; vide verba P. Gedeon Gal, editione sua Summae logicae Ockhami, p. 57*.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM SECUNDUM

255

facile erit ad omnes respondere. primo, igitur, arguitur sic: acceptis quantitatibus siue rebus .a., .b., .c., nullo alio addito, sed omni alio circumscripto, vere simt tres quantitates; sed non possunt esse tres quantitates sine numero ternario; igitur, istis, puta: .a., .b., .c., positis, omni alio circumscripto, vere ponitur numerus; ergo, et cetera. 42.03 Item: maior et essencialior ordo est inter materiam et formam suam substancialem quamcunque quam inter vnitates; accipio, sed tarn materia quam forma potest esse in hoc simul sine tali forma resultante; igitur, multo magis due vnitates possunt esse simul sine tali forma resultante et ita, sine numero - quod est inpossibile, videlicet, quod sint duo sine vnitate. 42.04 Item: nunquam res vna, contenta sub vna specie, est pars essencialis alicuius per se contenti sub specie condiuisa contra earn; sed quantitas continua est essencialis pars numeri, si numerus sit per se vnum; ergo, et cetera, maior patet, quia hec est causa quare quelibet forma substancialis et eciam materia non est per se in genere, quia est pars essencialis per se existentis in genere. minor patet, quia vnitas est pars essencialis numeri, si numerus sit per se vnum; sed probatum est alibi quod vnitas non est alia forma absoluta a quantitate continua; ergo, et cetera. 42.05 Si dicatur ad illud quod vnitas2 est forma absoluta, alia a quantitate continua, contra illud arguit ipse quia tune vnitas erit quoddam accidens. quero, igitur, de subiecto istius vnitatis quod est forma absoluta: illud subiectum non potest esse nisi quantitas que est vna, et tune quero: aut vnitas ilia est tota in ilia quantitate et in qualibet parte illius quantitatis, aut tota in toto, aut pars in parte? primum non potest dari, quia nulla est forma absoluta in istis inferioribus indiuisibilis et non extensa nisi sola anima intellectiva. 42.06 Similiter, tune posset deus, de potencia sua absoluta, destruere vnam partem illius quantitatis continue, conseruando aliam partem cum suo accidente absolute, et ilia pars esset vna, vnitate tocius - quod est inpossibile. si, autem, ilia vnitas non sit tota in toto et in qualibet parte, igitur erit extensa et habebit partes realiter distinctas, et ilia vnitas erit vere continua et erunt due quantitates continue simul, quarum vna informat aliam.

2

em. ms. veritas.

256


42.07 secundo, oportet quod, dato quod vnitates essent forme absolute addite quantitatibus sine alijs rebus, quod non possunt facere per se vnum numero, nee numerus poterit esse aliqua forma absoluta, non plus quam sortes et plato sunt vnum numero et vna res absoluta. primo sic: omnis species habet aliqua indiuidua solo numero differencia; ergo, si numerus sit species communis ad multos numeros, accipiendo vnum indiuiduum numero quod solo numero differt ab alijs indiuiduis eiusdem speciei (56V/ 57r) et sit .a., .a. aut est substancia aut accidens; non substancia, ergo accidens, et sic binarius. tune quero: aut est subiectiue in vtraque quantitate aut in neutra aut vna pars in vna et alia in alia, si detur primum, igitur idem accidens numero, secundum se totum et secundum quamlibet partem, esset in pluribus subiectis, loco et situ distinctis - quod est inpossibile, naturaliter saltern. 42.08 similiter, tune vtraque istarum quantitatum posset denominari ab illo numero, ut dicatur quod quelibet istarum esset due vel binarius, quia omne subiectum informatum quocunque absolute poterit ab illo denominari tale. Si sit in neutra, igitur erit in aliquo, vel erit accidens sine subiecto, vel in nullo subiectiue et, per consequens, nullum subiectum poterit a tali accidente denominari et ita, nulla duo subiecta poterint facere per se vnum. 42.09 Item, inpossibile est duas partes eiusdem racionis, distinctas loco et subiecto, facere per se vnum; sed iste partes numeri distant loco et subiecto, sicut subiecta earum; igitur, non faciunt per < se > vnum. 42.10 Item, ilia duo, que nullo modo possunt esse in eodem subiecto, maxime continue, non faciunt per se vnum. 42.11 Item, non est maior racio quod aliqua duo, distincta loco et subiecto, faciunt vnum per se quam quecunque alia que nata sunt facere vnum per se; sed due aque vel due quantitates continue que nate sunt facere vnum per se, quando distant loco et subiecto non possunt facere vnum per se; ergo, et cetera. 42.12 tercio, oportet quod, posito quod numerus esset aliqua forma absoluta, quod adhuc numeri non distinguerentur specie, primo sic: quandocunque partes aliquorum totorum sunt eiusdem racionis ilia tota sunt eiusdem racionis quia, cum totum dependet ex partibus suis, non potest esse aliqua variacio in totis nisi sit in quibuslibet eorum partibus; sed omnes vnitates, que prescise sunt partes numeri, sunt eiusdem racionis, sicut et subiecta ipsarum sunt eiusdem racionis; igitur, omnes numeri sunt eiusdem racionis.


257

42.13 Item, inpossibile est quod idem simul et semel sit pars essencialis diuersorum indiuiduorum specierum diuersarum; sed due vnitates sunt partes binarij et ternarij, et sic de multis alijs; igitur, et duo numeri non distinguuntur specie tanquam duo distinctarum specierum. 42.14 Item, quando aliqua essencialiter distinguuntur et quodlibet est per se vnum, nee ilia, neque accidencia eorum, faciunt aliquid vnum per se; igitur, nee ex quibuscunque accidentibus eorum resultat numerus tanquam res per se vna. 42.15 Item, quando alique vnitates ita essencialiter distinguuntur sicut alie et non plus, sed sunt eiusdem racionis sicut alie, si ille alie non faciant aliquam rem vnam, nee iste faciunt; sed vnitates qUantitatum continuarum ita inter se distinguuntur sicut vnitates duorum angelorum et ille sunt eiusdem racionis et ille due vnitates duorum angelorum non faciunt vnam rem; igitur, nee vnitates quantitatum continuarum. 42.16 Item, si numerus sit res vna, aut componitur ex quantitatibus vel substancijs vel vnitatibus superadditis que distinguuntur realiter. primum non potest dari quia tune, aliqua res, vna numero et per se, in genere componeretur ex omnibus hominibus vel omnibus asinis vel saltern ex quantitatibus istorum - quorum utrumque est absurdum. 42.17 Si sequitur secundum contra, quia sicut iste tres vnitates sunt tres, ita subiecta illarum trium vnitatum sunt tria et, per consequens, non plus possunt facere vnam rem iste vnitates quam subiecta illarum vnitatum. 42.18 Item, tune nunquam posset esse ternarius quin esset senarius quia, si sit ternarius, sunt tres vnitates et, si sunt tres vnitates, sunt tria subiecta - que non sunt tres vnitates; sed tria et tria sunt sex et ita inpossibile esset deum facere ternarium quin faceret senarium. 42.19 Ex isto sequitur vltra quod in quolibet numero sunt inflniti numeri. probacio: accipio binarium; iste, per illam posicionem, est alia res a duabus vnitatibus; ergo, sunt hie tres res realiter distincte, puta, due vnitates et vnus binarius; sed hec tres res non possunt esse sine ternario; igitur, et hie ternarius distinctus realiter a tribus (57V57 V ) vnitatibus ex quibus componitur et, per consequens, sunt ibi quatuor; et ita quaternarius, et vltra; igitur, quinarius - et ita in infinitum. 42.20 Item, quanta non sunt absoluta, realiter distincta a suis vnitatibus tanquam absoluta; et ipsa quanta non faciunt per se vnum, ergo, nee vnitates et, per consequens, compositum ex vnitatibus non erit per se vnum. Assumptum probo quia, si vnitas quanti sit aliquid absolutum, realiter distinctum a quanto, igitur sunt hec duo, numero distincta vel

258


specie, vel magis quam numero. tune arguitur: omne subiectum quod se ipso et non per alivd distinguitur a suo accidente se ipso poterit distingui ab alio quocunque, nee est maior racio quare per aliud distinguitur ab vno quam ab alio; sed illud subiectum distinguitur ab illo accidente; igitur, se ipso est vnum numero. 42.21 Tenet, igitur, iste propter istas raciones, quod quantitas discreta non distinguitur realiter ab alijs absolutis rebus. Sed, istis racionibus non obstantibus, dico quod numerus distinguitur realiter a rebus numeratis, siue ille res numerate sint quantitates siue substancie, siue quecunque alia cuiuscunque generis. 42.22 Et ad declaracionem istius opinionis sic procedam: primo, distinguam de vnitate ut ex hoc eliciam que vnitas est principium numeri; secundo, declarabo quomodo ex talibus vnitatibus fit vnum indiuiduum in specie quantitatis discrete; tercio, ostendam quomodo est possibile quod eedem vnitates sint partes diuersorum et distinctorum indiuiduorum eiusdem speciei; quarto, probabo aliquibus racionibus quod tales vnitates distinguuntur realiter ab alijs rebus absolutis; et quinto, respondebo ad argumenta que facta sunt contra istam opinionem. 42.23 Quantum ad primum, est sciendum quod quedam sunt vnitates que possunt competere pluribus indiuiduis, et quedam que non possunt; prime vnitates sunt vnitates generis et speciei, de quibus dictum est supra, et per istas non distinguuntur subiecta, sicut patet. vnitates, vero, que non possunt competere pluribus indiuiduis se habent in duplici differencia quia quedam sunt principium reale distinctum intrinsicum, et quedam principium reale distinctum extrinsicum. prima sunt principia indiuiduacionis, que sunt idem realiter cum subiectis que indiuiduunt, distinguunt. secunde, vero, sunt principia quantitatis discrete, et distinguuntur realiter a substancijs. 42.24 Et est sciendum vltra, quod supposita possunt ab aliquibus denominari 'vnum' dupliciter, scilicet, large et stricte; 'large' dicitur aliqua res 'vna' per illud per quod distinguitur numeraliter ab alio et per illud ita dicitur 'vna' quod cum vno alio, omni alio circumscripto, non possunt dici esse duo et hoc ideo conti < n > git quia ilia vnitas principium numeri non est; 'stricte1 dicitur aliqua res esse 'vna' per illud per quod numerari potest cum alio ut de isto, cum vno alio habente aliam rem eiusdem racionis, possunt dici vere quod sint due, vel tres, sic de alijs. vnde, sicut subiectum denominatur 'album' per albedinem, ita subiectum denominatur 'vnum', sumendo 'vnum' pro illo quod potest cum vno alio dici 'duo1 ab ilia vnitate. et sicut, circumscripta albedine, non potest vere dici quod illud


259

subiectum sit 'album', ita, destructa vnitate ilia per potenciam diuinam, subiecto suo remanente, non potest dici illud subiectum 'vnum', sumendo 'vnum' sicut prius. et istud de primo articulo sufficiat. 42.25 Quantum ad secundum, est sciendum quod quodlibet inferius necessario retinet racionem formalem suorum superiorum, sicut patet de 'nomine' qui racionem formalem 'animalis' et aliorum superiorum essentialiter ordinatorum retinet; nunc, autem, necesse est quod diuidencia aliquod commune, diuisione inmediata, habeant raciones formales oppositas quia alias non esset proprie diuisio; cum, igitur, illud commune 'quantitas' diuiditur per 'quantitatem continuam' et 'discretam' tanquam per species oppositas, et de racione formali quantitatis continue in quantum continua est sic partes eius ita facere vnum quod vna 3 non distet ab alia, nee loco nee subiecto, oportet quod de racione formali quantitatis discrete in quantum discreta, sit quod partes eius distent loco et subiecto. non, enim, debet esse mirabile quoniam partes tales, non obstante loco et subiecto, possunt vnum indiuiduum numero componere (57V58 r ) cum de racione formali talis indiuidui sit quod eius partes ita distent. 42.26 per hoc patet quid dicitur de secundo articulo sicut dicendum per hoc patet responsio tercij. Ad cuius euidenciam est sciendum quod racio quare eadem forma, vel eadem materia, non potest esse principium vel pars distinctorum indiuiduorum eiusdem specie! est quia vnum se habet in racione 'informati' et aliud in racione 'informantis'; nulla, enim, res finita potest dare esse actuale infinite; quod, igitur, vna forma dat esse actuale vni4 materie, si posset dare cum hoc vni alteri, eadem racione, posset dare tercie, et quarte, et in infinitum, ex quo sequitur quod non essent actualiter finite - quod contradiccionem includit. 42.27 Si, igitur, ad hoc quod forma constitueret vnum indiuiduum cum materia, non requiretur quod forma materiam informaret, sed solum quod esset aliqua certa distancia, vel aliquid tale, inter ipsam et formam, nullum esset inconueniens formam esse partem essencialem distinctorum indiuiduorum et ideo, quia vna vnitas non informatur ab alia vnitate superueniente, ideo nullum inconueniens est eandem vnitatem esse partem distinctorum indiuiduorum. 42.28 Quantum ad quartum, quod vnitas, que est principium numeri, non sit idem realiter cum suo subiecto, siue cum illo quod dicitur 'vnum',

3 em. ms. unam. 4

vni] corrector in marg.

260


probo primo sic: quando aliqua ita se habent quod vnum causatur quando alterum non causatur, ilia non sunt idem realiter; sed vnitas et suum subiectum sic se habent; igitur, et cetera, maior est euidens; minor probatur, quia philosophus, sexto phisicorum,5 dicit quod vnitas causatur per diuisionem continui; sed certum est quod pars separata a continue non causatur, cum istam diuisionem continui precesserunt omnes eius partes quantum ad esse suum reale; ergo, et cetera. 42.29 secundo arguo sic: quando aliquod commune diuiditur in aliqua inferiora, plus distinguuntur contenta sub vno membro diuidencium a contentis sub altero membro quam contenta sub duobus distinguuntur contra se. ista est euidens; sed quantitas diuiditur in quantitatem continuam et discretam; ergo, plus distinguuntur contenta sub quantitate continua a contentis sub quantitate discreta quam contenta sub quantitate continua inter se realiter, sicut patet manifeste; igitur, et cetera. 42.30 preterea, si illud quod est vnum et sua vnitas essent idem realiter, vno remanente realiter, remaneret alterum realiter; sed consequens est falsum, ergo et antecedens. probacio falsitatis consequentis: nam, vna pars aque addita alteri parti, remanet secundum esse suum reale et, tamen, non remanet secundum suam vnitatem, cum faciat vnum numero cum altera parte. 42.31 preterea, raciones alterius opinionis non concludunt; prima, enim, quia, acceptis .a. .b. .c., circumscripto omni ab eis distincto realiter, non erunt nee due nee tres res quia, sicut est inpossibile quod sortes dicatur 'albus', circumscripto quolibet quod ab ipsa albedine distinguitur realiter, inplicat < sortes ab > ipsis distinguitur realiter. racio, autem, frequenter est superius explicata - quia iste vnitates, que circumscribuntur per positum, sunt illud per quod, tanquam per principium formale, ilia subiecta dicuntur esse tria. 42.32 Ad secundam, dicerent illi, qui ponunt formam tocius ex partibus tocius resultare, siue maior sit vera, siue falsa, quod minor simpliciter est falsa quia inpossibile est formam substancialem informare materiam quin resultet forma tocius; illi, autem, qui ad illud argumentum respondere < volunt, possunt dicere > : Ad tercium patet quod tarn maior quam minor est falsa, et ad probacionem maioris dico quod ilia non est causa

5

Aristoteles, Phys. 6, 1 (231bl2-14), t. 22, p. 532: "... omne continuum est divisibile in semper divisibilia. Si enim in indivisibilia divideretur continuum, esset indivisibile tangens: unum enim est ultimum continuorum, et quae tanguntur."


261

quare forma non est in genere per se - quod probo sic-, quia, quando aliqua duo non habent incompossibilitatem essendi in eodem siue competendi eidem, ex hoc quod ponitur vnum istorum competere alicui, non potest alterum negari inesse eidem. ista patet quia oppositum consequentis infert oppositum antecedentis; sed ex hoc quod aliquid est pars essencialis alicuius, non habet nisi racionem relativi; habere, autem, racionem relativi non tollit esse in genere, sicut patet per omnes, eciam per istos, qui ponunt quod eadem res est relativa et in genere substancie; igitur, ex hoc quod aliquid est pars alterius, cum ex hoc non habeat nisi racionem relativi, non potest ab eo negari ipsum esse in genere. quare, autem, materia et forma non possint esse pars diuersorum indiuiduorum, dictum est (58V58 V ) in tercio articulo. 42.33 et si queras, tamen: quare forma et materia non sunt secundum se in genere? dico quod forte nulla racio est, quia forte vtrumque est in genere per se; de hoc, tamen, ad presens transeo quia de hoc nolo me explicare. 42.34 Ad minorem: eciam falsa est; vnitates, enim, que sunt principium numeri, distinguuntur realiter a quantitate continua; et ad raciones que probant oppositum respondebo suis locis. 42.35 Ad racionem, vero, quam hie adducit ad probandum vnitatem non distingui a subiecto, dico quod ilia vnitas vere est accidens; et ad deduccionem, que fit ibi, dico quod ista vnitas est tota in toto et pars in parte. quando, tune, dicit quod esset extensa et quod haberet partem extra partem, dico quod, aut tu intelligis quod esset extensa per se, sic, videlicet quod, destrvcto quocunque a quo distinguitur realiter, adhuc esset extensa - et sic non est verum - aut intelligis quod est extensa per accidens, hoc, ad extensionem alterius - et sic est verum. et isto modo non sequitur illud consequens quod infertur quia ipso facto quod aliud est extensum per accidens, non est quantitas continua; probacio sequitur, sed nichil ad propositum. 42.36 Ad aliud, per quod probatur quod, dato quod vnitates essent tales res quod adhuc numerus non poterit esse aliqua forma absoluta, dico concedendo totam illam prolixam deduccionem. et quando queritur de illo indiuiduo numeri, vtrum sit substancia vel accidens, dico quod est accidens. et quando dicitur quod aut est in vtraque quantitate secundum se totum, aut in neutra, aut vna pars in vna et alia in alia, dicerent illi, qui non ponunt ex partibus tocius resultare aliquod quoquo modo distinctum ab ipsis simul sumptis, quod vna pars illius accidentis est in vna quantitate et alia in alia, tale, enim, indiuiduum componitur ex duabus vnitatibus, si

262


sit binarius, et ipse due vnitates sunt ipsum indiuiduum absque aliquo addito; vna, autem, vnitas est in vna quantitate et alia in alia. 42.37 Ad illud quod arguitur contra istud, dico quod omne accidens per se vnum, eo modo quo est per se vnum, habet per se subiectum, ita quod, si sit vnum vnitate continua, habet vnum subiectum continuum; si, autem, sit vnum vnitate discreta, habet vnum subiectum tali vnitate vnum. binarius, autem, est vnum per se, vnitate discreta et, per consequens, ipso facto, requiruntur duo indiuidua distincta pro suo subiecto. et ista solucio patet in tractatv de numeris, primo capitulo, vbi autor ille6 ad talia argumenta solucionem istam ponit. 42.38 Illi, vero, qui ponunt quod ex duabus vnitatibus resultat tercia que non ponit in numerum cum duabus cum sit idem cum ipsis realiter et distincta formaliter, contra quos, secundum veritatem, currit argumentum, dicerent faciliter quod illud sic resultans non est accidens nee substancia nee vnum nee plura nee extra subiectum nee in subiecto nee ens creatum nee increatum, sed dicerent, sicut dicit auicenna de equinitate, et sicut dictum est supra de humanitate,7 quia eadem racio est hinc inde. 42.39 Ad aliud patet quasi per idem, vnde, verum est quod inpossibile est duas partes distinctas loco et subiecto facere vnum, vnitate continuitatis, sed non est verum de vnitate discrecionis; et per idem patet ad aliud. 42.40 Ad aliud dico quod probare deberet quod assumit, quia maior racio est quare due vnitates, que sunt principium numeri, faciant per se vnum, vnitate predicta, eciam dum distant loco et subiecto, quia nisi distarent loco et subiecto non facerent vnum in genere quantitatis discrete, quam de duabus quantitatibus vel duabus aquis; racio, autem, huius nulla est nisi quia natura rei talis est et ideo, si velis bene arguere, oportet te probare quod nature rei repugnet - quod, tamen, tu non facis; ideo, et cetera. 42.41 Pro alio argumento quod facit ad probandum quod, dato quod numerus esset aliqua forma absoluta, quod adhuc numeri non distinguerentur specie, est sciendum quod partes indiuiduorum quantitatis discrete se habent in duplici differencial quedam, enim, sunt partes propinque et quedam remote, verbi gracia, de quinario: partes, enim, remote quinarij sunt vnitates, sed partes propinque sunt ternarius et binarius, vel 0 7

quis? Vide supra, L 29.03; Avicenna, vide supra, L 6.12, n. 31.


263

quaternarius et vnitas (58v/59r) et per hoc patet ad argumentum. si, enim, in ilia maiore ly 'partes' supponant pro 8 partibus remotis, falsa est; si, autem, supponant pro partibus propinquis, sic minor non est ad propositum quia assumit sub terminum supponentem pro partibus remotis, puta, vnitates et, per consequens, non regulatur per dici de omni. 42.42 Ad aliud dico quod verum est de parte propinqua, non, autem, de parte remota et ideo, concede consequenter quod dualitas non est pars essencialis propinque nisi ternarij. 42.43 Ad aliud dictum est prius; ad maiorem, quod est falsa, accipiendo 'vnitatem' de qua loquimur, licet verum sit de vnitate continua. 42.44 Ad aliud, concede maiorem et nego minorem; non, enim, video racionem quare vnum non possit ita accidere angelo, sicut sua intencio et sua voluntas et, per consequens, nullum inconueniens est ex duabus vnitatibus duorum angelorum fieri vnum indiuiduum in genere quantitatis discrete, sicut ex vnitatibus duorum hominum vel duarum animarum. 42.45 Ad aliud dico quod numerus componitur ex vnitatibus superadditis. et quando argueris contra quod, sicut ille vnitates sunt tria, quod ita subiecta illarum vnitatum sunt tria, istam consequenciam simpliciter < nego > in termino et hoc distinguendo subiecta contra vnitatem quia ilia subiecta nee sunt duo nee tria nisi per illas vnitates additas. per hoc patet quod deus potest facere ternarium, absque hoc quod faciat senarium quia, quando sunt tres vnitates, omnes sunt in subiectis, subiecta, tamen, non erunt tria et hoc distinguendo subiecta contra vnitatem, non plus quam paries sit alba, distinguendo parietem contra albedinem. 42.46 Ad aliud, per quod probatur quod in quolibet numero sunt infiniti numeri, patet quod illi, qui ponunt formam tocius resultare ex partibus et illam esse idem cum partibus, faciliter responderent; dicerent, enim, quod binarius non distinguitur realiter a duabus vnitatibus et, per consequens, non ponit in numerum cum eis. Alij vero, qui ponerent binarium esse aliquod distinctum realiter a duabus vnitatibus, dicerent sicut dictum est supra de subiecto vnitatum quia, sicut subiectum, circumscripto omni alio quod natum est in eo recipi, non ponit in numerum cum alia re, ita quod vere possit dici de illo et de alia re que sunt due, sic non potest dici de duabus vnitatibus et de binario resultante quod sint tria cum iste binarius sit alterius racionis ab vnitate que est principium quantitatis discrete. Alij, 8

em. ms. per.

264


autem, qui nee sic, nee sic ponerent, sed solum dicerent quod due vnitates se ipsis sunt binarius, sicut anima intellectiva et materia sunt homo, non haberent ad illud argumentum respondere. 42.47 Ad vltimum patet quod procedit9 ex falsa ymaginacione: ymaginatur, enim, quod vnitas ponatur ad hoc quod sit principium distinctum illius rei cui competit ab alia re - quod non est verum, sed ponitur ut res ilia, que talem vnitatem habet, possit numerari cum alia re habente aliam vnitatem eiusdem racionis vt possint vere dici esse duo, quod nullo modo eis competeret, tali vnitate circumscripta licet, enim, circumscripta ilia vnitate per potenciam diuinam, ilia indiuidua posset dici 'distincta numero.' nunquam, tamen, vere posset dici de ipsis quod essent duo, distincta numero; et illud de secundo articulo sufflciat 42.48 De tercio articulo principali, videlicet, de differencia inter indiuiduum quantitatis continue et indiuiduum quantitatis discrete, patet ex predictis quia indiuiduum quantitatis discrete constat ex partibus distantibus loco et subiecto; indiuiduum, autem, quantitatis continue ex partibus se habentibus modo opposite. 42.49 circa quartum: ponende sunt proprietates quantitatis et prima est quam ponit aristotiles: quod quantitati nichil est contrarium et dicit istam proprietatem esse manifestam in defmitis, puta, in bicubito et tricubito et superficie - manifestum est, enim, quod nichil contrariatur superficie.10 Sciendum circa istam proprietatem quod illas quantitates vocat philosophus 'definitas',11 hoc est, determinatas, que inportantur nominibus absolutis, ita quod nomina eis inposita nichil aliud connotant vel significant, sicut patet de superficie - iste, enim, terminus 'superficies' ita inportat (59V59 V ) siue significat superficiem indiuiduam u in specie tali ita quod non connotat indiuiduum alterius speciei. 42.50 alie, vero, quantitates, que non vocantur 'determinate', de quibus ponit aristotiles dubia, sunt ilia quibus sunt nomina connotativa siue significativa inposita; cuiusmodi sunt 'magnum', 'paruum', et cetera, vnde, si illi rei cui inponitur illud nomen 'magnum' inponeretur aliud 9

em. ins. precedit. Aristoteles, Cat. 6 (5bll-15), p. 16, lines 1-3: "Quantitatibus vero nihil est contrarium (in his enim quae definita sunt manifestum est quoniam nihil est contrarium, ut bicubito vel tricubito vel superficiei vel alicui talium..." 11 em. ms. indefinite; vide Aristoteles, Cat. 6 (5bl2). 12 Aristoteles, Cat. 5 (3b24-32), p. 11, lines 13-17: "Inest autem substantiis et nichil illis esse contrarium. Primae enim substantiae quid erit contrarium ? ... Non est autem hoc substantiae proprium, sed etiam multorum aliorum, ut quantitatis." 10


265

nomen, prescise ipsum significans, tune esset eque facile videre quomodo istis quantitatibus nichil contrariatur sicut est facile videre de alijs. et per hoc patet ad instancias quas facit aristotiles contra istam proprietatem de 'magno' et 'paruo'; patet quia aut 'magnum' et 'paruum' supponunt pro illis respectibus fundatis in ilia quantitate, et sic concedendum est quod sunt relative opposita, sed tune argueretur contra: '"magnum" et "paruum," ut sic supponunt, opponuntur relative; ergo, quantitati est aliquod contrarium' est facere fallaciam consequentis, et fallaciam equiuocacionis ex mutacione vnius supposicionis in aliam, et fallaciam figure diccionis ex mutacione vnius predicamenti in aliud, vt supponunt pro quantitatibus fundantibus istos respectvs et, vt sic supponunt, non opponuntur, nee relative nee aliquo modo. et istam solucionem innuit aristotiles in eadem proprietate dicens quod, enim, non potest sumi per seipsum, sed ad solam relacionem alterius refertur quomodo huic aliquid erit contrarium, quasi diceret: 'si supponunt isti termini pro quantitate, tune certum est quod non sunt contraria.' si, autem, supponunt pro illis respectibus, adhuc non est concedendum ipsa esse contraria, nisi modo supra dicto, extendendo 'contrarietatem1 ad opposicionem relativam; et per hoc patet ad omnes instancias ibi factas. 42.51 secundo, sciendum quod 'contrarietas' multis modis accipitur: vno, enim, modo accipitur pro formali repugnancia et sic est quoddam commune ad omnem opposicionem quia omnia opposita, quocunque modo opponuntur, habent repugnanciam formalem siue incompossibilitatem formalem. et isto modo non solum aliquid contrariatur quantitati, sed eciam substancie; racio, enim, vnius indiuidui, eciam de genere substancie, habet formalem repugnanciam ad racionem indiuidui alterius speciei in eodem genere; et isto modo non accipit philosophus in predicamentis de contrarietate. alio modo accipitur 'contrarietas' pro quadam incompossibilitate conueniendi eidem per informacionem, siue simul siue successive, et isto modo contrariantur indiuidua substancie; inpossibile, enim, est quod indiuidua de genere substancie quecunque competant alicui indiuiduo per informacionem, siue simul siue successive, alio modo accipitur 'contrarietas' proprie pro illis que posita sub eodem genere, maxime a se distant et mutuo se expellunt; et isto modo vtitur philosophus in predicamentis 'contrarietate' quando dicit quod substancie et quantitati nichil est contrarium.13

13

Vide supra, nn. 10, 12 huius capituli.

266


42.52 tercio, sciendum quod ex ista proprietate, quam assignat philosophus, manifeste colligitur quod quantitas distinguitur realiter a substancia secundum intencionem suam quia quero: pro quo stat ly 'quantitas1 quando dicit philosophus quod quantitati nichil est contrarium ? aut stat pro aliqua re de genere substancie, et sic non esset nisi nugacio, cum in predicamentis sufficienter ostendisset quod tali rei nichil sit contrarium, aut pro aliqua re alterius predicamenti et patet quod, si sic, quod pro nulla alia nisi pro aliqua de genere quantitatis; igitur, et cetera. 42.53 secunda proprietas quantitatis, licet earn non ponat, est ista: quod quantitati proprium est concurrere tanquam principium effectiuum productum siue causatum a formis naturalibus tanquam a principijs quo, et dico 'a formis naturalibus1 ad excludendas intelligencias et animas intellect!vas. ista proprietas patet per aliqua superius dicta quia, circumscripta quantitate, omnia remanent punctualia sed ilia, que sunt huiusmodi, non expellunt se mutuo quia omnis accio agentis naturalis est cum motv et tempore; non, enim, suos effectus producunt in instanti quia, si sic, agens minoris virtutis et maioris virtutis essent equalia in virtute, vel oporteret dare minus minimo - quorum vtrumque contradiccionem includit; sed, per positum, non est nee motus, nee tempus; ergo, et cetera. Sed quia istam proprietatem declarare magis pertinet ad philosophum naturalem quam ad loycum, ideo ad presens pertranseo, alias de ipsa dicturus (59 v /60 r ) prolixius. 42.54 tercia proprietas, quam ponit philosophus et quam dicit esse proprie propriam, est secundum earn 'equate1 vel 'inequale1 did.14 ad cuius euidenciam est sciendum quod aliquid posse dici 'equale1 vel 'inequale1 est dupliciter: vel fundamentaliter vel formaliter. fundamentaliter potest iterum esse dupliciter: vel tanquam fundamentum propinquum vel tanquam fundamentum remotum, et voco hie aliquid dici esse equate formaliter quando est principium quo, siue sit secundum proprietatem vocabuli siue non proprie; proprium, igitur, quantitatis est quando dicatur 'equate1 vel 'inequale1 fundamentaliter et non formaliter, exponendo sicut prius. et iterum, siue fundamentaliter sicut fundamentum propinquum, et non sicut fundamentum remotum. et in hoc terminantur sentencie15 istius capituli.

14

Ibidem 6 (6a26-27), p. 17, lines 20-21: "Proprium autem maxime quantitatis est quod aequale et inaequale dicitur." 15 em. ms. sententia.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM TERCIUM

267

CAPITULUM QUADRAGESIMUM TERCIUM: EST DE PREDICAMENTO RELACIONIS 43.01 Postquam ostensum est quid de predicamento quantitatis sit tenendum, Restat nunc de predicamento relacionis dicere. et circa illud capitulum, primo sic procedam: primo declarabo que sunt relaciones reales et quot sunt species illarum; secundo, ex hoc eliciam que sunt relaciones secundum dici; tercio, que sunt relaciones racionis et per quern modum ponende sunt; quarto, ostendam esse de intencione aristotilis quod relaciones reales distinguuntur realiter a suis fundamentis et cum hoc ostendam, aliquas raciones speciales adducam; quinto, ponam opinionem contrariam, que nititur probare autoribus et racionibus quod tales relaciones, eciam secundum intencionem philosophi, non distinguuntur a suis fundamentis; sexto, soluam raciones predictas; septimo, determinabo de singulis proprietatibus relacionum; octauo, nisi prolixitas inpediat, ad quedam dubia, que possent moueri circa ista, respondebo. 43.02 Quantum ad primum, dico quod relacio realis est aliquid precedens omnem intencionem, eciam duracione, ducens intellectum de necessitate nature secundum se totum ad cognoscendum aliquid ab ipso distinctum realiter. primum membrum, scilicet, 'aliquid', ponitur ad differenciam omnium inpossibilium de quibus non potest dici; 'precedens omnem intencionem' ponitur ad differenciam anime et relacionum racionis; 'ducens intellectum' ponitur ad differenciam actuum et habituum relati et substanciarum et aliquarum rerum absolutarum et eciam respectvum racionis, licet enim, respectvs racionis secundum se totum ducant intellectum ad cognicionem alterius, non, tamen, ad cognicionem alterius distincti realiter. 43.03 Istorum, autem, relativorum ponit philosophus tres modos, quinto metaphisice, capitulo de < ad > aliquid;l relacio, autem, fundatur generaliter super aliqua eiusdem speciei et ideo, philosophus ibi vocat talia relativa 'relativa modo vnius;' cuiusmodi sunt similitudo, equalitas, ydemptitas. relacio, enim, similitudinis semper fundatur super duas albedines, que sunt eiusdem speciei, et equalitas super duas quantitates et ydemptitas indifferenter super quecunque indiuidua, solum quod sint eiusdem speciei.

1 Aristoteles, Mela. 5, 15 (1020b26-31), p. 316: "Ad aliquid dicuntur alia per se, ut duplum ad dimidium ... alia ut calefactivum ad calefactibile... Alia ut mensurabile ad mensuram."

268


43.04 relacio, autem secundi et tercij modi fundatur indifferenter super duo eiusdem specie! vel alterius speciei, sed adhuc differunt isti duo modi quia relacio secundi modi est mutua, hoc est, in vtroque extremo, non, autem, relacio tercij modi, relacio eciam secundi modi erit ex hoc quod vna res potest aliquid reale in aliam rem eiusdem speciei, vel eciam alterius, producere et ideo, relacio istius modi vocatur 'relacio modo potencie'; exemplum patet de igne respectv ligni; ex hoc, enim, quod ignis est calidus et est talis nature quod potest calorem in ligno producere, oritur in igne quedam relacio per quam refertur ad ipsum lignum, et econtrario, lignum ad ipsum ignem. 43.05 Ex quo, autem, oriatur relacio tercij modi, non constat nobis bene propter diuersum modum se habendi terminorum quia quandoque terminus terminans talem relacionem est causa, saltern parcialis vel remota, rei fundantis talem respectvm, sicut patet in sciencia et scibili; aliquando, autem, nee est causa parcialis neque causa remota, sicut patet de vlna et de panno coniunctim; tamen2 erit aliqua relacio realis in mensurato propter hoc quod mensuratum, vel mensurabile, applicatum mensure, potest aliquas veritates contingentes vel necessarias causare intellect© nostro, quas non potest sine tali applicacione causare. si, enim, ostendatur intellectvi meo habitus sortis, absque hoc quod ostendatur michi cuius obiecti est, nunquam potero scire vtrum methaphisicalis, vel loycalis, et sic de alijs; sed, si iste habitus applicetur ad obiectum, ita quod ostendatur intellectvi meo cuius obiecti est, statim sciam quod est methaphisicalis (60 r /60 v ) vel loycalis, et sic de alijs. et idem patet de vlna et panno, et ista relativa a philosopho vocantur relativa modo mensure.3 43.06 De relativis, autem, primo modo dictis, non est magna difficultas apud ponentes relacionem distingui a fundamento quin relacio distinguatur realiter a quolibet relative illius modi, sicut patet in exemplis supra datis, sed de relativis secundi modi est magnum dubium: vtrum, videlicet, in quolibet tali relative est ponere relacionem distinctam realiter? et circa hoc, aliqui ita large loquuntur quod omnem potenciam, siue sit materie ad formam siue materie et forme ad compositum, siue essencie possibilis, non, tamen existentis ad suum esse, siue quacunque potencia vocatur, dicunt esse relacionem realem, a suo fundamento distinctam. sed quamuis illud possit sustineri quantum ad potenciam materie ad formam et materie et forme ad compositum et agentis ad passum; non, tamen, est hoc

2 3

coniuncit (sic) tamen] corrector 1 in ras. Vide supra n. 1 huius capituli.

CAP1TULUM QUADRAGESIMUM TERCIUM

269

probabile de potencia essencie non existentis ad suum esse, turn quia relacio realis requirit fundamentum et terminum realem - quod non est in proposito - turn quia essencia et esse sunt idem realiter et eiusdem ad se non est relacio realis, turn quia potencia essencialis prius perflcitur a suo perfectibili quam < a > potencia accidental!. 43.07 Pro isto, igitur, secundo modo est sciendum quod potencia quo ad presens dupliciter potest sumi, sicut habetur a philosopho, nono metaphisice:* aliquando, enim, accipitur pro potencia subiectiua, aliquando pro potencia obiectiua. et dicitur aliquid esse in potencia 'obiectiua' quando non est in rerum natura, potest, tamen, poni in esse per aliquam potenciam. et isto modo dicimus antichristum esse in potencia. in potencia, autem, 'subiectiua' dicitur aliquid esse quando, licet sit in rerum natura, potest ab ipso distinctum realiter recipere et isto modo sortes, quando non habet albedinem, dicitur esse in potencia subiectiua respectv albedinis quam non habet. iste, tamen, modus potencie subiectiue est duplex: aliquid, enim, est in potencia respectv alicuius absoluti sicut sortes est in potencia ad albedinem et aliquid respectv alicuius relativi. relativa, tamen, quo ad presens se habent in duplici differencia quia quedam sunt relativa proprie, puta, de genere relacionis, et alia sunt relativa de genere accionis; ilia, autem, que sunt in potencia respectv alicuius relativi secundo modo dicti habent illam potenciam que vocatur 'potencia agentis ad passum' et alia que sunt in potencia respectv relativi primo modo dicti habent potenciam receptivi ad receptibile. Est, ergo, pro isto secundo modo regula generalis: quod potencia subiectiva5 semper dicit respectvm realem hoc est, distinctum realiter ab eo cuius est talis potencia; potencia, autem, obiectiua non dicit nisi respectvm racionis, sicut est inmediate ostensum et de isto respectv racionis dicetur in tercio articulo. 43.08 Quantum ad secundum articulum, videlicet, que sunt relativa secundum dici, est sciendum quod alique res, si intelliguntur intuitiue, ita possunt intelligi prescise quod non ducunt intellectum ad aliquid aliud cognoscendum et ita, in re, sunt vere absoluta et, per consequens, non possunt dici 'relativa secundum esse', cum esse earum non sit ad aliud se habere. iste, tamen, res se habent in duplici differencia quia quibusdam inponuntur nomina, quibus prolatis et apprehensis ab intellects, non ducunt intellectum ex natura sui ad aliquid concipiendum, et talia non sunt relativa, nee secundum dici, nee secundum esse, hoc est, nee tales res,

4 5

Aristoteles, Meta. 9, 1 (1046b4 sqq.) em. ms. saltern.

270


nec nomina eis inposita, causant, ex natura sui, nisi vnum conceptum. quibusdam, autem, inponuntur nomina, quibus ab intellects apprehensis, siue apprehendantur in voce vel in scripto, statim cogunt intellectum ad cognoscendum aliquid aliud quam illud quod significandum primo inponuntur. prime res sunt indiuidua complexa, que non sunt nata esse propter aliud de genere substancie; illis, enim, sunt nomina inposita 'sortes', et 'plato', 'homo', 'animal1, et sic de alijs. et nec iste res nec ista nomina possunt causare nisi conceptvm proprium sibi ipsis; secunde, autem, res sunt quedam indiuidua de genere substancie, sicut est pars principalis hominis vel asini; talibus, enim, inponitur hoc nomen 'capud', licet, enim, res cui inponitur hoc nomen 'capud' non causaret conceptvm proprium alicui; tamen, si sit nomen sibi inpositum bene causat, et ideo, vocantur talia 'relativa secundum dici', et tune idem (60V 6 D est dictum 'aliqua esse [in] relativa secundum did' et nomina eis inposita 'esse relativa'. ista est intencio philosophi in fine capituli de relacione vbi dicit sic: 'capud, vero, et manus et horum singula, que substancie sunt, hoc ipsum quod sunt, potest sciri diffinitive; ad quod, autem, dicuntur non est necesse sciri diffinitive'6 - ex quo patet quod iste res, quibus sunt ilia nomina inposita, non dicuntur 'ad aliquid'. quod, autem, secundum dici, hoc est, secundum nomen dicantur 'ad aliquid', patet in eodem capitulo vbi dicit quod in aliquibus substancijs habet aliquam dubitacionem vtrum 'duple' dicantur 'ad aliquid' et ponit exemplum de capite et manu et finaliter conclvdit quare hec 'fortasse' ad aliquod esse videbuntur - super quo verbo communi dicit 'fortasse' - quia non secundum veritatem, hoc est, non secundum suam realitatem sed secundum dici, hoc est, secundum nomen eis inpositum se habent ad alterum. 43.09 Quantum ad tercium articulum, scilicet, quid sit relacio racionis, non est ymaginandum, sicut quidam ymaginantur, quod res intellecta ponatur in quodam nouo esse quod vocatur 'esse intellectum', quod quidem esse fiat per operacionem intellectus et quod rei posite in tali esse adveniat nescio cuiusmodi entitas fabricata per intellectum que vocetur 'relacio racionis', turn quia res non ponitur per intellectum in tali esse, sicut habet. declarari super secundum et tercium de anima1 et super 6 Aristoteles, Cat. 1 (8bl6-17), p. 23, lines 13-15: "Caput vero et manum et eorum singula quae substantiae sunt, hoc ipsum quidem quod sunt potest sciri definite, ad quod autem dicantur non necesse est..." 7 V.g. Aquinas, In De anima 2, 4 (415al6 sqq.), pp. 107, 108: "Sciendum est etiam, quod intellectus noster possibilis est in potentia tantum in ordine intelligibilium; fit autem actu per formam a phantasmatibus abstractam..."; ibidem 3, 5 (430al5), p. 240: "Unde dicit quod < intellectus agens > est habitus, ut lumen, quod quodammodo facit colores


271

primum sentenciarum* turn quia eciam, hoc dato, tails entitas, que ponitur relacio racionis, non posset ab intellects fabricari quia quod nunc est et prius non fuit, capit esse per produccionem et, per consequens, operaciones intellectus non essent inmanentes, sed transirent in materiam exteriorem - quod patet esse falsum. 43.10 Sciendum est, igitur, quod relacio racionis non distinguitur ab omnibus rebus absolutis, sed est quidam actus intellectus de genere qualitatis. propter quod est aduertendum quod de re aliqua possunt haberi aliqui conceptvs, qui causarentur, eciam si nullus actus voluntatis esset vel fuisset, sicut conceptvs 'hominis1 vel 'animalis1, et sic de alijs essencialiter ordinatis a 'sorte' - siue rex francie vel papa vellet siue nollet, quia nulla res sub tali conceptv dicitur referri relacione racionis. aliqui, autem, conceptvs possunt haberi pro aliquo tempore, de re aliqua, qui non possent veraciter haberi nisi presupposito actv voluntatis alicuius, sicut si rex francie statueret in regno suo quod vsque ad vindemias haberetur vna cismasia vini pro tribus denarijs. stante ista volicione regis, quilibet, apprehendens esse tres denarios, posset veraciter formare conceptvm vnum correspondentem isti voci 'precium1, qui veriflcaretur de tribus denarijs et, mutata voluntate regis, puta, si statueret quod postea pro tribus denarijs nichil posset emj in regno suo, non posset ex tune apprehendens tres denarios veraciter formare conceptvm predictum. 43.11 eodem modo patet de 'sacramento'; si, enim, aliquis ante aduentum christi lauisset aliquem puerum et protulisset verba sacramentalia, sicut modo faciunt christiani, adhuc apprehendens ablucionem illam et verba ilia, non posset veraciter formare conceptvm correspondentem istis vocibus 'signum gracie invisibilis1 - nee huius est aliqua racio nisi quia deus hoc volebat. 'precium', autem, et 'signunf, secundum communiter loquentes, sunt siue inportant relacionem racionis. 43.12 Potest, ergo, relacio racionis sic describi, quia non habet nisi quid nominis: Relacio racionis est aliqua res, puta, ternius denarij vel quinque, vel ablucio cum verbis sacramentalibus, valens ex institucione gubernatorum rei publice vel legislatoris aliam rem, siue de se valeat siue non, vel aliam rem efficaciter representans. et ex hoc sequuntur correlarie: quod illud, quod signiflcatur in obliquo per aliquem terminum, aliquando est magis necessarium ad hoc, quod de illo veriflcatur, est secundo adiacens

existentes in potentia, esse actu colores ... facit ipsa intelligibilia esse in actu, quae prius erant in potentia..." 8 V.g. Sententiarum I, dd. 26, 30, et 33.

272


quam illud, quod significatur in recto, sicut magis necessaria est institucio vel volicio legislatoris ad hoc quod ista sit vera: 'precium est1 quam sit ipsa res et, tamen, ipsa volicio significatur in obliquo. et pro tanto dictum est supra quod precium, siue relacio racionis, erat quidam actus (61 r /61 v ) voluntatis. 43.13 Ex istis tribus articulis possunt alique conclusiones9 deduci, et sit prima conclusio ista: quod aliud est fundamentum relativis et subiectum quia fundamenta, in primo modo relativorum, semper sunt eiusdem speciei, subiecta, autem, non, sicut patet de asino et de homine. 43.14 secunda conclusio est quod possibile est vnum 10 extremum relacionis esse sine alio extreme; et patet ista conclusio quia, si alterum extremum requiretur, hoc non esset nisi tanquam terminus; sed hoc non oportet, sicut patet in secundo modo relativorum; ergo, et cetera. 43.15 tercia conclusio est: possibile est relacionem esse sine subiecto et fundamento; quod sine subiecto patet in sacramento altaris; quod sine fundamento patet quia non est maior racio quod vnum accidens possit esse sine suo fundamento quam reliquum; sed de aliquo, puta, de quantitate, manifestum est in sacramento altaris; ergo, et cetera. 43.16 quarta conclusio est que sequitur ex secunda: aliqua res potest esse in rerum natura, alia re - puta, .a. - non existente et, tamen, non potest intelligi sine .a., eciam ipso non existente. 43.17 Ex ilia sequitur quinta: quod aliqua sunt simul naturali intelligencia que, tamen, non sunt simul accidental existencia. 43.18 sexta conclusio: quod possibile est esse similitudinem absque hoc quod aliquid sit simile. 43.19 septima conclusio: relacio potest esse fundamentum relacionis et sequitur ista ex inmediate precedent! quia, si similitude possit esse absque hoc quod aliquid sit simile, ergo ad verificandam istam proposicionem 'hoc est simile,1 denotando sortem vel albedinem, requiritur aliud quam similitude et suum fundamentum; sed illud non potest esse nisi vnius racionis cum subiecto; ergo, et cetera. 43.20 octaua conclusio: non oportet querere vtrum 'esse in' et 'esse ad' se habeant in relacione secundum prius et posterius nisi fugiendo ad

9 10

prima conclusio ... decima septima conclusio] annotator 5 in marg. vnum] corrector 3 in marg.


273

intellectum quia eadem res, carens omni exposicione, caret 'esse in1 et 'esse ad', et si dicas quod per aliam racionem formalem competit relacioni 'esse in' et 'esse ad', contra: accipio illam racionem formalem per quam relacio habet 'esse ad' et vocetur .a. et quero: aut .a. est substancia vel accidens? non est substancia, manifestum est, ergo est accidens; sed omni accidenti competit 'esse in'; ergo, .a. competit 'esse in'; ergo, alicui rei, puta, relacioni, competit formaliter 'esse in' - quod contradiccionem includit. Si dicas quod vnum non potest poni sine altero, hoc non valet quia ilia repugnancia non oritur ex racionibus formalibus; ergo, et cetera. 43.21 nona conclusio est quod non est ordo essencialis inter formam accidentalem et substancialem, ita, scilicet, quod ante omnem formam accidentalem recipiat materia formam substancialem. hec conclusio patet quia ante quam materia recipiat formam substancialem, saltern or dine nature, est in potencia ad formam substancialem; sed ilia potencia non est nisi quedam relacio, sicut patet in secundo articulo;11 igitur, et cetera, et est ista conclusio intelligenda de formis relativis quia de absolutis accidentibus non est verum. 43.22 decima conclusio est quod potencia, que est materie ad formam non existentem est12 alia ab ilia potencia materie, que est ad formam existentem. patet ista conclusio quia vna dicit relacionem, puta, ilia que est materie ad formam existentem, altera non, cum entis ad non ens non sit relacio realis. 43.23 undecima conclusio est quod aliquid est in genere secundum suam entitatem quod, tamen, est transcendens per denominacionem. patet ista conclusio quia potencia inportans relacionem potest per denominacionem competere cuilibet enti citra primum et, tamen, secundum suam entitatem est in genere relacionis. 43.24 duodecima conclusio est quod inconueniens est illud quod13 diffinitur per additamentum esse sine aliquo inportato per aliquod membrum diffinicionis. ista conclusio probatur per secundam. 43.25 decima tercia conclusio est quod relacio dei ad creaturam est relacio secundum dici et non racionis. ista conclusio patet ex secundo articulo14 - idem est de relacione scibilis ad scienciam.

11 12 13 14

Vide supra, L 43.06. est alia ... ad formam existentem] corrector 1 in marg. corr. quod illud. Vide supra, L 43.08.

274


43.26 decima quarta conclusio est quod 'relacio', iste terminus, quoque modo supponat, sumptus secundum suam latitudinem, non est aliquod decem predicamentorum. ista conclusio patet quia,15 vt sic, communis est omnibus rebus, tarn relativis quarn rebus absolutis, sicut patet ex tribus articulis premissis.16 nee debet pro inconuenienti reputari quia eciam illud competit substancie. 43.27 decima quinta conclusio est quod potencia, prout relacionem inportat, non est illud quo agens potest agere nee id quod potest agere. ista conclusio patet quia semper principium quo vel est perfeccius vel eque perfectum sicut teminus ilius mutacionis; sed terminus cuiuslibet mutacionis, excepta mutacione locali, est aliquid absolutum et absolutum semper nobilius est relative; ergo, et cetera. 43.28 decima sexta conclusio est quod, sicut relacio secundum dici sunt duo termini distincti, sic inportant duo primo diuersa, scilicet, vnam rem relativam et aliam absolutam. 43.29 decima septima est quod relacio racionis non inportat (61 v /62 r ) aliquam rem vnam, nee vnam rem relativam et aliam absolutam, sed vniuersales res, simpliciter absolutas; et ista conclusio patet ex tercio articulo.17 43.30 Expeditis tribus primis articulis, restat nunc de quarto dicere; et primo ostendo esse de intencione aristotilis quod relaciones distinguuntur realiter a fundamentis; secundo ostendam hoc per raciones. 43.31 prima autoritas ponitur in predicamentis vbi dicit philosophus: 'singulum, autem, incomplexorum aut significat substanciam aut qualitatem, et cetera.'18 Ex ilia autoritate arguo sic: accipio illud incomplexum 'paternitas' et quero: qui illud significat? aut significat aliquam rem extra, vel vocem, aut conceptvm; si rem extra, et non absolutam, ergo; si conceptvm vel vocem, cum conceptvs et voces essencialiter sint absolute, vel significant omnes vel nullam quia non est maior racio de vna quam de alia; sed non omnes, certum est; ergo, et cetera.

15

corr. ut quia. Vide supra, L 43.02-43.12. 17 Vide supra, t43.10. 18 Aristoteles, Cat. 4 (lb25-28), p. 6, lines 27-30: "Eorum quae secundum nullam complexionem dicuntur singulum aut substantiam significat aut quantitatem aut qualitatem aut ad aliquid aut ubi aut quando aut situm aut habitum aut facere aut pati." 16


275

43.32 Item, in eodem capitulo, relacioni inest contrarietas.19 Ex hoc arguo et quero: pro quo supponit iste terminus 'relacio'? aut pro re extra et habeo propositum, aut pro conceptv - et hoc non potest dari quia quicunque conceptvs se compatiuntur20 in mente et, per consequens, non sunt contrarij quia contraria mutuo se expellunt. 43.33 Item, ibidem videtur, autem, magis et minus relacio suscipere. Ex hoc arguo: < nee > conceptvs mentis, nee vox, suscipiunt magis et minus; ergo, nee relacio dicitur suscipere magis et minus quia, secundum philosophum, in predicamento quantitatis, 'quantitas' non suscipit magis et minus, tamen 'equate' vel 'inequale' suscipit magis et minus, sicut patet supra;21 ergo, et cetera. 43.34 Preterea, ibidem videntur aliquid ad aliquid simul esse natura;22 sed nee vox nee conceptvs nee res absolute extra sunt simul natura, sicut patet; ergo, et cetera. 43.35 Preterea, philosophus, quinto metaphisice,23 ponit tantum tres modos relativorum; sed, si relaciones tantum essent in anima, essent plures et si essent absoluta, non essent tantum tria genera absoluta - quod est expresse contra philosophum in diuersis locis loyce;24 ergo, et cetera. 43.36 Item, auicenna, tercio metaphisice sue,25 videtur velle quod relacio habeat propriam certitudinem et in principio capituli dicit quod, secundum suam certitudinem habet proprium in esse et propriam accidentalitatem. 43.37 Item, simplicius, super predicamenta,26 exponens illam autoritatem philosophi, quinto phisicorum, 'ad relacionem non est motus/ dicit 19

Ibidem 7 (6bl5), p. 18, line 22: "Inest autem et contrarietas in relatione..." compatiuntur] corrector 1 in ras. 21 Aristoteles, Cat. 6 (6al9) et supra, L 43.03 sqq. 22 Ibidem 7 (7bl5), p. 21, line 1: "Videtur autem ad aliquid simul esse natura." 23 Vide supra n. 1 huius capituli. 24 V.g. Cat. 1 (6a36-8b24); Topica 4, 4 (124bl5-34), 5, 6 (135b7-26), 5, 7 (136b33137a20); 6, 8 (146a36-146bl9). 25 Avicenna, Mela. tr. 3, cap. 1, fol. 78r A: "... necesse est igitur: vt procedamus ad certificandum accidentia et stabiliendum ea ... et ideo non dubitas: quia id quod ex eis est ad aliquid inquantum est ad aliquid est res accidens alicui necessario. Similiter comparationes que sunt in vbi: et quando: et in situ: et in agere: et pati: et in habere: sunt enim dispositiones accidentes aliquibus in quibus sunt: sicut id quod est in subiecto." 26 Vide Scotus, In II Sent. d. 1, q. 4, schol., t. 11, p. I l l : "... respondet Simplicius super Praedicamenta quod sicut relatio non est forma ad se, sed ad alterum, ita ille, cui advenit, non mutatur ad se, sed ad aliud;" cf. Simplicius. Commentaire sur les Categories d'Aristote, traduction de Guillaume de Moerbeke, ed. critique par A. Pattin (Louvain, 20

276


sic: 'sicut relacio non est ad se sed ad alterum, ita illud cui aduenit non mutatur ad se, sed ad alterum;' nunc, autem, loquitur ibi philosophus de mutacione qua aliquid dicitur mutari ad se, ex qua autoritate patet quod relacio est quedam forma se habens ad alterum. 43.38 Multe alie autoritates possent adduci quas, propter prolixitatem, omitto. secundo, ad probandam illam conclusionem adduco aliquas raciones doctoris subtilis, quas facit in suo libro secundo, distinccione prima,27 et est racio ista: 'nichil est idem realiter .a. sine quo .a. potest esse realiter sine contradiccione; sed multe sunt relaciones que, absque fundamento, possunt esse sine contradiccione; ergo, multe sunt relaciones que non sunt idem realiter cum fundamento.' requiritur probacionem minoris: minor patet in relativis equiparancie, puta, in similitudine et in equalitate, et multis alijs. 43.39 secundo arguo sic: nichil finitum continet secundum perfectam continenciam vel virtualem, opposita formaliter quia, quantumcunque concedatur in deo perfectissima continencia omnium perfeccionum secundum ydemptitatem que sunt in eo, non, tamen, potest continere opposita absoluta formaliter in se, sed in se possit habere talia opposita virtualiter et relativa forma. Ex hoc conceditur infinitas fundamenti; sed equalitas et inequalitas sunt opposita formaliter, eciam similitude et dissimilitude similiter, saltern ad idem correlativuni; ista, autem, possunt perfecte fundari in eodem fundamento, saltern successive; igitur, illud fundamentum neutrum istorum contineret formaliter et secundum perfectam ydemptitatem quia, qua racione non ambo, eadem racione nee alterum. 43.40 tercio sic: idem non continet plura eiusdem racionis secundum ydemptitatem eandem sibi; sed plures relaciones eiusdem racionis sunt in eodem fundamento, sicut plures similitudines fundantur in eadem albedine; (62V62 V ) ergo, et cetera, maior patet inducendo in omnibus que

Paris, 1971)[Corpus latinum commentariorum in Aristotelem graecorum], p. 233: "... non enim in quantum secundum se sunt, sed in quantum ad aliquid oportet considerare circa ipsa transmutationem... Non enim in quantum qualis neque in quantum quantus, sed in quantum ad aliquid considerandum ipsius transmutationem, quare et fit et corrumpitur cum alteratione et transmutatione, sed cum ea quae sibi convenit..." 27 Scotus, In II Sent. d. 1, q. 4, schol., t. 11, p. 98: "Primo, nihil est idem realiter A, sine quo A potest esse realiter sine contradictione. Sed multae sunt relationes, sine quibus fundamenta possunt esse sine contradictione; ergo multae sunt relationes, quae non sunt realiter eaedem cum fundamento."


277

continent plura per ydemptitatem quia nullum continens continet plura eiusdem racionis. 43.41 quarto sic: continens aliquid per ydemptitatem, si est perfeccius, convenit eciam contentum in eo esse perfeccius, sicut anima perfeccior perfecciorem habet intellectum; non, autem, perfeccius fundamentum continet perfecciorem relacionem, quia non omne albius est similius, ut ad sensum patet. Multas alias autoritates et raciones adducit iste doctor quas obmitto, et addo aliquas raciones que michi bene apparent. 43.42 arguo primo sic: si albedo non sit aliud a similitudine, posita albedine, poneretur aliquod indiuiduum de genere relacionis; sed, posito indiuiduo alicuius generis, semper vbi affirmatur illud genus, proposicio de illo indiuiduo est vera et, per consequens, posita sola albedine, proposicio dicens 'hec est relacio,1 denotando albedinem, erit vera; consequens est falsum simpliciter; ergo, et cetera. 43.43 secundo arguo sic: quandocunque aliquid sic se habet quod aliquod passum est sibi approximatum equaliter nunc et prius, et eque dispositum nunc et prius, non inpedito facto circa talem rem per potenciam diuinam, si nunc potest aliquem effectum realem in aliud passum producere, et prius non potuit, oportet quod illud fiat per aliquid de nouo in tali re acquisitum; sed aliqua albedo sic se habet quod interius potest sibi esse approximatus et dispositus et, tamen, non potest intencionem, que28 est effectus realis correspondentem isti termino 'similitude' producere, et, tamen, pro aliquo alio instanti potest; ergo, oportet quod illud sit propter aliquid de nouo acquisitum. 43.44 Nee valet si dicatur quod sufflciat transicio temporis quia sic ego dicam tibi: quod, licet aqua non possit pro nunc creare ignem, nee musca supremam intelligenciam, transacto, tamen, aliquo tempore, poterit musca supremam intelligenciam producere, nichil sibi de nouo acquisto, sed solum propter transicionem temporis - quod nunquam est dictum. 43.45 Si dicatur aliter ad maiorem, sicut forte dicerent isti contra quos arguo, quod bene verum est quod quando nunc a tali re non potest produci talis effectus realis, et postea potest, hoc non potest esse nisi propter potenciam in esse de nouo alicuius rei, sicut ad hoc quod aliqua albedo, que nunc non potest causare conceptvm 'similitudinis', postea possit causare, requiritur quod ponatur alia albedo in rerum natura; non, tamen, oportet quod ista albedo adueniat prime albedini per informacio28

que est ... correspondentem] corrector 3 in marg.

278


nem. Ista solucio omnino non sufficit quia, quilibet effectus potest sufflcienter poni in esse, non posita aliqua re, que non se habet respectv eiusdem effectus in genere alicuius cause, ista patet, quia effectus sufflcienter dependet et potest poni in esse a suis causis essencialibus; vnde, reducere ad causam sine qua invtile est et vanum secundum principia istorum; sed ilia intencio non dependet ab ista secunda albedine in aliquo genere cause; ideo, propter non potenciam, nichil minus potest poni ista intencio. 43.46 Minorem probo sic: quia, si ista intencio dependeret ab ilia secunda albedine in aliquo genere cause, non posset esse nisi in genere cause efficientis - sed hoc est falsum. probacio: quia intencio non potest formare istum conceptvm nisi mediante aliquo existente in fantasmate; omne, autem, tale causatur ab aliquo sensibili, quia fantasia est motus factus a sensu; sed secunda albedo de nouo producta potest poni in tanta distancia quod non poterit mouere sensum formantem alium conceptvm, puta, si ponatur rome et formans ilium conceptvm sit parysius; ergo, et cetera. 43.47 Preterea, 'inpossibile est transire de contradictorio in contradictorium,1 vel sic: inpossibile est contradictoria successive veriflcari de eodem nisi propter motum localem alicuius vel propter transicionem temporis vel propter produccionem vel destruccionem. ista patet quia eciam secundum sanctos inpossibile esset quod deus non esset primo creans et postea creans nisi saltern creatura prius non esse, haberet esse; sed inpossibile est primo naturam humanam non esse vnitam et postea vnitam, vel econverso, sine omni motv locali; igitur, oportet quod ibi sit (62 v /63 r ) produccio alicuius noui vel destruccio, cum manifestum sit quod transicio temporis non sufficiat; sed nullum absolutum oportet corumpi neque produci; igitur, et cetera. 43.48 Ista racio confirmatur quia ita posset deus facere substanciam panis esse presentem accidentibus in sacramento altaris absque hoc quod illam substanciam panis informarent sicut corpus christi, et tune esset verum dicere quod ista accidencia non informant substanciam panis et postea quod informant et, tamen, nulla fieret mutacio localis, cum ista accidencia erunt presentissima substancie illi, nee transicio temporis quecunque sufflceret quia deus posset sic ista29 principia in perpetuum conseruare, absque hoc quod vnum aliud informaret.

29

ista] corrector 1 in ras.; ms. ista sic principia.


279

43.49 Istas duas difficultates vltimas facit hokam contra se, libro prime, distinccione trigesima, questio quarta;30 nititur, tamen, eas soluere et ad primam dicit quod, secundum ponentes tales respectvs, solum respectvm informantem naturam humanam potest dici quod 'deus est homo/ Sed alij dicerent, qui non ponunt istos respectvs, quod propter aliquam formam absolutam receptam in humanitate diceretur deus esse homo. 43.50 Ad secundam dicit quod deus non possit facere ilia accidencia, vel eciam formam substancialem esse presentissimam, quin ilia accidencia informarent et ilia forma substancialis informaretur - ita essent ilia presencia. 43.51 Sed iste soluciones simpliciter nichil valent. prima non, quia quamlibet formam absolutam potest deus conseruare in esse absque hoc quod informet aliquod subiectum; poterit, ergo, ilia forma poni esse in rerum natura et, tamen, non informare illam humanitatem et, per consequens, adhuc non erit ista proposicio vera: 'christus est homo' vel 'films dei est homo/ et tune reducetur argumentum sicut prius. 43.52 Preterea, aut ilia forma est substancialis aut accidentalis quia inpossibile est aliquam formam accidentalem absolutam aduenire alicui quod non est suppositum vel quod non habet modum supposicionis; sed ilia natura non est suppositum, nee habet modum suppositi; ergo, et cetera. Si31 concedit quod aduenit ipsi supposito, ex hoc concedit propositum quia, si aduenit supposito presupposito, ilia forma frustra poneretur, propter constitucionem illius suppositi. 43.53 Secunda solucio debet refelli a quolibet theologo quia manifestum est quod omnes theologi concedunt quod corpus christi est ita presens speciebus in sacramento altaris sicut fuit substancia panis ante transsubstanciacionem; quod, tamen, omnes concedunt, ymmo oppositum sentire esset hereticum; et32 tamen, corpus christi in sacramento altaris non informatur illis speciebus; dicas, ergo, quare non potest sic presentem facere formam illis speciebus sicut corpus christi cum sortes sit33 eiusdem speciei, absque hoc quod iste species informent sortem ?

30

Ockham, In I Sent. d. 30, q. 2; Opera plurima (Lyon, 1494-1496; rpt. London, 1962), t. 3, dd, iiir A - dd, iiiiv D, praesertini: "... impossibile est transire de contradictorio in contradictorium sine omni mutatione..."; vide supra, L 43.47, 43.48. 31 em. ms. Sic. 32 et tamen] corrector 1 in marg. 33 sint] corr. expunt. n.

280


43.54 Item, ad sensum patet quod due partes alicuius compositi, postquam diuise sunt ab invicem, possunt ita appropinquari quod inter eas nichil penitus est medium et, tamen, hoc non obstante, non est verum dicere quod faciant vnum sicut prius; igitur, et cetera. 43.55 propter istas raciones et auctoritates, videtur michi quod relacio distinguatur realiter ab omnibus rebus absolutis. 43.56 Viso quid de relacione secundum veritatem est tenendum, Restat nunc circa quintum articulum raciones quasdam sophisticas et auctoritates que fmnt pro parte opposita adducere et soluere. primum argumentum est illud, et est commune hokam 34 et petro aureoli:35 ponatur quod non sit nisi vnum album et illud sit rome - certum est quod illud album non est 'simile'; postea causetur aliud album parysius; tune queritur: aut in isto albo existenti rome producitur aliquid de nouo aut non ? si non, et cum est simile isti albo nunc producto, ergo per istam albedinem et non per aliquid aliud est alteri albo simile et, per consequens, similitudo non est aliqua talis res relativa. si sic, quero: a quo causatur? aut ab agente causante illud album parysius - et hoc non, quia oportet omne agens esse approximatum passo, quod non est hie sicut patet - aut ab ipso albo existenti (63 r /63 v ) rome, et hoc non quia, aut causaret ilium respectvm contingenter et libere aut de necessitate nature; non potest dici quod libere et contingenter quia qua racione potest producere nunc, potuit ante produccionem illius albi producere. si naturaliter, ergo necessario produxit et, per consequens, ante produccionem huius albi produxit quia naturale agens habet passum approximatum si sit causa totalis, non inpedita de necessitate, absque hoc quod expectet tempus tarn magnum, produxit effectum suum. 43.57 secundo arguitur sic: 'Si relacio esset res extra animam, distincta realiter a re absoluta, sequitur quod potencia materie qua potest recipere formam esset alia res a materia; consequens est falsum quia tune in materia essent infinite res, ex quo potest infinitas res successive, sine formis, reciperef ergo, et cetera. 43.58 tercio sic: 'si esset aliqua talis res, quandocunque hie inferius, asinus moveretur localiter, quodlibet corpus celeste eciam mutaretur et reciperet aliquam rem de nouo in se quia aliter distaret ab isto asino nunc quam prius, et si distancia esset alia res, vere perderet vnam rem et aliam reciperet/ 34

Ockham, Summa logicae I, 51, p. 166, lines 112-118. Petrus Aureoli argumento isto forsan usus est apud tractatum suum De principiis; vide Buyaert p. xi editionis Scripti', t. 1. 35


281

43.59 Item, 'tune in illo corpora essent infinite res. probacio: quia, a qualibet parte alterius distat realiter; sed partes alicuius corporis sunt infinite; ergo, in illo corpore sunt distancie infinite ad infmitas partes corporis/ 43.60 Treterea, illud lignum est duplum ad suam medietatem; si, ergo, ilia dupleitas sit talis res, alia ab isto duplo, eciam eadem racione relacio qua illud lignum excedit medietatem erit res alia, existens in illo ligno; cum, ergo, in illo ligno sint tales partes eiusdem proporcionis infinite, et non est eadem proporcio istius tocius ligni ad quascunque duas istarum, sequitur quod in illo ligno erunt relaciones distincte speciei.' 43.61 Treterea, si aliqua relacio sit talis res, dupleitas erit talis res; tune quero: aut ilia dupleitas .a. ad .b. est accidens diuisibile aut indiuisibile ? non potest dici quod sit accidens indiuisibile quia in ligno nullum est accidens indiuisibile, quod denominet totum illud lignum, turn quia quero de subiecto primo illius accidentis: aut est diuisibile aut indiuisibile? non indiuisibile quia oportet quod subiectum sit diuisibile, turn quia quelibet pars ligni sit diuisibile; subiectum, autem, diuisibile non potest esse subiectum primum accidentis indiuisibilis; ergo, non est accidens indiuisibile nee potest dici quod sit accidens diuisibile et extensum quia quero de partibus istius accidentis: aut sunt eiusdem racionis aut alterius? si eiusdem, igitur conueniunt in nomine et diffinicione et, per consequens, quelibet pars dupleitatis erit dupleitas et, per consequens, quelibet pars erit dupla ad illud ad quod totum est duplum - quod est absurdum. Si, autem, alterius racionis, ergo distinguuntur specie et, per consequens, si componant aliquam rem, oportet quod vna istarum sit actus et alia potencia et, per consequens, dupleitas componeretur ex actv et potencia.' 43.62 secundo arguit iste contra istas opiniones theologice; primo sic: 'omnem rem quam potest deus facere mediante causa secunda efficiente, potest per se facere sine omni causa secunda efficiente; cum, ergo, in illo efficiente ponatur quidem talis respectvs efficientis causatus a deo, mediante causa secunda, poterit deus ilium respectvm facere, et si deus efficit ilium respectvm in isto, ergo illud est efficiens quia tune, sicut in quocunque est albedo, illud erit album, ita in quocunque erit respectvs efficientis, illud erit efficiens; sed si illud est efficiens, et non est efficiens nisi respectvs,36 ergo, non solus37 deus efficit ilium respectvm et ita ex 38 36

em. ins. respectum. em. ms. solum. 38 em. ms. ex oposito sequitur deus veri et bene concesse et per consequens fuit inpossibilis; cf. Ockham, Suinma logicae I, 50, p. 161, lines 56-67. 37

282


< posito > sequitur < suum oppositum > et, per consequens, fuit inpossibilis. 43.63 Treterea, omnem rem quam deus conseruat sine alia re potuit vel potest producere de nouo etsi alia res non sit neque vnquam fuit; si, igitur, paternitas qua pater refertur ad filium (63 v /64 r ) sit alia res a patre et filio, potest deus earn conseruare sine generacione; ergo, ilia preterita est, ergo deus potest vel potuit istam paternitatem de nouo producere, eciamsi nunquam fuisset ilia generacio et, per consequens, poterit aliquis esse pater illius quern non genuit. 43.64 'Item, ponatur quod deus creet de nichilo vnum hominem et omnes alios annichilet, et postea alij generentur ab isto, per positum, de nouo dato. quo posito, arguo sic: quamcunque rem existentem in aliquo istorum hominum, potest deus de sua potencia absoluta facere in isto nomine; sed filiacio est in vno istorum hominum, igitur potest deus facere talem filiacionem in isto et, per consequens, iste erit illius et non nisi hominis; et non est aliquis homo nisi iunior ipso per casum; ergo, iste homo erit films hominis iunioris se - quod contradiccionem videtur includere.1 43.65 tercio arguit hoc esse de intencione philosophi; primo sic: 'Si relacio esset talis res, quandocunque adveniret alicui rei, ilia res vere haberet nouam rem in se et, per consequens, vere mutaretur - quod est contra philosophum, quinto phisicorum*9 vbi ponit relacionem advenire absque motv et mutacione.' 43.66 secundo sic: 'nos non assignamus nisi nomina simpliciter nee vtimur nisi nominibus; cum, ergo, assignamus ipsa relativa, secundum philosophum in predicament^^ ideo, et cetera/ 43.67 Preterea, secundum philosophum, 'nos fingimus relativa ad que dicuntur,' vnde, secundum ipsum, si non sint nomina, sunt relativa et ista41 fingere erit, 'sed non fingimus nisi nomina, ergo ipsa nomina sunt relativa.' et iste auctoritates sufficiant quia istis solutis, poterit faciliter responderi ad omnes alias quas isti pro ista parte adducunt - sed ista argumenta non concludunt. 39

Aristoteles, Phys. 5, 2 (225blO-13), t. 22, pp. 500, 501: "Neque enim in ad aliquid: contingit enim altero mutato, verum esse alterum non mutari: quare secundum accidens horum est." 40 Vide Ockham, Summa logicae I, 49, p. 157, lines 84-88: "Ex istis arguo sic: nos non assignamus..."; vide Aristoteles, Cat. 1 (7a22). 41 em. ms. iste.


283

43.68 Ad primum: concede totum istum processum, et quando queritur an in isto albo existent! rome producatur aliquid de nouo aut non, dico quod sic; et quando queritur a quo potest dici multipliciter, vno modo quod ab ipsamet albedine existenti rome vel a subiecto albedinis; et quando queritur utrum naturaliter vel voluntarie, dico quod naturaliter. et quando dicitur quod tune potuisset producere antequam illud album causaretur parysius, nego quia receptum non fuit dispositum ante produccionem illius albi parysius. 43.69 Aliter potest dici quod ille respectvs causatur ab intelligencia mouente orbem, nee illud debet reputari pro inpossibili quia hoc de necessitate requirit ordo vniuersi. 43.70 Tercio modo potest dici - et melius - quod iste respectvs causatur ab eodem agente a quo producitur aliquod album parysius, et quando argueris contra hoc quia non est approximatum, dico quod ad produccionem illius respectvs non requiritur approximacio, sed potest produci ab agente quantumcunque distante, sicut dictum est supra, nee auctoritas philosophi verificatur, nisi quando producitur aliquod absolutum; tune, enim, oportet quod agens et paciens sint approximata; sed hoc non est in proposito; ergo, et cetera. 43.71 Ad secunduni: concedo consequenciam quando probatur falsitas consequents quia tune essent in materia infinite res ex quo potest successive infinitas formas recipere. ad istam probacioneni: dico quod iste terminus 'infinite' vel 'infinitas1 potest sumi cathegorematice vel sincathegorematice; si sumatur primo modo, tune ista proposicio est falsa, quod 'in materia sint infinite res' et ista eciam quod 'materia potest successive infinitas formas recipere' quia per istas proposiciones in isto sensu denotatur quod alique res actualiter sint infinite in rerum natura, quas materia potest successive recipere - quod est falsum, quia inpossibile est infinitum esse in actv. si, autem, sumatur sincathegorematice, sic sunt iste proposiciones vere, et non plus denotatur nisi quod non potest recipere tot quin adhuc posset plures - sicut deus non potest creare tot quin adhuc posset plures; nunquam, tamen, creabit infinitum. primo modo sequitur ilia consequencia, secundo modo non. 43.72 Aliter posset dici quod omnes formas eiusdem speciei non est nisi vna potencia, secunduni quod docet commentator, secundo metaphisice,42 42

Vide potius Phys. 2, comm. 2, t. 4, fol. 48 V I: "... secundum vero quod accidit corpori artificial!, quod suum subiectum fuit naturale habet principium in se, vt lapis, ex quo fit idolum, habet potentiam, qua movetur ad inferius..."

284


et, per consequens, in materia non oporteret ponere nisi tot potencias quot species sunt in actv; sed species sunt in certo numero, manifestum est; ergo, et cetera. 43.73 Vnum argumentum quod facit hokam contra istam solucionem in tractatv suo, capitulo de < ad > aliquid < responsionem non > requirit43 quia euidenciam non habet.44 43.74 Ad tercium: dico quod quando asinus mouetur hie inferius, corpus celeste vere recipit (64V64 V ) aliquam rem de nouo et aliam producit et eciam mutatur pro ut 'mutarf dicit: 'aliter se habere ad aliquid nunc quam prius', secundum quod supra expositum est per auicennam.45 si, tamen, ponatur secundum ymaginacionem astronomicorum - quod asinus, vbicunque existat inferius, se habet respectv corporis celestis sicut punctus ad circumferenciam - tune non oportet concedere quod aliqua res adueniat corpori celesti de nouo quia vbicunque ponatur asinus, equaliter distat a corpore celesti; nullum, tamen, inconueniens sequitur ex prima solucione. 43.75 Ad aliud: dico quod, sicut partes in toto non sunt in actv, sic non distant ab alio nisi distancia tocius et, per consequens, non oportet ponere distancias infmitas. et quando ipse arguit in tractatv suo46 quod 'iste partes sunt in rerum natura,1 respondeo quod illud non sufficit ad hoc quod possint fundare relacionem realem actualem, sed oportet cum hoc quod habeant esse diuersum, quale esse non habent partes in toto, sicut patet. 43.76 Ad aliud: dico quod illud assumptum est simpliciter interimendum; ad hoc, enim, quod aliquid dicatur 'duplum' respectv alicuius, requiritur quod illud, respectv cuius dicitur, habeat esse diuersum - quod falsum est de parte tocius ut existit in toto, sicut statim dictum est, et ex hoc patet ad totam deduccionem quia non est aliqua relacio in illo toto ad medietatem sue medietatis. 43.77 Ad aliud: dico quod dupleitas, secundum quod dictum est, est accidens diuisibilis. quando queretur an eius partes sunt eiusdem racionis vel alterius, dico quod eiusdem; quando dicitur quod tune quelibet pars dupleitatis erit dupleitas, concede; et quando argueris vltra quod tune 'quelibet pars erit dupla ad illud ad quod totum est duplum,' ista 43

em. ms. requiritur. Vide Ockham, Summa logicae I, 50, p. 159, line 2 - p. 161, line 55; quid? 45 Vide supra, Avicenna citatus 43.36; cf. Ockham, Summa logicae I, 50, p. 159, lines 9-16. 46 Ockham, Summa logicae I, 50; p. 160, line 27. 44


285

consequencia nullam apparenciam habet, sed est ibi fallacia consequents, arguendo a superior! ad inferius affirmative, ex hoc quod conceditur tibi in antecedente - quod pars dupleitatis est idem specifice cum ilia dupleitate - inferens in consequencia esse idem numero cum ilia, vel habere subiectum eiusdem proporcionis; quorum neutrum in antecedente inplicatur et, per consequens, est fallacia consequentis. 43.78 Ad primum argumentum theoloycum quod magis debet47 dici sophisma, dico: concedo illud assumptum et quando vltra dicit quod, si accio de genere accionis sit talis respectvs causatus a deo mediante secunda causa, poterit deus ilium respectvm facere sine hoc quod aliqua causa secunda efficiat simul cum deo, dico ad istam proposicionem dupliciter, vno modo distinguendo earn penes secundum modum anphibole: hec, enim, proposicio primo et principaliter significat quod deus per se potest creare ilium respectvm absque hoc quod aliqua causa secunda concurrat ad causandum istum respectvm in aliquo genere cause, et in isto sensu est vera nee in ista sensu sequitur ilia falsa conclusio que infertur. alius sensus potest esse quod deus potest causare ilium respectvm in aliqua causa absque hoc quod aliqua causa secunda efficiat nee istum respectvm neque aliquid aliud et tune, dicerent aliqui, quod iste sensus est inpossibilis quia includit contradiccionem et in falso sensu sequitur falsa conclusio. et patet ad totam deduccionem quia ponatur in esse quod deus, sicut causa totalis, producat ilium respectvm in aliquo, tune concedo tibi quod illud est efficiens, sicut in quocunque est albedo, illud est album, et quando dicis quod non est efficiens nisi respectvm, illud simpliciter est falsum et mirum est quod isti talia, que nullam euidenciam habent, non probant; videtur, enim, quod velint vocari 'rabi'48 et quod quilibet credat dictis eorum sine quocunque motiuo. 43.79 Aliter potest dici quod deus posset creare ilium respectvm in sorte absque hoc quod sortes, eciam respectv cuiuscunque, esset efficiens. ad inprobacionem: quando dicit quod 'in quocunque est albedo, illud est album' de necessitate, saltern in sensu composicionis, 'ita in quocunque est iste respectvs est efficiens,' dico negando consequenciam. non, enim, est simile de formis absolutis et de formis relativis; ad hoc, enim, quod forme absolute denominent sua subiecta, non requiritur quod habeant 'esse in' 47

em. ms. debet bis. Mtt. 23: 8; cf. 23: 7; vide Garnerius, Claraevallis quondam abbas, postmodum Lingonensis episcopus, PL 205: 782o: "Sunt etiam alii sapientes, sacris eloquiis intendentes, non ut opere compleant, non ut simpliciter vivant, sed ut habeant primas cathedras in foro et vocentur ab hominibus Rabbi." 48

286


quia in ipsis non est alivd 'esse in' et 'esse ad'; sed in formis relativis, aliud est 'esse in' et aliud 'esse ad', et deus potest vnum separare ab alio et, per consequens, ad hoc quod denominent, non solum requiritur quod habeant 'esse in', sed eciam quod habeant 'esse ad', nunc, autem, casu posito, non habet talis respectvs 'esse ad', cum ponatur quod per diuinam potenciam non ponatur eius terminus et, secundum hoc, oportet negare octauam conclusionem positam supra in isto capitulo. 43.80 tercio modo patet quod (64 v /65 r ) in isto articulo est fallacia figure diccionis quia sub isto sincathegorematico 'quidquid' non debet sumi aliquis terminus nisi inportet rem de genere substancie; hie, autem, accipitur terminus inportans rem de genere actionis. 43.81 Ad secundam racionem potest dici dupliciter: vno modo, negando illud assumptum propter contradiccionem virtualiter inclusam quia sequitur: iste habet paternitatem, ergo, in aliquo instanti habuit actionem de genere actionis. et dicerent istam consequenciam non esse ut nunc, sed simplicem et, per consequens, illud assumptum includeret contradiccionem. 43.82 Aliter posset dici concedendo illud suppositum, et quando arguitur ex hoc quod aliquis posset esse pater illius quern non genuit, consequencia esset neganda. ad hoc, enim, quod ista consequencia esset bona, puta, quod iste genuisse, oporteret quod in antecedente supponeretur quod iste esset pater formaliter et terminative - cuius, tamen, oppositum conceditur et ideo, consequencia non valet, sed peccat per fallaciam consequents. 43.83 Tercium argumentum destrvit se ipsum sicut si diceretur: pono tibi quod superficies sortis sit alba et superficies platonis nigra, et tune argueretur sic: quamcunque rem existentem in platone potest deus facere in sorte. ista simpliciter esset neganda quia pugnat posito ita quod hie, enim,49 ipso facto quod ponitur quod iste homo generet, ponitur in ipso aliqua forma per quam repugnat sibi, respectv cuiuscunque potencie, recipere aliquam formam existentem in aliquo homine, puta, filiacionem. vtrum, autem, posito quod non haberet paternitatem, posset deus accipere filiacionem alterius hominis et ponere in eo, est dubium; et videtur dicendum esse simpliciter quod non, quia tune, deus posset facere quod christus non esset filius marie virginis et quod ego essem filius eius - quod debet quilibet christianus abominabile reputare. 49

corr. ipso enim facto.


287

43.84 Ad primam racionem patet ex dictis supra; si, enim, accipitur 'mutari' pro illo quod 'nunc aliter se habet ad aliud quam prius,' falsum est assumptum. non, enim, oportet quod illud quod recipit relacionem mutaretur illo modo; si, autem, accipiatur pro illo 'mutari' quod 'nunc aliter se habet ad esse quam prius,1 sic illud cui aduenit relacio bene dicitur 'mutari'. primo modo negat philosophus motum vel mutacionem esse ad relacionem, sed non secundo modo, sicut est supra per auicennam dictum.50 43.85 Alie due auctoritates51 sine causa et sine racione adducuntur. loycus, enim, cum consideret naturam terminorum, ad ipsum pertinet ostendere quo termino pro quare debeo vti et ideo, philosophus in predicamentis non docet fingere relativa, nee assignat - sicut isti false dicunt non plus quam fingamus substanciam vel quantitatem, sed docet philosophus qualibus vocabulis vti debemus pro relativis talis speciei et qualibus pro alio, alterius speciei et, per consequens, fingit nomina inportancia et significancia veras res extra, puta, ipsas relaciones et non ipsas intenciones. et quod ista sit intencio philosophi patet per istam52 auctoritatem 'singulum incomplexorum, et cetera', quam frequenter superius repetitam et eciam expositam.53 43.86 Circa septimum articulum, tractandum est de proprietatibus relativorum; prima est quam philosophus in predicament^ assignat, quod aliquibus relativis inest contrarietas, non, autem, omnibus.54 et exemplificat de virtute, que contrariatur vicio; duplum, autem, et dimidium non sunt contraria. Circa istam proprietatem sciendum est primo, quod, si contrarietas acciperetur large, pro omnibus illis, que non possunt competere eidem respectv eiusdem, sic eciam in relativis, que a philosopho excipiuntur esse contrarietas, quia inpossibile est idem respectv eiusdem esse duplum et dimidium. hec, autem, vocantur 'relativa contraria', que non possunt eidem competere, nee respectv eiusdem, nee respectv diuersorum et, per consequens, hie accipitur opposicio, siue contrarietas strictius quam in post predicamentis. et quia eciam ilia dicuntur ibi 'opposita', que possunt competere eidem respectv diuersorum, sicut ibi ponit per exemplum de duplo et dimidio, isto eciam modo paternitas et filiacio non sunt contraria quia, licet eidem respectv eiusdem 50

Vide supra, L 43.36, n. 25. Vide supra, L 43.66, n. 40; 43.67, n. 41. 52 em. ms. patet per quam istam ... et cetera frequenter superius. 53 Vide supra, L 43.31, 41.20, 38.13. 54 Aristoteles, Cat. 1 (6bl 7), p. 18, line 24: "Non autem omnibus relativis inest contrarietas; duplici enim nihil est contrarium..." 51

288


non possunt competere, competunt, tamen, eidem respectv diuersorum. ita, ergo, proprietas competit virtuti et vicio quia inpossibile est idem, siue respectv eiusdem siue respectv diuersorum, esse virtutem et vicium moraliter loquendo, quo modo philosophus loquitur in libro ethicorum. 43.87 Secundo sciendum quod alique raciones, nee respectv eiusdem nee respectv diuersorum, possunt simul fundari in eodem; quedam, autem, semper fundantur super idem, licet respectv diuersorum, et alique quandoque super diuersa. et secundum hoc, quedam opponuntur stricte, quedam strictius, quedam strictissime. prime sunt sicut virtus et vicium; secunde, autem, sicut duplum et dimidium, sed tercie (65 r /65 v ) sicut pater et fllius nam, pro aliquo instanti, paternitas habet actum de genere actionis pro subiecto et filiacio passionem de genere passionis, et secundario vtreque fundantur super idem, puta, in substancia sortis. 43.88 Tercio est sciendum quod omnibus relativis, propter penuriam vocabulorum, non sunt nomina propria inposita et ideo, quandoque pro talibus relativis, quibus non sunt nomina inposita, vtimur nominibus suorum subiectorum sicut patet hie: nam, 'virtus1 vere inportat rem de genere qualitatis, sicut patebit in predicamento qualitatis; in ilia, tamen, qualitate fundatur quedam relacio cui non est nomen proprium inpositum; ideo, pro concrete illius relacionis, accepimus subiectum illius relacionis, et eodem modo est de vicio, sicut cum albedini et relacioni existenti in ea inponimus illud vocabule 'simile', ita, si esset consuetum, illi qualitati, que est virtus, et sue relacioni possemus inponere illud vocabulum 'conformabile dictamini practice recto'; ilia, enim, relacio non est nisi conformiter 'dictamen practicum rectum'; verumtamen, quia vti sic non consueuimus, ideo verba philosophi tenemus. 43.89 Quarto sciendum quod hie non accipitur contrarietas stricte, ita, scilicet, quod illud quod successive recipit illas raciones posset dici secundum sui mutacionem recipere contraria, sed accipitur hie pro opposicione relativa, sicut supra dictum est in diuersis capitulis. 43.90 Secunda proprietas relativorum est quod suscipiunt magis et minus, a qua, tamen, proprietate quedam excipit; relativa, autem, que suscipiunt magis et minus, sunt sicut 'simile' et 'dissimile'; ista, autem, que non suscipiunt, sicut duplum et dimidium. ad sensum, enim, patet quod, si aliquid sit duplum respectv alterius, nunquam poteris de subiecto illius dupleitatis tarn modicum remouere quod amplius non remanebit duplum respectv illius. et si queras: que est causa? dico quod nulla est causa nisi quia natura rei talis est, sicut querere quare substancia non suscipit magis et minus non est alia causa nisi quia substancia est substancia. vnde, ilia


289

racio, que solebat assignari antiquitus, quare ista relativa non suscipiunt magis et minus, quia, videlicet, inmediate fundantur in quantitate, que non suscipit magis et minus, friuola est cum, quia aliquid quod inmediate fundatur in quantitate suscipit magis et minus, sicut patet de albedine et nigredine, cum quia nichil prohibet quedam relativa inmediate fundata super quantitate suscipere magis et minus, sicut patet in vno notabili sequenti; de istis, ergo, patet ad sensum quod non suscipiunt magis et minus, nee aliqua causa reddenda est nisi quia natura rei talis est. 43.91 Secundo sciendum quod ista proprietas debet intelligi conuenire rei extra animam vt, sicut albedo suscipit magis et minus per apposicionem et subtraccionem noui gradus, vtrum, autem remaneat eadem albedo numero vel eadem similitudo ante subtraccionem vel apposicionem noui gradus et prius, ad loycum non pertinet, sed solum ad philosophum naturalem, qui habet iudicare de causa corumpcionis et generacionis rerum et ideo, nichil dicunt illi, qui dicunt quod ista proprietas veritatem habet pro tanto quia isti termini 'similitudo1 vel 'dissimilitude' possunt predicari de suis signatis, addendo eis ista aduerbia 'magis' et 'minus' successive, ista, enim, responsio non est per causam, sed per effectum quia apposicio vel subtraccio noui gradus est causa quare tales proposiciones, cum talibus aduerbijs appositis, verificantur successive et ita, insufflcienter dicunt, sicut si queretur quare luna eclipsatur et responderetur: 'quia caret lumine.' 43.92 Tercio sciendum quod non apparet racio quare equalitas et inequalitas non suscipiunt magis et minus ita bene sicut similitudo et dissimilitude quia, si tu velis artare significatum vocabuli, ut dicas subiectum 'illud quod in nullo excedit aliud, neque ab eo exceditur,' equali facilitate dicam tibi quod illud solum est 'simile' quod 'habet tot gradus nigredinis, nee pauciores nee plures, quam habet aliud' et, per consequens, non plus, sic accipiendo, suscipiet 'similitude' magis et minus quam 'equalitas' quia, statim subtracto vno gradu quantumcunque minimo, dicam tibi quod 'omnino est illi simile' (65 v /66 r ) neque poteris me plus conuincere hinc quam inde. si, autem, non ita loquatur stricte, sed dicatur quod aliquid equale est alicui, licet eum in valde modico excedat, statim concedes quod ista possunt suscipere magis et minus sicut similitudo - quod concede. 43.93 Quarto sciendum quod ex ista proprietate, sicut dictum est supra,55 euidenter concluditur fuisse de intencione philosophi quod relacio 55

Vide supra, L 43.90, 43.91, 43.92.

290


sit alia res, distincta a substancia, et arguit henricus de gandauo56 ex ista proprietate sic: quandocunque aliqua ita se habent quod quando vnum suscipit magis et reliquum, pro eodem instanti, minus, ilia non sunt idem; patet per primum principium; sed albedo et similitude sunt huiusmodi; ergo, et cetera, sed minor statim patet, positis duabus albedinibus, quarum vna excederet aliam in quatuor gradibus; si postea annichilarentur illi quatuor gradus, hec albedo tune susciperet magis et minus et, tamen, certum est quod esset magis similis alteri albedini quam prius. vtrum, autem, illud argumentum valeat aut non, ingeniosus discuciat. 43.94 Tercia proprietas relativorum est quod ipsa dicuntur 'ad aliud'; hoc est dictum sicut vnum relativorum predicatur de suo correlativo in oblique, sic econuerso nisi nomina nobis deficiant, in quo casu, secundum doctrinam philosophi in illo capitulo, licitum est nomina flngere;57 sicut, enim, ista proposicio est vera: 'pater est filij,' ita et ista: 'films est patris filius,' et eodem modo est de alijs relatiuis. 43.95 Circa istam proprietatem est primo aduertendum quod ista proprietas non conuenit relativis vere in re existentibus extra, que non sunt signa rerum, nee hoc intendit philosophus, sed competit signis tales res inportantibus; cuiusmodi sunt voces vel conceptvs et racio huius est quia predicacio, proprie loquendo, solum est in voce vel conceptv. nunc, autem, dici ad conuertenciam est predicari ad conuertenciam, secundum quod supra est expositum, et ideo ex ista proprietate non potest predicari sicut aliqui credunt nisi quod, secundum intencionem philosophi, signa inportancia relaciones que sunt extra animam. non sunt subiectiue in albedine vel nigredine vel quantitate - quod est simpliciter concedendum. et ex hoc quasi correlarie sequitur illud quod superius frequenter tactum est: quod philosophus quandoque vtitur istis terminis 'substancia', 'quantitas', et cetera, pro vocibus vel conceptibus, et aliquando pro re extra, et si dicas: quare ponit philosophus quasdam proprietates, que non possunt competere nisi rebus extra, et aliqua, que non nisi vocibus vel conceptibus competere? Ad hoc dico quod aristotiles, intendens vtilitatem simplicium, quando vidit quod per aliquam proprietatem competentem rei poterat ad proprietatem competentem vocibus vel conceptibus sine difficultate deuenire, illam proprietatem assignauit et ideo, quia sine 56

Vide Quodlibeta Magistri henrici Goethals a Gandauo doctoris Solemnis: Socii Sorbonici: et archidiaconi Tornacensis (Paris: lodocus Badius Ascensius, 1518; rpt. Louvain: Bibliotheque S.J., 1961), Quodlibet. 4, q. 15, t. 1, fol. 123H-130S. 57 Aristoteles, Cat. 1 (7a5-6), p. 19, lines 16-17: "Aliquotiens autem forte et nomina fingere necesse erit..."


291

difficultate poterat sciri quod ex quo relacio suscipit magis et minus, quod terminus ipsam inportans poterat probari cum addicione istorum aduerbiorum 'magis' et 'minus1 et ideo, illam proprietatem sub ilia forma ponit. et ex isto sequitur quod non in omni parte librorum loycalium loquitur sicut loycus quia, si in ilia proprietate locutus sicut loycus fuisse, non dixisse quod relativa suscipiunt magis et minus, sed dixisse quod termini inportantes relativa predicantur de aliquibus cum istis aduerbijs 'magis' et 'minus' sicut alij dicunt, et ista est causa quare decipiuntur de intencione aristotilis quia omnia verba, que dicit in tractatibus loycalibus, volunt tanquam loycalia accipere cum, tamen, in loyca frequenter loquatur sicut philosophus naturalis. 43.96 Secundo sciendum est quod alivd est predicari siue dici ad conuertenciam et aliud esse similis natura, et hoc siue ilia que dicuntur ad conuertenciam sumantur significative siue simpliciter. de differencia in tractatv de supposicionibus dicetur; illud patet autoritate philosophi in illo capitulo vbi distinguit istos modos; et eciam patet racione quia subiectum et propria passio dicuntur ad conuertenciam et, tamen, non sunt similis natura, sicut patet. 43.97 Tercio sciendum est quod illud 'dici ad conuertenciam' potest fieri duobus modis, vno modo quod in recto et in obliquo ponatur idem nomen, sicut quando dicitur 'simile simili simile'; alio modo quod in recto ponatur vnum nomen et in obliquo aliud, sicut quando dicitur 'pater fllij pater' vel 'dominus serui dominus'; licet, enim, quandocunque posset dici gracia materie 'pater est patris pater' et quod 'dominus est domini dominus,' (66V66 V ) tune, tamen, non dicentur ad conuertenciam, sicut patet. prima relativa consueuerunt vocari 'relativa equiparancie' et ilia 'relativa disqueparancie'; semper, tamen; siue sic siue sic, competit addere obliquum recto. 43.98 Quarta proprietas relativorum est quod ipsa sunt similis natura et ista proprietas posset intelligi duobus modis; vno modo sic, quod ly 'natura' referatur ad existenciam, et tune esset sensus quod relativa essent simul naturali existencia; alio modo quod ly 'natura' referatur ad intelligenciam, et tune esset sensus quod relativa sunt simul natura, hoc est, natural! intelligencia. ista sensus, secundum aliquos, est verus, sicut habetur ex quinta conclusione, posita superius,58 sed primus sensus posset bene et male intelligi. si, enim, intelligeretur ilia proprietas esset sic esse

58

Vide supra, L 43.17.

292


necessaria quod per viam nature non posset fieri oppositum, sic forte est verum, sed si intelligeretur sic esse necessaria quod deus non posset facere oppositum, sic esset contra secundam conclusionem supra positam, et ideo non debet sic intelligi, maxime cum nullam contradiccionem videatur includere vnum posse esse in rerum natura sine alio, sicut fuit in ilia conclusione secunda59 declaratum. 43.99 Secundo sciendum quod ista proprietas non est vera, sicut false dicit hokam, propter hoc quod, si esse existencie predicetur de vno, quod predicatur de alio - quia tune, hoc concesso, subiectum et propria passio essent simul natura - quod maxime falsum est. sed ideo vera est, quodlibet vnum possit esse sine alio, per secundam conclusionem supra positam,60 non, tamen, vnum potest intelligi sine alio, secundum conclusionem quintam, positam superius.61 et si dicas: a quo accipis tu istam exposicionem ? dico quod experiencia docet me facere istam exposicionem; constat, enim, michi euidenter quod non magis dependet relacio a suo termino quam a suo fundamento quo ad esse existere, sed experimentaliter video, sicut debet dici 'experimentum in cognicione fidei' quod deus conseruat albedinem in sacramento altaris sine subiecto, et non video quare plus realem. experior, eciam certitudinaliter quod nunquam possum intelligere vnum relativorum - siue alterum sit, siue non sit, siue neutrum sit, siue vtrumque sit - quin statim intelligam reliquum. illud concordat cum dictis antiquorum doctorum et expositorum qui sic exponunt istum passum: 'relativa sunt - sunt simul natura,' hoc est, natural! intelligencia. 43.100 Tercio sciendum est quod, secundum veritatem philosophic, nee ista exposicio nee prima est vera; non prima, sicut probatum de subiecto et propria passione, nee secunda, quia ab ista proprietate excipit quedam quorum vnum non potest intelligi sine alio, sicut patet de sciencia et scibili, sensu et sensibili, et hoc, loquendo de ipsis, non secundum illud absolutum quod inportatur per scienciam, sed prout est relativum; debet, ergo, ista proprietas intelligi secundum intencionem philosophi: quod pro tanto esset vera quia pro quolibet instanti nature vnum est et reliquum sic, autem, non est de subiecto et propria passione. 43.101

59 60 61

De octauo articulo requirat studiosus, et ista sufficiant.

Vide supra, i, 43.14. Vide supra, L 43.14. Vide supra, i. 43.17.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM QUARTUM

293

CAPITULUM QUADRAGESIMUM QUARTUM: EST DE PREDICAMENTO QUALITATIS 44.01 Circa predicamentum qualitatis est sciendum quod loycus in isto predicamento non multum prolixe tractaret; sufficeret, enim, sibi scire in communi quod qualitas est illud quod 'in quale' predicatur et quod aliqua sic predicantur et alique1 non sic predicantur de subiecto 'quod', et quod alique inseparabiliter de ipso predicantur et alique non sic predicantur, sed aliquo tempore predicantur et pro aliquo non. 44.02 Quo ad proprietates, sufficeret scire sibi quod alique qualitates sic se habent ad subiectum quia, si predicentur de aliquo subiecto alique, alie de eodem subiecto et in eodem instanti non possunt predicari, quod eciam alique qualitates possunt predicari de subiectis, addendo ipsis aduerbiales determinaciones 'magis' et 'minus' et quod proprium est sibi secundum earn 'simile' vel 'dissimile' dici. 44.03 sed, ad instruccionem simplicium, vtile est lacius de isto predicamento pertractare et racio huius est quia philosophus in predicamentis de isto predicamento tractat sicut loycus, licet tamen, aliqualiter quandoque sicut naturalis interserat aliqua; igitur, dicit philosophus de isto predicamento aliqua, que non possunt nisi signis vere qualitatis competere et, per consequens, possent credere simplices quod qualitas non esset nisi quedam vox vel conceptvs et ista est causa quare de omnibus predicamentis tractaui tarn prolixe. 44.04 Est, igitur, circa illud predicamentum sic procedendum: primo, videndum est quid sit qualitas in communi; secundo, in speciali dicendum est de singulis speciebus; tercio, dicendum est de proprietatibus eius; (66 V 67r) quarto, videndum est quare philosophus aliqua, que in predicamento relacionis dixit esse 'relativa', ponat in predicamento qualitatis esse 'qualitates'; quinto, videndum est quomodo debet intelligi ilia autoritas philosophi, sexto phisicorum,2 vbi dicit quod ad ilia de prima specie qualitatis non est motus.

1

alique] sic, i.e. qualitates alique. Vide infra n. 16 huius capituli, Aristoteles, Phys. 5 (sic), 2 (226a23-30), t. 22, p. 507: "Quoniam autem neque substantiae, neque ipsius ad aliquid, neque ipsius facere aut pati; relinquitur secundum quale, aut quantum, et ubi, motum esse solum: in unoquoque enim riorum est contrarietas. Motus igitur secundum quale, alteratio sit, huic enim alludit commune nomen. Dico autem quale non in substantia: (et namque differentia quale est) sed quod passivum, secundum quod dicitur pati, aut impassibile esse;" cf. Aristoteles, Cat. 9 (Ila20 sqq.). 2

294


44.05 De primo articulo sit ista prima conclusio: qualitas non potest proprie diffmiri. racio huius dicta est in predicamento quantitatis3 quia illud, quod proprie diffmitur, habet genus, proprium, et differenciam constitutivam; sed qualitas non habet genus supra se, cum sit quoddam generalissimum, neque habet differenciam constitutivam - licet habet diuisivam - quia, proprie loquendo, nichil habet differenciam constitutivam nisi species specialissima. 44.06 Secunda conclusio est: omnis qualitas potest denominare aliquod subiectum 'quale'; sed non omne illud, quod denominat aliquod subiectum 'quale', est qualitas - et ponitur hoc: quod 'potest' denominare quia non de necessitate, ita quod eius oppositum includat, licet philosophus hoc dicat: 'denominat < ive > ' 4 illud patet in sacramento altaris nam, sicut tenemus per fidem quod qualitas separatur ibi a proprio et propinquo subiecto, ita habemus consequenter dicere quod deus posset albedinem a quantitate separare; additur, autem quod 'non omne illud et cetera', propter aliquas actiones de genere actionis, que aliquo modo habent modum qualitatis in denominando, sicut si queratur: 'qualis est iste?' denominando aliquem currentem, respondetur quod 'est currens.' et si hoc est proprie dictum vel non, non euro. 44.07 Tercia conclusio est: qualitas, et illud quod significat qualitatem, sunt in eodem genere. ista conclusio statim patet quia illud quod significat qualitatem vel ex vox quedam vel quidam conceptvs; sed tarn voces quam conceptvs sunt quedam qualitates; ergo, et cetera, et est sciendum quod propter istam proprietatem posset eque proprie, vel magis, distingui ab alijs predicamentis, sicut secundum earn 'simile' vel 'dissimile' dici. non, enim, potest alicui alteri predicamento, sicut de se manifestum est, ista proposicio competere; sed denominare aliquid 'simile' vel 'dissimile' magis competit alicui alterius predicamenti quam qualitati quia aliquibus indiuiduis de predicamento relacionis competit formaliter; qualitati, autem, non competit nisi fundamentaliter. 44.08 Quarta conclusio est: omnis qualitas, siue in anima siue extra animam, est res distincta a rebus ceteris absolutis et relativis. et de ista conclusione non est dubium de illis que sunt in quarta specie qualitatis, scilicet, de figura, puta, de rectitudine et curuitate, sed in ilia specie probatur quod eciam a suis subiectis distinguuntur realiter. 3

Vide supra, L 41.03. Aristoteles, Cat. 8 (10a27-30), p. 27, lines 19-22: "Qualitates ergo sunt haec quae dicta sunt, qualia vero quae secundum haec denominative dicuntur, vel quomodolibet ab his. In pluribus quidem et paene in omnibus denominative dicuntur." 4


295

44.09 Quinta conclusio est quod qualitas est quod est genus generalissimum; non est nee vox nee conceptvs mentis, sed est aliquid vere existens in re extra, cui - quantum est de se - non repugnat competere qualitatibus, eciam subiecto distinctis, sicut supra in alijs capitulis est probatum.5 et si dicas quod qualitas, prout est genus generalissimum, est predicabile pluribus; nichil, autem, potest predicari nisi vox vel conceptvs; ergo, et cetera, Ad illud potest dici dupliciter, vno modo: quod illud assumptum est falsum quia qualitas, prout est genus generalissimum, non est predicabile de pluribus nee hoc intendit philosophus, neque aliquis alius autor, sed intendit quod aliquod quod significat qualitatem, que est genus generalissimum, et quod supponit pro ipsa, potest de pluribus predicari. et tune, iste actus significatus non equipollet proprie alicui exercito, sed equipollet vni alteri significato et est iste: aliquid, quod significat qualitatem - que est genus generalissimum - et quod supponit pro ea in proposicione, predicatur de pluribus. et tune non debet iste actus exerceri in rebus extra, quia hoc est inpossibile, sed debet exerceri in vocibus vel conceptibus supponentibus pro rebus extra, et secundum istam viam diceretur quod in re extra non est predicacio. similiter, negaretur ilia minor, videlicet, quod 'nichil potest predicari nisi vox vel conceptvs/ et de ista solucione quare, videlicet, sit predicacio in re extra, requiratur supra quia de hoc dictum est supra in diuersis capitulis. 44.10 Sexta conclusio est: sicut substancia diuiditur in corpoream et incorpoream, et corporea in animatam, et sic de singulis, ita, si omnibus qualitatibus essent nomina inposita, qualitas diuideretur in qualitatem in anima et extra animam, et qualitas extra animam in qualitatem de difficili mobilem et in qualitatem (67 r /67 v ) de facile mobilem, et ita est generaliter de omnibus predicamentis. sed, si hoc non possit fieri, hoc non est nisi propter penuriam nominum, sicut dicit boecius in libro diuisionum.6 44.11 Et est sciendum quod 'predicamentum' tripliciter potest accipi: vno, enim, modo 'predicamentum' vocatur illud quod est primum, accipiendo 'primum' a quo, scilicet, non sequitur subsistendi consequencia in tota coordinacione, sicut dicimus quod 'qualitas est predicamentum' et quod 'substancia est predicamentum' et sic de alijs. alio modo accipitur pro multis rebus de quibus omnibus diuisim potest predicari illud quod 5

Scilicet, de omnibus praedicabilibus et de omnibus praedicamentis auctor dicebat res esse, non conceptus sive verba nuda. 6 Boethius, De divisione, PL 64: 884o: "Quare antiquior videbitur speciei divisio, si indigentis nominum non sit, quod si his omnibus non abundamus, prima genera usque ad ultima convenit in differentias separare."

296


significat illud primum, ipso significative sumpto, que res sunt ordinate secundum magis commune et minus commune, hoc est, quarum vna quantum est de se - potest pluribus conuenire quam alia, tercio modo accipitur pro signis inportantibus et significantibus istas res - isto modo dicto - ordinatas. 44.12 Tercio modo sumendo 'predicamentum1 vocatur proprie 'predicamentum' et non, nee primo, nee secundo modo. illud statim patet quia verum est dicere quod 'ista res', denotando aliquam albedinem particularem, 'est in predicamento qualitatis.' quero, ergo, pro quo stat hoc quod dico 'in predicamento qualitatis' ? si pro illo communi, falsum est dicere hoc esse in predicamento, et cetera, quia nullum inferius est in superiori licet, forte, sit econuerso. nee potest stare pro multis vocibus et conceptibus quia manifestum est quod ista particularis albedo nee est in vocibus nee in conceptibus; ergo, et cetera. 44.13 Et est sciendum quod 7 quando dicitur quod 'ista albedo est in predicamento qualitatis,' dicit habitudinem partis ad totum ut sit sensus: hec albedo est in predicamento, et cetera, sicut pars est in suo toto. 44.14 Septima conclusio est: possibile est intelligere qualitatem, non intelligendo eius subiectum. ista patet quia non plus repugnat sibi, ymmo minus, intelligi sine subiecto quam esse sine subiecto, et ista regula vera est in omnibus absolutis; sed qualitati non repugnat esse sine subiecto, sicut patet in sacramento altaris; ergo, et cetera. Et si dicas quod in sacramento altaris remanet aliqua substancia panis, illud dicere est simpliciter contra determinacionem romane ecclesie, sicut manifeste habetur extra 'de summa trinitate et fide catholica', et cetera, vbi postquam multa verba dixerit, illud capitulum de ilia natura concludit finaliter et dicit: 'transsubstanciatur panis in corpus et vinum in sanguinem, potestate diuina.' hoc idem habetur in officio eukaristie, edito ab innocencio et publicato per dominum ioannem papam xxij,8 et illud addidi propter sequaces aureoli - 'substancia panis'. 44.15 Octaua conclusio est quod qualitas est illud ad quod terminatur motus alicuius accionis quia, si fiat motus ab extreme in medium, puta, albedine in rubedinem, tune illud medium habet racionem extremi, sicut 7

em. MS. quod in quando. Vide C. Lambot, "L'office de la fete-dieu. Apercus nouveaux sur ses origines," Revue benedictine 54 (1942), pp. 61-123, de Innocentio iv, Urbano iv, Hugone de Sancto Caro; de loanne xxn, Transiturus de hoc mundo, vide Clementinarum Lib. Ill, tit. xvi, cap. un., Corpus iuris canonici, t. 2, coll. 1174-1177; Extravagantes per errorem. 8


297

habetur in quinto articulo.9 et si queratur: quid est subiectum in tali transmutacione? dico quod ad loycum non pertinet scire, sed solum ad naturalem, et tantum de primo. 44.16 Quantum ad secundum articulum, scrutandum est de singulis speciebus qualitatis; prima species quam aristotiles assignat est habitus et disposicio. et circa istam speciem, primo est sciendum quod omnis qualitas, posita in prima specie qualitatis, distinguitur realiter a qualibet qualitate secunde vel tercie speciei, et econuerso. vnde, videtur michi absurdum quod aliqui dicunt quod idem est in diuersis speciebus qualitatis et, saltern participacione, vna species potest de alia predicari, turn quia eadem facilitate qua tu dicis michi de vna, eadem racione dicam tibi de alia et, per consequens, sicut tu dicis quod aliqua qualitas de prima specie qualitatis est eciam de tercia specie qualitatis, dicam ego tibi quod aliqua qualitas de quarta specie qualitatis, puta, rectitude vel curuitas, est de secunda specie qualitatis, puta, naturalis potencia vel inpotencia - quod maxime est absurdum, turn quia totus processus philosophi in secundo capitulo esset superfluus et invtilis quia, determinando de illis, que essent posita in prima specie qualitatis, cum eadem ponantur in tercia specie, et eadem contra primam distinguere, turn quia fundamentum istorum, quare ponunt, hoc non valet quia dicunt quod philosophus in prima specie ponit calorem et frigus et sic de alijs, et eciam ista eadem ponit in tercia. sed illud prouenit ex ignorancia intencionis philosophi; dicit, enim, philosophus, secundo priorum,10 exempla quedam ponimus, non quod ita sint, sed ut senciat, et cetera, cum, igitur, philosophus per 'disposicionenV, proprie sumendo 'disposicionem', intelligat actum intelligendi ex quo generatur (67 v /68 r ) habitus, secundo ethicorum,n qui actus est de facili mobilis et non habuerit illi actui proprium nomen inpositum vel, si habuerit, fuisset tamen obscurum et inmanifestum simplicibus; ideo, voluit ponere exemplum sensibile in qualitatibus de facili mobilibus, non quidem quod 9

Vide infra, L 44.47. Aristoteles,/I/?. pr. 2, 24 (68b37-69al6), p. 134, line 23 - p. 135, line 8: "Exemplum autem est quando medio extremum inesse ostenditur per id quod est simile tertio. Oportet autem et medium tertio et primum simili evidentius inesse. Huius autem fides ex similibus, ut quoniam Thebanis contra Phocenses... Eodem autem modo et si plura similia fides fiat medii ad extremum. Manifestum igitur quoniam exemplum est neque ut pars ad totum neque ut totum ad partem, sed ut pars ad partem, quando ambo quidem insunt sub eodem, evidentius autem alterum." 11 Aristoteles, Ethica Nicomachea 2, 1 (1103a24-26), Aristoteles latinus XXVI 1-3, fasc. 4, ed. R. E. Gauthier (Leiden: E. J. Brill, Bruxelles: Desclee de Brouwer, 1973), p. 396, lines 11-13: "Neque igitur natura neque preter naturam infiunt virtutes, set innatis quidem nobis suscipere eas, perfectis autem per assuetudinem." 10

298


iste qualitates sensibiles sint in prima specie qualitatis, sed ut senciat, qui addiscit intencionem philosophi, quod, sicut rubedo proveniens ex verecundia vel pallor proueniens ex timore, de quibus exemplificat, adueniunt subiecto et recedunt de facili, sic ista qualitas mentis, quam vocat philosophus 'disposicionem' accedit et recedit faciliter. 44.17 Istud eciam probo per textum philosophi quia in fine istius paragraph! dicit philosophus quod habitus sunt disposiciones licet non econuerso,12 et ex hoc arguo sic: manifestum est quod in toto illo capitulo accipit 'habitum1 pro habitu speculativo vel pro habitu practico, sicut in generali quo ad habitus speculativos exemplificat de sciencia et quo ad habitus practices morales exemplificat in speciali de iusticia et castitate. tune quero-. pro quo supponit ly 'disposiciones1 in practico quando dicit quod habitus sunt disposiciones? tu non potes dicere quod pro aliqua qualitate sensibili; manifestum est, ergo, quod pro aliqua qualitate in anima vel pro nulla. tu non potes dicere quod pro nulla, certum est, igitur, supponit pro aliqua qualitate mentis et habeo intentum - quod nee caliditas nee frigiditas nee aliquid tale potest esse 'disposicio' de qua loquitur philosophus in prima specie qualitatis. 44.18 Et si dicas: tu aliquando tenuisti quod intencio philosophi fuit quod nee anima nee angelus erat in potencia receptiva, nee habitus nee actus nee speciei nee, breuiter, alicuius extrinsic! et quod virtutes morales de quibus loquitur philosophus in secundo libro ethicorum non sunt, secundum intencionem philosophi, in anima intellectiva subiectiue, sed in appetitv sensitivo - et modo dicis quod per 'disposicionem' intelligit philosophus actum intelligendi. De ista difficultate nichil dicam ad presens quia non pertinet ad loycum, sed alias inquiram que fuerit intencio philosophi quantum ad hoc. 44.19 Secundo sciendum quod 'disposicio' potest accipi dupliciter; vno modo est qualitas aliqua existens in anima per quam habens prompte et faciliter potest agere, et isto modo philosophus accipit 'disposicioneirf quando dicit quod habitus sunt 'disposiciones'. qui, enim, inquit philosophus, retinent habitum, quodammodo dispositi sunt ad ea que habent peius vel melius, hoc est, illi qui retinent habitum sunt aliqui istorum qui facilius eliciunt actvm conformem tali habitui et alij, qui non ita faciliter.

12 Aristoteles, Cat. 8 (8b26-27), p. 102, lines 3-4: "Una quidem igitur species qualitatis habitus et dispositio dicantur. Differt autem habitus a dispositione eo quod permanentior et diuturnior sit;" ibidem (9blO-l 1), p. 102, lines 23-25: "Sunt autem habitus quidem et dispositiones, dispositiones autem non ex necessitate habitus..."


299

et illud non prouenit nisi ex intensione et remissione habitus et illud philo sophus vocat 'disposicionem meliorem vel peiorem'. alio modo accipitur 'disposicio', sicut dictum est supra, pro quodam actv intellectus, prime et disponente ad habitum, et isto secundo modo accipitur magis proprie 'passio'. 44.20 Ex quod sequuntur corrolarie quod, sicut nullus habitus est actus, nee econuerso, ita nullus habitus est disposicio, accipiendo proprie 'disposicionem', nee econuerso. 44.21 Secunda species qualitatis quam ponit philosophus est naturalis potencia vel inpotencia, secundum quas 'salubres' vel 'insalubres' denominative dicuntur. Circa istam speciem est aduertendum quod, ex uerbis philosophi, concluditur manifeste quod illi menciuntur qui dicunt quod in ista specie reponuntur omnes res quibus potest aliquis faciliter agere et resistere actioni, turn quia forma substancialis est principium agendi faciliter et eciam principium resistendi, turn quia virtutes morales sunt res, mediantibus quibus, faciliter agimus, puta, elicimus valiciores actiones conformes dictamini practico et, tamen, manifestum est quod forma substancialis non est in aliqua specie qualitatis, nee virtus moralis est naturalis potencia vel inpotencia, cum possit acquiri et deperdi. 44.22 Est, ergo, secundo sciendum, pro intencione philosophi in ista specie, quod quodlibet corpus humanum componitur ex diuersis humoribus et sicut ymaginantur quod ex concursu elementorum generatur quedam forma media, que vocatur 'forma mixti', ita quod elementa non remanent sub propriis formis, secundum doctrinam doctoris subtilis in secundo suo capitulo,13 ita debemus ymaginari quod, secundum diuersitatem istorum humorum et diuersum concursum, generantur et causantur magis proprie diuerse forme, quando, enim, tales humores sunt calidi et sicci, tune ex concursu eorum causatur vna forma, quando, autem, sunt frigidi et humidi causatur alia, et vtraque istarum vocatur (68 r /68 v ) 'disposicio' vel 'naturalis potencia' et alia 'naturalis inpotencia'. et prima quidem forma potest vocari 'agilitas', per quam aliquis est bene dispositus ad currendum et ambulandum; secunda, vero, potest vocari 'ponderositas', per quam quis redditur inhabilis ad predictos actus.

13 Scotus, In If Sent. (Opus Oxoniense), d. 15, q. un., t. 13, p. 15: "ita dico de forma mixti, quod in mixto dicuntur manere formae substantiates elementorum ... non ... secundum substantiam, nee oportet dicere quod maneant secundum qualitates suas."

300


44.23 Qualitas, autem, per quam quis redditur habilis et dispositus ad pugnandum, non habet nomen proprium inpositum,14 sed potest exprimi per illud vocabulum 'robur corporis' et qualitas sibi opposita potest vocari 'tepiditas' vel 'pigricia'. et sic patet correlative quod non solum qualitates vnius speciei distinguuntur a qualitatibus alterius speciei, sed eciam qualitates contente sub vno membro vnius speciei distinguuntur vniuersaliter et realiter a qualitatibus sub alio membro; alias, enim, diuisio nulla esset. 44.24 Tercia species qualitatis quam ponit philosophus est passio et passibilis qualitas. Ad cuius euidenciam sciendum est quod, sicut in anima sunt quedam qualitates mobiles de facili, sicut sunt actus intelligendi et quedam de difficili mobiles, sicut sunt habitus, et iste qualitates non cadunt sub sensu, sic alique sunt sensibiles mobiles de facili, sicut rubedo proueniens ex verecundia, calor causatus ex motv; et alique sunt de difficili mobiles, sicut ille que causantur a principijs intrinsicis subiecti, sicut nigredo in coruo et dulcedo in melle. et istas qualitates sensibiles, quarum alique sunt de facili mobiles et alique de difficili, vocat philosophus 'passiones' et 'passibiles qualitates1, et illas que sunt mobiles de facili vocat 'passiones' et alias 'passibiles qualitates1. 44.25 Et est sciendum, secundum quod notat philosophus, quod passibiles qualitates non ideo dicuntur 'passibiles qualitates' quia ilia, in quibus recipiuntur subiectiue, aliquid ab ipsis paciuntur sicut mel non ideo dicitur 'dulce' eo quod a dulcedine aliquid paciatur, sed quia infert passionem sensui. nee est intencio philosophi quod propter hoc prescise dicantur 'passibiles qualitates1 quia inferunt passionem sensui; sic, enim, passiones dicerentur 'passibiles qualitates', quod non est verum; sed ideo dicuntur 'passibiles qualitates' quia semper, quantum est ex se, habent sensibus passionem inferre cum inseparabiliter insint subiecto - quod passionibus non competeret. 44.26 Quarta species qualitatis, quam ponit philosophus, est forma uel circa aliquid constans figura; et circa istam proprietatem est sciendum quod in ista proprietate accipit philosophus 'formam' pro corporis pulcritudine sicut dicimus quod 'forma priami digna est inperio.' et ideo, siue pulcritudo sit vna forma simplex, secundum aliquos, siue sit quedam forma resultans ex pluribus formis, secundum aliquos, quod sufficit et concordat cum dictis principijs quia, siue sic, siue sic, semper distinguitur a qualibet qualitate cuiuslibet speciei predicte. De figura, autem, ponit philosophus exemplum, videlicet, de rectitudine et curuitate et sicut patet 14

Vide Aristoteles, Cat. 8 (10a27-10bll).


301

manifeste, nee rectitude nee curuitas sunt eiusdem racionis cum qualitatibus supradictis. sed vtrum distinguantur realiter a suis fundamentis, dubium est, et dicunt quod non, sicut patet in prima parte tractatus hokam, capitulo de qualitate.15 44.27 Sed contra istos arguo sic: Inpossibile est transire de contradictorio in contradictorium sine aliqua mutacione vel racionis - si predicata inportent encia racionis - vel mutacione reali - si predicata inportent encia realia; sed demonstrata linea, verum est dicere prius, quod non est curua, et postea, quod est curua; ergo, circa istam lineam fit aliqua mutacio, et patet quod realis quia inportatum per predicatum ab operacione intellectus non dependet. Si dicatur, sicut dicunt isti, quod ad verificandum istam contradiccionem sufficit motus localis, ex hoc, enim, quod partes alicuius linee propinquius iacent quam prius, est verum dicere quod ista linea est curua que, tamen, prius fuit recta. Sed ista solucio videtur michi insufilciens, turn quia eadem facilitate dicam ego tibi quod quando tu stas, tu es homo et quando tu sedes, non es homo, et si tu queras causam, respondebo tibi 'quia partes tue,' puta, pedes tui et iibie, 'propinquius iacent quando tu sedes quam quando tu stas,' turn quia accipio istam proposicionem a te concessam, 'partes illius linee propinquius iacent nunc quam (68 v /69 r ) prius.' et quero: quid requiritur ad verificandum proposicionem istam ? aut, enim, requiruntur partes illius linee et spacium super quod iacent, et prescise sufficiunt ista, aut requiruntur ista et aliquid aliud. primum non potest dari quia antequam partes illius linee iaceant propinquius, tarn partes illius linee quam spacium erant et, tamen, ista proposicio non erat vera, eciamsi fuisset formata. si dicis secundum, quero: quid est illud aliud requisitum, cum tu neges omnem relativum, oportet quod tu dicas illud esse aliquod absolutum; sed illud absolutum non poterit esse nisi qualitas; ergo, et cetera, et illud de secundo articulo sufficiat. 44.28 Quantum ad tercium articulum, restat determinare de proprietatibus qualitatis. et prima proprietas quam ponit philosophus est quod qualitati est aliquid contrarium et circa istam proprietatem est sciendum quod 'contrarietas' multipliciter potest accipi: vno modo dicuntur aliqua esse contraria quando inter ea potest esse motus alteracionis, sicut patet, quinto phisicorum, et allegatum est supra in principio istius capituli, conclusione octaua.16 et sic non accipit philosophus 'contrarietatem', sicut patet, quia ab ista proprietate excipit medios colores. 15

Ockham, Summa logicae I, 55, p. 180, line 18; lines 29-31; p. 181, lines 56-60. Aristoteles, Phys. 5, 2 (226a24), vide supra, L 44.04, n. 2 ubi citatur sicut "sexto phisicorum;" vide supra, L 44.15, "conclusio octaua." 16

302


44.29 Aliter accipitur 'contrarietas' et dicuntur alique forme esse contrarie quando non possunt simul eandem materiam informare licet possint successive, et sic valde inproprie accipitur 'contrarietas' et isto modo forma aertis et forma ignis possunt dici 'contrarie'. 44.30 Aliter dicuntur alique forme esse 'contrarie' quando posite sunt sub eodem genere et maxime a se distant et mutuo se expellunt. prima pars ponitur ad differenciam formarum substancialium, que non sunt in genere, nisi forte per reduccionem; secunda pars ponitur ad excludendum medias qualitates, quas philosophus in isto capitulo excludit, puta, rubedinem et cetera huiusmodi; tercia pars ponitur ad excludendum qualitates disparatas, puta, albedinem et dulcedinem, et isto modo accipit philosophus 'contrarietatem' in illo capitulo. 44.31 Sed hie est vnum dubium: vtrum, videlicet, qualitatibus anime sit aliquid contrarium ? et videtur quod non, quia, si vna contrarietur alteri, posset vna acquiri quando altera deperderetur et, per consequens, inter tales vere esset motus alteracionis, quod philosophus negat, septimo phisicorum-,11 sed ista difficultas dimittitur vsque ad quintum articulum.18 44.32 Secunda proprietas est quod qualitas suscipit magis et minus et ista sequitur ex predicacione quia quero: quando aliquid mouetur de albedine in nigredinem - quod possibile est - ex quo sunt contraria? aut in eodem instanti est sub termino a quo et ad quern - et hoc est inpossibile, turn quia tune non esset motus, turn quia contraria non compaciuntur se simul, sicut patet per diffmicionem ipsorum - aut in instanti .a. est sub termino a quo, et in instanti .b., inmediate sequenti, est sub termino ad quern, et hoc eciam est inpossibile, turn quia, sicut prius non esset motus, turn quia duo instancia non possint se habere inmediate, sexto phisicorum,19 aut in aliquo instanti est sub termino a quo et in alio instanti est primo sub termino ad quern, ita, tamen, quod inter ista duo instancia sit tempus medium, et dico primo quod non est possibile dare primum; < color > rei permanentis in esse non potest pluribus modis dici. et si sic, tune quero: quid fiebat de ista albedine que erat terminus a quo in isto tempore medio ? aut mansit tota, secundum omnes gradus suos per totum 17

Aristoteles, Pliys. 1, 3 (246alO-246b2), t. 22, pp. 598-599: "Neque enim in habitibus: habitus enim virtutes et malitiae sunt... manifestum est, quod non est omnino quod est alterationis circa habitus." 18 Vide infra, i. 44.42. 19 Aristoteles, Phys. 6, 6 (237a4-6), pp. 561-562: "... in accipiendo ultimum ipsius temporis, nunc (hoc enim determinans est, et medium ipsorum nunc tempus est): et in aliis similiter dicetur motum esse..."


303

illud tempus medium, aut remanserunt in subiecto aliqui gradus et aliqui corumpuntur; primum non potest dari quia sic nunquam esset verum dicere hoc 'alteraturrf, demonstrando subiectum; non in primo instanti, manifestum est; nee in aliquo instanti temporis medij quia in quolibet, hoc posito, se haberet sicut prius; nee in vltimo quia tune simpliciter esset verum dicere quod 'est alteratum, sed quod est alteratum, non alteraturf igitur, et cetera, si detur secundum, habetur intentum quia nichil aliud est suscipere magis et minus quam habere quatuor gradus et quintum eiusdem racionis recipere. 44.33 Et sciendum quod ab ista proprietate videtur philosophus excipere qualitates anime, puta, iusticiam, gramaticam, et cetera huiusmodi. vnde, dicit philosophus quod de hijs poterit quis ambigere; dicit, tamen, quod ilia que, secundum tales affecciones dicuntur, indubitanter suscipiunt magis et minus, (69 r /69 v ) et vnus dicitur gramacior et iustior altero, et sic de alijs. 44.34 Et ex istis verbis philosophi eliciunt quidam errorem in philosophia dicentes quod qualitates non suscipiunt magis et minus, nisi in quantum magis et minus participiuntur a subiecto, que videtur esse opinio porretani in libello sex principiorum 20 - qui fuit rudis loycus. sed illud est falsum, tarn in philosophia quam in theoloya; in theoloya, quidem, patet in sacramento altaris quia non est maior inpossibilitas deo facere albedinem sine quantitate quam quantitatem sine substancia, quo facto, planum esset quod albedo non participatur a subiecto et, tamen, vna esset albior altera, sicut patet ad sensum. In philosophia, quidem, patet quia prius naturaliter est albedo quam possit participari a subiecto et, per consequens, prius est in se intensa vel remissa quam participatur a subiecto intense vel remisse. 44.35 Preterea, aut albedo habet istam intensionem a se vel a subiecto; si a se, ergo non propter participacionem subiecti; si a subiecto, ergo non participat quia illud, quod aliquid habet a se, non participat. 44.36 Preterea, ista non est intencio philosophi quia, si ista fuisset intencio eius, ita dixisset determinative: quod in absoluto non suscipiunt magis et minus, sed in concrete, sicut determinate ponit alias proprietates; hoc, autem, non facit, sed dicit quod quidam dubitant et statim repre20 Sex principiorum 88, 89, p. 56, lines 10-22: "Patet itaque nihil cum magis et minus predicari neque secundum subiecti solum augmentum vel diminutionem neque accidentis; quare neque secundum utrumque ... sed quoniam eorum que sunt in voce impositione propinquiora sive ab eadem remotiora sunt..."

304


hendat illos indirecte dicens 'indubitanter, autem, ilia, que sunt tales affecciones, et cetera,' quasi dicit philosophus: illud dubium nullum debet mouere quia inpossibile esset quod ilia, que denominantur a talibus, susciperent magis et minus, nisi tales qualitates secundum se susciperent magis et minus; sed secundum est manifestum; ergo, et cetera. 44.37 Tercia proprietas, quam dicit philosophus esse propriam, est secundum ipsam 'simile1 vel 'dissimile' dici. et est sciendum quod ly 'secundum' non dicit circumstanciam cause formalis, sed circumstanciam cause materialis vel subiectiue, ut sit sensus: in nulla re fundatur similitudo vel dissimilitudo tanquam in subiecto proprio et propinquo nisi in qualitate. et hoc de tercio articulo sufficiat. 44.38 De quarto articulo mouet philosophus vnum dubium in fine capituli de qualitate: querens quomodo est hoc quod ipse aliqua, que dixit esse in predicamento relacionis, dicat esse siue enumeret, in isto capitulo inter species qualitatis ? et ad euidenciam illius dubij primo videndum est de relacione aristotelis; secundo videnda et inuestiganda est eius intencio. 44.39 Quo ad primum: dicit philosophus quod, secundum veritatem, verum est quod genera istarum qualitatum, que hie enumerantur, fere omnia dicuntur 'ad aliquid' sed certa ista singularis, hie posita, non dicuntur 'ad aliquid'; et tune, per hoc posset solui dubitacio vt, videlicet, dicantur talia esse in predicamento relacionis secundum suum genus et, ut sint singularia, igitur in predicamento qualitatis. vbi sciendum quod, ex verbis philosophi in isto loco, euidenter elicitur illud quod dictum est in prima specie qualitatis, videlicet, quod 'disposicio' accipitur ibi pro actv intellectus et non pro albedine vel calore, sicut isti false dicunt. dicit, enim, philosophus habitus et disposiciones de numero eorum que 'ad aliquid' sunt, esse dubitamus, et dicit quod superius dictum est, videlicet, quod genera talium 'ad aliquid' dicuntur, sed manifestum est quod genera caloris vel albedinis non dicuntur 'ad aliquid'. 44.40 Quantum ad secundum que, videlicet, sit intencio philosophi quo ad illud dubium, est sciendum quod, si philosophus non posuisset illam primam solucionem quam ponit, sed solum illam vltimam qua dicit quod non est inconveniens vnum et idem esse in genere qualitatis et in predicamento relacionis, quod tune esset facile eum exponere per quedam supra dicta, diceretur, enim, quod philosophus non habuit proprium nomen inpositum relacionibus tercij modi et ibidem indifferenter vtebatur nomine fundamenti pro nomine relacionis - et tune esset eque false < dictum > sicut si similitudini non esset nomen inpositum, licet vere esset in re, sicut nunc est, et philosophus diceret earn esse in predicamento


305

qualitatis, sicut dicit albedinem esse de tercia specie et in predicamento relacionis, vt in quinto metaphisice21 diceret albedinem esse in primo modo relativorum. tune, enim, diceretur quod in vno loco accipit 'albedinem' pro illo absoluto et in alio pro respectv fundato ibi, cui, tamen, non est nomen inpositum; sed quia philosophus dicit quod 'ista secundum suum genus' et cetera ideo oportet aliam exposicionem invenire. 44.41 Propter quod est sciendum quod philosophus non intendit (69V 700 aliud nisi quod talia inportabant et relaciones et qualitates et ideo, ponebantur in diuersis predicamentis, sicut dictum est statim, licet, ergo, gramatica, vel iusticia, et sic de alijs, vere fundent quasdam relaciones, eciam ut sunt particulares quia aliter non possunt fundare cum non sint aliqui habitus nisi particulares. non erat, tamen, in vsu antiquorum quod istis nominibus vterentur pro ipsa relacione, sed bene cum isto termino 'habitus' utebantur pro ipsa relacione, nee erat causa nisi voluntas vtencium. wit, igitur, philosophus quod per nomen inpositum generi exprimitur relacio fundata in istis qualitatibus anime et non per nomen inpositum speciei. sunt, ergo, in genere relacionis secundum suum genus, hoc est, per nomen inpositum generi, exprimuntur ex vsu loquencium relaciones in eis fundate et non secundum speciem, hoc est, nomen inpositum speciei non exprimit huiusmodi relaciones; et nulla causa huius est nisi que supra est dicta. 44.42 Quo ad quintum articulum, dicunt propter autoritatem aristotilis, septimo phisicorum superius allegatam,22 quia sciencia et huiusmodi non sunt nisi quidam respectvs; non, enim, videtur, si sciencia esset qualitas quedam, habens diuersos gradus, quare ad ipsam, sicut ad albedinem et nigredinem non posset esse motus, quod expresse est contra philosophum; et istius opinionis fuit herkole, quidam cancellarius oxonij.23 44.43 Sed illud est contra racionem et contra philosophum per totum illud capitulum qui dicit iusticiam et castitatem et cetera huiusmodi esse qualitates. vnde, ex hoc quod philosophus ita expresse vocat talia 'qualitates' et, tamen, hoc non obstante, tu dicis quod sunt quidam respectvs, dicam tibi, eadem facilitate, quod paternitas et filiacio et, breuiter, omnia, que philosophus dicit esse in predicamento relacionis, sunt vere quedam substancie. 21

Aristoteles, Mela. 5, 15 (1021b9-ll), p. 316: "Alia vero secundum accidens ... ut album, quia ei accidit album et duplum esse." 22 Vide supra, L 44.31, n. 17. 23 Henricus Harcleius, cancellarius Oxoniensis 1312, obit 1317 episcopus Lincolniensis; opinio non invenitur.

306


44.44 Si diceres quod non, quia racio conclvdit talia esse relativa, puta, scienciam et huiusmodi, turn quia inpossibile est intelligere scienciam nisi intelligetur scibile - quod non esset, si sciencia esset quoddam absolutum, cum vno absolutorum possit intelligi non intellect© alio - turn quia inpossibile est esse scienciam nisi sit scibile, secundum philosophum in predicament^ qui ponit quod, destructo scibili, destruatur sciencia, licet non econuerso,24 quod non contingeret si sciencia esset quoddam absolutum, cum quodlibet absolutum possit esse sine alio; ergo, et cetera, nulla, autem racio conclvdit paternitatem nee filiacionem esse de predicamento substancie, sed magis oppositum et ideo, non est simile, sed illud non cogit. 44.45 Ad primum, enim, diceretur quod nullum est inconueniens scienciam intelligi sine scibili, accipiendo 'scienciam1 pro illo quod inportat in subiecto, et additur illud propter illud quod statim dictum est quia, videlicet, 'sciencia' inportat absolutum et inportat relativum. illud statim patet, nam certum est quod aliquis potest scire istam proposicionem esse veram: 'homo est risibilis1 et, tamen, ignorare istam: 'scio me hominem esse risibilem1 quia, si non oporteret concedere quod actus rectus et reflexus essent idem eodem modo, possum intelligere istam proposicionem: 'scio me scire;1 pono quod actus iste sciendi terminetur ad scienciam quam habeo de ista proposicione: 'homo est scibilis1 et, tamen, cum hoc possum ignorare istam proposicionem: 'homo est risibilis1 quia, si non, oporteret de necessitate ponere duos actus simul et semel in intellectv - quod videtur inconueniens. 44.46 Ad secundum, diceretur quod philosophus accipit ibi 'scienciam1 pro illo respectv supra dicto quando dicit quod sciencia non potest esse sine scibili, sed, secundum istam viam, oporteret ponere ilium respectvm distingui realiter a fundamento. videndum est, igitur, quid sit dicendum de ista difflcultate, et primo, quid dicendum sit secundum intencionem doctoris subtilis, et secundo, investiganda est aliquantulum intencio philosophi. 44.47 quo ad primum: ponit doctor expresse quod quilibet habitus anime est vere qualitas;25 includit, tamen, quilibet vnum respectvm 24

Aristoteles, Cat. 1 (7b27-30), p. 21, lines 11-13: "Amplius scibile sublatum simul aufert scientiam, scientia vero non simul aufert scibile; nam, si scibile non est, non est scientia, si scientia vero non sit, nihil prohibet esse scibile." 25 Scotus, Super praedicamenta 2, 10, t. 1, p. 463: "Scientia ergo aequivocum est ad significandum habitum mentis et ad significandum imaginem scibilis, quae duo essentialiter sunt diversa, primo modo est species Qualitatis, secundo modo, est per se


307

extrinsice, hoc est, per ydemptitatem realem, qui respectvs est ad ipsum scibile. quantum, ergo, ad hoc quod philosophus dicit habitum esse 'ad aliquid', dicit doctor quo pro tanto verum est (70V70V) quia includit respectvm intrinsice; verumtamen, habitus non est tantum respectvs, sed eciam quoddam absolutum, licet respectvm includit intrinsice. Sed, si dicatur vltra quod 'includere respectvm intrinsice' non inpedit quin ad illud possit esse motus, non, ergo, illud inpedit quin ad habitus possit esse motus - quod, tamen, negat philosophus, vbi supra, propter illud dicit doctor quod respectvm esse alicui qualitati idem realiter contingit duobus modis quia, vel talis respectvs est idem realiter alicui qualitati secundum gradus diuisibiles, aut secundum gradus indiuisibiles. si sit idem alicui qualitati secundum gradus diuisibiles, non inpedit quin ad illam possit esse motus, sicut patet de albedine; licet, enim, 'creacio', 'passio', ydemptitate includa < n > tur in albedine, hoc, tamen, non est secundum gradum diuisibilem et ideo, ad albedinem potest esse motus. si, autem, talis respectvs includatur ydemptitate in qualitate aliqua secundum gradus indiuisibiles, non potest ad illam qualitatem esse motus. sic, autem, est in proposito; licet possit terminare mutacionem, non ergo magis et minus in forma sufficiunt ad motum in ilia nisi quilibet gradus sit diuisibilis, ut possit continue procedi ab vno in alium, sed bene sufficit ad mutacionem quia, acquisicio cuiuscunque gradus est quedam parcialis mutacio et acquisicio omnium graduum est vna totalis mutacio. sic, autem, est in proposito; ille, enim, respectvs includitur in istis habitibus secundum gradus indiuisibiles et ideo, ad eos non potest esse motus. vnde, licet quilibet habitus plures gradus includat, tamen, quilibet gradus est in se indiuisibilis. de hoc require in scoto, libro primo, distinccione 17, questione tercia, in solucione vnius argumenti.26 44.48 Sed, licet illud sit bene dictum, posset, tamen, dici aliter: quod philosophus in illo loco loquitur secundum opinionem platonis. plato, enim, in menone suo,27 ponit quod habitus sciencie innati erant nobis, ita quod, apud ipsum nostrum 'scire' non erat nisi quoddam 'rememorari', quod probat plato per vnum puerum quern interrogauit de geometria, qui relativum...;" q. 36, ibidem p. 515: "Istud patet in exemplo, scientia, et virtus, et sanitas radicata vel non radicals in subjecto, et huiusmodi ... videntur tantum esse qualitates." 26 Scotus, In I Sent. d. 17, q. 3 (Opus Oxon.) t. 10, p. 60: "... Omnis habitus est identice ad aliquid non secundum gradus divisibiles... habitus non continue generatur, ut sit motus, sed si habet gradus quilibet est indivisibilis..." 27 em. /?7s. thimeo; vide Meno 85 D, Plato latinus, tr. Henricus Aristippus, ed. R. Klibansky; 1. Meno, edd. V. Kordeuter, C. Labowsky (London: Warburg, 1940) [Corpus philosophorum medii aevi].

308


puer respondebat sibi recte. et tune, esset simile de sciencia et albedine et nigredine iam informante subiectum, quod, tamen, non videretur propter aliquod inpedimentum vel ex parte obiecti vel ex parte potencie. non, enim, propter hoc quod postea videretur, ammoto illo inpedimento, esset tune motus ad illam albedinem, sed solum esse noui respectvs acquisicio. ista exposicio videtur haberi ex textu philosophi; quando, enim, querebatur a platone quare iste puer non poterat ita bene speculari sicut homo perfectus, cum ita habeat habitus scientificos sicut iste, tune respondebat plato quod illud erat propter hoc, quia non habebat fantasmata ita bene ordinata et eciam propter insurgentes passiones, que eum a speculacione retrahebant; sed, quando erant quiete ille passione, quod fit in adulto, tune bene potest speculari. totum, autem, istum processum platonis videtur philosophus resitare in breuibus verbis dicens in quietari et residencia sciens fit et prudens;28 ita inquam secundum opinionem platonis; illud eciam videtur expressius a commentatore ibidem.29 44.49 Aliter posset dici, non curando vtrum gradus talium habituum sint diuisibiles vel indiuisibiles quod, secundum philosophum, decimo ethicorum,™ felicitas vltimata hominis consistit in rerum separatarum speculacione. est, ergo, intencio philosophi quod maxima perfeccio hominis est quod sit perfectus secundum animam, ita quod sciencia et virtutes sunt vltimata perfeccio hominis. tune diceretur quod hec sciencia acquiratur per gradus, et vnus gradus acquiratur post alium, et sint vere qualitates de genere qualitatis, et cum hoc eciam, si vis, eius gradus sint diuisibiles, non, tamen, illud quod sit ea31 realiter mouetur, nee ad ipsam est motus quia, ad hoc quod sit motus, non solum requiritur quod alicuius rei acquiratur pars post partem, eciam dato quod iste partes sint diuisibiles, sed eciam requiritur quod illud, quod acquirit, sit perfectum, vltima perfeccione, et, per consequens, illud quod sic acquiritur, non sit eius 28

Aristoteles, N. eth. 1, 1 (1095a3-6), p. 377, lines 4-7: "Idcirco politice non est proprius auditor iuvenis. Inexpertus est eorum qui secundum vitam sunt actuum. Raciones autem de Mis et ex Mis. Amplius autem passionum secutor existens, inaniter audiet et inutiliter, quia finis est non cognicio, set actus." 29 Averroes, In moralia NicomacMa expositio, t. 3, fol. 3 D-E: "Et propter hoc doctrina ciuilis non pertinet auditori puero. nam puer inexpertus est actionum... Et quoniam ecce puer prosecutor est eorum, ad quae ducit anima sua et desyderiis, erit auditio eius sermonis nostri frustra et inutiliter." 30 Aristoteles, N. eth. 10, 8 (117al2-18), p. 576, lines 10-16: "Si autem felicitas est secundum virtutem operacio, racionabile secundum optimam; hoc autem utique erit optimi ... huius operacio secundum propriam virtutem erit utique perfecta felicitas. Quoniam autem est speculativa, dictum est." 31 em. ms. ea,.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM QUINTUM

309

perfeccio vltimata. sic, autem, non esset in proposito, sicut est ostensum per philosophum in diuersis locis libri ethicorum;32 ergo, et cetera. 44.50 Ista videntur expresse haberi (7Ov / 71r) per philosophum, septimo phisicorum,33 vbi dicit: 'Dicere, enim, hominem alteratum esse, et domum accipientem finem', hoc est, finalem perfeccionem, 'est ridiculum/ et infra,34 manifestum, inquit, est quia, et quod est alteracionis, non est in hijs que fiunt, id est, perficiuntur. 44.51 Ex isto potest sic argui contra primam opinionem: inpossibile est aliquem respectvm esse vltimatam perfeccionem hominis; sed habitus sunt vltimata perfeccio hominis; ergo, et cetera. 44.52 preterea: inpossibile est actum intellectus esse respectvm, ergo nee habitum. consequencia patet quia habitus nobilior et perfeccior est actv sibi correspondente. antecedens probatur: quod actus est causa effectiua habitus, secundo ethicorum,35 habitus ex operacionibus fiunt; sed inpossibile est respectvm esse causam effectiuam alicuius; ergo, et cetera, et ista de isto predicamento qualitatis sufficiant. CAPITULUM QUADRAGESIMUM QUINTUM: EST DE PREDICAMENTO ACTIONIS 45.01 Dicto de quatuor primis predicamentis Restat nunc de alijs sex licet aristotiles de ipsis breuiter se expediat - pertractare. et primo de predicamento accionis est dicendum, vbi sciendum quod loyco modica noticia de isto predicamento sufficeret; sufficeret, enim, sibi scire in generali quod in illo est actio de quo, cum apposicione huius pronominis demonstrativi 'hoc', potest illud verbum tercie persone 'agit' vel 'facif predicari; puta, sic dicendo de passione. Quo ad proprietates sibi conuenientes, sufficeret sibi scire quod actioni est aliquid contrarium, sicut actio passioni vel actio actioni, sicut calefacere opponitur frigefacere; eodem modo quod suscipit magis et minus, et sic de alijs. verumtamen, propter opinionem quorumdam modernorum expedit lacius de isto predicamento, et eciam de alijs, pertractare.

32

Aristoteles, N. eth. 1, 7 (1097al5-1097b21); 1, 9 (1099b33-1100a9); 1, 13 (1102a517). " Aristoteles, Phys. 7, 3 (246a4-6), t. 22, p. 598: "Dicere enim hominem alteratum esse, aut hominem accipientem finem, ridiculum est;" em. ms. donum. 34 Ibidem (246alO-246b3). 35 Aristoteles, N. eth. 2, 1 (1103b22-24), p. 397, lines 16-17: "Propter quod oportet operaciones quales reddere. Secundum harum enim differencias secuntur habitus."

310


45.02 Circa illud, igitur predicamentum sic est procedendum: primo videndum est: vtrum actio distinguatur realiter ab agente et paciente? secundo: vtrum sit forma absoluta vel relativa? tercio: vtrum sit motus formaliter vel realiter? et: vtrum sit in motv tanquam in subiecto ? quarto: vtrum sit in agente vel in passo ? quinto: vtrum possit esse coequeua illi in quo est subiectiue? sexto: vtrum actio inferat, sicut causa, passionem ? septimo: vtrum relacio producentis ad per se productum fundetur in actione sicut in subiecto propinquo ? 45.03 De primo articulo dicit hokam quod actio non distinguitur realiter ab agente. hoc probat sic, quia, si hoc quod dico 'actionem' inportet talem rem, tune 'quero: vbi est ilia res? aut est per se subsistens, aut est alteri inherens; si sit per se subsistens, ergo est substancia' et, per consequens, cum substancia nulli accidat, non potest esse quoddam accidens adueniens accidenti. 'si sit alteri inherens, ergo omne agens et omne mouens vere reciperet nouam rem in se quandocunque ageret vel moveret et tune corpus celeste et intelligencia consequenter reciperent nouas res in agendo. similiter, deus in agendo reciperet nouam rem in se' - que omnia videntur absurda. 'et si dicatur quod non est simile de deo et de alijs creaturis - contra: si deus, nichil recipiendo, vere et realiter agit, ergo est ibi actio sine tali re alia; ergo frustra ponitur in agente cum possit vere et realiter esse agens sine tali re/ Item, 'ilia res aut est causata aut non; si non est causata, ergo est deus; si est causata, quero: a quo ? non nisi ab agente; ergo, agens producit istam rem. quo dato, quero de produccione illius rei, sicut prius, et erit processus in inflnitum vel stabitur in primo, scilicet, quod aliqua res producitur sine produccione alia' et qua racione vna, eadem racione omnes. 45.04 Item, arguitur 'theoloyce sic: omnem rem quam producit deus mediante causa secunda, potest per se inmediate producere; ergo, illam rem, que ponitur "actio" quando ignis agit, potest deus inmediate producere, sine hoc quod ignis agat; quo facto, quero: aut ignis agit aut non ? si sic, ergo, ignis agit et, tamen, solus deus agit; si non, contra: ibi est actio formaliter existens in igne; ergo, ignis vere denominatur ab ilia actione; ergo, vere agit - et ita, agit et non agit - quod est inpossibile.' propter istas raciones, tenet iste conclusionem predictam. 45.05 Sed contra predictam opinionem arguo primo sic: per racionem superius tactam,1 que multum congrvit in ista materia, quandocunque aliqua proposicio afflrmativa verificatur pro rebus, si ad verificandum 1



3 11

illam proposicionem non sufflciunt due res, oportet ponere plures; (71V 71 V ) sed ad verificandum istam proposicionem 'ignis agit in lignum' non sufficit ignis et lignum, eciamsi sint approximata, ut probabo; ergo, oportet ponere aliam rem. maior est michi ita euidens quod ipsa michi negata, nescirem earn plus probare quam primum principium. minorem probo quia igne et ligno approximato, potest deus, de potencia sua absoluta, producere calorem eque intensum et eiusdem racionis cum calore qui posset produci ab igne approximato illi ligno; quo facto, est planum quod ista proposicio esset falsa: 'hie ignis agit in hoc lignum,' et hoc probatur per exemplum trium puerorum existencium in camino ignis.2 ex hoc arguo vltra quia quero de ilia re requisita: vtrum sit absoluta vel relativa? tu non potes dicere quod sit absoluta quia arguerem sicut prius et eque teneret argumentum; si sit relativa, hoc est quod quero. 45.06 Preterea, pono tibi quod deus, de potencia sua absoluta, producat calorem et gradum post gradum, sine subiecto, et in eodem instanti in quo producitur habeat passum approximatum et dispositum et quod in eodem instanti, in quo aget ille calor, in illud passum quod recipiatur in subiecto. non est dubium, isto casu posito, quin ille ignis agat in illud passum ex quo non inpeditur ab eo; ergo, hie est actio. quero, ergo: quid inportatur per hoc quod dico 'actio' - aut prescise ipse calor producens, aut calor producens et productus et nichil aliud, aut ista duo et aliquid aliud ? tu non potes dicere nee primum nee secundum quia philosophus, quinto phisicorum,3 probat expresse quod ad actionem non est motus; sed manifestum est quod ad calorem producentem est motus alteracionis et eciam ad calorem productum; ergo, secundum intencionem philosophi, nee illud nee illud est actio; si des tercium, habeo intentum quia illud ego voco 'actionem de genere actionis'. 45.07 preterea, doctor subtilis demonstrative probat in quarto libro, distinccione .12., questione secunda,4 quod forma substancialis potest esse principium activum et productivum alicuius forme; quo supposito tanquam michi certo, et alias probo et arguo sic: quando forma substancialis producit, hec est vere actio; tune quero: quid inportatur per actionem - aut ipsa forma substancialis producens solum, aut producens et producta, aut ista duo et aliquid aliud? Si concedis primum vel secundum, tu contradicis tibi ipsi quia in predicament^ dicis et aristotiles 2

Daniel 1: 4-21; 3: 1-100. Aristoteles, Phys. 5, 2 (226a23-25), vide supra L 44.04, n. 2; 44.28, n. 16. 4 Scotus, In IV Sent. d. 12, q. 3 (s/c), t. 24, p. 152: "... aliud, sicut substantia, potest uti eo in agendo." 3

312


eciam dicit quod substancie nichil est contrarium;5 sic, postea dicit in predicamento actionis competit contrareitas; tune arguo sic: forme substanciali nichil est contrarium; forma substancialis est actio et actioni est aliquid contrarium; ergo, forme substanciali est aliquid contrarium et non est aliquid contrarium - quod nichil est dictum. Si concedis tercium, habeo intentum quia illud voco 'actionem de genere actionis'. 45.08 Preterea, quandocunque significatum alicuius termini est in rerum natura potest hoc verbum 'est', secundo adiacens, de illo termino, sumpto significatiue, predicari. ista proposicio est euidens, eciam secundum principia illorum; tune quero: quid significat iste terminus 'actio' ? aut significat producentem tantum - et hoc est inpossibile quia tune, producente existente in rerum natura, hec proposicio esset vera 'actio est,' quod nemo dubitat esse falsam - aut significat aliquid aliud cum istis, aut altero istorum, et habeo intentum, quia illud voco 'actionem de genere actionis'. 45.09 Preterea, raciones pro opinione nullam euidenciam habent et ideo, ad primam dico quod res inportata per hoc quod dico 'actio' est alteri inherens. et quando dicis quod tune, 'omne agens et omne mouens vere reciperet nouam rem in se, quandocunque ageret vel moueret,' illud simpliciter concedo, ymmo, necessarium reputo, et hoc loquendo de agentibus creatis. vnde, non est inconueniens quod corpus celeste et intelligencia, quandocunque mouent et agunt, quod recipiant talem rem relativam de nouo. et quando vltra infers quod 'tune deus in agendo recipiet nouam rem in se,' consequencia non valet - non, enim, est simile de agente per motum et transmutacionem et de agente sine motv et transmutacione - cuiusmodi est deus. et quando dicis quod, si deus possit vere et realiter agere sine tali re, 'ergo frustra ponitur in agente,' ista consequencia non valet, sicut si dicereni: 'deus potest agere sine motv vel transmutacione, vel actio diuina non fundatur in motv, ergo actio agentis creati frustra ponitur fundari in motv.' eodem modo: 'deus potest in instanti producere albedinem centum graduum in subiecto, ergo frustra ponitur quod agens naturale producit albedinem equalium graduum in tempore.' vnde, omnes raciones tales peccant per fallaciam consequentis, sicut patet manifeste; bene, enim, sequitur: 'creatura agit vel producit (71 v /72 r ) in instanti vel sine recepcione alicuius rei noue, ergo et deus,' et non econuerso. et tenet ista consequencia per illud medium extrinsicum: quidquid perfeccionis competit creature, competit deo, et non econuerso; ergo, arguendo econuerso, pono consequens. 5

Ockham, Summa logicae I, 43, ubi citat Aristotelis Categorias 5 (4a24).


313

45.10 Ad aliud: dico quod ilia res est causata et quando queris: a quo ?, ille, qui poneret actionem coequam agenti, diceret quod a producente suum subiectum et eadem produccione qua producit subiectum; sed tune cessaret argumentum - sed de isto videbitur in quinto articulo. Dico, ergo, ad argumentum quod ilia res causatur a proprio fundamento. et quando dicis quod tune, fundamentum producit illam rem, concede, et quando queris de produccione illius rei, dico quod nulla alia produccione, distincta ab ipso producente, producitur. et quando dicis quod, qua racione vna res producitur sine produccione distincta ab agente, quod eadem racione omnes, consequencia ista deberet probari quia non valet aliquod, enim, absolutum non differt seipso ab aliquo alio absolute, sed per differenciam, que est respectvs in predicamento relacionis et, tamen, ilia differencia non differt a suo termino alia differencia, sed seipsa. et si queras causam huius, dico quod indiscreti est omnem causam querere; sufficit, enim, dicere quod natura rei talis est. 45.11 Ad argumentum quod ipse dicit esse theoloycum - cum, tamen, in rei veritate sit quoddam sophisma - dico quod ista proposicio: 'istam rem, que ponitur actio quando ignis agit, potuerit deus producere inmediate sine hoc quod ignis agat vel producat,' potest habere duplicem sensum: vnus est quod deus potest producere istam rem, eo quod ignis producat, nee istam rem nee quamcunque aliam; alius sensus potest esse iste: quod deus potest, et cetera, sine hoc quod ignis agat, siue producat, istam rem, que inmediate producitur a deo, et cum isto sensu bene stat quod producat aliam rem. primus sensus est falsus et inpossibilis, sicut est inpossibile quod deus producat aliam albedinem in subiecto et, tamen, quod secundus sensus est verus et possibilis et in illo non sequitur falsa conclusio; et illud de primo articulo sufficiat. 45.12 De secundo articulo, vtrum, videlicet, actio sit forma absoluta vel relativa, supposita conclusione probata in isto primo articulo, non est magna difflcultas et ideo, quo ad hoc dico quod actio de genere actionis non potest esse forma absoluta. quod probo primo sic: si actio esset forma absoluta, ad actionem esset actio, et sic in infinitum; consequens falsum et inpossibile, turn quia processus in infinitum est inpossibilis in natura sicut patet, secundo metaphisice,6 turn quia expresse contra philosophum est, quinto phisicorum ,7 qui probat ex intencione quod actionis non est actio. 6 Aristoteles, Mela. 2, 2 (994al-5), p. 101: "At vero quod sit principium quoddam et non infmitae causae existentium, nee in directum, nee secundum speciem, palam. Neque enim ut ex materia hoc ex hoc in infinitum progredi est possibile." 7 Aristoteles, Phys. 5, 2 (226a23-25); vide supra L 44.04, n. 2; 44.28, n. 16; 45.06, n. 3.

3 14


consequenciam probo quia, aut ad aliquam formam absolutam nouam accidentalem est actio aut ad nullam. tu non potes dicere quod ad nullam, ergo ad aliquam; sed qua racione ad aliquam, eadem racione ad omnem quia eque facile est negare vel concedere de vna sicut de omnibus; ergo, et cetera. 45.13 Item, omne recipiens formam absolutam nouam mutatur, supposito quod illud recipiens prius tempore habuerit esse. ista proposicio patet, septimo phisicorum et sexto,8 vbi probat philosophus quod ad scienciam non est motus, nee mutacio, quia est respectvs quidam - que probacio nulla esset si posset esse aliqua forma absoluta ad quam non esset motus nee mutacio quia oppositum consequentis staret cum antecedente; sed omne agens creatum recipit actionem quando agit; ergo, omne agens in agendo mutatur; conclusio est inpossibilis; ergo, et cetera. Si dicas quod minor est falsa quia actio est in paciente et non in agente, de hoc pertranseo vsque ad quartum articulum quia hoc habet ibi locum. 45.14 Item, aut ista forma absoluta quam ponis est diuisibilis aut indiuisibilis; non indiuisibilis quia nulla talis est nisi anima intellectiva. Si diuisibilis, quero: quando producitur ab agente naturali - vtrum producatur in tempore vel in instanti? non in instanti, manifestum est, quia nulla forma inducitur in instanti ab agente create nisi forma substancialis, sed in tempore, ergo pars post parteni; sed ad omnem formam, cuius vna pars acquiritur post aliam, est motus; ergo, ad actionem esset motus; hoc, autem, est inpossibilis; ergo, et cetera. 45.15 Circa tercium articulum sciendum quod iste requirit maximam difflcultateni; ad sufflcienter, enim, pertractandum istum articulum oporteret inquirere quid sit motus, quam materiam - nunquam, iudicio meo, aliquis doctor nee aliquis philosophus sufflcienter disseruit. cum, tamen, ex intencione (72 r /72 v ) propter illam materiam, diuersos tractatus et diuersa volumina doctorum et philosophorum reuoluerim et ideo, de ista materia in isto tractatv, qui communiter non intromittit se nisi de pertinentibus ad loycam, non tractabo; dico, ergo, ad istum articulum quod actio non est motus formaliter; secundo, quod non est motus realiter; tercio, quod non est subiectiue in motv. 45.16 Primum probabo sic: Si actio et motus sunt idem formaliter, vbicunque est actio formaliter, ibi est motus formaliter; sed in agente est 8 Aristoteles, Phys. 7, 3 (246b20), t. 22, p. 601: "... neque in intellectiva parte animae est alteratio. Sciens enim ad aliquid maxime diciturf ibidem 6, 4 (235b7-8), t. 22, p. 556: "Quoniam autem omne quod mutatur ex quodam in aliquid mutatur, necesse est quod mutatur cum mutatum est, esse in quo mutatum est."


3 15

actio formaliter, accipiendo 'formaliter' eo modo quo accidens est formaliter in subiecto; ergo, in agente est motus formaliter; sed in quocunque est motus formaliter, illud mouetur, sicut in quocunque est albedo formaliter, illud est album; ergo, in quocunque est actio, illud mouetur; sed hoc est inpossibile; ergo, et cetera. 45.17 preterea, aut actio est aliquid permanens aut aliquid successivum. Si est aliquid permanens, ergo non est motus. consequencia patet quia motus successiuorum est. Si est aliquid successivum, ergo est de predicamento quantitatis; sed quod est de predicamento quantitatis vt sic non est de predicamento actionis; ergo, actio non est de genere actionis; illud, autem, est inpossibile; ergo illud ex quo sequitur. 45.18 preterea, si motus sit actio, motus infert passionem. consequencia patet quia 'passio est effectus illacioque actionis' - patet in .6. principijs-,9 sed quod infert passionem refertur ad passionem, sed quod refertur ad aliud non est absolutum; ergo motus non est quid absolutum; sed quod non est absolutum non est in genere quantitatis, sicut manifestum est; ergo, motus non est in predicamento quantitatis - quod est expresse contra philosophum in predicamentis;10 ergo et cetera. 45.19 Preterea, arguo sic: actio infert passionem; actio est motus; ergo, motus infert passionem. consequens est inpossibile, turn quia passio est motus, sicut patebit in sequenti capitulo, turn quia passio et motus sunt simul natura; inferens, autem, precedit natura illatum. consequencia patet quia est sillogismus expositorius et per istas easdem raciones potest probari secunda conclusio, videlicet, quod actio non est motus realiter. 45.20 terciam conclusionem, videlicet, quod actio non sit in motv subiectiue, probo sic: Inpossibile est, per naturam, accidens esse sine subiecto; si, ergo, actio sit in motv sicut in subiecto, vbicunque erit actio, ibi erit motus; sed actio est in agente, vt probatur in sequenti articulo; ergo, in agente est motus; sed in quocunque est motus, illud mouetur; ergo, agens mouetur; illud, autem, est falsuni; ergo, et cetera. 45.21 preterea, aliqua actio est in instanti, ergo actio non est in motv subiectiue. consequencia patet quia, si .a. est quando inpossibile est .b. esse, inpossibile est quod .a. sit in .b. sicut in subiecto, et hoc naturaliter loquendo, cum inpossibile sit accidens esse sine subiecto; sed inpossibile est motum esse in instanti; ergo, et cetera, antecedens probo: quia voluntas 9

Sex prindpiorum, p. 41, line 8: "Passio autem est effectus illatioque actionis." Aristoteles, Cat. 6 (4b20), p. 92, lines 30 sqq. praesertim p. 94, lines 21-23: "... alia quanta dicimus, puta ... actionem longam, eo quod tempus multum sit, et motus multus." 10

3 16


in instant! agit volicionem et similiter intellectus intencionem; ergo, et cetera. 45.22 preterea, inpossibile est permanens esse in successive subiectiue; sed actio est permanens; motus, autem, est successiuus; ergo, et cetera. Sed contra istam conclusionem arguo primo per autoritatem autoris .6. principiorum, qui dicit expresse quod 'omnis actio in motv firmabitur';11 non, autem, firmatur in motv nisi sit12 in subiecto; ergo, est in motv subiectiue. 45.23 preterea, aristotiles, terciophisicorum, dicit expresse quod actio et passio fundantur in motv;13 ergo, et cetera. 45.24 preterea, in eodem cui insunt hec, scilicet, actio et passio, motus est. 45.25 Qui vellet tenere cum doctore subtili quod motus non esset nisi forma fluens, recepta in passo, sicut ipse tenet, libro quarto, distinccione decima tercia, questione prima,14 et per commentatorem, tercio phisicorum^ qui ibi eandem sentenciam tenet, et viso quomodo 'esse in accipitur multipliciter, facile esse ad istas autoritates respondere. 45.26 Ad primam, enim, diceretur quod verum est quod actio et passio fundantur in motv, tamen, aliter et aliter, quia actio fundatur in motv, hoc est, in ilia forma fluente, sicut in subiecto, saltern concomitanter; pro tanto, quia vtrumque est in eodem, puta, in passo. actio, autem, fundatur in motv terminatiue, quia, secundum doctorem subtilem in primo suo libro, respectvs vnius non terminal dependenciam alterius, sed absolutuni;16 et ista solucio sufficeret pro illis tribus autoritatibus. (72 v /73 r ) 11

Sexprincipiorum, p. 39, lines 11-12: "... omnis igitur actio in motu omnisque motus in actione firmabitur..." 12 em. ms. sicut. 13 Aristoteles, Phys. 3, 3 (202a23-35), t. 22, p. 389: "... hujus quidem actio, illius autem passio. Quoniam igitur utraque sunt motus..." 14 Scotus, In IV Sent. (Opus Oxoniense), d. 13, q. 1, t. 17, p. 668: "Sed cui? Videtur quod passo, quia 3. Physic, text. 22. vult Philosophus, quod actio et passio fundantur in motu; motus autem est in passo...;" ibidem p. 675: "... dicit ibi Philosophus de actione, quod est opus et finis hujus, scilicet activi; opus autem et finis hujus est ipsa forma absoluta in passo, licet ut fluens, loquendo de agente per motum ... ille autem motus secundum Commentatorem realiter est forma fluens . 15 Averroes, In 3 Phys. comm. 18, t. 4, fol. 92 V G: "Et cum sit manifestum quod motor agit per suam formam, et secundum quod est in actu, et motum movetur, secundum quod est in potentia, dissoluitur quaestio, in qua dicitur, vtrum motus sit in motore aut in moto;" cf. In 5 Phys. comm. 9, t. 4, fol. 215 r A: "Motus igitur habet duplicem consyderationem..." 16 Vide supra, L 45.25, n. 14; citatio videtur esse mendosa.


317

45.27 quando, enim, dicitur in tercia autoritate quod cui insunt, scilicet, hec passio et actio, est motus, Diceretur quod verum est vnum subiectiue et alterum terminative. Sed istam sentenciam non teneo pro nunc, turn quia argumenta statim facta concludunt contra istum modum dicendi, turn quia ista sentencia, in quantum valet pro solucione, est contra principia illius doctoris expresse; licet, enim, in primo suo libro, distinccione .20., questione prima, ponat quod respectvs terminatur ad absolutum, non, tamen, ad quodcunque absolutum, sed prescise ad illud absolutum quod est subiectum respectvs sibi oppositi;17 nunc, autem, secundum ipsum, sicut patebit in articulo sequenti, motus siue forma fluens - quod idem est, apud eum - non est subiectum respectvs oppositi actioni, puta, passionis, et per consequens. eciam secundum eum, non potest dici quod actio sit in motv sicut in termino, vel terminative, nisi abutendo significato vocabuli. 45.28 Dico, ergo, aliter ad istas autoritates; ad cuius euidenciam est sciendum quod motus et passio de genere passionis sunt idem realiter, turn quia, sicut 'risibile' est proprie passio hominis, non obstante quod sunt idem realiter, ita passio ipsius motus. et passio fundatur in motv, sicut propria passio in suo subiecto et, hoc viso, facile est ad omnes autoritates respondere. 45.29 Ad illam autoris .6. principiorum diceretur quod verum est quod omnis actio in motv flrmatur, vel sicut in termino vel sicut in subiecto. et quando dicitur quod non flrmatur nisi sicut in subiecto, illud negaretur, sed sufficit quod firmetur sicut in termino. 45.30 Ad aliam, tercio phisicorum, dico quod passio fundatur in motv, sicut propria passio in suo subiecto, sicut in suo termino fundatur actio in motv; et concede in isto intellectu quod actio et passio in motv flrmantur; per idem [per] ad terciam. et hoc sufficiat quantum < ad > istum articulum. 45.31 Quantum ad quartum articulum, vtrum, videlicet, actio sit in agente vel in passo, dico quod actio de genere actionis est in agente et nullo modo in passo. et licet ista conclusio videatur satis manifesta esse, probo, tamen, earn aliquibus racionibus et primo arguo sic: In quocunque est fundamentum et racio fundamenti, in illo est respectvs. ista videtur 17 Scotus, In I Sent. (Opus Oxoniense), d. 20, q. un., t. 10, p. 204: "Respondeo, dico quod etsi idem absolutum, quod est potentia sit in Patre et Filio, non tamen sub ratione potentiae quantum ad actum notionalem est in utroque, quia non est sub ratione prioris ad ilium actum, et potentia sive principium requirit ordinem prioritatis ad terminum."

318


esse manifesto quia inpossibile est respectvm esse in aliquo subiecto nisi in eodem subiecto sit propria racio fundandi ilium respectvm; sed potencia actiua est in agente et est fundamentum illius respectvs; ergo, et cetera, minor est manifesto quia, si aliquid aliud quam potencia actiua esset potencia illius respectvs, puto, aliquid existens in passo, tune in passo ponerentur raciones formales opposite, puto, racio formalis per quam esset fundamentum actionis et racio formalis, per quam esset, est fundamentum passionis - quod videtur inpossibile; ergo, et cetera. 45.32 preterea, respectvs oppositi, respectv eiusdem, non possunt esse in eodem subiecto. Si, enim, neges istam, negabitur omnis causalitas causarum secundarum; dicam tibi quod idem, respectv eiusdem, est pater et illius et quod iste est productus effectiue ab isto, et econuerso, et peribit omnis disputocio et omnis ordo causarum essencialiter ordinatorum; sed passio est respectvs oppositus actioni et est in passo subiectiue; ergo, inpossibile est actionem esse in passo subiectiue. 45.33 preterea, in quocunque est aliqua forma subiectiue, illud denominatur tale secundum illam formam; si, enim, negetur ilia proposicio, dicam tibi quod in aliquo subiecto est albedo subiectiue et, tamen, illud non est album - quod nichil est dictum; simpliciter, ergo, si actio sit formaliter in passo, passum inquantum huiusmodi, erit formaliter agens quod est inpossibile; ergo, et cetera. 45.34 preterea, omne inportotum per terminum concretum relativum dependet ab aliquo. isto patet per exemplum: inportotum, enim, per istum terminum 'simile' dependet ab aliquo; quero, ergo: a quo dependet inportotum per istum terminum concretum relativum 'passum' ? aut, enim, dependet ab agente, sicut a termino quia de ilia loquor, aut solum ab actione de genere actionis, aut ab actione a re que patitur. Si dicas primum, habeo propositum. Si secundum, hoc est inpossibile quia inpossibile est perfeccius dependere tali dependencia ab inperfecciori; sed vnus respectvs, cuiusmodi est actio (73V73 V ) inperfeccior est quam vnum compositum ex respectv et absoluto, cuiusmodi est passum; ergo, et cetera. 45.35 Si des tercium, tune idem dependet a seipso quia res paciens cum passione nunc tenet vnum extremum opposicionis; dependet ab ipsamet re paciente cum actione vt tenet alterum extremum opposicionis; sed illud est inpossibile; ergo, et cetera. Sed contra istam conclusionem sunt autoritotes adducte contra precedentem conclusionem; prima autoritos est philosophi, tercio phisicorum vbi dicit actio et passio fundantur in motv; non est, autem, dubium quin motus sit in passo.


3 19

45.36 Item, in eodem tercio videtur frequenter dicere quod actio est in paciente; et multe tales autoritates possent adduci quas, propter breuitatem, obmittam quia, vna soluta, possent omnes solui. 45.37 Est ergo sciendum quod actio est quidam respectvs extrinsicus adueniens et est in agente vt in subiecto supposito, in forma, autem, que est quedam potencia actiua, ut in fundamento proprio proximo, et similiter, 'passio' dicit respectvm oppositum, correspondentem illi et est in passo vt in subiecto supposito, et in potencia passiua ut in fundamento proximo. 45.38 et vlterius, in speciali est sciendum quod agens creatum habet respectvm ad terminum primum, siue totalem, qui dicitur 'productum', et ad terminum parcialem, qui dicitur 'forma educta' vel 'inducta', siue ad subiectum illius forme, quod est passum vel transmutatum. quod, autem, isti respectvs sint alij, statim patet, turn quia termini sunt alij, turn quia respectvs correspondentes econuerso sunt omnino alij. respectvs, enim, producentis ad productum est sicut dependens ad illud ad quod dependet, et hoc simpliciter secundum suum esse sicut simpliciter accipit esse. respectvs, autem, educti vel inducti, puta, forme, licet sit respectvs dependentis vel producti a producente est, tamen, alius quam respectvs producti ad producens quia inpossibile est illud, quod dependet tanquam posterius, dependere dependencia qua dependet prius; sed prius dependet productum cum prius capiat esse quam inductum vel eductum; ergo, et cetera, respectvs, autem, transmutabilis siue passi ad transmutantem non est respectvs dependentis secundum esse quia secundum suum esse concurrit cum agente, vel cum causa, nee accipit simpliciter esse ab ipso, sed tantum accipit esse secundum formam que inducitur. 45.39 istorum, autem, trium respectvum ex parte agentis, duo primi non sunt extrinsicus aduenientes quia vel agens non habet relacionem realem ad productum vel eductum, sicut est de deo producente creaturam, vel, si habet, necessario sequitur fundamentum, posito termino. respectvs, autem, qui est ad passum, est extrinsicus adueniens quia bene possibile est actiuum et passiuum esse et eciam approximata et, tamen, non habere ilium respectvm, utpote si est aliquod inpediens; et secundum hoc patet in quo sit subiectiue passio de genere passionis quia non est in forma fluente, sed in corumptivo illius forme. 45.40 Ex istis aliqualiter patet equiuocacio multiplex illius nominis 'passio', 'actio'. vno, enim, modo dicitur de operacione prout intelleccio vel volicio dicitur 'operacio' et, tamen, secundum veritatem, vtrumque est qualitas. alio modo, 'actio' dicit per se habitudinem vel respectvm et

320


quandoque accipitur hoc nomine 'actio' pro respectv producentis ad productum, sicut dicitur pater esse 'causa agens' filij, quandoque pro respectv inducentis ad inductum vel eductum, ut calidum dicitur esse 'causa caloris' in ligno; aliquando, autem, accipitur pro re acta includendo, tamen, ilium respectvm quem exprimit hoc: quod est ab alio, et tune racionabiliter potest dici quod in ista quinta significacione, 'actio' inportat respectvm ilium et connotat illam rem actam et tune, racione connotati, non esset querendum ad quod genus pertinet quia potest pertinere ad tot genera quot formaliter causata in passo sunt ab agente. 45.41 quod, autem, philosophus aliquando accipiat 'actionem' in ista significacione patet per philosophum, tercio phisicorutn, vbi dicit de actione quod est opus et finis huiusmodi, scilicet, actiui;18 opus, autem, et finis est ipsa forma absoluta in passo, licet ut fluens. vnde dicit ibidem philosophus quod motus est actus actiui et passiui, actiui (73 v /74 r ) vt ab ipso, passiui ut in ipso. eciam accipitur respectv transmutacionis, iuxta illam descripcionem autoris .6. principiorum: actio 'est secundum quam in id quod subicitur agere' dicuntur.19 actio, secundum primam significacionem, est forma absoluta; secundum secundam et terciam, est respectvs intrinsicus adueniens et sic proprie pertinet ad genus relacionis; secundum quintam, est genus distinctum; secundum quartam, pertinet actio, quantum ad connotatum, ad aliquod genus absolutum, puta, ad quantitatem vel qualitatem, vel secundum quod passum transmutatur. 45.42 Ex istis visis, patet ad omnes autoritates que possunt adduci contra istam conclusionem. prima, enim, autoritas, cum aliquibus alijs, est exposita in precedenti articulo. Ad secundam, dicendum est quod philosophus accipit ibi 'actionem' secundum quartam accepcionem, videlicet, prout dicit de re acta et sic certe verum est quod non est in agente, sed in passo. et illud de isto articulo sufficiat. 45.43 De quinto articulo, vtrum, videlicet, actio sit coequeua agenti? Dico quod de agente possumus loqui dupliciter: est, enim, quoddam agens, quod subest motvi et transmutacioni, et aliud, quod non subest motvi et transmutacioni; loquendo, autem, de agente secundo modo dicto, dicendum est quod actio illius agentis est sibi coequeua; huiusmodi, autem, agens est deus cui inpossibile est aliquid de nouo aduenire nisi per predicacionem de quo modo adueniendi dictum est superius in diuersis 18

Aristoteles, Phys. 3, 2 (201b26-31), t. 22, p. 387: "Et motus quidem actus quidem videtur esse (imperfectus autem:) causa autem est, quoniam imperfectum est quod possibile, cujus est actus motus." 19 Sex principiorum, p. 38, lines 14-15.


321

capitulis. Si, autem, loquamur de agente prime modo dicto, sic videtur michi quod intellectus non capit quod actio sit coequeua tali agenti et hoc supposita prima conclusione istius capituli, videlicet, quod actio realiter distinguatur ab agente. Istud probo primo sic: inpossibile est per naturam, ilia, que sunt inseparabilia in intelligi, esse separabilia in esse; ista proposicio est euidens quia, ipsa negata, sequitur quod intellectus non possit intelligere sicut est in re; sed actio et passio sunt inseparabilia in intelligi, sicut manifestum est de se; ergo, actio et passio sunt < in > separabilia in esse. sed, per te, actio est coequeua rei que potest agere; ergo, semper correspondet sibi passio; sed passio non est in aliquo nisi illud acquirat vel deperdat aliquid; ergo, eque acquiritur vel deperditur aliquid quando nichil deperditur vel acquiritur, sicut quando aliquid deperditur vel acquiritur; sed hoc est inpossibile; ergo, illud ex quo sequitur. 45.44 preterea, aut isti actioni correspondet aliqua passio, aut non. Si non, ergo non est res relativa quia omnis res relativa requirit aliquem terminum; nichil, autem, potest assignari terminus actionis nisi passio. Si sic, aut ilia passio est coequeua rei que patitur, ita quod illi actioni semper correspondet eadem passio, aut non est coequeua sed correspondet illi actioni alia et alia passio. primum non potest dari quia tune, illud quod semel pateretur, pateretur quamdiu esset in rerum natura - quod videtur absurdum. nee secundum potest dari quia videtur inpossibile terminum alicuius respectvs corumpi nisi corumpatur respectvs qui ad ilium terminum terminatur. et breuiter loquendo secundum istam viam, oporteret concedere vel quod nunquam ignis posset agere in stupam, nisi quando inciperet agere a principio sui esse, vel quod esset aliqua actio cui nullus terminus nee aliqua passio corresponderet - quorum vtrumque est inpossibile. et non dubito, nee valet motiuum quod adducunt aliqui ad probandum quod sit coequeua agenti; dicunt, enim, quod si non esset coequeua, sed adueniret ex tempore, quod tune, omne agens mutaretur cum nunc reciperet illam rem quam prius non habebat; sed illud non cogit quia, si tu dicas mutari omne illud quod nunc recipit aliquem respectvm quern prius non habebat, sic non est inconueniens omne agens creatum mutari; sed illud non est nisi abuti significato vocabuli quia nichil dicitur proprie mutari nisi aliquam rem absolutam de nouo recipiat. et illud de quinto articulo sufflciat. 45.45 De sexto articulo dico quod actio non infert passionem sicut suum effectum de genere passionis. illud probo primo sic: omnis causa corporalis equiuoca excedit in perfeccione suum effectum; ergo, si actio de genere actionis (74 r /74 v ) esset causa passionis, esset causa equiuoca; igitur, excederet passionem in perfeccione; illud est inpossibile quia actio

322


et passio non dicunt perfeccionem; nunc, autem, inpossibile est quod inter ilia, que non dicunt perfeccionem, sit excessus in perfeccione; ergo, et cetera. 45.46 Preterea, causa naturaliter precedit effectum; sed actio non precedit passionem; ergo, et cetera, maior est manifesta; minorem probo: quia, si sic, non repugnaret actionem sine passione esse - quod manifeste est falsum et in articulo precedenti multipliciter inprobatum. 45.47 Preterea, nulla causa, secundum suum totum esse - quod dico propter illud quod subicitur relacioni - dependet a suo effectu; sed actio se tota dependet a passione; ergo, et cetera, maior est de se euidens quia, dando oppositum, sequitur quod poneretur circulacio in essencialiter ordinatis quia, secundo metaphisice20 et primo postertorum21 manifeste inprobatur. Sed contra illud videtur expresse esse autor .6. principiorum qui, definiens passionem dicit: 'passio est effectus illacioque actionis.'22 45.48 Preterea, ex quo passio de nouo capit esse, ab aliquo effectiue capit esse; quero, ergo: a quo ? aut ab ipsa actione aut a subiecto actionis. Si detur primum, habetur propositum. Si secundum, hoc videtur inconueniens quod, videlicet, calor non possit producere alium calorem nisi tali passione mediante. Ad primum istorum dico quod ibi accipit abstractum pro concrete et tune, accipitur ibi actio pro termino producto ut sit sensus: 'passio est effectus agentis.' Ad secundum dico quod capit esse a subiecto ipsius actionis et quando dicitur quod illud videtur inconueniens, quod calor non possit producere alium calorem nisi tali respectv mediante, talia argumenta, licet sint facilia ad faciendum, est, tamen, difficile respondere quia qui wit sufficienter ad talia argumenta respondere, oportet naturam rei inquirere. dico, ergo, quod nullum est inconueniens, ymmo pocius est necessarium quod calor non possit producere calorem nisi tali respectv mediante. 45.49 Ad cuius euidenciam est sciendum quod, si esset aliquod agens perfectissimum, cui passum sine resistencia subiceretur, nee esset aliqua indisposicio ex parte medij, tune, secundum veritatem, in tali passo, respectv talis agentis, non esset necesse ponere talem respectvm de genere passionis, licet respectvm producentis ad productum, qui est intrinsicus adueniens, necessario resultaret. racio est ista: quia, casu posito, nullum principium dispositorium ponere oporteret, sed in instanti formam 20 21 22

Aristoteles, Mela. 2, 2 (994al-994b30); vide supra n. 6 huius capituli. Aristoteles, An. post. 1, 4 (73blO sqq.). Sex principiorum, vide supra L 45.18, n. 9.


323

producendam induceret; nunc, autem, non est sic; ergo, omne agens naturale in agendo patitur quia paciens naturaliter appetens suum esse, ipsum nititur conseruare, et ideo, agenti resistit in agendo. et ideo, est quod forma corumpenda, specialiter accidentalis, non corumpitur in instanti, sed in tempore, gradus post gradum; necesse est, ergo, ponere quod introducatur aliqua forma in ipsum passum, que sit inpossibilis alicui gradui forme corumpende et non omnibus, et iterum aliam, que sit inpossibilis alteri gradui vel duobus alijs, et vltra, quousque sufflciant ad formam corumpendam. illam, autem, formam corumpendam ego voco ilium respectvm extrinsicus aduenientem de predicamento passionis. non, enim, potest poni quod ilia forma, que est incompossibilis vni gradui forme corumpende vel duobus, non, tamen, omnibus, sit tota forma introducenda vel aliqua pars eius quia cum ilia forma introducenda sit contraria forme corumpende cum motus sit de contrario in contrarium. ipsa tota et quelibet pars eius est incompossibilis toti forme corumpende, cum inpossibile est, sicut probatur, secundo de generacione, capitulo de mutacione,23 duo contraria, siue intensa, siue remissa, esse in eodem subiectiue et, per consequens, secundum hoc oporteret ponere quod in primo, in instanti in quo calidum agit in frigidum, vel econuerso, eciam si vtrumque esset in summo, quod tota caliditas, vel tota frigiditas, corumpitur - quod sensu < i > et experiencie manifeste contradicit. agens, ergo, primo inducit vnam formam in passum, que est incompossibilis primo gradui caliditatis, si passum sit calidum, et, per consequens, oportet quod ille gradus corumpatur; postea vero, secundum quod agens preualet supra passum, inducit aliam, que est incompossibilis duobus (74 v /75 r ) vel tribus alijs et tune, omnibus illis gradibus coruptis, forma absoluta contraria inducitur; et illam formam sic primam, voco 'passionem de genere passionis'. et hec de isto articulo sufflciant, alias de ista materia tractaturus. 45.50 De septimo et vltimo articulo, qui querit. vtrum paternitas, que est relacio producentis ad per se productum, fundetur super actionem de genere actionis? dico absolute quod non; mirum, enim, videtur quod vnquam petrvs aureoli hoc vertit in dubium,24 turn quia manifestum est ad sensum quod actio de genere actionis est quando paternitas non est, turn

23

Aristoteles, De gen. vide supra L 40.11, n. 7. Petrus Aureolus, Scriptum super I Sent. d. 7, sect. 19, ed. E. M. Buytaert, t. 2, p. 853, lines 62-63: "constat quod Deus Pater est producens aeternus et est actio pura in producendo;" ibidem, p. 861, lines 18-19: "... videtur [sc. Bonaventura] sensisse quod potentia generandi non est nisi ipsemet actus." 24

324


quia actio est quid transiens et successiwm - paternitas, autem, est quid permanens; tamen, quia nulli est dubium quin paternitas sit quando actio de genere actionis non est, tune arguo sic: Inpossibile est respectvm esse sine fundamento; sed paternitas est quando actio non est; ergo, inpossibile est actionem esse eius fundamentum. 45.51 Prima proprietas actionis, quam ponit autor .6. principiorum, est quod actio recipit contrarietatem,25 circa quam aduertendum quod inter actiones aliquas est contrarietas proprie dicta et inter aliquas non. iste, enim, actiones que habent incompossibilitatem simultaneitatis que, tamen, eidem subiecto possunt inesse alternatim, proprie sunt contrarie; cuiusmodi sunt 'secare' et 'plantare'; iste, enim, due actiones posite sunt in eodem genere et maxime se distant et mutuo se expellunt et eidem subiecto vicissim insunt. alie, autem, actiones non sunt proprie contrarie, sed large et inproprie, accipiendo 'contrarietatem' pro inpossibilitate essendi simul; cuiusmodi sunt 'calefacere' et 'frigescere'. non, enim, possunt iste due actiones simul et semel inesse eidem subiecto et pro tanto possunt dici 'contrarie', sed quia non possunt inesse eidem subiecto successive nisi extendendo hoc nomen 'subiectum' ad subiectum proprie dictum - cuiusmodi est frigiditas et caliditas - et ad fundamentum eius quod est receptiuum caliditatis et frigiditatis, ideo inproprie possunt dici 'contrarie'. 45.52 secunda proprietas est quod actio recipit magis et minus, ad cuius euidenciam est sciendum, sicut dictum est in articulo inmediate precedenti, quod cuilibet actioni correspondat aliqua passio, sicut proprius terminus; nunc, autem, est aliqua passio — est incompossibilis vni gradui forme contrarie expellendum - et aliqua, que est incompossibilis duobus vel tribus; ilia, ergo, actio, que correspondet passioni que est incompossibilis tribus vel duobus gradibus est magis actio quam ilia que correspondet passioni que solum est incompossibilis vni gradui, sicut et hec passio magis est passio quam ilia, et in hoc tota sentencia istius capituli terminatur. et quia omnia que sunt dicta de actione possunt dici de passione, 'quadam prolacione non recta, sed' leui 'transmutacione', secundum autorem .6. principiorum,26 ideo, causa breuitatis, ilia que in isto capitulo dicta sunt eciam de illo predicamento sufficiant; quare, et cetera.

25

Sex principiorum, p. 41, line 3: "Recipit autem facere et pati contrarietates..." Ibidem, p. 41, lines 13-14: "... quedam vero prolatione non recta sed in transmutatione." 26

CAPITULUM QUADRAGESIMUM SEXTUM

325

CAPITULUM QUADRAGESIMUM SEXTUM: EST DE PREDICAMENTO QUANDO 46.01 Nunc, igitur, post hoc restat de predicamento quando pertractare. Et sciendum quod de isto predicamento pauca potui reperire, nee in dictis doctorum nee in dictis autorum et licet inter autores alios, autor .6. principiorum de isto predicamento plura dixerit, tamen, eum sequi non intendo, et hoc quia michi videtur quod ipse de isto predicamento, sicut eciam de alijs, salua eius reuerencia, insufficienter tractauit. nam, volens ponere conuenienciam inter 'tempus' et 'quando', dicit quia, sicut partes temporis sibi invicem sine mora succedunt, similiter eciam ipsius quando;l postea vero, satis cito ponens proprietates ipsius quando, inter alias dicit quod quando nichil est contrarium; istam, autem, proprietatem ipse probat per talem racionem: quia inpossibile est contraria simul esse in eodem subiecto; sed quando - preteritum et futurm et presens - sunt in eodem subiecto, et tune conclvdit quod ipsi quando nichil est contrarium.2 Istud, autem, adduce vt videatur quam parui ponderis sunt verba sua; primo, enim, in istis verbis paucis sibi ipsi, ut (75 r /75 v ) videtur, contradicit nam inpossibile est alicuius successivi plures partes simul esse; sed, per ipsum, quando est ita successivum sicut tempus; ergo, et cetera. 46.02 preterea, tempus preteritum, futurum, et presens, inpossibile est simul esse et oritur ilia repugnancia propter hoc, quia tempus successivum est; sed quando, per te, est successivum; ergo, et cetera. Si dicas, quando preteritum, futurum, et presens esse idem, tune magis euidenter centradices nam manifestum est quod illud, quod est permanens et manens, idem numero et non variatum, potest coexistere pluribus partibus. Sed, ista responsione data, quando esset huiusmodi; ergo, et cetera. 46.03 preterea, ilia racio non est nisi quedam sophisma, peccans per fallaciam consequentis. vnde, enim, sequitur: vnum quando non contrariatur alteri, ergo quando nichil est contrarium ? non, enim, plus sequitur quam si diceretur: vna albedo non contrariatur alteri, ergo albedini nichil est contrarium - infra, enim, eandem speciem nunquam est contrarietas requirenda. nunc, autem, certum est quod vnum quando non distinguitur speciflce ab alio quando, non plus quam tempus preteritum distinguitur speciflce a tempore presenti vel future. 1

Sex principiorum, p. 43, lines 17-18: "Amplius autem, quemadmodum et temporis partes sibi sine mora succedunt, similiter et quando..." 2 Ibidem, p. 44, lines 8-11: "Quando quoque nihil est contrarium; etenim quando quod ex presenti est, unum et idem ex future et preterite est; impossibile autem erit duas de eodem predicari contrarietates individuo."

326


46.04 Sic, igitur, dimisso isto autore et vijs eius circa illud predicamentum, sic procedam: primo, investigabo: quid est ipsum 'quando1 secundum quod michi videbitur? secundo, inquiram: vtrum distinguatur realiter a rebus absolutis? tercio, viso quod sic, ponam opinionem hokam contrariam, cum suis motiuis per que nititur probare quando non distingui a rebus absolutis; quarto, soluam raciones eius; et quinto, proprietates ipsius quando pertractabo. 46.05 Circa primum aduertendum est quod mensure se habent in duplici differencia: quedam, enim, sunt mensure quidditative, hoc est, mensurantes quidditatem rei; quedam, vero, quantitative, hoc est, mensurantes quantitatem rei. mensure, autem, mensurantes quidditatem rei se habent in duplici differencia quia quedam mensurant quidditatem rei extrinsice et quedam intrinsice. mensura, autem, mensurans quidditatem rei extrinsice, semper est in eodem genere propinquo cum re mensurata et ex ilia mensuracione resultat aliqua relacio inter mensuram et mensuratum, et hoc ex vi huius; et de ista mensura loquitur philosophus, nono metaphisice? dicens quod in quolibet genere oportet ponere vnum quod sit metrum et mensura omnium illorum que sunt in illo genere, sicut in genere coloris, albedo, et in ponderibus, vncia. manifestum est, enim, quod albedinis ad nigredinem - propter hoc quod albedo excedit in perfeccione nigredinem - non resultat aliqua relacio inter albedinem et nigredinem, quod maxime verum est de relacione reali. 46.06 secunda, autem, mensura mensurans quidditatem rei intrinsice, quandoque est in eodem genere cum mensurato, quandoque non. hoc patet de sciencia que habetur de ligno vel de lapide et de sciencia que habet pro obiecto aliam scienciam, quod inter talem mensuram et mensuratum oportet ponere relacionem realem, saltern in altero extremo, sicut dictum est supra de predicamento relacionis.4 et de ista mensura loquitur philosophus, quinto metaphisice, capitulo de ad aliquid, in tercio modo relativorum.5 46.07 Mensure, vero, mensurantes quantitatem rei se habent in duplici differencia quia quedam mensurant quantitatem intrinsicam et quedam extrinsicam. voco, autem, hie 'quantitatem intrinsicam' illud per quod aliquid est quantum et extensum, de qua superius in predicamento quan3 Aristoteles, Meta. 10, 1 (1052b32), p. 558: "In omnibus autem his, metrum, et principium unum aliquid et indivisibile." 4 Vide supra, L 43.04, 43.05, 43.06. 5 Aristoteles, Meta. 5, 15 (1020b30), p. 316: "Alia ut mensurabile ad mensuram, et scibile ad scientiam, et sensibile ad sensum."


327

titatis satis dictum est.6 quantitatem, autem, extrinsicam voco duracionem rei. prima mensura est sicut vlna respectv panni, de qua dictum est supra in capitulo de relacione.7 secunda mensura est motus primi mobilis quern vocaui supra 'tempus', et de ista mensura loquitur philosophus, quarto phisicorum, dicens tempus esse mensuram motus secundum prius et posterius;8 ille, enim, motus est regulatissimus et est metrum et mensura motuum inferiorum et duracionis cuiuscunque rei existentis infra speram actiuorum et passivorum. vnde, sicut ewm est aliquid mensurans existenciam angeli, secundum ponentes ipsum euum aliquid successivum, ita iste motus existenciam istarum rerum inferiorum. ex tali, autem, mensuracione oritur quidam respectvs in re mensurata quam quidem respectum ego voco 'quando1 vel 'quandoleitatem1 et huic alludit ilia diffinicio ipsius (75 v /76 r ) 'quando' quando dicitur quod quando est illud quod ex iacencia temporis reliquitur. ex hoc, igitur, potest ipsum quando vel quandoleitas describi, vt dicatur quod quando est quod quidem in re temporal! existens subiectiue, derelictus siue causatus a tempore in quantum ipsum tempus est mensura ipsius rei temporalis. et illud de primo articulo sufflciat. 46.08 Circa secundum articulum est videndum si 'quando1 distinguitur a rebus absolutis; secundo, vero, videndum est propter quid. De primo, non videtur nisi quedam proteruia; negare, enim, quod in quolibet predicamento non sit reperire aliquam rem distinctam ab alijs rebus omnium aliorum predicamentorum est negare totam philosophiam et multas sciencias particulares que tractant de istis predicamentis. eadem, enim, facilitate qua tu negas in predicamento quando esse aliquas res distinctas a substancia et qualitate, negabo ego tibi quod in predicamento qualitatis non sunt alique res distincte a substancia; sed dicam quod vna substancia se ipsa et non per aliquid extrinsicum est alba, et alia se ipsa nigra; non videtur, eciam racio quare angelus, et eciam deus, non subsistent motvi primi mobilis, sicut cetere res create, ex quo ex tali adiacencia vel subiacencia; nulla res in re subiacente relinguitur; tenendum est, ergo, tanquam certum, quod illud quod inmutatur per quando est aliquid realiter distinctum ab omnibus rebus absolutis et ab omnibus rebus relativis aliorum predicamentorum. alique, autem, raciones prius tacte possent adduci ad ostendum propter quid, sed ad presens pertranseo quia alibi intendo prolixius de isto predicamento pertractare. 6

Vide supra, cap. 41. Vide supra, cap. 43, prasertim L 43.05. 8 Aristoteles, Phys. 4, 11 (220a24-25), t. 22, p. 478: "Quod quidem igitur tempus numerus motus secundum prius et posterius sit..." 7

328


46.09 Quantum ad tercium articulum restat ponere opinionem que negat quando rem distinctam a rebus absolutis inportare. vnde dicitur quod 'secundum opinionem aristotilis' illud predicamentum non est nisi ordinacio aduerbiorum quibus conuenienter respondetur 'per hoc interrogatiuum "quando?"' vnde, quando 'non inportat aliquam rem distinctam a substancia et qualitate; sed inportat easdem res, quamuis non nominaliter, sed aduerbialiter.' 46.10 Pro ista opinione arguitur primo sic: nam 'si quando sit talis res inherens rei temporali, cum non plus debeat poni talis res respectv vnius temporis quam respectv alterius, ergo, respectv temporis futuri est talis res. consequens est falsum quia, si sit talis res in illo quod erit eras, sine qua non potest dici quod erit eras, sicut non potest aliquid esse album sine albedine, ergo, respectv cuiuslibet instantis illius temporis in quo erit, erit aliqua talis res in isto et tune, cum ilia instanti ponantur infinita,' sequitur quod tales res erunt infinite. 46.11 Preterea, 'illud fuit in infinitis temporibus et in infinitis instantibus; ergo, in eo sunt tales res infinite derelicte. et si dicatur quod ilia instancia non sunt in actv, contra hoc: quia, aut aliquod instans nunquam fuit in actv, aut nullum; si nullum, ergo, nichil est instans, et si aliquid, et non plus vnum quam reliquum, ergo infinita fuerunt in actv. 46.12 'Preterea, de omni re contingit determinate dicere quod est vel non est; ergo, in illo homine, vel est determinate talis res, et accipio illam rem que debet dereliqui ex adiacencia crastine diei, vel non est in illo homine.9 si est in ipso, ergo hec est determinate vera: "homo erit eras;'1 si non est in eo, ergo sua opposita erit determinate vera - que videntur esse contra aristotilem, qui in futuris contingentibus negat determinatam veritatem.'10 46.13 Item, arguitur 'theoloyce: aut, enim, in illo homine est talis res, aut non est in eo; si est in eo, et sequitur formaliter: talis res, respectv crastine diei, est in isto homine, ergo iste homo erit eras, sicut sequitur formaliter: in isto subiecto primo est albedo, igitur hoc est album, et antecedens illud; ita, res est in illo homine, est necessarium et sic verum quod non potest contingere, eciam per potenciam diuinam, quin postea sit verum dicere: "hec res fuit in illo;" ergo, semper necessario erit verum dicere: "iste fuit futurus in ilia die" et, per consequens, deus non potest facere quin erit in ilia die' - quod videtur hereticum. 'Si, autem, ilia res 9 10

em. ms. vel non est in illo homine bis. Aristoteles, De interp. 9 (18a33-19b4), p. 13, line 17 - p. 18, line 4.


329

non sit in isto homine, ergo hec erit necessaria postea: "ilia res non fuit in isto homine, ergo non fuit futura in isto homine;" et antecedens est necessarium, ergo consequens et, per consequens, deus (7 6V 7 6 v ) non potest continuare vitam istius hominis vsque ad diem crastinam' - quod absurdum est. 46.14 'Item, si quando sit talis res, tune, sicut aliquid est calidum per calorem, ita illud tempore esset tale per talem rem et, per consequens, sicut inpossibile est esse aliquid calidum sine calore, ita inpossibile esset aliquid esse tale sine tali re inherente sibi; sed consequens est falsum nam hec est vera: "antichristus erit ante diem iudicij" et, tamen, in antichristo, cum sit nichil, non est talis res.' 46.15 'Preterea, si in illo homine, qui fuit heri, est talis res derelicta, per quam dicitur fuisse heri, sicut lignum est calidum per calorem, ergo inpossibile est quod hec sit vera: "iste homo fuit heri" sine tali re, sicut inpossibile quod lignum sit calidum sine calore; sed hoc videtur falsum quia nullam contradiccionem includit quod deus conseruet ilium hominem sine ilia re quia potest per potenciam suam absolutam istum hominem conseruare et illam rem destruere. ponatur, ergo in esse et tune quero: aut iste homo fuit heri aut non ? si fuit, ergo vere fuit heri sine tali re; ergo per illam rem "quando" non dicitur fuisse heri - quod est intentum. si non fuit, contra: proposicio est de preterita et talis est necessaria, ita quod deus non potest facere quin hoc fuerit, ex quo fuit.' propter ista, ergo, tenet iste conclusionem predictam. 46.16 Circa quartam restat ostendere quod iste raciones non concludunt. Ad cuius euidenciam, propter omnia ista argumenta est sciendum quod, sicut dictum est supra de passione de predicamento passionis,11 quod passio continue succedit passioni et eodem modo actio sibi correspondens pro termino, ita quod actio presentialiter existens in subiecto denominat ipsum agens, ita quod verum est dicere 'hoc agit,' demonstrando subiectum illius actionis; actio, autem, preterita non denominat ipsum nisi pro preterite, ita quod propter actionem nunc in actv existentem, postea verum est dicere quod 'hoc egit' vel 'produxit', que quidem predicacio non requirit aliquam rem actualiter existere in subiecto quocunque modo, sed fuisse. similiter, actio que est futura non denominat nisi pro future, ita quod, si ista proposicio sit contingens 'hoc aget' vel 'producet', hec erit contingens. actio de genere actionis erit subiectiue in hac re, et hoc semper 11

Scilicet, cap. 45 (de actione) vide praesertim L 45.52 "omnia que sunt dicta de actione possunt dici de passione."

330


loquendo de re creata, que predicacio non requirit aliquam rem huic subiecto inesse, sed tantum posse inesse pro futuro; ita proporcionaliter ymaginandum est de ipso quando. 46.17 non, enim, est ymaginandum quod ex die crastina relinquatur in me aliquod accidens quod vocatur 'quando1, vel ex septimana preterita, vel ex anno preterite, sed sicut tempus transit, ita et ipsum quando, ita quod in nulla re temporali est nisi vnum quando actualiter. vnde, ista predicacio 'hoc', denotando sortem, 'fuit heri' non verificatur propter aliquod accidens actualiter existens in sorte, sed propter aliquod accidens quod infuit, quod vocabatur 'quando' vel 'quandoleitas'. 46.18 similiter, eciam ista predicacio de futuro: 'sortes erit eras' est possibilis quia contingens est ad vtrumque talem rem sibi inesse. et per hoc dico ad primum argumentum quando dicitur quod 'non plus debet poni talis res respectv vnius temporis quam respectv alterius' temporis; patet quod hoc est simpliciter falsum, ymmo non est ymaginabile12 quomodo illud, quod non est, sicut tempus preteritum vel futurum, possit aliquam rem in re temporali relinquere. Sed quidquid sit de hoc, adhuc videtur difficultas argument! remanere quia, cum contingat aliquod tempus pertransire, et in illo tempore sint instancia infinita, et respectv cuiuslibet instantis sit ponere talem rem, sequitur ad minus quod in ilia re fuerint infinite res - quod inpossibile videtur. Si teneretur illud quod dictum est in predicamento quantitatis, quod, videlicet, in continue sint finita indiuisibilia et quod continuum componatur ex finitis indiuisibilibus, et tempus eciam, per consequens,13 tune statim esset negocium expeditum, et istam viam ego puto bonam et facilem. 46.19 vt, tamen, habeat argumentum quidquid potest habere, teneatur via communis, et tune dico ad argumentum quia instancia non sunt in actv in tempore, sed solum in potencia. proporcionaliter eodem modo sicut in tempore sunt infinita instancia, ita concede in quando infinita et, per consequens, sicut in tempore fuerint infinite res, ita in ilia re temporali fuerint infinite res; in tempore, autem, non fuerint infinite (76 v /77 r ) res nisi in potencia; ergo, et cetera, et tune, ad probacionem que innuitur contra illud posset concedi vtrumque, videlicet, quod nullum instans fuit in actv, dico 'in actv diuiso,' et tune consequencia ilia non valet, nullum instans est vel fuit in actv, ergo instans nichil est quia, si aliquod continuum duraret perpetue, absque hoc quod diuideretur, verum esset 12 13

em. ms. ymaginabilem. Vide supra, L 41.68-41.77.


331

dicere quod nulla eius pars vnquam fuit in actv, accipiendo 'actum' sicut prius et, tamen, non sequitur quod eius partes nichil essent; plus, enim, requiritur ad illud consequens inferendum, videlicet, quod partes non essent, nee in actv, nee in actv diuiso, nee in actv distincto. 46.20 nunc, autem, licet non sint in actv diuiso, sunt, tamen, in actv distincto et, per consequens, non sunt nichil et ita, in isto modo arguendi, committitur fallacia consequentis et fallacia secundum non causam ut causam. posset eciam concedi quod aliquod instans fuit in actv; sed tune esset neganda ista consequencia; 'ergo, omne instans fuit, vel est, in actv.' 46.21 et si arguitur contra hoc: quia omnia instancia sunt eiusdem racionis et, per consequens, sicut vnum potest esse in actv, et reliquum, et tune potest vltra argui: 'hoc instans possibile est esse in actv, et hoc,' denotando aliud, et sic de singulis, 'ergo, possibile est omne instans alicuius temporis esse in actv' - et habetur intentum. Respondeo quod ista proposicio: 'possibile est esse instans esse in actv' est distinguenda secundum composicionem et diuisionem, et in sensu composito est falsa, et sic, non sequitur ex illis premissis. et in sensu diuiso est vera, et sic, sequitur ex premissis. sensus compositus est iste: 'hec proposicio est possibilis: "omne instans alicuius temporis est in actu'" - et manifestum est quod hoc est falsum; sensus diuisus est iste: 'omne instans alicuius temporis potest esse in actv' et ex hoc non sequitur infmita esse in actv, sed tantum in potencia. Sed, si dicatur: ex quo omne instans alicuius temporis potest esse in actv, ponatur in esse, et reddidit idem quod prius, dico quod, si talis proposicio vera sit in sensu diuiso, non debet poni in esse. 46.22 Contra: per philosophum, possibili posito in esse, nullum sequitur inpossibile,14 dico quod verum est in sensu composito, non, autem, de possibili in sensu diuiso, sicut patet in ista: 'album potest esse nigrum,' sicut postea declarabitur in tractatv de supposicionibus. 46.23 Ad secundum: concede quod de qualibet re contingit determinate dicere quod est vel non est; ita quod, non solum disiunctiua ista est determinate vera, ymmo eciam altera pars disiunctiue, et tune vltra, quando dicitur quod 'in isto homine vel est determinate talis res,' accipiendo illam rem que debet dereliqui ex diei crastine adiacencia, 'vel non est in illo homine,' dico: quidquid sit de ista consequencia, quod hec 14

Aristoteles, An. pr. 1, 13 (32al8-19), p. 26, lines 13-15: "Dico autem contingere et contingens quo, cum non sit necessarium, posito autem esse, nihil erit propter hoc impossible."

332


est determinate vera: ilia res que debet dereliqui ex adiacencia crastine diei non est in isto homine - sed tune, consequencia que fit vltra nichil penitus valet nee habet euidenciam. vnde, enim, sequitur: si ista res que debet dereliqui ex adiacencia diei crastine non est in isto homine, ergo ista est determinate vera: iste homo non erit eras? non, enim, plus sequitur quam sequitur: album non inest nunc subiecto, ergo hec est determinate vera: sortes non erit eras albus. non est dubium quod ista consequencia non valet et adhuc minus valet alia - vnde, illud argumentum inpedit seipsum, sicut manifestum est. 46.24 Ad alia argumenta, que dicit esse theoloyca, dico ad primum: quando queritur an 'in isto homine sit talis res aut non?' dico quod non; suppono, enim, quod loquatur de re que dicitur derelinqui ex adiacencia temporis futuri quia aliter argumentum euidenciam non haberet et tune, quando arguitur vltra, quod 'si ista res non sit in isto homine, ergo erit ista necessaria postea: "ista res non fuit in homine isto"' ista proposicio debet distingui penes amphiboliam; potest, enim, habere duos sensus, quorum vnus est verus et alius falsus. vnus, enim, sensus posset esse iste: quod ista erit necessaria: 'ista res non fuit in isto homine postea, hoc est, in quocunque tempore' et iste sensus est simpliciter falsus quia, transacto isto tempore, ex cuius adiacencia debet derelinqui talis res, ista est vera: 'hec res fuit in isto homine' et in isto falso sensu sequitur ilia falsa consequencia que infertur - nee est (77 r /77 v ) mirum si ex falso et inpossibili sequitur falsum et inpossibile. alius sensus est iste: ista erat necessaria: 'ista res non fuit in isto homine postea,' hoc est, in toto tempore precedenti, ex cuius adiacencia debet talis res derelinqui, et iste sensus est verus et non sequitur in isto sensu ilia falsa consequencia, sicut patet manifeste: si albedo non insit nunc sorti, nee per totam noctem sequentem, verum est nunc dicere quod: 'albedo non inest sorti,' puta, per totam noctem sequentem, sed ex hoc non sequitur: 'ergo sortes non est futurus albus die crastino,' sed est proposicio contingens ad vtrumque. 46.25 Ad aliud: patet per illud quod notatum est in principio illius aristotili < s > ;15 non, enim, ad hoc quod ista proposicio sit vera, 'hie erat,' requiritur quod aliqua quandoleitas inerat isti, non plus quam ad hoc quod ista proposicio sit vera, 'hoc erit calidum' requiritur quod aliquis calor inhereat huic, sed solum denominat talem rem sibi posse inesse. Et si dicatur quod, 'si hec est vera, hec erit eras,' sine tali re inherente, eadem 15

Aristoteles, De interp. 13 (22al5), p. 29, lines 9-11: "... illi enim quae est 'possibile esse' ilia quae est 'contingit esse,' et hoc illi convertit, et 'non impossibile esse' et 'non necessarium esse'."


333

racione potest did quod sine tali re vere fuit in tempore preterite et vere est nunc et, per consequens, frustra ponuntur tales res, Istud argumentum non habet plus de euidencia quam illud: hec est vera: 'hoc erit calidum' sine calore sibi inherente, ergo hoc est calidum sine calore sibi inherente. et sine dubio, sicut manifestum est, istam consequenciam non valere - ita nee ilia valet. 46.26 Ad aliud: patet quod ista proposicio est vera: 'hoc fuit heri' absque hoc quod aliquod quando derelictum ex adiacencia diei crastine insit huic subiectiue. Si dicas: nunquam potest deus conseruare sortem, eciam in tempore presenti, sine tali re sibi adueniente, dico quod, si hoc concedatur, ex hoc non habetur nisi quod ille respectvs est extrinsicus adueniens, quod concedendum est et tune, illo casu posito, iste proposiciones essent concedende: 'hoc fuit' et 'hoc est' et 'hoc erit' et iste negande: 'hoc fuit heri' et 'hoc est hodie' et 'hoc erit eras' et sic patet quod ilia argumenta non concludvnt. 46.27 Circa quintum videndum est de proprietatibus ipsius quando, et est prima proprietas quod quando non suscipit magis et minus. Ubi sciendum quod magis et minus respiciunt intensionem et non extensionem. hoc patet, turn quia margarita est albior equo ita quod albedo margarite est magis albedo quam albedo equi; cum, tamen, albedo equi albedine margarite excedat extensiue, turn quia, si ita non esset, quantitas susciperet magis et minus, cum manifestum sit vnam quantitatem esse longiorem altera. licet, ergo, vnum quando, puta, correspondens diei crastine, si posset in rerum natura manere, sit magis extensum quam quando derelictum ex vna hora quia, tamen, non haberet plures partes secundum intensionem, non diceretur magis quando quam illud quod ex hora derelinquitur. 46.28 Secunda proprietas est quod ipsi quando nichil est contrarium, que proprietas sic probatur: si, enim, ipsi quando esset aliquid contrarium, aut vnum quando alteri aut aliqua alia res temporalis aliorum predicamentorum ipsi quando; intelligence, enim, cum sint substancie, nulli contrariantur; primum non potest dari quia aut vnum quando existens in una re subiectiue contrariatur quando existenti subiectiue in alia re, aut quando existens in rerum natura contrariaretur quando non existenti quod non 16 potest esse. illud secundum non potest dari quia manifestum est quod ens et nichil non contrariantur nisi priuative, de qua contrarietate non loquor. nee primum potest dari quia tune, illud quando quod tu 16

em. ms. tamen.

334


poneres contrariari isti, posset inesse isti subiecto in quo est per diffinicionem contrariorum; sed hoc non est quia tune, accidens migraret de subiecto in subiectum. nee potest dici quod aliqua alia res alicuius predicamenti contrarietur ipsi quando quia manifestum est quod quando compatitur secum quamcunque rem alterius predicamenti. 46.29 Tercia proprietas est quod quando est in omni, eo quod incepit esse - que proprietas secundum veritatem fldei falsa est, nam intelligencie inceperent esse et, tamen, in ipsis non est quando. vera, tamen, est secundum errorem phisicorum, qui posuerunt intelligencias ab eterno, et licet multo plura essent de isto predicamento dicenda, causa, tamen, breuitatis, ad presens de illis pertranseo (77 v /78 r ). CAPITULUM QUADRAGESIMUM SEPTIMUM: EST DE PREDICAMENTO VBI 47.01 Circa predicamento vbi sic est breuiter procedenduni: primo, ponenda est opinio que ponit vbi non distingui a rebus absolutis; secundo, ponetur opinio totaliter contraria, et soluentur raciones contrarie; tercio, ponam differenciam inter locum et vbi; quarto, ponam differenciam inter vbi circumscriptiuum et vbi diffinitiuum et cum hoc declarabo quid debet intelligi per vtrumque; quinto, tractabo de proprietatibus vbi; et sexto et vltimo, declarabo quomodo debet intelligi ilia diffinicio loci data in quarto phisicorum: 'locus est vltima superficies corporis ambigentis inmobile primum/ 1 47.02 Circa primum: dicunt aliqui 'quod vbi non1 distinguitur 'a ceteris rebus absolutis1 nee in isto predicamento ponuntur alique res, distinguendo 'res' contra signa rerum. sed secundum autoritatem philosophi in isto predicamento, solum ponuntur 'omnia ilia per que conuenienter respondetur ad questionem factam per hoc aduerbium "vbi", ut si queratur: "vbi est sortes?" conuenienter respondetur: "quod est in tali domo," vel "in tali"1 et ideo, videtur eis quod istas2 proposiciones - iii in summa - 'et consimiles' posuit philosophus 'in predicamento "vbi11.1 47.03 pro ista opinione arguitur sic: quia 'non videtur includere contradiccionem quod deus destruat illam talem rem, si poneretur, non destruendo locum, nee illud quod locatur, nee transferendo locum vel 1

Aristoteles, Phys. 4, 4 (212a20-21), t. 22, p. 435: "Quare terminus continentis immobilis primus locus est." 2 em. ins. ista proposicio .in. infra et consimiles; cf. L 47.06, 47.07.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM SEPTIMUM

335

locatum de loco ad locum, quo facto1 queritur: 'an illud corpus sit in isto loco vel non ? si est in hoc loco et non habet talem rem, ergo locatum est in loco sine re tali' et per consequens 'frustra ponitur' talis res. 'si non est in hoc loco, et prius fuit in hoc loco, ergo est mutatum localiter - quod est contra positum/ 47.04 Sed ista opinio simpliciter est absurda et contra intencionem aristotilis, sicut supra in diuersis capitulis est ostensum.3 et ideo, arguitur contra istam primo sic: quero, enini: vtrum vbi sit substancia vel qualitas? (quia in rerum natura plures res tu non potes ponere). manifestum est quod tu non diceres quod vbi sit qualitas quia tune, vbicunque esset qualitas subiectiue, illud diceretur esse in loco vel habere vbi. consequens falsum quia non est inpossibile deum ponere hominem, in quo est albedo vel nigredo vel quecunque qualitas, extra totum vniuersuni; quo casu posito, ille homo non esset in aliquo loco et, per consequens, non haberet aliquod vbi, cum vbi a circumscripcione loci procedat. nee potest dicere quod sit substancia quia, qua racione vna substancia esse vbi, eadem racione et alia, et hoc loquendo de substancijs corporeis; sed manifestum est quod non omnis substancia corporea est vbi; ergo, et cetera. 47.05 Preterea, inpossibile est transire de contradictorio in contradictorium, nulla mutacione facta; sed omnibus rebus absolutis positis de mundo, hec potest esse vera: pro instanti .b. sortes non est in loco, eciam sorte existente in rerum natura, puta, si poneretur a deo extra totum vniuersum; et pro alio instanti potest esse falsa et sua contradictoria vera, puta ista: sortes est in loco; ergo, et cetera. Si dicas quod ad hoc sufficit transitus temporis, illud non valet quia eciam si nunquam esset tempus et per potenciam diuinam cessaret motus primi mobilis et cuiuslibet orbis inferioris, nichil minus posset deus facere quod sortes esset et quod non esset in loco, et pro alio instanti ymaginato, quod esset in loco, et tune reddiret argumentum. 47.06 preterea, contra illud quod tu dicis, quod iste proposiones iii et huiusmodi 'cum suis casualibus' sint in predicamento vbi, arguitur sic: quia, aut tu loqueris de istis vt sunt voces vel prout sunt conceptvs; tu non potes dicere quod ille voces sint in predicamento vbi quia deus posset de potencia sua absoluta destruere totam mundi machinam, reseruando primum mobile et vnum hominem ponere extra primum mobile; quo facta, tamen, nullum vbi esset cum nichil esse in loco et, tamen, ille homo posset formare istas voces sicut prius. et si dicas quod non, quia tune non 3

Vide supra, L 44.09, n. 5.

336


esset aer qui, tamen, requiritur ad hoc quod sit vox - cum vox non sit nisi quedam fraccio (78 r /78 v ) aeris - Istud non valet nam catholici communiter concedunt quod in patria erit laus vocalis et, tamen, non erit ibi aer, et ideo oportet consequenter negare philosophos in hoc loco. 47.07 Eodem modo potest argui quod conceptvs quicunque non possunt poni in predicamento vbi et tune, potest sic formari vna racio: illud non est in predicamento vbi, quo posito in rerum natura, non contingit respondere per 'vbi' ad questionem factam de illo per 'quid?'; sed ad questionem factam per 'quid?' - denotando .iii. et huiusmodi proposiciones cum suis casualibus - non contingit respondere per 'vbi'; ergo, et cetera, maior est euidens, deducendo in omnibus predicatis; minor eciam patet quia, siue iste proposiciones cum suis casualibus accipiantur pro vocibus siue pro conceptibus, patet quod tarn tales voces quam conceptvs possunt esse absque hoc quod aliquod 'vbi' sit; ergo, et cetera. 47.08 Dico, ergo, quantum ad secundum, quod in predicamento vbi ponuntur quedam res distincte realiter ab omnibus rebus absolutis et ab omnibus vocibus et conceptibus, vnde ille res, que ponuntur in isto predicamento, sunt quedam relatiua extrinsicus adueniencia et dicuntur respectvs 'extrinsicus aduenientes' quia, positis extremis, non necessario ponuntur, sicut patet de isto spacio .a. et de sorte; potest, enim, esse spacium .a. et sortes in rerum natura absque hoc quod sortes locetur vel situetur in spacio .a. Per hoc respondeo ad argumentum: concede maiorem quod deus de potencia sua absoluta potest destruere illam rem, non destruendo locum, accipiendo 'locum' pro 'vltima superficie corporis ambigentis', nee destruendo locatum, accipiendo locatum' pro re absoluta substrata respectvi et non pro absolute et relativo, quia sic esset inpossibile, nee eciam transferendo locum vel locatum de loco ad locum. Et quando queretur vltra, hoc posito: vtrum sit in loco vel non ? dico quod non est in hoc loco; et quando infers quod tune est mutatum localiter, quod est contra positum, Respondeo et dico quod hec proposicio: 'est mutatum localiter' potest intelligi dupliciter: aliquid, enim, dicitur mutari localiter 'positive' et aliquid 'priuative'. voco, autem, aliquid mutari localiter priuative quando destrueret deus vbi existens in sorte, conseruando ipsum, nullo alio vbi superueniente - quod credo deo esse possibile. 'positive' voco quando transfertur de loco ad locum; dico, ergo, quod, posito illo casu, mutatur priuative, sed non positive, et quando dicitur quod hoc est contra positum, non est verum, nam, positum tantum erat quod poterat destruere illam rem, non transferendo locum vel locatum de loco ad locum; nunc, autem, stant ista duo simul: quod aliquid


337

mutetur localiter priuative et, tamen, quod non transfertur de loco ad locum; et sic patet quod ilia racio non conclvdit. 47.09 Quantum ad tercium articulum est sciendum quod autores et doctores isto termino frequenter vtuntur nam, aliquando vtuntur isto termino 'locum' proprie, aliquando inproprie, sicut patet, sexto phmcorum vbi dicit philosophus quod locus est 'vltima superficies corporis ambigentis'. quandoque, autem, non distinguunt inter 'locum' et 'vbi' sicut patet per philosophum in predicament^ vbi dicit 'vbi vero ut in loco, et cetera'.4 Si, ergo, tu loquaris de loco inproprie et extense, sic non est differencia inter locum et vbi, quia isto modo accipiendo 'locum' est idem quod ipsum 'vbi'. si, autem, loquaris de loco proprie, sic distinguuntur locus et vbi sicut absolutum et relativum, et vnum est de predicamento quantitatis et aliud de predicamento vbi. locus eciam non est in re locata subiectiue; vbi, autem, est in re locata subiectiue; vnde, per 'locum' non intelligo nisi 'vltimam superficiem corporis, et cetera', que est de predicamento quantitatis, et per 'vbi' quemdam respectvm extrinsecus aduenientem, causatum forte a re locante in ipsa re locata. Ista differencia conflrmatur per autorem .6. principiorum qui dicit: 'non est, autem, in eodem locus et vbi; locus, siquidem, est in eo quod capit, vbi in eo quod circumscribitur et complectitur.'5 et hoc sufficiat pro isto articulo. 47.10 Circa quartum articulum est sciendum quod aliquod est vbi illimitatum et non circumscriptum, et aliquod distinctum siue limitatum et non circumscriptum, et aliquod (78 v /79 r ) circumscriptum et limitatum. primum et secundum sunt indiuisibilia et tercium diuisibile. primum, autem, vbi voco ilium respectvm qui acquiritur corpori christi per hoc, quod est presens speciebus panis in sacramento altaris. non, enim, est ymaginabile quod possit esse aliqua mutacio, que non habeat aliquem terminum, et si sit de non esse ad esse, oportet assignare terminum positiuum; sed hec est mutacio de non esse corporis christi ad esse corporis christi; ergo, oportet assignare terminum positiuum hie. Nee valet dicere quod sufflciat mutacio que fit circa species, videlicet, quia primo erant in subiecto, nunc, vero, sine subiecto, nam manifestum est quod deus posset facere illas species sine subiecto, absque hoc quod corpus christi esset illis speciebus presens et, per consequens, hec mutacio est alia ab ilia et tune, sicut prius oportet querere terminum huiusmodi, quern quidem terminum voco 'quemdam respectvm', qui potest describi 4

Aristoteles, Cat. 4 (2al). Sex principiorum, p. 45, lines 10-12: "... non autem in eodem loco et ubi, locus siquidem in eo quod capit, ubi autem in eo quod circumscribitur et complectitur." 5

338


'illimitatum', et voco ipsum 'illimitatum1 quia per ipsum non est corpus christi ita presens huiusmodi speciebus quin possit eciam esse prius alijs speciebus, ymmo, eciam infinitum, accipiendo 'infinitum' syncathegorematice. 47.11 Vbi, vero, 'diffmiturrT siue 'limitatum' voco ego ilium terminum, qui acquiritur angelo per hoc quod est in aliquo certo loco et determinate; quod, autem, sit in loco, articulus parysiensis et oxoniensis est,6 nam habemus tenere quod potest operari in aliquo loco, puta, mouere lapidem vel aliqua < m > consimilem operacionem exercere. si, autem, non esset in illo loco, inpossibile esset eum operacionem in illo loco exercere; si, vero, ex hoc quod est in isto loco, non acquiretur sibi aliqua res noua, non esset maior racio quare esset in loco .a. quam in loco .b. vel .c. et sic, vel esset in omni loco vel in nullo loco - quorum vtrumque membrum falsum est. voco, autem, illud vbi 'limitatum' quia angelus ita est in uno loco quod non in alio. Differunt, autem vbi difflnitiuum et circumscriptiuum quia, sicut iam dictum est, vnum est indiuisibile et aliud diuisibile; differunt eciam quia inpossibile est vbi circumscriptiuum esse in aliquo subiectiue nisi possit applicari alicui secundum longitudinem et latitudinem; non, autem, sic est de vbi difflnitiuum. 47.12 Similiter, arguitur contra ista quia, vbicunque vel in quocunque est vbi subiectiue, illud est in loco; sed in corpore christi, per me, est vbi subiectiue, eciam < quando > 7 existens in sacramento altaris; ergo, corpus christi in sacramento altaris est in loco; sed illud est contra veritatem fidei quia tune, posset videri oculo corporali et tangi et, per consequens, periret meritum fidei.8 Ad hoc innuit doctor subtilis vnam responsionem, libro quarto, .8.,9 questione prima, vnde dicit quod iste respectvs, propter quod verum est dicere quod corpus christi est presens speciebus panis in sacramento altaris, non debet vocari 'vbi', sed solum 'respectvs presentialitatis'. potest, tamen, secundum eum, dici quod magis 6

Chartularium universitatis Parisiensis, t. 1, p. 555; propositio ultima, # 219: "Error, si intelligatur ita, quod substantia non sit in loco;" nota verba editoris de commento Archiepiscopi Kilwardby (non memini me sub hac forma etc.): "Ex eo evincitur articulos Oxoniae condemnatos jam inde in diversa forma divulgatos esse," quia articulus iste deficit Oxoniae. 7 Verbum addendum deficit. 8 V.g. Gregorius i: "... nee fides habet meritum cui humana ratio praebet experimentum" Librl duo homiliarum in evangelium 26, 1; PL 76: 1197c. 9 Scotus, In IV Sent. (Opus Oxoniense), d. 10, q. 2, schol. (ms. per errorem mutavit "10" in "8"), t. 17, p. 197: "Cum enini dico, idem corpus simul esse localiter in diversis locis, nihil dico super hoc corpus, nisi quemdam respectum extrinsecus advenientem fundatum in uno quanto ad aliud quantum circumscribens..."


339

proprie pertinet ad genus vbi, inter omnia genera, quia in pluribus cum illo respectv convenit. quod, si non sit proprie in illo genere, sequitur quod decem genera non sufficienter euacuant totum ens - quod non habet pro inconuenienti, eo modo quo philosophi loquuntur de passionibus eorum, vnde non repugnat sub ente reperire aliquem respectvm, puta, illam presentialitatem et respectvm angeli ad locum, qui non habet aliquam racionem in genere. sed ex hoc non sequitur esse plura genera quam .x., sed quod racio eorum, vel racio alicuius, non assignatur generaliter, sicut posset assignari. 47.13 Cui placet ista solucio teneat earn; michi, tamen, non placet, non, enim, videtur michi quod sine magna necessitate, ut puta, si fides compelleret, sit negandum omne ens creatum infra .x. predicamenta contineri; nunc, autem, tenere possum totam substanciam fidei mee et, tamen, saluare quod omne ens creatum infra .x. predicamenta continetur. dicam, enim, satis faciliter, quod in predicamento vbi sunt quedam genera subalterna, et quedam species specialissima; manifestum est, autem, quod ilia que continentur sub generibus subalternis distinctis, vel sub speciebus specialissimis distinctis, non habent easdem raciones for males, sed distinctas et, per consequens, non oportet quod ilium modum denominandi, quern habet unum contentorum sub aliquo genere subalterno, vel sub aliqua specie specialissima, habeat alivd contentum sub alio genere subalterno, vel alia specie (79 r /79 v ) specialissima, sicut patet de albedine et nigredine. dicam, ergo, quod iste respectvs, quern subiectiue pono in christo ut est in sacramento altaris, continetur sub alio genere subalterno quam contineatur vbi existens in re quanta et extensa subiectiue; et eodem modo dicam de vbi angeli. 47.14 Tune, ad argumentum, quando dicitur quod 'in quocunque et cetera', dico quod ista proposicio simpliciter est falsa, sed solum per vbi quantum est extensum, ad minus per accidens, dicitur aliquod proprie esse in loco; huiusmodi, autem, est respectvs quern pono in christo existenti in sacramento altaris, ut patet per predicta - non est quantum nee extensum per se vel per accidens; ergo, et cetera, hie ista materia non habet locum, sed in quarto sentenciarum 10 et ideo, pertranseo. 47.15 Circa quintum articulum videndum est de proprietatibus ipsius vbi; et prima proprietas est quod vbi, aliud est simplex et aliud compositum. ad cuius euidenciam est sciendum quod nullum vbi, proprie accipiendo, est simplex nisi forte ille respectvs per quod angelus deter10

Scilicet, IV Sent. dd. 7-13.

340


minatur ad aliquem certum locum vocaretur 'vbi', sed de hoc visum est in articulo inmediate precedent!, dicitur, ergo, illud vbi simplex, quod est in corpore subiectiue paruioris quantitatis et illud compositum, quod est subiectiue in corpore maioris quantitatis et, per consequens, nullum vbi est simplex per carenciam quaruncunque parcium, cum secundum veritatem, ad extensionem sui subiecti, ad minus per accidens, extendatur, sed est aliquod vbi simplex per carenciam plurium parcium. 47.16 secundo sciendum quod ista composicio et simplicitas in ipso vbi non debet attendi penes intensionem et remissionem, sicut est in albedine et nigredine et in alijs qualitatibus quia quodlibet tale recipit magis et minus, quod non competit ipsi vbi, sicut post patebit, sed debet ista composicio et simplicitas attendi penes extensionem maiorem vel minorem. 47.17 secunda proprietas est quod vbi non suscipit magis et minus, licet vnum vbi sit maior altero; non, tamen, est vnum vbi magis alio. 47.18 tercia proprietas est quod ipsi vbi nichil est contrarium et ista proprietas patet statim, nam contraria non compaciuntur se in eodem subiecto; sed vbi potest esse in subiecto habente quodcunque accidens, siue albedinem siue nigredinem, et sic de alijs, sicut de se patet; ergo, et cetera, et si dicas 'sursuirT contrariari 'deorsum', ista instancia non est contra istam proprietatem, turn quia per sursum et deorum inportantur quidam respectvs de predicamento relacionis et, per consequens, cum sint relativa, non sunt contraria, sicut ostensum est supra,11 turn quia illi respectvs inportati per sursum et deorsum non sunt ipsum vbi, sed fundantur in ipso vbi, sicut in subiecto et, per consequens, siue vnum contrarietur alteri siue non, non est instancia de ipso vbi. et si dicas hoc esse inconueniens, turn quia vnus respectvs non potest esse fundamentum alterius respectvs, turn quia respectvs oppositi non possunt in eodem fundari, dico quod vtrumque istorum est falsum. nam vnus respectvs potest fundare alium, sicut dictum est supra12 et respectvs oppositi possunt esse in eodem subiectiue respectv diuersorum. 47.19 De sexto articulo requiritur in doctore subtili, libro secundo, distinccione secunda, questione quinta.13 et modus suus dicendi ibi non placet michi. Aliter posset dici quod ad hoc, quod aliquid sit in loco, preter locatum, specialiter tria requiruntur: primo, enim, requiritur superficies, 11

Vide supra, L 43.32, 43.47. Vide supra, L 43.19. 13 Scotus, In II Sent. d. 2, q. 5, t. 11, p. 324: "Utrum angelus sit in loco...;" cf. q. 6, pp. 331-334. 12

CAPITULUM QUADRAGESIMUM OCTAUUM

341

partibus cuius applicatur corpus locatum; secundo, requiritur ipsum vbi, quod est subiectiue in corpore locato; tercio, forte resultat quedam relacio de genere relacionis, existens eciam subiectiue in corpore, que vocatur 'distancia'. et ista adhuc est duplex nam aliter distat sortes existens in loco .a. a sorte existens in loco .b., et aliter a polo mundi, puta, a polo artico vel antartico. non, enim, est inpossibile quod sortes distet aliter a platone nunc quam prius; sic, autem, non potest aliter distare a polibus mundi quam prius; quando, ergo, philosophus in diffinicione loci ponit 'inmobilitatem', non potest intelligere per 'inmobilitatem1 illam superficiem corporis ambigentis, turn quia 'inmobilitas' in ilia diffinicione tenet locum differencie, superficies, autem, quasi locum generis; nunc, autem, per genus et differenciam nusquam intelligitur illud, turn quia manifestum est quod ilia superficies non est inmobilis, sicut patet de naue existente in medio fluvij, cui continue succedit alia et alia superficies, nee eciam per 'inmobilitatem' potest intelligi illud vbi quod procedit a superficie corporis ambigentis, quia inpossibile est superficiem, (79V 80r) cui prius applicabatur corpus locatum et postea non, causare in illo corpore locato idem vbi quod prius. Alias, non oporteret ponere quod per nullam potenciam possent esse duo vbi in eodem subiectiue, nee per 'inmobilitatem' potest intelligi ilia distancia, qua distat sortes existens in loco .a. a platone existente in loco .b. quia, sicut manifestum est, ilia est mutabilis et variabilis. si, ergo, per 'inmobile' intelligatur ilia distancia qua distat sortes existens in loco .a. a polibus mundi, placet michi et si non, quere melius. Et si omnino non velis quod per 'inmobile' posset intelligi ilia distancia, quia ilia distancia est extrinsica ipsi loco et, per consequens, non debet poni in eius diffinicione, Istud, inquam cogeret; diceretur, enim, quod non est proprie diffinicio, sed quedam descripcio, et in talibus non est inconueniens quod quedam extrinsica ponantur. CAPITULUM QUADRAGESIMUM OCTAUUM: EST DE PREDICAMENTO POSICIONIS 48.01 De predicamento posicionis est vna falsa opinio que dicit quod in isto predicamento non ponuntur alique res distincte contra res absolutas et contra signa rerum sed solum in isto predicamento, secundum eos, ponuntur talia verba, puta, 'stare', 'sedere', 'reclinare', 'iacere', et huiusmodi. sed quia ista opinio non habet aliquas raciones pro se ideo, eadem facilitate contempnitur qua probatur, nam omnes raciones facte in precedenti capitulo contra opinionem de vbi possunt adduci contra istam et eque bene contra istam concludunt.

342


48.02 Prima, sicut dictum est in capitulo precedenti, angelus est in loco et, tamen, ita totus in loco quod pars eius non est in parte loci; res, autem, quanta ita est tota in loco quod eciam eius pars est in loco, oportet, ergo, aliam habitudinem ponere ipsius rei quante et extense ad ipsum locum quam angeli ad locum; ilia, autem, habitudo non potest esse alia nisi ilia que pertinet rei locate ad partes ipsius loci; ergo, et cetera. 48.03 Preterea, inpossibile est aliquod predicatum, quod significatiue sumptum non dependet ab operacione intellectus, nunc posse verificari de .a. et prius non, nisi propter aliquam mutacionem realem in ipso .a. ista proposicione negata, non remanet aliquis modus probandi quare aliquod predicatum reale competat aliquando alicui rei et aliquando non; sed hoc quod ego dico 'sedere' vel 'iacere' est aliquod predicatum quod, significatiue sumptum, non dependet ab operacione intellectus et potest nunc verificari de .a., puta, de sorte, et prius non; ergo, et cetera, dico,1 autem, predicatum non dependere ab operacione intellectus quando vere competet alicui, circumscripto omni intellectv creato, puta, si scriberetur in pariete. 48.04 Preterea, autor .6. principiorum realiter et vocaliter est contra istam opinioneni; dicit, enim, expresse in principio illius capituli quod 'sedere' et 'iacere' posiciones non sunt, sed denominatiue a posicione dicta.2 De isto, ergo, predicamento breuiter me expediendo, dico sicut de ceteris predicamentis quod michi videtur quod intencio aristotilis fuit quod in isto predicamento ponuntur quedam res, distinguendo 'res' contra signa rerum, distincte realiter ab omnibus rebus absolutis et ab omnibus rebus relativis de quibus dictum est in capitulis precedentibus. 48.05 Ad cuius euidenciam est sciendum quod iste terminus 'posicio' est equiuocus nam, aliquando accipitur pro quodam ordine parcium in toto et 'posicio', isto modo accepta, est quedam differencia sive proprietas quantitatis. non, enim, est bene ymaginabile quod aliquid sit quantum et extensum et quod, tamen, in tali non contingat assignare ordinem istarum parcium in toto, puta, quod aliqua quantitas certa sit interiacens inter partem .a. et partem .b.; et si 'posicio' isto modo sumpta sit propria passio quantitatis, tune dicendum est consequenter, sicut dictum est supra in capitulo de proprio,3 quod non distinguitur realiter a quantitate licet, forte, distinguatur formaliter. hanc, autem, posicionem oportet ponere in cor1

em. ins. voco. Sex principiorum, p. 48, lines 16-17: "... sedere autem et iacere positiones non sunt, sed denominative ab eis dicta." 3 Vide supra, cap. 22, praesertim L 22.09. 2

CAPITULUM QUADRAGESIMUM OCTAUUM

343

pore christi existent! in sacramento altaris; absurdum, enim, est dicere, sicut quidam dicunt, quos reprehendit doctor subtilis, libro quarto, distinccione .x., questione prima, articulo secundo,4 quod partes corporis christi non sunt extra se inuicem in hostia; si, enim, in sacramento altaris non distet capud christi a pede eius, tolletur omnis organisacio et omnis flguracio. nunc, autem, videtur verisimile (80V80V) quod, sicut ignis determinat sibi aliquem certum gradum caloris, sine quo gradu inpossibile est ignem esse, ita corpus humanum determinat sibi aliquam certam quantitatem, qua non posita, non esset corpus humanum. isto, autem, modo accipiendo 'posicionem' non est predicamentum distinctum, sed forte solum est passio ipsius quantitatis. 48.06 Aliter, autem, accipitur 'posicio' pro ordine parcium in loco, ita, videlicet, quod sicut totum locatum dicitur primo commensurari toto loco in quo habet suum vbi, ita partes commensurantur et coextenduntur partibus ipsius loci, et ista 'posicio' presupponit posicionem primo modo dictam. nam, inpossibile est quod illud, quod non habet ordinem parcium in toto, habeat ordinem parcium in loco; quod, autem, ista posicio secundo modo dicta distinguatur a posicione primo modo dicta patet, turn quia primam habet corpus christi in sacramento altaris, sicut iam ostensum est et, tamen, non habet secundam posicionem. licet, enim, alius respectvs resultet ex commensuracione tocius locati ad totum locum et ex commensuracione parcium locati ad partes loci, quia ex prima commensuracione resultat respectvs qui vocatur .b. et < ex > secunda, respectvs qui vocatur 'posicio', cum forte vnus non est separabilis ab alio et, per consequens, qui poneret in christo existenti in sacramento altaris ordinem parcium ad partes loci, necessario haberet ponere ordinem tocius ad totum locum et, per consequens, haberent ponere quod corpus christi in sacramento altaris est in loco - quod est contra veritatem eukaristie, turn quia omne prius absolutum distinctum potest fieri per potenciam diuinam sine posteriori, turn quia illud quod contingenter se habet ad quodlibet indiuiduum alicuius generis, potest fieri et esse per potenciam diuinam, nullo istorum posito, sicut patet de superficie et de albedine et nigredine et medijs coloribus; sed certum est quod posicio, primo modo dicta, contingenter se habet ad quamlibet posicionem secundo modo dictam; est, enim, in posicione mea quod faciam me presentem huic loco vel huic, vel quod ab eo recedam, sicut patet de se; ergo, et cetera. 4 Scotus, In IVSent. (Opus Oxoniense), d. 10, q. 1, t. 11, p. 152: "Tertlo sic, quia aut in Eucharistia est pars corporis Christi extra partem, aut non...;" cf. p. 186: "Ad tertium, concedo quod pars est extra partem, prout ly extra respicit per se ipsas partes corporis ... sed prout extra pertinet ad locum, sic pars non est extra partem."

344


48.07 Ista, ergo, posicio, secundo modo dicta, est ilia res que pertinet ad posicionem prout est predicamentum distinctum; et illud de posicione in se, causa breuitatis, sufficiat. 48.08 Prima, autem, proprietas ipsius posicionis est quod posicioni nichil est contrarium, et est ista proprietas communis omnibus respectibus nam, sicut supra frequenter dictum est,5 nulla res contrariatur alteri, proprie loquendo, nisi res absolute. Et si dicatur quod 'sessio1 et 'stacio1 sunt quidem posiciones et vicissim eidem subiecto insunt et sunt simul incompossibiles et, per consequens, videntur esse contrarie, Ad hoc dico quod, si tu accipias 'contrarietatem1 pro incompossibilitate essendi simul, sic concedendum est, non solum in isto predicamento contrarietatem esse, sed eciam in predicamento substancie; licet, enim, due posiciones sunt incompossibiles simul et possunt vicissim eidem subiecto inesse, et cum sint posite sub eodem genere, non, tamen, sunt contrarie, proprie accipiendo 'contrarietatem1. nam contrarie sunt quedam res absolute, nate fieri circa idem successive, haben < te > s esse completum, mutuo, tamen, se expellentes et sub eodem genere posite. per primam partem separantur ab omnibus respectibus se[m]ptem predicamentorum et per secundam partem, a formis substancialibus. et per hoc patet ad illam autoritatem autoris .6. principiorum; dicit, enim, quod si poni esset aliquid contrarium, tune vnum contrarietur duobus; non, enim, est racio quare 'sedere1 et 'stare1 sunt magis contraria quam 'sedere1 et 'iacere1; non, enim, est inconueniens, ymmo necessarium, quod aliquod vnum incompossibile sit duobus vel tribus, ymmo et forte centum et, tamen, quod nulli eorum 6 contrarietur. et ideo, proprie loquendo, non est concedenda conclusio quam ibi tenet ille autor quod, videlicet, vnum contrarietur multis, accipiendo 'multa1 pro aliquibus, inter que non potest esse motus nam, sicut patet per philosophum, sexto phisicorum,1 pallidum vel rubeum, comparatum ad albedinem vel nigredinem, tenet locum extremi equivalenter quo ad motum alteracionis. 48.09 secunda proprietas (80 v /81 r ) est quod non suscipit magis et minus; licet, enim, partes ipsius ignis et partes grauis alicuius quanti habeant naturalem ordinem ad partes alicuius loci et ad partes alterius, non sicut partes aeris ad partes superficiei ipsius ignis et partes grauis ad 5

Vide supra, L 40.09, 42.49, 43.86, 44.28-44, 45.51, 46.28, 47.17. em. ms. eorum bis. 1 Aristoteles, Phys. 6, 4 (234bl7-20), t. 22, p. 547: "Dico autem in quod mutatur primum secundum mutationem, ut ex albo in fuseum, non in nigrum: non enim necesse est quod mutatur in quocumque esse ultimorum." 6

CAPITULUM QUADRAGESIMUM NONUM

345

partes propinquas ipsi centre, sicut patet per algazelem in suo libro phisicorum, tractatv primo, capitulo secundo,8 cum eque est posicio respectvs resultans ex ordine parcium ad locum non naturalem sicut ex ordine parcium ad locum naturale. 48.10 vltima proprietas, quam dicit autor .6. principiorum esse 'proprie propriam'9 est ipsi posicioni propinquius ipsi substancie assistere, omnibus alijs formis suppositis. que proprietas, si intelligatur de posicione contenta in predicamento posicionis, est contraria supradictis et eciam veritati. manifeste, enim, oportet quod iste autor, in ista proprietate, quod ipse signiflcata vocabulorum ignorauit; licet, enim, posicio que est dicta, vel propria passio quantitatis propinquius substancie assistat, accipiendo 'substandard pro aliquo existente in specie determinata, cum, sicut predictum est, non distinguitur realiter a quantitate, que inmediate sequitur substanciam; posicio, tamen, que est ordo parcium locati ad loci partes, non propinquius assistat substancie, turn quia est respectvs extrinsicus adueniens, turn quia, sicut ostensum est supra, corpus christi in sacramento altaris non habet posicionem, secundo modo dictam. Dico, ergo, absolute, quod si autor ille accipiat 'posicionem' pro illo respectv extrinsicus adueniente, quod ista proprietas simpliciter illi respectvi non competit; si, autem, pro 'posicione' primo modo dicta, est ad propositum; et hoc de isto predicamento sufficiat CAPITULUM QUADRAGESIMUM NONUM: EST DE PREDICAMENTO HABITUS 49.01 De decimo predicamento et vltimo - qui est 'habitus' vel 'habere' - dico breuiter sicut de alijs predicamentis, quod michi videtur quod intencio aristotilis est quod in isto predicamento ponuntur quedam res distincte realiter ab omnibus alijs signis rerum, siue sint signa naturaliter signiflcancia - cuiusmodi sunt conceptvs - siue sint signa ad placitum 8

Algazel, Logica et philosophic/ AlgazelisArabis (Cologne: Peter Liechtensteyn, 1506), lib. 2, tr. 1, cap. 1, fol. 45V: "Non enim discedit a loco suo nisi vna pars post aliam... Et videtur quod vnusquisque motuum secundum quantitatem et situm non sit expers motus localis...;" cap. 2, fol. 45V: "Motus diuiditur in motum qui est per accidens et qui est per violentiam et qui est per naturam...;" fol. 46r: "Motus vero naturalis est qui est rei ex se ipsa: vt motus lapidis deorsum et motus ignis sursum." cap. 3, fol. 46r: "Motus diuiditur in circularem sicut est motus celi: et in rectum sicut est motus elementorum. Rectus vero diuiditur in eo qui est a medio ad circumdans: et vocatur leuitas. Et in eum qui est ad medium: et vocatur grauitas ... motus ignis ad circumdans et motus terre ad centrum..." 9 Sex principiorum, p. 51, line 2: "Magis proprium autem videtur esse positionis substantie proprius assistere omnibus quidem aliis formis superpositis."

346


institute - cuiusmodi sunt voces, et ab omnibus rebus absolutis, distinguendo 'res absolutas1 contra 'signa rerum' - cuiusmodi sunt quantitas, substancia, et qualitas, et cetera, et ab omnibus rebus relativis, de quibus in precedentibus capitulis est tractatum. 49.02 et circa illud predicamentum est sciendum quod, sorte existente in rerum natura, non posset, forte, tota natura facere quin in ipso esset aliquod indiuiduum cuiuslibet nouem precedencium predicamentorum, vel quin ipse esset indiuiduum alicuius illorum - quod dico propter predicamentum substancie. non, enim, posset natura facere quin sortes, sorte existente, esset indiuiduum positum in predicamento substancie, nee eciam quin haberet aliquam quantitatem vel qualitatem, et sic de alijs. et accipio hie 'totam naturam' pro omnibus rebus creatis quia, respectv prime cause, non est hoc inpossibile; posset, tamen, facere quod in sorte, sorte eciam existente, non esset aliquod indiuiduum istius predicamenti. nam, si sortes esset in rerum natura, et sibi non applicaretur aliquod indiuiduum, esset quoddam indiuiduum positum in predicamento substancie, et haberet in se ad minus vnum indiuiduum aliorum octo predicamentorum et, tamen, istius predicamenti nullum haberet. 49.03 Ex quo sequuntur duo correlaria: primum est quod inter indiuidua aliorum predicamentorum, indiuidua istius predicamenti sunt magis extrinsicus adveniencia; secundum est quod indiuidua contenta in isto predicamento non sunt nisi quidam respectvs resultantes ex applicacione indumenti, puta, tunice vel callige ad ipsam rem indutam vel calligatam. 49.04 Secundo est sciendum quod indiuiduis istius predicamenti, sicut nee indiuiduis multorum predicamentorum, non sunt nomina propria inposita nam, si ipsis essent nomina distincta et propria inposita, statim appareret falsitas dicencium talia indiuidua a rebus absolutis non distingui. necesse habemus, igitur, secundum doctrinam aristotilis, nomina eis fingere1 vt vnum vocatur 'calciacio', alterum 'armacio', et sic de alijs. 49.05 Quod, autem, per talia distincte res a rebus absolutis inportentur, statim patet quia inpossibile est significatum alicuius diccionis poni in rerum natura quin - est secundo adiacens - possit de ilia (81 r /81 v ) diccione, ipsa significative sumpta, predicari; sed, positis omnibus rebus de predicamento substancie, quantitatis, qualitatis, possibile est istam proposicionem, si formetur, esse falsum: 'calciacio esf vel 'armacio est'; ergo, et cetera. 1

Vide supra, L 34.02, n. 1.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM NONUM

347

49.06 Tercio sciendum est quod 'habitus' accipitur aliquando pro quadam qualitate subiectiue existente in anima, et isto modo non est predicamentum distinctum contra predicamentum qualitatis, et de isto 'habitu' loquitur aristotiles in predicamentis vbi ponit 'habitum' et 'disposicionem' in prima specie qualitatis.2 Alio modo accipitur 'habitus' pro quadam re necessaria corpori humano et accipio hie 'necessarium': sine quo res non potest bene esse, et isto modo, dicitur communiter quod: 'iste est in bono habitu' quando habet bonam tunicam et cetera huiusmodi. et isto modo 'habitus' est in predicamento substancie, nee pertinet ad istud predicamentum. Tercio modo accipitur 'habitus' pro quodam respectv resultante ex applicacione 'habitus' sumpti secundo modo ad ipsum corpus humanum et isto modo 'habitus' est res posita in predicamento distincto ab omnibus alijs predicamentis superius enumeratis. 49.07 Quarto sciendum quod 'habitum' sumpto in tercia significacione contingit vti dupliciter: aliquando, enim, vtimur isto termino prout prescise inportat vnum indiuiduum talis predicament!; aliquando vtimur ipso prout inportat plura indiuidua talis predicament! habencia, tamen, quamdam vnitatem per accidens, puta, racione totalis subiecti. 49.08 Exemplum primum est ut si aliquis esset solum calciatus caligis vel tunica indutus, nam ex tali applicacione resultaret quidam respectvs qui significaretur et inportaretur per istum terminum 'habitus'. 49.09 Exemplum secundi est si aliquis esset calciatus, armatus, et sic de alijs, nam ex applicacione talium distincti respectvs numero, contenti in eodem predicamento - siue essent distincti specie, siue non, non euro - resultarent; hoc, tamen, non obstante, adhuc per istum terminum 'habitus' possent omnes isti respectvs inportari et ideo, dicit autor .6. principiorum in prima proprietate quam dicit isti predicamento conuenire, licet, iudicio meo, earn male intelligat, quod habitus suscipit magis et minus3 que proprietas non est intelligenda ac si ex applicacione calige et calciamenti simul resultet vnus respectvs qui sit magis quam respectvs qui resultat ex sola applicacione ipsius calige, nam ex applicacione istorum duorum simul, nullus vnus respectus resultat, sed alius ex applicacione huius et alius ex applicacione illius, sicut satis patet per eorum separacionem. Debet, ergo, ilia proprietas sic intelligi: ut 'habitus' dicatur suscipere magis

2

Vide supra, L 44.17, n. 12. Sex principiorum, p. 51, lines 18-20: "Suscipit autem habitus amplius et minus; armatior enim eques pedite dicetur, et calciatior qui cum caligie et calciamentis est quam qui solum caligis vel calciamentis utitur." 3

348


quando plures simul inportat tales respectvs habentes illam vnitatem accidentalem supra dictam, et minus quando inportat vnum solum respectvm. sed istud est magis secundum modum loquendi quam secundum proprietatem sermonis, vnde, secundum veritatem de virtute sermonis, ilia proprietas est falsa, nee ipsi habitui attribuenda nisi significato vocabuli abutendo. 49.10 isto eciam secundo modo vtitur autor iste 'habitu' in secunda proprietate quando dicit quod proprium est habitui in pluribus existere, ut in corpore et in hijs que circa corpus sunt.4 si, enim, in ista proposicione 'habitus' supponat pro vno solo indiuiduo talis predicamenti, falsa est et neganda huiusmodi proprietas; si, autem, supponat pro pluribus, secundum modum loquendi, tune est vniformiter concedenda. 49.11 Et in hoc terminatur intencio mea quo ad ilia que intendebam dicere de proprietatibus competentibus terminis per se sumptis; postea, in sequenti, tractabo de proprietatibus competentibus terminis in proposicione, puta, de supposicione et de alijs huiusmodi tractandis - Illo concedente, cui est laus et gloria in secula seculorum. amen. CAPITULUM QUINQUAGESIMUM: PONIT DIFFERENCIAM INTER SIGNIFICACIONEM ET SUPPOSICIONEM 50.01 Postquam dictum est de proprietatibus competentibus terminis extra proposicionem, dicendum est de proprietatibus competentibus eis in proposicione et primo de supposicione est dicendum. 50.02 Et circa capitulum, primo est sciendum quod differencia est inter significacionem et supposicionem quia signiilcare competit termino (81V 82r) extra proposicionem, sicut dicimus quod iste terminus 'homo' signiflcat aliquod commune omnibus hominibus, modo superius exposito,1 vel significat omnia indiuidua contenta in specie humana, sed supponere termino extra proposicionem non competit. nee est sic intelligenda ista differencia quasi significare non competat termino eciam in proposicione; non, enim, propter hoc quod terminus in proposicione ponitur perdit suum significatum quin signiflcet sicut prius, sed est sic

4 Ibidem, p. 52, lines 5-6: "Proprium autem habitus est in pluribus quidem, ut in corpore et his que circa corpus sunt." 1

Vide supra, L 4.06, 6.05, 7.03, 7.06, 13.11-13.14.

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM

349

intelligenda: quod signiflcare competit termino in proposicione et extra, supponere in proposicione tantum. 50.03 contingit eciam aliquando terminum supponere pro illo quod nullo modo significat, sicut patet in ista proposicione: homo est vox. 'homo', enim, supponit ibi pro quadam voce quam, tamen, non significat. Et ex hoc patet falsitas dicencium quod terminus non supponit nisi pro suo significato, vel pro illis ad que significanda transsumitur; terminus, enim, communis non significat se ipsum, sicut patebit in tractatv de insolubilibus,2 nee transsumitur3 ad significandum se ipsum quia, secundum ipsos, terminus communis non habet transitum nisi ad indiuidua. 50.04 Primo sequitur ex hoc quod ille modus loquendi, quo communiter dicitur quod terminus extra proposicionem habet supposicionem naturalem est inproprius et methaphoricus. omnis, enim, habitude termini communis per appellacionem ad sua appellata est habitude significant's ad ilia que significantur per ipsum. vnde, eciam si vniuersale non posset intelligi nisi cum suis singularibus - quod, tamen, non est verum - vel si quouis alio modo concernat supposita, hoc est ex virtute significandi et non supponendi. 50.05 Secundo sciendum quid differencia est inter appellacionem, supposicionem, et significacionem. appellacio, enim, proprie non competit termino nisi respectv singularium, sicut iste terminus 'homo' proprie non appellat nisi ilia que secundario significat; cuiusmodi sunt sortes et plato sic de alijs indiuiduis contentis in specie humana, sicut dictum est supra.4 sed significare et supponere competit termino respectv multorum aliorum et ex hoc patet falsitas quorumdam dicencium quod appellacio est termini predicabilis sine tempore significantis; cum enim, subiectum possit esse vniuersale sicut et predicatum, ita poterit subiectum esse commune per appellacionem sicut et predicatum. 50.06 Secundo sequitur ex hoc quod inproprie loquuntur illi qui dicunt quod in ista proposicione: sortes est albus, vel: sortes potest esse albus, predicatum appellat suam formam quia, sicut visum est,5 terminus non

2

Tractatus citatus deficit; vide introductionem de operis structura. nee transsumitur] corrector 2 in marg. 4 Vide supra, L 50.02, n. 1. 5 Vide supra, L 50.05, 40.07; cf. Richardum de Campsale, Questiones super librum priorum analeticorum (The Works of Richard of Campsall, vol. 1) de terminis "appellare" et "supponere" quibus convertibiliter usus est L 4.22, 19.05, et "appellare formam" L 4.03, 4.16, 4.19, 5.03, 5.49, 7.03, 11.02, 11.04, 17.23, 20.03. 3

350


appellat formam, sed indiuidua. Et si dicatur, sicut dicunt isti, quod per 'appellare formam' non intelligunt aliud nisi quod ad veritatem istius proposicionis requiratur quod predicatum sub propria forma predicetur de illo pro quo supponit subiectum vel de pronomine demonstrante illud pro quo supponit subiectum, Istud non valet, turn quia illud pro quo supponit subiectum est vera res extra - res, autem, extra in se non subicitur nee predicatur, secundum istos - turn quia ita competit de uirtute sermonis ista proprietas cuicunque predicate sicut isti. 50.07 Tercio sequitur ex dictis quod, accipiendo 'supposicionem' large, supposicio et appellacio habent se sicut superius et inferius.6 unde, bene sequitur: iste terminus 'homo' in ista proposicione: omnis homo currit, appellat sua supposita; ergo supponit pro illis. et vniuersaliter, quandocunque terminus appellat, supponit, et non econuerso, sicut patet in ista proposicione: homo est vox, vel: homo est species. 50.08 Tercio notandum quod supposicio quandoque accipitur pro proposicione per se nota, uel pro proposicione cui assentimus vel dissentimus propter autoritatem dicentis, quamuis illam non intelligamus de piano, nee habemus raciones probabiles nee euidentes ad probandum earn, sicut, forte, est de ista: minima stellarum fixarum grossior est tota terra. 50.09 Accipitur eciam 'supposicio' pro proposicione ad quam sustinendam tanquam veram vel falsam obligat quandoque opponens respondentem. vnde, si respondens non dicat conuenienter, consueuit sibi dicere opponens: tu male respondes quia deuias a suspposicione nostra, vel: non dicis conuenienter ad supposicionem (82V82V) nostram. et de isto modo fiet mencio in tractatv de obligacionibus.7 neutro, autem, istorum modorum vtor ego 'supposicione' in isto capitulo. 50.10 Alio modo accipitur 'supposicio' pro alio vel pro se posicio. verbi gracia de primo, Si dicam: 'homo currit,' vel: 'animal currit,' non, enim, denotatur per istam proposicionem: 'homo currit,' quod iste terminus, vel iste conceptvs currat, sed denotatur quod aliquod indiuiduum speciei humane currat, puta, sortes vel plato et, per consequens, iste terminus non ponitur pro se sed pro alio. vel, pro se posicio ponitur propter istas proposiciones: '"sortes" est vox;' '"homo" est nomen;' '"animal" est trisillabum,' et sic de alijs proprietatibus vocis. in istis, enim, proposicionibus non supponunt isti termini pro aliquo alio a se; non, enim, aliquod 6 Nota quod appellacio et supposicio se habent sicut superius et inferius vt autor explicit in litera] annotator 1 in marg. 1 Tractatus citatus deficit; vide introductionem de operis structura.

CAPITULUM QUINQUAGESIUM PRIMUM

351

signiflcatum per istum terminum 'homo', nee primario nee secundario, est vox vel nomen nisi, secundum illos, qui false ponunt quod terminus significat primo se ipsum, sed precise, in talibus proposicionibus et consimilibus, stant isti termini pro se ipsis. 50.11 Ex isto sequitur quod ilia descripcio supposicionis que ponitur ab aliquibus ponentibus quod supposicio est pro alio posicio8 non est sufficiens, sicut patet in multis proposicionibus in quibus termini subiecti naturaliter supponunt et ideo, descripcio statim data est magis conueniens quia conuertitur cum descripto. CAPITULUM QUINQUAGESIMUM PRIMUM: PONIT DIUISIONEM PRIMARIAM SUPPOSICIONIS PROPRIE 51.01 Hijs preambulis visis sciendum est quod supposicio, proprie accepta, diuiditur primo in supposicionem simplicem, formalem,1 personalem, et materialem. 51.02 Est, autem, supposicio simplex quando terminus supponit pro illo quod significat naturaliter, vel quando supponit pro re concepta ut concepta, verbi gracia de primo: si dicatur: 'homo est conceptvs mentis,' subiectum hie habet supposicionem simplicem quia supponit pro conceptv mentis - quern conceptvm significat, non ad placitum, sed naturaliter, sicut dictum fuit in tractatv primo.2 dixi, autem, 'pro illo quod significat naturaliter' quia quamuis aliquis terminus supponeret pro conceptv, dum, tamen, non significant istum conceptvm vel istos conceptvs naturaliter, sed ad placitum, non haberet3 supposicionem simplicem, sed personalem, sicut patet in ista proposicione: sortes est mentis conceptvs, in qua, quamuis predicatum supponat pro conceptv quia, tamen, istum conceptvm significat ad placitum, ideo supponit personaliter. 51.03 Ad cuius euidenciam est sciendum quod iste terminus 'conceptvs' aliquem conceptvm significat naturaliter, puta, conceptvm proprium correspondentem sibi pro quo, si supponeret, simpliciter supponeret; aliquem, vero, vel aliquos, significat ad placitum, puta, conceptvm sort's 8

Vide Ockham, Summa logicae I, 63, p. 193, line 11.

1 Vide introductionem de suppositione formali ultra suppositionem triplicem Ockhami. 2 Vide supra, L 1.09. 3 em. ms. haberent; Nota quid est supposicio simplex] annotator 1 in marg.

352


vel platonis, et sic de alijs pro quibus, si supponit, supponit personaliter siue significative. 51.04 Ex isto sequuntur duo: primum est quod non semper, quandocunque terminus supponit pro conceptv mentis est supposicio simplex, sed aliquando personalis vel significativa. Secundum est quod non semper ad veritatem proposicionis requiritur quod subiectum et predicatum habeant eandem supposicionem, sed potest subiectum habere simplicem et predicatum personalem, sicut statim visum est et, tamen, nichilominus proposicio erat vera. Exemplum, autem, secundi est sic dicendo: 'homo' vel 'animal' est predicabile de pluribus; 'homo', enim, vel 'animal', non supponit pro aliqua re extra prescise quia, secundum doctrinam doctoris subtilis, libro secundo, distinccione tercia, questione prima,4 'nichil, secundum quamcunque vnitatem, in re est tale quod secundum illam vnitatem precise sit in potencia proxima ut dicatur de quolibet supposito, predicacione dicente: "hoc est hoc.'" non, ergo, supponit pro re extra prescise nee eciam supponit pro conceptv; ideo supponit pro re concepta ut concepta; quid, vero, addat supra rem, hoc quod dico 'ut concepta', racione cuius verificetur ista proposicio: 'animal' est predicabile de pluribus, prolixiori indiget inquisicione. Et si queras: in quibus terminis debent exerceri isti actus significati, 'animal' est predicabile de pluribus, et consimiles? dico quod in terminis habentibus supposicionem personalem, dicendo sic: homo est animal, equus est animal, et sic de alijs in quibus, tarn predicatum quam subiectum habent supposionem personalem. 51.05 Ex isto sequitur quod illi non intelligunt quid est supposicio simplex qui dicunt quod 5 tune est supposicio simplex quando terminus supponit pro intencione anime, si signiflcatiue non sumatur. nam visum est quod aliquando terminus non sumptus significatiue habet supposicionem simplicem et, tamen, non supponit pro intencione anime, sed pro re concepta. Secundo sequitur quod subiectum (82V83 r ) istius proposicionis: homo est species, supponit pro re concepta. ostensum est, enim, supra quod non potest supponere pro conceptv mentis, nee potest supponere pro re extra prescise quia species ut sic est actualiter predicabilis de pluribus; nulla, autem, res extra, secundum quamcunque vnitatem est sic actualiter

4

Scotus, In II Sent. (Opus Oxoniense), d. 3, q. 1, t. 12, p. 54: "Nihil enim secundum quamlibet unitatem in re est tale, quod secundum ipsam unitatem praecisam sit in potentia proxima ad quodlibet suppositum, ut dicatur de quolibet supposito praedicatione dicente: hoc est hoc..." s contra hokam] annotator 1 in marg. i.e. Ockham, Summa logicae I, 64, p. 196, lines 25-26.


353

predicabilis de pluribus. et sic, conueniam cum hokam6 in hoc quod ipse dicit quod subiectum istius proposicionis: homo est species, habet supposicionem simplicem; discordo, tamen, in hoc quia pono quod supponit pro re concepta, ipse, vero, dicit quod supponit pro conceptv. 51.06 Supposicio, autem formalis7 est quando terminus supponit pro suo significato primario. et ista supposicio extendit se tarn ad res communes et communicabiles quam ad res singulares et incommunicabiles; extendit se eciam ad ilia que sunt in genere et ad ilia que sunt extra genus; de rebus communibus et communicabilibus dicendo: 'homini' vel 'animalf non repugnant conuenire multis indiuiduis per ydemptitatem realem. 'homo', enini, et eodem modo 'animal' in ista proposicione pro natura communi que primo per istos terminos inportatur, sicut ostensum est prius,8 supponit. de rebus singulpjibus et incommunicabilibus - et vtor isto termino 'res' hie pro quolibet quod ita est in re extra quod non dependet ab operacione intellectus, vt sic posset dici 'res' quecunque formalitas vel racio formalis - dicendo sic: sortes, vel hie lapis, est vnum numero primo et per se. hie, enim, supponit 'sortes' pro suo primario signiflcato, puta, pro differencia indiuiduali quia, secundum doctorem subtilem, illud per quod natura specifica contrahitur ad certum singulare est primo et per se vnum numero.9 illud, autem, secundum ipsum, est gradus siue differencia indiuidualis, que primaro significatur per istum terminum 'sortes'. 51.07 Ex hoc patet quomodo aliqui sillogismi, qui videntur esse expositorij - cuiusmodi est iste et consimiles: sortes est indiuiduum primo et per se; sortes est homo primo et per se; ergo, homo est indiuiduum primo et per se - non sunt expositorij, sed sunt paralogismi quidam, peccantes per fallaciam figure diccionis vel per equiuocacionem. nam, ad hoc quod sit sillogismus expositorius requiritur, cum alijs condicionibus de quibus alias dicetur et iam est aliqualiter tactum, quod medium supponat in vtraque proposicione pro eadem, non solum realiter, sed formaliter. sic, autem, non est in proposito quia 'sortes' in prima proposicione supponit pro gradu indiuiduali, in secunda, autem, supponit pro toto composito, eo

6

Ockham, Summa logicae I, 64, p. 196, lines 26-32. nota hie quid est supposicio formalis] annotator 1 in marg. 8 Vide supra passim, prasertim L 4.06, 15.01, 39.13, 40.07. 9 Scotus, In II Sent. (Opus Oxoniense), d. 3, q. 6, schol., t. 12, p. 155: "... dico quod quid rei, potest comparari ad illud cujus est per se et primo, et ad illud cujus est per se et non primo; et universaliter eo modo quo est alicujus eo modo est idem sibi...;" vide ibidem pp. 144-145. 7

354


modo quo est ibi10 expositum, ex gradu indiuiduali et natura specifica et, per consequens, non valet, et ita est de multis alijs que, tamen, a modernis difficilia reputantur propter defectum exercitij in loyca. 51.08 De illis, autem que sunt extra genus, patet in istis proposicionibus: sapiencia diuina distinguitur formaliter ab essencia divina; iusticia diuina distinguitur formaliter a paternitate vel a filiacione, et sic de alijs. 'sapiencia', enim, in prima proposicione supponit pro racione formali sapiencie, que non est formaliter essencia diuina, sicut habet alibi11 declarari et eciam est transcendens et supra omne genus, sicut fuit in capitulo de genere declaratum.12 Ex isto sequitur quod tociens potest numerari ipsa supposicio quot formalitates sunt in eadem re et hoc est summe aduertendum quia quandoque fiunt paralogismi qui videntur esse demonstraciones, quorum defectus deprehenderet quis leuiter qui sciret aduertere certam supposicionem terminorum. 51.09 Supposicio personalis13 est quando terminus supponit pro indiuiduis vel pro indiuiduo, et accipio hie 'indiuiduum' per se et primo; cuiusmodi est compositum ex gradu indiuiduali et natura communi, et 'homo', siue ille terminus vel res inportata per terminum, conueniat illis indiuiduis vniuoce vel equiuoce. verbi gracia de vniuocis dicendo: omnis homo currit; 'homo', enim, in subiecto supponit pro indiuiduis quibus 'homo' est communis vniuoce; non, enim, illud predicatum 'currit' potest competere nisi indiuiduo et singulari. si eciam dicatur: omnis diccio prolata est vox, 'vox' in predicate habet supposicionem personalem quia supponit pro indiuiduis suis, quibus, forte, est (83r/83v) communis vniuoce. et dico 'forte' propter istas voces: 'bu', 'ba'. Ex hoc patet falsitas dicencium quod tune supponit terminus personaliter quando supponit pro persona,14 nam aliquis terminus, supponendo pro conceptv mentis vel pro voce prolata, supponit personaliter et, tamen, non supponit pro persona et ideo debet supposicio personalis describi sicut dictum est. Verbi gracia de equiuocis dicendo: omnis canis currens est canis; 'cams' ex parte predicati supponit personaliter quia pro indiuiduis. exigitur, enim, ad veritatem istius proposicionis quod predicatum supponat pro illis pro quibus subiectum - licet alio modo, sicut dicetur postea; subiectum, autem, non potest supponere nisi pro indiuiduis, sicut de ipso patet; ergo, et cetera. 10 11 12 13 14

Ibidem. Vide supra, L 15.06, n. 5. Vide supra cap. 18, praesertim L 18.11. nota hie quid est supposicio personalis] annotator 1 in marg. Cf. Ockham, Summa logicae I, 64, p. 197, lines 60-62.


355

51.10 Ex isto patet falsitas dicencium quod supposicio personalis est quando terminus supponit pro significatis,15 turn quia in ista proposicione: 'sortes currit' vel: 'sortes est homo' subiectum prime proposicionis et predicatum secunde supponunt personaliter et, tamen, non supponunt pro significatis, turn quia in ista proposicione: 'omnis canis currens est cams' predicatum supponit personaliter et, tamen, non supponit pro significatis, quod probo sic-, 'canis' significat ista equiuoce; sed 'signiflcare equiuoce' distrahit vel diminuit a[s]'significare'; nunc, autem, a determinabili sumpto cum determinacione diminuente et distrahente ad ipsum negatiue est bona consequencia; sequitur, ergo: 'canis' significat ista indiuidua equiuoce; ergo non16 significat ea. ex hoc arguo sic: 'canis' non significat ista et, tamen, pro eis supponit; ergo, supponit pro non significatis et, tamen, supponit personaliter; ergo, et cetera. 51.11 Secundo patet ex hoc falsitas illius abusionis qua dicitur ab aliquibus quod in omni supposicione personal! renouatur et multiplicatur signiflcatum diccionis per equiuocacioneni; illud, enim, plane est contra sentenciam aristotilis, nam ilia vniuntur in aliquo quando nomen eis est commune et racio siue diffinicio substancialis secundum illud nomen, in libro predicamentorum, capitulo primo,17 patet. certum est quod sorti et platoni et ceteris indiuiduis illud nomen 'homo' est commune et eciam diffinicio secundum illud nomen communis est; sed in supposicione personal! iste terminus 'homo' supponit pro istis indiuiduis; ergo, non oportet quod in supposicione personal! significatum diccionis renouetur vel multiplicetur per equiuocacioneni. 51.12 Supposicio materialis subdiuiditur nam, quando terminus supponit pro uoce vel pro scripto, et hoc si talis terminus non stet nee simpliciter nee formaliter nee personaliter, tune habet supposicionem materialem, ita quod, nisi esset penuria vocabulorum, quando terminus supponit pro termino scripto, diceremus quod haberet aliam supposicionem quam simplicem vel formalem vel personalem vel materialem; quia, tamen, non habemus nomen inpositum, vocamus earn 'materialem' propter hoc: quia plus conuenit cum ea. et ita est de multis alijs supposicionibus adeo quod, nisi esset penuria vocabulorum, supposicio posset diuidi in multo plura inferiora vel species quam nunc diuidatur. 15

contra hokam] annotator 1 in marg. i.e. Ockham, Summa logicae I, 64, p. 195, lines 3-9. 16 non] corrector 2 in marg. 17 Aristoteles, Cat. 1 (la6-8), p. 5, lines 9-11: "Univoca vero dicuntur quorum et nomen commune est et secundum nomen eadem substantiae ratio, ut animal homo atque bos."

356


51.13 ex quo patet quod illi, qui ita volunt limitare primas species supposicionis ut non ponant nisi duas vel tres, id est, rogerius18 et magister abstraccionum 19 et hokam,20 nimis errant. Dixi, autem, 'si talis terminus non stet nee simpliciter et cetera' pro tanto quia, si aliquis terminus inponeretur ad significandum dicciones scriptas, si supponeret pro eis in proposicione, non haberet supposicionem materialem, sed formalem, sicut dictum est de termino significante voces vel conceptvs; verbi gracia, quando terminus stat pro voce dicendo sic: '"homo" et vox,' '"homo" est nomen bissillabum,' et sic de alijs. subiectum, enim, istarum proposicionum supponit pro uoce. Exemplum quando supponit pro scripto dicendo sic: 'homo' est diccio scripta, et sic de similibus. 51.14 et est diligenter aduertendum, cum quilibet terminus prime intencionis, terminus dico 'cathegorematicus' posset habere supposiciones predictas, sequitur quod, quantum est de virtute sermonis, quod quelibet proposicio vbi ponitur talis terminus esset distinguenda, dicendo quod talis terminus prime intencionis potest habere talem supposicionem vel talem et, per consequens, multe proposiciones, que simpliciter conceduntur, possent, de virtute sermonis, distingui et habere aliquem sensum falsum sicut patet (83 v /84 r ) de ista proposicione: homo est animal, si, enim, supponeret subiectum in ista proposicione pro primario significato, est falsa, et hoc est quod dictum est supra,21 quod nulla predicacio est formalis proprie et subiectiue loquendo nisi ilia in qua idem predicatur de se ipso. nee video quare ista proposicio: homo est species, sit plus distinguenda, de virtute sermonis, dicendo quod subiectum potest supponere pro conceptv mentis vel pro indiuiduis secundum modum loquendi istorum quam ista: homo est animal. Et si dicas quod in ista proposicione, homo est species, subiectum comparatur extremo inportanti intencionem anime, in ista, autem, homo est animal, non et ideo, vna est distinguenda et altera non, illud non valet, turn quia illud predicatum 'animal' inportat intencionem anime magis proprie quam aliquid aliud, cum significet conceptvm mentis naturaliter, rem, autem, extra ad placitum, sicut frequenter dictum est et, per consequens, quantum est de natura ipsius, potest magis proprie supponere pro intencione anime, nisi 18

Petrus Rogerius, postea Clemens papa vi. Magister abstraccionum; de isto ignoto vide G. Gal apud Ockham, Summa logicae, pp. 50*-53* et J. Pinborg, "Magister Abstractionum" Cahiers du moyen-dge grec et latin, 18(1976), pp. 1-4. 20 Vide supra n. 1 huius capituli ubi introductio affertur de suppositione triplici Ockhami et quadruplici auctoris nostri. 21 Vide supra, L 3.06 et L 5.07. 19


357

aliud prohibeat, quam pro re extra, turn quia ex quo subiectum in ista proposicione: homo est species, comparatur extreme inportanti intencionem anime, posset esse satis certum cognoscenti quid inportatur per nomen quod debet stare pro intencione anime et, per consequens, quod non esset distinguenda; sic, autem, non est certum de alia, est, igitur, magnus defectus sentenciare et determinare cum proteruia de illis que dependent mere a voluntate vtencium. 51.15 Est, ergo, regula generalis, non necessaria, tamen: nulla proposicio, in qua subicitur terminus prime intencionis et predicatur terminus prime intencionis non significans terminum scriptum, 'predicatur', inquam, affirmative vel negative, est distinguenda distinccione qua dicitur quod potest supponere simpliciter vel personaliter et sic de alijs, sed est simpliciter concedenda vel neganda, nisi interueniat alms defectus, puta, composicio vel diuisio vel figura diccionis vel ignorancia elenci, et sic de alijs. hac, enim, distinccione non est distinguenda proposicio in qua subicitur et predicatur nomen secunde intencionis et intelligo de predicacione facta in recto propter vnam cauillacionem; in illis, ergo, proposicionibus, et non in alijs, cadit huiusmodi distinccio: in quibus subicitur nomen vel terminus prime intencionis et predicatur terminus secunde intencionis, vel econuerso. et idem dico de termino inportante diccionem scriptam. 51.16 Et si queras causas huius, dico quod nulla est nisi voluntas vtencium qui sic volunt vti. ex hoc, tamen, sequitur aliqua vtilitas; cum, enim, magis communiter loquamur de proposicionibus in quibus subicitur et predicatur terminus prime intencionis, si consuetum fuisset eas distinguere, fuisset nimia prolixitas conferendo. et ideo, forte ad vitandum prolixitatem sic extitit ordinatum. 51.17 Propter primam regulam non sunt distinguende iste proposiciones: 'homo est animal,' 'sortes est homo,' 'homo est ens,' 'animal', et cetera; 'homo est asinus,' 'deus est dyabolus,' 'homo non est animal,' 'deus non est sapiens,' et sic de alijs, sed sunt simpliciter concedende vel negande. conclusio eciam illius paralogismi: 'sortes est monachus et est albus, ergo est monachus albus,' non est distinguenda isto modo vt, videlicet, quod predicatum vel subiecum potest habere supposicionem simplicem vel formalem vel materialem, et sic de alijs, licet alio modo sint distinguende; et propter hoc adieci in regula: 'nisi interueniat alius defectus.' 51.18 Propter secundam regulam non sunt iste proposiciones distinguende: 'indiuiduum est species,' 'species est genus,' 'differencia est pro-

358


prium,' 'quod predicatur subicitur,' et sic de alijs, sed sunt sumpliciter negande. Et si instes, dicendo quod ista proposicio est vera: 'diffinicio est diffinitum,' dico quod, accipiendo vtrumque pro secunda intencione, quod falsa est simpliciter; et si dicas: ergo tu distinguis et, tamen, dixisti quod non debent distingui, Dico quod de virtute sermonis ista non esset distinguenda, sed neganda simpliciter, sed hoc facit vsus et modus loquendi quo homines non sic vtuntur istis terminis sicut predictis. 51.19 Propter terciam regulam sunt tales proposiciones distinguende: '"animal" predicatur de pluribus,' '"homo" et sua diffinicio sunt idem realiter,' '"sortes" est diccio scripta,' et sic de alijs innumeris quarum distinccionem et (84 r /84 v ) multitudinem studiosus et ingeniosus potest ex predictis faciliter cognoscere; et ista sufficiant. QuiNQUAGESIMUM SECUNDUM CAPITULUM: DE ALIQUIBUS DUBIJS SUPPOSICIONIS!

52.01 Nunc autem, post predicta restat quedam dubia que occurrunt circa predicta remouere. videretur, enim, alicui quod supposicio non esset sufficienter data nee diuisa, sicut nunc diuisa est, nam ista:2 'rosa est pulcherrimus flos florum' et ista: 'homo est dignissima creatura creaturarum' sunt vere et conceduntur a philosophis, sicut patet in prima proposicione libri de porno vel de morte aristotilis,3 et, tamen, non videtur quod subiecta possint supponere aliquo predictorum modorum. si, enim, supponunt pro indiuiduis, false sunt cum quelibet singularis sit falsa, quia nee iste homo nee iste, et sic de singulis, est 'dignissima creatura creaturarurrf et idem iudicium est de isto subiecto 'flos'. nee eciam potest habere supposicionem simplicem quia nee conceptvs nee res ut concepta est 'dignissima creatura et cetera'; de conceptu non est dubium. 52.02 De re concepta probo sic: quia vel ista res concepta esset vniuersalis vel singularis; si singularis, tune non est distinguenda et cetera; si res vniuersalis, cum res vniuersalis non sit perfeccior suo singulari, cum in inferior! includatur suum superius, sequitur quod non poterit pro ilia verificari. per idem patet, vt videtur, quod non potest habere supposicio1 Titulus capituli istius deficit; numerus invenitur in marg. verba vero tituli sumpta sunt a folia 100V. 2 primum dubium contra predicta] corrector 2 in marg. 3 Vide apud Aristoteles latinus, codices, pars prior (Rome: La Libreria della Stato, 1939), p. 94: "DE POMO sive DE MORTE ARISTOTELIS: Cum homo creaturarum dignissima similitudo... Opusculum hoc iam ex arabico in hebraeum translatum vertisse ex hebraea in latinam linguam dicitur..."

QUINQUAGESIMUM SECUNDUM CAPITULUM

359

nem formalem et de supposicione material! non est dubium; relinquitur, ergo, quod habeant aliam supposicionem et cum non sit facta mencio de ista, insufficienter est diuisa. 52.03 Item,4 potest dubitari de ista: 'color est primum obiectum visusf non, enim, videtur quod subiectum possit aliquo predictorum modorum supponere; si, enim, supponat personaliter, falsa est; si eciam pro re communi, siue formaliter, supponat, falsa est, quia nullus color videtur nee primo nee non primo nisi color singularis; de alijs supposicionibus non est dubium; ergo, et cetera. 52.04 Item,5 posset dubitari de ista: '"homo" predicatur de pluribus pro quo supponit subiectum;' videtur, enim, quod supponat pro voce vel conceptv, cum nichil sit predicabile de pluribus nisi vox vel conceptvs et, per consequens, male dictum est supra6 quod supponat pro re concepta. 52.05 Item,7 potest dubitari de ista: 'hoc venditur hie et parysius;' non, enim, videtur quod subiectum possit aliquo predictorum modorum supponere; non, enim, potest supponere personaliter quia quelibet singularis est falsa, cum nullum indiuiduum venditur hie et parysius; nee potest habere supposicionem formalem cum nulla talis formalitas vendatur hie et parysius; nee simpliciter nee materialiter, sicut de se patet. 52.06 Ad primum istorum8 dico quod subiectum vtriusque habet supposicionem personalem et supponit pro indiuiduo vel indiuiduis. et quando dicitur quod 'quelibet singularis est falsa/ nego; ymo, quelibet singularis est vera - cuilibet, enim, singular! debet addi a parte predicati vnum adiectum subintellectum, quo posito, habetur intencio philosophorum et doctorum - concedendum tales proposiciones. et sunt simpliciter vere et proprie, verbi gracia, dicendo sic: 'homo est dignissima creaturarum,' manifestum est quod, si subiectum supponat personaliter, quod est propria et vera et quelibet singularis est vera, et idem patet de alia, et quod tales proposiciones et consimiles secundum intencionem philosophorum sint tali modo supplendi, alibi multociens declaraui. 52.07 Ad aliud9 dico quod subiectum supponit formaliter, siue pro suo primario significato, puta, pro ilia re communi quam dictum est supra10 4

secundum] annotator 1 in marg. tercium] annotator 1 in marg. 6 Vide supra, L 51.02. 7 quartum] annotator 1 in marg. 8 responsio ad primum] annotator 1 in marg. 9 ad secundum] annotator 1 in marg. 10 Vide supra, L 18.02. 5

360


esse genus, et quando dicitur quod 'nullus color videtur nisi singularis,' dico quod aliquid esse singulare potest intelligi tripliciter.11 aliquid, enim, dicitur esse 'singulare' primo et per se, sicut differencia indiuidualis; aliud per se et non primo, sicut illud quod resultat ex differencia indiuiduali et natura specifica; aliud, autem, quod nee per se nee primo, sed denominative, sicut patet in exemplo: corpus, enim, dicitur 'animatum' non formaliter sed denominative, vnde, ista predicacio: 'corpus est animatum' est denominativa, non formalis. quando, ergo, dicitur: 'nullus color videtur nisi singularis,' dico quod verum est, nisi sit 'singularis' aliquo predictorum modorum; nunc, autem, color qui est primum obiectum visus, licet non sit singularis per se primo, est, tamen, 'singularis' per denominacionem et illud sufficit ad hoc quod possit videri. 52.08 Idem est dicendum de ista proposicione: 'sonus est primum obiectum (84 v /85 r ) auditus' et de ista: 'odor est primum obiectum olfactus' et sic de similibus. Et si dicatur contra istud: oportet, enim, quod illud quod videtur agat in potenciam visiuam, cum videre12 sit quoddam pati, secundo de animal nichil, autem, agit nisi singulare et suppositum cum acciones sunt suppositorum, primo metaphisice;14 oportet, ergo, quod ilia res agat in potenciam et, per consequens, quod videatur et sit suppositum et singulare - cuius contrarium dictum est, Ad illud diceretur vno modo quod accio est suppositorum secundum philosophum et tune posset concedi quod ilia natura communis est suppositum et, per consequens, potest agere. Et15 si argueretur: est suppositum, ergo singulare, ista consequencia negaretur quia racio suppositi abstrahit a racione singularitatis, nee posset ista solucio leuiter infringi nisi per autoritatem fidei de incarnacione Jhesu. 52.09 Aliter posset dici quod aliud est racio agendi et aliud condicio agentis; condicio, enim, agentis est singularitas, sed racio formalis agendi potest multiplicari sicut et raciones formales siue formalitates multiplicantur in eadem re. quando, ergo, dicitur quod ilia res non est singularis, ergo16 non potest agere, ista consequencia negaretur quia singularitas non est racio formalis agendi, sed solum condicio agentis. 11

nota hie triplex singulare] annotator 1 in marg. em. ms. videri. 13 Aristoteles, De an. 2, 5 (416b32-34), p. 123: "Determinatis autem his, dicamus communiter de omni sensu. Sensus autem in moveri aliquid et pati accidit, sicut dictum est." 14 Aristoteles, Meta. 1, 1 (981al6), p. 3: "Actus autem et generationes omnes circa singularia sunt." 15 nota] annotator 1 in marg. 16 ergo] corrector 2. 12

QUINQUAGESIMUM SECUNDUM CAPITULUM

361

52.10 Aliter posset dici: quando dicitur quod nichil agit nisi singulare, verum est nisi aliquo modo vel per se vel per denominacionem; et quando dicitur quod ista res non est singularis, non est verum quia ad minus est singularis per denominacionem. Ex isto sequitur quod false dicunt illi qui dicunt quod subiecta talium proposicionum supponunt simpliciter. 52.11 Secundo sequitur quod abusio est negare tales proposiciones, concessas a philosophis et doctoribus, et dicere quod false sint de virtute sermonis, dando exposiciones extortas per actum exercitatum et signiflcatum. nam, eadem facilitate qua dicetur michi de vna autoritate philosophi, vel de vna proposicione - quod est falsa de virtute sermonis eadem racione dicam ego de quacunque, et peribit locus ab autoritate et non erit amplius nisi quod quilibet sequatur miserias et fallacias suas. si, enim, homo nollet tenere quod res communis esset primum obiectum visus vel auditus, saltern melius esset tales proposiciones, 'color est primum obiectum visus' et sic de alijs, curialiter distinguere secundum doctrinam doctoris subtilis17 dicendo quod huiusmodi 'primum' potest teneri positive vel priuative; si teneretur positive, diceretur quod false sunt et si priuative, vere. et illud non esset inconueniens quia philosophi et doctores multas proposiciones multiplices posuerunt. 52.12 Ad tercium 18 dico quod subiectum supponit pro re concepta ut concepta. quando dicitur quod nichil predicatur de pluribus nisi vox vel conceptvs, illud frequenter superius19 ostensum est esse falsum. 52.13 Ad aliud dico quod in ista proposicione: 'ens est primum obiectum intellects' subiectum supponit formaliter. vnde, racio formalis entis est primum obiectum intellectus, non quidem quod omnis res concepta sit ilia formalitas que primo inportatur per istum terminum 'ens', quia ista est transcendens, sed quia est primum in cognicione distincta aliorum obiectorum; vnde, si uis distincte cognoscere hominem, oportet te incipere a conceptv entis et sic consequenter descendendo, secundum

17

Scotus, Quaestiones super libros Aristotelis de anima, q. 4, t. 3, p. 489: "Respondeo, quod in uno sensu, scilicet visu, est causa specialis, quare sensibile positum super sensum non facit sensum, quia color non videtur nisi in lumine..." et/w II Sent. (Opus Oxoniense), d. 3, q. 8, schol., t. 12, p. 199: "... secundum quod esse ipsum est objectum sensus, sicut bene apparet de colore, cujus receptivum secundum esse materiale, est superficies corporis terminati..." 18 ad tercium] annotator 1 //; marg. 19 I.e. passim argumenta contra sententiam Ockhami.

362


doctrinam auicenne, primo metaphisice sue, capitulo secundo,20 vbi ponit quod metaphisica est prima in ordine cognoscendi distincte. 52.14 Secunda et tercia proposicio, scilicet: 'ens est primo verum' et: 'homo est primo risibilis' sunt concedende quia de natura communi, que primo inportatur per istum terminum 'homo', demonstratur ista propria passio 'risibilitas' in sillogismo demonstrativo, et non de aliquo singular! cum de singular! nulla sciencia sit.21 et idem iudicium est de alia, et tune, conuenienter est dicendum quod subiecta supponunt formaliter. 52.15 Ad aliud22 dico, secundum quod communiter dicunt sophiste, quod ista proposicio: 'piper venditur hie et parysius' est distinguenda. potest, enim, esse copulativa et tune, equipollet duabus proposicionibus cathegorematicis istis, videlicet: 'piper venditur hie' et: 'piper venditur parysius,' et in isto sensu vera est quia non denotatur nisi quod vnum indiuiduum piperis venditur hie et aliud parysius, et hoc est verum. si sit de copulato extreme, tune ista copula eciam copulat inter terminos et est sensus quod idem indiuiduum venditur hie et parysius. et iste falsus < sensus > posset eciam distingui (85 r /85 v ) secundum composicionem et diuisionem. et in sensu composicionis esset falsa et vera in sensu diuisionis, quia semper resultaret idem sensus qui prius. supponit, igitur, personaliter quia regula generalis est quod, quando aliqua proposicio est multiplex, si habeat aliquem sensum verum, dicendum est quod termini istius proposicionis supponunt sicut in sensu vero. 52.16 Aliter posset dici quod per istam proposicionem intelligitur vna alia, videlicet ista: 'aliquid est commune essencialiter piped23 qui venditur hie et piperi qui venditur romef et tune haberet formalem supposicionem quia ista formalitas communis est. nunc, autem, terminus debet habere eandem supposicionem in proposicione exposita quam habet in exponente,24 si proprie habet exponentem vnam - quod dico propter proposiciones reduplicativas, exclusiuas, et exceptivas, que habent plures exponentes. 20

Avicenna, Meta. tr. 1, cap. 2, fol. 71 E, F: "et hec est philosophia prima quia ipsa est scientia de prima causa esse. et hec est prima causa, sed prima causa vniuersitatis est esse et vnitas; et est etiam sapientia que est nobilior scientia qua apprehenditur nobilius scitum. Nobilior vero scientia quia est certitude veritatis et nobilius scitum, quia est deus et cause que sunt post eum;" ibidem, fol. B: "Sicut enim hec scientia est principium essendi illas: sic scientia huius est principium certitudinis sciendi illas." 21 Aristoteles, Meta. 7, 15 (1039b26-27), p. 466: "Propter hoc autem et substantiarum sensibilium singularium nee definitio nee demonstratio est." 22 ad quartum] annotator 1 in marg. 23 em. ms. piperei. 24 em. ms. exposite.

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM TERCIUM

363

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM TERCIUM: EST DE SUPPOSICIONE MATERIALI 53.01 Uisa diuisione supposicionis, de membris diuidentibus est in special! dicendum et de tribus quidem,1 scilicet, de simplici, formali, et materiali, non est magna difficultas. 53.02 nam omnis terminus de mundo, siue sit cathegorematicus siue sinchategorematicus, potest habere supposicionem materialem. de nominibus, quidem, et participijs et verbis satis est manifestum, sicut patet in istis proposicionibus: '"homo" est vox,' '"est" est tercie persone,' '"currens" est participium.' nam nichil est tercie persone nee participium nisi quedam vox significativa. 53.03 deinde patet de terminis sinchategorematicis quod possunt talem supposicionem habere, sicut in istis proposicionibus: '"bene" est aduerbium,' '"si" est coniunccio,' et '"pro" est preposicio' et sic de alijs. in omnibus, enim, talibus subiecta supponunt pro vocibus prolatis. 53.04 Proposicio eciam potest talem supposicionem habere, sicut si dicatur: '"homo est animal" est proposicio,' nisi quod ista proposicio est distinguenda, nam illud predicatum 'proposicio' potest < sumi ut equipollens enunciacioni > ex pluribus vocibus proscripte et sic, secundum quod stat pro alio et alio, habet aliam et aliam supposicionem. nee istud obstat superius dictis2 quia si 'proposicio' sit nomen secunde intencionis, tune bene stat cum dictis, quia dictum fuit quod proposicio, in qua subicitur nomen prime intencionis et predicatur nomen secunde, vel econuerso, est distinguenda. si, autem, sit nomen prime intencionis, adhuc non repugnat supra dictis quia iste terminus 'proposicio' ita significat, vel potest supponere pro 3 proposicione scripta sicut pro concepta vel prolata. et ideo dictum fuit in regula data in precedent! capitulo quod ilia proposicio in qua eciam predicatur nomen prime intencionis, non significans terminum scriptum, non est distinguenda. 53.05 Et est sciendum quod 'terminus' dupliciter potest accipi: primo modo large, alio modo stricte; stricte sumendo, vocatur 'terminus' solum incomplexum quod non significat verum nee falsum, et sic non sum ego vsus semper 'termino'. aliter accipitur large pro quolibet quod potest esse extremum proposicionis cuiuscunque et sic vocatur 'terminus' non solum vna vox, sed eciam vna tota proposicio, cum tota vna proposicio possit 1 2 3

em. ms. quedam. Vide supra, L 51.15. pro] corrector 2 in marg.

364


esse extremum proposicionis, sicut patet in exemplo iam posito; et sic large accepi ego 'terminum'. 53.06 Secundo sciendum quod ista supposicio materialis potest multipliciter contingere nam vno modo contingit quando terminus, qui non significat vocem, supponit pro voce. et dico 'quando non significat vocem' quia, si significant vocem, non esset supposicio materialis, sed personalis. alio modo contingit quod quando terminus, qui non significat diccionem scriptam vel oracionem scriptam, supponit pro diccione vel oracione scripta. Exemplum de primo dicendo sic: '"homo" est vox;' exemplum de secundo dicendo sic: '"sortes" est diccio scripta/ contingit eciam alio modo quando diccio vel oracio non supponit pro se ipsa, sed pro alia diccione vel oracione quam, tamen, non significat, sicut patet in ista proposicione: '"homo" predicatur de sorte' et in ista: '"sortem currere" est possibilef '"sortem currere" est verum,' '"homo" predicatur de libro in obliquo' et de consimilibus. nam, predicatum prime proposicionis non supponit pro se ipso, sed supponit pro termino in quo mutatur quando exercetur iste actus significatus, puta, pro isto termino 'sortes'. non, enim, predicatur 'homo' de isto termino 'sortes' dicendo: 'sortes est homo;' et loquor hie de predicacione vocali et non de predicacione mentali, que est in re. eodem modo, hoc quod dico 'sortem currere' non supponit pro se ipso in ista proposicione: '"sortem currere" est verum' sed pro illo quod significatur in sensu composicionis, puta, pro ista proposicione: 'sortes currit' quam, tamen, non significatur. Idem patet de tercio: 'homo', enim, in subiecto non supponit pro se ipso, sed pro termino in quo mutatur in actv exercito, puta, isto obliquo 'hominis' quern, tamen, non significat. non, enim, dicitur quando exercetur iste actus significatus: 'liber est (85V 86r) homo,' sed quod 'liber est hominis.' 53.07 Ex isto patet falsitas dicencium quod quando terminus supponit nunc pro aliquibus, que prius non significabat, quod tune ampliatur eius significacio; non, enim, oportet quod terminus semper possit significare illud pro quo supponit, licet possit supponere pro illo quod significat, sicut statim patet in exemplis predictis. et ideo, ampliacio non debet sic intelligi; verumtamen, de hoc alibi fiet mencio.4 53.08 De supposicione, autem, simplici, prout est pro conceptv et pro re concepta, et de supposicione formali, dicendum est consequenter secundum ilia que dicta sunt in primo tractatv.5 si, enim, verum sit quod 4 5

Vide supra cap. 50, nn. 2, 7. Vide supra, L 2.03.

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM QUARTUM

365

dictum est ibi, quod, videlicet, participium et verbum et termini sinchategorematici inportent conceptvs distinctos ab alijs terminis, tune dicendum est consequenter quod quilibet terminus potest habere vtramque istarum supposicionum, sicut possunt habere supposicionem materialem. et quasi omnia, que dicta sunt de supposicione materiali, possunt dici de supposicione simplici quando est pro conceptv. 53.09 Sciendum, tamen, quod aliqui termini sinchategorematici positi in proposicione possunt habere duplex officium sicut patet hie: 'sortes disputat vere' vel: 'plato loquitur false.' nam illud aduerbium 'vere' potest esse determinacio composicionis vel determinacio rei verbi; si sit determinacio rei verbi, sic est sensus: quod disputacio sortis est vera, et sic, cum illud aduerbium Vere' in isto sensu equipolleat termino cathegorematico, non est dubium quod sibi ut sic possunt competere supposiciones predicte. si, autem, sit determinacio composicionis, tune est sensus quod ista proposicio est vera: 'sortes disputat' et manifestum est quod isti sensus sunt diversi cum vnus possit esse verus, altero existente falso. et in isto sensu posset esse dubium vtrum isti termino 'vere' possent competere supposiciones predicte quod, tamen, ingeniosis propter prolixitatem, discuciendum relinquo; et sic, ista de isto capitulo dicta sufficiant. CAPITULUM QUINQUAGESIMUM QUARTUM: EST DE SUPPOSICIONE PERSONALI 54.01 De supposicione vero personal! est communis loycorum sentencia quod terminus cathegorematicus, quando est extremum proposicionis sumptus significative, habet supposicionem personalem. 54.02 et per primam particulam excluduntur omnes termini sinchategorematici; cuiusmodi sunt 'si' et 'omnis' et talia huiusmodi, que non possunt supposicionem personalem habere. 54.03 Per secundam excluduntur verba que non sunt proprie loquendo extrema proposicionis. nam, licet hoc verbum 'currit' possit predicari in aliqua proposicione, dicendo: 'homo currit,' et sic de multis alijs, quia tamen, ista proposicio resoluitur in aliam in qua isto subiecto predicatur participium deriuatum ab hoc verbo 'curro' mediante hoc verbo substantive 'est' dicendo: 'sortes est currens,' ideo non debet dici proprie extremum. 54.04 Si eciam intelligatur de verbis infinitivi modi positis in subiecto vel predicate, quia videtur quod possint esse extremum proposicionis, sicut dicendo: 'comedere est bonum,' diceretur quod verbum infinitivi modi

366


positum in subiecto vel in predicate tenetur nominaliter et non verbaliter ex modo et vsu loquencium vel, si non, proposicio non est significativa. per hanc eciam pattern excluditur pars extremi quia, sicut non est extremum, ita nee supponit, sicut patet in ista proposicione: 'omnis homo loycus albus est.' quia, enim, 'homo1 non est extremum sed solum pars extremi, ideo non supponit. nam, si supponeret, distribueretur per signum vniuersale quia illud quod supponit ex parte subiecti in proposicione distribuitur per signum vniuersale sibi inmediate additum et, per consequens, posito quod quatuor homines essent loyci et quod quilibet illorum esset albus, et multi alij essent qui, tamen, non essent albi, tune, si 'homo' supponeret, ista proposicio esset falsa: 'omnis homo loycus est albus' nam, cum 'homo' distribueretur, staret confuse et distributive et, per consequens, pro quolibet contento sub eo et haberet multas1 singulares falsas, sicut de se patet. 54.05 Ex quo de primo ad vltimum sequitur quod ista proposicio: 'omnis homo loycus est albus,' eciam casu posito, non esset vera et, per consequens, sua contradictoria, ista videlicet: 'aliquis homo loycus non est albus' esset vera quia, si vna contradictoriarum est vera, altera est falsa et econuerso; illud, autem, repugnat posito et bene concesso; igitur, 'homo' in ista proposicione, ideo quia est pars extremi, non supponit. 54.06 Per terciam particulam excluduntur idem termini cathegorematici quando supponunt simpliciter, formaliter, vel materialiter, sicut patet in ista proposicione: '"homo" est vox' et in consimilibus in quibus, sicut patet de se, subiecta non supponunt personaliter. 54.07 Supposicio, autem, personalis diuiditur, nam quedam est discreta et quedam communis. discreta, autem supposicio2 est in qua terminus discreta supponit, vel pronomen demonstrativum per se (86*786V) uel eciam adiunctum termino communi. Exemplum de primo, dicendo: 'sortes currit' vel: 'plato currit.' Exemplum de secundo, dicendo: 'iste disputat,' 'ille legit,' et sic de consimilibus. Exemplum de tercio, dicendo sic: 'iste homo vel iste homo currit.' vnde, generaliter talis supposicio reddit proposicionem singularem et vocatur 'discreta' quia sub subiecto habente talem supposicionem non contingit descendere aliqua plura, nee copulative nee disjunctive nee per proposicionem de copulato vel de disiuncto extremo, sicut contingit in alijs, sicut post patebit.

1 2

em. ms. multiplicitas. nota hie de supposicione discreta] annotator 1 in marg.


367

54.08 Supposicionem vero communem habet terminus quando supponit pro suis inferioribus et ista subdiuiditur quia quedam est determinata et quedam confusa. Supposicionem, autem, determinatam habet terminus quando contingit descendere ad contenta sub ipso per proposicionem disiunctivam, et vocatur 'determinata1 quia ad veritatem proposicionis in qua terminus vel termini habent talem Supposicionem exigitur determinata veritas alicuius singularis, sed veritati eiusdem non repugnat veritas plurium singularium. talem, autem, Supposicionem habet 'homo1 in ista proposicione: 'homo est animal.1 supponit, enim, personaliter et determinate; contingit, enim, descendere ad eius contenta per proposicionem disiunctivam, dicendo: 'ergo, iste homo est animal, vel iste homo est animal1 et sic de alijs, demonstratis contentis sub 'nomine1, eciam sufficit veritas alicuius singularis ad verificandum illam quia ex qualibet formaliter infertur. 54.09 Est ergo regula generalis3 quod quandocunque sub termino communi potest descendere ad singularia per proposicionem disiunctivam et infertur talis proposicio ex qualibet singulari formaliter, tune ille terminus habet Supposicionem personalem determinatam. verbi gracia, in ista proposicione: 'homo est animal1 vtrumque extremum habet Supposicionem determinatam nam sequitur: 'homo est animal, ergo iste homo est animal, vel iste homo est animal,1 et sic de alijs, et requiritur determinate veritas alicuius istarum. et sequitur eciam: 'iste homo est animal,1 quocunque homine demonstrate, 'ergo homo est animal;1 sequitur eciam: 'homo est animal, ergo est hoc animal,1 et sic de singulis et, per consequens, vtrumque extremum habet Supposicionem personalem determinatam. 54.10 per hoc, autem, quod dixi quod 'infertur ex quolibet singulari formaliter1 potest respondere ad quamdam instanciam que posset fieri, nam sub subiecto istius proposicionis: 'omnis essencia diuina est sapiens1 contingit descendere per proposicionem disiunctivam, dicendo: 'ergo pater est sapiens1 vel: 'films est sapiens.1 infertur eciam ex qualibet quia sequitur: 'films est sapiens, ergo omnis essencia est sapiens1 quia, cum ista non est consequencia formalis: 'films est sapiens, ergo omnis essencia diuina est sapiens,1 sed solum tenet gracia materie, ideo subiectum non habet Supposicionem predictam. 54.11 Supposicio, autem, confusa subdiuiditur quia quedam est supposicio confusa tantum et quedam confusa et distributiva. Supposicio, autem, 3

nota hie quando terminus habet Supposicionem determinatam] annotator 1 in marg.

368


confusa tantum 4 est in qua supponit terminus communis et non contingit descendere sub eo, nee per proposicionem disiunctivam nee per proposicionem copulativam nee per proposicionem de copulato extremo, sed solum per proposicionem de disiuncto extremo, sicut patet in ista proposicione: 'omnis homo est animal;1 'animal', enim, in predicate supponit confuse tantum; non, enim, contingit descendere per proposicionem copulativam vt, videlicet, dicatur: 'omnis homo est animal, ergo omnis homo est hoc animal et hoc animal' et sic de alijs, nam antecedens est verum et consequens falsum - hoc, tamen, supposito quod ly 'omnis' teneatur diuisiue nam, si collectiue teneretur, esset bona consequencia. non contingit eciam descendere per proposicionem disiunctiuam quia non sequitur: 'omnis homo est animal, ergo omnis homo est hoc animal, vel omnis homo est illud animal' et sic de singulis, sed bene contingit descendere per proposicionem de disiuncto predicate nam bene sequitur: 'omnis homo est animal, ergo omnis homo est hoc animal, vel hoc animal' et sic de singulis. nunc, autem, scimus quod bene sequitur nam illud predicatum 'hoc vel hoc animal' et sic de singulis, potest predicari de quolibet contento sub 'nomine'. Si, autem, queratur: quam supposicionem habet terminus communis mediate sequens hoc signum 'omne' quando ipsum signum collectiue tenetur - puta, qualem supposicionem habet 'animal' in ista proposicione: 'omnis homo est animal' ? si ly 'omnis' teneatur collectiue, dicendum quod pro illo modo supponendi non habemus nomen proprium, nee illud est inconueniens quia, cum talia sint ad placitum, possent eis plura (86 v /87 r ) nomina inponi quam communiter inponantur. conuenit, tamen, ista supposicio cum supposicione confusa tantum in hoc quod, sicut sub termino habente supposicionem confusam tantum non contingit descendere ad contenta, nisi per proposicionem de disiuncto extremo aut sub termino supponente in proposicione predicta et signo se habente ut dictum est, contingit descendere per proposicionem de copulato extremo, non, tamen, ad omnia contenta sub eo sed ad quedam sic et ad quedam non, sicut bene sequitur: 'omnis homo est animal,' sumpto ly 'omnis' collectiue, 'ergo omnis homo est hoc animal, et hoc, et hoc' et sic descendendo ad omnia indiuidua sub 'nomine' contenta. potest, ergo, dici quod supponit confuse et distributive inmobiliter, et hoc large accipiendo istam supposicionem. 54.12 Et si dicatur quod nunquam est dicendum quod illud signum 'omne' teneatur collectiue vel diuisiue, nisi quando est pluralis numeri, licet enim magister abstraccionum5 dicat hoc, non credo, tamen, sibi in 4 5

nota hie de supposicione confusa tantum] annotator 1 in marg. Vide supra cap. 51, n. 19.


369

hoc. non, enim, video quare non posset ita bene fieri ilia diuisio quando ly 'omne' est numeri singularis sicut quando est pluralis, nisi aliqua racio assignaretur - quam, tamen, nondum ipse assignat. 54.13 Supposicio, autem, confusa et distributiva diuiditur quia quedam est confusa et distributiva mobilis et quedam inmobilis. Supposicio, autem confusa et distributiva mobilis est6 in qua supponit terminus communis pro omnibus suis inferioribus et contingit descendere sub tali termino ad eius contenta copulative, nee ex aliqua singular! infertur formaliter. illud, autem, contingit quando signum vniuersale additur termino communi inmediate in ydemptitate casus et numeri - quod dico propter congrvitatem - et hoc, si in predicta proposicione nulla diccio exceptiva ponatur. Exemplum dicendo sic: 'omnis homo est animal' nam subiectum istius proposicionis supponit confuse et distributive mobiliter; contingit, enim, descendere ad eius contenta copulative, sicut bene sequitur: 'omnis homo est animal, ergo sortes est animal et plato est animal' et sic de singulis. nee infertur ista ex aliqua illarum formaliter quia non sequitur: 'sortes est animal, ergo omnis homo est animal.' contingit, enim, instare in materia contingenti, sicut manifeste de se patet. vtrum, autem, sequatur gracia materie, posito quod nullus homo sit nisi sortes sit: 'sortes est animal, ergo omnis homo est animal' in consequenciis patebit. 54.14 Supposicio, autem, confusa et distributiva inmobilis7 est quando terminus supponit pro omnibus suis inferioribus, et contingit descendere ad contenta aliqua sub tali termino copulative sed non ad omnia. hanc, autem, supposicionem habet terminus cui inmediate adiungitur signum vniuersale in ydemptitate casus et numeri et hoc quando ipsum sequitur in tali proposicione diccio exceptiva. verbi gracia dicendo sic: 'omnis homo preter sortem currit;' illud subiectum 'homo' supponit confuse et distributive inmobiliter nam contingit descendere ad eius contenta copulative, sed excepto illo solo qui diccio exceptiva adiungitur, vel quibus adiungeretur si apponeretur pluribus, sicut hie: 'omnis homo preter sortem et platonem currit.' 54.15 Differt, autem, ista supposicio a prima in duabus: primo quia in prima contingit descendere copulative ad omnia contenta sub termino sic supponente; in ista, autem, non contingit ad omnia quia non ad partem extra captam. non, enim, sequitur: 'omnis homo preter sortem currit, ergo sortes currit' sed magis: 'ergo sortes non currit.' et intelligo de descensu 6 1

nota hie de supposicione confusa distributiva mobili] annotator 1 in marg. nota hie de supposicione confusa distributiva in mobili] annotator 1 in marg.

370


qui fit per proposicionem vel proposiciones affirmativas, nam aliquo modo contingit descendere sub termino supponente secundo modo ad omnia contenta quia ad aliquod8 affirmative, et ad aliquod negative, sicut patet intuenti. 54.16 Secunda differentia est quod sub termino supponente confuse et distributive mobiliter contingit descendere, nulla mutacione facta circa proposicionem in qua supponit, nisi quod loco termini communis ponitur terminus singularis, vel discretus, vel pronomen demonstrativum, vel ipse met terminus supponens cum pronomine demonstrativo. sub termino, autem, supponente confuse et distributive inmobiliter non contingit sic descendere, sed semper obmittitur aliquid quod nee est terminus communis nee signum vniuersale, sicut patet dicendo sic: 'omnis homo preter sortem currit, ergo plato currit' et cetera. In istis, enim, singularibus aliquid obmittitur quod in prima proposicione accipitur, scilicet, pars extra capta et diccio exceptiva. 54.17 Et notandum, quando dixi quod terminus communis sequens mediate signum (87 r /87 v ) vniuersale supponit confuse tantum, intellexi quando sequitur signum vniuersale affirmativum quia, secundum expertos in loyca, signum vniuersale negativum facit stare terminum communem sequentem, eciam mediate, confuse et distributive, eciam mobiliter, sicut patet in ista proposicione: 'nullus homo est animal/ nam bene sequitur: 'nullus homo est animal, ergo nullus homo est hoc animal, nee hoc animal, nee hoc animal1 et sic de alijs. et idem iudicium forte est de negacione. et ista de isto capitulo ad presens dicta sufficiant. CAPITULUM QUINQUAGESIMUM QUINTUM: DE ALIQUIBUS DUBIJS, CUM EORUM SOLUCIONIBUS, QUE POSSUNT FIERI CONTRA PREDICTA

55.01 Quia vero 'dubiorum solucio est veritatis manifestacio'l ideo utile est ad quedam dubia, que possunt moueri contra predicta, respondere. Et 8 1

em. ms. aliquam.

Vide Aristoteles, Meta. 3, 1 (995a26-28), p. 115: "Posterius enim investigatio priorum estsolutio dubitatorumf ibidem 1,7 (988b20-23); 1, 10 (993a25-27); 3, 1 (995b23); Abelardus, Sic et non, edd. B. B. Boyer, R. McKeon (Chicago, London: University of Chicago Press, 1976), fasc. 2, p. 103, lines 338-339: "Dubitando quippe ad inquisitionem venimus; inquirendo veritatem percipimusf eiusdem In hexaemeron, PL 178: 732B, et Logica ingredient/bus, ed. B. Geyer (Beitrdge zur Geschichte der Philosophic des Mittelalters, 21, 1, Minister in W., 1919), p. 223, lines 6-14, 16-17.

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM QUINTUM

371

primo potest esse dubitacio de supposicione discrete nam dictum est quod 'supposicio discrete est in qua supponit terminus discretus' et cetera. Ex hoc videtur primo sequi quod supposicio simplex vel materialis fit supposicio discrete nam in ista proposicione: '"sortes" est vox' supponit terminus discretus et, tamen, dictum est quod 'sortes' habet hie supposicionem materialem; ergo, supposicio materialis est supposicio discrete; sed supposicio discrete est personalis; ergo, materialis est personalis - cuius oppositum dictum est. 55.02 Item, terminus supponens pro re singular! et discrete videtur habere supposicionem discretam; sed in istis proposicionibus 'homo est species,' '"homo" est vox,' subiecta supponunt pro re singular! et discrete; ergo, videtur quod habeant supposicionem discretem; sed supposicio discrete est personalis; ergo, et cetera. 55.03 Ad ista dico quod 'supposicio discrete est in qua supponit terminus discretus' et cetera, et hoc est intelligendum: quando comparatur extremo illius nature quod solum competit rebus extra, distinguendo res extra contra signa rerum. Per hoc patet ad primam instenciam de ista proposicione: '"sortes" est vox' nam, quamuis supponat hie terminus discretus, non, tamen, comparatur extremo quod possit competere rei extra. In secunda, autem, non supponit terminus discretus, quamuis predicatum possit competere rei extra. Ad argumentum, igitur, quod innuitur ex 2 istis, dico quod non sequitur: 'supponit pro re discrete et singular!, ergo habet supposicionem discretam' nisi ilia res distingueretur contra signa rerum, pute, contra voces et conceptvs; sic, autem, non est in proposito. 55.04 Et si dicatur quod ad minus subiectum istius proposicionis: 'homo est species' supponit pro re discrete et singular!, distincte contra signa rerum, ergo videtur quod habeat supposicionem discretem, Ad hoc dico quod bene verum est quod supponit pro re distincte contra signa rerum; sed, temen, ilia res non est singularis et discrete nisi denominative solum. et hoc ad hoc non sufflcit quod habeat supposicionem discretem. et si arguitur contra illud, querendo de quantitete istarum proposicionum, quia non videtur quod possit responderi nisi quod sint singulares, patet; sed termini proposicionum singularium videntur habere supposicionem discretem; ergo, et cetera, Ad illud: quidquid sit de quantitete isterum proposicionum - non, enim, diffinio3 ad presens quia de hoc postea tractebitur - dico quod consequencia ista non valet generaliter loquendo: 'sunt 2 3

em. ms. quod. em. ms. diffmicio.

372


proposiciones singulares, ergo termini habent supposicionem discretam' sicut patet de ista proposicione: '"sortes" est vox,' et eodem modo est de multis alijs. 55.05 Secundo potest esse dubitacio de hoc quod dictum est quod 'supposicio discreta est in qua supponit terminus communis cum pronomine demonstrative' quia in ista proposicione: 'hec arbor crescit in orto modo' supponit terminus communis cum pronomine demonstrativo et, tamen, non videtur quod subiectum habeat supposicionem discretam. si, enim, habeat supposicionem discretam, falsa est et inpossibilis et, tamen, conceditur communiter; ergo, et cetera. 55.06 Ad istud dico quod ista proposicio et omnes4 consimiles sunt de virtute sermonis false; per istam, tamen, intelligitur ista: 'arbor consimilis speciei crescit in horto modo' et ista est vera et supponit hie 'arbor' in subiecto determinate et, per consequens, in prima proposicione supponebat determinate secundum illam communem regulam supra datam.5 55.07 Tercio potest esse dubitacio de hoc quod statim dictum est de supposicione discreta, quod, videlicet, talem habet terminus discretus comparatus extremo competenti rei extra, nam, in ista proposicione: 'sortes est animal' supponit terminus discretus et comparatus (87V880 et cetera et, tamen, non videtur habere supposicionem discretam quia, cum iste terminus 'sortes' inponatur multis indiuiduis, erit communis per appellacionem illis et poterit pro illis in proposicione supponere et, per consequens, contingit descendere sub ipso per proposicionem disiunctiuam dicendo: 'sortes est animal, ergo sortes est animal' demonstrando vnum hominem qui vocetur 'sortes' vel iste: 'sortes est animal' demonstrando alium et sic de singulis indiuiduis que significat iste terminus 'sortes'. infertur eciam formaliter ex qualibet tali quia sequitur formaliter: 'hie sortes est animal,' demonstrando vnum, 'ergo sortes est animal;' sed terminus sub quo contingit descendere habet supposicionem determinatam, vt dictum est supra; ergo, supposicio discreta est supposicio determinata et, per consequens, male ex opposite diuiduntur quod, tamen, factum est supra. 55.08 Ad illud dicunt aliqui quod, licet 'sortes' sit commune multis per appellacionem, hoc, tamen, est equiuoce quia vna inposicione siue significacione non inponitur nisi ad significandum vnum et, per

4 5

em. ms. omnis. Vide supra, L 54.09: "Est ergo regula generalis..."

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM QUINTUM

373

consequens, non potest habere aliam supposicionem quam discretam. sed ista solucio non est sufficiens quia equiuocacio non inpedit6 quin terminus possit habere supposicionem confusam tantum vel eciam confusam et distributivam vel determinatam, nisi aliud inpediat; alias, autem, ista proposicio: 'canis currit' non esset distinguenda. nee eciam aliqua proposicio in qua poneretur terminus equiuocus quia tune semper staret determinate pro illis quibus vna inposicione inponitur ad significandum et esset tune determinate vera vel falsa et, per consequens, non esset necessaria aliqua ars ad soluendum paralogismos peccantes per fallaciam equiuocacionis cuius oppositum patet, secundo elencorum.1 ista consequencia patet, nam 'canis' vna inposicione inponitur ad significandum canem latrabilem et, tamen, in proposicione non stat solum pro cane latrabili, quia tune ista proposicio: 'canis currit,' posito quod vnus canis currit, non esset distinguenda, sed esset simpliciter concedenda. Et si dicas quod iste terminus 'canis' semper ponitur ad significandum plura, vna inposicione, quia omnes canes latrabiles, 'sortes' non, ideo non est simile, illud non inpedit, turn quia, secundum istos, eciam si non esset nisi vnus canis latrabilis, si 'canis' inponeretur ad significandum, non inponeretur vna inposicione nisi ad significandum ilium canem cum, per eos, terminus non possit significare nisi actualiter existencia et, tamen, adhuc non obstante, nullo alio nouo casu posito, adhuc proposicio in qua poneretur iste terminus 'canis' esset distinguenda penes equiuocacionem, turn quia ad minus tantum habeo quod, sicut 'canis' in proposicione non solum stat, vel potest supponere, pro illis quibus inponitur vna inposicione, sed eciam pro illis quibus inponitur multis inposicionibus, quia si non, ista proposicio: 'canis currit,' ut dictum est, nullum sensum haberet falsum. ita 'sortes' non solum stabit in proposicione pro illo cui inponitur vna inposicione, sed pro illis quibus inponitur multis inposicionibus, nisi aliud quam equiuocacio inpediat - quod satis euidenter est contra opinantem. 55.09 Dico, igitur, aliter quod, quamuis 'sortes' possit inponi ad significandum plura indiuidua, tamen, illi qui prime vsi sunt isto termino, in quorum disposicione fuit vti eo ad placitum, non sueuerunt quod iste terminus staret in proposicione nisi pro vno et, per consequens, quod habet nisi supposicionem discretam. et si queras causam, nulla est nisi voluntas vtencium quia forte quantum est ex vi vocis, ita posset iste terminus 'sortes' stare in proposicione pro pluribus, sicut iste terminus 'homo', nos, autem, vtimur terminis secundum modum nobis traditum ab antiquis. 6 7

em. ms. inpendit, De soph. elen. (165b24-166a38), p. 8, line 6 - p. 10, line 6.

374


55.10 Per hoc patet ad argumentum quia, proprie loquendo, cum iste terminus 'sortes' semper stet pro vno solo, non contingit sub eo descendere per proposicionem disiunctivam nisi modo quo debemus vti isto termino mutato. 55.11 Secundo contingit dubitari de hoc quod dictum est de supposicione confusa et distributiva mobili; dictum est, enim, quod 'terminus communis cui inmediate adiungitur signum vniuersale in ydemptitate casus et numeri habet talem supposicionem.' illud videtur non esse verum quia sequitur: 'qualislibet homo currit, ergo sortes currit' et cum est falsum, posito quod sint quatuor homines quorum quilibet habeat vnam qualitatem et currat, sortes, autem, habeat omnes qualitates et non currat. Ad hoc dico quod, licet illud signum 'qualislibet' inmediate secundum situm addatur isti termino communi 'homo', non, (88V88V) tamen, secundum veritatem oracionis et ideo non distribuit ipsum. Ad cuius euidenciam est sciendum quod quedam sunt signa inportancia sua distributibilia et quedam non. signa, vero, non inportancia faciunt stare terminum cui adduntur inmediate secundum situm vel prolacionem, confuse et distributive; cuiusmodi sunt ista: 'omnis', 'nullus', et si qua sunt, similia. signa, autem, inportancia sua distributibilia non faciunt stare terminum cui inmediate adduntur secundum situm, confuse et distributive, sed distributibilia que inportant: cuiusmodi sunt 'totus' sumendo 'totus' sincathegorematice, et 'qualislibet' et, si qua sunt, similia. Et ideo est regula generalis quod proposiciones in quibus ponuntur talia signa debent resolui in illas in quibus ponuntur distributibilia sua, sicut patet de ista proposicione: 'totus sortes est minor sortes' que debet resolui in istam: 'quelibet pars sortis est minor sortes' et hoc si ly 'totus' teneatur sincathegorematice. ista, igitur, proposicio: 'qualislibet homo currit' debet, secundum veritatem sermonis, resolui in istam: 'cuiuslibet qualitatis homo currit' in qua quidem proposicione non distribuitur 'homo', cum non sit extremum proposicionis, sed hoc quod dico 'cuiuslibet qualitatis' distribuitur. Ex isto posset sequi vna regula vtilis forte contra aliquos: quod licet terminus nunquam posset ampliari nee restringi in significando, potest, tamen, restringi in supponendo. nam, quando dicitur: 'omnis homo albus currit,' 'homo' indifferenter significat tarn homines existentes quam non existentes et, tamen, restringitur prescise ad supponendum pro hominibus albis et hoc racione adiuncti; vnde, si homines non essent nisi quatuor albi,8 adhuc predicta proposicio esset vera; et de hoc magis alibi; ergo, et cetera. 8

em. ms. alibi.

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM SEXTUM

375

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM SEXTUM: 1 IN QUO OSTENDITUR QUANDO TERMINUS HABET SUPPOSICIONEM DETERMINATAM 56.01 Quibusdam generalibus de supposicione expositis, videndum est in special! quando terminus habet vnam supposicionem et quando aliam. et primo videndum est de terminis absolutis, secundo de relativis quia de istis et de illis distincte regule dantur; et de supposicione quidem discreta non debet aliud dici quam sit dictum. 56.02 pro supposicione, autem, determinata est vna generalis regula: quod huiusmodi supposicionem habet terminus communis in quacunque proposicione in qua non additur sibi signum vniuersale, nee mediate nee inmediate, nee aliqua negacio, nee aliquis terminus vel diccio negacionem equiualenter includens. verbi gracia, in ista proposicione: 'albedo est color' quia, enim, isti termino 'albedo' non additur signum vniuersale, nee negacio, nee aliqua diccio negacionem equiualenter includens, ideo supponit determinate et contingit descendere sub predicto termino ad eius contenta per proposicionem disiunctivam. et ex qualibet singular! ad quam contingit descendere formaliter infertur eodem modo quia isti termino 'animal' in ista proposicione: 'sortes est animal' non additur signum vniuersale, nee negacio, nee diccio negacionem equiualenter includens, nee mediate nee inmediate, hoc est, nee sibi ipsi nee extreme precedent!; ideo, stat determinate. 56.03 Ex quo sequitur quod, quamuis talis terminus habeat semper talem supposicionem in proposicione indifflnita, habet eciam aliquando earn in proposicione singular!. Similiter in ista proposicione: 'homo non est' quamuis ponatur negacio quia, tamen, non additur isti termino 'homo', nee mediate nee inmediate, et ideo, determinate supponit. idem iudicium est de ista: 'homo est omne animal', sed non in ista proposicione: 'omne animal est substancia' quia signum vniuersale additur inmediate isti termino 'animal'; ideo, non habet supposicionem determinatam, sed supponit confuse et distributive, similiter, quia istum terminum 'substancia' precedit signum vniuersale, vel sibi additur mediate, quia additur termino qui2 respectv sui subicitur, ideo non stat determinate, sed confuse tantum. similiter, quia isti termino 'animal' additur negacio in ista proposicione: 'hoc non est animal,' ideo non habet supposicionem determinatam,

1 2

em. ms. capitulum quinquagesimum septimum. qui respectv sui ... similiter quia isti termino] corrector 2 in marg.

376


sed supponit confuse et distributive, cum contingat descendere ad omnia eius contenta, sicut de se manifestum est. 56.04 Et est sciendum quod negacionem addi predicato inmediate non intelligitur ita stricte quin, si sit determinacio verbi, sufficiat, sicut patet in proposicione predicta. 56.05 Secundo sciendum quod, si signum vniuersale affirmativum precederet mediate terminum communem et, tamen, non distribueret totum extremum precedens, sed solum partem extremi, non plus inmutaret eius supposicionem quam si non precederet, et hoc est verum secundum vsum hominum propter quod talia scire est vtile, sicut patet in ista proposicione: 'videns omnem hominem est animal;' quia, enim, illud signum 'omnis' non distribuit totum illud extremum (88 v /89 r ) sed3 solum partem extremi, puta, 'hominem', ideo 'animal' non aliter supponit quam supponat in ista: 'videns hominem est animal' et, per consequens, sicut in ista supponit determinate, ita et in precedenti. 56.06 idem patet in istis proposicionibus: 'cuiuslibet hominis asinus currit' nam illud predicatum 'currit' non supponit determinate, sed confuse, et hoc quia signum 'cuiuslibet' distribuit totum extremum. in ista, autem: 'asinus cuiuslibet hominis currit' supponit determinate, sicut in indiffmita propter hoc: quia signum non distribuit totum extremum. 56.07 Exemplum, autem, de termino equiualenter includente negacionem patet in ista proposicione: 'homo differt ab animali' nam illud predicatum 'animal' non habet supposicionem determinatam propter hoc: quia sibi additur hec diccio 'differ!', que equiualentem negacionem includit, sed supponit confuse et distributive mobiliter, vnde bene sequitur: 'homo differt ab animali, ergo homo differt ab hoc animali, et ab hoc,' et sic de singulis. 56.08 Sed hie occurrunt alique dubia.4 et prime posset dubitari de supposicione istius termini 'homo': quam, videlicet, supposicionem habet in ista proposicione: 'homo est animal', eciam posito quod nullus homo sit? non, enim, videtur quod habeat supposicionem determinatam quia ad verificandum proposicionem in qua terminus habet talem supposicionem ad minus requiritur quod aliqua singularis ad quam contingit sub tali termino descendere per proposicionem disiunctivam sit vera; sed, posito 3

corr. tota linea prima: va-cat\ verbum primum lineae secundae cane. nota hie dubia circa supposicionem determinatam. primum dubium. (Sic, "secundum," 'tercium," etc. usque ad "octauum," L 56.17).] annotator 1 in marg. 4


377

quod nullus homo sit, non videtur quod aliqua singularis possit esse vera quia nee sortes est animal, casu posito, nee plato, et sic de singulis. vel, igitur, oportet quod ista proposicio non sit vera, vel quod aliter quam determinate supponat. idem iudicium est de ista: 'homo albus est homo/ posito quod nullus homo sit albus. 56.09 Secundo potest esse dubium: qualiter supponunt termini istius proposicionis: 'homo fuit animal,' posito quod nullus homo fuerit? non, enim, videtur quod possint supponere determinate cum nullam singularem habeant veram quia ista: 'sortes fuit animal,' casu posito, non est vera, nee ista: 'plato fuit animal,' et sic de singulis. 56.10 Tercio potest esse dubitacio: pro quo supponunt predicata proposicionum de preterite et de futuro, puta, qualiter supponit 'homo' in ista proposicione: 'album fuit homo' et in ista: 'sortes erit homo'? et est causa dubitacionis quia non videtur quod 'homo' possit significare nisi homines existentes et, per consequens, nee quod possit predicari nisi de hominibus existentibus, et si non possit predicari, nee, per consequens, poterit pro ipsis supponere. 56.11 Quarto posset esse dubium de subiecto istius proposicionis: 'equus tibi promittitur' vel: ".xx. libre istius tibi debentur' et de consimilibus, quam supposicionem habent subiecta? non, enim, videtur quod habeant supposicionem determinatam, cum non contingat descendere ad contenta sub ipsis per proposicionem disiunctivam. non, enim, sequitur: 'equus tibi promittitur, ergo iste equus, vel iste' et sic de singulis, cum quelibet singularis sit falsa; et idem iudicium est de alijs. 56.12 Quinto potest esse dubium: qualem supposicionem habent subiecta istarum proposicionum: 'genera et species sunt secunde substancie,' 'genera et differencia constituunt speciem' ? et est causa dubitacionis quia non videtur quod possint habere supposicionem personalem, cum non supponant pro contentis nee, per consequens, supposicionem determinatam, cum a superiori ad inferius sit bona consequencia. 56.13 Sexto posset esse dubitacio: qualiter supponant predicata istarum proposicionum: 'sortes priuatur visu,' 'iste est aptus natus habere visum,' et sic de similibus? 56.14 Septimo de talibus: 'tantum animal est homo,' et sic de alijs. 56.15 Octavo de istis: 'philosophus, apostolus, dicit hoc,' 'comes burgondie pugnat,' 'manus regis liberabit nos,' et sic de multis talibus.

378


56.16 De istis, autem: 'accio et passio sunt res extra animam,' 'relacio est vera res,' non oportet dubitare; satis, enim, ostensum est supra quod oportet quod subiecta supponant pro rebus distinctis a rebus absolutis. 56.17 Ad primum dubium dico quod illud exigit vnam magnam difficultatem: vtrum, videlicet, ad hoc quod proposicio sit necessaria requiratur quod predicatum possit omni tempore predicari de subiecto, mediante hoc verbo 'est' ? de qua, tamen, difflcultate prolixe traetabitur in illo (89V89 V ) capitulo in quo inquiretur de condicionibus proposicionum demonstracionem ingrediendum quia ibi habet ista materia locum. Dico, ergo, prout spectat ad propositum, quod tales proposiciones vere sunt de virtute sermonis, eciam casu retento, et quod termini proposicionum talium supponunt personaliter et determinate, et quando dicitur quod, casu posito, nulla singularis est vera, nego. ymmo, dico quod quelibet singularis est vera, vnde, ista est vera 'sortes est animal' et ista: 'plato est animal,' nullo istorum existente. 56.18 Ad cuius euidenciam est sciendum quod quedam sunt predicata que competunt subiecto primo vel secundo modo dicendi per se et quedam que solum competunt subiecto per accidens; prima sunt sicut 'animal', 'corpus', 'substancia', 'risibile', respectv hominis. 56.19 Secunda, vero, predicata se habent in duplici differencia quia quedam inportant rem realiter distinctam a subiecto de quo predicantur, existentem, tamen, formaliter et subiectiue in predicto subiecto; quedam inportant rem vel res realiter distinctas a subiecto. accipiendo 'inportare' pro 'significare' vel pro 'connotare' et extendo 'res reales' ad qualitates existentes in anima vel in fantasia vel in sensacione et huiusmodi potencijs, prima predicata sunt: 'album', 'nigrum', 'currens', 'loquens', 'comedens', et huiusmodi; secunda, vero, sunt: 'cogitatum' et 'intellectum', 'fantasticum' et 'ymaginatum', et huiusmodi. nam, dicendo sic: 'sortes est cogitatus,' per illud predicatum 'cogitatus' significatur vel connotatur aliqua res realiter distincta a sorte, puta, aliquis actus intellectus vel aliquid simile quod, tamen, in sorte subiectiue non existit et hoc, supposito quod sortes se ipsum non cognoscat, sed quod cognoscatur ab alio. 56.20 prima, autem, predicata, que competunt subiecto primo vel secundo modo et eciam ista vltima, que respiciunt acciones inmanentes, indifferenter competunt rei existenti vel non existenti; alia, autem, non. racio huius est quia per proposiciones in quibus predicantur predicata secundo modo dicta denotatur habitude existencie, sed per proposiciones primo et tercio modo dictas non, sed per aliquas solum habitudo


379

consequencie. et quod illud sit de intencione in loyca expertorum patet in solucione huiusmodi sophismatis: 'omne coloratum est; omne album est coloratum; ergo, omne album est.' posito quod sit vnum indiuiduum rubeum et aliud nigrum et nichil aliud, et vnum album et nichil aliud, et sic de alijs coloribus, nam, casu posito, iste descensus non valet, sed peccat per fallaciam equiuocacionis. nam equiuoce accipitur ly 'est1 in maiori proposicione et in minori quia in maiori 'est' dicit esse existencie, sed in minori solum est nota consequencie; cuiusmodi est quando dico: 'si est album, est coloratum.' 56.21 Et si arguetur contra: ilia proposicio non est vera que inplicat falsum; sed ista proposicio: 'homo albus est homo,' posito casu, falsum inplicat quia inplicat aliquem hominem esse album cum, tamen, nullus sit, per positum; ergo, et cetera. Ad hoc dico:5 quidquid sit de maiore, quod minor est falsa, et quando dicitur quod inplicat aliquem hominem esse album, hoc non est verum; hoc, enim, verbum substantivum 'est', copulans superius cum inferiori, siue illud inferius sit inferius per se vel per accidens, non est nota ipsius existencie et ideo, in omnibus talibus est fallacia secundum quid et simpliciter vel aliquis specialis defectus, arguendo ab 'est' tercio adiacens ad ipsum secundo adiacens, sicut patet per philosophum, secundo peryermenias.6 56.22 Ex hoc patet falsitas dicencium quod subiectum predicte proposicionis supponit personaliter et significative et, tamen, pro nullo supponit. nam bene sequitur: supponit, ergo pro aliquo supponit, cum ab indiffmita ad particularem, arguendo in eisdem terminis, sit bona consequencia. Et si dicas quod non debet sic inferri sed sic: supponit, ergo denotatur pro aliquo supponere; nunc, autem, non sequitur: denotatur pro aliquo supponere; ergo, pro aliquo supponit, Ista responsio non sufflcit. et ideo, probo primam consequenciam esse bonam. 56.23 Ilia consequencia est bona cuius oppositum consequentis infert oppositum antecedentis sicut patet, primo priorum-,1 sed oppositum istius consequentis predicte infert oppositum antecedentis; ergo, et cetera, probacio: nam oppositum istius consequentis: 'pro aliquo supponit' est illud: 'pro nullo supponit;' nunc, autem, sequitur: (89V90 r ) pro nullo supponit8 cum a termino communi, sumpto cum significato vniuersali 5

nota quod illud quod dicitur hie non < videtur > michi bene dictum] corrector 2 in marg. figura quadrata. 6 Aristoteles, De interp. 10 (19bl5-24) ; ibidem 11 (21a26-29). 7 Aristoteles, An. pr. 1, 16 (35b30-37). 8 Verba hie interponenda illegibilia sunt.

380


negative, ad ipsum cum negacione sumptum sit bona consequencia; sequitur: nullus homo, ergo non homo; sed 'non supponere' est oppositum huic quod est 'supponere', quod fuit antecedens; ergo, et cetera. 56.24 Secundo sequitur quod falsum dicunt illi qui dicunt istam proposicionem esse falsam: 'cesar laudatur,' cesare non existente, nam, cum laus non sit in laudato sed in laudante, illud predicatum 'laudatur' non inportat aliquid quod in cesare realiter existat et, per consequens, nichil prohibet quin, ipso non existente, possit de ipso predicari secundum regulam superius datam, hoc supposito - quod, ipso existente, possit de ipso predicari. 56.25 Tercio sequitur quod falsum est quod dicunt aliqui, scilicet, quod terminus non potest supponere pro illis que fuerunt nisi respectv verbi de preterite nee pro illis que erunt nisi respectv verbi de future, puta, quod 'homo1 non potest supponere pro sorte, qui fuit et non est, nisi illud huiusmodi verbi 'fuit' dicendo: 'sortes fuit homo;' motivum eciam eorum non valet; termini, enim, sicut ipsi false ymaginantur, non inponuntur ad significandum solum res presentes, sed eciam indiuidua preterita et futura et ideo, possunt pro eis supponere, eciam respectv verbi de presenti. et hoc est intelligendum quando copula copulat predicatum essenciale vel primo vel secundo modo, vel predicatum9 quod solum competit subiecto per denominacionem extrinsicam, sicut propter aliquem actum intellectus existentem in anima mea quo intelligo sortem sortes denominatur 'intellectus' vel 'cogitatus' et hoc siue sortes sit siue non sit, quia hoc non refert. 56.26 Ad secundum dico quod 'homo' habet supposicionem determinatam et est proposicio falsa, casu proposito, quando dicitur quod nulla singularis est vera, dicendum quod verum est. nee hoc exigitur, sed solum quod aliqua singularis sit falsa, vnde, regula data superius quod, scilicet, proposicio in qua supponunt termini determinate exigit aliquam singularem veram determinate, intelligenda fuit quando supponunt in proposicione vera. et eodem modo dicendum est proportionaliter quando supponunt in proposicione falsa, quod, videlicet, exigitur quod aliqua singularis determinate sit falsa; et ita est in proposito quia ista est falsa, casu proposito: 'sortes fuit animal.' 56.27 Et si dicatur quod illud videtur repugnare statim dictis, nam dictum est quod 'homo' significat indifferenter indiuidua presencia, 9

em. ms. preteritum.


381

preterita, et futura et pro ipsis supponit, in tantum eciam quod, nullo homine existente, ista proposicio est vera: 'homo est animal,' ex quibus dictis videtur posse inferri oppositum illius sic arguendo: omnis proposicio de present! est postea vera de preterito, si formetur, sicut si ista proposicio sit modo vera: 'sortes est albus,' ista: 'sortes fuit albus' erit vera eras, si formetur; sed ista proposicio est modo vera de presenti: 'homo est animal/ eciam si nunquam fuisset homo, secundum superius dictam; ergo, eras erit ista vera: 'homo fuit animal,' si formetur, eciam posito quod nunquam fuisset homo - cuius oppositum dictum est statim - Ad illud dico quod ilia maior proposicio non est vera vniuersaliter, quamuis hoc a multis credatur esse verum, sed capit instanciam in multis. tenet, ergo, ilia maior quando proposicio aliqua est vera de presenti in qua predicatur predicatum accidentale, reale accidens, inquam, informans subiectum. in illis, autem, in quibus predicata competunt subiectis primo vel secundo modo dicendi per se, non tenet generaliter, licet in aliquo casu tenere possit. 56.28 Aliter possit dici distinguendo istam proposicionem: 'homo fuit animal' secundum amphiboliam; potest, enim, esse vnus sensus: 'homo fuit animal,' hoc est, hec proposicio fuit vera: 'homo est animal,' et iste sensus est verus et in isto sensu esset concedendum quod, quando aliqua proposicio est vera de presenti, quod postea possit esse vera de preterito, si formetur. 56.29 Alius sensus posset esse: aliquid inportatum per 'hominem' fuit in rerum natura de quo poterat predicari vel de quo actualiter predicatur hoc predicatum 'animal', et iste sensus falsus est, casu retento, quia repugnat posito et sic est negandus processus sicut supra, per verba planiora: posset dici quod ista proposicio: 'homo fuit animal,' casu posito, esset distinguenda secundum composicionem et diuisionem et in sensu composicionis esset vera, et falsa in sensu diuisionis. sed siue sic, siue sic, idem sensus resultat. 56.30 Ad tercium dubium: dico quod predicata proposicionum de preterito possunt supponere pro presentibus et preteritis, sicut predicatum illius proposicionis: 'album (90 r /90 v ) fuit animal' potest supponere pro aliquo indiuiduo, nunc existente albo, et eciam pro indiuiduo quod prius fuit album et modo non est album, magna, enim, miseria est dicere quod 'album' in ista proposicione: 'homo fuit albus' non possit supponere pro illis que sunt, supposito quod multi homines, adhuc existentes in rerum natura, fuerint albi10 et quod adhuc modo sunt albi; nam, si ista non sit 10

em. ms. alibi.

382


modo vera: 'homo fuit albus,' eciam posito quod supponat pro presentibus, sua opposita est vera, ista, videlicet: 'homo non fuit albus;' sed sequitur: 'homo non fuit albus,' accipiendo subiectum pro hijs que sunt; ergo, ista nunquam fuit vera: 'homo est albus,' accipiendo semper 'hominem1 vniuersaliter; sed hoc falsum est quia certum est quod ista aliquando fuit vera, casu posito: 'homo est albus;' ergo, et cetera, sequitur eciam: 'homo non fuit albus, ergo homo non fuit hie albus, nee hie albus,' et sic demonstrando omnia contenta sub isto termino 'albedo', cum supponat confuse et distributive mobiliter propter negacionem precedentem et, per consequens, sequitur: 'homo non fuit albus, ergo hie homo/ demonstrando sortem, 'non fuit albus,' demonstrando se ipsum qui prius fuit albus adhuc est idem albus; sed hoc est falsum; ergo, illud ex quo sequitur. 56.31 Est, tamen, aduertendum quod in aliquo casu particulari bene contingit distinguere proposicionem in quam subicitur talis terminus respectv talis predicati et respectv verbi de preterite, sicut posito quod omnes homines qui unquam fuerunt albi corumpantur et solum manerent in rerum natura illi qui nunquam fuerunt albi, nee eciam modo sunt de facto; tune, isto casu posito, 'homo fuit albus' esset distinguenda, eo quod subiectum posset supponere pro illis que sunt vel pro illis que fuerunt; si supponeret pro illis que sunt, manifestum est quod esset falsa, retento casu; si, autem, pro illis que fuerunt, vera. et sic patet quod nullum est inconueniens quod pro presentibus possint supponere. 56.32 Si, vero, queras: quam supposicionem habet 'homo' in ista proposicione: 'sortes erit homo,' dicendum est diuersimode secundum quod circa hoc possunt diuersi casus poni. nam, si ponatur quod sortes sit homo modo in rerum natura, et quod debeat durare per tres dies, tune istud predicatum habet supposicionem determinatam; contingit, enim, descendere ad eius contenta, casu posito, per proposicionem disiunctivam:11 'sortes erit homo, igitur sortes erit hie homo, uel sortes < erit hie > homo' et sic de singulis. si, autem, ponatur < quod sortes > non sit nunc in rerum natura, tune non habet < terminu > s 'homo' supposicionem determinatam, sed confusam; non, enim, contingit descendere ad eius contenta < per proposicion > em disiunctiuam. non sequitur: 'sortes erit homo, ergo sortes erit hie homo, < vel > 1 2 sortes erit ille homo,' et sic de singulis, sed solum contingit descendere per proposicionem de disiuncto

11 12

sortes erit homo ... per proposicion < em > disunctiuam] corrector 2 in marg. < vel > sortes erit ille homo et sic de singulis] corrector 2 //; marg.


383

extreme sicut bene sequitur. 'sortes erit homo, ergo sortes erit hie homo, vel ille,' sic connumerando tam presencia quam futura et, per consequens, supponit confuse tantum secundum regulam supra datam. 56.33 patet, igitur, quomodo idem terminus in eadem proposicione potest aliter et aliter supponere propter alium et alium casum et est vtile scire volenti studere in libris doctorum et autorum. 56.34 per hoc patet ad quartum dubium 13 nam iste proposiciones: 'equus tibi promittitur,' '.xx. libre tibi debentur,' secundum vnum modum dicendi, false sunt in sensu quem faciunt; vere, tamen, sunt in sensu in quo fiunt nam, cum istum terminum 'equus' non precedat signum vniuersale, nee negacio, sequitur quod supponat determinate; si, autem, supponat determinate, certum est quod est falsa, per istas, ergo, intelliguntur iste: 'tu habebis de dono alicuius equum' vbi ly 'equum' supponit confuse tantum; habendo, autem, talem supposicionem vera est - bene, enim, sequitur: 'tu habebis de dono alicuius equum, ergo istum, vel istum,' et sic numerando, eciam futura. 56.35 Aliter dico quod iste proposiciones possunt concedi eo modo quo proponuntur quia, sicut tu non habes pro inconuenienti quod terminus iste ex parte predicati confuse supponat tantum, quamuis ipsum non precedat mediate signum vniuersale nee negacio, nee equiualenter includens negacionem, ita non habeo ego pro inconuenienti, nisi aliud obstet, quod terminus iste a parte subiecti supponat confuse tantum et, per consequens, non contingit descendere ad eius contenta nisi per proposicionem de disiuncto extreme, sicut nee contingit quando ponitur a parte predicati. 56.36 Et si dicatur quod illud est contra predicta quia dicebatur supra quod 'supposicio determinata est in qua supponit terminus communis cui non adiungitur signum vniuersale, nee mediate nee inmediate' et cetera; sed sic est in proposito quia isti termino communi 'equus' non adiungitur signum, et cetera; ergo, videtur quod determinate supponit, Dico quod ilia regula debuit intelligi quando talis terminus precedit vel sequitur verbum presentis temporis, vel quando non ponitur in proposicione equiualente (90 v /91 r ) proposicioni de future. 56.37 per hoc patet ad instanciam que fieri posset de predicate istius proposicionis: 'sortes erit homo,' quamuis isti predicate 'homo' non adiungatur, nee mediate nee inmediate, signum vniuersale, nee negacio, et 13 quartum] annotator 1 in marg., et: nota hie de ista proposicione equus tibi promittitur] annotator 1 in marg.

384


cetera, quia, tamen, sequitur verbum futuri temporis, ideo determinate non supponit. similiter, quia ista proposicio, 'equus tibi promittitur' equipollet vni de preterite, puta, isti: 'equus tibi dabitur ab aliquo,' ideo determinate non supponit. verum est, tamen, quod illud non contingit in omni proposicione de future; vnde, dare regulam generalem quando illud contingit et quando non, illud faciliter fieri non potest. tenendum est, tamen, quod hoc in aliquibus contingit; idem patet ad aliam proposicionem. 56.38 Ad quintum dubium: dico quod ista proposicio: 'genera et species sunt secunde substancie' et consimiles, vera est et concedenda eo modo quo ponitur, et supponit subiectum pro illis formalitatibus de quibus dictum est. et quando queretur: vtrum supponit personaliter vel non ? dico quod supponit personaliter. Ad cuius euidenciam est sciendum quod aliqui termini significant tales formalitates primo et principaliter et aliqui non primo nee principaliter, sed secundario et consequenter; verbi gracia de primis: 'homo', 'animal', 'homo', enim, primo et principaliter significat racionem formalem hominis, secundario, vero, indiuidua, et eodem modo 'animal' racionem formalem animalis. et tales termini, quando supponunt pro ilia racione formali, non supponunt personaliter, sed formaliter, ut dictum est supra de ista proposicione: 'homo est species,' nam 'homo' in subiecto supponit formaliter.14 56.39 verbi gracia de secundis terminis: 'species', 'genus', et 'differencia'. nam iste terminus 'genus' primo et principaliter significat vnum conceptum mentis communem omnibus formalitatibus que sunt species; secundario vero significat alias raciones formales. nunc, autem, dictum est supra quod terminus supponens pro secundario significatis, non accipiendo 'secundarium significatum' sicut in relativis, supponit personaliter;15 ergo, hoc subiectum 'genere et species' in predicta proposicione supponit personaliter et determinate quia contingit descendere ad contenta sub eo per proposicionem disiunctivam sicut bene sequitur: 'genera et species sunt secunde substancie; ergo hec genera et hec species sunt secunde substancie' et sic de alijs. infertur eciam formaliter ex qualibet istarum, vnde bene sequitur: 'hec genera et hec species sunt secunde substancie,' quibuscunque generibus et speciebus demonstratis, 'ergo, genera et species sunt secunde substancie.'

14

Vide supra, L 55.02 et responsionem auctoris L 55.04.

15 '5 Vide ViHo supra, ciinra L i 54.09 ^4 00


385

56.40 Quando, ergo, dicebatur arguendo ad oppositum quod non haberet supposicionem personalem cum non supponeret pro contentis, patet quod falsum hie assumitur quia iste raciones formales sub terminis istis continentur sicut indiuidua sub sua specie suo modo. et huic concordat quod dicit vnus doctor magne autoritatis et expertus in loyca dicens quod, licet 'homo1, respectv suorum indiuiduorum sit vniuersale et commune simpliciter, secundum quid, tamen, respectv huiusmodi quod dico 'species', est indiuiduum et singulare.16 56.41 Ad sextum dubium: dico quod de virtute sermonis non est querendum qualem supposicionem habet predicatum illius proposicionis: 'sortes priuatur visu,' sed magis proprie loquendo esset querendum: quales supposiciones? racio, autem, huius est quia ista proposicio ad minus habet duas exponentes in quarum qualibet ponitur iste terminus 'visus' et in vna illarum proposicionum habet vnam supposicionem et in alia aliam. nam illud verbum 'priuatur' est terminus equiualenter includens negacionem et ideo, habet duas exponentes; vna est ista: 'sortes fuit in potencia habendi visum' et ista est alia: 'sortes nullum visum habet' vel ista: 'sortes non habet aliquem visum.' et in prima proposicione, forte ly 'visum' habet supposicionem confusam tantum, et dico 'forte' quia forte adhuc habet alias proposiciones exponentes. in alia, autem, habet supposicionem confusam et distributivam mobilem. Si, tamen, vsus preiudicet veritati, tune, cum ista: 'sortes priuatur visu' communiter ex modo loquendi resoluatur in istas: 'sortes nullum visum habet' vel 'sortes non habet visum aliquem,' dicendum est consequenter quod hoc predicatum 'visum' habet supposicionem confusam et distributiuam mobilem et hoc, siue resoluatur in vnam, siue in aliam. et per idem patet quid dicendum sit de ista: 'sortes est (91 r /91 v ) aptus natus habere visum.' 56.42 Ad septimum: dico quod predicatum istius proposicionis: 'tantum animal est homo' habet supposicionem confusam distributivam mobilem et ad hoc videndum planius, resoluenda est ista proposicio in suam preiacentem et tune, secundum regulam supra dictam, iudicandum est de supposicione terminorum in ista sicut in ilia. < preiacens > ,17 autem, est ista: 'omnis homo est animal' quia, sicut videbitur postea, ab exclusiua ad 16 "vnus doctor magne autoritatis et expertus in loyca" forsitan Scotus; vide Super universalia Porphyrii q. 10, t. 1, p. 135: "An haec sit vera. Homo est Universale. Item, si homo est Species;" et, q. 11, p. 136: "... Species inest homini, secundum quod homo praedicatur de individuis ... non secundum quod est idem suppositis... Est igitur propositio simpliciter vera." 17 Nullum verbum interponendum invenitur.

386


vniuersalem de terminis transpositis est bona consequencia. vnde, bene sequitur: 'tantum animal est homo, ergo omnis homo est animal.' qualiter, autem proposiciones in quibus ponuntur tales dicciones exclusiue sunt distinguende, patebit in capitulo de proposicionibus exclusiuis. vnde, forte de virtute sermonis non esset dicendum de supposicione talium terminorum, sicut nee precedencium, cum tales proposiciones habeant plures exponentes in quarum vna supponunt vno modo et in alia alio modo. 56.43 Ad octavum dubium patebit post in vno capitulo in quo tractabitur de supposicione inpropria, puta, de antonomastica et gemina, et sic de alijs. si, vero, tandem fmaliter quereretur de predicatis istarum supposicionem et proposicionum: 'sortes desinit esse albus,' 'sortes incipit esse gramaticus,' qualem supposicionem habent predicata? dicendum est, sicut dictum est in sexto dubio quod, videlicet, proprie loquendo non est querendum de supposicione talium, sed magis de supposicionibus, cum quisque talium habeat duas exponentes in quibus predicti termini supponunt aliter et aliter, sicut patet volenti resoluere. et hec de dubijs dicta sufficiant; et sic patet veritas capituli istius et cetera. CAPITULUM QUINQUAGESIMUM SEPTIMUM: DE SUPPOSICIONE CONFUSA TANTUM 57.01 Ostenso quid de supposicione determinata sit dicendum, nunc de supposicione confusa tantum est dicendum. et de ista videtur michi quod non potest nee per vnam regulam nee per plures sufficienter ostendi quando terminus habet talem supposicionem et quando non. racio huius tacta est in capitulo precedenti quia, sicut visum est ibi, aliqui termini, positi in aliquibus proposicionibus de future, quamuis eos non precedat signum vniuersale mediate, supponunt confuse tantum et in aliquibus non et, per consequens, ad dandum regulam sufficientem ad ostendendum in quibus proposicionibus de future termini supponunt confuse tantum et in quibus non, non esset cito factum. possent, tamen, de ista supposicione dari alique regule que loyco possent sufficere communiter. 57.02 Ad euidenciam, igitur, istius supposicionis est sciendum quod aliquando in proposicione precedunt verbum plures termini, aliquando vnus; et intendo hie loqui de proposicionibus proprijs, in quibus predicantur et subiciuntur termini communes, si verbum precedit vnus solus terminus, tune est vna regula generalis: quod, si illi termino ex parte subiecti addatur signum vniuersale affirmativum, tune predicatum talis proposicionis supponit confuse tantum. Exemplum de ista proposicione: 'omnis homo est animal,' nam quia hoc verbum 'est' precedit vnus solus

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM SEPTIMUM

387

terminus - significatus dico - et sibi additur signum vniuersale afflrmatiuum, ideo hoc predicatum 'animal1 supponit confuse tantum. vnde, contingit descendere ad eius contenta per proposicionem de disiuncto extreme, nam bene sequitur: 'omnis homo est animal, ergo omnis homo est hoc animal, vel hoc,1 et sic de alijs. dixi, autem, 'signum vniuersale affirmativum' quia secus est de signo vniuersali negative, nam signum vniuersale negativum facit supponere terminum, eciam mediate sequentem, confuse et distributiue. 57.03 si, autem, ex parte subiecti ponantur plures termini, loquendo semper de terminis sicut supra, hoc potest contingere dupliciter: quia, aut signum vniuersale distribuit totum subiectum, hoc est, omnes terminos1 positos a parte subiecti, aut aliquos2 non. si primo modo, sic adhuc predicatum supponit tantum confuse, sicut patet in ista proposicione: 'cuiuslibet hominis asinus currit,1 nam illud predicatum 'currit1 supponit confuse tantum. et valent iste due regule ad cognoscendum quando predicatum supponit confuse tantum et quando non. 57.04 Si, autem, signum vniuersale non determinet omnes terminos positos a parte subiecti, sed aliqui sic et aliqui non, non facit tune predicatum supponere confuse tantum, sed supponit sicut in proposicione indefmita, sicut patet in ista proposicione: 'videns omnem (91 v /92 r ) hominem est animal1 nam 'animal1 supponit determinate quia, forte, eciam ista proposicio non est vniuersalis. ergo, iste due regule possunt reduci ad vnam que sufficiet ad cognoscendum quando3 predicatum supponit confuse tantum et sit ista: quandocunque signum vniuersale afflrmatiuum distribuit vel determinat totum subiectum proposicionis, si predicatum illius proposicionis sit terminus communis, supponit semper confuse tantum. verbi gracia dicendo: 'omnis homo currit;1 predicatum, enim, istius proposicionis supponit confuse tantum; si eciam dicatur: 'omnis homo albus est homo,1 predicatum supponit confuse tantum quia hoc signum 'omnis1 est determinacio tocius subiecti; determinat, enim, totum hoc: 'homo albus1, quod est subiectum proposicionis, cum precedat copulam. et hoc sufficit ad sciendum quando predicatum confuse supponit. 57.05 Ad sciendum, autem, quando aliqui termini, positi a parte subiecti, siue qui precedunt copulam, supponunt confuse tantum, sunt 1 2 3

em. ms. terminos bis. em. ms. aliquas. em. ms. in linea "qn," sprscr. "a".

388

LOGICA CAMPSALE ANGL1CJ

eciam alique regule necessarie. vbi sciendum quod, si plures termini copulam precedant, hoc potest contingere dupliciter: quia, aut signum vniuersale additum determinat totam precedentem copulam, aut non. si non, tune illud, quod sequitur mediate signum vniuersale a parte eiusdem extremi, supponit confuse tantum. Exemplum dicendo: 'omni tempore post adam fuit aliquis homo,' nam totum illud 'tempore post adam aliquis homo' precedit hoc verbum 'fuit' quia, cum signum vniuersale non est determinacio istius termini 'homo' in predicta proposicione, ideo non supponit confuse et distributive, nee determinate, sicut patet manifeste, sed supponit confuse tantum. bene, enim, contingit descendere ad eius contenta per proposicionem de disiuncto extremo; sequitur, enim: 'omni tempore' et cetera, 'ergo, omni tempore post adam iste homo fuit, vel iste,' et sic de alijs. idem iudicium est de istis proposicionibus: 'omni tempore aliquid creabile erit,' 'omnis homo animal fuit.' 57.06 et est sciendum quod illud non solum est verum quando precedit signum vniuersale, sed eciam quando precedit terminus equiualens signo vniuersali, sicut patet in istis proposicionibus: 'vsque ad fmem mundi aliquod animal erit,' 'vsque ad finem mundi asinus vel leo erit,' 'semper homo fuit,' 'tota die aliquis homo fuit hie intus,' posito quod indiuiduis horis fuit intus, et sic de alijs. nam 'animal' in prima proposicione et 'asinus' in secunda et 'homo' in tercia, et quarta, et quinta, tantum confuse supponunt et hoc est intelligendum sustinendo quod predicte proposiciones sint vere quia, si aliquis nollet eas concedere, diceret faciliter quod predict! termini determinate supponunt et quod omnes sunt false - et forte illud esset magis secundum proprietatem sermonis quam predicto modo dicendo; sophiste, tamen, vtuntur communiter arte predicta. 57.07 Si, autem, signum vniuersale determinet totam precedentem copulam, hoc adhuc contingere potest dupliciter: quia, aut illi termini sunt eiusdem casus, sicut est communiter quando sunt adiectivi et substantivi, aut non sunt eiusdem casus. si non sint eiusdem casus, tune terminus inmediate sequens signum vniuersale supponit confuse et distributive et terminus mediate sequens a parte eiusdem extremi confuse tantum. verbi gracia dicendo sic: 'cuiuslibet hominis asinus currit;' ly 'homo' supponit confuse et distributive, sed ly 'asinus' supponit confuse tantum; posito, enim, quod omnium hominum esset vnus asinus, qui curret,4 certum est quod, casu posito, ista proposicio esset vera et, tamen, non contingeret descendere ad contenta sub isto termino 'asinus' nisi per proposicionem de disiuncto extremo, sicut manifeste patet. 4

em. ms. current.

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM SEPTIMUM

389

57.08 Si, autem, termini precedentes copulam sint eiusdem casus, sicut adiectivi et substantivi, tune neuter5 eorum supponit confuse tantum, nee confuse et distributive. Exemplum de ista proposicione: 'omnis homo albus currit;' posito, enim, quod non omnes homines sint albi et quod multi asini sint albi, sicut communiter est verum, et quod homines albi solum currant et asini non, tune certum est quod non ad omnia contenta istius termini 'homo', nee istius termini 'albus', contingit descendere, nee copulative, nee disiunctive, (92V92 V ) nee eciam per proposiciones de disiuncto vel copulate extremo. neuter, ergo istorum terminorum supponit, sed ambo simul supponunt confuse et distributive mobiliter. vnde, ad omnia contenta sub isto - communi suo modo - 'homo albus1 contingit descendere copulative, vnde, bene sequitur: 'omnis homo albus currit, ergo iste homo albus currit, et iste homo albus currit,' et sic de alijs, et expedit ista scire propter sophisticaciones aliquorum. 57.09 visis hijs regulis, sequuntur alie regule et est vna regula: quod subiectum proposicionis exclusiue affirmative, illo modo quo possumus loqui de eius supposicione propter ilia que dicta sunt, supponit confuse tantum. istud patet quia, in resoluendo proposicionem exclusiuam, resoluitur in vniuersalem affirmativam cuius predicatum est subiectum exclusiue; predicatum, autem, vniuersalis affirmative supponit confuse tantum. verbi gracia dicendo sic: 'tantum animal est homo' - 'animal1 supponit confuse tantum. hec, enim, infert istam: 'omnis homo est animal,' vbi predicatum tantum confuse supponit. 57.10 Alia regula est: quod predicatum proposicionis reduplicative, illo modo quo possumus loqui eciam de eius supposicione, supponit confuse tantum. verbi gracia dicendo sic: 'homo, in quantum homo, est risibilis,' nam, quamuis non ponatur hoc signum vniuersale vocabiliter, ponitur, tamen, equiualenter; vnde, sequitur: 'homo, in quantum homo, est risibilis, ergo omnis homo est risibilis,' sicut magis patebit post et, per consequens, contingit descendere sub hoc predicate 'risibile' per proposicionem de disiuncto extremo, sicut manifeste patet. 57.11 Tercia regula est: quod predicatum proposicionis exceptive supponit confuse tantum. verbi gracia dicendo sic: 'omnis homo, preter sortem, currit' nam hoc predicatum 'currit' supponit confuse tantum nam bene sequitur: 'omnis homo, preter sortem, currit, ergo omnis homo, preter sortem, est hoc currens, vel hoc currens, vel hoc,' et sic de alijs.

5

em. ms. neutra.

390


que, autem, sint dicciones exceptive, reduplicative, et exclusive, et qualiter differunt, hoc patebit post in suis locis. 57.12 Quarta regula est: quod termini aliquarum proposicionum de futuro, et hoc siue ponantur a parte subiecti siue predicati, quamuis aliqui dicunt contrarium, supponunt confuse tantum, secundum quod est tactum in capitulo precedenti. Exemplum de istis proposicionibus: 'sortes erit homo," posito quod sortes non sit, 'equus tibi promittitur,' 'digitus tibi auferetur,' '.6. solidi tibi debentur,' et sic de alijs. nam predicatum istius proposicionis: 'sortes erit homo,1 casu retento, supponit confuse tantum. vnde, bene sequitur: 'sortes erit homo, ergo sortes erit hie homo, vel hie homo,' et sic de alijs, denotando tarn presencia quam futura quia tarn ista quam ilia, per predictum terminum inportantur. idem iudicium est de subiectis aliarum proposicionum. quando, tamen, illud contingit et quando non, determinate sciri non potest. et ista de isto capitulo dicta sufficiant. CAPITULUM QUINQUAGESIMUM OCTAVUM: DE SUPPOSICIONE CONFUSA ET DISTRIBUTIVA 58.01 Quia, vero, circa supposicionem confusam et distributivam inmobilem nichil oportet inmutare cum per ilia que dicta sunt in fine quinti capituli1 possit faciliter sciri quando terminus habet talem supposicionem et quando non, ideo nunc de supposicione confusa et distributiva est dicendum. 58.02 Et ad videndum quando ille terminus habeat talem supposicionem est sciendum quod, secundum quod dictum est supra,2 quidam termini sunt negatiui et quidam equiualenter solum includens negacionem. primi termini sunt 'non', 'nullus', et huiusmodi; secundi, vero, se habent in duplici differencia quia quidam reddunt proposicionem in qua ponuntur exclusivam et quidam non. primi sunt 'tantum', 'solus', et huiusmodi et hoc si ly 'solus' teneatur sinchategorematice; secundi termini sunt 'differunt', 'differens', 'aliter', 'distingui', et sic de alijs. 58.03 Ex istis, igitur, eliciuntur alique regule et est prima regula: quod, quando diccio negativa est determinacio subiecti - et extendo hie 'negativam diccionem' ad signum vniuersale negativum - si extrema illius proposicionis sint termini communes et subiecto non addatur signum vniuersale affirmativum, tune, tarn subiectum quam predicatum suppo1 2

Vide supra, L 54.11-54.17, i.e. capitulum quinti tractatus de supposicionibus. Vide supra, L 54.17, 56.03, 56.04 et 56.02, 56.07.

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM OCTAUUM

391

nunt confuse mobiliter. verbi gracia dicendo sic: 'nullus homo est animal,' 'nullus homo currit,' 'non homo est animal/ et sic de alijs. nam tarn subiecta quam predicata istarum proposicionum supponunt confuse et distributive mobiliter nam ad omnia contenta, tarn de subiecto quam predicate, contingit descendere copulative, nee ex aliqua singulari formaliter inferuntur. bene sequitur: 'nullus homo est animal, ergo sortes non est animal, et plato non est animal,' et sic de singulis, (92 v /93 r ) et non sequitur formaliter: 'sortes non est animal, ergo nullus homo est animal,' licet forte sequatur gracia materie sicut ad inpossibile sequitur quilibet preter suum contradictorium. contingit eciam descendere sub predicate copulative, id 3 est per proposicionem copulativam sicut bene sequitur: 'nullus homo est animal, ergo nullus homo est hoc animal, nee hoc animal,' et sic de alijs. et idem iudicium est de singulis alijs; est, igitur, regula generalis: quod tarn subiectum quam predicatum proposicionis vniuersalis negative vel equiualentis vniuersali negative - quod dico propter istam proposicionem: 'non homo est animal' et propter istam: 'omnis homo non est animal' que forte equipollet isti: 'nullus homo est animal,' et propter consimiles - supponunt confuse et distributive mobiliter. 58.04 Dixi, autem, in predicta regula 'quando negacio est determinacio subiecti' quia, si esset determinacio copule vel predicati, tune non faceret subiectum supponere confuse et distributive mobiliter, sed predicatum tantum, sicut patet in ista proposicione: 'homo non est animal' nam, licet hie ponatur negacio quia, tamen, non precedit 'hominem' mediate nee inmediate, et ideo eius supposicionem non inmutat quia, tamen, adiungitur ipsi 'animal', ideo facit ipsum stare confuse et distributive mobiliter. 58.05 Dixi, autem 'si extrema illius proposicionis sint termini communes' quia, si vterque esset terminus singularis, si subiecto adderetur negacio vel signum vniuersale negativum, non esset proposicio propria, sicut non est proprie dictum: 'non sortes est plato,' vel: 'non sortes currit,' et sic de alijs. 58.06 Et si dicatur quod ista proposicio: 'nullus sortes currit' videtur esse propria, dicendum quod non est propria; quamuis 'sortes' inponatur, distinctis significacionibus, ad significanda plura indiuidua, non stat modo, in proposicione, secundum vsum loquencium, nisi pro vno solo et, per consequens, in tali proposicione non intenditur predicatum remoueri 3

id est per proposicionem copulativam] corrector 1 in marg.

392


nisi ab vno solo et ideo debet sic did: 'sortes non currit,' ex quo satis patet quod frustra additur signum negativum; illud, autem, quod est frustra debet a qualibet arte repelli; ideo, et cetera. 58.07 Tercio adieci quod 'subiecto non addatur signum vniuersale affirmativum' pro tanto quia, si sic, tune negacio adueniens non faceret supponere subiectum confuse, et cetera, sed magis determinate, sicut patet in ista proposicione: 'omnis homo est animal,' nam, si addatur negacio, subiectum non supponat confuse et distributive, sed determinate, sicut patet dicendo sic: 'non omnis homo est animal/ subiectum, enim, istius proposicionis supponit determinate quia equiualet isti proposicioni: 'quidam homo non est animal' vbi subiectum supponit determinate, sicut patuit supra, eo modo, autem, secundum artem supra datam, quando vna proposicio equipollet alteri, eo modo supponunt termini in ista sicut in ilia cui equipollet. 58.08 Ex isto patet quod ilia regula sophistarum qui dicunt quod quidquid inmobilitat eciam mobilitatum mobilitat inmobilitatum, non patitur instanciam, sed est simpliciter vera. et hoc est intelligendum quod, quando aliquis terminus non supponit mobiliter, sed determinate vel confuse tantum, tune per apposicionem negacionis mobilitatur, hoc est, supponit confuse et distributive mobiliter, sicut patet in isto termino 'homo' in ista proposicione: 'quidam homo est animal' nam subiectum istius proposicionis supponit determinate et, per consequens, est inmobilitatum; si, tamen, addatur sibi negacio dicendo: 'non quidam homo est animal' supponet confuse, et cetera, per consequens, erit mobilitatum quia tune predicta proposicio equipollet isti: 'nullus homo est animal' vbi 'homo' supponit confuse et distributive mobiliter. idem patet de 'animali' quod stat confuse tantum, cui, si addatur negacio dicendo: 'quidam homo non est animal' patet quod inmobilitatur quia habet supposicionem confusam et distributive mobiliter, et sicut mobilitat inmobilitatum, ita inmobilitat mobilitatum, sicut patet de isto termino 'homo' in ista proposicione: 'omnis homo est animal' nam illud subiectum 'homo' mobilitatum est quia supponit confuse et distributive mobiliter; si, tamen, addatur sibi negacio dicendo: 'non omnis homo currit,' tune inmobilitatur quia equipollet sue contradictorie in qua idem terminus supponit determinate tantum et sic patet quod regula predicta generaliter est vera. 58.09 Ex ista, autem, potest sequi tercia regula deseruiens isti supposicioni et est: quod subiectum cuiuslibet (93V93 V ) proposicionis vniuersalis affirmative, vel equipollentis sibi, supponit confuse et distributiue mobiliter, predicatum, autem, non sed confuse tantum. verbi gracia

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM OCTAUUM

393

dicendo sic de proposicione vniuersali affirmativa: 'omne animal est substancia' nam subiectum istius proposicionis supponit confuse et distributive mobiliter, predicatum, vero, confuse tantum. verbi gracia de proposicione equipollenti vniuersali affirmative dicendo sic: 'nullum animal non est substantial subiectum, enim, istius proposicionis supponit sicut subiectum precedentis quia mutuo equipollent. Et ex hoc patet differencia inter signum vniuersale affirmatiuum et eciam negatiuum quia signum vniuersale negatiuum facit stare terminum sequentem, siue mediate siue inmediate, confuse et distributive; signum, autem, vniuersale affirmatiuum non, sed solum terminum inmediate sequentem. 58.10 Quarta regula est: quod quilibet terminus communis cui additur inmediate aliquis terminorum includencium equiualenter negacionem, qui, tamen, non faciunt proposicionem exclusivam, supponit4 confuse et distributive mobiliter. verbi gracia dicendo sic: 'sortes differt ab nomine,' 'sortes distinguitur ab nomine,' 'sortes est alius ab nomine,1 'sortes est differens ab nomine,' et sic de consimilibus. Differunt, autem, isti termini a terminis negativis pro tanto quia termini negativi possunt congrue et indifferenter addi tam subiecto quam predicate.5 58.11 Et si arguitur contra illud nam, vt videtur, bene sequitur: 'sortes differt a platone; plato est homo; ergo, sortes differt ab nomine,' sed premisse sunt vere, ergo conclusio et, per consequens, male dictum est quod tales proposiciones sunt inpossibiles, Ad illud dico quod, quidquid sit de forma, quod hec est fallacia consequentis. cuius racio est quia predicatum conclusionis non debet aliter supponere in conclusione quam in premissis et ideo, si in premissis supponat confuse tantum et in conclusione supponat confuse et distributive mobiliter, non valet discursus, sicut non sequitur: 'omnis homo est animal; sortes est homo; ergo, sortes est omne animal,' sed est fallacia consequentis. et huius causa est quia iste terminus 'animal' non debet aliter supponere in conclusione quam in premissis, sed quia in premissis supponit confuse tantum et in conclusione confuse et distributive, ista est fallacia consequentis. sed ita est in predicto discursu nam 'homo' in maiori proposicioni determinate supponit; in conclusione, vero, confuse et distributive propter negacionem equiualentem inclusam in hoc termino 'differt' et ideo est fallacia consequentis.

4 5

em. ms. supponunt. lacuna inter L 58.10-58.11, tres lineae deficiunt.

394


58.12 Quinta regula est: quod terminus sequens mediate terminum reddentem proposicionem exclusivam - iste supponit confuse et distributive, eo modo quo potest supponere. verbi gracia dicendo sic: 'tantum animal est homo' nam illud predicatum 'homo', sequens mediate diccionem exclusivam 'tantum', supponit confuse et cetera, quod patet, resoluendo ipsam in suam preiacentem nam sequitur: 'tantum animal est homo, ergo omnis homo est animal/ dixi, autem, 'eo modo quo supponit' quia forte, sicut6 dictum est supra,7 termini talium proposicionum exclusivarum non habent supposicionem solam, sed supposiciones, pro tanto quia proposicionibus pluribus equipollent, et ista de isto capitulo sufficiant. CAPITULUM QUINQUAGESIMUM NONUM: D£ APPELLACIONE

59.01 Postquam dictum est de supposicione terminorum absolutorum, nunc de appellacione, ampliacione, et restriccione est dicendum. 59.02 Et pro appellacione quidem est sciendum quod differencia est inter nomen appellatiuum et nomen proprium quantum pertinet ad consideracionem loyci in hoc, quod nomen appellatiuum potest, secundum vsum loycorum, supponere in proposicione pro pluribus, nomen, autem, proprium non, loquendo proprie. nam, quamuis 'sortes' inponatur ad significanda diuersa indiuidua, diuersis inposicionibus, tamen, nunquam proprie supponit in proposicione nisi pro vno. nisi, tune, opponens obligaret ad hoc respondentem, sicut quandoque obligatur respondens ad sustinendam istam proposicionem: 'homo est asinus' esse verum - nee illud est, sicut aliqui false dicunt, propter hoc quia inponatur diuersis inposicionibus diuersis, sicut supra satis sufficienter est ostensum,1 sed solum facit hoc voluntas et beneplacitum vtencium et ex hoc oritur. Secunda differencia de qua tractatum est in capitulo precedenti, quod, videlicet, termino proprio non contingit proprie addere signum vniuersale negatiuum vel affirmatiuum. 59.03 Et ex istis potest aliqualiter apparere quid est appellacio; vnde, potest sic describi: appellacio est (93 v /94 r ) termini communis pro omnibus vel pro pluribus indiuiduis supposicio. dico, autem 'termini communis' 6 7

em. ms. sic. Vide supra, L 52.15 et 54.14, 54.15, 57.09.

1


CAPITULUM QUINQUAGESIMUM NONUM

395

propter duo: primo, ad differenciam termini proprij, cui non competit appellare; secundo, propter subiectum, qui posset esse terminus communis, cui ita competit appellare sicut predicate, licet oppositum quidam false dicant. dixi, autem, 'pro omnibus' vel 'pro pluribus' propter predicatum proposicionis vniuersalis, nam licet non supponat, nisi pro aliquibus indiuiduorum suorum, sic patet de predicate istius proposicionis: 'omnis homo est animal' nichilominus, tamen, appellat. Tercio, dixi 'indiuiduis' ad differenciam terminorum habencium supposicionem simplicem et materialem nam, licet 'homo' in ista proposicione: '"homo" est vox' supponat pro quadam voce quia, tamen, ilia vox non est indiuiduum 'hominis', ideo no dicitur 'appellare'. posui, autem, 'supposicio' ad differenciam significations nam, licet terminus communis vel nomen appellatiuum extra proposicionem signiflcet, sicut iam est supra dictum frequenter, non, tamen, proprie loquendo tune appellat. 59.04 Et ex hoc concluditur finaliter quod appellacio non distinguitur a supposicione nisi sicut inferius a suo superiori. appellacio, enim, est quoddam contentum sub supposicione. secundo, sciendum quod sicut supposicio personalis diuiditur in confusam tantum et in confusam et distributivam, ita appellacio potest diuidi et possunt eedem regule dari que de illis supposicionibus date sunt, sed quia patet diligenti, ideo ad presens pertranseo. 59.05 Exemplum ad ampliacionem, vero, et restriccionem est sciendum quod iste non sunt proprietates competentes terminis racione significaciones eorum. non, enim, est ymaginandum, sicut quidam false ymaginantur, quod terminus communis quandoque significat multa et quandoque pauciora, et quod propter hoc dicantur 'ampliari' et 'restringi' sicut si modo sit mille homines, et corumpantur .30. quod propter hoc dicatur significatum 'hominis' restringi quia non significat illos homines .30. corumptos quos prius signiflcabat quia, sicut dictum est supra,2 terminus communis essencialiter significat preterita, presencia, et futura, et equaliter pro ipsis in quibusdam proposicionibus supponit. 59.06 Ampliacio, ergo, et restriccio sunt proprietates competentes termino racione sue supposicionis vt, videlicet, tune dicatur terminus 'ampliari' quando supponit pro omnibus contentis subiecti et 'restringi' quando supponit pro aliquibus et aliquibus non. Istud, vero, contingit mobiliter nam aliquando terminus dicitur 'restringi' quando supponit pro presentibus et non pro preteritis nee pro futuris et hoc racione alicuius 2

Vide supra, L 56.08-56.37, praesertim L 56.20.

396


verbi vel adiectiui vel substantiui adiuncti ex parte eiusdem extremi, vel et alterius. aliquando, autem, restringitur quando supponit pro futuris et non pro presentibus nee preteritis, et aliquando pro preteritis et non pro futuris nee presentibus. et hec omnia contingunt propter aliquam novam participacionem vel propter alicuius termini addicionem. verbi gracia, quando restringitur ad supponendum pro presentibus et non pro alijs dicendo sic: 'homo est currens' vel: 'homo est albus' nam, licet idem subiectum 'homo' significet tarn homines preterites quam eciam futures, tamen, non supponit nisi pro hominibus existentibus in actu et hoc, si predicte proposiciones sint vere quia nullus homo potest esse currens vel albus nisi actualiter existat. 59.07 Dixi, autem, 'a parte eiusdem extremi vel alterius' propter istas proposiciones: 'homo albus est animal' et: 'animal est album' nam 'animal' ex parte predicati in vtraque proposicione restringitur ad supponendum pro indiuiduis albis et hoc propter istum terminum 'albus' positum in vna a parte subiecti et in alia a parte predicati. verbi gracia, quando restringitur ad supponendum pro futuris tantum dicendo sic: 'antichristus erit homo' nam, licet signiflcatum significet indifferenter omnia indiuidua, non, tamen, supponit nisi pro vnico indiuiduo future et hoc non est solum ubi racione huiusmodi verbi 'erit', futuri temporis, sed magis sit hoc virtute subiecti. verbi gracia, quando terminus supponit pro preterite dicendo sic: 'sortes, qui non est, fuit homo;' 'homo', enim, prescise non supponit nisi pro aliquo preterite et hoc non est racione huius verbi 'fuit', sed magis racione verbi substantiui negatiue, quod patet (94 r /94 v ) in ista proposicione: 'sortes fuit homo' vbi predicatum supponit pro re presenti, supposito quod sortes adhuc sit in rerum natura, quamuis ipsum precedat hoc verbum 'fuit' preteriti temporis. dixi, autem, 'propter alicuius termini addicionem' quia, sicut patet in ista proposicione: 'omnis homo est animal,' 'homo' in subiecto supponit indifferenter pro omnibus indiuiduis et, si addatur iste terminus 'gramaticus' vel 'loycus' vel 'albus' et sic de alijs, restringitur virtute talium terminorum ad prescise pro indiuiduis sic se habentibus supponendum. 59.08 Est, tamen, sciendum quod non potest certa regula dari ad sciendum qui sunt termini restricti et qui non. aliqui false credunt quod non solum illud competat verbis, sed eciam nominibus, pronominibus, et aduerbijs, sicut patet in ista proposicione: 'homo velociter currens est albus' nam, si multi homines currerent lente, tune totum illud 'homo currens', quantum est de se, equaliter pro omnibus supponit; si, tamen, vnus solus curreret velociter, restringitur tune per illud aduerbium appositum ad supponendum prescise pro illo. adieci, autem, quod

CAPITULUM SEXAGESIMUM

397

terminus potest restringi propter 'nouam posicionem' et illud potest multis modis contingere nam, sicut est dictum supra, si nullus casus ponatur, sed solum proferatur ista proposicio: 'homo fuit albus,' subiectum potest supponere pro presentibus vel pro futuris et, per consequens, non restringitur ad presencia vel futura. 59.09 Si, tamen, diceretur 'pono quod omnes qui vnquam 3 fuerunt albi corumpantur et remaneant solum nigri,' tune, si proponeretur ista proposicio: 'homo fuit albus,1 ista esset distinguenda quia, si subiectum supponeret pro hijs qui sunt, falsa esset, casu posito; Si pro illud qui fuerunt, vera. et, per consequens, ex tali proposicione restringitur predictus terminus ad supponendum pro preteritis tantum; et iste est vnus modus restringendi terminum. 59.10 Secundo modo sit restriccio termini propter nouam posicionem vt si opponens dicat respondenti quod, quandiu disputabimus, quod iste terminus 'canis1 non significet nisi canem latrabilem; tune, casu posito, terminus iste supponeret tantum pro talibus indiuiduis nee haberet respondens istam proposicionem in qua ponitur predictus terminus penes equiuocacionem distinguere.4 59.11 si diceret: 'cedat tempus,' alijs modis potest fieri restriccio, quos, tamen, potest studiosus ex predictis elicere faciliter et ideo, ad presens pertranseo. ista eciam que dicta sunt de restriccione sufficienter faciunt scire quid est ampliacio et quando et quomodo terminus dicitur et debet 'ampliari' nam quandoque potest contingere propter alicuius termini vel propter solam nouam apposicionem; ideo, ad presens pertranseo. CAPITULUM SEXAGESIMUM: DE SUPPOSICIONE TERMINORUM RELATIUORUM 60.01 Dicto de supposicione terminorum absolutorum dicendum est de supposicione terminorum relativorum. ad cuius euidenciam est sciendum quod hie non accipitur 'termini relativi' sicut communiter loyci accipiunt, puta, pro illis quorum vnus per alterum diffinitur; cuiusmodi est 'pater1, 'films', 'simile', 'equale', et huiusmodi, licet quandoque in aliquibus proposicionibus contingeret talibus terminis vti, sicut bene dicitur: 'sortes est similis platoni,' vel 'equalis', et sic de alijs, sed debent hie accipi 'termini relativi' generalius, more gramaticorum, scilicet: prout 'relatiuum' potest 3 4

em. ms. numquam. lacuna, circa quinque verba deficiunt.

398

ssssssssssssssssssssssss98

dici omne quod est 'rei antelate recordatiuum'1 et isto modo, tails pronomina, 'iste', 'ille', 'quf, 'que', et huiusmodi possunt dici 'termini relativi'. 60.02 Hoc viso, sciendum est quod relativa, isto modo accepta, se habent in duplici differencia nam quedam vocantur 'relativa ydemptitatis', quedam 'diuersitatis'. sed relativa diuersitatis sunt sicut: 'alter', 'reliquus', et cetera; relativa, vero, ydemptitatis se habent in duplici differencia quia2 quedam referunt indifferenter tarn indiuidua predicamenti substancie quam indiuidua aliorum predicamentorum; quedam, vero, prescise referunt quedam encia per accidens, composita ex indiuiduis diuersorum predicamentorum; relativa, autem, referencia encia per accidens sunt: 'qualis', 'quantus', 'tantus', 'totus', et huiusmodi. relativa, autem, referencia encia siue indiuidua tam predicamenti substancie quam aliorum predicamentorum se habent in duplici differencia nam quedam sunt 'reciproca' et quedam non. reciproca, vero, sunt: 'se', 'suus'; non reciproca: 'ille', 'iste', 'idem1, et huiusmodi. (94 v /95 r ) Ex isto modo dicendi 'relativa1, et ex illis que dicentur in isto capitulo, patet falsitas dicencium quod ista relativa, 'iste', 'ille', 'idem', et huiusmodi, sint relativa 'substancie' et non accidentis. nam, cum ista possint eque referre, vel facere recordari, de ipso accidente, si refera < n > tur, sicut de ipsa substancia, sicut post patebit, manifestum est quod non possunt plus dici, proprie loquendo, relativa substancie quam accidentis. 60.03 De relativis, autem, non reciprocis, referentibus tam indiuidua substancie quam indiuidua aliquorum predicamentorum, dantur alique regule et prima est: quod omnis proposicio indiffmita, in qua talia relativa referuntur, est distinguenda, sicut patet: 'hec albedo disgregat, et ilia informat substanciam' nam, posito quod 'albedo' in subiecto supponat pro albedine que est in sacramento altaris, tune est ista proposicio distinguenda, dicendo quod hoc relatiuum 'ilia' potest referre idem numero, vel idem specie; et in vno sensu est vera et in altero falsa nam, si referat idem numero, patet quod falsa est proposicio, casu posito, quia tune est sensus: 'albedo, que est in sacramento altaris, disgregat, et ilia eadem informat substanciam.' et iste sensus est falsus quia certum est quod albedo in sacramento altaris non informat substanciam, cum nulla substancia ibi informetur; si, autem, referat idem specie, potest esse vera quia tune est sensus quod 'albedo, que est in sacramento altaris, disgregat, et aliqua alia,

1 2

Ockham. Summa logicae I, 76, p. 233, line 6. em. ins. que.

CAPITULUM SEXAGESIMUM

399

que, tamen, est eiusdem specie! cum ilia, informal substandard et hec est uerum quia albedo sortis informat substanciam. 60.04 Ex isto sequuntur duo: primum est quod illud relatiuum, proprie loquendo, refert tarn substanciam quam accidens, quamuis contrarium dicat hokam. secundo, sequitur quod falsum est quod dicit idem, quod, videlicet, tale relatiuum semper supponit pro eodem pro quo suum antecedens, vel prima pars talis copulative, nisi accipiat pro eodem specie - quod, tamen, non facit, sed pro eodem numero, sicut patet intuenti dicta sua. 60.05 Et si dicas quod quando tale relatiuum, vel talis terminus, non refert idem numero sed solum idem specie, quod tune non est relatiuum, sed pronomen demonstratiuum, Istud non valet quia hie vtor 'relative1 eo modo quo gramatici vtuntur. nunc, autem, certum est quod gramaticus habet pro eodem pronomen demonstratiuum et relatiuum quia, secundum eum, pronomen demonstratiwm est rei antelate recordatiuum, nee debet illud ita stricte intelligi quod non faciat recordari de eadem re numero vel specie. 60.06 Alia regula est: quod, sicut antecedens in proposicione vniuersali affirmativa, que est pars vnius copulative, supponit confuse et distributive, ita illud relatiuum, illud antecedens referens, supponit eciam distributive, verbi gracia dicendo sic: 'omnis homo currit et ille disputat1 nam, sicut 'homo' supponit confuse et distributive, ita hoc relatiuum 'ille1, nee, tamen, debet sic intelligi quod flat desensus sub antecedente per vnum indiuiduum et sub relative per alivd, sed sub vtroque per idem, puta, dicendo: 'omnis homo currit et ille disputat, ergo sortes currit et disputat et plato currit et plato disputat1 et sic de alijs. et hoc est intelligendum proprie et de virtute sermonis quamuis, gracia materie, posset aliter fieri. 60.07 Et est sciendum quod quando antecedens alicuius talis proposicionis est terminus communis et non additur sibi signum vniuersale, sed relatiuum referat idem specie et non idem numero, tune, loco relativi, contingit conuenienter ponere eundum terminum communem, sicut bene sequitur: 'homo currit et ille disputat, ergo homo currit et homo disputat1 et hoc, si 'ille1 referat idem specie quia, si referret idem numero, non contingeret inferre, sicut non sequitur: 'sortes currit et ille disputat, ergo homo currit et homo disputat1 quia in consequente inplicatur diuersitas et non in antecedente. 60.08 Quarto sciendum quod, quamuis huic relative addatur negacio non, tamen, supponit confuse et distributive nisi suum antecedens sup-

400


ponat isto modo, sicut patet in ista proposicione: 'sortes disputat et plato non est illef hoc, enim, relativum 'ille', quamuis addatur sibi negacio, non supponit confuse et distributive, sed tantummodo discrete, sicut suum antecedens et ideo, regula data supra de termino (95V95 V ) supponente confuse et distributiue propter hoc quod additur sibi negacio, debet intelligi de terminis absolutis et non relativis. 60.09 De relativis, autem, reciprocis, que secundum aliquos ideo vocantur 'reciproca' quia suum antecedens in eadem cathegoria vel in alia indifferenter referunt, est sciendum quod talia relativa quandoque sunt extremum proposicionis, quandoque solum pars extremi. si sunt extremum proposicionis, tune est vna regula generalis: quod semper supponunt pro eodem pro quo suum antecedens, sicut patet in istis proposicionibus: 'sortes vidit se,' 'sortes currit et cognoscit se,' et sic de alijs. nam hoc relativum 'se' in vtraque proposicione pro ipso sorte supponit. si, autem, talia relativa non sint extremum proposicionis, sed pars extremi, tune est alia regular quod nunquam supponunt pro illo pro quo suum antecedens, sed primo vel pro illis pro quo vel pro quibus terminus substantiuus sibi inmediate adiunctus supponit, sicut patet in istis proposicionibus: 'albedo disgregat et informat suum subiectum,' 'sortes disputat et suus asinus currit.' nam hoc relativum 'suum' in proposicione prima non supponit pro albedine, sed pro subiecto albedinis pro quo supponit adiunctum suum substantiuum, et idem est iudicium 3 de ipso in secunda proposicione. 60.10 Tercia regula est: quod quando tale relativum supponit pro suo antecedente, eo modo supponit sicut suum antecedens, ita, scilicet, quod si suum antecedens supponit confuse et distributive, et illud relativum, sicut patet in ista proposicione: 'omnis homo videt se' in qua hoc relativum 'se' supponit confuse et distributive; debet, tamen, fieri descensus per indiuidua sub vtroque, sicut dictum est supra.4 60.11 De relativis diuersitatis est vna regula que pro ipsis < dari potest > quod, videlicet, talia relativa nunquam supponunt pro eodem pro quo supponit5 suum antecedens, sed secundum proprietatem sermonis semper supponunt pro aliquo alio, sicut patet in istis proposicionibus: 'si vnum contrariorum est verum, reliquum est falsumf 'vnus homo currit et alter disputat,' et sic de alijs. 3 4 5

em. ms. idem est iudicium est. Vide supra, L 60.06. supponit suum] corrector 1 in marg.

CAPITULUM SEXAGESIMUM PRIMUM

401

60.12 De relativis referentibus encia per accidens, cuiusmodi sunt 'tails', 'quantus', et huiusmodi, est sciendum quod relativum referens aliquod compositum ex aliquo indiuiduo predicament! qualitatis et alio indiuiduo alterius predicamenti, nunquam supponit pro eodem pro quo suum antecedens, et hoc in proposicione propria, sed pro aliquo habenti qualitatem similem illi pro quo supponit antecedens, sicut patet in ista proposicione: 'sortes est talis, qualis est plato.' nam hoc, quod dico 'quale', non supponit pro sorte, sed pro platone habente eandem qualitatem specie cum ipso. idem iudicium est de termino inportante aliquod 'quantum' quod, videlicet, non supponit pro illo pro quo antecedens, sed pro aliquo equalis quantitatis cum illo pro quo supponit antecedens, sicut patet in ista proposicione: 'sortes est tantus, quantus est plato.' nam hoc, quod dico 'quantus1, non supponit pro sorte, sed pro platone, licet ad veritatem talis proposicionis requiratur quod, si sortes habeat tres pedes vel quatuor longitudinis, quod plato tot habeat et non plures. 60.13 Si, autem, sit relativum inportans quantitatem discretam, tune quandoque supponit pro eodem pro quo antecedens, quandoque pro alio vel pro alijs, sicut patet in ista proposicione: 'duo homines currunt et tot disputant/ nam hoc, quod dico 'tot', potest indifferenter supponere pro illis pro quibus antecedens vel eciam pro alijs nam, si solum duo homines currerent et, si idem disputarent, adhuc predicta proposicio esset vera. 60.14 Et est sciendum quod accipiendo 'supposicionem' sicut accipit gramaticus, solum subiectum dicitur 'supponere', quia, apud eum, idem subiectum supponit et reddit supposicionem verbo; illud, autem, solum subiecto competit. sed isto modo non accipiunt loyci 'supposicionem', sed alio modo, quo dictum est in principio istius tractatus, videlicet, secundum quod est pro se vel pro alio posicio6 - secundum quod fuit ibi prolixius dictum, et ista de supposicione proprie dicta sufficiant. CAPITULUM SEXAGESIMUM PRIMUM: DE SUPPOSICIONE INPROPRIA

61.01 Nunc, autem, predictis adiungendum quod, sicut multe species sunt supposicionis proprie, ita supposicionis inproprie. vnde eciam diuiditur supposicio inpropria in antonomasticam, geminam, sine-(95v/ 96r)dochicam, et methaforicam;' et in omnibus talibus proposicionibus, sumitur et supponit terminus inproprie. 6


1

Scriba bis erravit legendo formas verbi "methaforica" in exemplari suo; hie scripsit

402


61.02 Supposicio, autem, 'antonomastica' est quando terminus supponit pro aliquo indiuiduo cui maxime et principaliter competit. verbi gratia: 'philosophus dicit hoc,' 'philosophus negat hoc;' in istis, enim, proposicionibus, subiectum supponit pro aristotile et hoc secundum vsum modernorum, qui ipsum inter philosophos reputant principaliorem et maiorem, licet, secundum aliquos, plato pro maiori et excellenciori habebatur. vnde, de platone dicit tullius2 in libro de natura deorum, plato 'deus philosophorum',3 et augustinus: 'plato', inquit, 'omnium philosophorum prelatus',4 et ego credo platonem excellenciorum aristotile; ipse, enim, nunquam cogitauit illas abusiones quas sibi aristotiles inponit, sicut supra librum terciumphisicorum, in capitulo de infinite5 prolixius declaraui. De isto eciam modo supponendi patet in ista proposicione: 'apostolus dicit hoc' et consimilibus. 61.03 'Gemina', autem, supposicio est quando aliquis terminus communis in aliqua proposicione copulativa supponit pro diuersis indiuiduis, puta, in prima parte pro vno et in secunda parte pro altero, sicut patet in ista proposicione: 'piper venditur hie et piper venditur rome' nam, sicut dictum est supra,6 ista proposicio non est vera nisi sit copulativa et tune, predictus terminus pro diuersis supponit. 61.04 'Sinedochica', autem, supposicio est quando pars supponit pro toto, sicut patet in ista proposicione: 'manus regis liberabit nos' et in consimilibus. nam hoc quod dico 'manus' supponit pro toto rege et est locucio, sicut et supposicio, inpropria. 61.05 Supposicio autem 'methaforica' est quando continens pro contento, vel locus pro locato supponit. verbi gracia de primo dicendo: 'bibe ciphum', 'comede scutellam', et huiusmodi nam 'ciphum' in subiecto prime proposicionis non supponit pro se, nee pro illo quod significat, sed pro vino quod in ipso continetur: et idem iudicium est de predicate "methodo" in linea cum literis "cam" spscr., infra L 61.05 (fol. 96 r , line 16) "metho" in linea cum literis "ca" spscr. 2 em. ms. thimeus. 3 Cicero, De natura deorum 2, 12, 31-32, edd. J. G. Baiter, C. L. Kayser, M. Tullii Ciceronis opera quae supersunt omnia (Leipzig: Tauchnitz, 1864), t. 7, p. 49: "audiamus enim Platonem quasi quendam deum philosophorum..." 4 Augustine, De ciuitate del 8, 4, edd. B. Dombarts, A. Kalb (Turnhout: Brepols, 1955; ex ed. 4 Teubner 1928-1929), [Corpus christianorum], t. 47, p. 220, lines 50-52: "Fortasse enim qui Platonem ceteris philosophis gentium longe recteque praelatum acutius atque ueracius intellexisse ac secuti esse fama celebriore laudantur..." 5 Cf. supra, L 41.47, n. 34. 6 Vide supra, L 52.05, 52.15, 52.16.

CAPITULUM SEXAGESIMUM SECUNDUM

403

secunde proposicionis. verbi gracia quando locus pro locate supponit dicendo: 'burgundia pugnat contra franciam,' 'persia pugnat contra nos,'7 'francia dominatur nobis' et in consimilibus. ad hoc enim quod tales sint vere requiritur quod subiecta supponant pro populo tails terre et non pro terra ilia, sicut patet manifeste. et per hoc patet solucio illius dubitacionis mote in septimo capitulo huius tractatus8 de qua nondum erat dictum. 61.06 Et in hoc determinatur generaliter quo ad ilia que de supposicionibus, ampliacionibus, et de restriccionibus dicere intendebam; in sequentibus de proprietatibus proposicionum tractaturus, et sic ista sufficiant. CAPITULUM SEXAGESIMUM SECUNDUM: DE PROPRIJS PARTIBUS PROPOSICIONUM 62.01 Postquam de elemento loyce, scilicet, de termino, vbi loycus considerare incipit, et de eius singulis proprietatibus dictum est, nunc circa istam partem sic procedam: primo, secundum modum philosophi, primo peryermenias,1 dicam aliquam in speciali de proprijs partibus proposicionis; secundo, inquiram de multiplicitate huius termini 'proposicio', diuidendo ipsum in sua significata; tercio, inquiram: quid requiritur et quid sufflcit ad veritatem proposicionis? quarto, tractabo de equipollencia proposicionum; et quinto, de conuersione. 62.02 circa primum est sciendum quod, quamuis multe species vocis possent assignari quia, tamen, proprie loquendo, nulla potest esse subiectum vel predicatum proposicionis nisi ilia de qua loquitur philosophus secundo de anima,2 que, scilicet, cum intencione signiflcandi profertur ideo, ceteris premissis, de hijs solum ad presens fiet sermo. 62.03 secundo est sciendum quod, quamuis apud gramaticum sint multe partes oracionis - quia octo - loycus, tamen, de duobus, scilicet, de nomine et verbo, principaliter considerat. cuius racio est quia loycus solum considerat de illis ex quorum concursu potest componi oracio 7 8 1

em. ms. perse pugnant contra nos. Vide supra, L 56.15 ubi dubium proponitur et L 56.43 ubi solutio postponitur.

Aristoteles, De interp. 1-3. Aristoteles, De an. 2, 8 (420b5-33), p. 160: "Vox autem sonus quiddam est animati... Vox autem sonus animalis est, et non qualibet parte ... lingua: et ad gustum, et locutionem ... interpretatio autem est propter bene esse... Non enim omnis sonus animalis vox est, sicuti diximus... Sed oportet, et animatum verberans et cum imaginatione aliqua. Significativus enim quidam sonus est vox..." 2

404


verum vel falsum significans. nunc, autem, alie partes a nomine et verbo, vel non possunt esse subiectum vel predicatum proposicionis, sed solum determinacio subiecti vel predicati vel copule - cuiusmodi sunt aduerbia, coniuncciones, interiecciones, et cetera huiusmodi - de quibus dictum est in primo tractatu3 et, per consequens, non componitur ex ipsis oracio verum vel falsum significans vel, si possunt, propter contingenciam, tamen, quam habent cum nomine et verbo, ad ipsum nomen et verbum reducuntur. patet de participio nam, eciamsi participium posset esse extremum proposicionis, sicut patet dicendo sic: (96V96 V ) 'currens est homo' loycus, tamen, ipsum ad nomen et verbum reducit, sed magis est dicendum - quamuis boecius dicat contrarium4 - quod reducatur ad nomen quam ad verbum et hoc maxime si in oracione significativa ponatur. 62.04 Diccionum, igitur, de quibus loycus principaliter considerat, alia nomen, alia verbum. Nomen, vero, est vox significativa ad placitum, sine tempore, cuius nulla pars, per se sumpta, aliquid significat, finita, recta, 'vox' ponitur ibi pro genere; 'significatiua' ad differenciam vocis non significatiue vt 'bu', 'ba'; 'ad placitum' ponitur ad differenciam vocis significantis naturaliter - cuiusmodi sunt planctus vel gemitus infirmorum, et sic de alijs; 'sine tempore' ponitur ad differenciam verbi, quod cum tempore significat. Et si queratur et instetur de talibus nominibus: 'heri', 'eras', 'dies', 'mensis', que videntur tempus significare, ad hoc potest responderi secundum quod respondet algazel in loyca sua, manerie prima, capitulo quarto.5 Ad cuius euidenciam est sciendum quod aliud est significare tempus et aliud est significare aliquid contigisse in tempore; verbum, enim, primo et principaliter significat accionem et passionem, connotando tempus in quo talis accio vel passio fuit facta; nomen, vero, rem illam quam significat non connotat in tempore contigisse; quando, ergo, dicitur quod nomen significat tempus, non intelligitur quin nomen possit tempus significare sed intelligitur quod rem, quam significat, non 3

Vide supra, L capitula 3 , 4 . Boethius, Commentarii in librum Aristotelies FJEPI EPMHNE1AZ, prima editio, t. 1, p. 62, line 9 - p. 64, line 12; secunda editio, t. 2.1, p. 71 (sic, pro "73"), line 13 - p. 78, line 28; PL 64: 309n-310c, 429c-434n, ubi Boethius commentabatDe interpret. 3 (16bl9-20). 5 Algazel, Logica, fol. 3 r ~ v : "Si autem aliquis dixerit quod postquam heri: et olim: et eras significant tempus: et tune (3 r ~ v ) sunt verba: respondebis quod verbum significat intentionem: et tempus illius intentionis: heri vero vel eras vel olim significant tantum ipsum tempus et tempus est ipsa eorum propria significatio non tempus significationis: Si enim heri significaret aliquid contigisse in tempore necesse esset quod tempus esset preter naturalem significationem eius: heri tune diceretur esse verbum: et conveniret ei diffinitio verbi." 4


405

significat fuisse in preterite vel esse in presenti vel futuram in future, significat - sicut ad sensum patet. 'cuius nulla pars' et cetera ponitur ad differenciam oracionis, nam partes nominis, inquantum huiusmodi, nichil de intellectv tocius separate significant. Et si dicas quod partes illius: 'adeodatus'6 significant, ad hoc respondet algazel in loyca sua, et manerie prima, capitulo secundo, 'de incomplexis',7 dicens hoc esse quoddam commune et equiuocum vel ambiguum nam, aliquando sumitur ad cognoscendum proprium nomen rei, sicut hoc nomen 'petrus', et in isto sensu eius partes sumpte per se nichil significant, non plus quam partes istius nominis 'petrus'; aliquando, autem, sumitur ad significandum a quo talis res sit data et tune, vni complexo equipollet, et in isto sensu, partes eius separate bene aliquid significant - sed tune, nichil ad propositum. 'Finita' ponitur ad differenciam nominis infmitivi; nomen, enim, infmitum non est nomen, sicut nee homo mortuus est homo.8 fit, autem, nomen infmitum per addicionem negacionis ad ipsum, ut: 'non homo', 'non asinus'. vocatur, autem, 'nomen infinitum' quia, secundum boecium,9 ilia, que per nomen infinitum significari possunt, infinita sunt; 'non homo', enim, potest predicari de infinitis; asinus, enim, est 'non homo', angelus est 'non homo', et sic de alijs. nichil, autem, secundum quod dictum est, potest de alio predicari nisi ipsum aliquo modo significet. 62.05 est, tamen, aduertendum quod non solum ista negacio habet infmitare terminum, sed eciam hec preposicio 'in', sicut patet de talibus terminis: 'iniustus', 'inequalis', et sic de alijs. vnde philosophus, secundo peryermenias,™ ad affirmativam, inquit, de predicato infinite sequitur negativa de predicato fmito, et non econuerso, sicut sequitur: 'homo est iniustus, ergo non est iustus' ex quo patet, secundum intencionem philo-

6

Hoc nomen Augustini filii invenitur apud Biblia, 1 Par 20; 2 Reg (Sam.) 21: 19. Algazel, Logica, fol. 2 r : "Cum autem dixeris adeodatus si fuerit nomen proprium erit incomplexum: Non enim intelligitur ex eo nisi quantum ex hoc nomine petrus: si vero volueris intelligere a quo sit datus, tune erit complexum..." 8 VideDeinterp. 11 (21a22)etA?o/7. 2, 1 (412b21)(oculus),A/«?ta. 1, 9 (991 a5)(imago lignea) et ibidem 7, 10 (1035b25) (digitus). 9 Boethius, vide supra n. 4 huius capituli, t. 1, p. 52, lines 23-26: "hoc enim quod dicimus non homo tarn multa significat quam multa sunt quae a definitione hominis disiunguntur. sed hoc Aristoteles vocabulum, cum infinitum nomen vocaret, primus invenit;" ibid. t. 2.1, p. 63, lines 7-12: "id quod dicimus non homo quo vocabulo debeat appellari non vocavit antiquitas. et usque ad Aristotelem nullus noverat quid esset id quod non homo diceretur, sed hie huic sermoni vocabulum posuit dicens: sed sit nomen infmitum, non simpliciter nomen;" PL 64: 304o-305A, 425B-C. 10 Aristoteles, Deinterp. 10 (19b5 sqq.), p. 18 sqq., praesertim (19b34), p. 20, line 1: "... est iustus non homo - non est iustus non homo." 7

406


sophi, quod iste terminus 'iustus' infinitatur non solum per addicionem huius negacionis 'non', sed eciam per addicionem huius preposicionis 'in'. 62.06 Ex quo sequitur secundo quod nomen potest infinitari, non solum extra oracionem, sed eciam in oracione, per quod differt a verbo quod, licet posset extra oracionem infinitari, non, tamen, in oracione, sicut post patebit. 62.07 tercio sequitur ex hoc quod boecius non sufficienter significat racionem quare nomen infinitum vocatur 'infinitum' nam, sicut patet per predictam, 'iniustus' est terminus infinitus et, tamen, certum est quod non competit nisi hominibus et angelis. Intelligendum est, igitur, illud dictum boecij, quando terminus infinitus infinitatur per negacionem quia forte non credidit quod terminus aliter infinitari possit. 62.08 Vel aliter posset dici quod tales termini, 'iniustus', 'inequalis', et huiusmodi, proprie et stricte non sunt termini infiniti, non plus quam iste terminus 'cecitas', sed sunt termini priuativi et tune diceretur quod, si philosophus vocet tales terminos 'infinites', hoc non est intelligendum proprie et stricte vtendo isto termino 'infinitum', sed extendendo ipsum eciam ad terminos priuativos. 62.09 Quarto sciendum quod per aliud infinitatur terminus et per aliud negatur. nam terminus, ut dictum est, infinitatur per negacionem, negatur, tamen, per significare vniuersale faciens stare terminum communem in proposicione confuse et distributive; dictum est prolixius in tractatv de supposicionibus.11 62.10 Ex hoc sequitur quod infinitacio differt a negacione termini quia, per terminum negatum, nichil proprie datur intelligi. si, enim, dicam 'nullus homo', intellectum in nullo constituit, sed per terminum infinitum - si, tamen, terminus infinitus non sit transcendens - potest aliquid intelligi. dixi, autem, 'si terminus infinitus non sit transcendens' propter istos terminos: 'non ens', 'non vnum', et sic de consimilibus, per quos, de virtute sermonis nichil dari intelligi (96 v /97 r ) licet hoc non faciat negacio, sed lata termini significacio. 62.11 Tercio sciendum est quod termini sincathegorematici - cuiusmodi sunt 'quidam', 'nullus', et cetera - infinitari non possunt. termini eciam singulares infinitari non possunt vnde, breuiter, relinquitur quod solum termini cathegorematici communes et substantivi infinitari possunt. dixi, 11

Vide supra capitula L 50-61.


407

autem 'substantivi' quia forte adiectivum infinitari non potest, sicut patet sic dicendo: 'non albus'; hoc, tamen, sub dubio relinquo propter hoc quod dictum est supra de isto termino 'iniustus' et ideo, expertus in gramatica de hoc inquirat subtilius. 62.12 'Recta' ponitur ad differenciam nominis 'obliqui' nam, cum casus nominis coniunctus verbo non faciat oracionem veram vel falsam, ideo in loyci consideracione non cadit. quod, autem, ex casu nominis et verbi non significetur verum vel falsum patet in istis proposicionibus: 'hominis currit,' 'diei est,' et in consimilibus. Et si dicatur istam proposicionem: 'hominis est asinus' signiflcare verum vel falsum et, tamen, subiectum est12 casu obliquo nominis, Ad hoc dicendum quod < nee > predicta proposicio nee consimiles, de virtute sermonis, sunt vere vel13 false; vtuntur, tamen, hac proposicione ex bonitate intellectus et modo loquendi, eo modo quo vtuntur: 'asinus est possessio hominis' et, per consequens, sicut dicimus istam esse veram vel falsam, sic eciam illam, sed hoc non est de virtute sermonis, sed quia quod in proposicione deficit, per intellectum suppletur. 62.13 Quomodo, autem quedam nomina sunt prime intencionis et que < dam > secunde, et que < dam > nomina sunt prime et secunde inposicionis, et multa alia que de nomine dicuntur, in primo tractatv14 sunt prolixius dicta. 62.14 Viso quare nomen describitur et visa declaracione membrorum, facilius est videre que de verbo sunt dicenda nam, cum verbum sit vox signiflcativa ad placitum cum tempore, cuius nulla pars per se sumpta aliquid significat, finita, recta - omnes partes per predicta sufficienter patent, preterquam due vltime. Ad cuius euidenciam est sciendum quod ilia pars 'finita' ponitur ad differenciam verbi infmiti nam, cum ex nomine et verbo possit oracio significatiua componi, ex verbo, autem, infinite et nomine non, manifestum est quod verbum infinitum non est verbum. 'verbum', autem, infinitum pro tanto appellatur15 quia nichil determinate significat. 'non currit,' enim, potest dici de illo quod ambulat, et de illo quod non comedit, et de illo quod non studet, et sic de inflnitis et ideo, 'verbum infinitum' appellatur.

12 13

14 15

em. ms. subiectum est casus nominis. em. ms. nee. Vide supra capitula L 10, 11. Nota quia uerbum appelletur Infinitum] annotator 4 in marg.

408


62.15 Secundo sciendum quod verbum solum extra oracionem infmitatur, et in oracione nunquam. cuius racio est quia verbum, positum in oracione, actualiter ad subiectum comparatur et ideo, si sibi adueniat negacio, quia negacio inportat diuisionem vnius ab alio, diuidit, casu posito, actvm signiflcatum per verbum a substancia significata per nomen et, per consequens, non significat nisi quod actus signiflcatus per verbum a subiecto remouetur; sed illud solum facit oracionem negativam, sicut satis de se patet; ergo, et cetera. 62.16 Tercio sciendum quod solum verbum tercie persone extra oracionem infinitari potest. cuius racio est quia, quamuis ex virtute sermonis verbum prime vel secunde persone non sit oracio completa, ex usu, tamen, loquencium, sensum retinet oracionis complete et ideo, sicut verbum tercie persone non infinitatur in oracione positum, ita nee verbum prime vel secunde persone, quamuis eciam minime in oracione ponatur. vtrum, autem, verba excepte accionis et verba substantiva, vel eciam verba infiniti modi, infinitari possint, expertus in gramatica discutiat. 62.17 Ilia, autem, particula 'recta' ponitur ad differenciam casus verbi est, autem, casus verbi: verbum preteriti temporis et futuri. est, autem, differencia inter casus verbi et casus nominis quia, licet ex casu nominis et verbi oracio significativa non resultet, ex nomine, tamen, et casu verbi potest oracio significativa resultare et16 - si huius aliqua causa posset assignari - quia, videlicet, in casu verbi rectum verbum intelligitur; credo, tamen, magis illud prouenire ex usu loquencium. quod, autem, ex casu verbi et nomine, proposicio significativa resultet, patet dicendo sic: 'sortes fuit.1 CAPITULUM SEXAGESIMUM TERCIUM: DE ORACIONE 63.01 Hijs de nomine et verbo in speciali expositis, Restat nunc de oracione tractare. est, tamen, primo sciendum, antequam de eius multiplicitate dicatur, quod iste terminus (97V97 V ) 'populus' ita significat multa indiuidua quod non significat vnum solum, et sicut iste terminus 'diffinicio' inponitur ad signiflcandum multas voces,1 et non vnam, sic iste terminus 'oracio' - quando sumitur pro vocibus - nunquam nisi plures voces, et ita plures simul quod nunquam vnam per se. hoc patet de se quia 16 1

quamvis] annotator 3 in marg. Signum ad verbum interponendum quod non invenitur.

CAPITULUM SEXAGESIMUM TERCIUM

409

illud quod per 'oracionem', scilicet, istum terminum, significatur, est verum vel falsum; per vnam, autem, solam vocem non significatur neque verum neque falsum. 63.02 Ex isto statim concluditur quod, sicut non esset bene et proprie dictum dicendo 'populus est homo1 vel 'diffinicio est diccio,' sic non est proprie dictum quod 'oracio sit vox,' sed magis proprie, ymmo proprie simpliciter, dicere quod 'oracio est voces,' sicut dicere quod 'populus est homines.' quod si ex hoc concludas philosophum in primo peryermenias inproprie diffinicionem vocis assignasse cum dicat ibi oracionem vocem esse,2 hoc pro magno inconuenienti non repute. Si, tamen, diceretur sustinendo philosophum, quod oracio in ilia descripcione vel diffmicione supponit pro se et non pro aliquo complexo, tune patet quod ilia descripcio non esset ad propositum quia partes istius diccionis 'oracio' nichil separate significant - cuius, tamen, oppositum oracioni ibidem attribuit. 63.03 Primo sciendum quod in diffmicione vel descripcione oracionis non ponitur quod cum tempore vel sine tempore significet ad denotandum quod veritas aliquarum proposicionum, eciam perfectarum, non exigit quod res significata per proposicionem in tali tempore vel in tali sit, sicut patet de ista proposicione: 'homo est animal,' et de multis alijs de quibus dictum est supra,3 quod, siue res significate4 per subiecta sint siue non, adhuc nichilominus possunt esse vere. Ex quo patet falsitas dicencium quod ideo in descripcione oracionis non ponitur 'cum tempore' vel 'sine tempore' quia alique oraciones significant sine tempore, sicut ille que ex solis nominibus componuntur, cum nee veritas nee falsitas ex tali composicione resultet, turn quia alique oraciones ex nomine et verbo componuntur que, tamen, non significant cum tempore, sicut ille de quibus statim dicebatur. 63.04 Secundo sciendum quod, assignando species huius termini 'oracio', illas que ad loycum non pertinent proprie et stricte loquendo, propter hoc: quia nee verum nee falsum significant, cuiusmodi sunt oracio 'inperfecta', 'inperativa', 'optativa', 'deprecativa', et cetera; huiusmodi dimittere intendo. procedendo, igitur, secundum ilium modum quo procedit algazel in loyca sua, manerie tercia, capitulo secundo,5 proposicio primo diuiditur 2

Aristoteles, De interp. 4 (16b26), p. 7, line 20: "Oratio autem est vox significativaf cf. ibidem p. 43, line 12. 3 Vide supra, L 56.08-56.10, 56.17-56.33. 4 em. ms. significata. 5 Algazel, Logica, fol. 4 r : "Diuisio prima est quod enunciatiua alia est cathegorica vt hie mundus cepit: alia hypothetica..."

410


in 'cathegorematicam' et 'ypotheticam'. proposicio, autem, cathegorematica est ilia que habet subiectum et predicatum et copulam, principales partes sui, vt: 'homo est animal.' Est, tamen, aduertendum quod in proposicione cathegorematica quandoque in subiecto vel in predicate ponuntur vniuersales termini, quandoque tam in predicate quam in subiecto, et quandoque illi plures vni soli incomplexo equipollent et quandoque non. verbi gracia de primo dicendo: 'omnis substancia animata, sensibilis, racionalis est animal' vel sic: 'omnis homo est animal racionale, mortale,' nam totum subiectum prime proposicionis et totuni signiflcatum predicati secunde equipollet significato illius incomplexi 'homo'. Exemplum de secundo dicendo sic: 'animal racionale, mortale, mouetur motv pedum suorum,' nam signiflcatum predicati equipollet significato istius incomplexi 'ambulat.' quamuis, igitur, ita sit quod in subiecto vel in predicate plures termini ponuntur, dum, tamen, ex illis oracio signiflcatiua non resultet, non propter hoc tollitur quin sit oracio cathegorematica. de oracione, autem, cathegorematica, in qua ex parte vnius extremi multi termini non equipollent vni incomplexo, multa exempla possent poni. 63.05 Proposicio, autem, ypothetica est ilia que ex pluribus componitur proposicionibus. dico, autem, 'ex pluribus proposicionibus' pro tanto quia non solum proposicio ypothetica potest componi ex pluribus cathegorematicis, sed eciam pluribus ypotheticis; quia, tamen, non vtuntur communiter nisi compositis ex duabus cathegorematicis, ideo de alijs ad presens non sit cura. 63.06 Ex isto, tamen, sequitur quod ilia difflnicio qua diffinitur proposicio ypothetica quod, videlicet, proposicio ypothetica est ilia que componitur ex duabus cathegorematicis, (97 v /98 r ) non est sufflciens, nee conuertibilis cum difflnito quia quandoque proposicio ypothetica ex duabus vel ex pluribus ypotheticis componitur. 63.07 proposicionis, autem, ypothetice sex sunt species, scilicet: 'copulativa', 'disiunctiva', 'condicionalis', 'causalis', 'temporalis', et 'localis'. proposicio, autem, copulativa est ilia que componitur ex pluribus proposicionibus, mediante ista coniunccione 'et'. verbi gracia dicendo sic: 'sortes currit et plato disputat.' proposicio, autem, condicionalis est ilia que componitur ex pluribus proposicionibus, mediante ista coniunccione 'si', verbi gracia: 'si deus est, fllius producitur.' non refert, tamen, hanc coniunccionem 'Si' preponere in proposicione condicionali, vel ponere in medio duarum proposicionum cathegorematicarum, nam idem sensus resultat dicendo sic: 'si deus est, filius producitur' et: 'fllius producitur, Si


41 1

deus est.' proposicio causalis est que componitur ex pluribus proposicionibus, mediante ista coniunccione 'quia. verbi gracia dicendo sic: 'dies est, quia sol lucet.' temporalis est ilia que componitur ex pluribus proposicionibus, mediante hoc aduerbio temporali 'dum\ vel 'quando'. verbi gracia dicendo: 'dum sortes currit, plato disputat/ Localis est ilia que componitur ex pluribus proposicionibus, mediante hoc termino sincathegorematico 'vbi\ verbi gracia: 'sortes currit vbi plato disputat." 63.08 Distinccionem, vero, harum proposicionum a cathegorematicis, et ipsarum inter se, require in loyca algazelis, capitulo supra dicto quia ibi ad plenum reperies;6 sed, propter breuitatem, obmitto. quod, vero, ad veritatem istarum proposicionum requiratur, dicetur postquam negocium de proposicionibus cathegorematicis fuerit expeditum. 63.09 Item, alia est diuisio proposicionis quia quedam est 'de inesse', quedam 'de modo'. proposicio de inesse est ilia, generaliter, vbi nulla est determinacio modalis modificans subiectum vel predicatum vel copulam, et intelligo de modificacione que fit per alterum istorum terminorum: 'necessarium', 'inpossibile', 'possibile', 'contingens', 'verum', 'falsum', 'dubitatum', 'scitum', 'demonstratum', ignoratum' et, si qua sunt, similia. 63.10 Modalis est ilia in qua ponitur aliquis modorum predictorum et potest esse talis modus determinacio subiecti vel predicati vel eciam copule, et siue sic, siue sic, semper reddit proposicionem modalem. Et est sciendum quod quamuis, secundum communem vsum loycorum, isti modi, necessarium, possibile, inpossibile, contingens, vel eciam aduerbia ab ipsis deriuata vel eis correspondencia, faciant proposicionem modalem. nunquam, tamen, est eorum intencio - quamuis hokam eis false inponat7 - quin eciam isti termini 'scitum', 'ignotum', 'dubitatum', et sic de alijs reddant proposicionem modalem in qua ponuntur. nam ego, existens8 antequam aliquid de dictis istius vidissem, quandoque cum sophistis expertis conferebam et ipsi, volentes me capere, ponebant istum casum quod, videlicet, septem homines currerent et quod, tamen, ego non viderem nisi tres istorum currere, sed ignorarem alios quatuor currere; de modo ponebant michi istam proposicionem: 'tantum tres homines sciuntur a te currere/ volentes quod de veritate vel falsitate proposicionis responderem. ego, vero, casu posito, dicebam istam proposicionem esse

6

Vide supra n. 5 huius capituli. Ockham, Summa logicae II, 1, p. 242, line 33 - p. 243, line 62 et ibidem p. 242, lines 36-43. 8 Nota reminiscentiam scholarem ipsius auctoris. 7

412


distinguendum secundum composicionem et diuisionem, et in sensu composicionis quidem, erat falsa, et in sensu diuisionis, vera. sensum, autem, proposicionis dicebam esse, quando iste modus 'sciturn' vel 'scita' predicabatur de ista proposicione: 'tantuni tres homines currant' dicendo sic: 'hec proposicio, "tantum tres homines currant," est scita a me' et iste sensus, sicut patet, est falsus. istam, autem, distinccionem et modum loquendi approbabant ipsi sophiste, ex quo manifeste patet quod, sicut est intencionis eorum quod iste modus 'possibile' vel 'necessarium' reddit proposicionem modalem, ita et isti modi 'scitum' et 'demonstratum', et sic de alijs, licet isti modi ita in communi vsu non cadunt, sicut predict! faciunt. 63.11 Si autem queratur quare philosophus, in primo priorum, vbi de proposicionibus modalibus tractat,9 de modis predictis non facit mencionem, dicendum est: ideo philosophus de istis mencionem non fecisse quia per ilia que dicit de modis communibus potest homo faciliter cognoscere quid de talibus sit dicendum. non, ergo, sophiste est inponenda rabies cum, sicut ex dictis patet, ita predicti modi (98 r /98 v ) reddant proposicionem modalem, sicut illi qui in communi vsu cadunt. 63.12 Item, alia diuisio proposicionis est quia quedam 'affirmativa', quedam 'negativa'. proposicio negativa de inesse est ilia in qua negatur verbum, sed modalis negativa est ilia in qua negatur modus, ypothetica, autem, negatiua, secundum algazel in loyca sua,10 est ilia in qua negatur coniunccio vel aduerbium medians inter proposiciones, sicut exemplificat condicionalem, nam ista condicionalis: 'Si sortes currit, sortes mouetur' est affirmativa; ista, vero: 'Si sortes non currit, sortes non mouetur' est negativa. 63.13 Item, alia diuisio proposicionis est quia aliqua est 'negativa' aliqua 'de negate predicate', de negativa dictum est, Sed proposicio de negato predicate est ilia in qua additur negacio termino sequent! copulam, sicut patet dicendo: 'sortes est non albus;' per oppositum patet que sit11 proposicio affirmativa. 63.14 Item, quedam est proposicio 'de predicate negate,' quedam 'de predicate infinite', verbi gracia dicendo sic: 'sortes est non iustus,' 'sortes est iniustus.' sed hec diuisio non valet nisi supposito quod negacio termino 9

Aristoteles, An. pr. 1 , 3 (25a27-25b25). Algazel, Logica, fol. 4 V : "... negatio vero hypothetica coniuncta sit vt negatio apponatur coniunctioni sic non cum sol est super ipsam terram stelle occultantur..." 11 em. ms. sint. 10


413

addita ipsum non infinitet. luxta istam est alia quia quedam est 'de predicate infinite' et quedam 'de predicate finite', exempla patent, supposito quod terminus compositus ex nomine et hac preposicione 'in' non sit priuativus, sed infinitus; sed de hoc supra.12 63.15 Item, alia est diuisio proposicionum nam quedam est 'cathegorematica simplex', hoc est, non equipollens ypothetice, et quedam est 'cathegorematica composita' siue equipollens ypothetice. verbi gracia de primis: 'sortes est animal,' 'sortes currit;' verbi gracia de secundis: 'tantum homo currit,' 'homo, inquantum homo, est racionalis,' et de hijs de quibus dicetur amplius infra. 63.16 congrva diuisio proposicionis est quia quedam est 'singularis', quedam 'non singularis'. proposicio singularis est ilia in qua subicitur terminus discretus vel pronomen demonstrativum cum termino communi, et de hoc frequenter supra, capitulo de supposicionibus.13 63.17 Non singularis iterum diuiditur in 'indeterminatam' et 'determinatam'. Indeterminata vocatur 'indefmita', non quia subiectum indeterminate supponat, sed quia subiectum nullo signo determinatur. 63.18 Determinata, vero, diuiditur in 'vniuersalem affirmativam' et in 'vniuersalem negativam', 'particularem affirmativam' et 'particularem negativam'. Indefmita, autem, est ilia in qua subicitur terminus communis sine signo, ut: 'homo currit,' 'homo est animal;' vniuersalis, autem, tarn affirmativa quam negativa, est ilia in qua subicitur terminus communis, signo vniuersali determinatus, particularis in qua subicitur terminus communis, signo particulari determinatus. verbi gracia de primis: 'omnis homo currit,' 'nullus homo currit;' verbi gracia de secundis: 'quidam homo currit,' 'quidam homo non currit.' 63.19 Circa, autem, vniuersalem est sciendum quod non omnis proposicio in qua subicitur terminus communis, signo vniuersali determinatur, est vniuersalis quia, si signo vniuersali addatur negacio, ilia proposicio non est vniuersalis, sed particularis. per hoc patet quid debet responderi quando queretur: quanta est ista proposicio: 'non omnis homo currit' ? vel ista: 'non nullus homo currit1 ? neutra, enim, istarum est vniuersalis, sed vtraque est particularis et hoc propter negacionem, signo additam. et ideo, illud quod dicebatur, 'proposicio vniuersalis est ilia' et cetera, debet intelligi: quando signo non additur negacio. secundo, sciendum quod 12 13

Vide supra, L 62.05. Vide supra, L 54.07, 56.16; 55.01-55.06.

414


aliqua proposicio, in qua non ponitur signum vniuersale, est vniuersalis, sicut patet hie: 'non quidam homo currit;' sed de hijs omnibus patebit in tractatv de equipollentijs. 63.20 Tercio sciendum quod omnis proposicio in qua subicitur pronomen demonstrativum pluralis numeri, nominativi casus, est vniuersalis. et per hoc patet ad questionem que posset fieri de istis proposicionibus: 'isti currunt,1 'hij sunt homines,' et de consimilibus. si queratur: quante sint tales proposiciones? respondendum est quod vniuersales. illud statim patet quia vere ilia proposicio est vniuersalis ad cuius veritatem necessario exigitur quod predicatum competat pluribus; sed ita est proposicio; ergo, et cetera, maior patet per modum distinctum supponendi quern habet predicatum proposicionis vniuersalis, et predicatum aliarum proposicionum, de quo supra.14 Si dicatur quod dictum est supra quod ilia proposicio est singularis in qua subicitur pronomen demonstrativum; sed ita est hie; ergo; dicendum quod illud debet intelligi: 'quando subicitur pronomen demonstrativum singularis numerif sic, autem, non est in proposito; (98V99 r ) ergo, et cetera. 63.21 Quarto sciendum est quod non solum proposicio cathegorematica est vniuersalis, sed eciam proposicio ypothetica. De proposicione, autem, ypothetica condicionali ponit algazel exemplum in loyca sua;15 nam ista condicionalis: 'si sortes semper currit, sortes semper mouetur' est vniuersalis et idem iudicium est de alijs proposicionibus, et idem iudicium est de particulari, < de > singulare, et sic de alijs. 63.22 Quinto sciendum est quod de parte copulative in qua subicitur pronomen demonstrativum, idem iudicium est quam ad vniuersalitatem et particularitatem, et sic de alijs proprietatibus pertinentibus ad quantitatem proposicionis, sicut de suo antecedente. Et per hoc patet si queratur de quantitate vltime partis illarum proposicionum: 'sortes currit et idem disputat/ 'plato currit et iste est animal,1 et sic de alijs in quibus subiciuntur relativa ydemptitatis, quod respondendum est, sicut respondetur de proposicione precedenti, licet non semper oporteat quod predicta relativa referant idem numero, sicut sint in vltimo capitulo de supposicionibus declaratum.16 et sicut dictum est de istis proposicionibus que sunt partes proposicionis copulative singularis, ita dicendum est de illis 14

Vide supra, L 56.42, 57.04, 57.05, 57.09, 58.03-58.05, 58.08, 58.09. Algazel, Logica, fol. 4r: "... hypothetica coniuncta constat ex duabus partibus quarum vnaqueque est enuntiatiua. Prima autem pars est vt cum dicitur cum sol est super terram... Pars secunda hec est tune stelle occultantur." 16 Vide supra, L 60.03. 15


415

que sunt partes proposicionis copulative vniuersalis; et idem iudicium de alijs compositis debet esse. 63.23 Sexto sciendum quod non omnis proposicio in qua subicitur terminus communis, signo vniuersali determinatus - eciam posito quod signo non addatur negacio - est vniuersalis, sed vlterius exigitur quod subiectum talis proposicionis personaliter, siue significative, supponat. et per hoc patet quod iste proposiciones: '"omnis homo" est teminus communis, signo vniuersali determinatus,' '"omnis homo" est totum in quantitate,' et consimiles, in sensu in quo sunt vere, non sunt proposiciones vniuersales, sed sunt singulares. verum est, tamen, quod, si subiecta personaliter supponerent, quod essent vniuersales, licet false. Ex quo satis manifeste sequitur quod eadem proposicio, licet in alio et alio sensu, potest esse singularis et vniuersalis, vera et falsa, possibilis et inpossibilis. 63.24 Septimo sciendum quod non solum predicte proposiciones, de quibus dictum est, sunt vniuersales, sed eciam ilia in qua subicitur pronomen demonstrativum pluralis numeri, genitivi casus, determinato signo vniuersali. et per hoc patet quid respondendum est Si queratur de quantitate istius proposicionis: 'quilibet istorum currit,' et sic de consimilibus. et sicut respondetur ad questionem factam per 'quantum ?' de talibus vbi subiciuntur talia pronomina determinata, signo vniuersali, dicendo quod sunt vniuersales, sic respondendum esset quod essent particulares si talia pronomina, signis particularibus determinarentur. 63.25 Si, vero, queratur de istis proposicionibus: 'homo est species,' 'animal est genus/ 'deus creat,' 'alter istorum currit,' et huiusmodi, quante sunt? dicendum est generaliter de omnibus quod sunt indefinite, nam, licet subiectum tarn proposicionis prime quam secunde, vni soli rei competat, quia tamen, ille res pro quibus predicta subiecta supponunt non sunt indiuidua nee singularia, ideo non debet dici quod sunt proposiciones singulares. Et si dicatur quod subiecto proposicionis indefinite non repugnat eciam eo modo supponendi quo supponit in eadem proposicione pluralibus conuenire, quod tamen, predictis subiectis non competit, Dicetur quod, quamuis illud ut in pluribus contingat, hoc, tamen, ut semper, non oportet. 63.26 aliter forte posset dici quod predicte proposiciones non sunt nee singulares, nee particulares, nee indefinite, nee vniuersales, et tune oporteret consequenter concedere quod ista quatuor non sufficerent ad respondendum de qualibet proposicione ad questionem factam per 'quantum ?'

416


63.27 De tercia proposicione posset dici quod est singularis vel quod est indefinita nam, racione rei significate, posset dici singularis, racione vero modi significandi termini subiecti, posset vocari indefinita. 63.28 De quarta est dicendum simpliciter quod est indefinita; ergo, est sciendum quod ad questionem factam per 'que?' de aliqua proposicione respondendum est: 'cathegorematica' vel 'ypothetica'. verbi gracia, si queratur: que est ista proposicio: 'sortes est homo" ? respondendum est: 'cathegorematica'. Si, autem, queratur: que est ista: 'si sortes currit, sortes disputat' ? respondendum est: 'ypothetica'. Ad questionem, autem, factam per 'quanta?' de aliqua proposicione respondendum est 'vniuersalis' vel 'particularis' vel 'indiffinita' vel 'singularis' licet forte (99 r /99 v ) de qualibet non contingat, sicut statim dictum est. verbi gracia, si queratur: quanta est ista: 'quidam asinus currit' ? respondendum est: 'particularis', et sic de alijs. 63.29 ad questionem, autem, factam per 'qualis?' respondendum est: 'affirmativa' vel 'negativa'; de hoc require superius.17 63.30 Item, alia diuisio proposicionis est quia quedam est de presenti, ut ista: 'sortes est animal,' quedam de preterito, ut ista: 'sortes fuit albus,' quedam de futuro, ut ista: 'deus creabit.' 63.31 Item, decima diuisio est secundum habitudinem predicati ad subiectum, nam quedam est 'contingens' sive 'possibilis' et quedam 'necessaria' et quedam 'inpossibilis'. et ista diuisio non est eadem cum ilia qua dicebatur quod altera est 'de inesse' et quedam 'modalis', nee eciam subdiuisio alterius membri. non, enim, est idem proposicionem esse necessariam vel contingentem et modalem, sicut non est idem esse proposicionem de necessario et necessariam. nam aliqua proposicio est de necessario que, tamen, est inpossibilis, sicut patet de ista: 'deus, de necessitate, est asinus' et aliqua est de inpossibili que, tamen, est necessaria, sicut ista: 'inpossibile est deum esse sapientem.' accipitur, ergo, ista diuisio penes habitudinem predicati ad subiectum vt, videlicet, dicatur proposicio 'necessaria' quando predicatum semper et omni tempore competit subiecto, sicut patet in istis proposicionibus: 'homo est animal,' 'deus est sapiens,' et huiusmodi; 'possibilis', vero, quando predicatum potest competere et non competere, saltern diuersis temporibus, eidem subiecto. 'Inpossibilis', vero, quando predicatum nunquam potest competere subiecto, sicut patet in ista: 'homo est asinus,' 'deus male regit 17

Vide supra, L 63.12-63.14, 63.18.


417

mundum.' et secundum hoc, accipitur de materia cathegorematice proposicionis, scilicet, necessaria, sicut patet in primis proposicionibus; contingens, sicut patet in secundis; remota, sicut in vltimis. 63.32 Item, alia diuisio est quia quedam sunt 'de recto1, quedam 'de obliquo'. de proposicionibus de recto patet; de obliquo iterum, quandoque cadit ex parte subiecti tantum, sicut patet hie: '"hominem currere" verum est;' quandoque ex parte predicati tantum, sicut patet hie: 'verum est "sortem esse asinum";'18 quandoque tarn ex parte predicati, quam ex parte subiecti, sicut patet hie: 'verum est "sortem esse asinum".' 63.33 Item, quedam proposiciones in nullo termino participant, sicut patet de ista: 'sortes disputat, sed asinus currit;' quedam, autem, in altero tantum, sicut patet de istis: 'sortes currit,' 'sortes disputat;' quedam, vero, in vtroque, sed hoc adhuc dicitur quod quedam participant in vtroque termino - ordine, tamen, retrograde, sicut patet de istis: 'sortes est homo,' 'homo est sortes,' et quedam eodem ordine, sicut patet de istis: 'sortes currit,' 'sortes non currit.' istarum, vero, due sunt 'contrarie', sicut vniuersalis affirmativa, vniuersalis negativa; quedam, autem, 'contradictorie', sicut vniuersalis affirmativa et particularis negativa, vniuersalis negativa et particularis affirmativa. quedam, vero, 'subcontrarie', sicut affirmativa particularis et particularis negatiue, et quedam 'subalterne', sicut vniuersalis affirmativa et particularis affirmativa et vniuersalis negativa et particularis negativa; et patet exempla in figura.19 63.34 Lex, autem, contrariarum talis est: quod, si vna est vera, altera semper est falsa, et in omni materia, et non conuertuntur quia ambe possunt esse simul false in materia contingenti, sicut patet in istis dicendo: 'ofnnis homo currit,' 'nullus homo currit.' Et est sciendum quod non solum vniuersalis affirmativa et vniuersalis negativa sunt contrarie, sed eciam vniuersalis affirmativa et particularis negativa, vniuersalis negativa et particularis affirmativa, nam tales proposiciones legem contrariarum retinent, videlicet, quod, si vna est vera, altera est falsa, et non conuertuntur quia vtraque potest esse falsa in materia contingenti, sicut patet in figura in exemplis. 63.35 Lex, autem, subcontrariarum talis est: quod, si vna est falsa, reliqua est vera, semper et in omni materia, et non conuertuntur quia

18

corr. asinus hominis currit expunct. Id est, figura quadrata quae dicitur "oppositionum," videDe interp. 10 (19b8 sqq.) et supra, L 34.10, 34.14. 19

41 8


ambe possunt esse vere in materia contingent!, sicut patet de istis: 'aliquis homo currit,' 'aliquis homo non currit.' 63.36 Lex subalternarum talis est: quod, si vniuersalis est vera, singularis est vera, semper et in omni materia, et non conuertuntur. non oportet, enim, quod, si particularis sit vera, quod eius vniuersalis sit vera, sed, si particularis est falsa, sua vniuersalis est falsa, semper et in omni materia, et non conuertuntur, sicut patet. 63.37

Lex contradictoriarum (99V explicit codex).

TABULA CAPITULORUM

(fol. 100V) Capitulum primum. quid sit terminus Capitulum secundum. de diuisione terminorum tercium. quod aliqui termini possunt subici et predicari et aliqui non quartum. quod aliqui termini sunt cathegorematici et aliqui sincathegorematici quintum. de nomine inportante aliam rem a concrete sextum. de nominibus abstract's1 inportantibus eandem rem cum suis concretis sed distinctum formaliter septimum. de solucionibus instanciarum que possunt fieri contra dicta sexti capituli octauum. de concretis et abstractis nonum. de absolutis et connotatiuis decimum. de nominibus prime inposicionis undecimum. de nominibus prime et secunde intencionis duodecim. de equiuocis et uniuocis tercium decimum. de singular! et uniuersali quartum decimum.2 in quo probatur quod vniuersale non sit aliqua res et quod non sit idem realiter indiuiduis et distinctum formaliter ab eis quintum decimum. soluciones racionum facte quod vniuersale non sit aliqua res et quod non sit idem realiter indiuiduis et distinctum formaliter ab eis 1 2

carta prima carta prima carta tercia tercia quarta

quarta sexta septima septima nona decima decima duodecima

quinta decima

quinta decima

abstractis] in marg. quod non sit idem realiter indiuiduis et distinctum ab eis] verba iterata sunt in marg.

419

TABULA CAPITULORUM

sextum decimum. in quo ostenditur quot sint species vniuersalium septimum decimum. de indiuiduo duodevicesimum. de genere et que differentia est inter genus generalissimum et genus subalternum et quid sit illud a quo sumitur genus et quod ponitur in genere undevicesimum. in quo ostenditur quid sit species vicesimum. de differencia generis et speciei vicesimum primum. de differencia que est unum vniuersale vicesimum secundum. de propria passione vicesimum tercium. de accidente vicesimum quartum. de diffmicione quid sit vicesimum quintum. de descripcione quid sit vicesimum sextum. de diffinito et de descripto vicesimum septimum. quid sit subiectum vicesimum octauum. quid sit predicatum vicesimum nonum. de diuersis modis significandi terminorum tricesimum. quot modis fit diuisio tricesimum primum. de toto tricesimum secundum. de eodem distincto tricesimum tercium. de diuerso tricesimum quartum. de oppositis tarn complexis quam incomplexis tricesimum quintum. qui sit passio tricesimum sextum. de quibus communibus ad decem predicamenta tricesimum septimum. quid sit predicamentum (a/b) Capitulum tricesimum octauum. de predicamentis in generali Capitulum tricesimum nonum. de predicamento substancie quadragesimum. de proprietatibus substancie quadragesimum primum. de predicamento quantitatis quadragesimum secundum. de quantitate discreta quadragesimum tercium. de predicamento relacionis quadragesimum quartum. de predicamento qualitatis quadragesimum quintum. de predicamento actionis quadragesimum sextum. de predicamento quando quadragesimum septimum. de predicamento vbi quadragesimum octauum. de predicamento posicionis

duodevicesima undevicesima

vicesima vicesima secunda vicesima secunda vicesima quarta vicesima sexta vicesima octaua vicesima nona tricesima secunda tricesima tercia tricesima tercia tricesima quarta tricesima tricesima tricesima tricesima tricesima

quinta sexta septima octaua nona

tricesima nona quadragesima prima quadragesima secunda quadragesima tercia quadragesima quarta quadragesima sexta quadragesima octaua quinquagesima quinquagesima sexta sexagesima sexagesima sexta septuagesima prima septuagesima quinta septuagesima octaua octogesima

420


quadragesimum nonum. de predicamento habitus quinquagesimum. de differentia que est inter significacionem et supposicionem quinquagesimum primum. de diuisione primaria supposicionis proprie quinquagesimum secundum. de aliquibus dubiis supposicionis quinquagesimum tercium. de supposicione materiali quinquagesimum quartum. de supposicione personali quinquagesimum quintum. de aliquibus dubiis cum eorum solucionibus quinquagesimum sextum. de supposicione determinata quinquagesimum septimum. de supposicione confusa tantum quinquagesimum octauum. de supposicione confusa et distributiua quinquagesimum nonum. de appellacione sexagesimum. de supposicione terminorum relatiuorum sexagesimum primum. de supposicione inpropria sexagesimum secundum. de propriis partibus proposicionis sexagesimum tercium. de oracione

octogesima prima octogesima prima octogesima secunda octogesima quarta octogesima quinta octogesima sexta octogesima septima octogesima octaua nonagesima prima nonagesima secunda nonagesima tercia nonagesima quarta nonagesima quinta nonagesima sexta nonagesima septima

Nota nomen compositoris huius operis require carta vicesima prima. (sigilium, Bibliotheque nationale, RF) Logica campsale anglici contra ocham (sigilium, Bibliothecae universitatis Bononensis)

Pseudo-Richard of Campsall: Indexes

I. INDEX NOMINUM See v. Index generalis and, for the starred items, see also the in. Index fontium. Double starred items are found only in the latter. Adam Algazel** Antichristus Apostolus (Paulus) Aristoteles (Philosophus)* Autor istius libri (Sex principiorum)* * Augustinus* Averroes (Commentator)* * Avicenna** Boethius** Burgondia; comes Campsalis, Richardus, see Kamsal and Richardus Campsalis** Cesar Christus Cicero* Commentator, see Averroes** Damascus Doctor subtilis, see loannes Duns Scotus** Francia; rex Gandavus (Henricus)* * Gilbertus Porretanus, see Autor istius libri** Gregorius papa i** Guillelmus Ockham, see Ockham Harclay (Henricus), see Hercole Henricus, see Gandavus** Hercole (Henricus Harclay) Ihesus loannes (Evangelista)* loannes papa xxn* loannes Damascenus* loannes Duns Scotus, see Scotus Innocentius papa iv

422

INDEXES

luda Kamsal; see also Richardus Campsalis** 'Magister abstraccionum' * * Maria virgo Mercurius Ockham, Guillelmus** Oxonia Parysius Paulus (auctor putativus epistolae ad Hebraeos)** Paulus (Apostolus) Persia Petrus Aureolus* Petrus Lombardus* Petrus Rogerius* Philosophus, see Aristoteles* Plato* Porphyrius** Porretanus (Gilbertus, auctor putativus libri sex principiorumY Rex francie Richardus Campsalis**; see also Kamsal Rogerius (Petrus)* Roma Scotus, loannes Duns** Simplicus** Tullius (Marcus T. Cicero)*

II. INDEX REGULARUM De terminis equiuocis aut vniuocis 1 Ad sciendum ... qui termini sint equiuoci: si iste terminus potest subici in aliqua proposicione ... respectv alicuius predicati... et si illud predicatum non possit competere omnibus contends sub illo subiecto ... ista diccio fuit equiuoca ... exemplum: 'canis currit.' 12.08 2 [encia] vniuoca primo modo (conceptvm communem ... eciam aliquid reale) [inportant] vel secundo modo (solum conceptvm communem et nichil ex parte rei inportant): si 'est' potest secundo adiacens indifferenter, ita de vno conceptorum sub alio termino predicari, ac si de alio non predicaretur, ymmo, eciam si ab aliquo negaretur, tune non solum est ille conceptvs ... communis, sed eciam aliquid reale ... competit eis vniuoce. si, autem, esse non possit de aliquo conceptorum predicari nisi de alio predicetur, tune solum conceptvm communem et nichil reale ... inportetur. 12.09

INDEXES

423

De opposite 3 quidquid mobilitat inmobilitatum mobilitat mobilitatum. 34.22; cf. no. 30, 58.08 De rebus ponendis ad verificandum proposiciones 4 quandocunque aliqua proposicio affirmativa verificatur pro rebus, si vna res non sufficiat ad verificandum talem proposicionem, oportet ponere duas, et si due non sufficiant, tres, et sic in infmitum. 41.19; cf. 45.05 De relacionibus 5 potencia subiectiva semper dicit respectvm realem.

43.07

6 potencia obiectiva non dicit nisi respectvm racionis.

44.14

De absolutis 1 non plus repugnat sibi, ymmo minus, intelligi sine subiecto quam esse sine subiecto. 44.14 De supposicionibus 8 nulla proposicio, in qua subicitur terminus prime intencionis et predicatur terminus prime intencionis non significans terminum scriptum, predicatur, inquam, affirmatiue vel negatiue, est distinguenda distinccione qua dicitur quod potest supponere simpliciter vel personaliter et sic de alijs, sed est simpliciter concedenda vel neganda, nisi interueniat alius defectus. 51.15 9 hac, enim, distinccione [supponere simpliciter vel personaliter] non est distinguenda proposicio in qua subicitur et predicatur nomen secunde intencionis. 51.15 10 in illis proposicionibus, et non in alijs, cadit huiusmodi distinccio [supponere simpliciter vel personaliter]: in quibus subicitur nomen vel terminus prime intencionis et predicatur terminus secunde intencionis vel econuerso. 51.15; cf. 53.04 11 quando aliqua proposicio est multiplex, si habeat aliquam sensum verum, dicendum est quod termini istius proposicionis supponunt sicut in sensu vero. 52.15 12 quod quandocunque sub termino communi potest descendere ad singularia per proposicionem disiunctivam et infertur talis proposicio ex qualibet singular! formaliter, tune ille terminus habet supposicionem personalem determinatam ... et requiritur determinate veritas alicuius istarum. 54.09; cf. 55.06 13 quod proposiciones in quibus ponitur talia signa [omnis, nullus, qualislibet, totus] debent resolui in illas in quibus ponuntur distributabilia sua. 55.11

424

INDEXES

14 quod, licet terminus nunquam posset ampliari nee restringi in significando, potest ... restringi in supponendo. 55.11 15 quod supposicionem determinatam habet terminus communis in quacunque proposicione in qua non additur sibi signum vniuersale, nee mediate nee inmediate, nee aliqua negacio, nee aliquis terminus vel diccio negacionem equiualenter includens. 56.02 16 quod, si illi termino ex parte subiecti addatur signum vniuersale affirmativum, tune predicatum talis proposicionis supponit confuse tantum. 57.02 17 si ex parte subiecti ponantur plures termini... hoc potest contingere dupliciter: signum vniuersale distribuit totum subiectum, hoc est, omnes terminos ... sic adhuc predicatum supponit tantum confuse. 57.03 18 si ... signum vniuersale non determinet omnes terminos ... a parte subiecti, non facit tune predicatum supponere confuse tantum, sed ... sicut in proposicione indefinita. 57.04 19 iste due regule [17, 18] possunt reduci ad vnani: quandocunque signum vniuersale affirmatiuum distribuit vel determinat totum subiectum proposicionis, si predicatum illius proposicionis sit terminus communis, supponit semper confuse tantum. 57.04 20 si plures termini copulam precedant ... dupliciter ... signum vniuersale additum determinat totam precedentem copulam aut non: si non, tune illud quod sequitur mediate signum vniuersale a parte eiusdem extremi supponit confuse tantum... 57.05 21 si... determinet totam ... hoc adhuc dupliciter: si illi termini non sint eiusdem casus, tune terminus inmediate sequens signum vniuersale supponit confuse et distributive et terminus mediate sequens a parte eiusdem extremi confuse tantum. 57.07 22 si eiusdem casus, tune neuter eorum supponit confuse tantum nee confuse et distributive. 57.08 23 quod subiectum proposicionis exclusive affirmative ... supponit confuse tantum. 57.09 24 quod predicatum proposicionis reduplicatiue ... supponit confuse tantum. 57.10 25 quod predicatum proposicionis exceptiue supponit confuse tantum. 57.11 26 quod termini aliquarum proposicionum de future, siue a parte subiecti sue predicati, supponunt confuse tantum. 57.12 27 quod quando diccio negativa est determinacio subiecti ... si extrema ... sint termini communes et subiecto non addatur signum vniuersale affirmativum, tune tarn subiectum quam predicatum supponunt confuse mobiliter. 58.03 28 quod tarn subiectum quam predicatum proposicionis vniuersalis negative vel equiualentis vniuersali negative ... supponunt confuse et distributive mobiliter. 58.03

INDEXES

425

29 si [negacio] esset determinacio copule vel predicati, tune non faceret subiectum supponere confuse et distributive mobiliter, sed predicatum tantum. 58.03 30 quidquid inmobilitat eciam mobilitatum mobilitat inmobilitatum. 58.08; cf. no. 3, 34.22 31 quod subiectum cuiuslibet proposicionis vniuersalis affirmatiue, vel equipollentis sibi, supponit confuse et distributive mobiliter, predicatum, autem, non, sed confuse tantum. 58.09 32 quod quilibet terminus communis cui additur inmediate aliquis terminorum includencium equiualenter negacionem, qui ... non faciunt proposicionem exclusiuam, supponit confuse et distributiue mobiliter. 58.10 33 quod terminus sequens mediate terminum reddentem proposicionem exclusivam, iste supponit confuse et distributive. 58.12 De appellacionibus (possunt eedem regule dari que de illis supposicionibus date sunt.

59.04)

De terminis restricts aut non (non potest certa regula dari ad sciendum qui sunt termini restrict! et qui non. 59.08) De relativis non reciprocis (ille, iste, idem) 34 quod omnis proposicio indiffmita, in qua talia relatiua referentur, est distinguenda. 60.03 35 quod, sicut antecedens in proposicione vniuersali affirmativa, que est pars vnius copulative, supponit confuse et distributive, ita illud relatiuum, illud antecedens referens, supponit eciam distributive. 60.06 De relativis reciprocis (se, suus) 36 quod semper supponunt pro eodem pro quo suum antecedens. 60.09 37 quod nunquam supponunt pro illo pro quo suum antecedens, sed primo vel pro illis pro quo vel pro quibus terminus substantiuus sibi inmediate adiunctus supponit. 60.09 38 quod quando tale relativum supponit pro quo suo antecedente, eo modo supponit sicut suum antecedens ... si suum antecedens supponit confuse et distributive, et illud relativum. 60.10 De relatiuis diuersitatis 39 quod talia relatiua nunquam supponunt pro eodem pro quo supponit suum

426

INDEXES

antecedens, sed secundum proprietatem sermonis semper supponunt pro aliquo alio. 60.11 Leges opposicionis 40 Lex ... contrariarum ... quod, si vna est vera, altera semper est falsa, et in omni materia, et non conuertuntur quia ambe possunt esse simul false in materia contingenti. 63.34; cf. 34.18, 34.23, 34.24 41 Lex ... subcontrariarum ... quod, si vna est falsa, reliqua est vera, semper et in omni materia, et non conuertuntur quia ambe possunt esse vere in materia contingenti. 63.35 42 Lex subalternarum ... quod, si vniuersalis est vera, singularis est vera, semper et in omni materia, et non conuertuntur. non oportet... si particularis sit vera quod eius vniuersalis sit vera, sed, si particularis est falsa, sua vniuersalis est falsa semper et in omni materia, et non conuertuntur. 63.36 43 Lex contradictoriarum [quod, si vna est vera, reliqua falsa, semper et in omni materia, et conuertuntur quia nee ambe possunt esse simul vere nee ambe simul false]. 63.37; cf. 34.23 III. INDEX FONTIUM Algazel, Logica 48.09, n. 8; 62.04, n. 5; 62.04, n. 7; 63.04, n. 5; 63.12, n. 10; 63.21, n. 15 Aristoteles, Praedicamenta 9.08, n. 23; 12.02, n. 1; 13.11, n. 8; 15.09, n. 8; 18.09, n. 7; 20.23, n. 8; 21.04, n. 2; 23.01, n. 2; 28.08, n. 3; 32.03, n. 2; 34.02, n. 1; 34.07, n. 3; 38.05, n. 4; 38.13, n. 10; 39.03, n. 1; 39.04, n. 2; 39.05, n. 4; 39.10, n. 11; 40.27, n. 13; 41.08, n. 3; 41.12, n. 5; 41.20, n. 7; 41.29, n. 18; 41.33, n. 21; 42.49, n. 10; 42.49, n. 12; 42.54, n. 14; 43.08, n. 6; 43.31, n. 18; 43.32, n. 19; 43.33, n. 21; 43.34, n. 22; 43.35, n. 24; 43.66, n. 40; 43.86, n. 54; 43.94, n. 57; 44.06, n. 4; 44.17, n. 12; 44.23, n. 14; 44.44, n. 24; 45.07, n. 5; 45.18, n. 10; 47.09, n. 4; 51.11, n. 17 De interpretatione 1.02, n. 6; 1.03, n. 10; 1.12, n. 29; 9.07, n. 16; 10.03, n. 8; 24.20, n. 11; 34.10, n. 5; 38.10, n. 8; 46.12, n. 10; 46.25, n. 15; 56.21, n. 6; 62.01, n. 1; 62.04, n. 8; 62.05, n. 10; 63.02, n. 2 Analytica priora 1.04, n. 11; 20.03, n. 2; 44.16, n. 10; 46.22, n. 14; 56.23, n. 7; 63.11,n.9 Analytica posterior 16.05, n. 3; 20.04, n. 3; 24.16, n. 10; 26.02, n. 1; 35.06, n. 4; 45.47, n. 21 Topica 21.15, n. 7; 28.06, n. 1; 43.35, n. 24 De sophisticis elenchis 16.02, n. 2; 20.11, n. 4; 34.19, n. 8 Physica 12.11, n. 6; 34.15, n. 7; 40.23, n. 10; 41.13, n. 6; 41.32, n. 20; 41.46, n. 29; 41.59, n. 36; 41.61, n. 37; 42.28, n. 5; 43.65, n. 39; 44.04, n. 2; 44.28, n. 16; 44.31, n. 17; 44.32, n. 19; 44.50, n. 33; 44.50, n. 34; 45.06,

INDEXES

427

n. 3; 45.12, n. 7; 45.13, n. 8; 45.23, n. 13; 45.41, n. 18; 46.07, n. 8; 47.01, n. 1; 48.08, n. 7 Decaelo 18.11, n. 10 De generatione et corruptione 40.11, n. 7; 41.73, n. 43 Deanima 24.07, n. 2; 35.03, n. 1; 35.04, n. 2; 43.09, n. 7; 52.08, n. 13; 62.02, n. 2; 62.04, n. 8 Metaphysical. 03, n. 13; 9.11, n. 24; 13.03, n. 1; 14.07, n. 6; 14.07, n. 8; 14.08, n. 9; 14.25, n. 18; 15.09, n. 7; 16.05, n. 3; 18.02, n. 1; 18.09, n. 7; 18.12, n. 11; 22.07, n. 4; 22.10, n. 5; 23.10, n. 8; 24.12, n. 5; 24.15, n. 9; 26.03, n. 2; 31.03, n. 1; 32.09, n. 6; 34.12, n. 6; 35.10, n. 8; 36.05, n. 4; 36.13, n. 6; 36.15, n. 7; 36.15, n. 9; 36.17, n. 10; 36.18, n. 13; 41.04, n. 1; 41.59, n. 35; 41.63, n. 39; 43.03, n. 1; 43.07, n. 4; 44.40, n. 21; 45.12, n. 6; 45.47, n. 20; 46.05, n. 3; 46.06, n. 5; 52.08, n. 14; 52.14, n. 21; 55.01, n. 1; 62.04, n. 8 Ethica Nicomachea 5.04, n. 11; 44.16, n. 11; 44.48, n. 28; 44.49, n. 30; 44.49, n. 32; 44.52, n. 35 ps-Aristoteles, De porno sive De morte 52.01, n. 3 Auctor istius libri, In Aristotelis Physicorum libros 41.47, n. 34; 61.02, n. 5 Augustinus, De ciuitate del 61.02, n. 4 De trinitate 41.22, n. 9; 41.22, n. 10; 41.23, n. 11 Averroes, In Aristotelis Metaphysicorum libros 14.09, n. 10; 14.10, n. 11; 14.11, n. 12; 14.12, n. 13; 14.13, n. 14; 24.14, n. 7; 26.03, n. 2; 41.09, n. 4 Epitomes in Aristotelis Metaphysicorum libros 26.03, n. 3 In Aristotelis Physicorum libros 43.72, n. 42; 45.25, n. 15 In Aristotelis Moralia Nicomachea 44.48, n. 29 Avicenna,Metaphysica6.\2,n. 31; 10.03, n. 10; 14.16, n. 15; 15.23, n. 15; 43.36, n. 25; 43.74, n. 45; 52.13, n. 20 Boethius, In Aristotelis Categorias 39.09, n. 9; 40.02, n. 1 In Porphyrium 37.06, n. 5 In Aristotelis De interpretatione 3.06, n. 9; 62.03, n. 4; 62.04, n. 9 Liber de diuisione 30.01, n. 1; 30.04, n. 3; 30.07, n. 5; 44.10, n. 6 Chartularium uniuersitatis Parisiensis 21.04, n. 4; 22.01, n. 1; 40.11, n. 6; 47.11, n. 6 Cicero, De natura deorum 61.02, n. 3 Corpus iuris canonici 41.36, n. 25; 44.14, n. 8 Gregorius papa i, Libri duo homiliarum in evangelium 47.12, n. 8 Henricus Gandauus, Quaestiones quodlibetales 43.93, n. 56 loannes Damascenus, Logica 29.08, n. 6; 38.06, n. 5; 39.11, n. 12; 40.03, n. 2 Kamsal, see Richardus Campsalis "Magister abstraccionurrT 51.13, n. 19; 54.12, n. 5 Missale Romanum 41.25, n. 14 Ockham, Guillelmus, Summa logicae 1.12, n. 31; 2.05, n. 11; 5.05, n. 16; 7.02, n. 3; 7.03, n. 14; 9.01, n. 1; 12.03, n. 2; 13.07, n. 3; 13.08, n. 4; 14.02, n. 1; 15.06, n. 5; 16.08, n. 4; 29.08, n. 6; 32.09, n. 5; 35.09, n. 6; 35.10, n. 7;

428

INDEXES

35.11, n. 9; 35.12, n. 10; 36.02, n. 3; 37.07, n. 6; 38.04, n. 3; 38.05, n. 4; 39.06, n. 5; 39.11, n. 12; 40.03, n. 2; 40.07, n. 3; 40.14, n. 9; 40.27, n. 12; 41.31, n. 19; 43.56, n. 34; 43.66, n. 40; 43.73, n. 44; 43.74, n. 45; 43.75, n. 46; 44.26, n. 15; 45.07, n. 5; 50.11, n. 8; 51.05, n. 6; 51.13, n. 20; 60.01, n. 1; 63.10, n. 7 In libros Sententiarum 15.06, n. 5; 43.49, n. 30 Petrus Aureolus, Scriptum super Sententiarum libros 43.56, n. 35; 45.50, n. 24 Petrus Lombardus, Libri quatuor Sententiarum 41.36, n. 23; 43.09, n. 8; 47.14, n. 10 Petrus Rogerius 1.09, n. 23; 51.13, n. 18 Plato, Meno 44.48, n. 27 Porphyrius, Isagoge 13.11,n. 9; 18.03, n. 2; 18.05, n. 3; 18.05, n. 4; 18.05, n. 5; 20.01, n. 1; 20.17, n. 6; 21.04, n. 3; 21.06, n. 5; 22.01, n. 1; 23.01, n. 1; 23.01, n. 3; 23.02, n. 4; 37.06, n. 5 "Porretanus," Liber sex principiorum 35.05, n. 3; 44.34, n. 20; 45.18, n. 9; 45.22, n. 11; 45.41, n. 19; 45.47, n. 22; 45.51, n. 25; 45.42, n. 26; 46.01, n. 1; 46.01, n. 2; 47.09, n. 5; 48.04, n. 2; 48.10, n. 9; 49.09, n. 3; 49.10, n. 4 Richardus Campsalis (Kamsal) 18.11 Sacra Scriptura: Daniel 45.05, n. 2 Matthaeus 43.78, n. 48 Marcus 41.05, n. 2; Lucas 41.05, n. 2 loannes 34.06, n. 2; 40.30, n. 14 AdHebraeos41.71, n. 42 Scotus, loannes Duns, Super praedicamenta Aristotelis 44.47, n. 25 Super libros Aristotelis De sophisticis elenchis 5.03, n. 10 Super libros Aristotelis De anima 52.11, n. 17 In Porphyrium 29.04, n. 3; 56.40, n. 16 In libros Sententiarum: Ordinatio 36.02, n. 1 Opus Oxoniense 11.03, n. 4; 13.14, n. 16; 41.46, n. 31; 43.37, n. 26; 43.38, n. 27; 44.22, n. 13; 45.25, n. 14; 45.27, n. 17; 47.12, n. 9; 47.19, n. 13; 48.05, n. 4; 51.04, n. 4; 51.06, n. 9; 52.11, n. 17 Simplicius, In Aristotelis Categorias 43.37, n. 26 IV. INDEX PARTIUM 1.02 21.12 23.10 24.24 27.04 28.12 29.02

... de termmis nunc tractabo. ... de isto adhuc tangitur plus in tractatv de proposicionibus... ... in isto tractatv... ... in materia libri posteriorum, vbi de demonstracione tractabo... ... patebit in tractatv de supposicionibus. ... in tractatv de decem principijs rerum... ... in principio huius tractatus...

INDEXES

429

32.05 34.14 35.01 36.01

... in tractatv de consequencijs... ... in tractatv de supposicionibus. ... postea < d e > demonstracione fiet sermo... Postquam ... de nominibus secunde intencionis, Restat nunc de x predicamentis, quibus correspondent nomina prime intencionis, aliqua pertractare. 40.30 ... in tractatv de obligacionibus. 42.37 ... in tractatv de numeris, primo capitulo... 43.96 ... in tractatv de supposicionibus... 46.22 ... in tractatv de supposicionibus. 49.11 ... postea, in sequenti, tractabo de proprietatibus competentibus terminis in proposicione, puta de supposicione et de alijs... 50.01 Postquam ... de proprietatibus ... extra proposicionem ... primo de supposicione... 50.03 ... in tractatv de insolubilibus... 50.09 ... in tractatv de obligacionibus... 51.02 ... in tractatv primo. 56.17 ... tractabitur in illo capitulo in quo inquiretur de condicionibus proposicionum demonstracionem ingrediendum... 56.43 ... in vno capitulo in quo tractabitur de supposicione inpropria... 57.11 ... que autem sint dicciones exceptive, reduplicative, et exclusive, et qualiter differunt, hoc patebit in suis locis. 60.14 ... in principio huius tractatus... 61.05 ... in septimo capitulo huius tractatus... 62.01 Postquam de elemento loyce, scilicet, de termino, vbi loycus considerare incipit... nunc circa istam partem sic procedam: primo, secundum modum philosophi, primo peryermenias, dicam aliquam in speciali de proprijs partibus proposicionis; secundo, inquiram de multiplicitate huius termini 'proposicio,' ... tercio, inquiram: quid requiritur et quid sufficit ad veritatem proposicionis? quarto, tractabo de equipollencia proposicionum; et quinto, de conuersione. 62.03 ... in primo tractatv... 62.13 ... in primo tractatv sunt prolixius dicta. 63.19 ... patebit in tractatv de equipollentijs. 63.22 ... sicut sint in vltimo capitulo de supposicionibus declaratum. V. INDEX GENERALIS absolutum: semper nobilior relative 43.27 absurdum et irracionale: argumentum opponentis 15.17 accidens: non habet differenciam nee diffmitionem 24.12, 24.14; a. vocis non competit conceptui 2.07; a. separabile: nigredo hominis, inseparable: nigredo corvi 23.10; cicatrix a. inseparabile 23.10

430

INDEXES

acquisicio et deperdicio nove rei: influunt veritatem proposicionum 1.08 actus: compositus, divisus 46.19-22; v. composicio, divisio; a. exercitus 18.03, 20.02, 52.11, 53.06; a. primus, secundus: risibile vel risibilitas et ridere 22.10; a. purus 18.10, 21.08; a. rectus, reflexus 44.45; a. significatus 18.03, 28.11, 51.04, 52.11, 53.06 adam: tempus post 57.05 amphibole 30.07, 43.78, 46.24, 56.28 ampliacio: cap. 59 passim; 53.07; terminus qui supponit pro omnibus contentis 59.06; 61.06 angelus: ut sciens conceptus 1.08; v. 21.06, 21.08, 21.09, 21.13, 21.15; non habet differenciam proprie dictam 24.12; proposicionem format 24.19, 40.17; numerus infmitus a. in eodem loco 41.05, 41.73, 46.07, 47.11, 47.12, 47.15,48.02 anglicum (ydioma) 12.06 anglia 14.17 anima 6.07; a. christi perfeccior anima iude 21.04; a. intellectiva post a. sensitiva informans materiam 18.08; ex duabus non fit vna 21.04; a. racionalis distinguitur realiter a materia et a forma sensitiva 21.08 antichristus: ens in potencia 36.13, 43.07, 46.14; homo futurus 59.07 antiqui 39.11, 44.41 antonomastica supposicio: cui maxime et principaliter competit terminus 61.02 apostolus (paulus) 61.02 apparent! et diminuto, in esse 18.13 appellacio: cap. 59 passim; competit termino respectv singularium 50.05; communis per a. 55.07, 55.08; describitur: termini communis pro omnibus vel pluribus indiuiduis supposicio 59.03; non distinguitur a supposicione nisi sicut inferius a suo superiori 59.04; figura a. 40.07 appellare for mam 50.06 apposicio: et subtraccio diccionum variant proposiciones in voce 2.02, 2.09; variant veritatem 4.03 argumentum: inpediens seipsum 46.23 aristoteles: dicitur 'philosophus' sed plato excellencior 61.02 armacio 49.04, 49.05 ars certa 10.01, 18.03 articuli fidei 10.01; parysienses 21.04, oxonienses 47.11 asininum: argumentum opponentis 15.19 asinus et corpus celeste 43.13, 43.58, 43.74 assenciendo non, sed gracia exercicij 4.03 astronomici 43.74 atthomi 41.73 augustinus 61.02 autores authentic! 16.09; et doctores 47.09 autoritas 36.17, 37.07; locus ab a. 52.11; philosophi debent exponere et dare intentum a. 24.15

INDEXES

431

bonum et malum: in moralibus opponuntur 34.02 brevitas: in scribendo servanda 5.05, 8.03, 9.14, 17.06, 20.01, 20.22; longum foret nimis 21.06; 27.01, longum foret 32.01, 45.36, 45.52 burgondia: pugnat contra franciam 61.05; comes b. pugnat 56.15 calciacio 49.04, 49.05 calciamentum 49.09 calliga 49.03, 49.08, 49.09 castitas 44.17, 44.43 (a) casu, dictum puerile et 36.09 casus: loycalis vna 63.10 cathegorematici termini: possunt esse subiectum et predicata proposicionis 3.01; habent certam et determinatam significacionem 4.01, 4.04; equaliter significant presencia, futura, preterita 4.05 catholici 36.17, 41.13, 47.06 causa: efficiens 40.29, 41.49, 43.46; formalis 41.49, 41.54; materialis 41.54; secunda 16.07, 45.04, 45.32; sine qua non 43.45; vltima 13.03 causalitas: causarum secundarum 45.32 cerebrum: 'passio1: ascensus sanguinis a corde ad c. 35.01 cesar 56.24 chimera et tragelaphum: encia inpossibilia 41.71 christianus 43.11, 43.83 christus 6.06, nichil dampnatum in c. et in iuda 14.06, 15.07; anima c. perfeccior anima iude 40.11; corpus c. sacramentum altaris 41.25, 41.26, 43.48, 43.53, 47.10, 47.12, 47.14, 48.05, 48.06, 48.10; natura humana a verbo diuino sustentatur 41.51; ante aduentum c. 43.11; filius marie virginis 43.83; inminuet fomitem peccati 35.02 cicatrix: accidens inseparabile 23.10 ciphus 61.04 cismasia: c. vini pro tribus denarijs 43.10 circulacio: in essencialiter ordinatis 45.47 colerici 35.01 communia: ad decem predicamenta: ens, unum 36.01 composicio, diuisio (in sensu c. vel d.) 17.06, 41.57, 43.79, 46.21, 46.22, 51.15, 52.15, 53.06, 53.09, 56.29, 62.10; cf. actus composicionis, diuisionis. conceptus: significans res extra naturaliter 1.09; communis predicabilis de omnibus in quid 36.02, 36.03 condensacio: inproprie: una pars quanti supponitur alteri parti; proprie: corporis porosi, per accionem agentis mouentis partes aliquas illius, ille partes subintrant poros illos 41.43 confuse et distributiue stare: pro quolibet contento 54.04; c., d. mobiliter 34.18 congruitas et ornatus sermonis 10.04 coniugacio: accidens verbis conpetens 2.11 consequencia formalis: quando oppositum consequentis repugnat antecedent! 17.05; arguere a subalterno ad generalissimum genus, non econuerso 18.07

432

INDEXES

conseruacio 23.06 continere: penes genus et speciem 20.17 contingencia futura 46.12; v. antichristus continuum: c. conponatur ex finitis indiuisibilibus 46.18; instancia temporis continua non sunt actv, sed in potencia 46.19 conuersio proposicionum 62.01 coordinacio predicamentalis 38.14 cor: ascensus sanguinis a c. est 'passio' 35.01 corpus celeste 41.62, 45.03, 45.09; et asinus 43.13, 43.58, 43.74 coruus: in quo nigredo 23.02; nigredo c. accidens inseparabile 23.10, 35.15; nigredo causatur a principijs intrinsicis 44.24 creacio 14.04, 15.05, 16.07, 22.13, 23.06, 44.47; eterna c. 20.12 curialiter distinguere 52.11 damascus 38.13 damscenus 29.08, 38.06, 39.11, 40.03 demencia: in arguendo 15.07 deperdicio noue rei et acquisicio: influunt veritatem proposicionum 1.08 descripcio: exprimens quid nominis 9.06, 24.01 sqq., longa oracio 25.01 determinacio ecclesie vel sacre scripture 15.19 deus: summe simplex 15.18; potest creare sine causis secundis que nunc de facto non creat 16.07; gloriosus 18.11; simplex 21.09; agens sine motv et transmutacione 45.09; non est in genere 21.11, cf. 18.11 diccio distrahens 15.27 dici de omni 20.03, 42.41 dictamen practicum 44.21; Aristoteles de d. p. 43.88 dictum puerile et a casu: in arguendo 36.09 differencia indiuidualis 6.03 difficile quando doctores mutuo contradicunt 12.11 diffmicio: naturalis, metaphisicalis, loycalis 24.07, 24.08; homo naturalis, metaphisicalis, loycalis 24.09, 24.11; d. descriptiua 9.06, 24.01 sqq., 25.01; que conponitur ex diuersis terminis, aliqui inportant aliquid essenciale, aliqui accidentale 25.03, v.g. 'homo' animal racionale, erecte ambulatiuum, habens latas ungues; 'deus1 substancia creans vel producens de nichilo, ibidem; tot distincte quot sciencie 24.06; d. per se et primo conuertitur cum diffmito 26.02 diffmitum: cui conpetit diffmicio per se et primo conuertitur cum diffmicione 26.01 digiti motvs 40.28 diligens et studiosus 36.12 diminuto, in esse apparent! et 18.13 disputacio: a causis ordinatis dependet 45.32 distinccio formalis 5.01, 6.02, 6.03, 6.09, 7.03, 7.06, 10.04, 15.01; in diuinis, a fortiori in creaturis 15.18; in re 21.08

INDEXES

433

distinguere: penes equivocacionem 18.03 diuina natura 18.11 diuisio: v. composicio, d.; risu digna quando membra coinciderent 36.09 doctor: vnus solempnis 18.11; dd. catholic! 18.06; dd. et philosophi 52.11; dd. et autores 56.33 dulcedo: causatur in melle a principijs intrinsicis 44.24 duracionis ordo: aut o. nature 16.03 ecclesia: e. vel sacre scripture determinacio 15.19, 22.11; e. doctrina 40.30; e. romane determinacio 44.14 elencus: ignorancia e. 51.15 ens: conceptus e. communis uniuoce deo et creaturis 33.03; inportat conceptum predicabilem in quid de omnibus rebus 36.02; in actv, in potencia tripliciter accipitur 36.13-17; in anima, extra animam 18.12, 18.13; creatum, increatum 42.38; per se tripliciter dicitur 36.05-07; accipit philosophus quamlibet rem que non est composita ex aliquibus diuersorum generum 36.10; per accidens: res composita ex rebus diuersorum generum sicut album, musicum 36.11; e. in potencia, v. supra: in actv; e. primum 18.10; uniuocum secundo modo 12.09-11; e. et unum prima inpressione in intellectv inprimuntur 10.03; e. verum, bonum, vnum: sunt transcendencia 10.02; e. et vnum: communis ad decem predicamenta 36.01; racio formalis e. 52.13 entitas formalis 31.09, 31.10 'equinitas est tantum equinitas' 6.12, 42.38 equiparancia relatiua 43.97 equipollencia proposicionum 62.01 equiuocacio 9.13, 45.40, 51.11, 55.08, 59.10 (non) erronea opinio, licet falsa 41.40 esse: sicut ad e. sic ad e. singulare 13.03; e. ad, e. in 43.20, 43.36, 43.79, 45.25; in e. apparent! et diminuto 18.13; e. existencie: non quoddam accidens 20.12, 20.18; e. extra 20.13; e. et essencia non distinguuntur realiter 32.03; et essencia sunt idem realiter 43.06; e. essencie 20.12; e. fictum et apparens 20.13; e. intencionale 11.01; e. intellectum 43.09; e. intrinsicum 21.12; e. reale 42.28, 43.30; e. singulare 13.10; e. ultimum 21.02, 21.07 (ultimate in e.) essencia et esse: sunt idem realiter 43.06; e. diuina: res simplicissima 13.06, 17.02, sed est tria supposita 13.07; ochamiste inter e. diuinam et relaciones distinccionem formalem concedunt 15.18, 51.08, 54.10 'est in proposicione: copulet inter terminos 2.03-06; secundo adiacens 12.09, 41.17, 45.08; tercio adiacens 20.11, 41.15, 41.16, 56.21; equivoce: dicitesse existencie sed ... solum nota contingencie 56.20; verbum substantivum 54.03, 56.21 (ab) eterno: vere sunt proposiciones? 24.17, 24.19, 24.20 ethici siue morales 35.02

434

INDEXES

etymolya vocabuli: (connotare) 9.07 eukaristia 48.06; v. sacramentum altaris; e. officium 44.14 evum: aliquid mensurans existenciam angeli 46.07 exercitij gratia: (non assenciendo) 4.03 existencia 43.98 experiencia: e. docet me facere istam exposicionem 43.99; e. et sensui manifeste contradicit 45.49 experimentaliter 11.02 experimentum: e. in cognicione fidei 43.99 exponere: e. et dare intentum verbis philosophi 24.15; exponens proposicio 7.06, 8.03, 52.16, 56.41, 56.42, 56.43; proposicio falsa si vna exponens est falsa 38.09 expositorius (sillogismus) 1.06, 4.06, 13.09, 13.14, 45.19, 51.07 extensio: (et intensio) 46.27, 47.15; et remissio 47.16 extrema proposicionis 3.01 fallacia: amphibolic 30.07, 43.78, 46.24, 56.28; consequentis 15.11, 15.20, 15.23, 39.13, 41.25, 42.50, 43.77, 43.82, 45.09, 46.03, 46.20, 58.11; equiuocacionis 18.03, 42.50, 51.07, 55.08, 56.20; figure diccionis 15.22, 42.50, 43.80, 51.07, 51.15; non causa ut causa 15.20, 36.03, 46.20; secundum quid 15.20, s. q. et simpliciter 20.11, 56.21 falsa, licet non erronea opinio 41.40 falsificare (verificare) proposiciones 4.03, 22.10, 25.03, 41.19, 45.05 fantasia: motus factus a sensv 43.46 fantasmata 44.48 fides: que ex f. tenemus 6.08, 22.08; periret f. 41.26; quilibet christianus ex f. debet reputare 43.83; contra veritatem f. 46.29, 47.12; si f. compelleret 47.13; autoritas f. de incarnacione Jhesu 52.08; f. meritum 47.12; f. nostra et sacra theoloya 20.24; f. sola 6.08; tenemus per f. 44.06 figura: opposicionis proposicionum 34.10, 34.14, 63.33, 63.34; appellacionis 40.07 filiacio 5.07, 13.06, 23.09, 29.09, 34.04, 34.05, 43.64, 43.83, 43.86, 43.87, 44.43, 44.44, 51.08; cf. 6.06, 6.08, 54.10, 60.01, 63.07 finiti et infiniti (homines) 4.05 forma: media, ex concursv elementorum 44.22; naturalis 42.53; pluralitas formarum 21.07; f. tocius 6.01, 6.02, 6.03, 6.05, 6.07, 7.04,. 31.04, 31.05, 31.09, 31.11,42.32, 42.33, 42.46 francia: dominatur nobis 61.05; f. rex 43.10 frivolum (argumentum) 15.05; differentia f. 19.04 futura contingencia 46.12; v. antichristus gallicum (ydioma) 12.06 geometer 24.06 geometria 44.48

INDEXES

435

gemina supposicio: terminus communis in copulativa supponit in prima parte pro vno et in secunda parte pro altero 61.03 glosa: extorta 15.09; g. decreti 41.36 gramatica 44.41, 62.11, 62.16 gramaticus: de relatiuis 60.01, 60.05; de supposicione 60.14; de octo partibus oracionis 62.03 habitus: methaphisicalis vel loycalis 43.05 hercole (Harclay, Henricus) 44.42 heresis40.17, 40.18,40.30 hereticum: consequens h. 15.18, 43.53, 46.13; heretici 40.26, 40.30 homo: loycalis, phisicalis, methaphisicalis 24.06-11; describitur ut risibilis et recte ambulativum latas habens ungues 25.01 humanitas: tantum est humanitas 15.23, 29.03; v. equinitas 'identitas indiscernibilium1 21.06, 22.08 ihesus 1.01; incarnacio i. 52.08 ignorancia elenci 51.15 incompossibilitatis simultaneitatis 45.51 indifferens homo 40.08 indiuiduacionis principia 42.23; cf. 13.10 indiuiduum: apud philosophos: quod in vel sub aliqua determinata specie est 17.02; existencia i. non requiritur ad veritatem predicacionis 20.08; quod inportatur per terminos 'homo', 'humanitas', de se non est i. et singulare 6.03, 6.08 indiuisibilia: tarn materia quam compositum de se sunt i. 41.48; linea componitur ex punctis - et repute probabile 41.54, 56.57 (de) inesse (proposicio) 8.03, 42.32, 43.36 inessencialis: modus quo obiecta fidei tenentur 6.08 infmitum: nullum corpus circularis figure potest esse i. 18.11; i. et fmitum 4.05; non quanta i. possunt esse in eodem loco 41.05; processus in i. seu regressus in i. 11.08, 14.02, 31.06, 40.08, 41.19, 41.60, 45.03, 45.12 informare: aliud est i. aliud sustentare 41.51 inherere: accidens in subiecto 35.15 inmanentes operaciones intellectus 43.09 innocentius (papa iv) 44.14 inpossibilitas: accionum contrariarum essendi simul 45.51 inposicionis nomina (prime, secunde, tercie) 10.05 inplicacio 32.09 inproprius et abusiuus modus loquendi 16.07; et methaphorice loqui 18.05 intellectus: debilitas i. 24.14; et voluntas non distinguuntur in anima realiter 32.02; in instanti agit intencionem 45.21 intelligence 43.53; mouentes orbem 43.69, 45.03, 45.09; dicuntur ab eterno per errorem phisicorum 46.29

436

INDEXES

intencio: per vnam simplicem tola proposicio intelligitur? 1.05; dividitur in primam, secundam, et terciam 11.03; prima 17.04; secunda 37.05; secundum i. philosophi 62.05; i. et extensio 46.27, 47.15; i. et remissio 47.16 'intraneitas' 30.09 iusticia 44.17, 44.41, 44.43 ioannes: evangelista 34.06; papa xxn 44.14; damascenus 29.08, 38.06, 39.11, 40.03 irracionale, absurdum et: argumentum 15.17 iuda: nichil in i. et in christo dampnatum 15.07 Kamsal 18.11 laus vocalis in patria 47.06 legio: angelorum malorum in vno demoniaco 41.05 lex: contrariarum 63.34; subcontrariarum 63.35; subalternarum 63.36 linea: conponitur ex punctis - et reputo probabile 41.54; cf. 41.55, 41.57 littera: ad 1. intelligendum 20.18 loyca: qui 1. ignorat 15.23; fastidium 1. 18.03; in 1. peritus 20.18; autores 1. 21.06; et theoloyca 23.10; 1. considerat res secundum quod se minus distincte et magis distincte intellectvi reputantur secundum vniuersalitatem et particularitatem 24.07; de pertinentibus ad 1. 45.15; secundum expertos in 1. 54.17; de intencione in 1. expertorum 56.20; vnus dicitur expertus in 1. 56.40, 62.01 loycus 23.05; quomodo 'subiecto' utitur 27.02; quomodo 'dividere' 30.01; aliter de diuisione quam phisicus seu philosophus naturalis 30.09, 43.95; et philosophus naturalis 42.53; et methaphisicalis 43.05; considerat naturam terminorum 43.85; quod non pertinet ad 1. 44.15, 44.18; tarn 1. quam theologi 8.02, 32.01, 43.85, 59.02; de relatiuis 60.01; de supposicione 60.14; de duabus partibus oracionis 62.03, 62.12, 63.04; et theologi 35.05, 41.64; sentencia communis 1. 54.01; medici vel phisici, sed non 1. sic vtuntur 'passione' 35.01; 1. et philosophus naturalis 43.91; non in omni parte librorum loycalium loquitur (aristoteles) sicut 1. 43.95; modica noticia de accione sufficit 1. 45.01; materia proprie 18.07, 36.18, 40.10, 41.10; habet diffmicionem propriam 24.06, 27.02, 30.01, 30.09; ad 1. pertinet vocabula distinguere 41.10; non multum tractaret de qualitate 44.01, 44.03; ad naturalem, non ad 1. 44.15; porretanus rudis 1. 44.34; consideracio de terminis incipit 1.02; experti in 1. 3.03; debet habere noticiam nominis 5.01, 8.02, 18.03, 30.01 luna: deus posset creare aliam 1. 20.24; quare eclipsatur 43.91 ly 8.02, 9.06, 42.41, 42.53, 54.11, 55.11, 56.20, 56.34, 57.07, 58.02. magis et minus 21.04 maria virgo gloriosa 34.06, 40.11, 43.83 (tarn) materia quam conpositum: de se indiuisibilia 41.48

INDEXES

437

materia prima: est ens in potencia 36.14; non sustentat formam substancialem 41.51 medici vel phisici 35.01 mel: dulcedo m. causatur a principijs intrinsicis 44.24 mensura: de vlna et panno coniunctim 43.05 mercurius: ens in potencia quia potest describi in lapide 36.13 metaphisica 42.26, 52.13 metaphisicus 18.04; non considerat nisi quidditatem rei abstracte 24.07; m. et loycus considerant quidditatem rei in se 13.13, 18.04, cf. 19.01; m. habet diffinicionem propriam 24.06, 24.07, 43.05 metaphorica supposicio: continens pro contento vel locus pro locato 61.05 metaphorice et inproprie loquendo 18.05, 50.04 miraculum 41.07 mobile, primum 47.04, 47.06 moderni: deficiunt quoad raciones formales 21.08; dubitant de quantitate 36.04, 40.14; 42.01, cf. 33.02; quidam decepti saluare volunt omnia per conceptus 37.03; indigent pena et sensu 35.06; false soluunt questionem de passionibus 35.07; deficiunt in loyca 51.07; secundum m. non est aliquid distinctum realiter a rebus de quibus predicatur quantitas 45.01; vsus m. 61.02 modus inessencialis: quo obiecta fidei tenentur 6.08 modus predicandi quartus: distinguendus a modo essendi 20.04 modus dicendi per se: primus 20.06, 20.07, 35.16, 56.18, 56.20, 56.25, 56.27; secundus 56.18, 56.20, 56.25, 56.27; tercius 56.20 monachus albus 51.17 morales, sive ethici 35.02 (in) moralibus, loquendo moraliter: bonum et malum opponuntur 34.02, 43.86 motus: primi mobilis vniformis et regularissimus 41.63; et materia: nee doctor nee philosophus sufficienter disseruit de istis 45.15 mundus: omnis terminus de m. 53.02; m. machina 41.68, 47.06; a polibus m., artico vel antartico 47.19 musca 40.17, 40.28, 40.29, 43.44 natura: communis 4.06, 14.06, 15.01, 26.02, 29.07, 39.13, 40.07, 51.06, 51.09, 52.08, 52.14; n. humana 13.13; n. diuina 18.11; n. 'sustentare1 est ad suppositum contrahere 7.06; n. ordo, ordo duracionis differunt 16.03; n. aliquando ad existenciam, aliquando ad intelligenciam 43.98; quod tota n. non potest facere, sorte existente 49.02 naturalis forma 42.53 naturalis philosophus 13.04, 18.04, 42.53, 43.91, 43.96, 44.15 naturaliter loquendo 22.08 necessitas: sine n. pluralitas non ponenda 38.03; v. principium parsimonie proposicionum 24.18, 24.21; existencia non requiritur pro n. proposicionis in qua genus predicatur de specie 20.08

438

INDEXES

nigredo: corui: inseparabile, hominis: separabile 23.10; respectv corui causatur a principijs intrinsicis 44.24 nomen: inposicionis prime et secunde 10.01-10.05; n. prime intencionis 11.0111.08; correspondent decem predicamentis 36.01; n. secunde inposicionis 11.05, 24.01, 36.01; tercie inposicionis 11.07; quarte et in infinitum 11.08 non esse: quilibet odit suum non e. 35.04 numerus: vocibus, non conceptibus competit 2.07 (vt) nunc 43.81 obligacio: tempus o. 40.30, 41.56 obligare: opponentem ad respondendum 50.09, 59.02, 59.10 (in) obliquo (casv) 3.01 sqq., 6.10 operaciones intellectus sunt inmanentes 43.09 opinio: communis 41.49; o. falsa licet non erronea 41.40; loycorum o. 54.01 opponens, respondens 50.09, 59.02, 59.10 oracionis partes 62.03 orbes inferiores 47.05 ordo: causarum essencialiter ordinatorum 45.32; duracionis, nature 16.03, predicamentalis non est tantum vocum vel conceptuum 39.05, 39.12; o. vniuersi 43.69 ornatus et congrvitas sermonis 10.04 oxonia 18.11, 23.09,40.11 oxonienses (articuli) 47.11 paganus (aristoteles) 41.64 (de) panno et vlna coniunctim, mensura 43.05, cf. 46.07 vlna mensura panni papa 43.10; see innocentius dv), ioannis (xxn) paralogismus 4.06, 13.09, 15.24, 39.08, 41.49, 51.07, 51.08, 51.17, 55.08 parsimonie principium: inpugnatur 41.19, 45.05; allegatum ab opponente 38.03 partes formales 18.10; oracionis: conceptus distincti correspondentes: 2.03 parysius 40.11, 43.46, 43.56, 43.68, 43.70; venditur hie et p. 52.05, 52.15 parisienses (articuli) 21.04, 47.11 passio: ascensus sanguinis circa cor ad cerebrum et ad cetera membra 35.01; fomes peccati 35.02; actus voluntatis tristans vel afflictans 35.03; actus siue habitus informans animam, salus et perfeccio eius 35.04; 'effectus illacioque accionis' 35.05; illud quod de aliquo demonstratur 35.06; entis passionibus non conuenit vniuoce 'ens' 33.04; omnia que sunt dicta de accione possunt de p. dici 45.52; 44.47 paternitas 5.07, 13.06, 15.18, 23.09, 34.04, 34.05, 43.31, 43.63, 43.83, 43.86, 43.87, 44.43, 44.44, 45.50, 51.08; cf. 54.10, 60.01 patria: beatitudinis locus 47.06 paulus, see apostolus peccare: p. modo siue figura 20.03; in materia siue forma p. 15.23 peccatuni: primorum parentum 35.02

INDEXES

439

penuria vocabulorum 43.88, 51.12 persia: pugnat contra nos 61.05 perseitas: primi modi 35.16; secundi modi 22.10, 22.12 persona 6.07; supposicio 'personalis' pro indiuiduo quolibet 51.09 petrus: aureoli 43.56, 45.50; lombardus, magister sententiarum, 41.36; cf. 43.09, 47.14; p. rogerius 1.09, 51.13 philosophantes 23.02 philosophia: oppositum clamat tota p. 18.10; maxime errorem dicunt in p. 26.04; falsum tarn in p. quam in theoloya 44.34; est negare totam p. 46.08 philosophus: aristoteles antonomastice dicitur p. 61.02; p. et autores authentici 16.09; p. moralis habet diffmicionem hominis propriam 24.06; p. naturalis 13.04, 18.04, 18.07, 40.10, 42.53, 44.15; rem considerat quomodo et a quali agente posset corrumpi, quibus partibus conponitur, quem effectum potest producere 24.07; cui pertinet tractare de subiecto reali, non sicut loyco 27.02; aliter quam loycus de diuisione 30.09, 43.95; habet iudicare de causa corrupcionis et generacionis 43.91; p. et theologus diuerse de indiuiduo, singular! supposito 17.02; raciones philosophice et theoloyce dande sunt 41.02; oportet negare p. fidei causa 47.06; scotus contra p. 47.12; p. et doctores 52.06, 52.11 phisice loquendo 12.11 phisicus 30.09; p. et medici 35.01; p. error: intelligence ab eterno 46.29; p. librorum 61.02; cf. 41.47: prolixe tractaui exponendo de vacuo, 4 phisicorum\ ad librum p. pertinet 34.15, 41.11 pictura vel statua cesaris 35.06 (ad) placitum: contra eum qui velit loqui a. p. non est disputandum 32.09 plato: excellencior aristotele 61.02 pluralitas: non sine necessitate ponenda 38.03; cf. 41.19, 45.05; p. formarum 21.07 poli mundi: articus, antarticus 47.18 porretanus: rudis loycus 44.34 possibilia 41.71 potencia: materia ad formam, materie et forme ad conpositum, essencia possibilis ad suum esse 43.06; p. subiectiua, obiectiua 43.07; p. absoluta dei 6.02, 15.03; creare aliam luna 20.24; facere vnum corpus in diuersis locis 22.08, 47.05, 47.07, 49.02; sine causa secunda quod facit per talem causam 16.07; dicunt aliqui quod deus potest falsificare proposicionem que vera est per se, perseitate secundi modi 22.10; cf. 14.03, 15.01, 15.02, 16.07, 29.06, 31.08, 32.02,32.03,36.17,40.24,41.13,41.14,41.15,41.17,41.19,41.34,41.39, 41.49, 41.51, 41.54, 41.55, 41.56, 41.58, 41.64, 41.69, 41.70, 42.06, 42.24, 42.47, 43.43, 43.47, 43.48, 43.50, 43.51, 43.62, 43.64, 43.71, 43.79, 43.98, 44.06,45.05, 45.06, 45.11, 48.06 precium: vini, a rege statutum 43.10, 43.12; cf. cismasia predicacio: in re, in conceptv, in voce 35.14; cf. proposicio in re 13.11; p. nobis nota in voce, scripto vel conceptv 15.16; p. non dicit realem inherenciam

440

INDEXES

28.12, non in re extra 44.09; p. in quid 16.01, 16.02, 16.06, 18.11, 20.04, 20.23, 23.01, 30.09, 30.10, 30.12, 36.02, 36.04; p. in re magis vere et proprie est quam in voce vel conceptv 35.14; p. in quale 16.01, 16.03, 23.01; p. inprimo modo 20.04-20.09, 25.02, 38.02; p. secundi modi 22.10; p. generis de specie 20.08; p. idem de se, secundum boecium nulla verier 3.06; p. talis vel talis non indicat res esse tales vel tales, sed magis econuerso 36.10 predicamentum: intencio secunda multipliciter accipitur pro re, pro conceptv, pro voce 37.01-37.04; pro coordinacione contentorum sub genere generalissimo 37.06; non omnia decem p. sunt de genere qualitatis 16.08, nee novem alia uti dicunt ockhamiste; sicut conceptus vel vox, p. predicatur eciam de transcendentibus 37.08 predicata: capitula 3, 28 passim; quatuor tantum sunt p. 28.06, 62.02 presenti, verbum de 36.16 presentialitatis respectus 47.12 primo modo dicendi per se 38.02; cf. modus dicendi per se primum principium: non potest esse falsum 20.09, 43.93; non potest probari 45.05 prima substancia 20.23 principia: decem p. rerum 28.12; p. quo 42.53, 42.54, 43.27 probabilis via 2.11 probare: non est omnino 'demonstrare' 14.01 processus in infmitum, see 'infmitum' proposicio: in mente, in voce, in scripto 13.11, 14.18, 15.16; in re 13.11, 35.14; p. in voce correspondet p. in mente 2.02; p. de inesse 8.03, 42.32, 43.36; nulla determinacio modalis 63.09; p. mentalis 11.01, 13.11, 14.15; p. vera ab eterno 24.17, 24.19, 24.20; p. per se nota 50.08; p. per se secundo modo 22.10; p. cathegorematica habet subiectum, predicatum, et copulam ut partes principales 63.04; compositaequipollens ypotheticep. 63.15, simplex non; p. ypothetica ex pluribus cathegorematicis turn ypotheticis 63.05, 63.06; ypothetica causalis ex pluribus pp. mediante 'quia' 63.07; ypothetica condicionalis ex pluribus pp. mediante 'si' 63.07; ypothetica copulativa ex pluribus pp. mediante 'et' 63.07; ypothetica localis ex pluribus pp. mediante 'vbi' 63.07; temporalis mediante 'dum' vel 'quando' 63.07; p. modalis vbi ponitur aliquis modorum 63.10, cf. 8.03; p. non singularis 'determinata' 63.18; non singularis 'indeterminata' seu 'indiffmita' 63.17; p. negatiua de inesse: negatur verbum 63.12; negatiua modalis: negatur modus 63.12; p. negatiua 'de negato predicate1 additur negacio termini sequentis copulam 63.13; negatiua 'de predicate infinite' 63.14; queritur num potest intelligi p. per vnam simplicem intencionem 1.05; num differ! a termino in quern resoluitur 1.02, 104, 1.06 proprietas sermonis 57.06, 60.11 proteruia 46.08, 51.14 proterire 4.01, 38.08

INDEXES

441

puerile: dictum a casu 36.09 punctualia 42.54 purusactus 18.10, 21.08 'quandoleitas 46.07, 46.17, 46.25 quid rei, quid nominis 9.05, 9.06, 11.03, 24.22 quies: priuacio motus 29.10 rabi: velint vocari 43.78 racio: quando vti racione incipimus 10.02; formalis r. 4.01; r. formalis vltimata 13.02 reduplicacio in predicacionis 19.03, 22.06, 22.07, 26.01, 32.07, 38.08, 38.09 regula 12.08,12.09, 32.03, 34.22, 43.07, 51.15, 51.17, 51.18, 51.19, 52.15, 53.04, 54.09, 55.06, 55.11, 56.01, 56.02, 56.24, 56.26, 56.32, 56.36, 56.37, 56.42, 57.01, 57.02, 57.03, 57.04, 57.05, 57.09, 57.10, 57.11, 57.12, 58.03, 58.04, 58.08, 58.09, 58.10, 58.12, 59.04, 59.08, 60.03, 60.06, 60.08, 60.09, 60.10, 60.11; see n. Index regularum (in) recto (casu) 6.10 relacio: dei ad creaturam est secundum dici, non racionis 43.24; quedam forma se habens ad alterum 43.37; r. racionis 43.01, 43.09; quidam actus intellectus de genere qualitatis 43.10; aliqua res valens ex institucione gubernatorum rei publice vel legislatoris aliam rem representare 43.12; r. realis: aliquid precedens omnem intencionem eciam duracione, ducens intellectum de necessitate nature secundum se totum ad cognoscendum aliquid ab ipso distinctum realiter 43.02; r. entis ad non ens non est r. realis 43.22; r. secundum dici 43.01, 43.08, 43.24, 43.28 relativum: absolutum semper nobilius quam r. 43.27 remissio 47.16 res: simplicissima (deus) 13.06; r. est vel non est, a quo oracio est vera vel falsa 36.10; r. reales 15.09; r. non dependet a operacione intellectus: sic formalitas, racio formalis, sunt r. 51.06; r. vniuersalis 52.02; quedam predicata important r. realiter distinctam a subiecto 56.19 respondens: munus r. in disputacione 40.30; et opponens 50.09, 59.02, 59.10 restriccio: cap. 59 passim; dicitur terminus 'restringi' quando supponit pro aliquibus contentis, aliquibus non 59.06 rex: francie 43.10 ridiculum argumentum 9.07 risibile: proprie est passio hominis 45.28 risu digna divisio: cuius membra coinciderent 36.09 rogerius, see petrus rogerius roma 14.17, 23.09, 43.46, 43.56, 43.68, 52.16, 61.03 sacramentum: signum gracie inuisibilis 43.11; s. altaris 41.25, 41.28, 41.36, 41.51, 41.52, 43.15, 43.48, 43.53, 47.10, 47.12, 47.13, 47.14, 48.05, 48.06, 48.10; see eukaristia

442

INDEXES

sacre scripture vel ecclesie determinacio 15.19 saluare: ilia que experimus 11.02; moderni decepti qui s. volunt omnia per conceptus 37.03 sanctos, secundum 43.47 sanguis, see passio sapiencia diuina: distinguitur formaliter ab essencia diuina; transcendens et supra omne genus 51.08; cf. 54.10, 63.31 scolastici viri 21.02 scutella 61.04 secundo adiacens (est) 12.09, 43.12 sensus communis (prudencia vulgaris) 41.76 sensum negare 41.13; ad s. patet 43.41, 43.54, 43.90, 44.34; s. et experiencie manifeste contradicit 45.49; manifestum ad s. 45.50; sicut ad s. patet 62.04 sentenciare: et determinare cum proteruia 51.14 septimana 46.17 sermonis ornatus 2.04, 2.06, 10.04 sicero (cicero) 30.04 significare: in cognicionem ducere 1.10; accipitur dupliciter 1.11; positiue, affirmatiue, priuatiue, negatiue, naturaliter, ad placitum 29.02; in proposicione et extra, supponere non sic 50.02 significatiua (supposicio): contra supposicionem materialem, simplicem 3.06, 9.02 signum 43.11 sillogismus: differt a termino 1.03; expositorius 1.06, 4.06, 13.09, 45.19, 51.07 simplices: ad vtilitatem quorum de vicijs in loyca et theoloyca hoc opus scriptum est 23.10; ad instruccionem eorum 44.03; quibus obscurum et inmanifestum fuisset nomen inpositum 44.16 simplicitas dei 21.09 simplicissima res (deus) 13.06 singulare: cap. 13 passim; secundum esse, secundum dici 13.02; triplex 17.02; non diffmitur per se et primo; diffmitur per se sed non primo 26.03 sincathegorematica diccio: 'vel', 'si' 1.07; terminus qui subiecta vel predicata non potest esse 3.01; qui certam et determinatam significacionem non habet 4.01

sinedochica supposicio: pars supponit pro toto 61.04 sol: causa magis creata illuminatiua 22.05 solucio: autoritatum dicencium: ens non esse vnivocum 12.11 sophisma (sensu sinistro) 40.26, 43.78, 45.11, 46.03, 56.20; raciones sophistice 43.56 sophiste(loyci)4.01, 34.22, 52.15, 57.06, 58.08, 63.10, 63.11 sophisticacio (sensu sinistro) 40.30, 57.08 species (ydolum) 11.01; ita vere et realiter infer mat animam sicut albedo parietem 11.01; intencio quia per earn in aliud tendamus 11.01; ab ipso obiecto causata, representat rem, pro ea nata est in proposicione mentali supponere 11.01; res que de se potest omnibus indiuiduis vnius determinate speciei conuenire 19.01

INDEXES

443

speculatiue, non exclusiue 9.10 spera: corumptibilium 41.40; s. octo 41.62 stare confuse et distributiue aut determinate 4.01 statu isto, pro 11.01; debilitas et inperfeccio nostri intellectu p. s. i. 11.02, 24.14 statua cesaris, vel pictura 35.06 stelle fixe: minima earum grossior tota terra (propter autoritatem) 50.08 subiectum proposicionis: capp. 3, 27 passim; 7.06; quidquid precedit verbum principale, secundum expertos in loyca 3.03; 62.02 substancia: prima et secunda 39.02-40.30 subtraccio et apposicio diccionum: variant proposiciones in voce 2.02, 2.09; variant veritatem proposicionum 4.03 successivum, permanens 45.17, 45.22, 45.50, 46.01, 46.02, 46.07 superficies: cui nihil contrariatur 42.49 supponere: significatiue, personaliter 9.02; contra 'significare' 12.05 supposicio: capp. 50-61 passim; materialis, simplex, significatiua 3.06; materialis, simplex 26.04; s. diuiditur in simplicem, lormalem, personalem, et materialem 51.01; simplex diffinitur 51.02; formalis 51.06; personalis 51.09; materialis subdiuiditur 51.12; qui ponant duas vel tres nimis errant (rogerius, magister abstraccionum, et hokam) 51.13; s. antonomastica 61.02; gemina 61.03; metaphorica 61.05; que sunt supposiciones inproprie 61.06 suppositum 13.07, 17.02; stricte, que non sunt signa rerum, large, que possunt subici 17.03, 17.04, 17.05, 17.06 sustentare: aliud est s., aliud 'informare' 41.51 synonyma 1.12 tempus: accidens verbis competens 2.11; influit veritatem proposicionum 1.08, 34.24; verbum de presenti 36.16; t. obligacionis 40.30, 41.56; t. transicio quoad causas 43.44, 43.47, 43.48; t. motus primi mobilis est regulatissimus 46.07 tercio adiacens (est) 20.11 terminus: a quo loyca incipit 1.02; t. triplex est 1.02-1.04; t. cathegorematicus in obliquo potest subici 3.02; t. priuatiue, negatiue significans 29.09, 29.10; t. synonymus 22.12 theoloyca: sacra t. et fides nostra 20.24; raciones philosophice, theoloyce 41.02, 41.24, 41.34, 41.49, 41.51, 43.62, 43.78; falsum tarn in philosophia quam in t. 44.34; argumentum t. 45.11, 46.24 theologi, philosophi 17.02; tarn loyci quam t. 43.53; inpossibile apud philosophum, non apud t. 41.64; plus dant deo quam aristoteles 32.03, 41.72 tocius, forma 6.01-6.03, 6.05, 6.07, 7.04, 31.05, 31.09, 31.11, 42.32, 42.33, 42.46 totum: homogenium 30.03; per aggregacionem, per colligacionem 31.03 tragelaphum, chimera et: encia inpossibilia 41.71 transcendencia: ens, vnum 7.03; ens 'e alia 10.02, 16.05, 27.07, 30.11, 43.23; essencia diuina t. 51.08; ens, formalitas que primo inportatur per istum

444

INDEXES

terminum 'est1 52.13, 62.10; t. non diffmitur 24.03, 27.07, 28.07, 30.11, 32.07, 36.01 sqq., 37.08, 39.01, 43.23; terminus infmitus non est t. 62.10 transubstanciacio 43.53 tullius 61.02 tunica 49.03, 49.08 vbi: cap. 47 passim; circumscriptiuum et diffmitiuum 47.01 verbum diuinum 41.51 verbum sacramentale 43.11, 43.12 verificare (vel falsificare) proposiciones 1.08, 2.06, 4.03, 13.11, 20.16, 25.03, 40.17,41.19,44.27,45.05 veritas (proposicionum) v. proposicionis in voce vel conceptv dependet a v. proposicionis in re 35.14 virgo (maria) 34.06, 40.11, 43.83 virtutes: morales acquisite, theoloyce 35.02 virtute sermonis, de 7.06, 18.03, 19.03, 20.17, 21.05, 28.01, 39.06, 40.18, 41.17, 49.09, 50.06, 51.14, 51.18, 52.11, 55.06, 55.11, 56.17, 56.41, 56.42, 60.06, 62.10,62.12, 62.16 vlna (et panno coniunctim mensura) 43.05, 46.07 vltimata racio formalis 13.02 vncia: mensura ponderis 46.05 vnitas: minor vnitate naturali 19.02 vniuersale: capp. 13-23 passim; v. est illud cui, ex sua racione formali, pluribus conuenire non repugnat 13.12; potest intelligi sine suis singularibus 50.04 vniuoce: deo et creaturis competit conceptus entis commune 33.03; quod sufficit ad contradiccionem 33.02; 'ens' secundo modo 12.09-12.11 vnum: quod est passio entis 36.01, 36.18, 62.10; cf. transcendencia vocabulorum defectus 24.14; v. penuria 43.88, 51.12 voces: vtrum alique conceptvs significant sed nullam rem extra 1.13 voluntaria et vocalis (difficultas) 29.05 voluntas: v. et intellectus non distinguuntur ab anima realiter 32.02; in instanti v. agit volicionem 45.21; v. vtencium 2.10, 10.01, 44.41; v. et beneplacitum vtencium 12.05, 35.16, 51.14, 51.16, 55.09, 59.02 vox: significans res extra ad placitum 1.09; nichil nisi quedam fraccio aeris 47.06 vsus: ex v. loquencium 8.01, 44.41, 51.18, 58.06; hominum 9.05, 9.11, 24.08, 54.04, 56.05; communis 9.09, 20.28; si preiudicet veritati, v. distinguendus 56.41 vt nunc 43.81 ydea (platonis) 15.12,24.15 ydemptitas: formalis, realis, maior, minor 15.27, 32.01, 32.04, 32.09, 32.10 ydioma: gallicum, anglicum 12.06 ydolum (species) 11.01

Bibliography

i. OPERA MANU SCRIPTA Adam Wodeham, In libros Sententiarum: Vat. lat. 955 Auctores anonymi tres, In libros Sententiarum: Firenze B.N. cod. conv. sopp. A.3.508; Vat. lat. 986; Vat. lat. 4284 Gualterus de Chatton, In libros Sententiarum: Paris B.N. cod. lat. 15887 Richardus Campsalis, Questiones date A Ricardo De Camsale super librum Priorum analeticorum: Cambridge, Gonville and Caius 668* . Contra ponentes naturam: Firenze B.N. cod. conv. sopp. B.4.1618 . Utrum materia possit esse sine forma: Miinchen Clm. 8943 . Notabilia quedam MagistriRichardi camassale pro materia de contingencia et presciencia del: London, Brit. lib. Harleian 3243 Pseudo-Richardus Campsalis, Logica Campsale Anglic], ualde utilis et realis contra Ochanr. Bologna, Univ. 2635 Robertus Holcot, In libros Sententiarum: Cambridge, Pembroke 236; London, Brit. Lib. Royal 10.C.VI; Oxford, Balliol 71; Oxford, Oriel 15 n. OPERA TYPIS DATA 1. A uctores antiquitatis vel mediae aetatis Abelard. See Petrus Abelardus. Adam Burley. "Four Questions by Adam Burley on the 'Liber sex principiorumV' Ed. E. A. Synan. Mediaeval Studies 32 (1970) 60-90. Adam Wodeham. "Two Questions on the Continuum: Walter Chatton (?), OFM and Adam Wodeham, OFM." Edd. J. E. Murdoch, E. A. Synan. Franciscan Studies 26(1966)212-288. Albertus magnus. AIberti magni opera omnia. Ed. A. Borgnet. Paris: Vives, 18901899. Al-Farabi. "Liber Alfarabi de ortu scientiarum." Ed. C. Baeumker. Beitrdge zur Geschichte der Philosophic des Mittelalters. Miinster i.W.: Aschendorffsche Verlagsbuchhandlung, 1916; Band 19, Heft 3. Al-Ghazzali. Logica etphilosophia Algazelis arabis. Cologne: Petrus Leichensteyn, 1506. Anselmus. Sancti Anselmi Cantuariensis archiepiscopi opera omnia. Ed. F. S. Schmitt. Seckau: Abbatial Press, Rome, Edinburgh: Thomas Nelson & Sons, 1938-1951.

446

BIBLIOGRAPHY

Aristotelis. Aristoteles latinus [Corpus philosophorum medii aevi]: . I 1 -5 Categoriae vel praedicamenta. Ed. L. Minio-Paluello. Bruges, Paris: Desclee de Brouwer, 1961. . II 1-2 De interpretatione vel periermenias. Ed. L. Minio-Paluello. Bruges, Paris: Desclee de Brouwer, 1965. . Ill 1-4 Analytica priora. Ed. L. Minio-Paluello. Bruges, Paris: Desclee de Brouwer, 1962. . IV 1 -4 Analytica posteriora. Edd. L. Minio-Paluello, B. G. Dod. Leiden: E. J. Brill, 1968. . V 1-3 Topica. Edd. L. Minio-Paluello, B. G. Dod. Leiden: E. J. Brill, 1969. . VI 1-3 De sophisticis elenchis. Ed. B. G. Dod. Leiden: E. J. Brill, Bruxelles: Desclee de Brouwer, 1975. (Physica, De anima, Metaphysica, Ethica ad Nicomachum, vide Versionem antiquam' apud expositiones citatas. auctore Thoma Aquinatis). Pseudo-Aristoteles. Aristoteles latinus, codices, [Corpus philosophorum medii aevi], Pars prior. Ed. G. Lacombe. Rome: Libreria della Stato, 1939. Augustinus. De ciuitate dei. cc SL 47: 1, 2. Edd. B. Dombart, A. Kalb. Turnhout: Brepols, 1955; PL 41: 13-804. . De correptione et gratia. PL 44: 915-946. . De magistro. CSEL 77. Ed. G. Weigel. Vienna: Hoelder-Pichler-Tempsky, 1961; PL 32: 1193-1220. . De natura boni. CSEL 25, 6, 2. Ed. I. Zycha. Prague: F. Tempsky, Vienna, Leipzig: G. Freytag, 1892; PL 42: 551-572. . De trinitate. cc SL 50. Edd. W. J. Moutain, Fr. Glorie. Turnhout: Brepols, 1963; PL 42: 819-1098. Averroes. A verrois commentaria et introductiones in omnes libros A ristotelis cum eorum versione latino. Venice: apud luntas, 1562-1574. . A verrois Cordvbensis commentarivm magnvm in Aristotelis De anima libros. Ed. F. S. Crawford. Cambridge, Ma.: The Mediaeval Academy of America, 1953. [Corpus comnientariorum Averrois in Aristotelem VI, 1]. Avicenna. Avicenne perhypatetici philosophi ac medicorum facile primi opera... Edd. Canonici sancti Augustini. Venice: Ottavianus Scottus Modeniensis, 1508; rpt. Louvain: Bibliotheque S.J., 1961. Boethius. In Categorias Aristotelis libri quatuor. PL 64: 159A-294c. . Liber de divisione. PL 64: 875o-910c. . A nidi Manlii Severini Boetii commentarii in librum A ristotelis 17EPIEPMHNEIAZ. Ed. C. Meiser. Leipzig: B. G. Teubner, 1877, 1880, 2 vols.; PL 64: 293D-392o, 393A-640A. . In Isagogen Porphyrii commenta (a se transl.) CSEL 48. Edd. G. Schepss, S. Brandt. Vienna: F. Tempsky, Leipzig: G. Freytag, 1906; PL 64: 7U-158D. . The Theological Tractates, The Consolation of Philosophy. Edd., transl. "IT." (Consolatio, 1609), H. F. Stewart, E. K. Rand. London: Heinemann, Cambridge, Ma.: Harvard University Press, 1946. [The Loeb Classical Library]. PL 64: 1247D-1354o; 63: 58U-862c.

BIBLIOGRAPHY

447

. A nidi Manlii Severini Boethii Philosophiae Consolatio. Ed. Lvdovicvs Bieler. Tvrnholti: Brepols, 1957. [Corpus Christianorum. Series latina 94]. Chartularium universitatis Parisiensis. Ed. H. Denifle. Paris: Delalain, 1889. Cicero. De natura deorum. M. Tulli Ciceronis opera quae supersunt. Edd. J. G. Baiter, C. L. Jayser. Leipzig: B. G. Teubner, 1864. Corpus iuris canonici. Edd. A. L. Richterus, A. Friedberg. Leipzig: Tauchnitz, 1881. Duns Scotus. See loannes Duns Scotus. Glossa ordinaria. Biblia sacra cum glossa ordinaria ... et postilla Nicolai Lyrani... Paris: I. B. Reginavld, 1590 (t. I, till), Venice: 1603 (t. II), Lyons: G. Trechsel, 1545 (t. IV, t. V). Gregorius papa i. XL homiliarum in evangelium libri duo. PL 76: 1075A-1314e. Gualterus Burley. "The De potentiis animae of Walter Burley." Ed. M. J. Kitchel. Mediaeval Studies 33 (1971) 85-113. Guillelmus de Ockham. Summa logicae. Edd. P. Boehner, S. Brown, G. Gal. Saint Bonaventure, N.Y.: Franciscan Institute, 1974. [Opera philosophica 1]. . Script urn in librum primum Sententiarum. Ordinatio. Distinctiones II-III. Edd. S. Brown, G. Gal. Saint Bonaventure, N.Y.: Franciscan Institute, 1970. [Opera theologica 2]. . In libros Sententiarum quatuor. Lyon: 1494-1496; rpt. London: Gregg Press, 1962. [Opera plurima]. . Expositio aurea et utilis super Artem ueterem edita per uenerabilem inceptorem fratrem Guilielmum de Occam cum questionibus A Iberti Parui de Saxonia. Bologna: B. Hectoris, 1496; rpt. Ridgewood,. N.J.: Gregg Press, 1964. . The Tractatus de praedestinatione et de praescientia del et de futuris contingentibus of William of Ockham. Ed. P. Boehner. Saint Bonaventure, N.Y.: Franciscan Institute, 1945. [Franciscan Institute Publications 2]; textum recognovit S. Brown, Saint Bonaventure, N.Y.: Franciscan Institute, 1978. [Opera philosophica 2]. . Quodlibeta septem. Ed. J. C. Wey. Saint Bonaventure, N.Y.: Franciscan Institute, 1980. [Opera theologica 9]. Henricus Gandavus. Quodlibeta Magistri henrici Goethals a Gandauo doctoris Solemnis: Socii Sorbonici: et archidiaconi Tornacensis. Paris: I. B. Ascensius, 1518; rpt. Lou vain: Bibliotheque S.J., 1961. loannes Damascenus. St. John Damascene. Dialectica. Version of Robert Grosseteste. Ed. Owen A. Colligan. St. Bonaventure, N.Y., Louvain, Paderborn: Franciscan Institute, E. Nauwelaerts, F. Schoningh, 1953. [Franciscan Institute Publications. Text Series No. 6]. Vide PG 94: 518-676. loannes Duns Scotus. loannis Duns Scoti opera omnia. Ed. C. Balic. Vatican City: Polyglott Press, 1950 sqq. . Opera omnia. Ed. L. Wadding. Paris: Vives, 1891-1895. 'Magister abstraccionum/ J. Pinborg, "Magister Abstractionum," Cahiers de I'institut du moyen-dge grec et latin (Universite de Copenhague) 18 (1976) 1-4.

448

BIBLIOGRAPHY

Paulus Venetus. Logica magnet. Ed. A. Urcellensis. Venice: Octauianus Scotus, 1499. Petrus Abelardus. "Peter Abaelards philosophische Schriften." Ed. B. Geyer. Beitrdge zur Geschichte der Philosophic des Mittelalters. Miinster i.W.: Aschendorffsche Verlagsbuchhandlung, 1919. Band 21, Heft 1. Petrus Aureolus. Scriptum super I Sententiarum. Ed. E. M. Buyaert. Saint Bonaventure, N.Y.: Franciscan Institute, 1952. Petrus de Bradlay. "Master Peter Bradlay on the 'Categories'." Ed. E. A. Synan. Mediaeval Studies 29 (1967) 273-327. . "A Question by Peter Bradlay on the 'Prior Analytics'." Ed. E. A. Synan. Mediaeval Studies 30 (1968) 1-21. Petrus Hispanus. Petri Hispani summulae logicales. Ed. I. M. Bocheriski. Turin: Marietti, 1947. . Peter of Spain (Petrus Hispanus Portugalensis) Tractatus. Called afterwards Summulae logicales. Ed. L. M. De Rijk. Assen: Van Gorcum, 1972. Petrus Lombardus. Magistri Petri Lombardi sententiae in IV libris distinctae. Grottaferrata: Collegium s. Bonaventurae, 1971. Plato. Meno. Interprete Henrico Aristippo. Edd. V. Kordeuter, C. Labowsky. London: Warburg Institute, 1940. [Corpus Platonicum medii aevi 1]. Porphyrius. Porphyrii Isagoge ... et fragmentum vulgo vocatum "Liber sex principiorum." Edd. L. Minio-Paluello, B. G. Dod. Bruges, Paris: Desclee de Brouwer, 1966. [Aristoteles latinus I 6-7, Categoriarum supplemental. Richardus Campsalis. The Works of Richard ofCampsall. Volume I. Ed. E. A. Synan. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1968. [Studies and Texts 17]. . XVI Dicta de futuris contingentibus (Apud opus quod dicitur Expositio aurea, Guillelmo de Ockham auctore, supra allegatum). . "Sixteen Sayings by Richard of Campsall on Contingency and Foreknowledge." Ed. E. A. Synan. Mediaeval Studies 24 (1962) 250-262. Pseudo-Richardus Campsalis. "The Universal and Supposition in a Logica Attributed to Richard of Campsall." Ed. E. A. Synan. In: Nine Mediaeval Thinkers. Ed. J. R. O'Donnell. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1955. [Studies and Texts 1]. Scotus. See loannes Duns Scotus. Sigerus Brabantinus. Siger de Brabant. Questions sur la Metaphysique. Texte inedit. Ed. C. A. Graiff. Louvain: Institut superieur de philosophic, 1948. [Philosophes medievaux 1]. Simplicius. Simplicius. Commentaire sur les Categories d'Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Edd. A. Pattin, W. Stuyven. Tome 1. Louvain: Publications universitaires de Louvain, Paris: Editions Beatrice-Nauwelaerts, 1971; Tome 2. Leiden: E. J. Brill, 1975. [Corpus latinum commentariorum in Aristotelem graecorum]. Thomas Aquinatis. Doctoris angelici divi ThomaeAquinatis ... opera omnia. Paris: Vives, 1871-1880.

BIBLIOGRAPHY

449

. "La lettre de saint Thomas a 1'Abbe du Montcassin." Ed. A. Dondaine. In: St. Thomas Aquinas, 1274-1974. Commemorative Studies. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1974. . Sancti Thomae Aquinatis... In Aristotelis librum De anima commentarium. Ed. A. M. Pirotta. Turin: Marietti, 1936. . Sancti Thomas Aquinatis ... in Metaphysicam Aristotelis commentaria. Ed. M.-R. Cathala. Turin: Marietti, 1935. . Sancti Thomas Aquinatis ... in decem libros Ethicorum Aristotelis ad Nicomachum expositio. Ed. A. M. Pirotta. Turin: Marietti, 1934. 2. Auctores moderni Allen, P. S., Garrod, H. W. Merton Muniments. Oxford: Clarendon Press, 1928. [Oxford Historical Society 86]. Anstey, H. Munimenta academica I. Libri chancellarii et procuratorum. London: Longmans, Green, Reader, and Dyer, 1868. [Rolls Series 50]. Bliss, W. H. Calendar of Entries in the Papal Registers Relating to Great Britain and Ireland. Papal Letters. London: 1895; rpt. Nendeln/Liechtenstein: Kraus, 1971. Bocheriski, I. M. A History of Formal Logic. Eng. transl. I. Thomas. Notre Dame, Indiana: University of Notre Dame Press, 1961. Bott, A. The Monuments in Merton College Chapel. Oxford: Blackwell, 1964. Brodrick, G. C. Memorials of Merton College with Biographical Notices of the Wardens and Fellows. Oxford: Clarendon Press, 1885. [Oxford Historical Society 4]. Courtenay, W. J. Adam Wodeham: An Introduction to his Life and Writings. Leiden: E. J. Brill, 1978. [Studies in Medieval and Reformation Thought 21]. Emden, A. B. A Biographical Register of the University of Oxford to A.D. 1500. Oxford: Clarendon Press, 1957-1959 (Three volumes). . A Survey of Dominicans in England Based on the Ordination Lists in Episcopal Registers (1268 to 1538). Rome: S. Sabina, 1967. Etzkorn, G. J. "Codex latinus Monacensis 8943: Mediaeval Potpourri, Contemporary Consternation." In: Studies Honoring Ignatius Charles Brady, Friar Minor. Edd. R. S. Almagno, C. L. Harkins, pp. 247-268. St. Bonaventure, N.Y.: Franciscan Institute, 1976. [Franciscan Institute Publications. Theology Series No. 6]. Garrod, H. W. Merton College. The Injunctions of Archbishop Kilwardby, 1276. Oxford: University Press, 1929. Gelber, H. Logic and the Trinity: A Clash of Values in Scholastic Thought, 13001335. Unpubl. doctoral diss.. University of Wisconsin, 1974. Highfield, J. R. L. The Early Rolls of Merton College, Oxford. Oxford: Clarendon Press, 1964. [Oxford Historical Society. New Series 18]. James, M. R. The Ancient Libraries of Canterbury and Dover. Cambridge: University Press, 1903. . A Descriptive Catalogue of the Manuscripts in the Library ofGonville and Caius College. Cambridge: University Press, 1907-1908.

450

BIBLIOGRAPHY

Lambot, C. "L'Office de la fete-dieu. Apercus nouveaux sur ses origines." Revue Benedictine 54 (1942) 61-123. McKisack, M. The Fourteenth Century. 1307-1399. Oxford: Clarendon Press, 1959 [The Oxford History of England 5]. Menger, K. "A Counterpart of Ockham's Razor in Pure and Applied Mathematics: Ontological Uses." Synthese 12 (1960) 415. Murdoch, J. E. and Synan, E. A. "Two Questions on the Continuum: Walter Chatton (?), OFM and Adam Wodeham, OFM." Franciscan Studies 26 (1966) 212-288. O'Donnell, J. R., Ed. Nine Mediaeval Thinkers. A Collection of Hitherto Unedited Texts. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1955. [Studies and Texts 1]. O'Neil, C. J., Ed. An Etienne Gilson Tribute. Milwaukee: Marquette University Press, 1959. Pantin, W. A. The English Church in the Fourteenth Century. Cambridge: University Press, 1955. Paulus, J. Henri de Gand. Essai sur les tendances de sa metaphysique. Paris: J. Vrin, 1938. [Etudes de philosophic medievale 25]. Pelzer, A. Codices Vaticani latini II. Pars prior. Codd. 679-1134. Rome: Polyglott Press, 1931. Powicke, F. M. The Mediaeval Books ofMerton College. Oxford: Clarendon Press, 1931. Salter, H. E. Cartulary of Oseney Abbey. Volume 3. Oxford: Clarendon Press, 1931. [Oxford Historical Society 91]. . The Oxford Deeds of Balliol College. Oxford: Clarendon Press, 1913. [Oxford Historical Society 64]. . Snappe's Formulary and Other Records. Oxford: Clarendon Press, 1924. [Oxford Historical Society 80]. Spade, P. V. The Mediaeval Liar: A Catalogue of the Insolubilia Literature. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1975. [Subsidia mediaevalia 5]. Synan, E. A. "Richard of Campsall, an English Theologian of the Fourteenth Century." Mediaeval Studies 14 (1952) 1-8. . "The Universal in an Anti-Ockhamist Text." In: O'Neil, C. J., Ed., An Etienne Gilson Tribute, supra allegatum. Twyn, R.Antiquitatis academiae Oxoniensis apologia in tres libros divisa. Oxford, University Press, 1608. Wilson, J. M. The Worchester Liber albus. London: Society for Promoting Christian Knowledge, 1920. Wood, A. The History and Antiquities of the Colleges and Halls in the University of Oxford. Oxford: Clarendon Press, 1786. Xiberta, B. F. De magistro lohanne Baconthorp, O.Carmelitarum. Rome: apud curiam generalitiam, 1927. [Analecta ordinis Carmelitarum 6]. . De scriptoribus scholasticis saeculi xiv ex or dine Carmelitarum. Louvain: Bureaux de la revue, 1931. [Bibliotheque de la revue d'histoire ecclesiastique 61.

The Works of Richard of Campsall, Vol. 2 (Studies and Texts)

The Works of Richard of Campsall, Vol. 1 (Questiones Super Librum Priorum Analeticorum, MS Gonville and Caius, No. 668)

Selected works. Vol.2

The Works of Mr. George Gillespie [Vol. 1 of 2]

Apocrypha Anecdota (Texts and Studies, vol. II)

The Works of Edgar Allan Poe Vol. 2

The Complete Poetical Works of Percy Bysshe Shelley Vol 2

The Guitar Works of Garoto, Vol. 2 (Guitar Scores)

Richard Hooker and the Construction of Christian Community (Medieval and Renaissance Texts and Studies)

The Dead Sea Scrolls: Texts and Context (Studies of the Texts of The Desert of Judah)

Mikhail, Prince of Chernigov (Studies and Texts)

The Roman Traitor [Vol. 2 of 2]

The Works of James Arminius, Volume 2

Richard Keating, Selected and current works

The works of John Locke 2

The Works Of Richard Hurd, Lord Bishop Of Worcester: Theological Works

The Works Of Lord Byron, Letters And Journals, Vol. 1,

The Dead Sea Scrolls: Transmission of Traditions and Production of Texts (Studies of the Texts of The Desert of Judah)

Richard Hoggart and Cultural Studies

Studies in History and Jurisprudence vol 2

Breviloquium (Works of St. Bonaventure, Vol. 9)

Complete Works of Aristotle, Vol. 1

The Complete Works of Aristotle: The Revised Oxford Translation, Vol. 2 (Bollingen Series LXXI-2)

Breviloquium (Works of St. Bonaventure, Vol. 9)

WORLD OF RICHARD WRIGHT, THE: THE WORLD OF RICHARD WRIGHT

The Correspondence of Lord Acton and Richard Simpson, Volume 2

The Letters of George Santayana, Book 2: 1910-1920 (The Works of George Santayana, Vol. 5)

Journal of the History of Biology, Vol. 2, No. 2

The Wisdom of the Sands, Vol 2

Qumran and Apocalyptic: Studies on the Aramaic Texts from Qumran (Studies on the Texts of the Desert of Judah)

The Works of Richard of Campsall, Vol. 2 (Studies and Texts)

The Works of Richard of Campsall, Vol. 1 (Questiones Super Librum Priorum Analeticorum, MS Gonville and Caius, No. 668)

Selected works. Vol.2

The Works of Mr. George Gillespie [Vol. 1 of 2]

Apocrypha Anecdota (Texts and Studies, vol. II)

The Works of Edgar Allan Poe Vol. 2

The Complete Poetical Works of Percy Bysshe Shelley Vol 2

The Guitar Works of Garoto, Vol. 2 (Guitar Scores)

Richard Hooker and the Construction of Christian Community (Medieval and Renaissance Texts and Studies)

The Dead Sea Scrolls: Texts and Context (Studies of the Texts of The Desert of Judah)

Mikhail, Prince of Chernigov (Studies and Texts)

The Roman Traitor [Vol. 2 of 2]

The Works of James Arminius, Volume 2

Richard Keating, Selected and current works

The works of John Locke 2

The Works Of Richard Hurd, Lord Bishop Of Worcester: Theological Works

The Works Of Lord Byron, Letters And Journals, Vol. 1,

The Dead Sea Scrolls: Transmission of Traditions and Production of Texts (Studies of the Texts of The Desert of Judah)

Richard Hoggart and Cultural Studies

Studies in History and Jurisprudence vol 2

Breviloquium (Works of St. Bonaventure, Vol. 9)

Complete Works of Aristotle, Vol. 1

The Complete Works of Aristotle: The Revised Oxford Translation, Vol. 2 (Bollingen Series LXXI-2)

Breviloquium (Works of St. Bonaventure, Vol. 9)

WORLD OF RICHARD WRIGHT, THE: THE WORLD OF RICHARD WRIGHT

The Correspondence of Lord Acton and Richard Simpson, Volume 2

The Letters of George Santayana, Book 2: 1910-1920 (The Works of George Santayana, Vol. 5)

Journal of the History of Biology, Vol. 2, No. 2

The Wisdom of the Sands, Vol 2

Qumran and Apocalyptic: Studies on the Aramaic Texts from Qumran (Studies on the Texts of the Desert of Judah)

Recommend Documents