Stalingrad

DO� WYDAWNICZY

t;

ELLONA

****

WIELKIE BIlWY - WIELCY DOWÓDCY

*

Tadeusz Konecki

DOM WYDAWN/Czy

,t

BELLONA

WARSZAWA 2003

Projekt znaku serii: Michał Bemaciak Okładkę i stronę tytułową projektował: Michał Bemaciak Redaktor: Grażyna Szaraniec Redaktor techniczny: Elżbieta Bryś Korekta: Teresa Kępa Opracowanie graficzne map: Leszek Nabiałek Skład i łamanie: Fotoskład Domu Wydawniczego Bellona tel. (22) 620 20 44 w. 442 Naświetlanie: Studio Grafiki Komputerowej Domu Wydawniczego Bellona Atena Press tel. (22) 620 20 44 w. 440

© Copyright by Tadeusz Konecki, Warszawa 2003 © Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2003

Dom Wydawniczy BeIJona prowadzi sprzedaź wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z dwudziestoprocentowym rabatem

od ceny

Nasz adres: Dom Wydawniczy Bellona.

77. 00-844 Warszawa (22) 652 27 Ol (Dział Wysyłki).

ul. Grzybowska teIJfax:

Internet: http:/www.beIJona.pl e-mail: biuro@bellonapl infolinia: O

801 120367

ISBN 83-11-09452-7

detalicznej.

Spis treści l. Wymuszona

3.

7

kampania . .

19

Czy będzie drugi front?

37

2. Zawodne rachuby . .

.

4. Od Woroneża do łuku Donu 5. W łuku Donu . .

47

.

.

65

6. Na przedpolu miasta

93

7. Perspektywy koalicji

131

8. Pierwszy

147

szturm ..

9. Szturm generalny ..

179

10. Przed momentem zwrotnym

211

11. W pierścieniu blokady ...

237

12. Krach "Burzy zimowej" ..

271

13. W imię honoru i posłuszeństwa .

311

14. Kapitulacja i niewola ...... Posłowie

.

.

.

Bibliografia .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

343

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

387 397

I

Wymuszona kampania Było upalne, lipcowe popołudnie. Szef Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych (OKR), gen. płk Franz Halder, wyszedł na ganek parterowego pawilonu. Próbując opanować wzburzenie, patrzył na wysokie, choć nie tak stare jeszcze dęby, wśród których majaczyły kunsztownie zamaskowane budynki i schrony. Tworzyły one silnie strzeżony kompleks, do którego 1 6 lipca przeniesiono Kwaterę Główną Hitlera, nazwaną "Wehrwolf' ( Wilkołak"). Kwatera mieściła się nie opodal wsi " Czyżówka, nad rzeką Boh, 15 kilometrów od Winnicy. Budowały ją tysiące jeńców wojennych, których następnie "zlikwidowano". 58-letni Halder obchodził przed kilkoma dniami 40-lecie swej służby wojskowej . Od początku wojny do grudnia 1941 roku znajdował się w komfortowej niej ako sytuacji: kierowany przez niego sztab stanowił aparat Naczelnego Dowódcy Wojsk Lądowych, feldmarszałka Walthera von Brauchitscha, który utrzymywał bezpośrednie kontakty z Hitlerem, Najwyższym Zwierzchnikiem Sił Zbrojnych Niemiec. Przez blisko 30 miesięcy wojny Brauchitsch roztaczał więc nad Halderem swego rodzaj u parasol ochronny. Zresztą przebieg kampanii wojennych w Polsce, Danii i Norwegii, potem w Belgii, Holandii i Francji, a wiosną 1 94 1 roku na Bałkanach, nie dawał Hitlerowi większych powodów do niezadowolenia z aparatu dowodzenia wojsk lądowych.

Dopiero realizacja planu ,,Barbarossa", a zwłaszcza niepowodzenia bitew o Moskwę i Leningrad, wywołały jego gwałtowną dezaprobatę. W grudniu 1 94 1 roku Brauchitsch został zwolniony ze stanowiska. Funkcję naczelnego dowódcy Wojsk Lądowych przejął osobiście Hitler; Halder stał się więc bezpośrednim podwładnym filhrera, zdanym na ataki jego niepohamowanej złości, pochopne sądy i nieuzasadnione wnioski. Tak się składało, że ostatnio każdy właściwie kontakt z Hitlerem oznaczał dla niego silny stres. Bezpośrednim powodem starć Haldera z Hitlerem były różnice poglądów na to, jak dalej powinna być prowadzona ta wojna. Po włączeniu się do niej w grudniu 1 94 1 roku Japonii i Stanów Zjednoczonych nabrała ona charakteru globalnego, rozprzestrzeniając się na trzy oceany i pięć kontynentów. Jej zasięg zaczął wyraźnie przerastać możliwości państw Osi. Niemcy, główne mocarstwo militarne tego agresywnego bloku, nie mając wystarczająco silnej floty wojennej, górowały do tej pory nad przeciwnikiem potężną i niezwykle skuteczną armią lądową oraz dorów­ nującym jej lotnictwem. To dzięki nim cała niemal Europa znalazła się pod okupacją bądź kontrolą Niemiec i Włoch, które zaczęły tworzyć "Festung Europa" . 7

Do pełnego podporządkowania sobie Europy brakowało Niemcom terenów Związku Radzieckiego do Uralu. Ich podbicie zaplanowano na 1 94 1 rok, a miało ono być zrealizowane w wojnie błyskawicznej, na wzór dotychczasowych kampanii w Polsce, Francji czy na Bałkanach. Początkowo wydawało się, że zwycięstwo zostanie osiągnięte w ciągu kilku tygodni. Nawet sam Halder uznał, że wojna jest już wygrana i zanotował to w swym dzienniku. Rozbito radzieckie armie� zniszczono liczne korpusy pancerne, z których każdy liczył ponad 1000 czołgów, przetrzebiono lotnictwo. Do niewoli dostało się prawie 3 miliony radzieckich żołnierzy I. Przed nacierającymi na ogromnych obszarach wojskami niemieckimi pojawiały się jednak wciąż nowe oddziały wojsk radzieckich, stawiając coraz bardziej zacięty i zor­ ganizowany opór. Niemieckie dywizje topniały w oczach, ubywało czołgów i sa­ molotów. Grupa Armii Północ" utknęła pod Leningradem, a Grupa Armii "Środek" " u wrót Moskwy. Wraz z nadejściem mroźnej i śnieżnej zimy rozpoczęła się katastrofa. Niemieccy żołnierze, nie przygotowani do walki w takich warunkach i nie zaopatrzeni w ciepłą odzież, często zamarzali lub wychodzili z opresji z ciężkimi odmrożeniami. Do końca 1 94 1 roku z powodu ciężkich odmrożeń zostało hospitalizowanych ponad 100 tys. niemieckich żołnierzy. Winę za to ponosiło oczywiście Naczelne Dowódz­ two Wehrmachtu i sam Hitler, który nie liczył się z tym, że kampania wschodnia może potrwać aż do zimy. Dopiero teraz gorączkowo przygotowywano dla żołnierzy odzież zimową, konfiskując m.in. futra, kołnierze i wyroby kożusznicze ludności żydowskiej. W takich warunkach żołnierze niemieccy zmuszeni zostali do obrony swych pozycji za wszelką cenę. Rozkaz Hitlera z 1 6 grudnia 1 94 1 roku zwierał szczegó­ łowe zalecenia w tej kwestii: "Niedopuszczalny jest żaden znaczący odwrót, gdyż doprowadzi to do całkowitej utraty ciężkiego uzbrojenia i sprzętu. Dowódcy armii i związków taktycznych oraz wszyscy oficerowie swym osobistym przykładem powinni zmusić żołnierzy do obrony zajmowanych pozycji z fanatycznym uporem, bez zwracania uwagi na nieprzyjaciela, który przerwał się na skrzydła i tyły naszych wojsk. .. Tylko po tym, jak na tyłowe pozycje ryglowe dotrą odwody, można będzie pomyśleć o odwrocie na te pozycje" 2.

19 grudnia Hitler zdymisjonował naczelnego dowódcę niemieckich Wojsk Lądowych

(Oberkommando des Heeres), feldmarszałka von Brauchitscha,

który go

.zapewniał - jak zeznał w Norymberdze 17 czerwca 1 945 roku feldmarszałek Keitel - że operacja moskiewska ma sto procent szans na powodzenie. Zdaniem Keitla, przyczyny tej dymisji były następujące: a) Brauchitsch podjął decyzję o planowanym odwrocie po rozpoczęciu kontrofe­ nsywy Armii Czerwonej na zawczasu zaplanowane rubieże tyłowe, które Hitler uważał za iluzoryczne; I Dane o radzieckichjeńcach wojennych w 1941 r.[za:] Gri! siekrietnosti sniat. Potieri woorużonnych sił SSSR w wojnach. bojewych diejstwiach i wojennych konfliktach, Moskwa 1993, s. 146. 2 Sowierszenno siekrietno. Tolko dla komalldowallia, Moskwa 1967, s. 353.

8

b) Hitler uważał, że Brauchitsch nie docenia siły niemieckich wojsk, a 4 annia i 3 grupa pancerna nie zostały rozbite, 2 grupa pancerna zaś zachowała swą siłę. Pośpieszny odwrót nie był więc uzasadniony koniecznością; c) Hitler wziął też pod uwagę chorobę Brauchitscha i jego wiek (choć w Wehr­ machcie służyło wielu 60-Ietnich generałów).

_

Jeszcze bardziej kategorycznie przeciwstawił się Hitler odwrotowi w rozkazie z 3 stycznia 1942 roku, apelując: "czepiać się każdego osiedla, nie cofać się ani na krok, bronić się do ostatniego naboju, do ostatniego granatu - oto czego wymaga od nas bieżąca sytuacja" 3. W ocenie wielu niemieckich historyków, ta bezkompromisowa postawa Hitlera uratowała ann ię niemiecką od całkowitego krachu, na co się już zanosiło. Skończyło się na wycofaniu spod Moskwy i na kilku innych odcinkach frontu na odległość od kilkudziesięciu do około 200 kilometrów, co w sposób osobliwy powyginało zwłaszcza linię frontu podmoskiewskiego. Rok 194 1 niemieckie wojska lądowe podsumowały stratą na wschodzie 174 000 zabitych, 621 000 rannych i 36 000 zaginionych, a więc łącznie 83 1 000 utraconych żołnierzy. Wydawać by się mogło, że nie było to zbyt dużo, zwłaszcza że wielu rannych wracało do szeregów. Problem w tym jednak, że tracono z reguły najlepszych, doświadczonych i odważ­ nych żołnierzy, których zastępowali żołnierze bez doświadczenia i wystarczającego wyszkolenia. Dalsze straty poniosły niemieckie wojska lądowe na Froncie Wschodnim w pierw­ szej połowie 1942 roku: w styczniu 225 000, w lutym 173 000, w marcu 168000, w kwietniu 108000, w maju 134 000 i VI czerwcu 126 000. W sumie więc przed kampanią letnią 1942 roku straty wyniosły l 765 000 żołnierzy. Tymczasem zasoby ludzkie III Rzeszy były ograniczone 4.

Na 4 listopada 1942 roku liczba mężczyzn urodzonych w latach 187 1- 1925 (liczących 17-45 lat) wynosiła 18535 000; spośród nich 15 803 000 było zdolnych do służby wojskowej, z tym że 9 746 000

(lj. 6 1,8%) było już pod bronią: Pozostałe

5 268000 (tj. 32,2 %) pracowało w aparacie administracyjnym i w gospodarce. Sam przemysł zatrudniał 3 619 000 mężczyzn oraz 997 000 kobiet niemieckich, a ponadto 3 090 000 cudzoziemców. Liczba tych ostatnich stale wzrastała, sięgając we wrześniu 1944 roku 7 500 000 osób. W miarę powoływania pod broń nowych roczników stan osobowy Wehrmachtu wzrastał od 4 800 000 żołnierzy we wrześniu 1939 roku i 7 300 000 latem 194 1

roku do 8620 000 w kwietniu 1942 roku (i 10 540000 pod koniec tego roku).

3 Protokół zeznania feldmarszałka Keitla z 17 czerwca 1 945 r. [w:] Wojellno-istoriczeskij iumal No/9961 . s. 7787. Feldmarszałek Manstein twierdzi, że feldmarszałek Brauchitsch poświęcił w swych wspomnieniach cały rozdział stosunkom Hitler-von Brauchitsch-Halder, utrzymując, że w walce z Hitlerem dowódca wojsk lądowych wyniszczył się wewnętrznie i że po zakończeniu wojny z Polską od 5 listopada nie pojawił się u Hitlera. Por. E. Manstein, Stracone zwycięstwa, Warszawa 2001, t. I, s. 6 1-80. 4 Kriegstagebuch der Oberkommalloo der Wehnnacht (dalej KfB OKW), Frankfurt 1965, Bd II. Hb I. s. 95.

9

Wzrost liczebności Wehnnachtu ograniczała nie tylko bariera zasobów mobilizacyj­ nych, lecz także przedstawione powyżej często niepotrzebne straty. Do szeregów wróciło 620 tys. wyleczonych rannych, a 430 tys. dostarczyła armii czynnej tzw. armia rezerwowa. Pozostałe ubytki i zwiększone potrzeby zaspokojono powołaniem

do służby wojskowej l 470 000 mężczyzn. Mimo dość rygorystycznego szkolenia

poborowych (a także przedpoborowych) oraz przeszkolenia specjalistów, wartość bojowa nowych żołnierzy była oczywiście niższa, gdyż brakowało im doświadczenia wojennego. Gros wojsk lądowych i lotnictwa Wehnnachtu walczyło od 22 czerwca 1941 roku na Froncie Wschodnim. Do maja 1942 roku dowództwo Wehnnachtu wy­ stawiło tu 5,3-milionową armię z 3230 czołgami i działami szturmowymi, 3395 samolotami bojowymi oraz 56 940 działami i moździerzami. Armie państw sprzy­ mierzonych z III Rzeszą liczyły 810 000 żołnierzy. Stan ten nie był jednak zado­ walający. Według notatki Sztabu Dowodzenia Wehnnachtu 26 czerwca 1942 r. o stanie sił zbrojnych Niemiec, wojskom lądowym na Froncie Wschodnim brako­ wało 625 000 żołnierzy. W Zgrupowaniach Armii

Południe" brakowało 50%, " Ś a w Grupach Armii rodek" i Północ" - 35% pierwotnego stanu bojowego " " jednostek piechoty. Przewidywano, że do czasu rozpoczęcia letniej kampanii uda się doprowadzić związki piechoty Grupy Armii ,,Południe" do stanów etatowych, w pozostałych zaś dwóch grupach armii tylko do 55% pierwotnego stanu bojowego. Dalej w notatce

stwierdzono: ,,Dywizje pancerne Grup Armii Ś rodek i Północ będą miały tylko po 1 batalionie czołgów

(tj.

w przybliżeniu 40-50 maszyn). W sierpniu należy ocze­

kiwać trudności w zaopatrzeniu w amunicję, co może odbić się na prowadzeniu działań bojowych. By uratować sytuację, trzeba będzie korzystać z zapasów Frontu Zachodniego. Manewrowość wojsk znacznie zmniejszyła się ze względu na duże starty w samochodach i koniach, które nie mogą zostać uzupełnione. W związku z tym nie uniknie się obniżenia środków transportu w etatach jednostek, w chwili obecnej nie ma bowiem W Niemczech odpowiednich rezerw Luftwaffe: liczba samolotów bojowych zmniejszyła się średnio o 50-60% w porównaniu ze stanem na l maja 1941 roku. W artylerii przeciwlotniczej bardzo wzrosła liczba sprzętu, lecz brakuje ludzi". We wnioskach zaś stwierdzono: ...wartoŚć bojowa sił zbrojnych w całości jest niższa niż wiosną 1941 " roku ze względu na to, że nie można w pełni uzupełnić ich ani ludźmi, ani uzbrojeniem" 5. Straty w uzbrojeniu wojsk lądowych, poniesione w kampanii 1941 roku i w mie­ siącach zimowych roku 1942, wymagały zwiększenia produkcji, którą na jesieni 1941 roku zmniejszono. 3 października 1941 roku, w okresie największego napięcia w bitwie pod Moskwą, Hitler oświadczył: s Tamże, s. 51-52.

10

,,Podjęliśmy kroki, aby w pełnym toku obecnej gigantycznej wojny materiałów przerwać produkcję, gdyż wiem, że nie ma przeciwnika, którego bym nie pokonał ilością posiadanych zasobów" 6.

o tym, jak dalece był wówczas Hitler pewny ostatecznego sukcesu w wojnie z ZSRR, świadczy następujące sformułowanie w jego dyrektywie z 11 listopada do OKH: ,,(... ) przy odpowiedniej pogodzie celowe będzie użycie wszystkich będących do dyspozycji sił do uderzenia na południu na Stalingrad lub, dzięki szybkiemu wyjściu na linię Majkop-Grozny, poprawienie zaopat­ rzenia armii w ropę naftową, ponieważ nasze zasoby są ograniczone" 7. Według Haldera, dwa tygodnie później (19 listopada), Hitler tak sprecyzował plany na 1942 rok: - Zadania przyszłego roku (1942): w pierwszej kolejności Kaukaz; cel - rosyjska granica południowa. Czas: marzec-kwiecień. Na północy w zależności od końcowych wyników tego roku. Ogólny cel przewidywanej na 1942 rok kampanii został sformuł�wany na­ stępująco: "Definitywnie zniszczyć żywą siłę, która pozostała jeszcze w dyspozycji Sowietów; pozbawić Rosjan możliwie wielu ważnych ośrodków militarno-gos­ podarczych. Do tego celu zostaną użyte wszystkie wojska będące w dyspozycji Wehrmachtu oraz sojuszniczych sił zbrojnych" 8. Dopiero 10 stycznia 1942 roku, po klęskach pod Tychwinem i Rostowem, a zwłaszcza pod Moskwą, Hitler usiłował naprawić błąd z jesieni, nakazując podporządkowanie produkcji wojennej potrzebom wojsk lądowych. W rozkazie dotyczącym tej kwestii zastrzegł zarazem, że jest to chwilowe odstępstwo od głównego celu - rozbudowy lotnictwa i floty wojennej do walki z państwami anglosaskimi. 21 stycznia 1942 roku odbyła się w Berlinie narada dyrektorów największych zakładów przemysłu zbrojeniowego, na której szef sztabu gospodarki zbrojeniowej w Ministerstwie Wojny, gen. mjr. Georg Thomas, powiedział m.in.: "Wykorzystaliśmy minioną zimę do zapewnienia potężnego uderzenia na radziecką Rosję. W tym celu podstawowy potencjał przemysłu wojen­ nego oddaliśmy do dyspozycji wojsk lądowych dla przygotowania ofen­ sywy. Luftwaffe i Kriegsmarine musiały w obliczu tych zadań zejść na drugi plan. Latem zeszłego roku na polach bitewnych Rosji odnosiliśmy nieprzerwanie ogromne sukcesy, w związku z czym kierownictwo woj­

skowo-polityczne doszło do wniosku, że do zimy rosyjskie siły zbrojne

6 Wielkie zwyci�stwo /Uld WołgC{.. Praca zbiorowa pod red. K. Rokossowskiego, Warszawa 1967. s. 17. 7 A. J e r e m i e n k o. Bitwa nad Wołgą, Warszawa 1963, s . 39. 8 F. H a l d e r, Dziennik wojenny, t. III, Warszawa 1974, s. 365.

11

zostaną rozbite. Wówczas nastąpiła szeroka przebudowa naszego przemys­ łu wojennego pod kątem wzmocnienia lotnictwa i marynarki wojennej. Było to zrobione ze szkodą dla wojsk lądowych. Wczesna zima, upór rosyjskiego żołnierza oraz oszałamiające sukcesy rosyjskiego przemysłu wojennego doprowadziły do tego, że oczekiwany przez Naczelne Dowódz­ two całkowity krach Rosji nie nastąpił. Powinniśmy więc uświadomić sobie konieczność przeprowadzenia nowej kampanii wojennej przeciw Rosji, by do końca rozbić i ostatecznie zlikwidować bolszewickie siły zbrojne. Zacięte zimowe boje na wschodzie, trudności w transporcie zaopatrzenia i wreszcie kolosalne zużycie na rosyjskim froncie nieoczeki­ wanie dla nas spowodowały w wojskach lądowych wysokie straty material­ ne. Dlatego w święta Bożego Narodzenia musieliśmy rozpocząć kolejną przebudowę przemysłu wojennego, by wyposażyć wojska lądowe we wszystko, co niezbędne dla wykonania nowych, trudnych zadań"9.

o tym, jakie to miały być zadania, Hitler zadecydował już na przełomie 1941-1942 roku. 3 stycznia, w rozmowie z Oshimą, japońskim ambasadorem w Berlinie, powiedział, że "na razie nie zamierza przeprowadzać operacji zaczep­ nych na środkowym odcinku Frontu Wschodniego. Jego celem jest ofensywa na południowym odcinku frontu" . Kontynuując wyjaśnienia powiedział, że "zdecydo­ wał się wznowić natarcie w kierunku Kaukazu, gdy tylko będzie sprzyjająca pogoda. Ten główny kierunek ma ważne znaczenie. Konieczne jest wyjście w rejony naftowe Iranu i Iraku. (.,.) Naturalnie, oprócz tego podjęte będą wszelkie środki, 10. by zniszczyć Moskwę i Leningrad" Również gen. Halder po analizie sytuacji musiał zrezygnować z projektu przejścia do obrony na całym Froncie Wschodnim, gdyż taka koncepcja niczego nie rozwiązywała, natomiast dawała Związkowi Radzieckiemu i Stanom Zjed­

noczonym cżas niezbędny do wzmocnienia potencjału wojennego. P@za tym taki projekt, sprzeczny z ideą Hitlera, musiałby doprowadzić do awantury o nieprzewi­ dywalnych następstwach. W związku z tym na naradę w kwaterze Hitlera 28 marca

sztab OKR pod kierownictwem Haldera opracował plan letniej kampanii, utrzymany w duchu idei Hitlera. Obecny na tej naradzie szef Oddziału Operacyjnego OKW, gen. Walter Warlimont, zapisał: ,,(...) Hitler, nie bacząc na dotychczasowe niepowodzenie, znów powrócił do swojej podstawowej idei, którą głosił w grudniu 1940 oraz latem 1941 roku. Chciał on znów skoncentrować główne wysiłki na skrajnych skrzyd­ łach szeroko rozciągniętego frontu. Różnica polegała tylko na tym, że duże straty, które poniosła armia lądowa i których riie udało się w całości uzupełnić, zmuszały go do stawiania przed sobą kolejno jednego celu po 9 KTB OKW, Bd II, Hb l, s. 1089. 10 Ibidem, s. 5.

12

drugim, poczynając od południowego odcinka - Kaukazu. Moskwa jako cel natarcia... na razie zupełnie odpadała" 11 •

Tak więc pielWszym celem operacji zaczepnych w 1942 roku miał być Kaukaz, a kolejnym Leningrad. Operacje te musiały jednak zostać poprzedzone działaniami mającymi na celu poprawienie operacyjnego położenia wojsk niemieckich oraz ustabilizowania i umocnienia Frontu Wschodniego i rejonów tyłowych. Chodziło o wyrównanie niektórych odcinków frontu po walkach zimowych i likwidację odciętych wojsk radzieckich, a zwłaszcza oczyszczenie Krymu i zdobycie Sewas­ topola oraz ścięcie tzw. "występu barwienkowskiego" na kierunku Charkowa. Przedsięwzięcia te miały zarazem zwolnić część sił dla wzmocnienia armii prze­ znaczonych do generalnej ofensywy. Wyniki narady u Hitlera w dniu 28 marca zostały ujęte w formie dyrektywy OKW. Oto, co na ten temat napisał gen. Warlimont: ,,(... ) swemu zastępcy i odpowiedzialnym oficerom sztabu szef Sztabu Dowodzenia OKW, gen. Alfred Jodł, i tym razem rezygnując ze szczegóło- . wego, a tym bardziej krytycznego rozważenia problemu - po prostu zlecił opracowanie w zwykłym trybie, w postaci dyrektywy OKW, przedłożone 28 marca i zatwierdzone przez Hitlera plany dowództwa wojsk lądowych. W tych warunkach sztab uznał za szczególnie ważne ograniczenie tekstu dyrektywy do sformułowania zadań, by nie krępować Naczelnego Dowódz­ twa Wojsk Lądowych niepotrzebnymi detalami. Próba ta przyniosła odwro­ tny do zamierzonego skutek. Hitler wykorzystał ten przypadek, by utwier­ dzić się w roli naczelnego dowódcy wojsk lądowych, tak jak on ją rozumiał. 4 kwietnia, w czasie referowania projektu przez szefa sztabu operacyjnego kierownictwa sił zbrojnych, oświadczył, że on sam przerobi dyrektywę". Już następnego dnia jego ,,historiograf' z nieoczekiwaną dumą pisał: ,,Hitler w sposób istotny przerobił projekt dyrektywy nr 41, uzupełnił ją ważnymi punktami, które sam sformułował (... ). W pielWszym rzędzie została przez niego od nowa sformułowana ta część projektu, w której jest mowa o ogólnej operacji". W wyniku tego gorliwego trudu powstał dokument datowany 5- kwietnia jako dyrektywa OKW nr 41, który zdaniem Warlimonta stanowił mieszaninę dyrektyw operacyjnych i ogólnych zasad dowodzenia wojskami, zawierał wielokrotne po­ wtórzenia i dłużyzny, niejasne sformułowania istotnych zagadnień i nadmiernie wyczerpujące objaśnienia drugorzędnych szczegółów 12. Słuszność tej krytycznej oceny. gen. Warlimonta, należącego do tej grupy niemieckich generałów, którzy choć wiernie służyli Hitlerowi, to w duchu nim pogardzali ze względu na jego strategiczną i operacyjną amatorszczyznę, jest 11 W. W a T l i m o n t, Im Hauptquartierder deuJschen WehT7TUlcht 1939-1945, Frankfurt 1962, s. 242.

12

Ibidem,

s.

244. 13

dyskusyjna. Wydaje się, że Hitler, zdając sobie sprawę ze słabości sił, którymi dysponował, usiłował narzucić generałom najlepsze, jego zdaniem, rozwiązania stojących przed nimi zadań. W poczuciu własnej nieomylności i słuszności zdecydowanych wymagań utwierdziły go wydarzenia z grudnia 1941 roku. Na­ wet jego przeciwnicy musieli przyznać, że odsunięcie naczelnego dowódcy wojsk lądowych, feldmarszałka Brauchitscha, i innych wyższych dowódców oraz kategoryczny zakaz cofania się uratował sytuację w czasie radzieckiej kontrofen­ sywy. Umocniło to Hitlera w przekonaniu o wyższości swojego geniuszu dowód­ czego nad umiejętnościami marszałków i generałów. Dlatego postanowił nad wszystkim czuwać osobiście z przeniesionej na Ukrainę Kwatery Głównej. Wy­ dawało mu się, że pozwoli to osiągnąć zaplanowany sukces mimo ograniczonych sił i środków. Z 234 dywizji, jakimi dysponowało wówczas dowództwo Wehrmachtu, 96 oddano Grupie Armii "Południe" , zaś 106 wchodziło w skład Grup Armii "Środek" i "Północ". Wśród 96 dywizji przeznaczonych do działań. ofensywnych było 75 dywizji piechoty, 10 pancernych, 8 zmotoryzowanych i 3 kawaleńi. Ponadto Grupa Armii "Południe" miała jedną brygadę zmotoryzowaną i jedną brygadę kawaleńi. Wspierająca ją 4 Flota Powietrzna liczyła 1200 samolotów bojowych. Pozostałe dwie grupy armii miały 85 dywizji piechoty, 9 pancernych, 6 zmotoryzowanych

i l brygadę piechoty, a wsparły je dwie floty powietrzne, dysponujące łącznie 1600 samolotami.

Dlaczego jednak dowództwo Grupy Armii "Południe" uznało przydzielone mu siły za niewystarczające do wykonania planowanych zadań, choć ogólna liczba wojsk żądanych w notatce z 19 lutego 1942 roku została zaspokojona? Liczba związków taktycznych się zgadzała, ale 25 dywizji i brygad było związkami państw satelickich (rumuńskimi, węgierskimi, słowackimi i włoskimi) i według przyjętych ocen - stanowiło zaledwie 30% wartości bojowej jednostek niemieckich. Miały one co prawda być użyte głównie do osłony skrzydeł, ale je same trzeba było z kolei osłaniać szybkimi jednostkami niemieckimi. Braki w ludziach decydenci III Rzeszy zaczęli wyrównywać nie tylko kiero­ wanymi do sojuszników żądaniami zwiększenia wysiłku mobilizacyjnego, ale też tworzeniem na coraz większą skalę formacji Waffen SS z udziałem faszyzujących elementów europejskich, jak również narodowych formacji złożonyćh z b. jeńców radzieckich: Rosjan, Tatarów, Turkmenów, Ukraińców i in. W ten sposób znacznie rozbudowano wojska SS, podległe szefowi policji Rzeszy, Heinńchowi Himmlerowi, które stanowiły swoistą gwardię nazizmu i przeciwwagę dla Wehrmachtu. W 1942 roku rozpoczęto też formowanie różnych "legionów" i "armii wyzwoleńczych" z jeńców radzieckich. Liczba tych formacji w następnych latach przekroczyła milion żołnierzy. Oprócz tego zarówno na froncie, jak też na tyłach wykorzystywano ochotnicze formacje, rekrutujące się z obywateli różnych sprzymierzonych państw europejskich. Narodową formacją była hiszpańska "Błękitna Dywizja" , walcząca pod Leningradem. 14

Dokonane przez dowództwo Grupy Armii Południe" wyliczenie potrzeb, " niezbędnych do realizacji planowanych zamierzeń, nie było zawyżone. Grupa miała nacierać w pasie o szerokości ponad 600 km (od Kurska do Taganrogu nad Morzem Azowskim), a północne skrzydło nacierających wojsk miało się rozciągnąć na 700 km (od Orła do Stalingradu). Dla obsadzenia tego skrzydła trzeba było 50 dywizji, przy założeniu, że jedna dywizja obsadzi 15-kilometrowy odcinek obrony. Do utrzymania Stalingradu i przesmyku między Wołgą a Donem potrzeba było 10 dywizji. Do operacji na Kaukazie pozostawało więc około 35 dywizji, przy obnażeniu lewego

skrzydła ofensywnego zgrupowania nad dolną Wołgą i w Stepach Kałmuckich 13.

Już z tych wyliczeń widać, że większość sił, którymi dysponowała Grupa Armii Południe", musiała być użyta nie na głównym kierunku ofensywy, lecz dla

" dotarcia do Stalingradu, zdobycia go i przecięcia drogi wodnej do ropodajnego Morza Kaspijskiego. Z punktu widzenia osłabienia potencjału ekonomicznego Związku Radzieckiego była to zapewne trafna decyzja, lecz Baku nie było już

jedynym źródłem radzieckiej nafty (coraz więcej ropy wydobywano w tzw. drugim Baku, w Zagłębiu Uralo-Wołżańskim). Należało też liczyć się z zaciętym oporem nad Wołgą, jeśli uprzednio siły Armii Czerwonej nie zostałyby złamane. A takiej ewentualności nie przewidywał Oddział Rozpoznawczy niemieckiego Sztabu Ge­ neralnego Wojsk Lądowych. W notatce z 28 czerwca 1942 roku (a więc z dnia, w którym rozpoczęła się letnia kampania) oceniał on, że: a) chociaż cel letniej kampanii zostanie w zasadzie osiągnięty, nie doprowadzi on jednak do całkowitego zniszczenia nieprzyjaciela przez Grupę Armii ,,Południe"; Ś rodek" i "Północ" nie są w stanie prowadzić operacji " o większym rozmachu; b) Grupy Armii

c) w ciągu lata 1942 roku w ZSRR nie nastąpi przewrót polityczny ani ekono­ miczny, co miałoby zasadnicze znaczenie dla zwycięstwa. Nie należy również oczekiwać

wojskowego krachu" na skutek osłabienia Armii Czerwonej w toku " działań wojennych. Hitler i jego najbliższe otoczenie wierzyli jednak w swoje wojenne szczęście", " które w tej wojnie tyle już razy Niemcom dopisało. Wierzyli w słabość Związku

Radzieckiego i jego armii, w nieudolność dowódców, zwłaszcza wyższego szczebla, oraz słabe wyszkolenie żołnierzy radzieckich. Wierzyli też w prze'Yagę swojego uzbrojenia, przede wszystkim w wyższość lotnictwa, które jak żadne inne potrafiło skutecznie wspierać działania wojsk lądowych i paraliżować nieprzyjacielskie zaplecze. *

*

*

Plan· kampanii letniej Wehrmachtu na Froncie Wschodnim zakładał główną ofensywę Grypy Armii a następnie

Południe", zakodowaną początkowo jako ,,zygfryd", " Blau" ( Błękit"), oraz zdobycie Leningradu przez Grupę Armii " "

13 KTB OKW II. Hb. I, s. 54; Sowierszenno siekrietno. op. cit., s. 371. 15

Północ". W realizacji operacji Blau" miało uczestniczyć sześć armii niemiec­ " " kich, w tym dwie pancerne ( l i 4) oraz kilka armii państw satelickich III Rzeszy. Ostatecznie jednak 1 1 armia gen. płk. Mansteina, po zdobyciu Sawestopola, w któ­ rym walki toczyły się do 9 lipca, została ze względu na artylerię forteczną prze­ niesiona pod Leningrad, a 2 armia gen. płk. Weichsa tylko częściowo uczestniczyła w pierwszej fazie ofensywy, tzn. w operacji woroneskiej. W rezultacie więc Blau" przeprowadzały cztery armie niemieckie: 1 i 4 pancerne oraz 17 " i 6 polowe. Rolę pomocniczą pełniły natomiast cztery armie sprzymierzeńców: operację

3 i 4 rumuńskie, 8 włoska i 2 węgierska. Szczególna rola w całej kampanii przypadła 6 armii. W 1940 roku armia ta, dowodzona przez gen. płk Walthera von Reichenaua, zmusiła do kapitulacji Belgię, a w 1941 roku uderzała znad Bugu, przez Wołyń na Kijów, działając w Grupie Armii

Południe" feldmarsz. Gerda von Rundstedta. " W kampanii na Ukrainie działania 6 armii obfitowały w ciężkie zbrodnie

wojenne. Feldmarszałek von Reichenau dał się tu poznać nie tylko jako bezwzględny wykonawca zbrodniczych rozkazów Hitlera, ale także jako inicjator masowych zbrodni. Od pierwszych dni wojny na wschodzie 6 armia dokonywała mordów na rzekomych partyzantach i sabotażystach; którzy atakowali jej lewe skrzydło znad Prypeci. Były to w istocie oddziały radzieckiej 5 armii gen. mjr. Michaiła Potapowa, z którą 6 armia długo nie mogła sobie poradzić. 10 lipca feldmarszałek von Reichenau skierował do podległych mu jednostek zalecenie rozstrzeliwania wszy­ stkich krótko ostrzyżonych cywilów, a także osób dostarczających żywność radziec­ kim żołnierzom, ukrywającym się w lasach. Należało też przekazywać żandarmerii polowej lub SD

Einstatzkommando tzw. "niebezpieczne elementy", do których zaliczał sekretarzy partii, dyrektorów sowchozów, urzędników państwowych, ko­ misarzy i Żydów. Na rozkaz Reichenaua w lipcu rozstrzelano około 3000 Żydów, -

-

a we Wrześniu po zajęciu Kijowa, w rejonie pozostającym pod kontrolą 6 armii, a dokładnie w Babim Jarze, zlikwidowano ich ponad 10 razy więcej, bo 33 771. 10 października 1941 roku Reichenau wydał znamienny rozkaz (parafowany przez Rundstedta), w którym czytamy: ,,Na tym wschodnim teatrze wojny żołnierz jest nie tylko bojownikiem walczącym zgodnie z zasadami wojny, ale zarazem stanowczym wykonawcą ideałów narodowych i mścicielem bestialstw popełnionych na narodzie niemieckim. Dlatego też żołnierz musi w pełni rozumieć konieczność surowej, ale sprawiedliwej kary, wymierzonej podludziom, w szczególności Żydom" 14. Sukcesom militarnym -6 armii w operacji ,,Barbarossa" towarzyszyły więc zbrodnicze mordy, egzekucje i represje na ludności cywilnej, palenie całych wsi, śmierć w płomieniach niewinnych dzieci, starców i kobiet. Towarzyszyła temu grabież i pozostawienie ludności cywilnej bez środków do przeżycia zimy. Przecież po Żydach to Słowianie, jako podludzie, mieli zostać wyeliminowani fizycznie, zwłaszcza z obszarów przezriaczonych do kolonizacji niemieckiej. 14 A. B e e v o r, Stalingrad, Warszawa 2000. s. 64---65 .

16

Obiecujące sukcesy militarne Grupy Armii "Południe", zwłaszcza zdobycie Rostowa nad Donem, potraktowane przez Hitlera jako otwarcie wrót na Kaukaz i nadkaspijskie pola naftowe, nieoczekiwanie załamały się w drugiej połowie listopada

1941 roku. Marsz. Siemion Timoszenko, który po klęsce wojsk radzieckich pod Kijowem objął dowództwo tego kierunku, podjął kontrofensywę, której celem było odbicie Rostowa. W rezultacie dwutygodniowych walk dowódca l armii pancernej,

gen. Ewald von Kleist, zmuszony został za zgodą Rundstedta do opuszczenia Rostowa i wycofania swych wojsk o około 100 km za rzekę Mius. Hitler zdymisjonował więc Rundstedta, któremu udzielił "urlopu zdrowotnego" wraz z nagrodą pieniężną w wyso­ kości 250 tys. RM. Dowodzenie Grupą Armii "Południe" powierzył Reichenauowi,

nakazując mu wstrzymanie odwrotu. Reichenau już po paru godzinach zawiadomił jednak Hitlera, że odwrót jest niezbędny. Swoją ocenę podtrzymał po natychmiasto­

wym plZylocie Hitlera do Połtawy, gdzie znajdowała się kwatera dowódcy grupy armii.

Reichenau nie zgodził się również na propozycję Hitlera, by dowodząc grupą armii zachował dowodzenie 6 armią. N a nowego dowódcę armii zaproponował swego dotychczasowego szefa sztabu, gen. Fńedricha Wilhelma Paulusa. Hitler miał do tej kandydatury obiekcje, choć znał doskonale Paulusa z okresu planowania " operacji ,,Barbarossa . Powodem tych zastrzeżeń był fakt, że Paulus nie dowodził dotychczas korpusem, dywizją ani nawet pułkiem. Był to mankament, który powi­ nien był wyeliminować tę kandydaturę, lecz Reichenau uporczywie jej bronił i Hitler mu uległ. Apodyktyczny i brutalny Reichenau imponował bowiem Hitlerowi, zwłaszcza bezwzględnością w realizacji swoich zbrodniczych planów. Tak więc gen. Paulu s został nieoczekiwanie (również dla niego) dowódcą 6 armii. Co wiemy o Paulusie? Był to typowy niemiecki oficer sztabowy, wywodzący

się ze starej szkoły. Urodził się 23 września 1890 roku w Hesji, w rodzinie byłego wachmistrza, pochodzącego z chłopów. Kańerę wojskową rozpoczął w 1909 roku, a w 1912 poślubił piękną rumuńską arystokratkę, siostrę swego pułkowego kolegi.

Z tego małżeństwa miał troje dzieci, w tym dwóch bliźniaków, którzy również zostali oficerami. Z I wojny światowej powrócił w stopniu kapitana, wstąpił do Freikorpsu, a po ukończeniu zakamuflowanego kursu kształcenia oficerów Sztabu Generalnego służył w różnych sztabach. Wyróżniał się tam pilnością} skrupulat­ nością. Szczególnie lubił studiować histońę kampanii Napoleona w Rosji. Wedle opisu bratanka - oficera 3 dywizji pancernej - przypominał raczej naukowca niż generała, zwłaszcza w porównaniu z Rommlem i Modelem. W lutym 1939 roku Paulus w stopniu pułkownika został szefem sztabu I korpusu armijnego, dowodzonego przez gen. Guderiana. 1 stycznia 1939 roku awansował do stopnia generała majora, a 28 sierpnia został szefem sztabu 10 armii gen. płk. " von Reichenaua, która w operacji ,,Fa1l Weiss , jako najsilniejszy związek operacyj­ ny Grupy Armii "Południe", miała nacierać w kierunku Warszawy. Gdy po zakończeniu wojny, 26 października, 10 armia została przemianowana na 6 armię, Paulus pozostał jej szefem sztabu i wziął udział w przygotowywaniu najazdu na Holandię, Belgię i Francję w ramach Grupy Armii ,,B" gen. płk. Fedora von Bocka. Współpraca Paulusa z Reichenauem zdumiewała innych oficerów ze 2

-

Stalingrad

17

względu na różnice charakteru. Paulus, w odróżnieniu od brutalnego dowódcy, był eleganckim, przystojnym oficerem w dawnym stylu, o nienagannych manierach i wyróżniającym się polityczną neutralnością. Reichenau, głęboko zaangażowany nazista, bardzo się do niego jednak przywiązał. Gdy więc po zakończeniu kampanii na zachodzie, 3 września 1940 roku, Paulus został - już w stopniu generała leutnanta - naczelnym kwatermistrzem OKR (Sztabu Generalnego Wojsk Lądo­ wych), a więc trzecią osobą w hierarchii po felmarsz. von Brauchitschu i szefie sztabu gen. płk. Halderze, Reichenau upomniał się o niego. Chodziło o zaplanowanie operacji ,,Barbarossa", mającej na celu pokonanie Związku Radzieckiego. W pracy tej przydało się Paulusowi z pewnością studiowanie historii wyprawy Napoleona w 1812 roku. Przejmując prace planistyczne nad tą, jak to później określił Hitler, ,,najważniejszą decyzją tej wojny" od gen. Ericha Marcksa, szefa sztabu 1 8 armii, dyslokowanej w pobliżu granicy ZSRR, ertergicznie i umiejęt­ nie nimi pokierował. Były to plany wojny błyskawicznej na ogromnych przestrze­ niach ZSRR. Po ich zakończeniu, w kwietniu 194 1 roku, Halder wysłał go na dwa tygodnie do Mryki Północnej, by utemperował" gen. Rommla. Po powrocie Paulus " niezwykle surowo ocenił Rommla, stwierdzając, że nie dorasta do swego zadania". " Przebieg operacji Barbarossa" mógł satysfakcjonować Paulusa. Feldmarszałek " Reichenau pisał do niego: ,,Jak ogromną musisz mieć satysfakcję, kiedy widzisz, jak dokładnie realizowane są twoje plany". Nie odpowiadało to całkowicie prawdzie, gdyż Hitler poważnie zmieniał te plany, zwłaszcza gdy wbrew stanowisku OKR skierował 2 armię pancerną gen. Guderiana z kierunku moskiewskiego na kijowski. Przyniosło to wprawdzie Wehrmachtowi duży sukces operacyjny, lecz jednocześnie opóźniło ofensywę na Moskwę, ułatwiając Armii Czerwonej jej obronę i przejście do kontrofen­ sywy. Gdy więc 6 stycznia Paulus obejmował dowództwo 6 armii, sytuacja Wehrma­ chtu na całym Froncie Wschodnim była niezwykle ciężka, a na wielu odcinkach wręcz dramatyczna. W dodatku 12 stycznia patron Paulusa - von Reichenau - doznał ataku serca i zmarł w trakcie transportu, po niefortunnym lądowaniu we Lwowie. Tym razem szczęście sprzyjało Paulusowi. Mimo sparaliżowapia transportu w warunkach 30-stopniowych mrozów, udało mu się powstrzymać ofensywne działania, prowadzone przez marszałka Timoszenkę na Charków i Donbas. Wojskom radzieckim udało się jedynie opanować tzw. występ barwienkowski, na południowy wschód od Charkowa, do którego Paulus przeniÓsł własną kwaterę, by być bliżej swych wojsk. Utrzymał on swe stanowisko dzięki poparciu Haldera, gdyż nowy dowódca grupy armii, feldmarszałek von Bock (mianowany przez Hitlera z dużymi oporami), nie sprzyjał Paulusowi. Ostatecznie te spory kadrowe skończyły się zmianą szefa sztabu 6 armii: miejsce płk. Ferdinanda Heima zajął płk Artur Schmidt, który zraził do siebie większość oficerów armii zbytnią pewnością siebie i apodyktycznością swych sądów. Według zgodnej na ogół opinii, w krytycznych miesiącach okrążenia 6 armii odegrał on rolę ,,złego ducha" Paulusa i całej armii 15. IS T. von M e l l e n t h i n, Deutschlands Generale der zweiten Weltkrieges, 1977, s. 104-1026:

J. p i e k a ł k i e w i c z, Stalingrad - anatomia bitwy, Warszawa 1995, s. 14-15; F. P a u l u s, leh stehe

Mer auf Befehl, Frankfurt 1960, s. 17-95.

II

Zawodne rachuby Druzgocące klęski w bitwach letnio-jesiennych 194 1 roku nie pozbawiły całko­ wicie Związku Radzieckiego zdolności do stawiania oporu. Były wprawdzie chwile załamania (miał je nawet Stalin), lecz ogrorrmy potencjał militarny, zbudowany w latach 30., pozwolił wyrównać gigantyczne straty i przejść do kontrofensywy. Pierwszym sukcesem (wprawdzie połowicznym) Armii Czerwonej było zatrzymanie wojsk Grupy Armii "Północ", dowodzonych przez 65-letniego feldmarsz. Wilhelma von Leeba, pod Leningradem; połowicznym, gdyż Leningrad został otoczony

i poddany ostrzałowi artylerii. W zatrzymaniu niemieckiej ofensywy na Leningrad niebagatelną rolę odegrało przemieszczenie w połowie września 4 grupy pancernej

gen. Ericha Hoepnera na kierunek moskiewski. Pozostawiony von Leebowi XXXIX korpus zmechanizowany, wsparty przez VIII korpus lotniczy gen. Wolframa von Richthofena, uderzył skutecznie w kierunku Tychwinu, zmierzając do połączenia się z wojskami fińskimi nad rzeką Świr, między jeziorami Ładoga i Onega. Odcięłoby to całkowicie Leningrad od reszty kraju, zamykając drogę przez Ładogę

l.

W tej sytuacji już 14 listopada Armia Czerwona zebrała tam siły kilku rozbitych

i osłabionych armii polowych i zatrzymała za Tychwinem wojska niemieckie, a po miesięcznych walkach odrzuciła je za rzekę Wołchow. Była to pierwsza udana operacja zaczepna Armii Czerwonej w ramach zimowej kontrofensywy. Naczelne Dowództwo Armii Czerwonej podejmowało następnie wiele prób odblokowania głodującego Leningradu, ale żadna z nich się nie powiodła. Najbliżej tego celu była 2 armia uderzeniowa gen. lejtn. Andrieja Własowa w tzw. operacji lubańskiej Frontu Wołchowskiego gen. płk. Kiryła Miereckowa (b. szefa Sztabu

Generalnego Armii Czerwonej). Jej włamanie w pozycje niemieckiej 18 armii,

dowodzonej przez 60-letniego generała piechoty Georga von Knchlera, byłego dowódcę okręgu wojskowego w Prusach Wschodnich, zakończyło się jednak dra­ matycznie. Wraz z nastaniem wiosennych roztopów, odizolowana w błotnistych lasach, została niemal doszczętnie zniszczona, a wzięty do niewoli wraz z 33 tys.

swoich żołnierzy gen. Własow zdecydował się na służbę dla Niemiec, organizując Rosyjską Armię Wyzwoleńczą (ROA) 2. I W. B o r t n o w s k i, W pierścieniu blokady, Łó dź 1 976, s. 66--69. 2 K. M i e r i e c k o w, Pół wieku w mundurze, Warszawa 197 1 , s.'292 i nast.; R. D z i e s zyń s k i, Leningrad 1941-1944, Warszawa 1986, s. 1-49.; W. E h r fu r t, Der finnische Krieg 1941-1944, Wiesbaden 1950, s. 108-109. 19

Na południe od jeziora llmeń wojska niemieckiej 1 6 armii 56-letniego generała piechoty Ernsta Buscha włamały się w sierpniu na Wyżynę Wałdajską, w obronę Frontu Północno-Zachodniego 4 1-letniego gen. lejtn. Pawła Kuroczkina. 8 lutego 1942 roku zostały one okrążone. W tzw. demiańskim kotle znalazło się sześć dywizj i 2 i 1 0 korpusów armijnych generałów Brockdorffa i Hansena, które liczyły około 100 tys. żołnierzy. Zaopatrywanie ich prżejęło lotnictwo transportowe, dostarczając dziennie około 200 tys. ton żywności, paliwa i amunicji. Wszelkie radzieckie wysiłki, zmierzające do likwidacji kotła, nie powiodły się jednak, a 20 marca korpuśna grupa gen. Waltera von Seydlitza-Kurzbacha w składzie 5 dywizji piechoty podjęła operację deblokady, zakończoną sukcesem 20 kwietnia (a więc w dniu urodzin Hitlera). W efekcie, "wybrzuszenie demiańskie" Hitler utrzymywał do marca 1943 roku 3. Na kierunku moskiewskim grudniową kontrofensywę podjęły woj ska Frontu Zachodniego 45-letniego gen. armii Gieorgij a Żukowa (do końca lipca pełniącego obowiązki szefa Sztabu Generalnego), wspomagane od północy przez wojska Frontu Kalinińskiego gen. płk. Iwana Koniewa (b. dowódcy Frontu Zachodniego) i od południa przez oddziały Frontu Południowo-Zachodniego 46-letniego marszałka Siemiona Timoszenki (do lipca będącego ludowym komisarzem obrony). W wyniku tych działań udało się wprawdzie odepchnąć niemiecką Grupę Armii "Środek" na odległość 80-230 km, lecz Niemcy utrzymali w rejonie Rżewa i Wiaźmy operacyjny obszar wyjściowy, odległy od Moskwy zaledwie o około 150 km. Obszar ten kilkakrotnie przecinały radzieckie korpusy i całe armie, zagłębiając się w tyłowe strefy niemieckiego ugrupowania, ale Niemcy zamykali za nimi przejścia i okrążali

zarówno te wojska, jak i duże oddziały partyzanckie. Nie zmieniło sytuacji zrzucanie desantów powietrznych. Ostatecznie wojska te musiały przebijać się w ciężkich walkach przez linię frontu, ponosząc przy tym znaczne straty. Wielu dzielnych dowódców poległo wówczas lub odebrało sobie życie 4. W czasie zimowej kontrofensywy wojska Frontu Południowo-Zachodniego utworzyły na kierunku południowym, na zachód od rzeki Północny Doniec, na wysokości Izjumu, tzw. występ barwienkowski. Wykorzystany on został do nie­ udanej operacji charkowskiej w maj u 1 942 roku. Natomiast wojska Frontu Połu­ dniowego gen. płk. Jakowa Czerewiczenki przeszły do natarcia 1 7 listopada,

uderzając w skrzydło l armii pancernej gen. płk. Ewalda von Kleista. W pierwszej

fazie rozgromiły one XLIX korpus górski gen. Konrada oraz 1 6 DPanc. i DZmot. SS "Viking" . Wobec zagrożenia tyłów wojska niemieckie musiały opuścić Rostów nad Donem i wycofać się za rzekę Mius. Na Krymie natomiast, gdzie 1 1 armia 54-letniego gen. płk. Eryka von Mansteina oblegała Sewastopol - główną bazę Floty Czarnomorskiej, jak wspomniano w po3 P. A. K u r o c z k i n, My srażalis na Siewiero-Zapadnom Frontie (w:) Na Siewiero-Zapadnom Frontie, Moskwa 1969, s. 30-44. 4 A. W a s i J e w s k i, Dzieło całego życia, Warszawa 1 976, s. 2 1 1-212; W. W r ó b I e w s k i, Moskwa 1941, Warszawa 1987, s. 92-1 12.

20

przednim rozdziale, wojska Frontu Kaukaskiego gen. lejtn. Dmitrij a Kozłowa przeprowadziły w końcu grudnia 194 1 roku dwie udane operacje desantowe: na Kerczu i w porcie Teodozja. Miały one służyć odblokowaniu Sewastopola i odbiciu Krymu, jednak zadań tych nie zrealizowały. Desanty na Krymie zaskoczyły dowództwo niemieckie. Dowódca XLll KA, gen. Hans Sponeck, wbrew rozkazom Mansteina, wycofał z Półwyspu Kerczeń­ skiego swą 46 dywizję piechoty gen. Kurta Himera i jednostki obrony wybrzeża, ratuj ąc je od zagłady. Za tę samowolę został skazany na degradację i karę śmierci. Gen. Manstein rozkazał dowódcy XXX KA, gen. Maksymilianowi Fretter Pico, odbić Teodozję. Udało się to już w połowie stycznia, co pozbawiło wojska utwo­ rzonego 28 stycznia Frontu Krymskiego dogodnego portu zaopatrzeniowego 5. Front ten posiadał trzy armie ogólnowojskowe, liczące ponad 200 tys. żołnierzy. Zimowa ofensywa Armii Czerwonej załamała się ostatecznie w kwietniu 1 942 roku. W jej wyniku osiągnięto wprawdzie znaczne sukcesy operacyjne, lecz woj­ skom radzieckim nie udało się całkowicie rozbić ani jednego niemieckiego ugru­ powania. Operacje podjęte w tym celu na wszystkich głównych kierunkach strate­ gicznych nie zostały sfinalizowane. Wykorzystane zostały przy tym armie od­ wodowe i zużyte zapasy materiałowe. W tej sytuacji jedynym rozsądnym wyjściem dla Naczelnego Dowództwa Armii Czerwonej było podjęcie decyzji o przejściu do strategicznej obrony, w czasie której należało odtworzyć odwody strategiczne i dozbroić armię czynną uzbrojeniem wytwarzanym w ewakuowanych na wschód zakładach przemysłu zbrojeniowego oraz dostarczanym przez anglo-amerykańskich sojuszników. Ogromne straty w ludziach, poniesione zwłaszcza latem 1941 roku, uzupełniano z coraz większym trudem. Do jednostek zapasowych trafiały coraz starsze roczniki i one właśnie uzupełniały pierwszorzutowe szeregi piechoty. Nic więc dziwnego, że były przez Niemców bardzo krytycznie oceniane jako słabo wyszkolone i mało sprawne taktycznie. Również pospieszne szkolenie żołnierzy innxch rodzajów wojsk odbijało się ujemnie na ich sprawności bojowej. Stanu tego nie poprawiało też przestarzałe uzbrojenie strzeleckie oraz umundurowariie i wyposażenie. Armia Czerwona 1 942 roku była bowiem mieszaniną doborowych jednostek wojskowych, uzbrojonych w broń o najnowszych parametrach technicznych (takie były np. niektóre typy czołgów, dział i samolotów czy artyleria rakietowa), oraz podstawowej masy żołnierskiej, nie odbiegającej wiele od swych rosyjskich pierwowzorów z I wojny światowej. Masa ta w dodatku została w 1 942 roku znacznie przerzedzona i nie bardzo było już czym ją uzupełniać. Związek Radziecki, który do wybuchu wojny w 1 94 1 roku liczył (wraz z zie­ miami przyłączonymi w latach 1939-1940) około 170 mln ludności, stracił w pierw­ szym roku jej trwania obszary zamieszkane przez 40% mieszkańców, czyli około

70 mln. Z pozostałych 1 00 mln około 1 0% stanowiły niepewne politycznie S T. K o n e c k i, SewastopoI 1941-1942, 1944, Warszawa 1987,

s.

85. 21

narodowości bądź to wyznające religię muzułmańską, bądź nie nadające się do służby liniowej ze względu na zacofanie cywilizacyjne. Oznaczało to, że w tym okresie potencjał ludzki ZSRR zrównał się niemalże z niemieckim, liczącym

wówczas około 80 mln.

Mimo wycofania z produkcji przemysłowej i rolnej prawie wszystkich mężczyzn zdolnych do służby wojskowej (wyjątek stanowili wysoko wykwaliftk:owani spe­ cjaliści oraz funkcjonariusze ochrony), wiosną 1 942 roku nie można było już - jak do tej pory - formować odwodów strategicznych z dopiero co powołanych pod broń. Zaczęto więc wycofywać z frontu na tyły osłabione w walkach dywizje i brygady, które następnie uzupełniano ludźmi i sprzętem, przeszkalano, a często przekształcano w formacje innego rodzaju (pancerne, zmotoryzowane, uderzeniowe . i in.). Na front powracały one bądź w dużych związkach taktyczno-operacyjnych, bądź jako uzupełnienie marszowe. Ponieważ stan faktyczny walczących jednostek rzadko przekraczał 50% stanu etatowego, w 1 942 roku trzykrotnie zmieniano etaty dywizji piechoty, stosownie do bieżących możliwości uzupełnienia ich ludźmi i uzbrojeniem. Stopniowo zaczęto natomiast przywracać zlikwidowane w okresie odwrotu w 1 941 roku ogniwo korpuśne, zarówno w piechocie, jak i w wojskach pancernych i zmechanizowanych (w tych ostatnich zrezygnowano z kolei z ogniwa dywizyjnego). W 1942 roku stopniowo skompletowano około 30 dowództw korpusów piechoty 6. Funkcjonujący w Armii Czerwonej w okresie pokoju system penetracji kontr­ wywiadu wojskowego, w czasie wojny był szczególnie nasilony. Wielu dowódców, którzy zasłużyli się w pierwszych tygodniach i miesiącach wojny, zostało później bezpodstawnie oskarionych o zdradę i zlikwidowanych. W stosunku do szerego­ wych stosowano selekcję narodowościową, która zastąpiła przedwojenną selekcję klasową. Jej efektem było m.in. odesłanie niemal wszystkich Polaków z jednostek liniowych do roboczych

strojbatów

(batalionów pracy).

Wiosną 1 942 roku nie lepsza od ludnościowej była sytuacja . gospodarcza ZSRR. Na utraconych terenach zachodnich wydobywano 63% węgla, wytapiano

68% surówki żelaza i 58% stali; znajdowały się tam tysiące zakładów przemys­ łowych, wytwarzających m.in. uzbrojenie i amunicję. Tylko z części tych zakładów cenniejsze maszyny zdołano wywieźć za Ural, gdzie powstało. około 1 200 nowych zakładów przemysłowych. Dlatego globalna produkcja przemysłowa Związku Radzieckiego w drugiej połowie 1941 roku zmniejszyła się w porównaniu z pierwszą nieco ponad 2 razy. A była to w lwiej części produkcja na potrzeby wojny (w Niemczech dopiero w 1943 roku, po ogłoszeniu powszechnej mobilizacji, radykal­ nie zmniejszono produkcję towarów użytkowych dla ludności). W pierwszym półroczu

1942 roku produkcja uzbrojenia i amunicji zaczęła już wzrastać. W porównaniu z drugim półroczem 1941 roku najbardziej wzrosła produkcja pistoletów maszyno­ wych - z 89 tys. do 524 tys., moździerzy z 39 tys. do 122 tys., armat 76,2 mm 6 Wielkie zwycięstwo, op. cit.,

22

s.

12-13.

z 2,5 tys. do 10 tys., czołgów z 4,5 tys. do 1 1 tys., samolotów z 4 tys. do 8 tys. W pierwszej połowie 1 942 roku wyprodukowano też 50 mln pocisków do dział i moździerzy. We wszystkich tych działach produkcji zbrojeniowej ZSRR prześcignął iloś­ ciowo Niemcy, które w całym 1 942 roku wyprodukowały 14 700 samolotów, 9300 czołgów i transporterów opancerzonych (wzrost o 79% w porównaniu z 1941 r.), 12 000 dział powyżej kalibru 76 mm i 57 mln pocisków artyleryjskich. Był to wynik trwającej od roku 1 929 rozbudowy przemysłu zbrojeniowego w ZSRR (początkowo zresztą przy pomocy weimarskich Niemiec). Wprawdzie nie wszystkie wzory produkowanego uzbrojenia dorównywały niemieckiemu, ale ten sam man­ kament występował też w znacznej części uzbrojenia Wielkiej Brytanii i USA. Rzutowało to w dużym stopniu na skuteczność działań bojowych armii tych państw. Mimo wzrostu, produkcja uzbrojenia wciąż jeszcze nie wystarczała na potrzeby Armii Czerwonej, np. oczekiwania Frontu Zachodniego, działającego na kierunku moskiewskim i dlatego wyraźnie faworyzowanego, były na 1 8 kwietnia 1 942 roku zaspokojone w następującym zakresie: pistolety maszynowe i rusznice ppanc. - 26%, ręczne karabiny maszynowe - 28%, małokalibrowa artyleria plot. - 50%, działa ppanc. - 35%, działa artylerii dywizyjnej 76 mm - 65% 7.

W gruncie rzeczy jednak wzrost produkcji ówczesnego uzbrojenia nie mógł zadowolić żadnej armii. Radzieccy dowódcy domagali się poprawienia jakości dostarczanego uzbrojenia, tymczasem w roku 1942 zmieniło się ono tylko w nie­ których dziedzinach, przede wszystkim w artylerii rakietowej, która począwszy od czerwca zaczęła otrzymywać, oprócz M-8 i M- 1 3, potężniejsze pociski rakietowe M-20 i M-30. Umożliwiało to utworzenie ciężkiej polowej artylerii rakietowej . W artylerii lufowej zmodernizowano 45 mm armaty ppanc. i zaczęto produkować 76,2 mm armatę ppanc. ZIS-3, bardzo wysoko ocenianą przez Niemców.

W wojskach pancernych dotychczasowe lekkie czołgi T-26 zastąpiono cięższymi,

9,5-tonowymi T-60 i T-70 z 45 mm działem ppanc., a także rozpoczęto produkcję cięższego o kilka ton (z 26,5 do 3 1 t) zmodernizowanego czołgu średniego T-34 (wciąż z 76,2 mm działem). Takie samo działo miał zmodernizowany czołg ciężki KW- I S.

Stosunkowo najszybciej zmieniał się sprzęt lotniczy. Rywalizujące ze sobą biura konstrukcyjne pośpiesznie konstruowały ulepszone modele dotychczasowych maszyn, jak też maszyny zupełnie nowe. W 1 942 roku rozpoczęto masową produk­ cję dwóch rodzajów samolotów myśliwskich Ła-5 i Jak-7 (nazwy pochodziły od nazwisk konstruktorów Ławoczkina i Jakowlewa). W 1 942 roku biuro Iljuszyna zmodernizowało samoloty szturmowe Ił-2 (model 3), wyposażając je w działka 23

lub 32 mm (zamiast 20 mm) oraz 1 nkm 1 2,7

mm (zamiast 2 km 7,62 mm). Mogły

też, zamiast 8 niekierowanych pocisków rakietowych, zabierać 400 kg bomb.

Opierając się na dotychczasowym doświadczeniu oraz uwzględniaj ąc wzrost produkcji samolotów, zrezygnowano z podporządkowania lotnictwa wojskom

7 Ibidem, s. 14. 23

lądowym i w maju rozpoczęto tworzenie armii lotniczych w składzie dywizji lotnictwa myśliwskiego, szturmowego i bombowego (wyposażonych w jednorodne typy samolo­ tów), z przeznaczeniem jednej annii na każdy front. Utworzono też lotnictwo dalekiego zasięgu, podporządkowane Naczelnemu Dowódcy. Te zabiegi organizacyjne okazały się trafne i przydzielone frontom armie lotnicze przetrwały do końca wojny. *

*

*

Wraz z zakończeniem ofensywy zimowej Kwatera Główna Naczelnego Dowódz­ twa Annii Czerwonej przystąpiła do opracowywania planu kampanii letniej . Na naradzie, która odbyła się w końcu marca, naczelny dowódca Józef Stalin opowie­ dział się wprawdzie za obroną strategiczną, lecz jednocześnie uznał za celowe przeprowadzenie kilku operacji zaczepnych. Miało ich być aż 5-6: na Krymie, w rejonie Charkowa, na kierunkach 19owsko-kurskim i smoleńskim, w rejonie Demiańska i Leningradu. Szef Sztabu Generalnego, 60-letni marszałek Borys Szaposznikow, jeden z nielicznych już, ocalałych starszych oficerów przedrewolu­ cyjnej armii rosyjskiej , opowiedział się stanowczo za podjęciem obrony strategicznej przed nadejściem lata, bez jakichkolwiek działań zaczepnych. Tego samego zdania był też gen. armii Żukow, postulujący wszakże przeprowadzenie operacji rżew­ sko-wiaziemskiej, mającej na celu likwidację groźnego wybrzuszenia niemieckiego na kierunku moskiewskim. Stalin - według Żukowa - nie dając skończyć Szaposznikowowi, powiedział: - Nie możemy przecież siedzieć bezczynnie, z założonymi rękami, i oczekiwać, aż Niemcy pierwsi wykonają uderzenie ! Trzeba samemu wykonać szereg wy­ przedzających uderzeń na szerokim froncie i sprawdzić gotowość nieprzyjaciela. Żukow proponuje rozwinięcie natarcia na kierunku zachodnim, a na pozostałych frontach obronę. Myślę, że jest to półśrodek. Głos zabrał Timoszenko. Przedstawiając położenie na kierunku południowo­ -zachodnim, stwierdził: - Wojska tego kierunku obecnie są w stanie i bez wątpienia powinny wykonać wyprzedzające uderzenie na Niemców na kierunku południowo-zachodnim i po­ krzyżować ich plany zaczepne przeciwko Frontowi Południowemu i Południowo­ -Zachodniemu. W przeciwnym wypadku powtórzy się to, co miało miejsce na początku wojny. Co się tyczy przejścia do natarcia na kierunku zachodnim, popieram propozycję Żukowa. W ten sposób zostaną związane siły nieprzyjaciela. Stanowisko Timoszenki poparł Woroszyłow (61 -letni marszałek, do roku 1940 ludowy komisarz obrony - przyp. autora T.K.). Narada zakończyła się przedstawieniem przez Stalina wytycznych do przygo­ .towania i przeprowadzenia w najbliższym czasie pojedynczych operacji na Krymie, w rejonie Charkowa i w innych rejonach 8. Te decyzje okazały się błędne, a reali­ zujące je wojska poddane zostały nowym, surowym próbom. 8 G. K. Ż u k o w, Wspomnienia i refleksje, Warszawa 1976, s. 404.

24

Front Krymski gen. Kozłowa, wsparty przez Flotę Czarnomorską wiceadm. Filipa Oktiabrskiego, od lutego przeprowadził trzy operacje zaczepne, lecz bez powodzenia. Na wyniku operacji lutowej zaważyła pogoda. Ulewne deszcze unieruchomiły nie tylko transport samochodowy, lecz również czołgi i traktory. Tymczasem przysłany przez Stalina w charakterze przedstawiciela Kwatery Głównej gen. płk Lew Mechlis - szef Głównego Zarządu Politycznego Armii Czerwonej i zaufany Stalina, zmienił szefa sztabu frontu. Usunął wybitnie zdolnego 48-letniego gen. mjr. Fiodora Tołbuchina, późniejszego marszałka i dowódcę frontów działających na południu, i zastąpił go przywiezionym ze sobą gen. mjr. Wiecznym, oficerem Sztabu Generalnego. Zdominował zarazem całkowicie wykształconego, ale bezwolnego dowódcę frontu i wszystkim kiero- . wał sam 9• Front Krymski w składzie trzech armii miał 2 1 dywizji, 3580 dział, 350 czołgów i 400 samolotów. Nastawiony na działania zaczepne, zaniedbał obronę i był zupełnie nie przygotowany do odparcia silnego natarcia. Tymczasem gen. Manstein, odparłszy z trudem (przy pomocy nowo sformowanej 22 dywizji pan­ cernej) natarcie marcowe, a następnie kwietniowe, skoncentrował osiem niemieckich oraz dwie rumuńskie dywizje i dwie brygady. Związki te wyposażone były w 2,5 tys. dział i moździerzy, 1 80 czołgów i 400 samolotów znanego nam spod Leningradu VIII korpusu lotnictwa szturmowego gen. Richthofena, przy­ dzielonego 1 1 armii przed majową operacją kerczeńską. Po prżerwaniu obrony 44 armii gen. lejtn. Czerniaka w wąskim, 5-kilometrowym pasie wybrzeża czarnomorskiego osiągnęły one rubież Wału Tureckiego, zanim wojska radziec­ kie zdążyły się tam umocnić. Na próżno dowódca 5 1 armii, gen. Wasilij Lwow, usiłował powstrzymać natarcie niemiecko-rumuńskie. Armia znalazła się wkrótce w półokrążeniu , a jej dowódca zginął. W tej sytuacji pozostawał odwrót na Półwysep Tamański przez 4-kilometrowy przesmyk Cieśniny Kerczeńskiej. Do­ wództwo frontu spóźniło się jednak ze ściągnięciem do cieśniny okrętów Flotylli Azowskiej, do 16 maja oddziały przeprawiały się więc na środkach podręcznych. Ponieważ porzucono całą ciężką broń,

do 20 maja udało się przeprawić

120 tys. ludzi - żołnierzy i cywilów. Około 20 tys. ukryło się w kamieniołomach, gdzie przetrwali 170 dni. Front Krymski stracił 176 tys. ludzi

10.

Gen. Kozłow i wielu jego podwładnych zostało zdegradowanych, a żołnierzy przejął Front Północno-Kaukaski pod dowództwem marszałka Siemiona Budion­ nego . Gen. Mechlis otrzymał wprawdzie ostrą naganę w specjalnej dyrektywie naczelnego wodza z 4 czerwca i pozbawiony został stanowiska szefa Głównego Zarządu Politycznego Armii Czerwonej, lecz do końca wojny był wysyłany jako przedstawiciel Kwatery Głównej, zwłaszcza do niezbyt zaufanych dowó­ dców frontów, przyczyniając się z reguły do pozbawienia ich piastowanych stanowisk. 9 Plastyczny opis tej operacji przedstawił K. S i m o n o w, Różne dni wojny, t. 2, Warszawa 1 98 1 , 55-80. 10 T. K o n e c k i, Sewastopol... op. cit., s. 95-97.

s.

25

W klęsce krymskiej Stalin dopatrzył się potwierdzenia słuszności swojej tezy o wyższości natarcia nad obroną. Według Żukowa miał mu powiedzieć: - Oto widzicie, do czego prowadzi obrona... Powinniśmy surowo ukarać Koz­ łowa, Mechlisa i Kulika za ich niefrasobliwość, ażeby nikt inny nie poważył się podobnie postąpić. Timoszenko wkrótce zacznie działać. - A wy nie zmieniliście swej opinii o sposobie działania na południu?

- Nie - miał odpowiedzieć Żukow. - Uważam, że na południu należy przyjąć

nieprzyjaciela uderzeniami lotnictwa i silnym ogniem, zadać mu cios uporczywą obroną, a następnie przejść do natarcia

II.

Operacją zaczepną Frontu Południowo-Zachodniego dowodził marszałek Timo­ szenko, będący zarazem dowódcą kierunku południowo-zachodniego, któremu podporządkowany był też Front Południowy gen. lejtn. Rodiona Malinowskiego. Rozpoczynając 1 2 maja kleszczowe natarcie na Charków z przyczółka barwien­ kowskiego oraz z rejonu W ołczańska, nie rozpoznano ugrupowania niemieckiego, które zamierzało zlikwidować wybrzuszenie barwienkowskie, zgodnie z planem Hitlera nakreślonym w dyrektywie nr 4 1 . Wojska kierunku południowo-zachodniego liczyły 640 tys. żołnierzy, ponad 1 200 czołgów, 1 3 tys. dział i moździerzy oraz 926 samolotów bojowych. Koncen­ trujące się na tym kierunku siły niemieckiej 6 armii gen. Paulusa oraz grupy Kleist" ( l armia pancerna i 17 armia polowa) miały łącznie 626 tys. żołnierzy, " 12. około 1000 czołgów, 1 6 tys. dział i moździerzy i około 1000 samolotów bojowych Radzieckie natarcie wyprzedziło niemieckie o 5 dni. W ciągu 3 dni zgrupowanie

28 armii gen. lejtn. Dmitrija Riabyszewa, nacierające z rejonu Wołczańska, pokonało dystans 25 km, rozbijając szesnaście batalionów 6 armii gen. Paulusa, zaś zgrupo­ wanie radzieckiej 6 armii gen. lejtn. Awksientij a Gorodniańskiego - od wyjścia z przyczółka barwienkowskiego - 50 km. Jednak marsz. Timoszenko ociągał się z wprowadzeniem do walki wojsk szybkich aż do 17 maja. Do tego czasu Niemcy zdołali umocnić się na pozycjach tyłowych i wprowadzone do walki radzieckie korpusy pancerne zostały uwikłane w ich przełamywanie. Tymczasem feldmarsz. von Bock, odrzucając propozycję kontrataku gen. Paulusa, przekonał Haldera o konieczności wzmocnienia sił realizujących przeciwuderzenie l armią pancerną Kleista. Hitler, który podobnie jak Stalin preferował ataki, skwapliwie przyjął tę propozycję, uznając ją za własną. W ten sposób 17 maja doszło do uderzenia

1 armii pancernej w składzie trzech korpusów z rejonu Sławiańska i Kramatorska na broniące południowego skrzydła wybrzuszenia barwienkowskiego 9 armię gen. mjr. Fiodora Charitonowa oraz 57 armię gen. lejtn. Kuimy Podlasa. Taki był

początek operacji ,,Fńdeńcus I " , która - według gen. Paulusa - miała "C... ) w pierw­ szym rzędzie usunąć bezpośrednie zagrożenie linii komunikacyjnych niemieckiego

południowego skrzydła w rejonie Dniepropietrowska i zapewnić utrzymanie Char­

kowa z rozmieszczonymi tam dużymi składami i szpitalami 6 armii . Dalej, koniecz11 12

26

G. K. Ż u k o w, op. cit., s. 4O�06. Wielikaja otieczestwiennaja wojna Sowietskogo Sojuza 1941-1945, Moskwa 1965. s. 160.

ne było opanowanie miejscowości leżących na zachód od rzeki Północny Doniec i na południowy wschód od Charkowa dla przewidywanego natarcia przez tę rzekę na wschód. Dla realizacji tego zadania trzeba było koncentrycznymi uderzeniami z południa i północy zniszczyć wojska radzieckie, które przeprawiły się przez

Doniec w kierunku Barwienkowa" 13.

Trwająca cztery dni koncentracja woj sk grupy "Kleist" została przez radzieckie dowództwo zauważona, lecz zlekceważona. Według marszałka Żukowa na obawy Stalina w tej kwestii marszałek Timoszenko zareagował następująco: ,,( ...) Rada Wojskowa uznaje zagrożenia ze strony zgrupowania kramatorskiego za przesadzone i nie widzi podstaw do przerwania operacji". Tymczasem zgrupowanie to już po kilku godzinach natarcia przerwało obronę 9 armii i weszło w jej głąb na 1 0 km. Dowódca i sztab 9 armii, po zbombardowaniu jej stanowiska dowodzenia i węzła łączności, przeszli na lewy brzeg Dońca, tracąc kontakt z wojskami. Wspomniany węzeł łączności obsługiwał też 57 armię; jego zniszczenie spowodowało, że dowód­ ca frontu, gen. Malinowski, o niemieckim natarciu dowiedział się dopiero w drugiej połowie dnia, a pod wieczór o wydarzeniach na Froncie Południowym został poinformowany Front Południowo-Zachodni. Dowództwa obydwu frontów nie zdawały sobie sprawy ani z sił, ani też z zamiarów nieprzyjaciela. Ich reakcją było przydzielenie 9 armii po kawaleryjskim korpusie z zadaniem przywrócenia po­ przedniego położenia. Niejasna sytuacja spowodowana była w pewnym stopniu także tym, że nacie­ rająca na północny wschód od Charkowa 28 armia zatrzymała nacierające zgrupo­ wanie uderzeniowe 6 armii siłami przeznaczonymi do działań w głębi niemieckiej obrony. Zdobyto przy tym dokumenty potwierdzające zamiar utworzenia zgrupo­ wania złożonego z 3 i 23 dywizji pancernych oraz 7 1 dywizji piechoty. Dopiero na ich podstawie odczytano niemiecki plan odcięcia całego występu barwienkow­ skiego z nacierającymi na Charków siłami 6 armii i zlikwidowania głównych sił radzieckich na zachodnim brzegu Dońca. Zastępuj ący chorego szefa Sztabu Generalnego gen. lejtn. Aleksander Wasilew­ ski, który od początku miał obiekcje w kwestii działań zaczepnych na południu, po zorientowaniu się w sytuacji zaproponował Stalinowi w nocy z 1 7 na 18 maja przerwanie natarcia i skupienie się na przeciwdziałaniu groźbie okrążenia. Stalin jednak, po zapewnieniach Timoszenki, zaaprobował jego decyzję. Oznaczała ona wycofanie z walki 23 korpusu pancernego i podporządkowanie go 57 armii oraz nakazanie 3 8 armii gen. lejtn. Kiryła Moskalenki, by zorganizowała obronę na kierunku Izjumu. Kwatera Główna ze swej strony ściągnęła na zagrożony kierunek kilka odwodowych dywizji piechoty i brygad pancernych.

Były to środki niewystarczające i 1 8 maj a dywizje grupy Kleist" kontynuowały " natarcie, z powodzeniem opanowując Izjum, po czym skręciły na zachód. Tam, na

rubieży rzeki Bereki, powinien był ją zatrzymać wspomniany 23 korpus pancerny, 13

Przytoczone za K . S. M o s k a I e n k o, Przed przełomem, Warszawa 1971. s. 262 i n. 27

lecz do południa tego dnia nie otrzymał on rozkazu wyjścia z walki i nacierał nadal na miasto Merefa. Natomiast zgrupowanie uderzeniowe niemieckiej 6 armii toczyło walki z wydzielonymi siłami 28 i 38 armii, usiłującymi bez powodzenia oskrzydlić je i okrąźyć. Działania niemieckie wspierało skutecznie lotnictwo, które zdobyło całkowite panowanie w powietrzu. Ponieważ sytuacja wojsk radzieckich wyraźnie pogarszała się, marsz. Timo­ szenko w godzinach wieczornych wycofał ze składu 6 armii kolejny, 2 1 korpus pancerny. Obydwa korpusy, wraz z odwodowymi dywizjami, które dotarły w re­ " jon Izjumu oraz siłami 57 armii, miały 1 9 maja odrzucić wojska grupy "Kleist . Grupę uderzeniową niemieckiej 6 armii miało natomiast zatrzymać północne zgrupowanie uderzeniowe Frontu Południowo-Zachodniego. Zdecydowano się też przerwać bezskuteczne natarcie radzieckiej 6 armii na Merefę i Krasnodar. Wszystkie te przedsięwzięcia okazały się jednak spóźnione i niewystarczające. W dniach 1 9-21 maja wojska 38 armii gen. Moskalenki zostały odrzucone na podstawy wyjściowe, po czym niemieckie 3 i 23 dywizje pancerne zostały z walki wycofane i przerzucone na północne skrzydło przyczółka barwienkowskiego, w rejon na zachód od B alaklei. 22 maj a natarły one jednocześnie z wojskami grupy "Kleist" i zdobyły przyczółek na Północnym Dońcu, a 23 maja zamknęły kocioł.

" Okrąźone wojska radzieckie zostały - jako grupa "Południe - podporząd­

kowane zastępcy dowódcy Frontu Południowo-Zachodniego, gen. lejt. Fiodorowi Kostence. W kotle znajdował się też członek Rady Wojennej Frontu, dywizyjny komisarz Kuźma Gurow. Głównym ich zadaniem było wyprowadzenie wojsk z okrąźenia. Niemcy zdołali jednak utworzyć dwa pierścienie okrąźenia: wewnętrzny i zewnętrzny, odległe od siebie o około 25 km. Próby przerwania zewnętrznego pierścienia przez 3 8 armię nie powiodły się. Z okrąźenia zdołało wydostać się zaledwie 22 tys. żołnierzy. Według źródeł niemieckich, do niewoli wzięto 239 306 jeńców i zdobyto 2026 dział, 1 249 czołgów oraz 540 samolotów. Zginęli dowódcy: grupy frontowej, gen. Kostenko, 57 armii

-

gen. Podlas, 6 armii - gen. Gorodniański,

grupy armijnej nacierającej na Krasnodar - gen. mjr Leonid Bobkin, dowódcy czterech dywizj i - generałowie Jegorow, Czebykin, KutIin i Wasiljew, a także wielu innych. Klęska ta poważnie osłabiła obydwa działające na południu fronty radzieckie. Wymagały one wzmocnienia dopiero co odtworzonymi odwodami Kwatery Głównej Armii Czerwonej . Po tym sukcesie Wehrmachtu, który również poniósł znaczne straty, Hitler odznaczył Paulusa Krzyżem Rycerskim i w specjalnej depeszy gratulował jemu

i całej 6 armii Wywarło to podobno ogromny wpływ na stosunek Paulusa do .

fiihrera. Poparcie projektu przeciwuderzenia miało, według generała, świadczyć o nieprzeciętnych zdolnościach operacyjnych Hitlera. Ten z kolei, coraz bardziej przekonany o swej nieomylności, utwierdził się w przekonaniu o potrzebie osobis­ tego kierowania letnią kampanią Wehrmachtu, która miała według niego zdecydo­ wać o losach tej wojny.

28

*

*

*

Obydwie klęski wiosenne Annii Czerwonej - Frontu Krymskiego na Półwys­ pie Kerczeńskim, która oznaczała także upadek Sewastopola, a zwłaszcza kierunku południowo-zachodniego - były wynikiem tych samych lub podobnych przyczyn. Pierwszą z nich była bardzo słaba praca organów rozpoznawczych Armii Czerwonej . Wciąż nie potrafiły one w porę dostrzec koncentracji wojsk niemieckich, nie mówiąc j uż o rozpoznaniu ich sił i zamierzeń (chodzi tu zarówno o rozpoznanie strategiczne, jak i operacyjno-taktyczne). W połowie maj a Naczelne Dowództwo Armii Czerwonej nadal nie było zorientowane w celach i kierunkach letniej kampanii Wehnnachtu, a dowództwo kierunku południowo-zachodniego nie wiedziało o koncentracji wojsk niemieckich do działań ofensywnych. Drugą, istotną przyczyną wiosennych klęsk Armii Czerwonej było niezdecydo­ wanie dowództw. Naczelne Dowództwo (głównie Stalin) uważało, że w zimowej ofensywie armia niemiecka poniosła tak duże straty materialne i moralne, że nie będzie już w stanie ponownie przejąć inicjatywy strategicznej. Kampanię letnią wyobrażało więc sobie j ako obustronne natarcia na różnych kierunkach strategicz­ nych, które doprowadzą do ponownej ofensywy Armii Czerwonej. Również dowódz­ two kierunku południowo-zachodniego stało na stanowisku, że z nastaniem lata, pozwalającego uaktywnić wszystkie rodzaje wojsk, między obydwiema walczącymi stronami dojdzie do walki o przejęcie inicjatywy oraz przygotowanie podstaw wyjściowych dla rozwinięcia nowych sił, przeznaczonych do decydujących operacji. Wobec takich przewidywań marszałek Timoszenko chciał wykorzystać ukształ­ towany w czasie zimowej kampanii przyczółek barwienkowski do zdobycia Char­ kowa i - jeśli to będzie możliwe - wyparcia Niemców z Donbasu. Bez takich działań utrzymywanie występu barwienkowskiego nie miało większego sensu, podobnie j ak utrzymywanie przez Niemców występu demiańskiego. W świetle niemieckich planów letniej kampanii rozwiązaniem najbardziej korzystnym dla Armii Czerwonej było wycofanie się za Północny Doniec i umocnienie tam obrony. W wyniku klęski poniesionej w zaczepnej operacji charkowskiej osłabione wojska radzieckiego Frontu Południowo-Zachodniego przeszły do obrony na rubieży rzeki Północny Doniec, gdzie wojska radzieckie utrzymywały dwa przyczółki. Równocześnie jednak na południowy wschód od Charkowa Niemcy utworzyli na tej samej rzece duży przyczółek od m. Czugujew do m. Balaklei. Z niego wiodły dogodna droga i linia kolejowa w kierunku m. Kupiańsk nad rzeką Oskoł i m. Starobielsk nad rzeką Ajdar (obie rzeki są lewobrzeżnymi dopływami Północnego Południe" skupiło " 14 dywizji piechoty, 6 dywizji pancernych i 2 dywizje zmotoryzowane (6 armii i grupy "Kleist"), podczas gdy na północy, od Charkowa do Obojani, tylko 7 dywizji piechoty, a na południu, między Izjumem a Taganrogiem, na liczącym około

Dońca). Na przyczółku dowództwo niemieckiej Grupy Armii

400 km froncie - 23 dywizje piechoty.

29

Radzieckie dowództwo kierunku południowo-zachodniego z marszałkiem Sie­ mionem Timoszenko z końcem maja dość realistycznie oceniło operacyjną sytuację swych wojsk oraz prawdopodobne kierunki działań nieprzyjaciela w pasie obrony frontu. Uznało, że najbardziej prawdopodobne będą ze wspomnianego przyczółka na Kupiańsk oraz z Izjumu na Starobielsk. Dla wzmocnienia obrony na tych kierunkach niezbędne były - według marszałka Timoszenki - świeże odwody Kwatery Głównej w sile trzech dywizji piechoty, korpusu pancernego i jednostek artylerii. Jednak w ocenie strategicznych zamierzeń nieprzyjaciela Timoszenko nadal trzymał się błędnej tezy, że letnia kampania wojsk niemieckich przebiegać będzie w dwóch kierunkach: pierwszym miało być obejście Moskwy z południowego wschodu w celu dotarcia do Wołgi w rejonie m. Gorki i odizolowania stolicy ZSRR od ważnych ekonomicznie ośrodków Powołża i Uralu; za drugi kierunek uznano Kaukaz ze względu na znajdujące się tam pokłady ropy naftowej. Z oceny sporządzonej 28 maja i przekazanej do Kwatery Głównej wynikało. że uderzenie na Kaukaz będzie miało charakter wspomagający i nie ma potrzeby przygotowania kierunku południowo-zachodniego do odparowania głównego niemieckiego ude­ rzenia. Błąd ten okazał się niezwykle trudny do skorygowania, gdyż główne siły i odwody Armii Czerwonej Stalin nadal trzymał w pasie frontów: Briańskiego, Zachodniego i Kalinińskiego. Pewien wpływ na to miały zapewne przedsięwzięcia dezinformacyjne niemieckiego dowództwa, jak np. operacja Kreml" Grupy Armii " Ś rodek" . " Hitler i jego generałowie zamierzali wprawdzie uderzyć na Moskwę - jak zeznał feldmarszałek Keitel - ale po zakończeniu operacji na południu. Oto jego słowa: Celem natarcia było całkowite wyłączenie Donbasu z gospodarki wojennej " Rosji. odcięcie transportu rzecznego po Wołdze i zdobycie głównych rejonów wydobycia ropy, które, według naszej oceny. znajdowały się w Majkopie i Groznym. Wyjścia nad Wołgę nie planowano od razu na szerokim odcinku. lecz w jednym miejscu, by następnie zająć strategicznie ważny odcinek - Stalingrad. Dalej prze­ widywało się, w razie sukcesu i izolacji Moskwy z południa. podjęcie zwrotu dużymi siłami na północ (było to uwarunkowane wzięciem na siebie przez naszych sprzymierzeńców obrony rz. Don). Nie jestem w stanie przytoczyć jakichkolwiek dat przeprowadzenia tej operacji. Cała operacja na południowym odcinku powinna była zakończyć się dużym okrążeniem całej południowo-zachodniej i południowej grupy Armii Czerwonej , które były oskrzydlone przez nasze Grupy Armii «A» i «B» " 14. Omówieniu kampanii letniej Wehrmachtu na południowym odcinku Frontu Wschodniego poświęcona była 1 czerwca narada w kwaterze dowództwa Grupy Armii Południe" w Rostowie. Hitler przyleciał na nią z Kętrzyna 4-silnikowym " 14

30

Sowierszenno siekrietllo, op. cit., s. 649.

bombowcem Focke Wulf FW 200 C "Condor". Był ożywiony i pełen optymizmu. W naradzie, oprócz feldmarsz. Bocka, głównego referenta, uczestniczyli dowódcy obydwu armii pancernych:

l

-

Kleist i 4

-

Hoth, a także gen. Paulus i gen. von

Richthofen, dowódca 4 Floty Powietrznej . To pod jego dowództwem legion "Con­ " dor zbombardował w Hiszpanii w 1 937 roku Guernikę. Akt ten stał się niejako symbolem barbarzyństwa, które oddał Pablo Picasso w swym słynnym obrazie. To samoloty VIII korpusu lotniczego Richthofena zbombardowały w kwietniu 1 94 1 roku Belgrad, a w miesiąc później Kaneę i Heraklion n a Krecie, niszcząc je całkowicie. Teraz Richthofen miał użyć swych 1 200 samolotów do utorowania drogi niemieckim czołgom nad Wołgę i do naftowych złóż Kaukazu. Właśnie te ostatnie były głównym obiektem zainteresowania Hitlera w czasie narady; Stalingradem prawie się nie zajmował. To wówczas miał powiedzieć: "Moim głównym zamiarem jest zajęcie obszaru Kaukazu, możliwie gruntownie rozbijaj ąc rosyj skie siły ( ... ). Jeśli nie zajmiemy Groznego i Majkopu, będę musiał " zakończyć wojnę . W Stalingradzie miały zostać zniszczone jedynie fabryki uzbro­ jenia, a ze względu na transport ropy naftowej zaplanowano przerwanie komunikacji wołżańskiej . Feldmarszałek von Bock, referując przebieg operacji "Blau", kładł duży nacisk na jej pierwszą fazę - zdobycie Woroneża i osłonę lewego skrzydła całej operacji wzdłuż zachodniego brzegu Donu. Zadanie to miała wykonać, a następnie dotrzeć do Wołgi w rejonie Stalingradu

6 armia, a 1 7 armii nakazano zajęcie Kaukazu.

Armie polowe miały być wspierane przez torujące im drogę armie pancerne. Po zreferowaniu planu operacji przez Bocka Hitler podkreślił, że Armia Czer­ wona w walkach zimowych wykrwawiła się i jest niezdolna do stawiania większego . oporu. Potwierdził to sukces pod Charkowem. Dlatego w drugiej fazie operacji należało okrążyć i zniszczyć jak najwięcej wojsk bolszewickich na nizinie Donu, a także w operacjach wyrównywania frontu i zajmowania dogodnych podstaw do " " operacji "Blau . Miały to być operacje o kryptonimach "Wilhelm i ,,Fńdeńcus II" (kryptonimem "Fridericus I " została oznaczona majowa operacja okrążenia

wojsk radzieckich pod Charkowem przez l armię pancerną Kleista i

6 armię

Paulusa). *

*

*

Wiosenne klęski Armii Czerwonej wpłynęły deprymująco na morale armii i ludności cywilnej . Przewidział to Hitler, pisząc w dyrektywie nr 4 1 , że "zmaso­ wane, szybkie i zdecydowane użycie sił lądowych i lotniczych w wiosennych operacjach wstępnych umocni w wojskach niemieckich niezłomną wolę zwycięstwa, " zaś w wojskach nieprzyjaciela przekonanie, że mamy przygniatającą przewagę 15. Po sukcesach, osiągniętych w ofensywie zimowej, w Rosji wierzono, że Niemcy nie będą już w stanie przejąć inicjatywy i zwyciężać. Po przemówieniu Stalina,

15 Hitlers Weisungen flir die Kriegfiihrung

1939-1945, Frankfurt aJM. 1962, s. 84.

31

podkreślającego wyzwoleńczą misję Armii Czerwonej, wygłoszonym 7 listopada 1 94 1 roku, oczekiwano na jej ofensywne działania. Teraz uzmysłowiono sobie, że ta perspektywa się oddala, choć jeszcze nie wiedziano, jak wielkie ofiary trzeba będzie ponieść w obronnej walce na śmierć i życie. Rosjanie wiedzieli już, czym jest dla nich niemiecka niewola, i nawet tacy przeciwnicy bolszewizmu, jak Kozacy, niechętnie myśleli o współpracy z Niemcami. Tylko wśród narodów Kaukazu i Azji Środkowej było wciąż wielu potencjalnych kolaborantów, toteż tam ludowy komisarz spraw wewnętrznych rozbudowywał swe dywizje NKWD. Na dokładne rozpoznanie niemieckich zamiarów oraz zmianę dotychczasowych błędnych ocen i decyzji Naczelne Dowództwo Armii Czerwonej miało cały czer­ wiec. A był to czas obfitujący w działania, świadczące o dalszych planach Niemców. Intensywna koncentracja wojsk niemieckich i sojuszniczych na południowym skrzydle frontu oraz kontynuacja operacji zaczepnych, mających na celu poprawienie podstaw wyj ściowych do letniej ofensywy, wyraźnie wskazywały na jej główny kierunek. Nic nie wskazuje jednak, by wyciągnięto z tego właściwe wnioski. Świadczy o tym rozmowa Stalina z dowódcą 38 armii, gen. Moskalenką, prze­ prowadzona po rozpoczęciu 1 6 czerwca przez niemiecką 6 armię operacji "Wil­ helm". Wysłuchawszy meldunku sytuacyjnego, Stalin powiedział: - Niemiecko-faszystowskie wojska na radziecko-niemieckim froncie przeja­ wiaj ą obecnie aktywność tylko w rejonie Wołczańska i na wschód od Czugujewa, to znaczy u was. Sytuacja ta ułatwia odparcie uderzeń nieprzyjaciela. Następnie spytał: - Jakie środki zamierzacie zastosować, by nie dopuścić do przerwania się niemieckich wojsk do Kupiańska? 16 A przecież powinien był wiedzieć, że przeciw osłabionym majowymi walkami 28 i 38 armii oraz prawemu skrzydłu 9 armii (dowodzonej od 5 czerwca przez gen. mjr. Wasilija Gordowa), w której skład na tym kierunku wraz z frontowymi odwodami wchodziło dziesięć dywizji piechoty, sześć dywizj i kawaleńi, 22 korpus pancerny gen. mjr. A. Szamszina oraz siedem samodzielnych brygad czołgów, Niemcy dysponowali czternastoma dywizjami piechoty, sześcioma dywizjami pan­ cernymi i jedną dywizją zmotoryzowaną. Siły te wspierało liczące ponad 1 50 bombowców zgrupowanie lotnicze, które grupami po 1 2-15 maszyn atakowały na zmianę przeprawy. W tej sytuacji przeciwuderzenie podjęte 14 czerwca rano siłami jednostek pancernych i czterech dywizji piechoty, choć przyniosło znaczny sukces, a nawet stworzyło warunki okrążenia nacierających niemieckich dywizji (w tym dwóch pancernych: 14 i 23), zakończyło się rozkazem marszałka Timoszenki wykoriania odwrotu za rzekę Bolszoj Burlik. 14 czerwca również Niemcy zaprzestali aktywnych działań, kończąc operację "Wilhelm". 6 armia gen. Paulusa, która w operacji charkowskiej straciła - według ppłk. Wilhelma Adama 20 tys. zabitych i rannych, poniosła teraz nowe, znaczne straty. -

1 6 K. M o s k a l e n k 0, op. cit., s. 335-336.

32

o stratach w operacji Wilhelm" tak pisze ltn. Otto Ruhle w swych wspo­ " mnieniach poświęconych stalingradzkiej epopei: ,,( . . . ) Na wschód od Charkowa planowało się przeprowadzić operację «Wil­ helm», by uderzeniem w kierunku Wołczańska zdobyć przyczółek niezbędny do zwycięskiego zakOl1czenia letniej kampanii 1 942 roku. 1 1 lipca, punktualnie o go­ dzinie drugiej czterdzieści pięć, niemiecka artyleria otworzyła ogień na radzieckie pozycje. Przygotowanie artyleryjskie trwało piętnaście minut, a w chwilę później nieprzyj aciel otworzył ogień do nacierającej niemieckiej piechoty. Nasza kompania sanitarna otrzymała rozkaz ruszyć do przodu i rozwinąć czasowy punkt medyczny. W ciężarówce wypełnionej żywnością i medyczną aparaturą podążyłem za grupą chirurgów. Wkrótce znaleźliśmy się w terenie, gdzie wcześniej byli Rosjanie. Ich jednostki wycofywały się za Doniec, przeprawiwszy nawet swoją artylerię ciężką. Niemcy zdobyli tylko teren. Na wschodnim brzegu rzeki trwały zacięte walki. To jak w l ustrze odbijało się w pracy naszej kompanii sanitarnej. Tylko

1 1 lipca przywieziono nam 98 rannych. W ciągu tego jednego dnia zapoznałem się z krwawą paletą polowej chirurgii ( .. . ). - Czy to nie okropne, co mu tu robimy? - spytał mnie felczer Keindl. - To nie tylko okropne, ale przerażające - odpowiedziałem mu. - Należy się tylko dziwić, jak my jeszcze to wszystko znosimy - i moralnie, i fizycznie? Czy

jednak możemy temu zaradzić? Możemy tylko złagodzić cierpienia" 17.

Ponieważ nie polepszono - jak zamierzano - podstaw wyjściowych do letniej ofensywy, dowództwo niemieckie przygotowało nową operację, tym razem z udzia­ łem 1 armii pancernej gen. Kleista, pod kryptonimem ,,Fridericus II". Jej celem miało być rozczłonkowanie wojsk 38 i 9 armii Frontu Południowo-Zachodniego przy pomocy uderzeń skrzydłowych i zlikwidowanie ich na zachodnim brzegu rzeki Oskoł, na której zdobyte zostaną przyczółki. Główne uderzenie miało zadać zgrupowanie 6 armii na prawym skrzydle i w centrum obrony 38 armii w kierunku na Kupiańsk, siłami trzech dywizji piechoty, trzech pancernych i jednej zmotory­ zowanej, skoncentrowanych na wschód od Czugujewa. Zgrupowanie uderzeniowe

1 armii pancernej - w składzie trzech dywizji piechoty wzmocnionych czołgami - skoncentrowane zostało w rejonie Balaklei, drugie zaś w rejonie Izjumu, również w sile trzech dywizji piechoty.

22 czerwca, w rocznicę napaści na ZSRR, o godz. 4.20 czasu moskiewskiego, dwa zgrupowania - czugujewskie i izjumskie - rozpoczęły natarcie, lecz kontrata­ kowane przez związki taktyczne piechoty, kawalerii i czołgów, uzyskały jedynie ograniczone sukcesy. Wznowione 23 czerwca natarcie niemieckie zmusiło radziec­

kie dowództwo do wydania rozkazu odwrotu za rzekę Oskoł niemal całej 38 armii (z wyjątkiem dwóch dywizji). Wojska 6 armii zdobyły Kupiańsk, a wojska radziec­

kie wycofały się na lewy brzeg Oskołu. Dywizje osłaniające odwrót musiały .7 O. R li h l e. GenesulIg ill Jelabuga (przekład: ros.: Iscelenie

w

JekIbugie), Moskwa 1969,

s. 128-129. 3

-

SlaIingrnd

33

przeprawiać się wpław, pod nieprzyjacielskim ogniem artyleryjskim i nieustannymi nalotami lotnictwa. Gen. Halder zanotował wtedy w swoim dzienniku: "Drugi rok wojny przeciw Związkowi Radzieckiemu. 22.6.42 r. operacja zaczepna «Fridericus II» (Izjum, Kupiańsk), dzięki zaskoczeniu początkowo rozwijała się pomyślnie, lecz później zahamowała się wskutek zaciętego oporu na zachód od Kupiańska" . A więc znów zaskoczenie! Tymczasem celem "Fridericusa II" było przecież - według gen. Paulusa - osiągnięcie rzeki Oskoł i zdobycie przyczółka na jej wschodnim brzegu, by polepszyć podstawy wyjściowe do ofensywy: l) na północnym skrzydle 6 armii - dla natarcia 40 korpusu pancernego na północny wschód, w kierunku na południe od Woroneża (wspólnie z 4 armią pancerną, nacierającą na Woroneż z północnego zachodu); 2) dla przyszłego natarcia 1 armii pancernej z rejonu Kupiańska na wschód i południowy wschód 18. We wszystkich tych operacjach chodziło zarazem o to, by - jak przyznał Paulus - "zniszczyć jak najwięcej rosyjskich wojsk". Udało się to jednak w niewiel­ kim stopniu i za cenę własnych, dużych strat. W każdym razie Niemcy nie zreali­ zowali w pełni zamierzeń nakreślonych w dyrektywie nr 4 1 , dotyczących okrążeń o charakterze operacyjnym, gdyż po operacji charkowskiej takich okrążeń już nie było i to nie tylko w operacjach o polepszenie podstaw wyjściowych, lecz także późniejszych, realizowanych w ramach letniej kampanii. Przypomnijmy, że Hitler wyobrażał je sobie jako szereg ściśle ze sobą powiązanych, dopełniających się operacji, zaplanowanych kolejno z północy na południe, w określonych okresach, by można było skoncentrować do ich realizacji jak najwięcej wojsk lądowych i lotnictwa. Zalecał zarazem, aby niezależnie od głównego celu ofensywy w każdej operacji dążyć do niszczenia atakowanego nieprzyjaciela, najlepiej biorąc go w kleszcze i uderzając na jego tyły. Plany te okazały się w praktyce niewykonalne. Atakowane wojska radzieckie były albo zbyt silne i mimo nieumiejętnego dowodzenia stawiały zacięty opór, albo potrafiły się w porę wycofać z okrążanego rejonu. Zresztą samo okrążenie nie stwarzało jeszcze gwarancji zniszczenia okrążonych, gdyż - jak to zauważył Hitler we wspomnianej dyrektywie - "w obecnym czasie wyraźnie ujawniła się niewraż­ liwość Rosjan na okrążenia o charakterze operacyjnym" 19. Wiosenne operacje zaczepne Niemców dowiodły dowódcom radzieckim, że główną siłą uderzeniową nieprzyjaciela są czołgi i samoloty. Lotnictwo, koncent­ rowane na wąskich odcinkach frontu, używane było masowo i nieustannie. Bom­ bardowało ono jednocześnie szyki piechoty i czołgów, stanowiska ogniowe artylerii, sztaby, węzły łączności, drogi, mosty i przeprawy. Udawało mu się torować bombami drogę własnym czołgom i piechocie, wyręczając w tym artylerię. Około 50% strat w uzbrojeniu ciężkim Armii Czerwonej było dziełem niemieckiego 18 19

34

W e s t P h a I, W. K r e i p e i in., Rokowyje rieszenija (Fatalne decyzje), Moskwa 1958, s. 1 16. Hitlers weisungen, op. cit., s. 185.

lotnictwa, zaś straty w amunicji, powstałe od bombardowań, kilkakrotnie przewyż­ szały straty od ognia artyleryjskiego. Skuteczność Luftwaffe brała się zarówno z dobrego sprzętu, jak i wyszkolenia pilotów. Wszystkie samoloty bombardowały z lotów nurkujących, z tym że typowym bombowcem nurkującym był Ju-87-Stuka, od 1 942 roku produkowany w wersji zmodyfikowanej Ju-87 D, z udźwigiem 1 800 kg bomb (Ju-87 B

-

tylko 600 kg)

i dwoma działkami 20 mm (oprócz 2 km 7,9 mm). Natomiast podstawowy bom­

bowiec frontowy Ju-88, o udźwigu 3000 kg bomb, zrzucał je z lotu nurkującego nie przekraczaj ącego 45°, co zmniejszało celność jego trafień (podobnie jak radziec­ kiego bombowca nurkującego Pe-2, o udźwigu 600 kg bomb). Również radzieckie samoloty szturmowe n-2 nurkowały łagodnie, nie przekraczając odchylenia 3�00 od płaszczyzny lotu, co zmniejszało ich celność rażenia ośmioma niekierowanymi pociskami rakietowymi. Niepodzielne panowanie w powietrzu w pasach przełamywania frontu i na kierunkach natarcia głównych sił stanowiło podstawową zasadę działań Wehrmachtu w 1942 roku. Choć podziw mogła budzić precyzyjna organizacja przerzutów lotnictwa 4 Floty Powietrznej oraz doskonałe nią dowodzenie, to bezwzględność bombardowań miast wywoływała odrazę. W każdym razie bez takiego wsparcia lotniczego same wojska lądowe, nawet w sile dywizji pancernych, nie byłyby w stanie uzyskać sukcesów, jakie osiągnęły w kampanii tamtego pamiętnego lata.

III

" Czy będzie "drugi front ? Wojna radziecko-niemiecka od początku była zarazem wojną Niemiec i ich sprzymierzeńców z rodzącą się Wielką Koalicją. Wielka Brytania, prowadząca wojnę z hitlerowskimi Niemcami od 3 września 1 939 roku, bez wahania opowie­ działa się 22 czerwca 1 941 roku po stronie ZSRR. Prezydent Roosevelt, forsując ustawę o

lend-lease l ,

uchwaloną 1 1 marca 194 1 roku, uwzględniał możliwość

korzystania z jej dobrodziejstw również przez Związek Radziecki. Dzięki temu możliwe było podpisanie

l

października 1 941 roku bez większych komplikacji

porozumienia o pomocy dla ZSRR i ogłoszenie przez prezydenta USA objęcia Sowietów programem

lend-lease.

Aliancka pomoc w surowcach, uzbrojeniu, umun­

durowaniu i żywności zaczęła być odczuwana w wojennej gospodarce radzieckiej już wiosną 1 942 roku. Dostawy szły trasami, z których każda była uciążliwa i niebezpieczna. Pierwsza, stosunkowo najkrótsza, prowadziła z portów Wielkiej Brytanii i Irlandii do radziec­ kich portów północnych. Bliższym, niezamarzającym, był Murmańsk, znajdował się jednak pod nieustanną kontrolą niemieckiego lotnictwa oraz groźbą opanowania przez niemieckich strzelców górskich gen. Edwarda Dietla. Poza tym wywiezienie towarów z Murmańska jedyną linią kolejową ze zbudowaną w latach 1 940-1 94 1 bocznicą obozierską, będącą linią przyfrontową, wymagało szczególnego i kosz­ townego systemu osłonowego. Drugim, zamarzaj ącym w zimie portem był dalej położony, zbudowany u ujścia Dwiny do Morza Białego Archangielsk. Wykorzys­ tywano go w lecie. Druga trasa, bardziej uciążliwa, choć bezpieczniejsza, wiodła przez Bliski Wschód i Iran do portów Morza Kaspijskiego. Był to długi szlak lądowo-morski, I Lelld-Iease

-

nazwa amerykańskiego systemu pomocy materialnej dla państw sprzymierzonych,

walczących przeciw państwom Osi. Jego podstawę prawną stanowiła ustawa uchwalona przez Kongres Stanów Zjednoczonych (Lend-Iease Act), upoważniająca prezydenta do sprzedaży, wynajmu lub poży­ czenia państwom sprzymierzonym niezbędnych materialów wojennych. Początkowe umowy dotyczyły

1941 r. objęły także ZSRR. Porozumienie w tej sprawie l lipca 1942 roku. W czasie wojny z dostaw w ramach programu lend-Iease skorzystały 42 państwa na ogólną sumę przekraczającą 50 mld dol. USD, z czego ZSRR uzyskał pomoc wartości 1 1 mld USD. Por.: Wielka Encyklopedia Powszec1ma, Warszawa 1965. t. 6. s. 443, MEW, Warszawa 1970. t. 2, s. 168. Wielkiej Brytani i i Chin. Od października

między rządem polskim a rządem amerykańskim podpisane wstało

37

wymagający wielu przeładunków i stąd używany do dostaw towarów mniej pilnych, zwykle w okresach letnich przerw w organizacji konwojów murmańskich, ze względu na wzmożone ataki niemieckie z baz w północnej Norwegii. Trzecią wreszcie drogą była trasa oceaniczna z zachodnich portów USA przez Pacyfik do Władywostoku, skąd towary przeładowywano na kolej transsyberyjską. Po wybuchu wojny japońsko-alianckiej mogły z niej jednak korzystać wyłącznie statki radzieckie, a tych na Pacyfiku nie było wiele. Amerykańskie samoloty dostarczane były później przez pilotów amerykańskich z Alaski, przez Kamczatkę na lotniska wschodniosyberyjskie. Wykorzystywanie tych wszystkich tras organizowano stopniowo, w miarę rozwoju sytuacji. Na przełomie lat 1 941/1942, po kilku próbnych konwojach jesiennych drogą północną, przystąpiono do organizowania dużych konwojów, liczących po około 30 statków o wyporności przeciętnie 10 tys. ton (typu "Liberty"), zakodowanych PQ i QP (powrotne) z numeracją od l . Do czerwca 1 942 roku zorganizowano siedemnaście konwojów z Islandii do Murmańska i Archangielska. Katastrofa PQ- 1 7 wpłynęła na decyzję o przerwaniu dostaw letnich tą drogą. W czerwcu 1942 roku w Murmańsku zebrało się przeszło 3 tys. ocalałych marynarzy angielskich, w tym wielu z zatopionego w drodze do Anglii krążownika "Edynburg", wiozącego 10 ton radzieckiego złota. Byli tam też polscy marynarze z niszczyciela " "Garland , osłaniającego konwój PQ- 1 6. Bombardowany Murmańsk, a także linia kolejowa ciągnąca się wzdłuż wybrzeży Morza Białego nie były bezpieczne. Na całej tej trasie nie było ani jednej ocalałej stacji kolejowej , a rozbite wagony i rdzewiejące wraki parowozów świadczyły o rozgrywających się tu dramatach 2. Mimo dostarczania Związkowi Radzieckiemu pomocy w uzbrojeniu i surowcach strategicznych, stosunki radziecko-alianckie wiosną 1942 roku były wciąż jeszcze nieuregulowane i dalekie od oczekiwań. Zauważalne też były różnice między Wielką Brytanią a USA w podejściu do sojuszu z ZSRR. Dla premiera Churchilla pomoc dla Rosji oznaczała sposób walki z Hitlerem i niewiele ponadto. Poza tym Churchill, który w 1 94 1 roku traktował Związek Radziecki jako sprzymierzeńca, którego "trzeba będzie spisać na straty", również wiosną 1 942 roku uważał, że szybka klęska Związku Radzieckiego nie jest wykluczona. Stąd bez entuzjazmu odnosił się do pomocy materialnej dla Rosji, niewątpliwie uszczuplającej zasoby Anglii, a otwarcie drugiego frontu w 1 942 roku bezwzględnie odrzucał, uważając nie bez racji, że główny ciężar tego przedsięwzięcia spocząłby na Wielkiej Brytanii. Stany Zjednoczone do takiego przedsięwzięcia, planowanego na jesień 1 942 roku, oferowały bowiem tylko osiem dywizji, ponieważ dopiero rozwijały swój potencjał wojenny, a przy tym dźwigały główny ciężar wojny z Japonią. W tym okresie w różnych częściach Pacyfiku zaangażowanych było 420 tys. amerykańskich żołnierzy. 2 J. Lipiński, Druga wojna światowa na morzu, Gdańsk

1970, s. 238-248; F. Ruge, Der Seekrieg

1939-1945, Stuttgart 1954, s. 271-276; T. Konecki, Działania Floty P6łnocnej w wojnie radziecko­

-niemieckiej 1941-1945, WPH 1/1976, s. 93-148.

38

Inaczej do kwestii pomocy dla ZSRR podchodził prezydent Roosevelt. Już w 1 94 1 roku zorientował się, że jeśli Związek Radziecki przetrwa hitlerowski najazd, obejmie jedną z wiodących ról, zarówno podczas dalszej wojny, jak i po jej zakończeniu . Oferując Stalinowi pomoc materialną, przyrzekł mu właściwie legitymizację reżimu. Już przedtem uznał Związek Radziecki, przewidział krótki żywot paktu Ribbentrop-Mołotow, unikał zadrażnień na tle konfliktu wojennego ZSRR z Finlandią. Była to polityka zmierzająca do przekształcenia "drapieżnych bolszewików" w "cywilizowanych Sowietów" , z którymi będzie można współ­ pracować po woj nie. W związku tym uznał za zasadne żądanie Stalina, by zachodni alianci wzięli na siebie część ciężaru zmagań z hitlerowskimi Niemcami na lądzie, najlepiej na kontynencie europejskim 3. Stosunkom angielsko-radzieckim brakowało formalnego uporządkowania. Za­ warcia stosownego układu Stalin zażądał podczas rozmów z ministrem Anthony Edenem w grudniu 1 941 roku: "Ja dążę do ustalenia, że cele wojny obu naszych krajów są identyczne, a wówczas nasz alians będzie mocniejszy. Jeśliby nasze cele wojenne okazały się różne, nie może być przymierza" 4. Stalin powiedział to w kontekście żądań uznania granic ZSRR z 22 czerwca 1 94 1 roku. Przedmiotem dyskusji ministra Edena stał się przedłożony mu projekt tajnego protokołu, przewidującego współdziałanie ZSRR i Wielkiej Brytanii w rozwiązy­ waniu problemów terytorialnych i powojennego systemu bezpieczeństwa w Europie. Oprócz uznania zachodnich granic sprzed wybuchu wojny z Niemcami, Stalin domagał się w nim przyłączenia do ZSRR fińskiego portu na Morzu Barentsa - Petsamo, oraz ujścia Dunaju od Rumunii, na terytorium której żądał również utworzenia baz wojskowych. W sprawie granicy z Polską odrzucał możliwość powrotu do granic ustalonych w traktacie ryskim, proponując linię Curzona oraz pozostawienie w granicach państwa polskiego bądź rejonu Lwowa, bądź Białostocczyzny i Wilna. W drugiej, skróconej wersji projektu tajnego protokołu sprawę granicy polsko-radzieckiej odkładano jednak do rozwiązania w bezpośrednich negocjacjach między rządami obydwu państw.

W kwestii granic w Europie Środkowo-Wschodniej Stalin proponował podział

Prus Wschodnich między Polskę i Związek Radziecki oraz poszerzenie terytorium państwa polskiego po linię Odry; postulował też, by Czechosłowację i Rumunię poszerzyć kosztem Węgier, zaś Jugosławii przekazać Triest i rejon Fiume. Suge­ rował też przeprowadzenie korekty granicy bułgarsko-tureckiej na korzyść Turcji oraz odbudowanie Austrii i Albanii w przedwojennych granicach jako państw niepodległych.

Eden natomiast przedstawił brytyjską koncepcję budowy w Europie Środkowo­

-Wschodniej federacji lub konfederacji państw i poinformował o pracach nad 3 W. F. KimbalI, Roosevelt, Churchill i II wojna światowa, Warszawa 1999,

s. 1 19-121. L. C. G a r d n e r, Strefy wpływów wielkich mocarstw i podział Europy. Od Monachium do Jałty, Warszawa 1999, s. 132.

4

39

utworzeniem federacji polsko-czechosłowackiej. Stalin nie sprzeciwił się tym planom, lecz postawił dwa warunki: l) federacje mogą tworzyć tylko państwa demokratyczne (zaliczał do nich jedynie państwa alianckie); 2) federacje nie mogą zagrażać bezpieczeństwu ZSRR i Wielkiej Brytanii 5. Oczekując wizyty ludowego komisarza spraw zagranicznych ZSRR, Wiaczes­ ława Mołotowa, minister Eden przygotował tekst wzajemnego układu oraz warianty w sprawie radzieckich granic. Nie mniej istotną sprawą była kwestia zdolności ZSRR do stawienia oporu przewidywanej ofensywie Wehrmachtu. Od tego zależała w dużej mierze wygrana aliantów w tej wojnie. Większość wojskowych strategów zachodnich nie wróżyła w owym czasie Związkowi Radzieckiemu większych szans. Na taką ocenę wpływały oszałamiające sukcesy Wehrmachtu w rozbijaniu doborowych radzieckich armii pierwszych rzutów, niszczeniu i zdobywaniu sprzętu pancernego i lotniczego, a zwłaszcza wzięcie do niewoli prawie 2,5 miliona jeńców 6. Wbrew opiniom strategów wojskowych, politycy USA i Wielkiej Brytanii zdecydowali się jednak udzielić Związkowi Radzieckiemu pomocy materiałowej . Była to w dużej mierze zasługa negocjatorów alianckich, lorda Williama Beaverb­ rooka i Averella Harrimana, który był amerykańskim przedstawicielem lend-lease w Londynie. Jednocześnie USA udzieliły ZSRR pierwszej pożyczki 1 mld dolarów na zakup uzbrojenia i surowców. Pomoc ta była, co oczywiste, związana z ryzykiem osłabienia własnych zbrojeń i to bez gwarancji, że wysiłek ten nie pójdzie na marne 7. Liczono się też bardzo poważnie z możliwością zawarcia przez Stalina traktatu pokojowego z Niemcami, na podyktowanych przez nich warunkach. Mocarstwa zachodnie stanęłyby wówczas przed koniecznością samotnego prowadzenia wojny z państwami Osi, bez odpowiedniego przygotowania,- z niewiadomym skutkiem. Wprawdzie z rozmów polityków anglosaskich, a zwłaszcza specjalnego wysłannika prezydenta USA - Harry'ego Hopkinsa - ze Stalinem wynikało, że ten nie dopusz­ cza nawet myśli o przegranej wojnie, lecz wynik działań Armii Czerwonej zmuszał do uwzględnienia również najbardziej niekorzystnego przebiegu wydarzeń. Grudniowa kontrofensywa Armii Czerwonej zmusiła alianckich strategów do rewizji dotychczasowych ocen potencjału wojennego Niemiec i ZSRR oraz zdol-

s H. B a r t o s z e w i c z, Polityka Związku Radzieckiego wobec pa/Zsiw Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1944-1948, Warszawa 1999, s. 18-19. 6 Straty bezpowrotne i sanitarne Armii Czerwonej po 6 miesiącach wojny wyniosły 4 473 800 ludzi, z tej liczby zaginęło i dostało się do niewoli 2 335 500 (52,2%), zaś zabitych zostało i zmarło z ran 465 400 żołnierzy. Por. Gri! siekrietnosti SIliat, op. cil., s. 146-147. 7 Amerykański "arsenał demokracji" dopiero się rozkręcał i w 1941 roku wartość produkcji zbroje­ niowej USA wyniosła tylko 18,5 mld dol. USD. W 1942 roku wzrosła trzykrotnie, osiągając 46,6 dol. mld USD. Por.: K. M i c h a ł e k, Na drodze ku potędze. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1861-1965, Warszawa 1999, s. 273-274.

40

ności bojowej Armii Czerwonej . Wiosną 1 942 roku w Waszyngtonie i Londynie liczono się jednak z nową ofensywą Wehrmachtu i to na wielką skalę. W tej sytuacji musiano rozważyć ponownie, czy Armia Czerwona będzie zdolna ją zatrzymać i czy Związek Radziecki w razie niepowodzenia nie będzie skłonny do zawarcia pokoju. Poj awiło się też nowe pytanie: co będzie, gdy Armia Czerwona przejdzie do skutecznej kontrofensywy? Nieunikniony był powrót do sprawy za­ chodnich granic ZSRR. Chodziło o żądanie Stalina, by Wielka Brytania uznała nową granicę z Finlandią, aneksję Estonii, Litwy i Łotwy oraz rumuńskiej Besarabii i Bukowiny. Po grudniowej wizycie w Moskwie gen. Władysława Sikorskiego sprawę wschodnich granic Polski Stalin odłożył na później , motywując tę decyzję przeświadczeniem, że dogada się w tej sprawie z polskim rządem w Londynie. Polska bowiem - w odróżnieniu od Finlandii czy Rumunii - była członkiem wspólnej koalicji, a na terenie ZSRR tworzyła się polska armia do wspólnej walki. Stąd inne podej ście do sprawy granic z Polską, choć niewykluczone, że już wówczas planowano włączyć Polskę do radzieckiej strefy wpływów 8.

W kwestii granic oraz obiecanego Stalinowi utworzenia "drugiego frontu" prowadzono w Londynie wiosną 1942 roku ożywioną działalność dyplomatyczną. W oczekiwaniu na wspomnianą wizytę Mołotowa przygotowano ośmiopunktowy traktat, w którym uwzględniono wyniki grudniowych rozmów ministra Edena w Moskwie i zgodę premiera Churchilla na przebieg zachodnich granic ZSRR, z wyjątkiem granicy z Polską. Ambasador ZSRR w Londynie, Iwan Maj ski, przekazał jednak życzenie Stalina, by do traktatu dołączyć tajny protokół, uwzględ­ niający m.in. sprawę traktatów obronnych ZSRR z Finlandią i Rumunią oraz Wielkiej Brytanii z Belgią i Holandią. Propozycję tę Londyn jednak zdecydowanie odrzucił. Kwestia ta została pomyślnie rozstrzygnięta już w trakcie wizyty Mołotowa w Londynie w dniach 21-26 maja, pod wpływem protestu prezydenta Roosevelta przeciwko brytyjsko-radzieckim próbom wspólnego rozstrzygania powojennych problemów. Stanowisko Waszyngtonu, przekazane Mołotowowi 24 maja przez ambasadora Johna Winanta, skłoniło Stalina do rezygnacji z traktatu politycznego na rzecz zwykłego sojuszu wojskowego. Eden podziękował Winantowi oraz pol­ skiemu premierowi Sikorskiemu za udzielone mu rady, gdyż "Polacy znają lepiej Rosjan niż my" 9. Co skłoniło Stalina do zmiany swego stanowiska w sprawie uznania granic z 1 941 roku? Jak wyjaśnił to później Mołotow, Stalin uczynił to w imię racji polityki wojennej. Z Londynu Mołotow wyruszył do Waszyngtonu, wioząc projekt dwudziestoletniego sojuszu wojskowego, na rzecz którego Stalin uczynił "ustęp­ stwo" w kwestii granic, pozostawiaj ąc ją otwartą. Mógł to uczynić tym łatwiej , że Brytyjczycy oficjalnie powiadomili go, iż uznają Litwę, Łotwę i Estonię za inte­ gralną część ZSRR. 8 H. B a r t o s z e w i c z, op. cit s. 20-2 1 . 9 W. T. K o w a l s k i , Wielka koalicja. t . I . Warszawa 1971, s. 191. .•

41

Głównym tematem rozmów Mołotowa z prezydentem Rooseveltem był jednak tzw. drugi front". Na podstawie londyńskich rozmów z Churchillem Mołotow " zdawał sobie sprawę, że zachodni alianci nie są w stanie zorganizować go w 1942 roku, niemniej wymusił na Roosevelcie przyrzeczenie jego otwarcia, kreśląc mu perspektywę zwycięstwa Niemców lub cofnięcia frontu na linię rzeki Wołgi, jeżeli drugi front" nie zmusi Hitlera do wycofania ze Wschodu co najmniej czterdziestu " dywizji. Jeśli nastąpi taka katastrofa - argumentował - Związek Radziecki nie " będzie w stanie znosić dłużej podobnego ciężaru w tej wojnie i główne zadanie przeciwstawienia się znacznie wzmocnionemu Hitlerowi spadnie na Imperium Brytyjskie i Stany Zjednoczone"

lO.

Wprawdzie nie określono dokładnej daty otwarcia

drugiego frontu", lecz rok " 1942 został potwierdzony. Na wiecu w Madison Square Garden, w obecności ambasadora ZSRR, Maksyma Litwinowa, Harry Hopkins powiedział: ;,Chcę zapew­

nić to zgromadzenie, że generał Marshall, wielki dowódca naszej armii , nie przy­ gotowuje tych ludzi do gry w pchełki. Drugi front - tak, a jeśli to konieczne - trzeci i czwarty, aby zamknąć armię niemiecką w żelaznych kleszczach naszej ofensywy"

11.

Czy mówiąc to, Hopkins nie zdawał sobie sprawy z niemożności spełnienia tych obietnic? Już 9 czerwca admirał Louis Mountbatten, wysłany do Waszyngtonu dla przygotowania wizyty Churchilla, podał w wątpliwość możliwość lądowania we Francji, obsadzonej rzekomo przez dwadzieścia pięć dywizji Wehrmachtu. Wizyta Churchilla w USA zakończyła się rezygnacją z planu

Sledgehammer", tj. " lądowania w 1942 roku w północnej Francji. Ustalono jedynie, że wojska amerykań­ skie muszą w tym roku włączyć się do walki z Niemcami w Europie lub w Afryce. Na wzrost zainteresowania zachodnich aliantów północną Afryką wpłynął fakt, że w czasie wizyty Churchilla w Waszyngtonie 21 czerwca prezydent Roosevelt zawiadomił brytyjskiego premiera o upadku Tobruku i poddaniu się 33 tys. żołnierzy brytyjskich dwukrotnie mniejszym oddziałom niemiecko-włoskim. Wspominając to, Churchill napisał w swych pamiętnikach: "Klęska na polu walki to jedno, ale hańba to całkiem coś innego". W pierwszym odruchu Roosevelt zapytał premiera: ,,Jak możemy pomóc?" Czołgami Shermana" - odpowiedział Churchill, na co Amerykanie natychmiast " przystali, oferując Wielkiej Brytanii 300 S hermanów", niewątpliwie najlepszych " 12. alianckich czołgów średnich Niepowodzenia Brytyjczyków w Afryce Północnej - utrata Tobruku, porów­ nywana do utraty Singapuru - kontrastowały z dużym sukcesem Amerykanów w morskiej bitwie z flotą japońską o Midway (3-5 czerwca), co przysporzyło Churchillowi obaw, by Amerykanie nie odeszli od przyjętej w 1 94 1 roku zasady najpierw Niemcy". Uznał on więc konieczność zaangażowania sił amerykańskich " 10 L. C. G a r d n e r, op. cit., s. 163.

11 lbidem, s. 166. 1 2 W. F. K i m b a l i, op. cit., s. 160.

42

w wojnę z Niemcami, choć stanowczo sprzeciwiał się lądowaniu we Francji. W ten " sposób coraz bardziej realny stawał się angielski plan "Gymnast - lądowanie " w Afryce Północnej, z udziałem Amerykanów jako "Supergymnast 13. Na tę decyzję wpłynęły zapewne także obawy o przewidywane współdziałanie Niemców i Japończyków. Na wniosek tych ostatnich bowiem już 18 stycznia 1 942 roku został podpisany układ wojskowy między Niemcami, Włochami i Japonią. Przewidywał on rozdzielenie operacji między jego sygnatariuszy. Strefa działań Japonii obejmowała Azję i obszary wodne na wschód od 70. południka do zachod­ nich wybrzeży kontynentu amerykańskiego i sam kontynent oraz Australię, Nową Zelandię i Indie Holenderskie (Indonezję). Strefa działań Niemiec i Włoch obej­ mowała wody na zachód od 70. południka do wschodnich wybrzeży kontynentu amerykańskiego, Afrykę, B liski Wschód oraz Europę do Uralu. Japonia podjęła się zniszczenia głównych baz Wielkiej Brytanii, USA i Holandii w "Wielkiej Azji Wschodniej" oraz okupowania ich posiadłości. Niemcy i Włochy zobowiązały się natomiast zlikwidować główne bazy i siły brytyjsko-amerykańskie na Bliskim i Środkowym Wschodzie oraz na Morzu Śródziemnym i Oceanie Atlantyckim 14. W połowie 1 942 roku wiele wskazywało na to, że Niemcy i Włochy zamierzają opanować Kanał Sueski oraz Bliski Wschód. Po zdobyciu Tobruku wojska niemiec­ ko-włoskie pod dowództwem gen. Erwina Rommla dotarły 30 czerwca do EI­

-Alamejn. Od Aleksandrii dzieliło je zaledwie 1 00 km. Japończycy z kolei odnosili sukcesy w B irmie. Rozbijając tu wojska brytyjsko-chińskie, przecięli jedyną drogę zaopatrzeniową dla armii chińskiej i stanęli u wrót Indii. Nie można więc było wykluczyć, iż armie agresorów europejskich i azjatyckich będą dążyły do spotkania gdzieś w zachodnich prowincjach Indii (dzisiejszy Pakistan). Lądowanie wojsk alianckich w Afryce Północnej mogłoby zapobiec takiej ewentualności, lecz nie­ wiadomą pozostawała sprawa wytrzymałości ZSRR i jego armii wobec nowej ofensywy Niemiec i ich sojuszników. Front afrykański nie mógł bowiem odciągnąć z Frontu Wschodniego znaczniejszych sił niemieckich, a już z pewnością nie " czterdziestu dywizji, czego spodziewano się po "drugim froncie . Taka zasadnicza zmiana w planach mocarstw zachodnich, chcących uczestniczyć " w wojnie lądowej z Niemcami, nie tylko przekreśliła otwarcie "drugiego frontu w 1 942 roku, lecz postawiła też pod znakiem zapytania możliwość otwarcia go rok później, jak to planował amerykański szef Sztabu Generalnego, gen. armii George Marshall (na kwiecień 1 943 roku), jeśli ZSRR do tego czasu nie zostanie pokonany. A to z kolei groziło zmianą układu sił w Wielkiej Koalicji, gdyż mrzonki o wy­ krwawieniu się obydwu stron były nierealne. Zwycięzca zwielokrotniał swe siły i zdobywał dominującą pozycję w swej koalicji. W ten sposób Niemcy zdominowały Włochy, taka też możliwość rysowała się w Wielkiej Koalicji w razie zwycięstwa

Armii Czerwonej . Z tym musiał się liczyć nie tylko premier Wielkiej Brytanii

13 J. R. K. B u t I e r, J. M. A. G w y e r, Grand S/ra/egy - June 1941-August 1942, tłum. ros. Moskwa 1967, s. 430. 14 Druga wojna światowa, Międzynarodowy Komitet Redakcyjny, Warszawa 1987, s. 275-276.

43

- główny orędownik rezygnacji z lądowania w Europie, lecz także prezydent Roosevelt. Amerykanie wiedzieli jednak, że bez Anglików nie są w stanie takiego lądowania przeprowadzić. Tymczasem jednak wielu wojskowych ekspertów alianckich nadal przewidyWało klęskę ZSRR. Należała też do nich część polskich generałów z gen. dyw. Włady­ sławem Andersem, dowódcą armii polskiej w ZSRR, który dążył do wyprowadzenia jej na Bliski Wschód. Stalin, początkowo przeciwny wyprowadzeniu do Iranu nadwyżki etatowej 25 tys. ludzi, po odmowie użycia na froncie pierwszej uzbrojonej i wyszkolonej polskiej dywizji, w marcu 1942 roku bez większych oporów przystał

na zmniejszenie armii z 96 do 44 tys. i wyprowadzenie nadwyżki do Iranu. W lipcu zaś, na prośbę Winstona Churchilla, zgodził się na ewakuację pozostałej części armii polskiej . Radziecka propaganda przedstawiła ją jako ucieczkę Polaków w niezwykle trudnym okresie wojny. Rozegranie tej sprawy przez stronę polską świadczyło o krótkowzroczności i zapewne było błędne. Wszyscy, którzy liczyli na klęskę ZSRR w wyniku nowej ofensywy niemieckiej, nie brali pod uwagę lub nie zdawali sobie sprawy z kilku zasadniczych impon­ derabiliów. Przede wszystkim żołnierze radzieccy, po zorientowaniu się, co ich czeka w niemieckiej niewoli, poddawali się tylko w ostateczności, wybierając śmierć w walce zamiast śmierci głodowej w poniżeniu 15. Zdobywali przy tym coraz większe doświadczenie i umiejętności, choć ze względu na niewystarczające szkolenie nadal ustępowali pod tym względem Niemcom, podobnie zresztą jak Brytyjczycy i Amerykanie, mimo iż ci przed wysłaniem na front przechodzili bardzo długie, 8-1 O-miesięczne szkolenie. Po drugie, Związek Radziecki miał już za sobą okres organizacji produkcji uzbrojenia na Uralu za pomocą urządzeń fabrycznych wywiezionych z terenów okupowanych. Dzięki temu front otrzymywał coraz więcej broni i sprzętu wojskowego. Udział przedsiębiorstw przemysłu zbro­ jeniowego z regionów wschodnich wzrósł od czerwca 1 94 1 do czerwca 1 942 roku z 1 8,5% do 76%. Był to wzrost, którego rozmiary przekraczały wyobrażenia ówczesnych znawców przedmiotu, a przy tym produkcja ta była coraz lepsza jakościowo. Wyprzedziła ona znacznie produkcję zbrojeniową III Rzeszy, mimo że ta ostatnia wykorzystywała potencjał przemysłowy niemal całej Europy. W 1 942 roku Związek Radziecki wyprodukował o 1 8 257 więcej czołgów niż

Niemcy, o 10 736 samolotów, o 34 793 działa polowe i przeciwlotnicze (75 mm i większych). Procentowały tu niewątpliwie inwestycje zbrojeniowe, które ZSRR podjął w końcu lat 20. wyprzedzając Niemcy, a pod pewnymi względami nawet Japonię. Procesowi temu towarzyszyła bezwzględna eksploatacja społeczeństwa, zwłaszcza chłopów w okresie kolektywizacji, oraz wprowadzenie systemu pracy niewolniczej . Umożliwiło to akumulację kapitału na zakup zachodnich technologii oraz maszyn i urządzeń. Ironią losu można nazwać fakt, że do czasu dojścia Hitlera

15 Wg najnowszych danych rosyjskich, na 3 396 400 żołnierzy radzieckich. którzy dostali się do niewoli niemieckiej w całej wojnie, do kraju powróciło 1 836 000. a nie wróciło 1 783 300. Por.: Grif siekrietnosti, op. cit., s. 142 i n. 44

do władzy w 1 933 roku wielce pomocne w wysiłku zbrojeniowym ZSRR były Niemcy weimarskie. Współpraca Niemiec i ZSRR datowała się od słynnego traktatu z Rapallo z roku 1 922. Dzięki niej Niemcy mogli omijać zakazy traktatu wersal­ skiego, np. w dziedzinie produkcji sprzętu wojskowego, a zwłaszcza posiadania broni pancernej i chemicznej, artylerii ciężkiej i przeciwlotniczej i in., ZSRR zaś mógł korzystać z rezultatów prób i doświadczeń prowadzonych na jego poligonach. Wreszcie, wbrew rachubom Hitlera, rezerwy ludzkie Związku Radzieckiego nie uległy jeszcze wyczerpaniu 16. Pozwalało to fonnować znaczne rezerwy strate­ giczne i odwody operacyjne Armii Czerwonej, choć dokonywano tego wykorzys­ tując w coraz większym stopniu kobiety, zarówno w siłach zbrojnych, jak i na zapleczu, a także młodzież przedpoborową w przemyśle i rolnictwie. Nie była to jednak praca niewolnicza, do jakiej Niemcy zmuszali cudzoziemskich robotników. Rok 1942 zapisał się w historii ZSRR, a szczególnie Rosji, odrodzeniem się tradycyjnego patriotyzmu, wyrażającego się bezgraniczną ofiarnością. W szerzenie go zaangażowała się cała inteligencja humanistyczna, zwłaszcza literaci, dzien­ nikarze i artyści. W lecie tamtego roku odbyło się w Moskwie prawykonanie " wspaniałej "Symfonii leningradzkiej Dymitra Szostakowicza, w prasie ukazało się " słynne opowiadanie Michaiła Szołochowa "Nauka nienawiści oraz wiersz Anny " Achmatowej "Męstwo , zawierający takie deklaracje: "nie strasznie pod kulami lec, by ocalić rosyjskie słowo dla naszych wnuków". Odrodzony patriotyzm rosyjski " wyrażał się rozpowszechnianym hasłem: "Zabij Niemca! 17 W takiej atmosferze przygotowywano się do walki na śmierć i życie, gdyż w odróżnieniu od 1941 roku cofać się nie było już dokąd. Wszyscy Rosjanie u progu lata 1 942 roku zdawali sobie sprawę, że muszą dokonać przełomu w tej " wojnie, bo inaczej zginą. Na otwarcie "drugiego frontu jeszcze wprawdzie liczono, lecz nie on miał ocalić Związek Radziecki. Dokonać tego musiał zmobilizowany wczorajszy cywil, a dzisiejszy żołnierz. Nikt nie wiedział jeszcze, gdzie zostanie ostatecznie postawiona tama niemieckiemu naj azdowi, a niewielu dopuszczało myśl, że nastąpi to aż .. . w Stalingradzie.

16

22 czerwca 1941 roku Armia Czerwona liczyła 4 826 907 ludzi, a w ciągu 4 lat wojny zmobili­ zowano jeszcze 29 574 900 osób. Ogółem przez szeregi Armii Czerwonej przewinęło się w czasie wojny 34 476 700 osób. Por.: Gril siekrietlZosti, op. cit., s. 180 i n. 17 A. Werth, Russia at war 1941-1945, skrócony przekład ros., Moskwa 1967, s. 294-301 .

IV

Od Woroneża do łuku Donu Tennin rozpoczęcia letniej ofensywy Wehnnachtu na Froncie Wschodnim, wyzna­ czony początkowo na 1 5 czerwca, był kilkakrotnie przesuwany na 1 8, 22 i ostatecznie 28 czerwca. Powodem tych przesunięć było zaangażowane większości bombowców 4 Floty Powietrznej w szturmie na Sewastopol, a także opóźnienie w realizacji zadań przedofensywnych i koncentracji wojsk, m.in. zgrupowania armijnego "Weichs". Było " to zgrupowanie podobne do zgrupowania "Kleist , a w jego skład wchodziły: 2 armia Gej dowódcą był 60-letni gen. płk Maksymilian von Weichs), 4 armia pancerna 55-letniego gen. płk Hermanna Hotha i 2 armia węgierska gen. płk. Gustawa Janyego. " Zgrupowanie "Weichs rozpoczęło letnią ofensywę 1 942 roku uderzeniem siedmioma dywizjami piechoty, trzema dywizjami pancernymi i jedną zmotoryzo­ waną z obszaru na wschód od Kurska w kierunku Kastornoje-Woroneż z zadaniem wyjścia na rubież Donu i uchwycenia na nim przyczółka oraz zdobycia Woroneża i umocnienia się w jego rejonie. W trakcie natarcia zamierzano częścią sił uderzyć na południe, w kierunku m. Stary Oskoł, wychodząc na spotkanie wojskom 6 armii gen. Paulusa, wykonującej 30 czerwca uderzenie z rejonu Wołczańska w kierunku północno-wschodnim na Nowy Oskoł. W ten sposób zamierzano okrążyć i zniszczyć wojska radzieckiego Frontu Briańskiego, osłaniające kierunek na Jelec i Woroneż, a następnie, zwrotem na południe i dodatkowym uderzeniem z rejonu Sławiańska " (operacja "Clausewitz ), rozbić wojska frontów Południowo-Zachodniego i Połu­ dniowego, otwierając w ten sposób sobie drogę do Wołgi i północnego Kaukazu. Niemieckie natarcie nie było całkowicie niespodziewane dla dowództwa Frontu Briańskiego. Dane rozpoznawcze z 9 czerwca wyraźnie wskazywały na koncentrację wojsk nieprzyjaciela naprzeciw 13 i 40 armii, broniących się na lewym, połu­ dniowym skrzydle frontu. Na to, że Niemcy zechcą tam uderzyć, wskazywała też dogodna do natarcia, równinna przestrzeń, ciągnąca się aż do Donu. W tej sytuacji dowódca frontu, 42-1etni gen. lejtn. Filip Golikow

1

wzmocnił

obronę 40 armii związkami piechoty, dwiema brygadami pancernymi, brygadą I

Gen. Golikow miał już bogatą karierę wojskową. Po ukończeniu Akademii Wojskowej im. Frunzego

1933 roku: dowódcą brygady, dywizji i korpusu, w 1939 r. dowódcą wschodniej Grupy 6 annii, a w latach 194�1 zastępcą szefa Sztabu Generalnego ACz do spraw wywiadu

był kolejno od Armijnej i

wojskowego (GRU) oraz szefem misji wojskowej w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. W bitwie pod Moskwą dowodził

10 annią i 4 annią uderzeniową, a wiosną 1942

r.

został dowódcą

Frontu Briańskiego.

47

artyleńi ppanc., a na styku 1 3 i 40 armii ześrodkował dwa korpusy pancerne. Front Bńański, osłaniający kierunek moskiewski od południowego zachodu, był w tym czasie jednym z najsilniejszych w Armii Czerwonej . W jego skład wcho­ dziło pięć armii ogólnowojskowych, liczących dwadzieścia dziewięć dywizj i i jedenaście brygad piechoty; cztery korpusy i osiem brygad pancernych, liczą­ cych w sumie ponad 1 000 czołgów (korpusy pancerne po 1 70-200 czołgów, a samodzielne brygady pancerne - po 6-8 czołgów ciężkich, 25-30 czołgów średnich i 15-20 lekkich), a także dwa korpusy kawaleńi. Ponadto w pasie obrony frontu skoncentrowano 5 armię pancerną i dwie armie ogólnowojskowe odwodu Kwatery Głównej 3 i 6. Osłonę z powietrza zapewniała 2 armia lotnicza 44-letniego gen. Stefana Krasowskiego, w składzie jednej dywizji lotnictwa bombowego, trzech dywizji lotnictwa szturmowego i trzech dywizji lotnictwa myśliwskiego 2. Front miał początkowo uczestniczyć w operacji charkowskiej . Sformowano w tym celu 48 armię, a na jej dowódcę wyznaczono gen. Aleksandra Samochina. Miał on przylecieć z Moskwy do Jelca, lecz niedoświadczony pilot wylądował w zajętym przez Niemców Mceńsku . Wraz z generałem w niemieckie ręce dostała się dyrektywa operacyj na Naczelnego Dowódcy Armii Czerwonej, musiano więc zmienić zamiary i terminy, a Front Briański otrzymał nowe zadanie przeprowadzenia operacji zastępczej , która miała być skorelowana z operacją charkowską Frontu Południowo-Zachodniego. Najpierw jednak rozpoczęcie opóźniło się, a później niepowodzenie sąsiada spowodowało, że w ogóle z niej zrezygnowano. Front miał więc cały czerwiec na przygotowanie obrony. W czasie dokonywania przegrupowań wojsk, 1 9 czerwca, na Froncie Połu­ dniowo-Zachodnim został zestrzelony niemiecki samolot rozpoznawczy Fieseler Fi 1 56 Storch. Znaleziono w nim mapę i inne dokumenty, jak się okazało należące do mjr. Reichla, szefa wydziału operacyjnego 23 dywizji pancernej, gen. Hansa von Boineburg-Lengsfelda, a także dyrektywy dowódcy XL korpusu pancernego 6 armii, gen. Georga Stummego dotyczące realizacji operacji "Blau". Był to kryptonim wstępnych operacji zaczepnych Grupy Armii "Południe", zaplanowanych na kwiecień-czerwiec 1 942 roku. XL Korpus Pancerny wchodził w skład 6 armii i miał wówczas dwie dywizje pancerne (3 i 23), jedną zmotoryzowaną (98) oraz dwie dywizje piechoty (100 i 376). Właśnie on miał częścią swych sił nacierać z rejonu Wołczańska w kierunku Wołokonowka-Nowy Oskoł, na spotkanie z wojskami 4 armii pancernej, naciera­ jącej z rejonu Szczigry, w celu zamknięcia pierścienia okrążenia wokół znacznego ugrupowania wojsk radzieckich. Następnie, wraz z czołówką 4 armii pancernej, miał nacierać wzdłuż Donu na południowy wschód jako awangarda głównych sił lewego skrzydła Grupy Armii "Południe". -

2 M. 1. K a z a k o w, Nad map{{ minionych bitew, Warszawa 1 967. s. 1 16-1 17.

48

Według zachowanych dokumentów, początek natarcia był przewidziany na

22 czerwca. Dowództwo Frontu Briańskiego rozpoczęło więc gorączkowe przy­ gotowania do jego odparcia, przenosząc swoje stanowisko dowodzenia (SD) z Jelca na północy do położonego bliżej przewidywanych działań Archangiels­ koje. Również dowództwa wszystkich pięciu armii przeniosły swoje SD. W nocy z 2 1 na 22 czerwca zakończono przygotowania do walki, lecz nadszedł ranek, minął dzień, a wszędzie panował spokój. Żartowano więc, że znów - jak w przedwojennej piosence - "rozpoznanie zameldowało dokładnie", co nie naj­ lepiej świadczyło o pracy organów rozpoznawczych, i to nie tylko Frontu Briań­ skiego. Tymczasem po drugiej stronie frontu wrzało. Jak wynika z dziennika gen. Raldera, zniknięcie samolotu z mjr. Reichlem i tajnymi dokumentami wywołało burzę. Do Winnicy wezwany został feldmarszałek von Bock. Nie wiemy, czy wypadek ten wpłynął na jego ponowne zdymisjonowanie, ale reakcją Hitlera było wówczas usunięcie dowódcy i szefa sztabu XL korpusu pancernego oraz dowódcy

23 dywizji pancernej 3. 24 czerwca Niemcy rozpoczęli przegrupowywanie swoich jednostek pancer­ nych i zmotoryzowanych. Dowództwo Frontu Briańskiego zaczęło podejrzewać, że historia z samolotem stanowiła próbę dezinformacji. Nastąpiło rozluźnienie napię­ cia. Nie zrealizowano zamiaru utworzenia dużych zgrupowań przeciwuderzenio­ wych i odpowiedniego ich skoncentrowania. W tej sytuacji natarcie, podjęte 28 czerwca przez armijną grupę "Weichs", zaskoczyło dowództwa i sztaby Frontu Briańskiego. Natarcie było prowadzone siłami XXIV i XLVIII korpusów pancernych oraz xm KA na stosunkowo wąskim froncie, na styku 1 3 armii gen. Nikołaja Puchowa i 40 armii gen. lejtn. artylerii Michaiła Parsiegowa (w czasie wojny fińsko-radziec­ kiej był on dowódcą artylerii 7 armii na Przesmyku Karelskim). Kolumny dywizji pancernych (24, 9 i 1 1 ) przeplatały się z kolumnami piechoty zmotoryzowanej. Na skrzydłach głównego zgrupowania uderzeniowego nacierały: na lewym północnym skrzydle, w kierunku na Liwny, jednostki LV KA 2 armii niemieckiej , a na prawym, południowym - VII KA 2 armii węgierskiej. Lotnictwo bombowe grupami po 20-30 samolotów, osłanianych przez myśliwce, atakowało radzieckie ugrupo­ wania obronne oraz obiekty tyłowe aż do Donu. Już w pierwszym dniu nacierające wojska niemiecko-węgierskie pokonały

1 0-12 km przestrzeni do rzeki Tim. Jednak woj ska radzieckie, oprócz jednego rozbitego pułku piechoty 1 5 dywizji, cofały się w sposób zorganizowany i mimo poniesionych strat nie utraciły zdolności bojowej. W nocy z 28 na 29 czerwca Kwatera Główna Armii Czerwonej zwróciła Frontowi Briańskiemu przekazany

południowemu sąsiadowi 4 KPanc. gen. W. Miszulina oraz przydzieliła dwa nowe: J Protokół z przesłuchania feldmarszałka Keitla, (w:) Sowierszenno siekrietno. op. cit., s. 649; F. H a l d e r, Dziennik wojenny, t. m, Warszawa 1974, s. 565; M. I. K a z a k o w, op. cit., s. 13 1-132; F. P a u I u s, Ich stehe hier auf Befehl, op. cit., s. 69 i 182. 4

-

Stalingntd

49

Operacja " Blau " - 1 i 2 faza (28.06-1 5.07.1 942 r.) \

2A Z g ru p owa n i e " W e .I c h s ,,

4 APanc

L-� " " '" � LV KA • • • • •

•

XIII KA:;' XX/V KPanc XL�m � anc

•

•

•

• • •

F RONT �.WORONESKI •

:

..:";;------..-....::....:::.. 3 A Odwod.

O WJroneż

2A

GA

. .

(Węgl

"

"B

Biełgorod

XXIX KI>:

63 A

GA " A " Zgrupowanie "Kleist" o

50

100 km

17 A

� ' __ __ � ' __ __ � � '

linia frontu 28.06.1 942 r.

---------

linia frontu nad Donem

uderzenie niemieckich korpusów panc. między 26.06. a 8.07.1942 r.

---.

natarcie niemieckich korpusów między 9 a 1 5.07. 1 942 r.

uderzenie kOrpusów armijnych między 26.06. a 8.07.1 942 r.

50

®

okrążenie wojsk radzieckich

24 KPanc. gen. Wasilija B adanowa ze składu Frontu Południowo-Zachodniego i 17 KPanc. gen. N. Feklenki ze swego odwodu. Pierwsze dwa korpusy miały ześrodkować się w rejonie Starego Oskoła, a 1 7 - maszerował z Woroneża w rejon Kastornoje. Wzmocniono też frontowe lotnictwo czterema pułkami myśliwskimi i trzema szturmowymi. Przydzielone frontowi środki wzmocnienia nie zostały jednak wykorzystane następnego dnia ze względu na niedostatki w paliwie i brak dobrej łączności. Tylko jednostki organicznego 1 6 KPanc. gen. M. Pawiełkina, na rozkaz gen. Golikowa, wsparły nad rzeką Kszeń drugorzutowe jednostki 40 armii. Natomiast dwie brygady pancerne - 1 1 5 i 1 1 6, przekazane z frontowego odwodu 40 armii. nie zostały należycie wykorzystane. Gen. Parsiegow, dowodząc cały czas przez telefon ze swego SD w m. Bykowo, nie spotkał się nawet z dowódcami brygad pancernych, ograniczając się do przekazywania im zadań przez oficera łącznikowego. Tym­ czasem Niemcy, gdy tylko poprawiła się pogoda, o godz. 13.00 wznowili natarcie przy wsparciu lotnictwa i na 40-kilometrowym froncie wyszli nad rzekę Kszeń. Rosła groźba obejścia lewego skrzydła 40 armii. Wieczorem niemieckie czołgi dotarły do Bykowa, a gen. Parsiegow, który przed bitwą zapewniał gen. Golikowa, że "mysz się nie prześlizgnie", utracił łączność z wojskami i przeniósł się do m. Kastornoje. Natomiast 'wojska 13 armii zatrzymały natarcie LV KA na Liwny. W nocy z 29 na 30 czerwca dowódcę frontu wezwał do telefonu WCz (wysokiej częstotliwości) sam naczelny dowódca. Stalin powiedział: - Niepokoją nas dwie sprawy. Po pierwsze, słabe zabezpieczenie naszego frontu na rzece Kszeń w rejonie na północny wschód od m. Tim. Liczymy się z tym niebezpie­ czeństwem dlatego, że przeciwnik może uderzyć na tyły 40 armii... Po drugie, niepokoi nas słabe zabezpieczenie waszego frontu na południe od m. Liwny. Tu przeciwnik może uderzyć na północ i tyły 13 armii. W tym rejonie będzie u was działać Katukow (dowódca 1 KPanc. - przypis T. K.), lecz w drugim rzucie nie ma on większych sił. Czy uważacie obydwie te groźby za realne i jak zamierzacie im zapobiec? Gen. Golikow w miarę spokojnie zameldował o podjętych przedsięwzięciach. O 13 armię był spokojny, zwłaszcza że w jej pasie obrony, a także w pasie obrony sąsiedniej 48 armii gen. mjr. G. Chaliuzina były siły wystarczające do przeciwdziałania w rejonie Liwnego. Natomiast 40 armii groziło okrążenie, koncentracja 4 i 24 korpusów pancernych w rejonie Starego Oskoła przeciągała się, 17 KPanc. zaś pogubił w marszu swe tyły i jednostki zostały pozbawione paliwa. W tej sytuacji gen. GoIikow poprosił o zgodę na wycofanie lewego skrzydła 40 armii na rubież Bystrik-Archangiel­ skoje. Odpowiedź nadeszła via aparat Bado: ,,1. Uważamy, że odwrót armii Parsiegowa na rubież Bystrik-Archangielskoje będzie niebezpieczny, gdyż nie jest on przygotowany i przekształci się w ucieczkę. 2. Najgorszy i niewybaczalny w waszej pracy jest brak łączności z armią Parsiegowa i korpusami Miszulina i Badanowa. Dopóki będziecie lekceważyć łączność radiową, nie będziecie mieli żadnej łączności i cały wasz front będzie 51

stanowił niezorganizowaną hałastrę. Dlaczego nie połączyliście się z korpusami przez Fiedorenkę? Czy macie łączność z Fiedorenką? 3. Dobrze byłoby jeden korpus pancerny, np. korpus Miszulina, skierować z rejonu Oskoła do uderzenia w kierunku Goriszecznoje; podobnie korpus pancerny Feklenki - też skierować go na Goriszecznoje z północy na południe. Wszystko to przeciw czołgom, które zajęły Bykowo. Tu też należy skierować korpus Pawiełkina - obok Feklenki lub w drugim rzucie. 4. Parsiegow skarży się na lotnictwo. A co robiło nasze lotnictwo?" Z powyższego widać, że Stalin winą za niepowodzenie obrony frontu był skłonny obarczyć Golikowa i jego sztab. W tej sytuacji wykorzystał obecność na tym froncie dowódcy wojsk pancernych i zmechanizowanych Armii Radzieckiej , gen. Jakowa Fiedorenki, i przesłał mu telegraficznie dy­ rektywę: ,,1 . Towarzysz Fiedorenko ma natychmiast wylecieć w rejon postoju korpusu Miszulina i niezwłocznie zmobilizować Miszulina do zajęcia Goriszecznoje. 2. Jeśli brygada zmotoryzowana towarzysza Miszulina nie jest jeszcze gotowa, niech wystąpi tymi jednostkami, które są gotowe, a pozostałe podejdą później. 3. Jeśli brygady pancerne Feklenki są gotowe do ataku, można i należałoby ruszyć na Goriszecznoje chociażby jedną z nich..." W ten sposób Fiedorenko, jako przedstawiciel Kwatery Głównej, otrzymał pełnomocnictwa do dowodzenia - niezależnie od dowódcy frontu - dużymi związ­ kami pancernymi, mimo iż 'nie dysponował niezbędnym do tego sztabem ani środkami łączności. Nie wróżyło to niczego dobrego, zwłaszcza że Golikowowi Stalin nakazał telegraficznie: ,,Dobrze zapamiętajcie, że macie teraz ponad 1000 czołgów, a nieprzyjaciel nie ma nawet 500. To po pierwsze. Po drugie - na froncie działań nieprzyjacielskich trzech dywizji pancernych jest maksimum 300-400 czołgów, a wy macie ich ponad 500. Wszystko więc teraz zależy od waszej umiejętności wykorzystania tych sił i dowodzenia nimi po ludzku" 4. Rozmowy z Moskwą, na przemian przez telefon i telegraf, trwały ponad dwie godziny, a gdy nad ranem umilkły, odezwały się frontowe środki łączności. Trzeci dzień walk obronnych Frontu Briańskiego rozpoczął się bowiem od niepokojących informacji o natarciu 6 armii na pozycje 21 armii Frontu Południowo-Zachodniego. Zostały one przerwane stosunkowo łatwo i 23 Dpanc. XL KPanc. ruszyła na Nowy Oskoł. Nacierający na lewo od XL KPanc. XXIX KA kierował się na Stary Oskoł, a na lewo od niego nacierał węgierski III KA. W tej sytuacji Kwatera Główna Armii Czerwonej wyraziła w nocy z 30 czerwca na 1 lipca zgodę na odwrót lewego skrzydła 40 armii. Z powodu braku łączności sztabu frontu z 40 armią rozkaz przekazano przez oficerów łącznikowych, którzy lecąc samolotami w ciemnościach odszukiwali sztaby dywizji, wielokrotnie lądując w różnych miejscach, aż do skutku. 4 M. I. K a z a k o w, op. cit., s. 1 39-142

52

2 lipca wojska grupy Weichs" zdobyły Goriszecznoje i prowadziły walki " o Stary Oskoło Drogi odwrotu lewego skrzydła 40 armii zostały więc przecięte. 24 DPanc., wsparta piechotą zmotoryzowaną, nacierała teraz na Sinyje 40 KPanc. i całkowitego okrążenia lewego skrzydła 40 armii. Jednocześnie na północ od linii Stary Oskoł-Sinyje Niemiecka

Lipiagi w celu połączenia się z 23 DPanc.

Lipiagi-Gremiacze Niemcy mieli już otwartą drogę na Don i dalej na Woroneż. Dlatego gen. Golikow otrzymał rozkaz wyjazdu do Woroneża, by osobiście dowodzić walką obronną. Do jego dyspozycji przekazano

3 i 6 armie z odwodu

Kwatery Głównej . W czasie walk pod Oskołem, przed mostem na rzece Kszeń, skupiło się cztery czy pięć niemieckich jednostek, a radziecka artyleria otworzyła na nie huraganowy ogień. Przed wieczorem nadleciały też radzieckie szturmowce, zrzucając bomby z niskiego pułapu. "Po tym wydarzeniu - wspomina Otto Rtihle - do punktu medycznego płynął potok rannych. Rozwinęliśmy dwie sale operacyj ­ ne. Major decydował, gdzie kłaść rannych, felczerzy zaś opatrywali lekko rannych i dawali im zastrzyki. Nasza sala operacyjna znajdowała się w szkole. Chirurdzy pracowali pod ostrzałem artyleryjskim. Pociski wybuchały całkiem blisko. Ze ścian i sufitu co chwila odrywały się kawałki tynku, czasem dość solidne. Wszystko drżało od wybuchów. W każdej chwili można było oczekiwać bezpośredniego trafienia. Stałem za stołem operacyjnym doktora Keindla i starałem się robić wrażenie, że wszystko jest w porządku. Podobnie zachowywali się sanitariusze. Szybko rozpo­ znaliśmy, że od momentu wystrzału do wybuchu upływa sześć sekund.

I

każdy

z nas odruchowo zaczynał liczyć: raz, dwa, trzy, cztery... Gdy padało słowo «cztery», chirurg wyjmował skalpel z rany i czekał na wybuch. Tak wyglądały w tej sytuacji operacje. Chirurg przy wybuchu mógł bowiem łatwo zrobić niepotrzebne cięcie i skomplikować sobie operację. A rannych przy­ wieziono tak wielu, że zapełniono nimi wszystkie klasy szkoły. Ze wszystkich stron rozlegały się jęki i wołania o pomoc. - Oj , pomóżcie mi wreszcie! - jęczał jeden ranny. - Dłużej już nie mogę. Lepiej mnie zastrzelcie - prosił drugi. - Mój Boże, postradam zmysły ! O mamo, Helgo, moje dzieci - stękał trzeci.

A praca na «taśmie» chirurgicznej szła pełną parą. Chirurdzy cięli, krew ściekała ze stołów operacyjnych na podłogę, a sanitariusze ledwie nadążali wynosić naczynia z amputowanymi kończynami. Cmentarz w Oskole stał się największym, jaki zostawiła nasza kompania sanitarna od chwili napaści na Związek Radziecki" 5. Tymczasem na wschód od Starego Oskołu walczyły źle dowodzone 17 i

24-

korpusy pancerne. W odwrocie cofał się na wschód również 4 KPanc. gen. Miszu­ lina. Radzieccy dowódcy nie potrafili, podobnie jak w roku

194 1 , wykorzystać

swej liczebnej przewagi w czołgach i utracili możliwość wykonania skutecznego przeciwdziałania. Wszystkie korpusy pancerne cofały się za Don. Wieczorem, s O. R li h l e, op. cit., s. 130-1 3 1 .

53

3 lipca. do Donu dotarły też pancerne czołówki niemieckie, rozciągając się przy tym szerokim frontem. Ich lewe skrzydło osłaniały jednostki XIII i LV korpusów armijnych. Radziecka Kwatera Główna zdecydowała się wykonać przeciwuderzenie sta­ cjonującą w pobliżu Woroneża 5 armią pancerną. Była to jedna z dwóch eksperymen­ talnych armii tego typu, sformowanych w maju 1 942 roku (latem sformowano dwie kolejne). Miała ona 480 czołgów i mogła zostać wzmocniona tymi brygadami 1 i 1 6 KPanc., które nie utraciły zdolności bojowej , a także dywizjami piechoty 3 i 4 8 armii. Z czołgami miały nacierać 3 i 6 armie odwodowe, które zaczęły zajmować obronę na północ i południe od Woroneża, na wschodnim brzegu Donu. Gdyby udało się część ich sił przeprawić za Don, zgrupowanie uderzeniowe miałoby w sumie znaczną przewagę nad nacierającymi na Woroneż wojskami niemieckimi i węgierskimi. Organizacj i przeciwuderzenia dokonywał szef Sztabu Generalnego Armii Czer­ wonej, gen. płk Aleksander Wasilewski, który w nocy z 3 na 4 lipca przyleciał w tym celu w rejon Jelca. Pomagał mu szef sztabu Frontu Briańskiego, gen. mjr Michaił Kazakow, bowiem dowódca frontu, gen. Golikow, znajdował się w tym czasie w rejonie Woroneża, organizując jego obronę, a sztab frontu nie przejawił w tej sprawie żadnej inicjatywy. Dowódca 5 APanc., gen. mjr Aleksander Liziukow, po rekonesansie otrzymał zadanie jednoczesnym uderzeniem wszystkich sił na zachód od Donu przeciąć szlaki komunikacyjne niemieckiego zgrupowania pimcernego, które przedarło się do rzeki, i zapobiec sforsowaniu przez nie Donu. Po osiągnięciu rejonu Ziemlańsk-Chochoł 5 armia pancerna miała udzielić pomocy wojskom lewego skrzydła 40 armii w wycofaniu się przez Goriszecznoje do Woroneża. W tym samym jednak dniu gen. Wasilewski został wezwany' do powrotu ze względu na pogorszenie się sytuacji na prawym skrzydle Frontu Południowo-Zachodniego, wykonanie przeciwuderzenia powierzył więc dowódcy 5 APanc. i sztabowi frontu. "Gen. Liziukow był znany kierownictwu Armii Czerwonej jako energiczny, obdarzony siłą woli, nieprzeciętny dowódca - charakteryzuje go gen. Wasilewski. - To właśnie zadecydowało, że już w czerwcu 1942 roku Kwatera Główna powie­ rzyła mu dowództwo jednej z pierwszych, dopiero formowanych armii pancernych. Liziukow należał do grona pierwszych B ohaterów Związku Radzieckiego; otrzymał ten tytuł już w pierwszych tygodniach wojny. Niestety, walki na ziemi woroneskiej okazały się dla niego ostatnimi. Począwszy od 6 lipca bez przerwy znajdował się w walce na czele swych brygad pancernych. 24 lipca Aleksander Ilicz poległ na " polu chwały 6. Bardziej krytyczną i chyba realniejszą ocenę tej postaci daje marszałek Rokos­ sowski, który zastąpił Golikowa na stanowisku dowódcy Frontu Briańskiego po wyleczeniu ciężkiej rany, odniesionej 8 marca 1 942 roku pod Suchiniczami. "Odczułem serdeczny żal z powodu jego śmierci. Poznaliśmy się jeszcze na rubieży j arcewskiej . Waleczny, odważny czołgista. Był doskonałym dowódcą 6 A.

54

W a s i l e w s k i, Dzieło ... ,

s.

233-234.

brygady pancernej, mógł zostać niezłym dowódcą korpusu pancernego. Annia pancerna przekraczała jednak jego możliwości. Był to nowy związek operacyjny, sformowany w pośpiechu. Ponadto nie mieliśmy jeszcze doświadczenia w użyciu takiej masy czołgów. Annia po raz pierwszy brała udział w boju i to od razu w tak skomplikowanej sytuacji. Rzecz jasna, wszystko to nie mogło nie odbić się na jej działaniach. Dowódca armii miał powód do desperacji ... Niebawem dowództwo i sztab 5 armii pancernej wycofało się do odwodu Kwatery Głównej, korpusy zaś podporządkowano bezpośrednio frontowi. W tym czasie była to niewątpliwie słuszna decyzja. Ani sytuacja, ani nasze możliwości nie pozwalały jeszcze na fonnowanie takich potężnych związków pancernych" 7. Co było przyczyną niepowodzenia tego kolejnego, największego przeciwude­ rzenia Frontu Briańskiego, które powinno było przecież zasadniczo wpłynąć na zmianę sytuacji pod Woroneżem? Zdaniem najlepiej zorientowanego gen. Kazakowa, nie udało się zorganizować .zmasowanego ataku pancernego. Czołgi wchodziły do walki z kolumn, metodą wprowadzenia w gotowe już włamania, z wydzieleniem czołowych batalionów (np. po dwa bataliony z korpusu). W rezultacie natarcie korpusów pancernych ograniczyło się do działań czołowych batalionów. Przeciwuderzenie 5 armii pancernej trwało do 7 lipca. Do walki z nią dowództwo niemieckie zaangażowało 9 i 1 1 dywizje pancerne XXIV KPanc. oraz inne jednostki. W dwudniowych walkach radzieckie ataki załamały się. Pierwsza próba użycia armii pancernej zakończyła się niepowodzeniem, zaczęto więc podważać przydatność takiego związku operacyj nego. Tymczasem - jak przyznaje sam Kazakow (podobnie jak Rokossowski) - przyczyną niepowodzenia 5 APanc. (jak i uprzednio korpusów pancernych) był brak umiejętności. Przyszły one - przyznaje - dopiero później . Po powrocie do Moskwy gen. Wasilewskiego i jego meldunku o sytuacji na Froncie Briańskim podjęto decyzję o utworzeniu Frontu Woroneskiego. Jego dowód­ cą został 40- letni gen. lejtn. Nikołaj Watutin, dotychczasowy zastępca szefa Sztabu Generalnego. Niemiecka 4 APanc., a właściwie jej XLVIII KPanc., po sforsowaniu Donu, bez większych trudności w dniach 5-7 lipca opanował Woroneż. W rękach radzieckich utrzymały się tylko jego przedmieścia, leżące po wschodniej stronie rzeki Woroneż, wpadającej do Donu z północy, od Lipiecka. Walki w Woroneżu trwały w następnych dniach i tygodniach, gdy Niemcy usiłowali poszerzyć zdobyty teren, lecz główne siły 4 armii pancernej wycofano z walki. Już bowiem 5 lipca dowództwo grupy armii zażądało od dowódcy 4 APanc. skierowania jej związków taktycznych na południowy wschód, w kierunku Ostrogożska, dokąd dotarły już dywizje XL KPanc. w pościgu za wojskami radzieckiego Frontu Południowo-Zachodniego. Feldmarszałek von Bock zalecał generałowi Weichsowi najpierw zastąpić 23 i 24 dywizje pancerne dywizjami zmotoryzowanymi (3, 1 6 i Gross Deutschland"), a później jednostkami XXIX KA. "

7

K. R o k o s s o w s k i, ŻOłnierski obowiązek, Warszawa 1973. s. 203.

55

Jednak ani Weichs, ani gen. Hoth nie spieszyli się z realizacją tych zaleceń, gdyż walki o Woroneż dopiero się zaczęły i nie było pewności, że skończą się pomyślnie. A w zmagania o samo miasto zostały zaangażowane dwie dywizje pancerne i dwie zmotoryzowane. Pamiętajmy też, że dwie dywizje pancerne i jedna piechoty w tym samym czasie odpierały ataki 5 armii pancernej na zachodnim brzegu Donu. Stosunkowo niezaangażowana w walkach była tylko 23 DPanc., znajdująca się na wschodnim brzegu Donu. W sumie więc w walce o Woroneż główne siły 4 APanc. były zaangażowane do 8 lipca. Wraz z wycofaniem 4 APanc. gen. Hotha z grupy Weichs" front nad Donem " przejęła 2 armia polowa ( 10-12 dywizji piechoty) oraz - od ujścia rzeki Woroneż do Pawłowska 2 armia węgierska. Tymczasem, począwszy od 2 lipca, Front -

Woroneski gen. Watutina siłami 1 8 KPanc. i kilku dywizji 60 armii (dawnej 3 odwodowej) przeprowadzał pierwszą operację lokalną, -której celem było odbicie Woroneża. W walkach tych wyróżnił się płk Iwan Czerniachowski (późniejszy dowódca 60 armii i kilku frQntów), ale ich rezultatem było tylko zajęcie szpitala i kilku kwartałów na północnym krańcu miasta. Od tej pory aż do października gen. Weichs systematycznie wznawiał w mieście walki zaczepne, w wyniku czego Woroneż nie schodził z czołówek niemieckich kronik ft1.mowych 8. Chociaż zadania opanowania rejonu Woroneża nie udało się Niemcom wykonać w całości, to jednak odnieśli tu duży sukces. Rubież obrony obu radzieckich frontów - Briańskiego i Południowo-Zachodniego - została przełamana na prze­ strzeni około 300 km i głębokości 150-170 km. Wojska niemiecko-węgierskie osiągnęły Don i nawet go sforsowały na północny wschód od Woroneża, w rejonie Korotojaku. Wojska radzieckie do 8 lipca straciły 700 czołgów i 1200 dział, ale do niemieckiej niewoli dostało się tylko 73 000 jeńców. *

*

*

Po zawróceniu głównych sił 4 APanc. na południowy wschód, wzdłuż prawego brzegu Donu, dowództwo Grupy Armii Południe" przystąpiło do wykonywania " kolejnej operacji - okrążenia i zniszczenia sił radzieckich, znajdujących się na zachód od Donu, naprzeciw 6 armii gen. Paulusa. 3 lipca do sztabu Grupy Armii Południe" przybył Hitler. Był w doskonałym " nastroju po wiadomości o zdobyciu Sewastopola, za co gen. Manstein awansował do stopnia feldmarszałka. Niepokoił się o możliwość wyrwania się z okrążenia wojsk radzieckiej 40 armii. Poza tym był zadowolony z dotychczasowego przebiegu opera­ cji. Przybył, by ustalić szczegóły dalszych działań w nowej organizacji, którą zamie­ rzał wprowadzić 7 lipca. W miejsce Grupy Armii ,,Południe" utworzył teraz dwie Grupy Armii: A" i B". Prawoskrzydłowa Grupa Armii ,,A", w składzie 1 i 4 armii " " pancernych (ta ostatnia miała zostać podporządkowana w terminie późniejszym) oraz 17 i 1 1 armii polowych, została przeznaczona do działań w kierunku północnokaukas8 K. M o s k a I e n k 0, op.cit. , s. 248-253.

56

.-

kim. Grupa Annii

B", działająca na lewym skrzydle, w składzie niemieckich " 2 i 6 armii, 2 armii węgierskiej , a później również 8 armii włoskiej oraz będącej

jeszcze w stadium formowania 3 armii rumuńskiej, otrzymała zadanie dalszego nacierania w kierunku Stalingradu oraz zorganizowania obrony na środkowym Donie. Dowódcą Grupy Armii ,,A" został 10 lipca 62-letni feldmarszałek Wilhelm List. W wojnie z Polską dowodził on nacierającą ze Śląska i Słowacji 1 4 armią, a jako dowódca 1 2 armii uczestniczył w kampaniach: francuskiej w 1940 roku oraz bałkańskiej wiosną 1 94 1 roku, gdzie pozostał jako dowódca obszaru operacyjnego ,,Południowy Wschód". Należał on do drugiego rzutu" czołówki generalicji Wehr­ " machtu i teraz, po wykruszeniu się rzutu pierwszego z feldmarszałkami Brauchit­ schem, Bockiem, Rundstedtem i Leebem, Hitler wyznaczył go do czołówki dowód­ czej wojsk lądowych, na główny kierunek operacyjny. Jak się jednak wkrótce okazało, nie był on strategiem na miarę oczekiwań Hitlera i po pierwszych niepo­ wodzeniach został pozbawiony dowództwa.

Z dowódców armii tej grupy wyróżniał się niewątpliwie dowódca 1 armii pancernej, 6 1 -letni gen. płk Ewald von Kleist. Jako dowódca XXII KA 1 4 armii był on podwładnym Lista w wojnie z Polską w 1 939 roku, po czym zaczął dowodzić grupami pancernymi:

Kleist" w kampaniach francuskiej i bałkańskiej " oraz 1 grupą pancerną w kampanii rosyjskiej. Grupa ta, nacierająca przez Wołyń

na Kijów i Rostów, poniosła stosunkowo największe straty, doznając wielu tak­ tycznych porażek, z których największa miała miejsce w Rostowie nad Donem w końcu listopada 1 941 roku. W jej wyniku Grupa Armii

Południe" musiała " cofnąć się za rzekę Mius. Kleist zdołał jednak oczyścić się z winy za tę porażkę i teraz miał utorować wojskom Lista drogę do Baku. Dowódcą 17 armii był gen. płk Richard Ruoff, zaś 1 1 armii - 55-letni feldmar­ szałek Erich von Manstein. Ten ostatni uchodzący za twórcę planu kampanii przeciw Francji przez Ardeny, po zdobyciu Sewastopola, z częścią swej dotych­ czasowej armii, a zwłaszcza jej ciężką artylerią, został wkrótce przeniesiony do Grupy Armii

Północ" w celu uczestniczenia w przewidzianym na wrzesień szturmie " oblężonego Leningradu. Ataki radzieckich frontów: Leningradzkiego i Wołchows­

kiego, mające na celu odblokowanie miasta, zmusiły jednak dowództwo grupy armii do zużycia przewidzianych do szturmu odwodów na odparcie tych ataków. W ten sposób zamiar zdobycia Leningradu spełzł na niczym, a Manstein został w końcu listopada przeniesiony ponownie na południe, tym razem pod Stalingrad.

Ze składu 1 1 armii w operacjach na Kaukazie użyty został w zasadzie tylko

rumuński korpus górski gen. Lascara, zaś włoski korpus alpejski gen. Messe, który miał wspierać niemiecki XLIX korpus górski gen. Rudolfa Konrada, został ostatecz­ nie podporządkowany z całą 8 armią włoską Grupie Annii

B". Dowódcą tej grupy " został 1 5 lipca gen. płk Maksymilian von Weichs, dotychczasowy (od października 1 939 roku) dowódca 2 armii polowej, a w operacji woroneskiej - Armijnej Grupy Weichs". Dowodzenie 2 armią przejął gen. płk Hans von Salmuth. " 57

.".."

Dowódca 4 armii pancernej, 57-letni gen. płk Hermann Hoth, od 1 938 roku dowodził dywizjami zmechanizowanymi i pancernymi. Uczestniczył w składzie głównych zgrupowań uderzeniowych w wojnie z Polską i Francją. Od jesieni 1940 roku był dowódcą 3 grupy pancernej, a następnie 3 armii pancernej, i w tym charakterze uczestniczył w kampanii 1 94 1 roku w Grupie Armii "Środek". Od 5 października 1 94 1 aż do l czerwca 1 942 roku dowodził 17 armią polową, po czym został dowódcą 4 armii pancernej. 2 armią węgierską dowodził - jak wiemy - gen. płk G. Jany, a 4 Flotą Powietrzną - gen. płk Wolfram von Richthofen, dotychczasowy dowódca słynnego VIII KLSz. Najsilniejszą armią w tej grupie była 6 armia polowa. Licz.yła ona wówczas około 270 tys. żołnierzy, a w skład jej wchodziło pięć korpusów z dziesięcioma dywizjami piechoty, lekką dywizją piechoty, 3 dywizj ą zmotoryzowaną, 23 dywizj ą pancerną i 2 1 3 dywizją ochronną. Jeden korpus - XXIX KA gen. Hansa von Obstfeldera - został jednak użyty do osłony skrzydła nad Donem, a w miarę marszu na wschód obsada pozycji nad Donem wymagała nowych sił. Również pozbawienie armii XL korpusu pancernego oraz nienadążanie artylerii o ciągu konnym uniemożliwiało realizację zadań w wyznaczonych terminach. Natomiast 4 armia pancerna gen. Hermana Hotha była słabsza niż l i 2 armie pancerne, które miały przeważnie po trzy korpusy pancerne i po jednym korpusie armijnym. Operację "Blau" 4 APanc. rozpoczynała w grupie "Weichs" w składzie dwóch korpusów pancernych: XXIV - gen. ltn. Karla Eibla i XLVIII gen. płk. Wernera Kempfa. Miały one w sumie trzy dywizje pancerne i trzy dywizj e zmo­ toryzowane (XXIV KPanc. - dwie dywizje pancerne i jedną zmotoryzowaną, zaś XLVIII KPanc. jedną 24 DPanc., przeformowaną z dywizji kawalerii) oraz 3 i 1 6 dywizje zmotoryzowane. Skład korpusów, a tym samym armii był płynny, zwięk­ szany lub zmniejszany, a także zmieniany w zależności od potrzeb wynikaj ących z rozwoju sytuacji, np. XL KPanc., przydzielony w pierwszej fazie operacji 6 armii, po wycofaniu się z Woroneża został przekazany 4 armii pancernej, z którą sforsował Don przy Konstantinowskiej, a po zawróceniu 4 armii pancernej, z kierunku kaukaskiego znów na Stalingrad został przekazany l armii pancernej, a więc do Grupy Armii "A" z zadaniem nacierania wraz z III KPanc. na Grozny i Baku. LVII KPanc. tej armii nacierał na Majkop. Warto przy tym nadmienić, iż ówczesne niemieckie dywizje pancerne liczyły do 1 60 czołgów, w większości 20-22-tonowych P-III z 50 mm działem oraz 22-23,5-tonowych P-IV z 75 mm działem, a także 40 dział szturmowych, tj. tyle, ile ówczesne radzieckie korpusy pancerne. Dywizje zmotoryzowane miały natomiast około 50 czołgów, a więc o połowę mniej niż radzieckie korpusy zmechanizowane. W miarę rozwoju produkcji radzieckich czołgów wzrastała ich liczba w obydwu rodzajach korpusów: do 209 w korpusie pancernym (wszystkie T-34) i 1 97 w kor­ pusie zmechanizowanym (176 czołgów T-34 i 2 1 czołgów T-70); każdy z nich liczył też w końcu 1943 roku po 49 dział pancernych. 58

Między 3 a 7 lipca wojska niemieckiej 6 armii polowej przygotowały dogodne rubieże do kolejnej operacji: "Clausewitz" . Nacierający wzdłuż prawego brzegu Donu XL KPanc. uderzył z rejonu Ostrogożska na Rossosz, oskrzydlając 28 armię gen. Wasilija Kriuczenkina, a w konsekwencji także 38 armię gen. Moskalenki. By zapobiec jego wyjściu na tyły frontu, marszałek Timoszenko usiłował zorganizować obronę na rzece Ticha Sosna siłami odwodowymi frontu. Niemcy uprzedzili jednak ten zabieg, uderzając 5 lipca z rejonu Dwurieczna, forsując Oskoł i przechwytując na jego wschodnim brzegu dwa nieduże przyczółki. zaś 6 lipca, siłami XL KPanc. i XVII KA, sforsowali rzekę Ticha Sosna. 28 armia wycofała się za rzekę Czorna Kalitwa. odsłaniając prawe skrzydło 38 armii. W związku z tym marszałek Timo­ szenko rozkazał rozpocząć w nocy z 6 na 7 lipca odwrót 38 armii na rubież tyłową Łowienki-Białokurakino 35-40 km na wschód od rzeki Oskoło Rubież tę zaj­ mowały oddziały 1 1 8 rejonu umocnionego. Odwrót trwał 24 godziny. ale w tym czasie sytuacja ogólna wojsk radzieckich uległa zdecydowanemu pogorszeniu. 7 lipca rozpoczęła się operacja "Clausewitz" . Uczestniczyły w niej 6 armia polowa oraz 4 i l armie pancerne. Główne ich uderzenia zbiegały się w Millerowie, w celu okrążenia i zniszczenia 28, 38 i 9 armii Frontu Południowo-Zachodniego i części sił Frontu Południowego. Już po południu, 7 lipca, oddziały VIII KA gen. płk. Walthera von Heitza i XL KPanc. 6 armii zajęły m. Rossosz, a rankiem 8 lipca leżącą również nad Czorną Kalitwą 01chowatkę, po czym zaczęły oskrzydlać pozycje 38 armii. Jej prawo­ skrzydłowy sąsiad, 28 armia i grupa wojsk gen. mjr. wojsk pancernych E. Puszkina, która miała uprzednio osłaniać pozycje frontu na rzece Ticha Sosna, nie zdążyły zorganizować obrony nad Czorną Kalitwą i rozpoczęły odwrót na południowy wschód. W rezultacie tego rosła luka między nimi a 38 armią. W lukę tę weszło około 300 czołgów niemieckich, przesuwając się z Rossoszy na Kantemirowkę i z Olchowatki na Kamionki. W tej sytuacji gen. Moskalenko uznał za konieczny odwrót swych wojsk za rzekę Ajdar 1 5 km na wschód, i jednoczesne dokonanie osłony z północy na rubieży Rowienki-Kantemirowka. Marszałek Timoszenko odrzucił jednak propozycję wycofania armii, godząc się jedynie na zorganizowanie osłony. Tymczasem Kantemirowka, do której docierały niemieckie czołgi, leżała 90 km za rubieżą obronną armii. Okazało się, że sztab frontu nie był zorientowany w szybko zmieniających się wydarzeniach i błędnie o nich informował Kwaterę Główną. W związku z tym 9 lipca o godz. 1 6.00 gen. Moskalenko wysłał szefowi sztabu frontu telegram z najnowszymi danymi, a po­ nieważ łączność została wkrótce utracona, o godz. 20.00 podjął samodzielną decyzję o odwrocie armii. Na drugi dzień marszałek Timoszenko, po zorientowaniu się w sytuacji swych wojsk, zaakceptował tę decyzję. Również Kwatera Główna, chcąc uniknąć dalszych błędnych decyzji w sprawie wycofywania wojsk zagrożonych okrążeniem, nakazała planowy odwrót armii frontów Południowo-Zachodniego i Południowego za Don. Jednocześnie w wielki łuk Donu wprowadziła dwie armie odwodowe, którym nadano numery 62 i 64. -

-

59

Uprzednio, 3 lipca, do dyspozycji Frontu Woroneskiego przydzieliła trzy armie odwodowe o numerach 3 , 6 i 5, którym dano numery 60, 6 1 i 63. Ta ostatnia, pod dowództwem gen. lejtn. Wasilija Kuzniecowa, osłaniała ponad 200-kilometrowy odcinek lewego brzegu Donu od Pawłowska do Serafimowicz. Wycofały się tu rozbite oddziały Frontu Południowo-Zachodniego. Następny, niespełna 50-kilo­ metrowy odcinek od Serafimowicz do Kleckiej obsadziły trzy ocalałe dywizje 21 armii, która poniosła klęskę w walce o Nowy Oskoł i Liski i została wycofana za Don, w rejon Buturlinowki. Od Kleckiej, już na prawym brzegu Donu, do leżącej 70 km na południe m. Surowikino nad rzeką Czyr - dopływem Donu - miała zająć obronę transportowana pospiesznie z odwodu Kwatery Głównej armia, która otrzymała numer 62. Jej dowódcą był gen. mjr Władimir Kołpakczi. Na południe od niej do m. Kurmojarska miała zająć obronę inna armia odwodowa - 64 armia gen. lejtn. Wasilija Czuj kowa. Armie te stanowiły podstawowy trzon utworzonego 12 lipca, w miejsce rozformowanego Frontu Południowo-Zachodniego, Frontu Stalingradzkiego. Jego dowódcą pozostał chwilowo marszałek Timoszenko. W tym czasie gruntownej zmianie uległ dotychczasowy niemiecki plan kam­ panii. Zgodnie z nim, w trzeciej jej fazie, obie grupy armii miały nacierać zbieżnie w kierunku Stalingradu. Kiedy jednak 7 lipca wojska radzieckiego Frontu Połu­ dniowego niepostrzeżenie oderwały się od nieprzyjaciela i do 1 1 lipca wycofały planowo na rubież Starobielsk-Woroszyłowsk-Krasny Ług, Hitler, w dążeniu do okrążania i likwidacji większych zgrupowań wojsk radzieckich, 1 3 lipca podjął decyzję o zawróceniu 4 armii pancernej gen. Hotha na południowy zachód w celu wyjścia na tyły wojsk radzieckiego Frontu Południowego. Tym samym na kierunku stalingradzkim pozostała jedynie 6 armia gen. Paulusa, w dodatku pozbawiona niemal wojsk szybkich (w swym składzie miała 23 DPanc. i 3 DZmot.). Gen. Hoth, nacierając w rejonie pozbawionym w zasadzie ośrodków oporu, 1 6 lipca osiągnął m. Tacyńska, 1 8 lipca - Morozowsk, a 2 1 - Konstantinowską i Nikołajewską, gdzie XL KPanc. i IV KA sforsowały Don. W ciągu następnych trzech dni XL KPanc. sforsował rzekę Sal w rejonie Orłowskiej, stwarzając warunki do natarcia na Rostów w celu zamknięcia wojsk radzieckich, wycofujących się z Donbasu i znad Miusa. Zamiar ten jednak był skazany na niepowodzenie, gdyż woj ska radzieckiego Frontu Południowego już 16 lipca rozpoczęły odwrót i do 24 lipca jego główne siły wycofały się za Don. XLVIII KPanc. sforsował Don pod Cymlanską dopiero 3 1 lipca, a XXIV KPanc. został przekazany 6 armii. Tymczasem wojska niemieckiej

l

armii pancernej gen. Kleista sforsowały

Północny Doniec pod m. Kamieńsk Szachtyński i współdziałając z 1 7 armią gen. Ruoffa, która 2 1 lipca rozpoczęła natarcie nad Miusem, prowadziły działania przeciw wojskom Frontu Południowego, broniącym obszernego przyczółka na Donie pod Rostowem. Ponowne zdobycie Rostowa nad Donem było dla Hitlera w dużym stopniu sprawą ambicji. W Rostowie, leżącym u ujścia Donu do Morza Azowskiego, krzyżowały się ważne linie komunikacyjne. Było to miasto stanowiące bramę na 60

Kaukaz. Pospieszny odwrót radzieckich armii Frontu Południowego gen. Rodiona Malinowskiego za Don nie stwarzał możliwości uporczywej obrony miasta wziętego w kleszcze przez atakujące: 1 7 armię z zachodu i

l

armię pancerną z północy. Do

walk w mieście przygotowały się jednostki NKWD (Ludowego Komisariatu Spraw

Wewnętrznych), budując na głównych ulicach barykady i przygotowując stanowiska strzeleckie w budynkach mieszkalnych. Nie dysponowały one jednak ciężkim sprzętem, zwłaszcza artylerią i bronią pancerną. Rostów został zaatakowany 22 lipca z zachodu i północnego zachodu przez " grenadierów pancernych dywizji SS "Wiking i 1 3 DPanc. oraz piechurów 1 25 DP. 23 lipca dołączyła do nich 22 DPanc., która jako pierwsza włamała się na przed­ mieścia. Walki w mieście trwały wprawdzie tylko dwa dni, ale zacięty opór wzbudził podziw Niemców. Obrońcy pozwalali pododdziałom niemieckim rozbijać barykady i wchodzić w głąb ulic, po czym nagle otwierali na nich ogień ze wszystkich stron. Walkę z nimi utrudniała częsta zmiana stanowisk ogniowych. . Zanosiło się, że będzie ona cięższa niż walki o Woroneż, gdy niespodziewanie 25 lipca niemieckie pododdziały rozpoznawcze stwierdziły, że w nocy wojska radzieckie przeprawiły się na lewy brzeg Donu. Rubieży dolnego biegu Donu na 320-kilometrowym odcinku broniło pięć armii Frontu Południowego gen. Rodiona Malinowskiego, które po ciężkich walkach odwrotowych liczyły łącznie 1 1 2 tys. żołnierzy. Słabe były siły również utworzo­ nego w maju Frontu Północnokaukaskiego marszałka Siemiona Budionnego, które broniły Półwyspu Tamańskiego od ujścia Donu do Morza Azowskiego oraz części kaukaskiego wybrzeża Morza Czarnego. 28 lipca Front Południowy został rozfor- . mowany, a jego wojska weszły w skład Frontu Północnokaukaskiego z zadaniem obrony około l OOO-kilometrowego frontu siłami dwudziestu trzech dywizji piechoty, pięciu dywizji kawalerii i dziewięciu brygad piechoty. Front dysponował zaledwie 74 czołgami i 240 samolotami bojowymi. Siły

te weszły w skład grup: Dońskiej

gen. Malinowskiego i Nadmorskiej gen. Jakowa Czerewiczenki. 25 lipca oddziały 1 7 armii gen. Ruoffa sforsowały w Rostowie Don i weszły do leżącego po drugiej stronie rzeki Batajska. Tak zaczęła się operacja Grupy Armii ,A" na Kaukazie.

Informację o utracie Nowoczerkaska i Rostowa radzieckie Biuro Informacyjne podało dopiero 28 lipca. Światła część społeczeństwa w Rosji zdawała sobie sprawę z tego, że Niemcy wejdą teraz na Kubań i Kaukaz. W Moskwie krążyły słuchy o panice na wieść o zaatakowaniu Rostowa z północnego wschodu i o uciecz­ ce wielu oddziałów za Don. Potwierdzeniem tego były degradacje wielu generałów " i oficerów, a także rozpowszechniane w prasie hasło "Weźcie się w karby! " W następnych dniach dużo pisano o potrzebie wprowadzenia "żelaznej dyscypliny .

Naczelny Dowódca Armii Czerwonej Józef Stalin wydał 30 lipca słynny rozkaz nr 227, przewidujący ustanowienie surowych sądów wobec panikarzy i tchórzy. " Potępiał on nastroje "odwrotowe i wskazywał, że żelaznym prawem dla walczących " wojsk winna być zasada: "ani kroku w tył . 61

Wzmożono wymagania w pracy politycznej z żołnierzami.

Na czele Głównego

Związku Politycznego Armii Czerwonej stanął dotychczasowy sekretarz moskiew­ skiego Komitetu WKP(b) Aleksander Szczerbakow, a do bezpośredniej pracy politycznej w armii skierowano wielu czołowych działaczy partyjnych. Wszystkie te następstwa "sprawy rostowskiej " świadczyły niewątpliwie o po­ ważnej trosce, która w tych dniach ogarnęła Rosję. Podjęte przedsięwzięcia były bezwzględne, lecz chyba uzasadnione. Tu już nie można było sobie pozwolić na taką reakcję, z jaką wspomniane B iuro Informacyjne przyjęło majową klęskę Frontu Krymskiego. W jego komunikacie z tego okresu czytamy: "Oczywiście, że na froncie tak rozciągniętym hitlerowskie dowództwo może jeszcze na poszczególnych odcinkach skoncentrować znaczne siły ( ... ) i osiągnąć znaczne sukcesy. Tak na przykład zdarzyło się na Przesmyku Kerczeńskim ( ... ). Ale sukcesy, podobne do sukcesów na Przesmyku Kerczeńskim, w żadnym wypadku nie przesądzaj ą losów wojny ( ... ). Niemiecka armia 1 942 roku - to nie ta sama armia, co na początku wojny. Doborowe woj ska niemieckie zostały w swej pod­ stawowej masie przetrzebione. Dzisiejsza niemiecka armia nie jest w stanie pro­ wadzić operacji zaczepnych w skali podobnej do zeszłorocznych" 9. Wydaje się, że podjęte w lipcu 1 942 r. środki dyscyplinujące Armię Czerwoną w znacznej mierze, choć kosztem dużych ofiar ludzkich, spełniły swą rolę, niwelując częściowo braki w umiejętnościach prowadzenia walki, a także w środkach wypo­ sażenia technicznego wojsk. W każdym razie w nie mniej groźnych dniach sierp­ niowo-wrześniowych nie wyczuwało się ani w armii, ani w społeczeństwie (środkach masowego przekazu) tej trwogi, która pojawiła się po upadku Rostowa. Ofensywne działania Grupy Armii "Południe", podzielonej następnie na Grupy Armii " A" i "B " , zakodowane jako operacja "Blau" (od 30 lipca "Braunschweig")

w B asenie Dońca nie zwiększyły w sposób widoczny niemieckich strat na Froncie Wschodnim. Jeśli w czerwcu wyniosły one 1 26 000 zabitych, rannych i chorych oraz zaginionych, to w lipcu wzrosły do 156 500. Inaczej przedstawia się natomiast sprawa strat Armii Czerwonej . W operacji obronnej , nazywanej też operacją woronesko-woroszyłowgradzką (Ługańsk w Don­ basie), w okresie od 28 czerwca do 24 lipca 1 942 roku straty poszczególnych frontów przedstawiały się następująco: - Front B ri ański, liczący 1 70 tys. żołnierzy, stracił 66 tys., w tym bezpo­ wrotnie 37 tys. (zabici i zaginieni); - Front Południowo-Zachodni do 13 lipca z 6 1 0 tys. stanu osobowego stracił 233 tys., w tym bezpowrotnie 1 64,5 tys. żołnierzy; - Front Południowy do 24 lipca z 522,5 tys. żołnierzy stracił 1 93 tys., w tym bezpowrotnie 1 28,5 tys.; - Front Woroneski, między 9 a 24 lipca, stracił 76 tys. żołnierzy, w tym bezpowrotnie prawie 44 tys., co było rezultatem uporczywych ataków gen. Watutina, usiłującego odbić Woroneż. 9

62

A. W e r t h, op. cit., s. 289.

I choć źródła rosyjskie nie podają liczby żołnierzy, którzy dostali się do niewoli, należy uznać za wielce prawdopodobną liczbę 80 tys., podaną przez H. Doerra. W operacji woronesko-woroszyłowgradzkiej wszystkie uczestniczące w niej fronty straciły w sumie 2436 czołgów, 1 3 7 1 6 dział i moździerzy oraz 783 samoloty 10. Nie były to straty, na jakie liczyło niemieckie Naczelne Dowództwo i które mogłyby świadczyć o rozbiciu Armii Czerwonej na południowym skrzydle Frontu Wschodniego. Wydaje się, że dość realistycznie ocenił je b. pierwszy adiutant sztabu 6 armii, płk Wilhelm Adam, szef kadr, pisząc: Jeślibyśmy rzeczywiście " zwyciężyli, to na tak ogromnym froncie znalazłoby to odbicie w setkach tysięcy . jeńców, pola bitew byłyby usłane zabitymi i rannymi, mielibyśmy góry zdobytej broni i różnego wojskowego oporządzenia. W rzeczywistości obraz był zupełnie inny ( ...). Na polu walki znajdowaliśmy mało zabitych i rannych żołnierzy Armii II. Czerwonej. A broń i środki transportu wojska radzieckie zabrały ze sobą. ." .

10 II

Grif siekrietllosti, op. cit., s. 188 i 369; H. D o e r T, Der FeldZUlIg nacI!, Stalingrad, s. 29. W. A d a m, Tmdnyje rieszenija, Moskwa 1967, s. 57.

v

W łuku Donu Między Desną a Donem, na wschodzie, rozciąga się Wyżyna Środkoworosyjska przechodząca na południu w Wyżynę Doniecką. Na wschód od tych wyżynnych połaci rozciągają się niziny: Ocko-Doniecka i Nadkaspijska. Przecinają je liczne rzeki, w tym Wołga i Don oraz ich dopływy. Na tych rozległych obszarach, w większości równinnych, przeważnie stepowych, a częściowo pustynnych, panuje klimat kontynentalny. Wieją tam silne wiatry północno-wschodnie, powodujące w zimie mrozy i zawieje, a w lecie upały i burze piaskowe. Wojska nacierające między Morzem Azowskim a Woroneżem po przekroczeniu Północnego Dońca schodzą z Wyżyny Donieckiej w obszar nizinny, rozciągający się aż do Wołgi. Nie jest on jednolicie ukształtowany. Na zachód od Dońca przeważają wielkie połacie pól uprawnych, lecz dalej na wschód, do doliny Donu i poza nią, rozciągają się Stepy Dońskie i Kałmuckie. Północno-wschodnią granicę Stepu Dońskiego stanowi pagórkowata okolica Ergeni i Wyżyna Nadwołżańska, rozciągająca się na północ od Stalingradu. Na południe od tego miasta rozpościera się natomiast słony step o charakterze pustynnym, gdzieniegdzie poprzecinany pastwiskami i zbiornikami słodkiej wody. Największą przeszkodę dla nacierających z zachodu wojsk stanowił Don. W środ­ kowym biegu, od ujścia rzeki Choper na północy do ujścia rzeki Czyr na południu, koryto rzeki wygina się ku wschodowi, tworząc tzw. wielki łuk. Wojska nacierające na Stalingrad z zachodu muszą zagłębić się jak w worek w ten oblany z trzech stron Donem stepowy, bezdrzewny teren, ajeśli nie uda im się sforsować uprzednio Donu w górnym lub dolnym jego biegu, broniący się będą wisieć nad skrzydłami nacierających. W dość szerokich dolinach Donu i jego dopływów, o stromych zazwyczaj brzegach, stanowiących przeszkody dla czołgów, z rzadka przysiadły nieliczne wsie i miasteczka, okolone kępami drzew. Wsie, położone na stokach wzgórz i otoczone winnicami, są od siebie oddalone nawet o 30 km. Najszersza jest dolina Donu: w niektórych miejscach dochodzi do 1 0 km. Znaczne połacie jej lewego, nizinnego brzegu są zalesione. Prawy brzeg jest wyższy, miejscami ma 150 m. Szerokość głównego koryta rzeki wynosi 200-300 m. Poza rzekami teren obfituje w liczne suche wąwozy Gary), często mocno rozgałęzione. Stanowią one dodatkowe przeszkody terenowe, lecz mogą służyć także do ukrycia wojsk. 5

-

Stalingrad

65

Płaski teren stwarza dobre możliwości obserwacji, zwłaszcza z nielicznych wzniesień - kurhanów, ale utrudnia maskowanie ludzi i sprzętu. Tylko tam, gdzie uprawiana jest kukurydza i słonecznik, można w lecie łatwo ukryć wojska, ale trudno prowadzić tam działania bojowe, zwłaszcza z wykorzystaniem broni ma­ szynowej . Bytowanie i działanie wojsk w lecie utrudniają też upały i kurz oraz burze piaskowe i pożary stepu, a nade wszystko brak wody. Dość częste burze z ulewami zmieniają rzeki i wąwozy w rwące potoki, a drogi pokrywają się lepkim błotem. Przemarsze wojsk i działania zaczepne stają się wówczas przez kilka dni niemoż­ liwe. W zimie natomiast, która rozpoczyna się tam w listopadzie, często zdarzają się burze zimowe, tzw. burany, a temperatura spada do - 40° C. Dotkliwie odczuwa się wtedy brak opału. Rzadka sieć linii kolejowych i dróg bitych biegnie nie wzdłuż dolin, lecz grzbietami wzniesień. W Stalingradzie zbiegły się linie kolejowe: północna z Wo­ roneża, zachodnia z Donbasu i jeszcze jedna z południowego zachodu. Dwie ostatnie miały służyć wojskom niemieckim po ich przebudowie na normalnotorowe, lecz ze względu na brak obsługi i taboru, a także powtarzające się akty dywersji, można je było eksploatować tylko w 50%. Powodowało to zakłócenia w zaopat­ rywaniu niemieckiej armii z odległej o 2500 km Rzeszy, gdyż transport samo­ chodowy był nieopłacalny (brak paliw płynnych) i niemożliwy ze względu na brak dobrych dróg. W połowie lipca wojska niemieckie opanowały na północy ponad 450-kilomet­ rowy lewy brzeg Donu od Woroneża do Kleckiej i ponad 350-kilometrowy na południe od Suworowskiej do Rostowa. Oddziały radzieckie utrzymywały front jedynie w "wielkim łuku" Donu: od Kleckiej przez Surowikino do Suworowskiej. Wejście wojsk niemieckich w obszar "wielkiego łuku" stworzyło przesłankę prze­ rwania się naj krótszą drogą przez Kałacz do Stalingradu. Dotychczasowe powodzenie realizacji operacji "Blau" doprowadziło Naczelne Dowództwo Wehrmachtu i Wojsk Lądowych (obydwa dowództwa uosabiał teraz Hitler i jego otoczenie) do mylnych ocen; uznały one, że operacje rozwijają się pomyślniej niż zakładano w dyrektywie nr 4 1 . W związku z tym zrezygnowano z kontynuowania operacji w kolejności, jaką przewidziano w dyrektywie kwietnio­ wej. Uznano, że sytuacja dojrzała już do uderzenia głównymi siłami na Kaukaz, a do zrealizowania operacji w kierunku Stalingradu wystarczy tylko 6 armia. Mało tego, uznano też za możliwe zabranie z 6 armii kilku związków taktycznych, które miały być przekazane innym armiom bądi włączone do odwodów. W związku z tym stan 6 armii zmniejszył się między 1 a 1 6 lipca z dwudziestu do czternastu dywizji, przy czym z wojsk szybkich pozostawiono w jej składzie tylko - jak wspomniano wyżej - 23 DPanc. (i to czasowo, gdyż wkrótce odeszła ona do III KPanc. na Kaukaz) gen. mjr. Nicolausa von Vormanna oraz 3 DZmot. gen. mjr. Helmutha Schl6mera. Z pozostałych dwunastu dywizji dziesięć stanowiły dywizje piechoty (62, 75, 79, 1 1 3, 294, 305, 336, 376, 384 i 389); pozostałe dwie to 100 lekka DP i 203 DOchr. 66

Tej decyzji sprzeciwiał się Halder, który 23 lipca w swym dzienniku zanotował: "Referowanie u Ftihrera: potem, kiedy on [Hitler] osobiście, wbrew mojej woli, . rozkazał w dniu 17.7. skoncentrować związki szybkie na Rostów, a 2 1 .7. żądał oddania 24 Dpanc. do 6 armii, teraz widoczna jest nawet dla laika bezcelowa koncentracja sił związków szybkich w Rostowie oraz dogorywanie ważnego skrzyd­ ła zewnętrznego koło Cymlanska. Ostrzegałem stanowczo przed jednym i drugim. Teraz, kiedy rezultaty są namacalne, napad szału i najcięższe zarzuty pod adresem dowództwa. Stałe już niedocenianie możliwości nieprzyjaciela przyjmuje stopniowo grotes. kowe formy i staje się niebezpieczne, i coraz trudniejsze do zniesienia. O poważnej pracy nie może już być mowy. Chorobliwe reagowanie na chwilowe wrażenia i całkowita wadliwość oceniania sytuacji przez aparat dowodzenia i jego możliwości wywierają na to tak zwane «dowodzenie» swoje piętno" l . W związku z tym, że około 1/3 sił 6 armii została użyta do obsadzenia prawego brzegu Donu, 19 lipca Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych włączyło w jej skład XIV KPanc. gen. piech. Gustawa von Wietersheima (16 DPanc. i 60 DZmot.), przeznaczony uprzednio do natarcia na kierunku kaukaskim. Po osiągnięciu m. Wierchnie Obliwski korpus otrzymał rozkaz przejścia na lewe skrzydło zgrupowania uderzeniowego 6 armii. 20 lipca zwrócono też 6 armii LI KA gen. art. Walthera von Seydlitza-Kurzbacha (44, 7 1 i 297 dywizje piechoty), który przed sześcioma dniami został przekazany 4 armii pancernej . Wreszcie 22 lipca przydzielono 6 armii 403 dywizję ochrony, a 75 DP, zajmującą obronę na lewym skrzydle armii - oddano do dyspozycji 2 armii węgierskiej . W wyniku tych zmian w dniu 2 2 lipca 6 armia liczyła osiemnaście dywizji, w tym dwanaście dywizji piechoty, jedną lekką, jedną pancerną, dwie zmotoryzowane i dwie ochrony. W jednostkach walczących armii było około 250 tys. żołnierzy, 7500 dział i moździerzy oraz 740 czołgów. Dla dalszego natarcia gen. Paulus zorganizował dwa zgrupowania uderzeniowe: północne w obszarze Pierełazowskiego (XlV KPanc., VIII i XVII KA) i południowe w rejonie Obliwskiej (XXIV KPanc. i LI KA) 2. Gruntowne zmiany zaszły też w organizacji wojsk Frontu Stalingradzkiego. Do jego dyspozycji skierowano 22 lipca z odwodu Kwatery Głównej dwie dywizje piechoty, 28 KPanc., cztery brygady pancerne, dziewięć batalionów czołgów oraz jednostki artylerii ppanc. i polowej . Jednocześnie dowództwo 38 armii przekształ­ cono w dowództwo 1 armii pancernej, a jej dywizje przekazano 2 1 armii, zajmującej obronę na zachodnim brzegu Donu. W skład 1 armii pancernej gen. Moskalenki weszły 13 i 28 korpusy pancerne, 1 3 1 DP, 1 5 8 BPanc. oraz pułki artylerii ppanc., rakietowej i plot. Również dowództwo 28 armii, po przekazaniu jej jednostek innym armiom, przekształcono w dowództwo 4 armii pancernej w składzie 22 i 23 korpusów pancernych, 1 8 DP, 1 33 BPanc. oraz pułków artylerii rakietowej i plot. I

2

F. H a l d e r, t. III, op. cit., s. 589-59l. Dane czerpano z różnych źródeł, m.in. H. D o e r r, op. cit.,

s.

38; Wielkie zwycięstwo, s. 29 i in.

67

0'1 00

r-

1 6 0Panc. 3 i 60 DZmot. 1 1 3 OP

62, 294 i 336 DP

H. von Obstfelder

XXIX Korpus arm. gen. pik

XIV Korpus Panc.

gen. wojsk panc. G. von Wielersheim

44, 71 I 297 DP

1 00 DPL, 305 i 376 DP

LI Korpus armijny gen. płk W. von Seydlilz

I

24 DPanc. 3 OZmot. (w/.)

gen. lIn. Eibl

XXIV Korpus Panc.

79, 364 I 369 DP

gen. piech. C. Hollidl

XVII Korpus armijny

rne i 3 zmotoryzowane

t

I

2 Armia (węg.) gen. płk G. Jany

około 1200 samolotów

f-

1 3 KPanc. 28 KPanc. 1 31 OP 1 58 BPanc.

gen. mjr art. Kiry! Moskalenko

1 Armia Pancerna

22 KPanc. 23 KPanc. 1 8 DP 1 33 BPane. 5 BAPane.

gen. mjr Wasilij Kriuezenkin

4 Armia Pancerna

( na bazie dowództwa 28 armii)

Na podstawie rozkazu z 22.07.1942 r.

29, 112, 2 1 4 i 229 DP 66 i 1 54,BPMorsk. 1 37 BPanc. duże szkoły olic.

33 DP Gw. 147, 1 81 , 1 84, 194 i 196 DP 40 i 1 2 1 BPanc. 6 własnych i 9 przejętych od 38 armii zdziesiąlkowanych dywizji piechoty

I

64 Armia gen. lejln. Wasilij Czujkow

62 Armia gen. mjr IJIAadimir Kołpakczi

I

337 samolotów

gen. mj r lotn. Timofiej Chriukin

8 ARMIA LOTN ICZA

21 Armia gen. mjr Aleksiej Dani/ow

( na bazie dowództwa 38 armii)

1 i 3 DP Gw. 127, 1 53, 1 97 i 203 DP

63 Armia gen. lejln. Wasilij Kuzniecow

stan na 20.07: 38 dyw. piech, w tym �4 ni&zdolnych do walki i około 16 dywizji p'rzeliczen.

!

marsz. Siemion Timoszenko

gen. płk Wolfram von Richthofen

(od 1 2.07.1 942)

FRONT STALINGRADZKI

4 FLOTA POWI ETRZNA

6 Armia gen. lin. Friedrich Paulus

18 dywizji, w tym 2 pan

VII I Korpus armijny gen. art. W. Heilz

I

2 Armia gen. płk von Salmuth

I

stan na 22.07: 30 dywizji, w tym 3 pancerne i 3 zmotoryzowane

gen. płk Maxymilian von Weichs

(od 6.07.1 942)

GRUPA ARM I I ,B'

Organizacja wojsk niemieckich i radzieckich przed bitwą w łuku Donu (1 9.07.1 942 r.)

Ogółem 22 lipca Front Stalingradzki liczył pięć armii ogólnowojskowych i dwie armie pancerne - w sumie trzydzieści osiem dywizji piechoty, cztery korpusy pancerne, jeden korpus kawalerii, cztery samodzielne brygady pancerne, dziesięć batalionów czołgów, dwie samodzielne brygady artylerii ppanc., dwadzieś­ cia pułków artylerii polowej, dwa pułki artylerii rakietowej i sześć dywizjonów pociągów pancernych. Jednakże większość tych związków taktyczno-operacyj nych była bądź w drodze na front, w odległości do 1 000 km, bądź w stadium organizacji i koncentracji. Np. z 64 annii w rejon Stalingradu przybyły tylko dwie dywizje piechoty; czternaście dywizji byłych 28 i 38 armii liczyło zaledwie od 300 do 1 000 ludzi, a część dywizji 21 armii od 2500 do 4000 ludzi. 13, 22 i 23 korpusy pancerne miały zaledwie po kilka czołgów i zostały wycofane na tyły w celu uzupełnienia, a 28 KPanc. nie przybył jeszcze w rejon Stalingradu. Również dywizje przydzielonej frontowi 8 armii lotniczej gen. mjr. lotno Timo­ fieja Chriukina posiadały najwyżej 50% etatowych stanów samolotów; ogółem było to 337 zdolnych do lotu maszyn bojowych, w tym 85 myśliwców (w tym 30% starego typu), 48 sztunnowców oraz 88 dziennych i 16 nocnych bombowców 3 • Ta nieuporządkowana jeszcze zbieranina rozbitych i świeżych wojsk wymagała czasu na reorganizację i przegrupowania. By powstrzymać ruch wojsk 6 armii, dowódca Frontu Stalingradzkiego nakazał dowódcy 62 armii działać oddziałami wydzielonymi z pierwszorzutowych dywizji. Oddziały te nawiązały 1 7 lipca stycz­ ność z awangardami 6 armii nad rzeką Czyr, zaś 19 lipca stawiły zacięty opór w pasie Pronin-Czernyszewska-Morozowska-Tonnosin. Wsparło je lotnictwo, bombardujące kolumny pancerne i zmotoryzowane. Zacięte walki o każdą miejscowość z użyciem czołgów i wsparciem lotnictwa świadczyły o tym, że na kierunku stalingradzkim poj awiły się nowe zgrupowania Annii Czerwonej i że zamierza ona bronić Stalingradu, do którego 22 lipca 6 armia miała około 1 20 km. *

*

*

Szef sztabu 6 armii, gen. mjr Schmidt, wchodząc wraz z oficerem szyfrowym do pomieszczenia dowódcy armii, zameldował, że sztab Grupy Armii B" przekazał " zaszyfrowany telegram. - Jaka jest jego treść? - spytał gen. Paulus. - Jeszcze nie wiem. To szyfrogram specjalnego znaczenia, wyłącznie do wiadomości dowódcy. - Proszę szybko rozszyfrować - zdecydował Paulus, a gdy Schmidt z oficerem rozszyfrowywali dokument, podszedł do dużej mapy sztabowej, zawieszonej na tablicy. Wysoki, elegancki, o nienagannych manierach, nazywany był przez kolegów Kunktatorem" . Każde zdanie, które pisał lub wypowiadał, było dokładnie " J

Wielkie zwycięstwo.... op. cit.,

s.

30-38; Wielikaja otieczestwiennaja wojna, op. cit.,

S.

1 70-171.

69

wyważone, każda myśl przedstawiona jasno i precyzyjnie. Każda jego decyzja dojrzewała w długich i trzeźwych rozważaniach oraz wielostronnych dyskusjach z oficerami. Miał na to zapewne wpływ przebieg jego kariery, głównie w sztabach. Teraz, gdy 6 armia znajdowała się w odległości 1 20 km od Stalingradu, główną troską Paulusa było jej lewe, coraz bardziej obnażone i rozciągnięte skrzydło. O ile 1 2 lipca sześć dywizji zajęło obronę nad Donem na odcinku 1 70 km, to 22 lipca ta sama liczba dywizji rozciągnięta została na froncie 300 km. Poza tym w ostat­ nich dniach zanotowano wyraźny wzrost oporu nieprzyjaciela. Rozważania Paulusa przy mapie przerwało wejście Schmidta z rozszyfrowanym telegramem, w którym dowódca Grupy Armii B ", gen. płk. Weichs, informował, " że w dniu 23 lipca fiihrer - Naczelny Dowódca Sił Zbroj nych wydał dyrektywę nr

45, zawierającą m.in. zadanie dla dowództwa 6 armii. Oto niektóre jej fragmenty: W trakcie kampanii, w okresie nieprzekraczającym trzech tygodni, nakreślone " przeze mnie cele południowego skrzydła Frontu Wschodniego zostały w zasadzie osiągnięte. Jedynie słabym siłom armii Timoszenki udało się uniknąć okrążenia i wycofać na południowy brzeg Donu ( ... ). W rejonie Stalingradu, którego nie­ przyjaciel zamierza bronić, następuje koncentracja jeszcze jednego zgrupowania nieprzyjacielskich sił ( . . ). Grupie Armii «B» przypada - jak to już zostało ustalone - obok rozbudowy pozycji obronnych na linii rzeki Don, dokonanie uderzenia w kierunku Stalingradu i rozbicie koncentrującego się tam zgrupowania nieprzyjaciela, zajęcie samego miasta, a także przejęcie przesmyku między Donem i Wołgą oraz zakłócenie rzecznego transportu. .

Następnie należy wprowadzić do działania związki szybkie, skierować je wzdłuż Wołgi z zadaniem wyjścia w rejon Astrachania i tam także zakłócić transport rzeczny. Te operacje Grupy Armii «B» otrzymują kryptonim «FischreiheD> (", a w oko­ licznościowym rozkazie do 6 OPanc. podkreślił jej zasługi w realizacji operacji, zwłaszcza zaś rolę 22

1 1 pcz i jego dowódcy. W nocy płk Riinersdorff został powia-

Ibidem, s. 58. 23 KTB OKW, Bd II, Hb l, s. 88.

302

domiony drogą radiową o odznaczeniu go przez fuhrera Krzyżem Rycerskim Orderu Żelaznego Krzyża. W środę, 23 grudnia, Naczelne Dowództwo Sił Zbrojnych Niemiec nadało komunikat: "W czasie kolejnych, daremnych uderzeń między Wołgą a Donem oraz w Stalingradzie Rosjanie ponieśli dotkliwe straty. W środkowym biegu Donu trwają ciężkie walki". Następnego dnia przekazano komunikat o wydarzeniach z 23 grudnia: "Na Stepach Kałmuckich wojska niemieckie odparły liczne ataki nieprzyjaciela, zadając mu w czasie udanego przeciwuderzenia krwawe straty. Zaatakowano rosyjskie zgrupowanie kawalerii, które poj awiło się na tyłach, na­ stępnie rozbito je w pościgu. W czasie natarcia między Wołgą a Donem wzięto do niewoli 600 jeńców i zniszczono 15 czołgów npla. W rejonie Donu trwają walki obronne, sytuacja szybko się zmienia .. " 24. .

W odróżnieniu od mętnych, skrywających stan rzeczywisty komunikatów nie­ mieckich (OKW i OKR), komunikaty radzieckiego Biura Informacyjnego stały się teraz konkretne i rzeczowe. Komunikat moskiewski ze środy 23 grudnia głosił m.in.: Tempo ofensywy " naszych wojsk w środkowym biegu Donu zmalało w ciągu ostatnich 12 godzin wskutek pogorszenia się pogody. Silne wiatry i opady śniegu zakłócają posuwanie wojsk generałów Golikowa i Watutina, niemniej jednak ofensywa nigdzie nie została zatrzymana. Ciężkie czołgi KW, przekształcone w pługi śnieżne, prą niepo­ wstrzymanie do przodu w kierunkach południowym i południowo-wschodnim po zaśnieżonych równinach, a śladem gąsienic ciężkich czołgów, przełamujących niemieckie stanowiska obrony, podążają pojazdy średnie i lekkie. Wojska gen. Golikowa, które przybyły od strony Donu, przekroczyły linię kolej ową Rostów-Woroneż pod Kantemirowką, potem skręciły na południe i od­ rzuciły Niemców o 20 km w kierunku na Millerowo. Włamawszy się następnie około 1 5 km na zachód od linii kolejowej, zajęły jedna po drugiej miejscowości: Kriworozje, Nikolski i Morozowsk. Ta ostatnia leży 1 25 km od Millerowa. Na wschód od linii kolejowej Rostów-Woroneż operują wojska Watutina ( ... ) i stoją teraz 28 km na wschód od Millerowa ( . ). .

.

Według naszych meldunków z frontu, Niemcy wycofują się z MilIerowa.w takim pośpiechu, że nasze oddziały czołowe w wielu miejscach straciły styczność z nie­ przyjacielem" . W komunikacie radzieckiego Biura Informacyjnego z 24 grudnia omówione zostały działania na kierunku kotielnikowskim: "Na Froncie Stalingradzkim zbliża się czas rozstrzygających działań bojowych. Operujące z kierunku Rostowa faszys­ towskie dywizje, ściągnięte z Kaukazu, dotarły do armii «deblokującej» i w ciągu najbliższych 24-48 godzin mogą zostać włączone do walk (chodziło o dywizję zmotoryzowaną SS «Wiking» - przypis autora T. K.). W Naczelnym Dowództwie w Moskwie uważa się za niemożliwe, aby armia Hotha była zdolna przetrzymać zimę. Z tego powodu nasze wojska nie podejmują 24 J. P i e k a ł k i e w i

c z,

op. cit.,

s.

348-349.

303

żadnych frontalnych uderzeń na zwarte oddziały nieprzyjaciela, ponieważ chodzi tylko o to, by odciąć Hotha od pozostałych. Nasze wojska umiejętnie podciągają na stanowiska ciężką artylerię i oddziały wyszkolone do walk w zimie. Umocniono przede wszystkim pozycje w odległości 35 km na północny wschód od Kotiel­ nikowa, gdzie spodziewane jest główne uderzenie faszystowskiej armii idącej na

odsiecz Paulusowi" 25 .

Jest to więc opis sytuacji, która miała miejsce kilka dni wcześniej ; dopiero potem będzie mowa o ofensywnych działaniach na południowy zachód od Stalin­ gradu. W omawianym komunikacie podano jeszcze następującą wiadomość: Sze­ " rokim echem odbiła się informacja o dekrecie radzieckiego rządu z 22 grudnia 1942 roku, mówiącym o przyznaniu orderów (były to medale - przypis autora T. K.) za obronę Leningradu, Sewastopola, Odessy i Stalingradu". Najbardziej dramatyczny dla Niemców przebieg miało wydarzenie w łuku Donu. Mimo gwałtownych zamieci śnieżnych i 25-stopniowego mrozu, tempo operacji

Mały Saturn" nie malało. " Największe tempo pościgu osiągnął 24 KPanc. W ciągu 5 dni pokonał on

240-kilometrową odległość i po nocnym marszu 24 grudnia podszedł pod Tacyńską. O świcie z marszu zaatakował z trzech stron miasto i stację kolejową. Główną bazą samolotów transportowych, zaopatrujących Stalingrad, było wówczas lotnisko w Tacyńskiej, podlegające dowódcy VIII korpusu lotniczego, gen. Fiebiegowi. Z kwatery Hitlera przyszedł rozkaz nieopuszczania lotniska, chyba że znalazłoby

się ono pod ostrzałem artyleryjskim. Lotnisko miało ogromne magazyny amunicji, paliwa, umundurowania i żywnoś­ ci, a na jego płycie stało ponad 200 maszyn transportowych. Było ono natomiast bezbronne, gdyż dysponowało tylko ośmioma działami przeciwlotniczymi, które mogły strzelać na wprost do czołgów. Nic dziwnego, że pojawienie się o świcie radzieckich czołgów wywołało popłoch i chaos. Czołgi nadciągnęły nie szosą, lecz stepem i otworzyły ogień działowy. Wielu pilotów nie od razu zorientowało się, co się dzieje, chociaż dwa pierwsze Ju-52 stanęły w płomieniach. Zrozpaczony gen. Fiebieg wydał pilotom przez radio rozkaz natychmiastowego startu i lotu do Nowoczerkaska. Na pasach startowych - według relacji szefa sztabu 4 Floty Powietrznej, który przebywał wtedy w Tacyńskiej - zapanował chaos. Włączono silniki, a ich hałas powodował, że nikt nikogo nie słyszał. W dodatku panowały fatalne warunki atmosferyczne: mgła, niski pułap chmur i opady śniegu. Mimo wszystko samoloty zaczęły startować. Tymczasem radzieckie czołgi strzelały jak na manewrach. Wjeżdżały na teren bazy; jeden z nich staranował startującego junkersa. Nastąpił potworny wybuch i oba pojazdy zniknęły w kuli ognia. Wiele startujących samo­ lotów wpadło na siebie, pozostałe musiały lawirować, by uniknąć kolizji. Pierwsze pociski spadły na lotnisko o godz. 5.20 czasu berlińskiego, a o godz. 6. 1 5 - jako ostatni - wystartował samolot gen. Fiebiega. Uratowało się łącznie 1 08 25

304

Ibidem,

s.

347 i 350.

Ju-52 i 16 Ju-86. Stracono 72 samoloty transportowe, co stanowiło 1 0% tych maszyn będących w dyspozycji Luftwaffe. Przepadły też ogromne składy zaopat­ rzeniowe. Do godz. 1 7.00 czasu moskiewskiego cała Tacyńska z lotniskiem i stacją kolejową znalazła się w rękach 24 korpusu pancernego

26.

A oto jak epizod ten przedstawił Manstein:

,,24 grudnia kryzys w grupie operacyjnej (