Patrologiae Latinae Cursus Completus: Series Prima, Tomus Primus (Series Latina)

Patrologia Latina Database: Full Text 1 of 843 http://pld.chadwyck.com.proxy.bc.edu/all/fulltext?ACTION=byid&ID=... F...

Author: Jacques-Paul Migne

93 downloads 1187 Views 4MB Size Report

This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form

DOWNLOAD PDF

Patrologia Latina Database: Full Text

1 of 843

http://pld.chadwyck.com.proxy.bc.edu/all/fulltext?ACTION=byid&ID=...

Full Text Vol. 1

Context in Volume | Text Only | Durable URL Expanded Notes

Vol. 1

Bibliographic details Bibliographic details for the Electronic File Alexandria, VA

1996

Chadwyck-Healey Inc. Patrologia Latina Database Copyright © 1996 Chadwyck-Healey Inc. Do not export or print from this database without checking the Copyright Conditions to see what is permitted.

Bibliographic details for the Source Text Patrologiae Cursus Completus, sive bibliotheca universalis ... omnium S.S. Patrum, Doctorum, Scriptorumque ecclesiasticorum qui ab aevo apostolico ad Innocentii III tempora floruerunt ... SERIES PRIMA TOMUS PRIMUS. Tertullianus TOMUS PRIMUS.

PARISIIS, EXCUDEBAT MIGNE, IN VIA DICTA: D'AMBOISE, PRES LA BARRIERE D'ENFER, OU PETIT-MONTROUGE. 1844.

1/4/2006 2:06 PM


2 of 843


Series title page

PATROLOGIAE CURSUS COMPLETUS SIVE BIBLIOTHECA UNIVERSALIS, INTEGRA, UNIFORMIS, COMMODA, OECONOMICA, OMNIUM SS. PATRUM, DOCTORUM SCRIPTORUMQUE ECCLESIASTICORUM QUI AB AEVO APOSTOLICO AD USQUE INNOCENTII III TEMPORA FLORUERUNT; RECUSIO CHRONOLOGICA OMNIUM QUAE EXSTITERE MONUMENTORUM CATHOLICAE TRADITIONIS PER DUODECIM PRIORA ECCLESIAE SAECULA; JUXTA EDITIONES ACCURATISSIMAS, INTER SE CUMQUE NONNULLIS CODICIBUS MANUSCRIPTIS COLLATAS, PERQUAM DILIGENTER CASTIGATA; DISSERTATIONIBUS, COMMENTARIIS LECTIONIBUSQUE VARIANTIBUS CONTINENTER ILLUSTRATA; OMNIBUS OPERIBUS NON NISI POST AMPLISSIMAS EDITIONES QUAE TRIBUS NOVISSIMIS SAECULIS DEBENTUR ABSOLUTAS, DETECTIS, AUCTA; INDICIBUS PARTICULARIBUS ANALYTICIS, SINGULOS SIVE TOMOS, SIVE AUCTORES ALICUJUS MOMENTI SUBSEQUENTIBUS, DONATA; CAPITULIS INTRA IPSUM TEXTUM RITE DISPOSITIS, NECNON ET TITULIS SINGULARUM PAGINARUM MARGINEM SUPERIOREM DISTINGUENTIBUS SUBJECTAMQUE MATERIAM SIGNIFICANTIBUS, ADORNATA; OPERIBUS CUM DUBIIS TUM APOCRYPHIS, ALIQUA VERO AUCTORITATE IN ORDINE AD TRADITIONEM ECCLESIASTICAM POLLENTIBUS, AMPLIFICATA; DUOBUS INDICIBUS GENERALIBUS LOCUPLETATA: ALTERO SCILICET RERUM, QUO CONSULTO, QUIDQUID UNUSQUISQUE PATRUM IN QUODLIBET THEMA SCRIPSERIT UNO INTUITU CONSPICIATUR; ALTERO SCRIPTURAE SACRAE, EX QUO LECTORI COMPERIRE SIT OBVIUM QUINAM PATRES ET IN QUIBUS OPERUM SUORUM LOCIS SINGULOS SINGULORUM LIBRORUM SCRIPTURAE TEXTUS COMMENTATI SINT. EDITIO ACCURATISSIMA, CAETERISQUE OMNIBUS FACILE ANTEPONENDA, SI PERPENDANTUR: CHARACTERUM NITIDITAS, CHARTAE QUALITAS, INTEGRITAS TEXTUS, PERFECTIO CORRECTIONIS, OPERUM RECUSORUM TUM VARIETAS TUM NUMERUS, FORMA VOLUMINUM PERQUAM COMMODA SIBIQUE IN TOTO OPERIS DECURSU CONSTANTER SIMILIS, PRETII EXIGUITAS, PRAESERTIMQUE ISTA COLLECTIO, UNA, METHODICA ET CHRONOLOGICA, SEXCENTORUM FRAGMENTORUM OPUSCULORUMQUE HACTENUS HIC ILLIC SPARSORUM, PRIMUM AUTEM IN NOSTRA BIBLIOTHECA, EX OPERIBUS AD OMNES AETATES, LOCOS, LINGUAS FORMASQUE PERTINENTIBUS, COADUNATORUM. SERIES PRIMA IN QUA PRODEUNT PATRES, DOCTORES SCRIPTORESQUE ECCLESIAE LATINAE A TERTULLIANO AD GREGORIUM MAGNUM. ACCURANTE J.-P. MIGNE Cursuum Completorum IN SINGULOS SCIENTIAE ECCLESIASTICAE RAMOS, EDITORE.

1/4/2006 2:06 PM


3 of 843


PARISIIS, EXCUDEBAT MIGNE, IN VIA DICTA: D'AMBOISE, PRES LA BARRIERE D'ENFER, OU PETIT-MONTROUGE. 1844.

Volume title page QUINTI SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI PRESBYTERI CARTHAGINIENSIS

OPERA OMNIA CUM SELECTIS PRAECEDENTIUM EDITIONUM LECTIONIBUS VARIORUMQUE COMMENTARIIS. PARS PRIMA. LIBRI AB AUCTORE NONDUM MONTANISTA SCRIPTI, INTER QUOS INTEGER DE ORATIONE LIBER EX RECENSIONE MURATORII. ACCEDUNT PLURES DIVERSI ARGUMENTI DISSERTATIONES JAC. PAMELII, DD. NICOL. LE NOURRY, GOTHOFR. LUMPER, JOH. A. NOESSELT, LAUR. MOSHEIM, NEC NON ET PERPETUUS SIGEBERTI HAVERCAMPI IN APOLOGETICUM COMMENTARIUS. TOMUS PRIMUS.

PARISIIS EXCUDEBAT MIGNE, IN VIA DICTA: D'AMBOISE, PRÉS LA BARRIÈRE D'ENFER, OU PETIT-MONTROUGE. 1844.

CONSPECTUS TOTIUS OPERIS. OPERA OMNIA Q. FLORENTIS S. TERTULLIANI, IN DUAS PARTES DUOSQUE TOMOS DISTINCTA.

Pars prima Opera a Tertulliano catholico scripta continens,

1/4/2006 2:06 PM


4 of 843


Libri duo ad Nationes. De Testimonio animae. Ad Martyres. De Spectaculis. De Idololatria. Accedit ad Scapulam liber. Dissertatio D. Le Nourry in Apologet. libr. II ad Nat. et libr. ad Scapulam.

SERIES SECUNDA. LIBRI POLEMICI. De Oratione. De Baptismo. De Poenitentia. De Patientia. Ad Uxorem libri duo. De Cultu Foeminarum lib. II.

Pars secunda Opera a Tertulliano montanista scripta continens Quibus praetermittitur liber de Praescriptionibus adversus haereticos.

SERIES PRIMA. LIBRI DOGMATICI. De Corona Militis. De Fuga in Persecutione. Adversus Gnosticos Scorpiace Adversus Praxeam. Adversus Hermogenem. Adversus Marcionem libri V. Adversus Valentinianos. Adversus Judaeos. De Anima. De Carne Christi.

1/4/2006 2:06 PM


5 of 843


SERIES SECUNDA. LIBRI MORALES. De velandis Virginibus. De Exhortatione Castitatis. De Monogamia. De Jejuniis. De Pudicitia. De Pallio.

APPENDIX AD OMNIA OPERA APPENDIX PRIMA.---Carmina.---Adversus Marcionem lib. V.---Ad Senatorem.---Genesis.---Sodoma.---De Jona et Ninive.---De Ligno vitae. APPENDIX II.---Le fragment inédit. APPENDIX III et IV.---Les fragments d'ouvrages traduits en grec ou perdus. APPENDIX V.---Les notes sur le traité du Baptême et de la Pénitence, avec la Dissertation intercalaris placée entre les deux traités. Indices.

ELENCHUS RERUM QUAE IN HOC VOLUMINE CONTINENTUR. Praefatio in Tertullianum. Vita Q. S. F. Tertulliani, carthaginensis presbyteri, auctore Jac. Pamelio. Dissertatio de vera aetate ac doctrina scriptorum quae supersunt Q. S. Tertulliani, auctoribus D. Gothofredo Lumper et Job. A. Noesselt. Paradoxa Tertulliani, cum antidoto Jacobi Pamelii. Proverbiales formulae toto opere hoc Tertullianico contentae, auctoribus B. Rhenano et A. Hoyo Brugensi. 1/4/2006 2:06 PM


6 of 843


Ad Nationes libri duo. De Testimonio Animae liber adversus gentes. Liber ad Martyres. Liber de Spectaculis. Liber de Idololatria. Liber ad Scapulam. Dissertatio in Q. Septimii Florentis Tertulliani Apologeticum, duos ad Nationes libros et unum ad Scapulam, auctore D. Nicol. L. Nourry, presbytero et monacho ordinis S. Benedicti, e congregatione S. Mauri. Liber de Oratione, cum notis Panciroli et Muratorii, variorumque. Liber de Baptismo. Liber de Poenitentia. Liber de Patientia. Libri ad Uxorem duo. Libri de Cultu foeminarum duo.

Main volume text

[OPERA OMNIA TERTULLIANI.]

[Col.0009] 1/4/2006 2:06 PM


7 of 843


rerum, operum ratione, quaereremus; adfuisset quidem in promptu, e primis Ecclesiae incunabulis, melioris notae vir ac sanctioris ominis nomen; praestantior vero pondere ingenii ac doctrinarum copia nemo, praeter hunc nostrum QUINTUM SEPTIMIUM FLORENTEM TERTULLIANUM. Laudandum quidem ingenium, damnanda vero haeresis, ac sane lugenda longioris tanti viri vitae [Col.0009B] pars ultima, majorque, in foedos errores impensa. At cum altera pars et melior in fidei certamina strenue fuerit erogata, huic igitur, attentis saltem temporum ratione ac aetatis jure, primas habere partes indulgeatur. Hunc merito suum occidentalis Ecclesia sibi vindicet primum assertorem. Hujusce proinde magni nominis umbra ac patrocinio defensa, exoriatur et crescat nova haec omnium, quibus adolevit Catholica Traditio, testimoniorum series integra, ex omnibus magnis, minimisve concinnanda scriptis, quae ab Apostolorum aetate ad ultimos Patres in orbe christiano, fidei tuendae caussa, prodiere et supersunt; cuncta jam edita iterum editura; deficientibus de die in diem aut raro occurrentibus veterum libris sufficienda; diu a multis enixe desiderata; jamdudum nuntiata; sero, quo providius, inchoata: ardua quippe res et tantae molis; indefesso tandem molimine, perpetuaque opera, adsit modo bonus dexterque [Col.0009C] Deus, finem ad usque ultimum perducenda. Nobis vero talia auspicantibus felix faustumque sit, illud primis infixum vestigiis relegere, illud a Tertulliano misere lapso ediscere, nullum nempe fidei serendae aut servandae unquam fuisse necessarium feracissimi ingenii subsidium, nec ut firmum stet et inconcussum Ecclesiae fundamentum, suffulciendam esse ab hominum imbecilli manu et caduca, hanc columnam ac firmamentum veritatis [(1) 1Kb] . Enim aliud fundamentum nemo potest ponere, praeter id quod positum est, quod est CHRISTUS . Firmum fundamentum Dei stat, habens signaculum hoc: cognovit JESUS [(2) 1Kb] Dominus qui sunt ejus, et discedat ab iniquitate omnis [Col.0009D] qui nominat nomen . Domini [(3) 1Kb] Ea est interea hujusce qui primus occurrit testis varia ac dubia indoles, ut nonnulla de recto illius [Col.0010A] usu ac vera auctoritate praefari non supererit. Alii enim alia quae de eodem disserenda sunt pro virili in istius operis decursu dicent: Praeibit nempe PAMELIUS Septimianos annales per quatuor et viginti fastus consulares contexturus. Subinde quae cujuslibet libri occasio, aetas, auctoritas, quot sint et quandonam sive ante, sive post susceptum ab auctore montanismum conscripti, diserte disputabunt Joh. Aug. NOESSELT et D. Gothofredus LUMPER. Tum Tertulliani Paradoxa, cum eorum antidoto, iterata ejusdem Pamelii opera recensebuntur. Una succedent B. RHENANUS simul et ANDREAS [Col.0010B] HOYUS Brugensis, in explicandis quae frequentiores usurpat Tertullianus Proverbiales formulas, unde lux non minima in toto opere suffunditur. Deinde rara admodum ac pererudita in libros Apologeticos dissertatione D. NICOL. LE NOURRY ardua quaeque Septimianae doctrinae momenta quam uberius et plenius exponet.

1/4/2006 2:06 PM


8 of 843


Pamelianae, Franekanae, Rigaltianae, Parisiensium, Venetae, Hallensis, Wiceburgensis

variis lectionibus illustratus, multorum praeterea nempe JUNII, LATINII, WOUWERII, SALMASII, CIACCONII, SCALIGERI, SEMLERI, RITTERII, LEOPOLDI correctionibus castigatus, nec non et adornatus amplissimis RHENANI, [Col.0010C] PAMELII, PANCIROLII, LACERDAE, ALBASPINAEI, HAVERCAMPI, MURATORII, D. CORBINIANI THOMAE et variorum commentariis.

His tot et talium virorum cura peractis ad cumulum, ut ita dicam, accedet copiosissimus Tertullianae latinitatis index, praecipua CII. GODOFRED. SCHUTZII opera digestus. Unde jam nemo non videt quam exigua novis editoribus provincia remaneat, et quam sit nihil propemodum de suo penu addendum, nisi forte iis dicenda sint tum quae supra suscipienda decrevimus, de Tertulliani usu et auctoritate, nec etiam in iis sibimet omnino relictis, eximia nempe et breviori [Col.0010D] occurrente de eodem argumento dissertatiuncula D. Corbiniani Thomae; tum quaenam fuerint ad usque tempora nostra praecipui in literarum orbe in Tertullianum impensi labores, quos iterum a doctiss. Ceillerio, Lumper, Schram et Schoennemann, diligenter investigatos accepturi sumus; tum demum coronidis instar, uberius in hoc prooemio supererit [Col.0011A] indigitare quonam rerum ordine, librorum serie, dissertationum accessione, lectionum collatarum varietate, commentariorum ubertate ac delectu, appendicum et indicum culmine haec nova editio sit ab aliis secernenda.

ARTICULUS PRIMUS. DE AUCTORITATE TERTULLIANI. Auctoritas in eo qui potestatem habens alios docet, recte a duplici capite deducitur, nempe tum ab ipsius scientiae aestimatione, tum ab ejusdem veracitatis fiducia. Uni et soli Deo summa auctoritas est, quippe cui soli summa sit veritas in cognoscendo, et summa in dicendo veracitas. [Col.0011B] Quaelibet alia eo major evadit auctoritas, quo propior ad illam accedit et perfectior ejusdem particeps efficitur. Hinc nobis Catholicis nulla sub sole major, imo maxima in coelo et in terra, nec alia ac , in quo Dei ipsius est, Ecclesiae docentis potestas, quae verbo virtutis Dei [(1) 1Kb] [(1) 1Kb ] sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi , quae infallibili nec unquam ad consummationem saeculi deficienda Spiritus Sancti assistentia, nititur, regitur ac confirmatur. Porro omnibus Catholicis qui sese Ecclesiae legitimos filios probare student, necesse esse docet B. Vincentius Lirinensis, ut sanctorum Patrum fidei inhaereant, adglutinentur, immoriantur [(2) 1Kb] . Eam vero, consentiente tota Traditione, legem ad assensum [Col.0011C] Patribus praestandum ponit, ut quidquid non unum aut duos tantum, sed omnes pariter uno eodemque consensu aperte, frequenter, perseveranter tenuisse, scripsisse, docuisse cognoveris, id tibi quoque intelligas absque ulla dubitatione

1/4/2006 2:06 PM


9 of 843


In iis autem ipsis consideranda sunt sive quae ad intellectum recte institutum, sive quae ad sanam voluntatem pertinent; hinc nimirum eorum ingenii vis, doctrinarum ubertas, loquendi modus ac consuetudo, unde tuto credi potest quod non decipiantur; illinc autem morum probitas, vitaeque sanctitas, qua omnis [Col.0011D] depellitur suspicio an decipiant aut decipere velint. Ad haec quasi intrinseca auctoritatis signa accedunt tum diversae temporum, locorum, dignitatum, caeteraeque in quibus auctores scripserunt circumstantiae, tum potissimum tanti pretii judicium quo Ecclesia scriptores quosdam titulo tacito vel solemni, speciali vel specialissimo probat et dijudicat. Ne vero amoveantur aut respuantur scriptores quotquot ecclesiastici, qui summos ac legitimos sanctitatis apices nondum fuerint adepti, nec rectum fidei tramitem indeclinabili pede triverint; cum enim [Col.0012A] aliquandiu saltem in orthodoxae fidei gremio constiterint, idcirco omnem illis fidem abrogare nec par nec fas est: quinimo in quibus cum Catholicis conspirant, in iis eo major penes ipsos fiducia est, quod hinc et inde collusionem fieri et amice conjurari nemo sanus existimabit. His catholicis rei Patristicae positis criteriis, nunc deveniendum est ad propositum nostrum; nunc aequa lance ac firma aestimandus est QUINTUS SEPTIMIUS FLORENS TERTULLIANUS, tot vetustarum disciplinarum peritissimus; philosophica, historica, juridica, oratoria ac poetica eruditione potens; multa susceptam ante fidem forensi laude florens; florentior et accepta fide, utpote totius Christianorum caussae, coram imperatoribus, in orbis Romani foro, defensor [Col.0012B] et patronus; aerae a Christo Domino secundae ac Apostolorum proximae praeco; primus Ecclesiae Latinae testis et vindex, imo unus cujus vindiciae ad nos pervenerint; insignes Africanae fidei primitiae; virorum apostolicorum alumnus; magister et ipse martyrum, pontificum et doctorum; Romae ad sacra provectus, Carthaginique in presbyterii albo adscriptus; arcanorum scientissimus; omnium suae aetatis haereticorum debellator, imo Montani eversor egregius; et tamen (utinam absit!) montanista, haereticus, haereseosque caput emortuum, Ecclesiae tandem jam non homo! . . . Cui cum tot successere vices, multiplex ejus esse debet aestimatio, aliaque evadit prout aliam ipse tantum a se diversus induit personam. Ac ante omnia in eo, haud secus ac in caeteris Ecclesiae doctoribus, [Col.0012C] nonnullius est pretii eruditionem profanam a sacra suppellectili, scriptorem privatum ab auctore catholico vel montanista, rem mere literariam aut historicam a caussa dogmatica secernere. At quid caussae esset cur in hoc operis mere patristici prooemio ac primo limine diu in Septimii profana laude morarer? Paucis igitur absolvam qualis sit rhetor, grammaticus, dialecticus, seu formae excultor literariae, qualisve sit philosophus, philologus, antiquitatum indagator, historiarum tenax, juris peritus, omni scientiarum genere exercitatissimus. [(3) 1Kb]

Porro quid de ipsius dicendi, disserendi et argumentandi genere sentiendum sit, paulo . Pauca infra habes eleganter et diserte a doctiss. D. Lumper explicatum [(1) 1Kb] tantum addere juvat, ne delicatissimus [Col.0012D] lector ac politioris minervae

1/4/2006 2:06 PM


10 of 843


ecclesiastica, quae suos ab initio habuit modos; suas sive in soluto sermone, sive in rhythmico modulo leges, apprime tractandis coelestibus sacramentis accommodatas, habuit, sanxit, ac servavit. Quibus autem efformandis ac per ora hominum evulgandis haud exigua est Tertulliani laus mirum in modum profuisse; [Col.0013A] quippe cujus ingenium demirati, ac loquelam ipsam, arduam licet et asperam, imitati, singuli post eum ac praesertim plures quos peperit Africana Ecclesia, clarissimorum virorum in his tempestatibus feracissima, duce Cypriano, sui, ut ait, magistri merentissimi cultore assiduo, se suamque orationem ad Tertulliani dictionem certatim effinxerunt. Haud abs re erit obiter animadvertere quemdam defectum subiisse, post ejus a recta fide discessum, Tertulliani ingenium. In libris, ultima, ut videtur, aetate sua in faece montanismi exaratis, aut asperior fit et inaequalior, impotenti abreptus loquendi prurigine, ac inquieta pugnacitate; aut obscuriori sententia, velut de industria, sese obvolvit, nec nisi per intricata loquitur aenigmata; quae praesertim vitia in libro de Pallio, et [Col.0013B] adversus Valentinianos quasi digito palpanda occurrunt. Eamdem in pejus mutationem forsan reperire est, cum, vel oblita incomptae inconcinnaeque dictionis asperitate, rem penitus ac sententiarum viscera introspicies. Illa Apologetici, Praescriptionum, librorumque de Oratione, Baptismo ac Poenitentia majestas ac grandis eloquentia, interdum acerrima ac laconica brevitate temperata, in inconditam ac diffluentem facundiam, obvia quaeque, vel insulsa, jactitantem, nec scurrilitatem aut petulantiores jocos aspernantem dilabitur. Sed cum haec, ut dixi, ad profanam criticen potius quam ad dogmaticam Tertulliani auctoritatem faciunt, huc demum vela damus, haud alio, nisi inviti, jam abripiendi. [Col.0013C] Per eruditionem sacram, inquit Walchius [(1) 1Kb] , intelligimus illam quae versatur in rebus non a natura patefactis ac humana facultate cognoscendis, sed divinitus manifestis ac sanctissimo codice (cui et veneranda accedit Traditio catholica), comprehensis. Notitia harum rerum variis constat disciplinis, nempe Theologia Exegetica, Dogmatica, Polemica, Moralis, Symbolica, Catechetica, Homiletica, una cum Historia Ecclesiastica. Porro cum his fere omnibus titulis commendatur Tertullianus, hinc praecipua desumenda sunt propria ipsi ac peculiaria auctoritatis signa. Tertullianus, ut a Verbo Dei initium faciamus, illius interpretationi, ac Exegeticae scientiae suam affert symbolam minime aspernandam. Sive enim catholicus, [Col.0013D] sive montanista, semper docuit Scripturam veteris novique Testamenti inspiratam fuisse [(2) 1Kb] . Nec minus Scripturae plenitudinem quam ejus divinitatem adorat [(3) 1Kb] : nec eam adorando traditionem aufert, imo et ad eam, seu ad Apostolos et discipulos Domini referendam esse Scripturae interpretationem aperte . Quamvis nullibi ex professo de canone [Col.0014A] Scripturae declarat [(4) 1Kb] sacrae disseruerit, ex variis tamen ejus operum locis colligi potest, libros sacros nostra aetate a pseudocriticis e numero canonicorum ejectos, inter sacros divinitusque inspiratos ab eo connumerari [(1) 1Kb] . At susdeque vertitur Tertulliani exegetici auctoritas, modo fides sit ejus editori novissimo, ac procacissimo obtrectatori, J. Salom Semlero, qui, praefracta fronte, asseruit hunc 1/4/2006 2:06 PM



est ille Tertullianus [(2) 1Kb]

. Sed quaenam, amabo, fides huic innovandi prurigini adeo petulanti, ut idem audeat profiteri latinos omnes scriptores nunquam in hisce primis saeculis libros graecos consuluisse, omnes una conjurasse ut novas glossas invitis Graecorum codicibus, suis libris ex consulto insererent; ejus vero latinae translationis prima initia et recentia rudimenta ab ipsius Tertulliani tempore, nisi ab ipsomet oriri? Sed quid ea commemorem, dum in hac eadem dissertatione Tertulliani obtrectator eo audaciae devenerit, ut, discussis tam longi temporis tenebris, ita enim habet, ipse adeo novus ac praeposterus homo, inauditam ab omni retro antiquitate deprehenderit quamdam conjuratorum tam graecorum quam latinorum, Romae [Col.0014C] degentium, societatem, ex cujus officina clam prodiero multa Tertulliani, nonnulla Clementis Alexandrini, omnia Irenaei opera, plane supposititia et spuria? Haec quae cum primum prodierint, portentis similia merito habita fuere atque ab ipsis Germaniae viris doctissimis impetita ac profligata [(3) 1Kb] , satis est, ut reprobata derideantur, exposuisse [(4) 1Kb] . Magna autem assurgit dogmatica Tertulliani catholici auctoritas; nec interdum montanistae aspernanda. Triplicem enim quo usi fuere patres in exponenda fide modum, nempe tum symbolicum, quo gravissima fidei dogmata, connexa paucis, continuo recitantur; tum polemicum, ad refellendos Gentiles, Judaeos, aut haereticos accommodatum; tum discursivum seu catecheticum, qui pro christianorum fidelium usu, [Col.0014D] modo unum, modo alterum explicat doctrinae punctum, mirum in modum idem Noster comprehendit. [Col.0015A] Nam tres fidei formulas habet, unam eamque breviorem in libro de , alteram longiorem in Praescriptionibus Haereticorum [(2) Virginibus velandis [(1) 1Kb] 1Kb] , tertiam et recentiorem in lib. adversus Praxeam [(3) 1Kb] . Primus inter Latinos, quoslibet nascentis Ecclesiae hostes polemicis et apologeticis scriptis aggressus est. Adversus enim gentes scripsit septem quos inscripsimus Apologeticos libros, nempe duos libros ad Nationes, et Apologeticum magnum, hunc ad praesides, illos ad plebem directos; item, de Testimonio animae, seu Apologetici caput 17 uberius tractatum; et librum ad Scapulam, quo de injusta ac crudeli persecutione conqueritur et Christianorum virtutes laudibus effert: quibus accedunt, ad Martyres apologia de martyrii gloria, ad Christianos de Spectaculis [Col.0015B] ethnicorum fugiendis dehortatio, ad omnes sive Christi sive deorum cultores de Idololatria et grandi hujus criminis gravitate. Justini philosophi, Irenaei martyris et aliorum quorum nomina ipse prae se fert, vestigia ; insecutus, Judaeis Messiam a prophetis praedictum advenisse demonstrat [(4) 1Kb] omnesque haereticos, tum generatim in Praescriptionibus, ne ipso quidem Montano excepto, jugulat, tum speciatim, singulari quasi certamine, confodit. Hinc enim , nec inconditam Gnosticorum catervam decies exagitat, vincit et contundit [(5) 1Kb] hanc aciem, ut videtur, nisi hoste fuso fugatoque, vel emeritus veteranusque miles, deseruit. Praxeam insuper, qui Deum unum, sed non trinum, asserebat, nec non et Montanum, ad quem miserabiliter defecit, oppugnavit [Col.0015C] in hoc elegantiori ac pulchello de Poenitentia libello: sophistarum demum insulsa philosophomena de Anima, explodit. Hoc indefesso labore ac perpetuo certamine, decertavit Tertullianus: cumque, aetate provectior ac vulnere insanabili afflictus, in Montani partes desciisset, nedum nihil 11 of 843 ab impetu remitteret, acrius sese ad praelia accinxit ac sibi dixisse visus est: Vae mihi si

1/4/2006 2:06 PM


12 of 843


prodiisse qui Tertulliani libros de Oratione, de Baptismo, de Poenitentia, de Patientia, caeterosque [Col.0015D] quos dogmaticos inscribendos censuimus, superasse merito existimetur. Interea haud inficias ibo vel optima Tertulliani scripta hinc et inde plurimo sphalmate laborare, multa labe venenosa foedari. Quae cum optimo et salutari antidoto aliquatenus sanata, videas velim, ex [Col.0016A] opera veterum editorum iterum recensita, ad frontem hujusce tomi affixa. Altera manet integrior, nec satis celebranda Tertulliani laus, moralis nempe ac paroenetica, ex multis ejus desumenda libris, ad mores christianos pertinentibus. Quorum duplex est series: prior ante susceptum ab auctore montanismum, posterior ab eo jam montanista descripta. Porro in utraque ad vivum exprimitur vitae christianae , sive in ejus speculum sive in ejus fonte perenni, oratione privata et publica [(1) 1Kb] fluentis uberrimis, sacramentis nempe [(2) 1Kb] , sive in ipsius actibus communibus [(3) 1Kb] aut praestantissimis [(4) 1Kb] , sive in ritibus liturgicis qui ei externam formam , sive in vitandis ubi periclitatur anima christiana mundi, carnisve efficiunt [(5) 1Kb] illecebris [(6) 1Kb] , aut suscipiendis unde [Col.0016B] ea reviviscit operibus [(7) 1Kb] , aut obeunda qua glorificatur martyrii cruenta palaestra [(8) 1Kb] . Equidem in his tractandis frequentius ultra limites legitimos abripitur rigidior montanistae asperitas; et caute errori latenti in nostris libris provisum est. Praeterea nonnisi effervescentis ingenii, ad magna excitantis ac communem hominum modum excedentis, impetus plerumque notandus est. Habeas igitur velim TERTULLIANUM ex suis tantummodo scriptis ac solo peculiari penu commendatum. Commendant eum praeterea haec prisca quibus scribebat tempora, primus inter Afros, inter Latinos primus post Pontifices Romanos, qui agnitus saltem sit et servatus; fausta docentium et discipulorum tempora, cum in novo Christianorum semine ferveret calidior [Col.0016C] Christi et martyrum sanguis, cum adhucdum Apostolorum vox sonaret ac repraesentaretur facies, cum authenticae eorum literae palam recitarentur [(9) 1Kb] . Commendant eum et urbs patria ac Ecclesia cujus primus fuit, quem noverimus, sacerdos; Carthago, ut aemula Roma victrix, sic a fide devicta, ut a Petro Roma, sic a Petri discipulis acquisita; nova, si vis, at suorum infantium jam felix mater et exsultans; quam modo nobiles partus orbi renuntiarunt, tum Martyres Scyllitani, tum Perpetuae, Felicitatis et sociorum agmen, quorum Septimius noster fuit coaevus, imo, ut quibusdam placet, testis et encomiastes [(10) 1Kb] . Ecclesia haec diu sanctitate florens et doctrina virorum sibi a Tertulliano continuo succedentium, haud secus ac si hic Noster eorum ingenia excitaverit, manus ad praelium docuerit, ordines [Col.0016D] ad aciem instruxerit, eisque novum, veluti belli tesseram, indiderit, effinxeritque eloquium, in toto deinceps occidentali orbe christiano evulgandum. Commendant cum et viri sanctissimi quibuscum simul deguit, aut conversatus est, aut necessitate, [Col.0017A] studiorumve similium commercio junctus, Irenaeus quem venerabundus meminit, Caïusque Hippolytusque, ejusdem Irenaei discipuli, Clemens Alexandrinus coaevus, Origenesque quem Romae fortasse obvium habuit, summi demum episcoporum Episcopi, qui integerrimam ipsi instillavere doctrinam, quam totam Romae cum sanguine suo Apostoli profuderunt [(1) 1Kb] . Commendant eum et sexcenti quos prae oculis habuit auctores cujuslibet generis, sacri et profani, historici, philosophi, poetae, juris omniumque disciplinarum periti, quorum volumina nocturna

1/4/2006 2:06 PM



pondere potentem, erumpere videtur. Magnum igitur QUINTI SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI nomen: at quanto majus, ni velut fulgur, de coelo cecidisset ille Africanae Ecclesiae Lucifer, qui mane oriebatur; nisi in terram corruisset, qui vulnerabat gentes; nisi dixisset in corde suo: Ascendam super altitudinem nubium [(3) 1Kb] ! Ut enim Satan, ita hic fulgure superbiae dejectus, cecidit, semelque lapsus, an surrexerit, nemo vel audet percunctari. De Salomone quaeritur; de Origene disputatur; de Turtulliano siletur. Diuturno tamen senio contabuit, nec ei defuit longum poenitendi [Col.0017C] spatium. Mansisse vero misere pervicacem, ac velut uno ictu quo ruit delirantem ad usque octogesimum ferme aetatis suae annum, imo per quadraginta et amplius annos, stetisse infensa in Ecclesiam ira ferocem, ac tela vel deficiente manu minitantem, ultima ejus scripta nimium suadent et revincunt. Ecquis ergo inscrutabilia Dei judicia non reformidet, non horreat? Quis ad hunc finem cessurum fore tam faustum TERTULLIANI initium existimasset? Dato sub ineuntis saeculi Apologetico, habitisque caeteris pro caussa christiana concionibus, confirmatis inde confessoribus aut ad lauream martyribus evectis, defervente persecutionum aestu ac respirante paululum Ecclesia, tandem quadraginta ferme annis ad pacem composita, jam novus rerum ordo oriebatur et jucundior [Col.0017D] temporum facies; jam, suspensis auribus, sive gentes, sive Christiani, evangelizantibus pacem, evangelizantibus bona assentabantur. Quod autem in Galliis Irenaeus, in Aegypto Clemens, in Latio Hippolytus, hoc in Africa, hoc in toto Occidente Tertullianus videbatur acturus: adeo ut, devicta plebe, devincerentur et nobiles sapientesque, et ab imo ad summum aedificaretur Ecclesia eondereturque orbis christianus. Haec erat, ni fallor, egregia pars cui destinabatur Tertullianus. Quid plura? cecidit, ad infernum detractus, in . Hoc erat ergo in investigabili [Col.0018A] Dei decreto, ut profundum laci [(4) 1Kb] haec nova tot vulneribus adolescens Ecclesia, Judaeis tandem, Ethnicis, Gnosticis triumphatis, se huic offensionis lapidi impingeret, ac dum tanti animi subsidio recreari mereretur; eumdem lapsum amitteret, infensum sustineret, reluctantem ac per quadraginta annos in matris suae gremium insultantem lugeret. Nec jam quaerendum est, ut multis placuit, an plus Ecclesiae profuerit quam nocuerit, magis vero an sibi ad vitam, necne profuerit. Ecclesiae homo non est, ille tot laboribus defunctus, tot certaminibus redux! Utinam vero melius confidamus his piis identidem per opera ejus respersis precibus, ac votum ejus adimpleamus, cum diceret catechumenis: Igitur,

benedicti, quos gratia Dei exspectat, cum de illo sanctissimo lavacro novi natalis ascenditis, et primas [Col.0018B] manus apud Matrem cum fratribus aperitis, petite de Patre, petite de Domino, peculia, gratias, distributiones charismatum, subjiciente: Petite et accipietis, inquit. Quaesistis enim, et invenistis; pulsastis, et apertum est vobis. Tantum oro, ut, cum petitis, etiam TERTULLIANI peccatoris memineritis [(1) 3Kb] .

ARTICULUS II. DE USU TERTULLIANI. Quod modo ad dignoscendam veram TERTULLIANI auctoritatem, hoc ad rectum 13 of 843 antiquissimi hujus Patris usum acrius omnino judicium requiri arbitramur. Iterum igitur

1/4/2006 2:06 PM


14 of 843


Ne in immensum haec praevia monita crescant, non nostrum est haec sigillatim decurrere, nec ad amussim omnia ab eo recte aut proterve dicta recensere, quae sive ad exegesim sacram, sive ad dogmaticam, moralemve theologiam, sive ad ritus moresve Ecclesiae, temporumque ac opinionum historiam spectant. Nonnulla tantum praecipua doctrinae Tertullianeae capita, gravissimaque ejusdem errata, summatim indigitanda sunt, ac excitanda insigniora ejus operum loca, quae potissimum in exegetico, dogmatico, morali, liturgico et ascetico usu veniunt, quo ad ea plenius introspicienda sese alacrior accingat quisquis rei patristicae studet, ac praesertim junioribus theologiae et [Col.0019B] patrologiae candidatis tutior expeditiorque via pateat. Ante omnia illud plena voce praedicat TERTULLIANUS, totum fidei christianae aedificium in firmissima veritate historica, ac veneranda traditionis auctoritate subsistere. Haec sunt enim ineluctabilia facta, quibus, velut aenea catena ac aurea, tota res christiana pendet: Deus Pater mittit Filium suum in hunc mundum, ut Ecclesiam christianam aedificet. Jesus Christus ad hunc eumdem finem mittit Apostolos suos, et docet illos veritates omnes quae huic aedificationi fundamentum suppeditant et incrementum. Apostoli acceptam a Domino doctrinam tradunt omnibus ad quas mittuntur Ecclesiis. Ecclesiae istae tenent firmissime illam Apostolorum doctrinam, ac caeteris communicant, quae Apostolorum neminem [Col.0019C] viderunt. Et omnes istae Ecclesiae, invicem coadunatae, unum idemque corpus in unitate ejusdem doctrinae, ejusdemque fidei constituunt. Quis porro Ecclesiam hanc, columnam immobilem veritatis, deseret, ut amplectatur sectas ab eadem sejunctas? Hoc est celeberrimum Tertullianae praescriptionis argumentum, palmare telum totius polemicae christianae, pulcherrimum sane ac invictissimum quod usquam inter disceptantes fuerit usurpatum,

Itaque, inquit magnus ille vir, tot ac tantae Ecclesiae, una est illa ab Apostolis prima, ex qua omnes (Praescr. c. 20) .---Apostolos Domini habemus auctores, qui nec ipsi quicquam ex suo arbitrio, quod inducerent, elegerunt; sed acceptam a Christo disciplinam fideliter nationibus assignaverunt (Ibid., cap. 6).---Nulla jam [Col.0019D] gens Dei extranea est, in omnem terram, et in terminos orbis Evangelio coruscante (De Anima, c. 49). Innocentiam a Deo edocti, et perfecte eam novimus, ut a perfecto magistro revelatam, et fideliter custodimus, ut ab incontemptibili dispectore mandatam (Apolog., c. 45) . Nec dispectore tamen deficiet haec secta quam tunc magis aedificari scias, cum caedi videtur (ad Scap., c. 5) . Plures efficimur, quoties metimur a vobis: semen est sanguis Christianorum (Apolog., cap. 49, t. I, col. 535 A.) . At memento claves ejus hic Dominum Petro, et per eum Ecclesiae reliquisse (Scorp., c. 10). Habes Romam, unde nobis quoque auctoritas praesto est. Ista quam felix Ecclesia, cui totam doctrinam Apostoli cum sanguine suo profuderunt! (Praescript., cap. 36, t. II, col. 49). [Col.0020A] Haec ergo Ecclesia una, apostolica, catholica, sancta, immortalis ac visibilis, seu Romana, cui jus competit docendi omnes gentes, suam ab uno fonte, verbo Dei nempe, sive scripto, sive tradito, doctrinam accipit. Porro ad eam jure proprio pertinet tum traditiones dignoscere, confirmare et sancire, tum Scripturas earumque inspirationem, interpretationem et canonem statuere. Ubi enim apparuerit esse veritatem

1/4/2006 2:06 PM



debere esse librorum sacrorum [Col.0020B] usum, ut haeretici, parabolis abutentes, non effingant ipsas materias doctrinarum, nec igitur ad eas provocetur, nec in his constituatur certamen, in quibus aut nulla, aut incerta victoria est, aut par incertae (Praescr. 19, t. II, col. 31): examinandum in primis esse cujus sint Scripturae, a quo, et per quos, et quando, et quibus sit tradita disciplina, qua fiunt Christiani; Deum permisisse, imo

voluisse eo modo dispositas Scripturas, ut haereticis materias subministrarent, qui sine Scripturis esse non possunt (Ibid. cap. 39, col. 53) . Praeterea in Tertulliano notatu dignus atque percelebris habetur locus de Apostolorum literis authenticis, in quem viri

. Nec omittenda quae passim perdocti varia commenti sunt (Ibid. 36, col. 49) [(1) 1Kb] , tum de antiquissimis Bibliorum disserit tum de LXX Interpretum versione [(2) 1Kb] [Col.0020C] latinis translationibus, jam nunc in Occidente vulgatis, majorique, eademve ac graecorum codicum auctoritate receptis.

His autem positis Ecclesiae fundamentis, idem ut obiter subvertat caducas haereticorum aedificationes, nunc eorum in verbo Dei facinora ac Scripturarum caedes exprobrat, nunc haeresim et idololatriam et profanam philosophiam parum inter se differe ostendit, nunc haereseos characteres a vera Ecclesia alienos omnino describit (Advers. Marcion., lib. V, cap. 17; lib. IV, cap. 19 de Praescript., cap. 7, 17, 37, 40, 41, 44) ; omnesque uno praescriptionis argumento sive praesentes sive futuras, ipsumque Montanismum ac Tertullianismum insanabili vulnere confodit et opprimit. [Col.0020D] Nec tantummodo, ut voluit in recenti opere Neander [(3) 1Kb] , in Gnosticos, imo et in omnes haereticos, ne novissimis quidem protestantium sectis exceptis, invicte [Col.0021A] valet id genus argumentandi. Eadem enim prae se ferunt errorum capita neoterici ac veteres haeretici; ab unitate ac auctoritate Ecclesiae apostolicae deficiunt; spreta traditione, ad Scripturas solas provocant; canonem pro libitu explicant ac disjiciunt; nec novarum sectarum antesignani plura ac olim sive Marcio sive Valentinus signa legitimae ac divinae auctoritatis exhibent; nec ante nec post eos successionis apostolicae vestigium volamve habent; praeterea eorum doctrinas respuunt simul et Ecclesia Romana, et omnes in orbe terrarum, sive apud Graecos, sive apud Asiaticos Ecclesiae [(1) 1Kb] . Subinde, ut ad Tertullianum redeamus, recitanda foret una ex tribus fidei formulis, quas Septimius libris inseruit, aut saltem conferenda, nisi premerent [Col.0021B] prooemii angustiae, cum fidei symbolis quos Irenaeus, Gregoriusque Thaumaturgus et alii edidere. Paucis agemus cum Septimio de Deo ejusque attributis, cum uberrimam ac copiosissimam dissertat. D. Le Nourry, infra damus; huc igitur velim adeas ac videas quonam sextuplici argumento Deus esse probetur a Tertulliano (cap. 7, art. 1, col. 804 et sqq.); quonam sensu dicatur hominibus cognitus, quamvis sit invisibilis, incomprehensibilis, inaestimabilis; quae hujus veri Dei et vivi scientia, sapientia et aeternitas (col. 809 et sqq.) ; quid sibi vult vox illa Septimii toties agitata, Deum corpus esse, etsi Deus spiritus est (col. 811 et sqq.) [(2) 1Kb] . Item luculenter asserit Tertullianus Deum non esse nisi bonum (Scorp. 5); aeque ac Dei bonitatem, ejus tuetur justitiam [Col.0021C] contra Marcionem (lib. II, c. 11) , etsi dicat bonitatem esse Deo ingenitam, justitiam vero accidentem, seu quoad effectum, accommodatam creaturae, peccato posteriorem (Ibid.): hinc Deum ex nihilo omnia creavisse, nec aeternam esse 15 of 843 materiam, adversus Hermogenem egregie contendit (Contr. Hermog., cap. 19 et sqq.) .

1/4/2006 2:06 PM



constituitur catholicae Ecclesiae doctrina circa hoc mysterium. [Col.0021D] (Cf. lib. adv. Hermog. cap. 45, t. II, col. 237. Adv. Praxeam, cap. 2, col. 156; cap. 3, col. 157; cap. 4, col. 159; cap. 8, col. 159; cap. 11, col. 166; cap. 12, col. 167; cap. 13, col. 168; cap. 26, col. 188; cap. 30, col. 195; cap. 31, col. 196.) De Filii vero divinitate, generatione, consubstantialitate, filiatione, aeternitate, de Christo Deo et homine prophetarum vaticiniis praenuntiato, in Judaea carne induto ac conversato, mortuo, ad vitam regresso ac in coelis assumpto, iterum remittemus [Col.0022A] ad eximium opus D. Le Nourry (inf. cap. 9, col. 853-867) , qui egregie contundit pervicaces Marcionis, Apellis, aliorumque gnosticorum adinventiones. Idem adamussim ea quae de angelis et daemonibus habet Tertullianus, explicat ibid., cap. 10, col. 868-891. Tertullianus, de homine disserens variis suis in scriptis, primo tradit hominem facturam esse Dei creatoris, constare ex duabus substantiis, corpore ac anima, ad similitudinem Filii et Spiritus factum opus, et imaginem Dei, totius universitatis possessorem esse, atque in hoc ab ipso Deo exstructum fuisse, ut Dominus esse posset, dum fit a Domino (lib. IV. adv. Marc., cap. 37; lib. V, cap. 17; adv. Praxeam, cap. 12; de Spect., cap. 2; de Resurrect. carnis, cap. 5, 6) . [Col.0022B] Tertullianus, etsi quibusdam, carptim ejus scripta libantibus, videatur de homine et anima duriori ac pinguiori minerva philosophari, si penitus mens ejus introspiciatur, merito ardua ac subtilissima anthropologiae ac psychologiae arcana acutissimo obtutu penetrasse aestimabitur [(1) 1Kb] . Platonis enim instar, partem animae distinguit duplicem, unam quidem intelligentem ac sapientiae sedem, alteram vero caecam et intelligentiae expertem (λόγικον et ἄλογον); animam autem a spiritu distingui, sensu gnostico, negat: Si separas spiritum et animam,

separa et opera; agant in discreto aliquid ambo, seorsum anima, seorsum spiritus; anima sine spiritu vivat, spiritus sine anima spiret . . . Ergo duo non erunt, quae dividi non possunt (De Anima, cap. 10, t. II, col. 663) .

[Col.0022C] Cum anima idem sit ac spiritus, necessario sequitur animae proprietates easdem esse ac proprietates spiritus; hinc animam esse simplicem, a corpore separatam: tam duas res quam diversas; nec proinde impingendum est in id quod et ab eo appelletur corporalis et effigiata, seu in specie et re subsistens; aliunde confitetur eam Dei flatu natam, natura christianam, substantia simplicem, liberam arbitrii, rationalem, immortalem, non ex gratia, ut omnes ferme veteres, sed ex natura sua; eam vero post praesentem hanc vitam, vel dolere apud inferos, vel gaudere in coelis (Ibid., cap. 58). Etsi alio loco doceat animam, ante universalem resurrectionem nec puniri, nec gaudere; insuper quaedam peccata post mortem illico nobis luenda fore sub expectatione resurrectionis. [Col.0022D] Carnem ipsam hominis mirum in modum glorificat Tertullianus, nec quemquam forsan ex patribus reperias qui de ea insigniora dixerit. Quodcumque, inquit,

limus exprimebatur, Christus cogitabatur homo futurus . . . Ita limus ille jam tunc induens imaginem Christi futuri in carne, non tantum Dei opus erat, sed et pignus (De Resurr.

16 of 843 Carn. c. 6, t. II, col. 802) .

1/4/2006 2:06 PM



adumbratur; ut et anima spiritu illuminetur. Caro corpore et sanguine Christi vescitur, ut et anima de Deo saginetur (De Resurr. Carn. 8) . Sequitur animam nubentem spiritu caro, ut dotale mancipium, et jam non animae famula, sed spiritus. O beatum connubium, si non admiserit adulterium! (De Anima, 41) Carnis demum cum Christo ovantis triumphum splendide describit: Hic (Jesus Christus) . . . carnis quoque depositum servat in semetipso, arrhabonem summae totius. Quemadmodum enim nobis arrhabonem spiritus reliquit, ita et a nobis arrhabonem carnis accepit, et vexit in coelum pignus totius summae illuc quandoque [Col.0023B] redigendae. Securi estote, caro et sanguis; usurpastis et coelum et regnum Dei in Christo (De Resurrect. Carn. c. 51, t. II, col. 869).

Nec in hoc animae integrae et innocuae, quam in lapsae ac maculatae statu describendo infelicior. Originale peccatum admittit, docetque egregie quomodo quam late et primigenia labes serpserit ac omnes infecerit: Anima hominis velut surculus quidam ex

matrice Adam in propaginem deducta et genitalibus foeminae foveis commendata, cum omni sua paratura pullulabit, etc. (De Anim. 19). Satanam pronuntias . . . per quem homo a primordio circumventus ut praeceptum Dei excederet, et propterea in mortem datus, exinde totum genus de suo semine infectum, suae etiam damnationis traducem fecit (De Testim. Anim. 3, t. I, col. 618) . [Col.0023C] Audiamus nunc eumdem Christi ortum in terris quasi novo cantico concinentem: Nove nasci debebat novae nativitatis dedicator . . . Haec est nativitas

nova, dum homo nascitur in Deo, in quo homine Deus natus est, carne antiqui seminis suscepta, sine semine antiquo, ut illam novo semine, id est spiritaliter, reformaret exclusis antiquitatis sordibus expiatam (De Carne Christi, c. 17, t. II, col. 781) .

Tertulliano apparuit humanitas et benignitas Salvatoris in carne, verbum caro factum, tanquam omnium fidei mysteriorum principium et finis, novae creationis fastigium et fundamentum, unicum mundi orientis meditullium, unde omnia in nos bona derivantur, quo cuncta quae Deum religant et homines, remeant et connectantur. Hinc Septimii vehemens et acrior [Col.0023D] impetus quo in admirationem Verbi incarnati rapitur, quo cujuslibet hoc magnum pietatis sacramentum vel leviter impugnantis impios ausus carpit et retundit: quo insanire videtur, prae nimio in Christum natum et passum stupore: Sed jam hic, inquit Marcioni, responde, interfector veritatis: nonne vere crucifixus est Deus?

nonne vere mortuus, ut vere crucifixus? nonne vere resuscitatus? . . . Parce unicae spei totius orbis. Quid destruis necessarium dedecus fidei? Quodcumque Deo indignum est, mihi expedit. Salvus sum, si non confundar de Domino meo. Qui mei, inquit, confusus fuerit, confundar et ego ejus. Alias non invenio materias confusionis, quae me per contemptum ruboris probent bene impudentem et feliciter stultum. Natus est Dei Filius, non [Col.0024A] pudet, quia pudendum est. Et mortuus est Dei Filius. Prorsus credibile est, quia ineptum est; et sepultus, resurrexit. Certum est, quia impossibile (De Carn. Chr., cap. 5, t. II, col. 763) .

Haec satis sunto, ut quantum in exponenda fide dogmatica prodesse possit Tertullianus innotescat. Alia perplura sunt dogmata quae, ab eo eadem ubertate asserta ac uberius a doctissimo D. Le Nourry commenta, habes in hujusce tomi decursu iterum in lucem prolata. 17 of 843 Quam egregie recteque Septimius intellexerit veram sinceramque operosae et practicae

1/4/2006 2:06 PM


18 of 843


Et ut a baptismo ordiamur, vetustus hic doctor tradit primo loco laboriosa opera ante baptismum suscipienda, crebras orationes, jejunia, geniculationes et pervigilias, cum confessione saltem occulta omnium retro peccatorum; deinde quae ad collationem baptismi pertineant, trinam immersionem, et trium sanctissimae Trinitatis personarum invocationem, postremo quae subsequantur, nempe unctionem post lavacrum, impositionem manuum et, ut pluribus merito visum est, collationem Spiritus Sancti per confirmationis sacramentum, imo et Eucharistiae participationem [Col.0024C] (Cf. lib. de Baptismo). Tertullianus peculiarem tractatum de Poenitentia concinnavit, pulchrum adeo ac elegantem, ut eum nonnulli ausi sint ipsi perperam abjudicare; in quo omnes Poenitentiae ante vel post baptismum publice privatimve peractae ritus affectusque apprime describit, uti aliquatenus videre est paulo infra, ubi de exomologesi, quae cum

provolvit hominem, magis relevat; cum squalidum facit, magis mundatum reddit; cum accusat, excusat; cum condemnat, absolvit. (De Poenit. c. 9, t. I, col. 1244.)

De Eucharistia disserens Tertullianus tradit Christianos summo mane convenire consuevisse ad mysterium hoc celebrandum; laicos de praesid entium manu sacramentum sumpsisse; in propriis manibus [Col.0024D] accepisse; in proprias domos intulisse, ut jejuni, sub una specie participarent; recens baptizatos sive infantes, sive adultos, eodem beneficio donatos fuisse. Hierarchiam Ecclesiasticam a laicis distinctam, variis instructam ordinibus, quibus sua sunt munia, suaque propria nomina, apud haereticos disturbatam aut penitus exstinctam, inconcussam vero et ab Apostolis ad usque novissima tempora perenni successione apud Catholicos servatam, Tertullianus passim profitetur, ac praesertim in aureo illo de Praescriptionibus libro, quem forte adhuc catholicus conscripsit, jam vero montanista edidit, in quo haereticos sui temporis suggillat, quod ordinationes eorum temerariae, leves, inconstantes, quippe cum alius hodie [Col.0025A] episcopus, cras alius: hodie Diaconus, qui cras Lector; hodie Presbyter, qui cras laicus. (Ibid., c. 41, t. II, col. 56, 57.) Matrimonium, cum Apostolo vocat magnum sacramentum; at juxta moechiam et fornicationem docet reputari conjunctiones occultas, nec prius apud Ecclesiam professas, nec ab episcopo, presbyteris et diaconis monogamis postulatas (De Pudicit., c. 4, t. II, col. 987) . Cuique illud notum: Unde sufficiamus ad enarrandam felicitatem ejus

matrimonii, quod Ecclesia conciliat et confirmat oblatio et obsignat benedictio, angeli renuntiant, Pater rato habet? (Ad Ux. l. II, c. 9, t. I, col. 1302) .

Haec demum de prece sive privata, sive publica, de sacris synaxibus, ac Dominica coena Tertullianus habet: Christiani orabant, coelum suspicientes, expansis [Col.0025B] manibus, in Christi cruci affixi modum ac formam, capite nudo, vultu voceque demissa, ad orientem conversi; ante orationem manus abluere, penulam deponere, plerumque soliti; alii inter orandum assidentes, alii sub conspectu Dei, angelo adhuc orationis stante, stare et ipsis reverentius aestimantes; alternis demum Psalmorum cantibus et hymnis sese recreantes, ac post precem osculum pacis non subtrahentes; sine monitore, qui voce praeiret, sed de pectore atque intimo cordis affectu deprecantes; die solis cum laetitia convenientes; tum sacrorum librorum lectioni vacantes; scripta simul Prophetarum, commentariaque Apostolorum recitantes; admonitionem praesidentis

1/4/2006 2:06 PM



domi sumerent, excipiebant. Erant et praeter diem solis, jejuniorum et stationum dies, quibus prolixius orabant, genua flectentes cum reliquo humilitatis more, ad aram diutius, accepto corpore Domini, stantes. Erant et horae diei solemniores, nempe tertia, sexta, nona, praeter legitimas orationes quae ingressu lucis et noctis debebantur, cibum et lavacrum praeire solebant, vigiliisque noctis intercidebant; caeterum nihil omnino praescriptum est, [Col.0025D] nisi omni in tempore et loco orare. Nihil vero celebrius quam cum coena fit quae Agape dicitur; non prius discumbitur quam oratio ad Deum praegustetur; editur, quantum esurientes frugique capiunt; bibitur, quantum pudicis utile est. Post coenam, aqua ad manus abluendas porrigitur, lumina ad usque lucem diei accendebantur; tum remota mensa, unusquisque ad hymnum aliquem, aut desumptum ex Scriptura sancta, aut de proprio ingenio elicitum, in totius consessus et coronae medio cahendum, provocatur: tum precibus grates Deo referuntur, et inde disceditur ad eamdem curam modestiae et pudicitiae, qui non tam coenam coenaverint, quam disciplinam. Hanc hostiam de corde devotam, fide pastam, veritate curatam, [Col.0026A] innocentia integram, castitate mundam, agape coronatam, cum pompa operum bonorum, inter psalmos et hymnos deductam ad Dei altare, omnia a Deo impetraturam, Christiani mactabant. Strictius ac festino pede cujusnam sit usus Tertulliani in re morali et ascetica, ut promisimus, carpimus. Illico ac primo explorandum foret quinam qualesve fuerint Christianorum mores. Ea disciplina patientiae divinae agere nos, inquit Noster, satis

manifestum esse vobis potest, cum tanta hominum multitudo, pars pene major civitatis cujusque, in silentio et modestia agimus, singuli forte noti magis quam omnes; nec aliunde noscibiles, quam de emendatione vitiorum (Ad Scapul., cap. 2, t. I, col. 700) .

Jam vero quanta Christianorum charitas quae vel [Col.0026B] ethnicos in admirationem rapit: Vide, inquiunt, ut invicem se diligant, et ut pro alterutro mori sint parati! Ipsi enim ethnici ad occidendum alterutrum paratiores (Apolog. 39, t. I, col. 471) . Quanta conjugum christianorum castitas, et caelibum multorum integritas, et virginum innocentia!

Quid enim insigne praeferimus, nisi primam sapientiam, qua frivola humanae manus opera non adoramus; abstinentiam, qua ab alieno temperamus; pudicitiam, quam nec oculis contaminamus; misericordiam, qua super indigentes flectimur; ipsam veritatem, qua offendimus; ipsam libertatem, pro qua mori novimus (lib. I ad Nation., c. 4, t. I, col.

961). Cuinam inauditum est quam invicte Tertullianus cum Christianorum moribus conferat philosophorum praestantissima exempla modestiae, aequanimitatis, fidei, simplicitatis [Col.0026C] (Apolog., cap. 46)? Caeteras inter Christianorum virtutes maxime emicuit tam sedula quam dura jejuniorum observantia, qua non minus quam aliis virtutibus ab ethnicis discrepabant. Nec iis satis fuit non solum publicis in calamitatibus, sed aliis etiam diebus tam severa austeraque jejuniorum observatione iram Dei placare, sed in sacco etiam, ait Tertullianus, et cinere volutantes, invidia coelum tundimus (Apolog., cap. 40) . Huc referenda forent pulcherrima quae in libris specialibus concinnavit Noster de oratione, de patientiae virtute, de vano mulierum cultu et ornamento, de illicita spectaculorum frequentia, de idololatria et variis ejusdem speciebus, de martyrii prae omnibus excellentiori magnanimitate.

His, coronidis instar, adnectantur selecta ex Tertulliani [Col.0026D] operibus ascetica documenta. 19 of 843 Christianus Deum timet, non homines.---«Nos, qui sub Deo omnium speculatore

1/4/2006 2:06 PM


20 of 843


Deus ad poenitentiam impellit.---«Bonum est poenitere, an non? Quid revolvis? Deus

praecipit. At enim ille non praecipit tantum, sed etiam hortatur. Invitat praemio salutem; jurans, etiam vivo dicens, cupit credi [Col.0027A] sibi. O beatos nos, quorum caussa Deus jurat! O miserrimos, si nec juranti Domino credimus (Lib. de Poenit., cap. 4, t. I, col. 1233).»

Peccatorem ad se revertentem Deus benigne suscipit.---«Quis ille nobis intelligendus

Pater? Deus scilicet, tam Pater nemo; tam pius nemo. Is ergo te filium suum, etsi acceptum ab eo prodegeris, etsi nudus redieris, recipiet, quia redisti: magisque de regressu tuo, quam de alterius sobrietate laetabitur. Sed si poeniteat ex animo . . . . si porcos, immundum relinquas pecus, si patrem repetas vel offensum, Deliqui, dicens, Pater, nec dignus ego jam vocari tuus. Tantum relevat confessio delictorum, quantum dissimulatio exaggerat. Confessio enim satisfactionis consilium est, dissimulatio contumaciae (Ibidem, [Col.0027B] cap. 8, t. I, col. 1243) . «Exomologesis prosternendi et humilificandi hominis disciplina est, conversationem injungens misericordiae illicem. De ipso quoque habitu atque victu mandat, sacco et cineri incubare, corpus sordibus obscurare, animum moeroribus dejicere, illa quae peccavit, tristi tractatione mutare; caeterum pastum et potum pura nosse, non ventris scilicet, sed animae caussa: plerumque vero jejuniis preces alere, ingemiscere, lachrymari, et mugire dies noctesque ad Dominum Deum tuum, presbyteris advolvi, et charis Dei adgeniculari, omnibus fratribus legationes deprecationis suae injungere (Ibidem, c. 9, t. I, col. 1242) .»

Ridenda poenitentia, quae delicias non abjicit.---«Adjicito ad sumptum, conquirito altilium enormem saginam, [Col.0027C] defaecato senectutem vini: cumque quis interrogavit cuinam ea largiaris; deliqui, dicito, in Deum, et periclitor in aeternum perire. Itaque nunc pendeo et maceror et excrucior, ut Deum reconciliem mihi, quem delinquendo laesi (Ibid., cap. 11, col. 1216) .» Christiano mundus est instar carceris.---«Si recogitemus ipsum magis mundum

carcerem esse, exiisse vos e carcere, quam in carcerem introisse, intelligemus. Majores tenebras habet mundus, quae hominum praecordia excaecant; graviores catenas induit mundus, quae ipsas animas hominum constringunt; pejores immunditias expirat mundus, libidines hominum. Plures postremo mundus reos continet, scilicet universum hominum genus. Judicia denique non proconsulis, sed Dei sustinet (Lib. ad Martyr., cap. 2, t. II, col. 622) .» [Col.0027D] Exemplo Christi contemnendae divitiae.---«Omni pene in loco de contemnendo saeculo Scripturis dominicis commonetur. Nec major ad pecuniae contemptum exhortatio subjacét, quam quod ipse Dominus in nullis divitiis invenitur; semper pauperes justificat, divites praedamnat. Ita detrimentum patientiae fastidium opulentiae praeministravit: demonstrans per abjectiones divitiarum, laesuras quoque earum computandas non esse (Lib. de Patient., cap. 7, t. I, col. 1260) .»

Cur de morte amicorum non dolendum.---«Cum constet de resurrectione mortuorum, vacat dolor mentis, vacat et impatientia doloris. Cur ergo doleas, si periisse non credis? Profectio est, quam putas mortem. Non est lugendus, qui antecedit, sed plane 1/4/2006 2:06 PM


21 of 843


Patientiae encomia.---«Satis idoneus patientiae sequester Deus. Si injuriam deposueris

penes eum, ultor est; si damnum, restitutor est; si dolorem, medicus est; si mortem, resuscitator est. Quantum patientiae licet, ut Deum habeat debitorem? nec immerito; omnia enim placita ejus tuetur, omnibus mandatis ejus intervenit. Fidem munit, pacem gubernat, dilectionem adjuvat, humilitatem instruit, poenitentiam [Col.0028B] exspectat, exomologesim adsignat, carnem regit, spiritum servat, linguam fraenat, manum continet, tentationes inculcat, scandala pellit, martyria consummat, pauperem consolatur, divitem temperat, infirmum non extendit, valentem non consumit, fidelem delectat, gentilem invitat, servum Domino, Dominum Deo commendat, foeminam exornat, virum approbat; amatur in puero, laudatur in juvene, suspicitur in sene; in omni sexu, in omni aetate formosa est (Ibidem, cap. 15, col. 1270) .»

Adversus spectacula et theatra.---«Impudicitiam omnem amoliri jubemur. Hoc igitur

modo etiam a theatro separamur, quod est privatum consistorium impudicitiae, ubi nihil probatur, quam quod alibi non probatur (Lib. de Spect., cap. 17, t. I, col. 649) .»

[Col.0028C] Scenici semper infames.---«Arcent scenicos honoribus omnibus simul et ornamentis . . . Quanta confessio est malae rei, cujus auctores quam acceptissimi sine nota non sunt!» (Ibid., cap. 22, col. 654.)

Comoediis Christianis vetitum interesse.---«An ille recogitabit eo tempore de Deo, posito illic, ubi nihil est de Deo? . . . Pudicitiam ediscet, attonitus in mimos? imo in omni spectaculo nullum magis scandalum occurret, quam ipse ille mulierum et virorum accuratior cultus, ipsa consensio, ipsa in favoribus aut conspiratio aut dissensio, inter se de commercio scintillas libidinum conflabellant. Nemo denique in spectaculo ineundo prius cogitat, nisi videri et videre . . . . Avertat Deus a suis tantam voluptatis exitiosae cupiditatem (Ibid., cap. 25, col. 656) .»

[Col.0028D] Verae Christianorum voluptates in hoc saeculo.---«Jam nunc si putas delectamentis exigere spatium hoc, cur tam ingratus es, ut tot et tales voluptates a Deo contributas tibi satis non habeas, neque recognoscas? Quid enim jucundius, quam Dei Patris et Domini reconciliatio? quam veritatis revelatio? quam errorum recognitio? quam tantorum retro criminum venia? Quae major voluptas, quam fastidium ipsius voluptatis, quam saeculi totius contemptus, quam vera libertas, quam conscientia integra, quam vita sufficiens, quam mortis timor nullus? (Ibid., cap. 29, col. 659) .»

Mali sacerdotes Judaeis pejores.---«Proh scelus! Semel Judaei Christo manus intulerunt; isti impii sacerdotes [Col.0029A] quotidie corpus ejus lacessunt. O manus praecidendae! Viderint an jam per similitudinem dictum sit: Si te manus tua scandalizat, amputa eam. Quae magis amputanda, quam in quibus Domini corpus scandalizatur!» (Lib. de Idololatria, cap. 7, t. I, col. 669.) Mulier christiana hominibus placere negligit, imo horret.---«Perfectae, id est christianae

pudicae, appetitionem sui non tantum non appetendam, sed etiam exsecrandam vobis sciatis: primo, quod non de integra conscientia venit studium placendi per decorem, quem naturaliter invitatorem libidinis scimus. Quid igitur in te excitas malum istud? quid invitas, cujus te profiteris extraneam? tum quod tentationibus viam aperire non debemus, quae nonnunquam (quod Deus a suis abigat) instando perficiunt; certe vel spiritu 1/4/2006 2:06 PM



Displicet illis nimirum plastica Dei: in ipsis redarguunt, reprehendunt artificem omnium. Reprehendunt enim cum emendant, cum adjiciunt, utique ab adversario artifice sumentes addimenta ista, id est diabolo.» (Ibid., cap. 5, col. 1327.)

Imago mulieris christianae.---«Prodite jam vos, medicamentis et ornamentis exstructae

apostolorum . . . . . caput maritis subjicite, et satis ornatae critis; manus [Col.0029C] lanis occupate, pedes domi figite, et plus quam in auro placebunt. Vestite vos serico probitatis, bissyno sanctitatis, purpura pudicitiae. Taliter pigmentatae, Deum habebitis amatorem (Ibid., cap. 13).»

Christianus voluptates mundi fugere debet.---«Tu peregrinus mundi hujus, civis supernae Hierusalem . . . . Nihil tibi cum gaudiis saeculi, imo contrarium debes. Saeculum enim gaudebit, vos vero lugebitis. Et felices ait lugentes . . . . Omnia imaginaria in saeculo et nihil veri (Lib. de Corona militis, cap. 13, t. II, col. 96) .»

Adversus veritatem nulla praescriptio.---«Veritati nemo praescribere potest; non spatium

temporum, non patrocinia personarum, non privilegium regionum. Ex his enim fere consuetudo initium ab aliqua ignorantia vel simplicitate sortita, in usum per successionem [Col.0029D] corroboratur, et ita adversus veritatem vindicatur. Sed Dominus noster Christus veritatem se, non consuetudinem cognominavit (Lib. de Virginibus veland., cap. 1, t. II, col. 889) .»

Non ex personis fides probanda, sed personae ex fide.---«Non ex personis probamus fidem, sed ex fide personas; nemo sapiens est, nisi fidelis: nemo major, nisi Christianus: nemo autem christianus, nisi qui ad finem usque perseveraverit (De Praescript. advers. Hoeret. cap. 3, t. II, col. 15) .»

Non alia quaerenda scientia, quam Jesu Christi.---«Nobis curiositate opus non est post Christum Jesum, nec inquisitione post Evangelium. Cum credimus, nihil desideramus ultra credere. Hoc enim prius [Col.0030A] credimus, non esse, quod ultra credere debeamus (Ibid., cap. 17, t. II, col. 20) .» De Clericorum continentia.« Quanti igitur et quantae in ecclesiasticis ordinibus de

continentia censentur, qui Deo nubere maluerunt, qui carnis suae honorem instituerunt, quique se jam illius pudoris filios dicaverunt, occidentes in se concupiscentiam libidinis et totum illud quod intra paradisum non potuit admitti . . . . . . . Inde apud nos plenius atque instructius praescribitur unius esse matrimonii oportere qui adleguntur in ordinem sacerdotalem (De Exhort. Cast. t. II, c. 7, col. 922, c. 13, col. 930) .»

Homo imago Dei per liberum arbitrium.---«Non facie homo ad uniformem Dei expressus est; sed in ea substantia quam ab ipso Deo traxit, id est animae, [Col.0030B] ad formam Dei respondentis et arbitrii sui libertate et potestate signatus est. Hunc statum ejus confirmavit etiam ipsa lex. Non enim ponereturlex ei qui non haberet obsequium debitum legi in sua potestate: nec rursus comminatio mortis transgressioni adscriberetur, si non et contemptus legis in arbitrii libertatem homini deputaretur . . . Sed et alias quale erat, ut totius mundi possidens homo, non in primis animi sui passione regnaret, aliorum dominus, sui famulus (Lib. Il, advers. Marcion., cap. 5, 6, t. II, col. 290, 291) .» Deus amandus ut Pater, timendus ut Dominus.---«Justitia Dei plenitudo est divinitatis 22 of 843 ipsius, exhibens Deum perfectum, et patrem et dominum: patrem, clementia; dominum,

1/4/2006 2:06 PM



aliud exorbitatori. Ad omnia occurrit tibi Deus, idem percutiens, sed et sanans, mortificans, sed et vivificans; humilians, sed et sublimans; condens mala, sed et pacem faciens (Ibid., cap. 13 et 14, col. 300, 301) .» Hucusque bonum esse ac perutilem Tertulliani usum ex omnibus quae de ejus doctrina congessimus enixe probare voluisse videmur; jam vero crimini nobis merito foret, ni ad pravum usum praecavendum nihil consilii adderemus. At, quemadmodum quantum prodesse queat ejus doctrina statuimus, ita ex ejus [Col.0030D] erroribus inferendum est quam nocere possint, quam acri judicio ejus scripta secernenda sint. Porro alia communia habet paradoxa cum Montanistis, alia vero adeo sibi propria ut heresiarcha inde evascrit, ac horum errorum asseclas Tertullianistas, ex auctore nuncupatos, protulerit. Certum indubitatumque est Tertullianum non solum erroribus ac deliramentis Montanistarum subscripsisse, verum etiam eadem ardentissime propinasse. Istiusmodi sunt omnia quibus suum Paraclitum passim et procaciter venditat; quibus secundas nuptias non solum damnat, sed insuper enormitatem vocat omni crimine majorem; quibus illicitum esse, urgente persecutionis aestu, tum fugere, tum sese pecunia [Col.0031A] redimere docet. At refugit animus referre injurias quas evomuit doctor ille protervus contra Dei Ecclesiam; quibus Catholicos impetit, quos passim appellat Psychicos, id est animales homines ac carnales. Eosdem arguit quod, agapes celebrando, ventri indulgerent et impudicitiis operam darent, confessoresque in carcere detentos ad intemperantiam compellerent. Praecipuos habes Tertulliani montanistae errores, e quibus ansam arripuit ipse prodendi odium suum, animumque erga Catholicos infensissimum. Pervenimus ad errores qui Tertulliano haeresiarchae proprii sunt ac peculiares; ac ne in immensum protrahamur, ad Pamelii, Rigaltii, caeterorumque commentatorum notas infra subjiciendas, haec minutatim [Col.0031B] pensanda remittimus. Notabiliora promere sufficiat. Ac primo loco, virginem Deiparam virginitatem in partu amisisse audet profiteri. Tum de anima, etsi nonnulla benigne explicanda censemus, multa nullo pacto excusanda remanent, uti, exempli caussa, quae solemniora et omni modo corpulentiae debita, ea quoque adesse animae, ipsam ex proprio sexu distingui, vel masculino scilicet vel foeminino; trinam, sicuti et corpora, per longum, latum et profundum, dimensionem habere; corporis humani speciem ac figuram prae se ferre; non esse qualitatis inanis et vacuae, sed quae teneri possit, aerei coloris ac lucidam. Notabiliter insuper errat Tertullianus, cum docet Ecclesiam ibi etiam haberi, ubi sunt duo vel tres, licet laici: ubi tres, Ecclesia [Col.0031C] est, licet laici! horribilis sane propositio, ex qua funestiora bene multa pro Ecclesia consequuntur. Silentio praetereo alios errores quos non solus ipse propugnavit, sed et alii ex vetustioribus, caeteroquin in re nondum ab Ecclesia definita: ex. gratia, rebaptizandos esse ab haereticis baptizatos: item eo refertur opinio millenariorum, et descriptio paradisi quem in Apologet. cap. 47, appellat locum divinae amoenitatis, recipiendis sanctorum spiritibus destinatum, et maceria quadam igneae zonae a notitia orbis communis segregatum. Quibus addendum venit quod habet de angelis apostatis, qui filias hominum cognoverunt [(1) 1Kb] . 23 of 843 Illud autem portentum aequare videtur, inquit auctor quidam vitae Tertulliani, virum hunc

1/4/2006 2:06 PM


24 of 843


admoneri quam lubrica res sit hominum intellectus, de se nimium praesumens, sibi uni omnia tribuens, nimiumque credens, nec [Col.0032A] aliorum, maximeque ipsius Ecclesiae respiciens auctoritatem! quam cito privati cujuslibet ingenium subverti queat! quam pronus ejusdem in errores lapsus! quam vere de Tertulliano in sui Commonitorii cap. 18, pronuntiaverit B. Vincentius Lirinensis: Tertullianus catholici dogmatis, id est

universalis ac vetustae fidei parum tenax, ac disertior multo quam felicior, mutata deinceps sententia, fecit ad extremum quod de eo beatus confessor Hilarius quodam loco scribit: Sequenti, inquit, errore detruxit scriptis probabilibus auctoritatem.

ARTICULUS III. DE LITERARIIS TERTULLIANI ANNALIBUS. Modo perpensa, utut fieri licuit, Tertulliani multiplici auctoritate, atque datis, quae ausi sumus ac [Col.0032B] potiora duximus, de recto ejusdem usu consiliis, jam ex hoc ordine rerum minime declinare videmus, cum quinam fuerint in eo virorum doctorum impensi labores, sive ad codices transcribendos, sive ad editiones proferendas, sive ad textum in recentibus linguis transferendum, sive ad quaedam rei Tertullianae puncta sigillatim enucleanda, in decursu saeculorum, singulis volventibus annis, recensere summatim aggrediamur. Nihil enim magis ostendit quam tot virorum in eumdem auctorem operosa ac indefessa aemulatio, quanti Tertullianum fecerit omnis retro antiquitas ac recensior eruditio, quanta fuerit ejus auctoritas, qualive diligentia ac prudentia quisque ejus scriptis usus fuerit. Praehabitis eadem in re studiis, ac praesertim Car. Traugott Gottlob Schoenemann [Col.0032C] rara admodum Bibliotheca historico-literaria, libentius, pro more nostro ac jure, utentes, primo de codicibus manuscriptis, quorum notitia ad usque nos pervenerit, pauca libabimus; tum editionum, versionum ac commentationum amplam seriem ad singulos annos, quantum licuerit, referemus [(1) 1Kb] .

§ I. DE CODICIBUS TERTULLIANI. «Post antiquissima Cypriani, Lactantii, Hilarii, Eusebii, Rufini, Hieronymi, Augustini, Vincentii Lirinensis, de Tertulliani libris, ingenio, auctoritate testimonia, nulla subinde per plura saecula remanent ejus vestigia, obrutusque videtur sub celeberrimo Gelasii papae decreto, qui indistincta ejus opera inter [Col.0032D] apocrypha amandavit. Excitus tandem ex iis apocryphorum tenebris, rursus in lucem prodiit circa fausta Caroli Magni tempora, cum ex immani barbarorum colluvie emersa renascerentur studia literarum. Quae imprimis floruere Lugduni, in vetusta eruditionis ac eloquentiae Gallicae sede, nec parum favisse archiepiscopi lugdunenses, Leidradus inter quos et Agobardus, memorantur. Porro Tertullianum prae omnibus in deliciis habuisse Agobardus 1/4/2006 2:06 PM


25 of 843


[Col.0033A] Saeculo nono. «1o Inter ann. 814 et 840. I. Codex Agobardi prior, membranae., literis uncialibus minusculis elegantibus ac nitidis exaratus, 204 fol. in-4o compactus, vetustate nimia lacer ac diuturno udore marginum corrosus ac lancinatus, extat in Biblioth. reg. sub num. 1622. Jam prope manibus absque periculo tractari non poterat, cum nuper eximius ille codex tandem recenti opera resarcitus est, nec salvis tamen pluribus foliorum frustulis pellucidis, in quibus aliquot emicabant grammata quae nunc, margine deficiente, vel obstante opaco linimine, extinguuntur. In 2o folio, sub titulo recentiori manu ac literis quadratis inscripto, haec vetusto caractere leguntur: LIBER OBLATUS AD ALTARE S. STEPHANI EX [Col.0033B] VOTO AGOBARDI EPI. In eod. fol. verso, HIC SUNT TERTULLIANI LIB. XXIII. Sequitur index iste: AD NATIONES LIB. I. IT. AD NATIONES LIB. II. DE PRAESCRIPTIONE HERETICORUM LIBER I, DE SCORPIACE: DE TESTIMONIO ANIMAE---DE CORONA---DE SPECTACULIS LIS ( sic) DE IDOLOLAtria LA (sic)---DE CENSU ANIMAE---DE ORATIONE---DE CULTU FEMINARUM---IT. DE CULTU FOEMINARUM---AD UXOREM ---IT. DE CULTU FOEMINARUM---AD UXOREM---IT. AD UXOREM---DE EXHORTATIONE CASTITATIS--- DE SPE FIDELIUM---DE PARADUSO---DE VIRGINIBUS VELANDIS ---DE CARNE ET ANIMA. In altera columna ejusdem folii: DE CARNE XPI DE PATIENTIA---DE PAENITENTIA ---DE ANIME SUMMISSIONE---DE SUPERSTITIONE SAECULI ---LEGE IN XPO IIIY. Porro deficit codex in libro de Carne Christi, ad haec capitis X verba: item cum praesumant non carnis sed animae nostrae.---Nihil extat de sequentibus [Col.0033C] libris, nec ullum verbum, de quatuor praecedentibus in indice memoratis. In operimento membranaceo ac rubro, aureis lineis et literis distincto, legitur: JACOB. GOTHOFREDUS. I. C. DOMO PARISIENSIS REGIAE PARISIORUM BIBLIOTHECAE. Hic enim insignis est codex quem primus tractavit Gothofredus, e quo primus duos ad Nationes libros edidit, quemque his editis regiae bibliothecae dono dicavit. «II. Codex Agobardinus, a superiori diversus, in Biblioth. Lugduno-Batava, ab Havercampio laudatus, sed non descriptus. Vide infra Haverc. praefatione ad Apologetic.

col. 250 sqq.

Saeculo decimo. [Col.0033D] «III. Circa ann. 900. Codex Claudii Puteani, caractere pulcherrimo, elegantibus uncialib. 80 fol. in forma 4o compactus, asservatus in biblioth. regia, olim no 3971, nunc 1623 notatus, solum Apologetic. libr. continens, quem in manibus habuere ac consuluere D. Nic. Le Nourry et Rigalt.

1/4/2006 2:06 PM


26 of 843


Jesu collegio Trecensi dono datus, nunc in biblioth. urbis Montispessulani asservatus, membranac., in fo, omnia Tertulliani opera continet. [Col.0034A] Cf. Haenel. catalog. p. 245. Eo usus est ad suam editionem Rigaltius. «V. Eod. tempore, Codex Harlaeus caracteris elegantia haud Puteano deterior, neque centum annis recentior, judice D. Le Nourry, qui eum accepit ab Achille Harlaeo, Parisiensis senatus praeside, in eoque bonas et malas deprehendit lectiones. «VI. Eod. temp. Codex Augustae-Taurinensis, cui se offendisse testatur Mabillonius in Itiner. Italic. t. I, p.8. «VII. Eod. temp. Codex Colbertinus prior, quem, jubente abbate Colbertino, a Carolo Duchesne, accepit D. Le Nourry, cui ab annis circiter 700 visus est exaratus.

Saeculo duodecimo. [Col.0034B] «VIII. Infra ann. 1050. Codex Morbacensis in cujus fine manu recentiore scribitur: Orate pro domno abbate Morbacenci, qui alius non est ac Bartholomaeus de Andelo, anno 1455 monasterio praefectus. Varias ejus lectiones sedulo D. Nic. le Nourry decerpserat eumque 600 vel 700. abhinc annis scriptum ducebat.

Saeculo decimo-tertio. «IX. Codex Colbertinus recentior, delatus ex urbe Tutelensi anno 1687 a D. Stephano Baluzio, notatus in Colbert. bibl. no 5271, olim in Regia 3973, nunc 1689, haud 400 annis recentior judicio D. Le Nourry. Continet in priori parte Didymi de Spiritu S. tractatum, D. Cypriani epp. et opp., et posteriori parte [Col.0034C] Apologeticum Tertulliani.

Saeculo decimo quarto. «Ab annis 1462 ad 1500 saltem referendi sunt codices quos in uberrima Hirsaugiensis abbatiae bibliotheca vidit J. Trithemius, ac meminit libro de Script. ecclesiast., ubi de Tertulliano. Ibidem memoratur adhuc extare liber de Exstasi, qui desideratur. «Anno 1481, pridie idus januarii scribebat Angelus Politianus de Tertulliano epistolam haud secus ac si ejus libros, quotquot etiamnum habemus, in manibus habuisset. «X. Ad annum 1492 prodiit codex biblioth. regiae Parisiensis, olim num. 4313-3. nunc n.

1/4/2006 2:06 PM


27 of 843


«Saeculo XV adscribuntur Tertulliani quaedam declamationes, quas in catalogo biblioth. Middlehill sub n. 2377 reperit Haenel ac inseruit in sua mss. biblioth.

Codices aetatis incertae. «XI. Codex vetus ignotus unde Apologeticus primum exscriptus est. [Col.0035A] «XII, XIII. Hirsaugiensis et Paterniacensis primi fuerunt ex quibus, Tertullianus, Rhenano obstetricante, prodiit.» Etiam nunc servantur in urbe Schlettstadt, ex ipsamet B. Rhenani biblioth., Tertulliani scripta quaedam mss. membranac. Cf. Haenel. p. 437. XIV, XV. Gorziensis et Fuldensis, quem posthac Fr. Modius diligentius excussit, plurimum Tertulliano emendando profuerunt. XVI. Gagnaei Codicem, ex quo pleniorem Tertullianum dedit, ignoramus. XVII. Britannicus caenobii Masburiensis a Joh. Lelando cum Gelenio communicatus, plane egregius; qui usquedum non habebantur libros Tertull. praebuit, aliis contra qui jam exstabant, carens. XVIII, XXIV. Codices Pamelii; tres Vaticani cardinal. [Col.0035B] Sirlet jussu in usum ejus collati, duo monasteriorum S. Amandi et S. Bavonis in Belgio; unus Anglicanus, qui penes Joh. Clementem fuit. XXV. Codex Bongarsii, quo usus est Heraldus. XXVI. Codex quem Salmasius ad librum de Pallio perpoliendum adhibuisse professus est. XXVII, XXVIII. Codices duo membranacei in bibliotheca Lugduno - Batava n. 324, 376 existentes, quibus liber de Pallio comprehenditur, ac usus est Havercampius. Insuper variantes lectiones, quas e variis libris mss. F. Ursinus collegerat, notemus, quas post Wouwerium Rigaltius in usum vocavit. «XXIX. Codex Vaticanus, continens cum chronico V. Bedae multa alia e quibus fragmentum Tertulliani [Col.0035C] de exsecrandis Diis, primo editum ann. 1630 a J. M. Suaresio, bibliothecae Vatic. custos, nec jam abhinc recusum, iterum in hac nostra editione datum T. II, col. 1114. Codex ille, inquit Suaresius, literis longebardicis scriptum ante septingentos vel octogentos annos scriptus videtur. «XXX. Codex Ambrosianus, e quo Muratorius eruit ultimam partem tractatus de oratione, vetustus quidem, codem judice, at nullibi ab eo descriptus, nec ulli affixus aetati.» Perperam Tertulliani nomine inscribuntur duo codices Parisienses, quorum alius in

1/4/2006 2:06 PM



§ II. DE SINGULIS EDITIONIBUS, VERSIONIBUS, AC VARIORUM IN TERTULLIANO COMMENTATIONIBUS. [Col.0035D]

Saeculo decimo-quinto.

1483. Q. Septimii Florentis Apologeticus adversus gentes. Impressum Venetiis per Bernardinum Benalium. s. a. nota. fol. Charactere eleganti gaudet, literis initialibus minio adpictis. Singulatim quidem hic Tertulliani libellus in bibliotheca Regio-acad. Goett. exstat et memoratur in biblioth. Pinelliana t. I Patr. Lat. n. 683. Sed, ni fallor, ad Lactantianam editionem ab eodem Bern. de Benaliis factam et a Fabricio commemoratam pertinet; quam, quia forte rarior sit, nolim continuo cum Bunemanno in dubium vocare, [Col.0036A] et insunt indicia, quae attentum observatorem advertere possunt in hujus libelli habitu veluti capitum tabula ipsum praecedens, quae sic exscripta est, ut fere in reliquis Tert. Apologetici cum Lactantio editionibus exscribi solet, in dimidia fere parte paginae secundae folii primi; tum ipsius anni notae defectus, vix obvius in hujus loci et typographi editionibus, deinde quod post subscriptionem subjicitur: Sermo , qui pariter cum sequentibus Lactantii edit. quae Tertulliani de vita aeterna [(1) 1Kb] Apologeticum adjunctum habent, plerumque prodiit. Possunt haec saltem excitare VV. DD. ut curiosius de his, ubi licet, dispiciant.

1493. Mediolani per Uldericum Scinzinzeler. fol. Q Septimii [Col.0036B] Flor. Tertulliani Apologeticus adv. gentes. Cat. Bibl. Pinell. p. lat. 682, tom. I.

1494. 28 of 843 Venetiis, cura et expensis nobilis viri Domini Octaviani Scoti Modoctiensis, 1494, quinto

1/4/2006 2:06 PM


29 of 843


1500. Parisiis, ap. Jo. Petit. 4o. Tertulliani Apologeticus, cum Lactantio, si conjecturae fidere licet.

Saeculo decimo sexto.

1501---1600. Cum Lactantio iterum iterumque prodiit Tertulliani Apologeticon: 1502, Venet. fol.; 1509, Venet. [Col.0036C] fol.; 1509, Paris. 4o; 1511, Venet. fol.; 1513, Paris. 4o: Florent. 8o, ap. Phil. Junt. Juntinae exempla seorsum etiam reperias. Vid. Cat. Bibl. Pinell. PP. lat., n. 684.

1515. Venetiis in aedibus Aldi et Andreae soceri, mense aprili 1515. In fronte: TERTULLIANUS. Praemittuntur praeter Jo. Bapt. Egnatii Ven. ad Gasp. Contarenum Patricium Venet. et philosophum praecipuum epist. dedicatoriam, Hieronymi vita Tertulliani, et capitum tabula.

1521. ED. PRINCEPS BASILEENSIS I. Operum Tertulliani, Bas. apud Froben. fol. «Opera Q. Septimii Florentis Tertulliani, inter latinos Ecclesiae scriptores primi, [Col.0036D] sine quorum lectione nullum diem intermittebat olim divus Cyprianus, per BEATUM RHENANUM Seletstadiensem e tenebris eruta atque a situ pro virili vindicata, adjectis singulorum librorum argumentis et alicubi conjecturis, quibus vetustissimus auctor nonnihil illustratur. Quorum catalogum proxima pagina reperies. Floruit sub Caes. Severo Pertinace et Antonino Caracalla, valde vicinus apostolorum temporibus, circa annum a Christo passo 160. Quare boni consulenda sunt hujus scripta, si alicubi varient

1/4/2006 2:06 PM


30 of 843


Christi; de Resurrectione carnis; de Praescriptione haereticorum; Adversus omnes haereses; Adversus Judaeos; Adversus Marcionem libri V; Adversus Hermogenem; Adversus Valentinianos; Adversus Praxeam; de Corona militis; Ad Martyres; de Poenitentia; de Virginibus velandis; de Habitu muliebri; de Cultu foeminarum; ad Uxorem suam libri II; de Fuga in persecutione; ad Scapulam: de Exhortatione castitatis; de Monogamia; de Pallio; Apologeticus adversus gentes. [Col.0037B] Ceperat edendi Tertullianum consilium Rhenanus, cum forte in codicem vetustum Paterniaci (Paeterlingen) coenobii Transjurani incidisset, mox adjutus etiam codice Hirsaugiensi (Hirschau). Utrumque tamen tam corruptum et mendis plenum, simul scripturam utrobique tam similem deprehendit, ut alter ab altero descriptus videretur, et ni semel vixdum inscripti libri, dum Frobenii praela vacarent, typis excudi coepti essent, omnino ab opere destitutum se fuisse affirmat. Secutus ergo in profligando labore hoc est, ut «quando loca mendosa deprehenderet, et non subvenirent exemplaria, sciens

religiose esse tractanda auctorum scripta non secus ac res sacras, nihil mutaret, sed conjecturas, quae tum in mentem forte veniebant, in marginibus adjiceret, quarum nonnullae, inquit, [Col.0037C] nec mihi multum arrident, verum cupiebam lectorem dubitaturum adjuvare. Quod si non ubique successit, non est idcirco damnandus conatus.» Pergit: «Utinam mihi copia fuisset exemplaris quod in Gorziensi coenobio servatur, id abest ad tertium milliarium ab urbe Mediomatricum, et item ejus quod apud Fuldam exstat vel ejus quod esse Romae ferunt. Sed spatiis iniqui temporis exclusi, non potuimus ea nancisci. Quamquam vereor nihil nostris esse emendatiora, quando codices quibus usi sumus, Hirsaugensis et Paterniacensis, tam constanter per omnia consentiebant, ex diversis allati bibliothecis, et non uno tempore descripti. Sed hujus conferendi laborem aliis committemus.»

Praeter argumenta, singulis libris una cum annotatiunculis praemissa, praefixit Rhenanus vitam Tertulliani, [Col.0037D] itemque disputationem, sub nomine admonitionis ad lectorem de quibusdam Tertulliani dogmatis; subjunguntur vero Definitiones ecclesiasticorum dogmatum, posthac Gennadio adscriptae, et index denique dictionum sententiarumque ac dogmatum. Inscripsit opus principi Stanislao Turzo, Episcopo Olomutzensi. Ab artificio typographico haec editio est satis insignis, tum charactere magno et nitido, tum figuris vel emblematicis, vel mythologicis et historicis ligno impressis, quae partim margines tituli, itemque primae dedicationis, et deinde ipsius textus paginam primam cingunt, partim literis initialibus majoribus accesserunt.

[Col.0038A] 1525. 1528.

[(1) 1Kb]

1536.

Bas. ap. Froben. f. repetitiones primae. 1/4/2006 2:06 PM


31 of 843


ED. BASILEENSIS II. Basileae. f. Opera Q. Septimii Florentis Tertulliani Carthaginiensis, inter latinos Ecclesiae scriptores primi, sine quorum lectione nullum diem intermittebat olim divus Cyprianus, per Beatum Rhenanum Seletstadiensem e tenebris eruta, atque a situ pro virili vindicata, adjectis singulorum librorum argumentis, et nullibi non conjecturis, ac nuper collatione Gorziensis exemplaris ex Mediomatricibus oblata, non solum longe emendatiora facta, verum etiam pro re nata novis ac retextis annotationibus exposita illustrataque. Quorum catalogum proxima pagina reperies. Floruit sub CESS. Severo [Col.0038B] Pertinace, et Antonino Caracalla, valde vicinus apostolorum temporibus, circa annum a Christo passo 160. BASILEAE 1539. MENSE MARTIO. De hac secunda editione audiamus, quae ipse Rhenanus literis praefixis, datis Seletstadii sub cal. mart. 1539, scribit: «Iterum damus Tertullianum, sed emendatiorem, quam antehac. Cujus rei caussa, quod collationem ejus codicis, qui Gorziae in Mediomatricibus asservatur diligentia ac dexteritate Huberti Custinei---adjuvante Dominico Florentino sodali peractam, cura jurisconsulti D. Claudii Cautiunculae Ferdinandi Caesaris a consilio, tandem nacti sumus. Nec vero tantum profuit illa, quamquam multum profuit, quantum momenti attulit ad exactiorem castigationem, quod deprehendimus subinde graecissare Septimium [Col.0038C] figuris et constructionibus graecis utentem. Apparet sane nostrum auctorem in lectione Graecorum veterum qui plurimi id temporis et soli inter sacros interpretes habebantur assidue versatum, ut imbibitam et impressam memoriae Graecorum dialectôn etiam latine scribens interoblivisci nequiret. Nos hujusmodi tropos indicavimus, et quidem saepe crassius, modo apertius; nam voluimus adjuvare studiosos. Jam dedit retexendarum annotationum ansam collationis istius opportunitas, ubi lectio posterior a priore nonnumquam evariat. Hoc quoniam erat indicandum, aliam etiam expositionem mutata verba desiderabant. Non licuit adesse Basilea dum editur opus. Verum Sigismundus Gelenius, homo magni in literis judicii, et eruditione summa praeditus, in recognoscendo [Col.0038D] opere vicariam operam in officina praestitit, qui merita laude non est fraudandus.»---Hanc novae editionis praefationem excipiunt Proverbia aut Proverbii speciem referentia, quibus passim in scriptis suis utitur Sept. Tertullianus a vulgo maximam partem descripta, tum repetita ex priori editione epistola nuncupatoria et vita Tertulliani. Admonitio de quibusdam Tertulliani dogmatis ad calcem recessit, definitiones eccles. dogmatum penitus omissae sunt. Index novus et prorsus alius est. Ad margines textus dicta et sententiae insigniores diligenter notatae. [Col.0039A] Adnotationibus ad libr. adv. Valentinianos accessit tabula ligno impressa, doctrinam eorum in effigie sistens. Tandem qui singularem libellum superiori editione constituerat, tractatus Adversus omnes haereticos, tanquam particula perperam avulsa libro de Praescriptionibus hic ad corpus suum rediit [(1) 1Kb] .

1545. ED. PARISIENSIS I.---Parisiis fol. per GAGNAEUM. Accesserunt Gagnaei opera XI [(2) 1Kb] libri Tertulliani: de Trinitate lib. I, de Animae testimonio lib. I, de Anima lib. I, de Spectaculis lib. I, de Baptismo lib. I, contra Gnosticos Scorpiacum lib. I, de Idololatria lib. I, de Pudicitia lib. I, de Jejunio adversus Psychicos lib. I, de Cibis Judaicis epistola, de

1/4/2006 2:06 PM


32 of 843


opera ex recogn. Beati Rhenani, ap. Carolum Guillard, alteram per eumdem ap. Hugonem et haeredes Aemonis a Porta. Utra harum Gagnaei sit, an utraque nescio.

1550. ED. BASILEENSIS III. Basileae. fol. «Q. Septimii Florentis Tertulliani Carthaginiensis Presbyteri, auctoris [Col.0039C] antiquissimi ac doctissimi scripta, et plura quam ante, et diligentius per industriam bene literatorum aliquot ad complures veteres e Gallicanis Germanicisque bibliothecis conquisitos recognita codices, in quibus praecipuus fuit unus longe incorruptissimus in ultimam usque petitus Britanniam: non omissis accuratis Beati Rhenani annotationibus. Catalogum autem aperiet versa pagina. Accessit et index copiosior, Bas. 1550. In fine: BASILEAE APUD HIER. FROBEN. ET NIC. EPISCOPIUM, ANNO 1550, MENSE MARTIO.» Curavit hanc editionem Sigismundus Gelenius, cujus jam in Rhenani secunda partes laudavimus. Exhibet praeter libros superioribus editt. Basileensibus vulgatos eos quoque, quos Parisiensis recens produxerat, sed e codice Brittannico, in quo singuli isti libri exstabant, ex antehac editis tamen modo illi tres: de [Col.0039D] Resurrectione carnis, de Praescriptionibus adv. haer. et de Monogamia, reperiebantur.---Praeterea Apologetico accessit commentarius Fran. Zephyrini Florentini, nunc primum editus. Repetita etiam hic invenies Rhenani epistolam nuncupatoriam, vitam Tertulliani ac proverbia et admonitionem de dogmatibus. A [Col.0040A] chartarum ac typorum elegantia inter nitidissimas numerari debet haec editio. In Bibliotheca Baluziana hujus exemplaris Apologeticus cum cod. ms. collatus erat.

1561. Parisiis, apud Andr. Wechelum. 4o. Q. Sept. Flor. Tertulliani liber de Praescriptionibus adversus haereticos, cum scholiis Jo. Quintini Hedui.

1562. ED. BASILEENSIS IV.---Basileae. fol. Repetitio editionis a. 1550. In fine: Bas. in off,

Frob. per Hier. Frob. et Nic. Episcopium, mense septembri.

1562.

1/4/2006 2:06 PM



1563. «VERSIO GALLICA I. Lib. De Corona Militis per eumdem, ibid.»

1566. ED. BASILEO-PARISIENSIS. Parisiis apud Audoënum Parvum [(1) 1Kb] , sub intersignio Lilii aurei, via ad D. Jacobum. Accurata Gelenianae repetitio. Tomis duobus 8o. In fine cujusque: Par. excudebat Andreas Wechelus. 1566. Index Gelenianus (ab J. G. confectus quid sibi velit, nescio) ad tomi cujusque contenta est reformatus.

1572. «VERSIO GERMANICA I. Q. S. F. Tertulliani certae, justae et necessariae Praescriptiones adversus omnes [Col.0040C] haereses in germanicum idioma a Laurent. Alberto Franco translat. et excus. Dilingae.»

1579. ED. PAMELIANA---ANTVERPIENSIS I. fol. «Q. Septimii Flor. Tertulliani Carthaginiensis presbyteri opera, quae hactenus reperiri potuerunt omnia. Jam postremum, ad exemplaria manuscripta collatione facta, quam accuratissime recognita, aliquot etiam libris auctiora; nunc primum in capita, et certo ordine habita, quanto fieri potuit temporum ratione, in quinque tomos distincta, cum Jacobi Pamelii Brugensis, theologi, archidiaconi Audomaropolitani, argumentis et adnotationibus toti operi interjectis; quibus tum loci obscuriores explicantur, tum quidquid ad antiquitatem ecclesiasticam spectat, illustratur. Ab eodem [Col.0040D] Pamelio recens adjecta Tertulliani vita, Scripturarum citatarum index locupletissimus, aliaque Prolegomena.» Adjutus est auctor novae hujus recensionis, Jacobus Pamelius (a Pamele), imprimis tribus mss. membranaceis codicibus Vaticanis, cardinalis Sirleti, Bibl. tum Vaticanae praefecti, cura jussuque codici excuso comparatis. Habebat etiam libros mss. monasteriorum S. Amandi ac S. Bavonis et Anglicum codicem, qui penes Jo. Clementem anglum erat; nec non Latini Latinii Itali et 33 of 843 Jo. Harrisii Angli, ab ipsis cum eo communicatas conjecturas variorumque denique

1/4/2006 2:06 PM



partitum est: quorum primo continentur libri adversus Gentes et Judaeos; secundo Paraenetica; tertio scripta adversus Haereses; quarto Poemata cum Fragmentis operum, quae desiderantur; quinto denique ea quae adversus Ecclesiam scripsit, et aliena quaedam; librorum in singulis partibus eodem quo conscripti putantur, ordine habito. Admonitionem [Col.0041B] etiam de Tertulliani dogmatibus seu erroribus ea quam Rhenanus conscripserat, longe lucupletiorem et ordine alphabetico confectam cum Antidoto, ut vocat, edidit [(a) 1Kb] . Ordo vero contentorum hic est: 1o Dedicatio ad Pontif. Max. Gregorium XIII, data Duaci ipsa Exaltationis Crucis die 1579; 2o Dedicatio altera ad Philippum II Hisp. regem script. ib. eod. 14 septembr.; 3o Indices librorum quovis tomo contentorum et auctorum codicumque, qui Tertulliano castigando usui fuere, notitia; tum 4o vita Tertulliani per Pamelium, et 5o Paradoxa Tertulliani cum antidoto Pamelii; 6o Tertulliani jurisconsulti romani legum rescripta; tandem 7o Indices in Tertullianum, cum locor., tum aliorum auctor. ab eo citator., tum rerum.---Qui quarto tomo comprehenduntur, [Col.0041C] libros poeticos et fragmenta seu indicia potius librorum deperditorum apud alios auctores aut ipsum Tertullianum obvia primus hic Pamelius operibus Tertull. inseruit. Ad poemata quod attinet, in libris adversus Marcionem et carmine de Judicio Domini Tertulliano vindicandis, Ge. Fabricii (in poetis christianis), in carmine de Sodoma vero Sixti Senensis (Bibl. Sanct. lib. IV) auctoritatem sequebatur; Genesin autem et ad senatorem quae cum Sodoma carmine Cypriano olim asseruerat, propter orationis similitudinem, Tertulliano nunc demum adjudicavit et denuo recensuit. Haec excipiunt Graecorum operum fragmenta: ad amicum philosophum de Nuptiarum angustiis seu de Virginitate; de Fato; de mundis et immundis Animalibus; de Circumcisione; [Col.0041D] de vestibus Aaron: de Trinitate; de censu Animae adversus Hermogenem; adversus Appelletianos; de Paradiso; de Spe fidelium; de Ecstasi lib. sex; adversus Apollonium; Aliorum aliquot et falso inscriptorum. T. V. continentur: de Exhortatione Castitatis; de Monogamia; de Fuga in persecutione, ad Fabium: de Jejuniis adversus Psychicos; de Pudicitia; Novatiani de Trinitate; ejusdem de Cibis judaicis; ejusd. epistolarum de vera Circumcisione et vero Sabbato notulae.

[Col.0042A] 1580. ED. BARRAEANA.---Parisiis apud Mich. Julianum ad mont. divi Hilarii sub insigni stellae coronatae, «Opera Tertulliani et Arnobii quotquot ab interitu vindicari summorum virorum

industria potuerunt, cum veterum exemplarium tum recentiorum collatione restituta, locis Scripturae aucta et illustrata commentariis, quae alias auctoribus subobscuris et difficillimis non mediocrem lucem afferre poterunt. Omnia studio et labore Renati Laurentii de la Barre. Additis indicibus fidissimis et amplissimis.» In fine: «Excudebat Petrus Le Voirrier, regius in Mathematicis Typographus, Anno sal. hum. M. D. LXXX. mense Junio.» [(a) 1Kb] Primus Laurentius Barraeus id egit, ut, quae passim in scriptis variis VV. DD. imprimis Beroaldus, Alciatus, [Col.0042B] Crinitus, Turnebus, Vertranius, Hotomannus, Cujacius, Scaliger ad emendandum explicandumve Tertullianum contulissent, conquireret, et excerpta una cum suis adnotationibus Rhenani commentariis allineret; ubi vero illi deficerent, in libris scilicet post Rhenanum additis, de 34 of 843 suo proferret: in eo tamen lectoribus molestus, quod sua nusquam a Rhenani aliorumve

1/4/2006 2:06 PM


35 of 843


nitida est editio, adornataque satis commode annotationibus [Col.0042C] sub textu dispositis diversis quoque typis expressis.

1582. VERSIO GERMANICA I. Libri De Patientia a Luc. Maio, Smalkalacae, in 8o.

1583. ED. PAMELIANA-PARISIENSIS I.--- Parisiis sub scuto Basiliensi sol. Pameliana recusa. Proverbiales Formulae Operis Huic demum editioni accessisse videntur: [(b) 1Kb] Tertullianici contentae, brevibus scholiis illustratae per Andream Hoyum Brugensem, cui hanc curam ipse Pamelius injunxerat, ut praefixa Hoyi ad Pamelium epistola, data apud Utrum vero et ejusdem Hoyi in Atrebates Kal. Januar. 1583, nos docet. [(c) 1Kb] Tertullianum Pamelii op. restitutum Epigramma, [Col.0042D] quo singulorum librorum, qui hoc quinquepartito opere continentur argumenta ex ordine indicantur, hac demum editione accesserit, an olim jam fuerit vulgatum, nescio. Hujus exemplaris apologeticus cum cod. MS. collatus exstabat in Bibl. Baluziana.

1584. ED PAMELIANA - ANTVERPIENSIS II. Antverp. apud [Col.0043A] Plantin. fol. eadem repetita; in Cat. Bibl. Leidens. (Lugd. Bat. 716.) scribitur: Tertulliani Op. ex emend. Jac. Pamelii cum coll. codicis MS. Agobardi per Jo. Mercerium. Antverp. 1584. f.

1585. ED. PAMELIANA PARISIENSIS II.--- Parisiis, ap. Mich. Sonnium. f. Q. Sept. Flor. Tertulliani opera omnia, ad exemplaria MSS. collatione recognita, aliquot etiam libris auctiora, ex editione et cum annotationibus Jacobi Pamelii: accedunt ejusdem Tertulliani vita, aliaque prolegomena. Cat. de la Bibl. du Roy. T. I. p. 363. Non succurrit jamjam, ubi laudata invenerim Tertulliani opera cum nott. Jac. Pamelii Paris. apud Mich. Somnium. 1548. quod hinc constat errorem esse typographicum.

1/4/2006 2:06 PM


36 of 843


«VERSIO GALLICA II. Lib. De Corona Militis per Florimundum Remond (Louis Richeome) Burdig.»

1595. Lugduni Batavor. ex off. Plantiniana. 4. (Sic in Cat. Bibl. Leidensis) et 8. (Cat. de la Bibl. du Roi. p. 364. t. I.) Q. Sept. Flor. Tertulliani Liber de Pallio, ex editione et cum notis Francisci Junii.

1596. ED. HEIDELBERGENSIS. I.---Heidelb. ap. Commelinum, f. a Rhenano, Pamelio, Junio emendata. Laudant Sandius, du Pin, et Cave.

1597. [Col.0043C] ED. PAMELIANA-FRANECKERAE I.---Franeckerae excudebat Aeg. Radaeus ord. Frisiae typ. Q. Septimii Florentis Tertulliani Carthag. Presbyteri, auctoris antiquissimi quae adhuc reperiri potuerunt omnia: ex editione Jacobi Pamelii Brugensis. Quibus seorsim additae sunt annotationes Beati Rhenani Seletstadiensis, auctae censura inquisitionis Hispanicae: [(a) 1Kb] itemque castigationes ac notae perspicuae et breves FRANCISCI JUNII Biturigis, tum ex MSS. fide, et Latini Latinii Viterbiensis, aliorumque symbolis comportatae, tum conjecturis gravissimis atque lectissimis accuratae. Communes praeterea indices accesserunt locorum Scripturae sacrae, aliorum auctorum itemque verborum et rerum locupletissimus. Pamelii textum atque ordinem Junius religiosissime servavit, [Col.0043D] nisi quod tomo quarto fragmenta et indicia deperditorum librorum penitus omisit. Annotationes item Pamelii omnino absunt. [(b) 1Kb] Post textum seorsim primum ipsius Junii, deinde Rhenani animadversiones subjectae sunt. Ac istae quidem, quibus etiam Junii, ad Ordines Belgii F. dedicatio; data Lugd. Bat. a. d. Kalend. Martias 1597, cum vita Tertulliani ab ipso recens conscripta praefigitur (de Pamelio enim judicat non vitam eum Tertulliani, sed curiosam illius [Col.0044A] temporis historiam contexere voluisse). Haec in fronte gerunt: ad Q. S. Fl. Tertulliani opera quae extant omnia castigationes et notae, quam maxime in tam vetustum et gravem scriptorem fieri potuit, perspicuae et breves (c). In quibus tum omnes ferme omnium saeculi nostri doctissimorum hominum lectiones, emendationes, interpretationesque necessariae ex MSS. fide et conjecturis probabilibus adunantur et

1/4/2006 2:06 PM


37 of 843


praesertim MS. Fuldensis collatione Franciscus Modius Brugensis olim observaverat, et posteaquam diu apud M. Velserum Augustanum delituerant, ab eo cum Gasp. Schoppio Franco, tum juvene, communicatae erant, qui Junio tandem eas transmiserat. Laudat imprimis Junius multas Pamelii emendationes Fuldensis MS. auctoritate esse firmatas. Collatio quidem ipsa ad ed. Barraei 1580, Paris. [(a) 1Kb] facta erat nec mutata a Junio, sed paginae tantum novae editionis sunt adscriptae. In Bibl. Leidensi extant duo h. e. exemplaria, unum manu Josephi Scaligeri notatum, alterum cui a Dominico Baudio adscriptae sunt castigationes Josephi Scaligeri ex autographo [(b) 1Kb] .

[Col.0044C] 1597. ED. PAMELIANA-GENEVENSIS I.---Genevae cum not. Pamelii (Sand. Du Pin, Cave).

1598. ED. PAMELIANA-PARISIENSIS III.--- Parisiis apud Laurentium Somnium via Jacobaea in Circino aureo. M. D. XCVIII. Vide titulum ed. 1579, cui hic insuper addita: «Accessere et loci ex conjectura LATINI LATINII Viterbiensis restituti, et erudita in lib. de Pallio

JOANNIS MERCERII Antecessoris Bituricensis Commentaria. Catalogum totius operis inveniet lector post epistolas dedicatorias; et in singulis tomis praefetiunculas de librorum ordine.»---Lat. Latinii emendationes f. conjecturae post edit. Pamel. a. 1583. conscriptae (Praefatio ipsius d. Romae Kal. [Col.0044D] Novemb. M. D. LXXXIIII.) et seorsim editae erant Romae 1584, per Francisc. Zannetum et repetitae postea sunt accuratius a C. Macro in Latinii Bibl. Sacr. et Prof. p. 191. Codices quidem non habebat, utebatur tamen codicum ab aliis laudatorum varietate; [Col.0045A] insunt quoque et P. Ciaconii Toletani quaedam partim ex ingenio, partim ex Cod. Vaticano. Caeterum typorum et chartae nitore admodum haec eruditis commendatur.

1599. ED. PAMELIANA-HEIDELBERGENSIS II.---. Heidelb. apud Commelin. f. Repetita Pameliana Du Pin.

1599.

1/4/2006 2:06 PM


38 of 843


1599. «VERSIO GALLICA II. Iterum edita lib. De Corona per eumd. Florimund. Ad calcem tract. ejusdem de [Col.0045B] Antichristo et Antipapissa Johanna.»

SAECULO XVII. 1601---1700.

1600. Parisiis per Ambros. Drouart. 8. Tertulliani liber de Pallio cum interpretatione gallica et notis latinis Edm. Richerii. (Cat. de la Biblioth. du Roy. p. 364.).

1601. ED. PAMELIANA-HEIDELBERGENSIS III.--- Heidelbergae. f. c. notis Pamelii. Sand. Cave. Eamdem hoc anno Genevae prodiisse Dupinius adnotavit.

1601. Coloniae Agripp. in-12. Tres gravissimi perpetuae Catholicae fidei constantiae testes.

Tertullianus de [Col.0045C] praescriptionibus. Vincentius Lirinensis adversus profanas omnium haereseon novationes. Edmundi Campiani oblati certaminis in causa Fidei rationes decem. Catal. Bibl. Regalis Carthusiae S. Martini. Neapoli 1764. f.

1602. 1/4/2006 2:06 PM


39 of 843


1603. «Theodori Petreii confessio Tertullianica et Cyprianana in IV libr. digesta. Paris., in-8o.»

1603. [Col.0045D] Francof. 8. Jo. a Wower. Emendationes Epidicticae ad Q. S. Fl. Tertulliani opera. «Jo. a Wower lectori: Totus hic libellus non tam in speciem, quam usum paratus emendationes promittit, quibus Tertulliani opera infinitis mendis liberantur, eas exemplo veterum Epidicticas inscripsi; quia specimen et προκυθάρισμα majoris operis; cui me, quam primum per rerum mearum varietatem licebit, accingam. Beneficium tamen illarum, ne quid erres, non tam mihi, quam Fulvio Ursino, eruditissimo viro, debes; ex ipsius enim libro, qui in Bibliotheca Vaticana asservatur, ea excerpsi, et ne fides mea apud te dubia istius libri usum mihi concessit doct. vir Dominicus Raynaldus, ejusdem Bibl. praef., cujus erga me humanitatem et singulare studium nunquam [Col.0046A] satis praedicabo. Quanquam valde voluissem diutius apud me delituissent, donec illis ab ingenio nostro decentior cultus accessisset. Sed jam sponte currentem incitavit nescio quis clamor, ut haec publicare festinarem, quo satisfieret curiositati illorum, qui pati non poterant, hunc exilem et fugientem gloriolae splendorem ad me pertingere.»

1605. Cracoviae, in off. Andr. Petriconii. Q. Sept. Flor. Tertulliani de Praescriptionibus adversus omnes haereticos liber, distinctus in capita et brevibus notationibus, ex Jacobi Pamelii commentariis illustratus.

1607. ED. PAMELIANA-FRANECKERAE. III.--- Franeckerae f. [Col.0046B] repetita ed. a. 1597. Sand. Genevae f. c. not. Pamelii. Du Pin.

1608.

1/4/2006 2:06 PM


40 of 843


1609. ED. PAMELIANA-ANTVERPIENSIS III.---Apud Commelin. f. Repetitio Pamelianae. Antv. 1583. Fabric.

1610. ED. PAMELIANA-PARISIENSIS Va.---Parisiis. f. eadem laudante Oudino p. 218. T. I. Comment. de SS. Rom.

1612. [Col.0046C] Francofurti ad Moenum, typis Richterianis. Joannis a Wower emendationes epidicticae ad Q. Sept. Flor. Tertulliani opera. Cat. de la Bibl. du Roy. p. 365.

1612. «VERSIO GALLICA II. Tract. Praescriptionum, Brossaeo interprete, Paris. in 8o.»

1613. Lutetiae Parisiorum. Ex off. Plantiniana, apud Hadrian. Perier, via Jacobea. Q. Septimii Flor. Tertulliani Apologeticus. Desiderius Heraldus ex antiquis libris emendavit, commentario libro illustravit, et duos digressionum libros, quibus ejusdem Tertulliani et aliorum scriptorum plurima loca qua [Col.0046D] emendantur, qua explicantur et illustrantur, adjecit. M. Minucii Felicis Octavius. Desiderius Heraldus MS. Reg. ope emendavit et notas addidit (Minucii F. libro peculiaris tamen titulus praefigitur, quem suo loco vide). In emendando hoc Tertulliani libro usus est Heraldus duobus codd. MSS. altero Puteani patris per filios tamen ipsi communicato, altero Jacobi Bongarsii. Illum etsi

1/4/2006 2:06 PM


41 of 843


mediocriter eruditis satis clara sunt, illustraremus, id est, soli accenderemus facem, neque ea quae homines, alioquin eruditos, sed aliis scientiis occupatos morari possint, prorsus inexplicita omitteremus. Libri istius ea mixtura est, ut non modo ad humanioris eruditionis studiosos, sed ad theologos praecipue et jureconsultos adeo ipsos ejus lectio pertineat; argumentum autem, et quae in eo disputantur, ea sunt, ut omnium qui a saeculi fermento sibi cavere volunt, manibus libellus hic versari debeat. Haec igitur fecerunt, ut nonnulla quae absque caussa hac forent, prorsus omisissem, quandoque attigerim, sed attigerim tantum, et quantum ad lucem satis esset. Sed et quia morem istum inolevisse videmus, ut dictionis aut ritus alicujus et moris [Col.0047B] veteris occasione homines paulo longius excurrant saepissime, et multa tractent, quae ad scriptorem, quem prae manibus habent illustrandum, faciant plane nihil; et consuetudini satis faceremus, et incommoda tamen, quae inde sequuntur, effugeremus, placuit ea quae erant praeter τὸ ἔργον in alios libros rejicere; quibus ideo Digressionum nomen dedimus. Atque eorum priore, quae ad humaniorem literaturam pertinebant, complexi sumus; posteriore quae ad rituum ecclesiasticorum illustrationem.» Epistola dedicatoria ad Nic. Brulardum, Franciae Cancellarium, propter temporum istorum casus lectu digna. Data est Lutetiae Paris. a. d. Kal. Decembr. 1613. Hujus libri exemplo, quod Bibl. Regio Ac. possidet, varietas lectionis Codicis MS. Baliol. Oxon. adscripta [Col.0047C] est.

1614. Parisiis apud Jo Libertum. 8o Q. Sept. Flor. Tertulliani liber de Pallio, ex editione et cum interpretatione notisque criticis et historicis Theodori Marcilii. Cat. de la Bibl. du Roy. T. I. p. 364. n. b. n. 462. Ibid. n. 465. et Cat. d'une Bibl. à Utr. 776. T. I. p. 557. sic quoque laudatur: Satyra de pallio c. interpretatione familiari sive glossaria et notationibus reliquis Theodori Marcilii.

1616. ED. PAMELIANA-PARISIENSIS VI.---Paris. f. Pameliana Paris. repetita. Sand. Cave.

1617. ED. PAMELIANA-COLONIAE I.---Coloniae Agripp. [Col.0047D] fol. apud Antonium Hierat. eadem ac superior. Sand. Fab. Cave. Mus. Britt. 1/4/2006 2:06 PM


42 of 843


«HERM. RATHMANI Theosophia priscorum patrum Tertulliani et Cypriani fidei antiquae et vitae vere christianae certa et salutaria tradens documenta, e monumentis eorum propriis reddita et recitata verbis.»

1622. «In libr. de Praescriptionibus notas edidit Albaspinoeus annexas ipsius observationum Ecclesiasticar. libb. II. Paris., 1622. Helmstad., 1672.»

1622. Lutetiae Parisiorum, sumpt. b. Hier. Drouart via [Col.0048A] Jacobaea, sub scuto solari. Q. Sept. Flor. Tertulliani liber de Pallio. Claudius Salmasius recensuit, explicavit, notis

illustravit. Notarum liber titulo peculiari gaudet. Ac de his satis quidem constat; id modo notare juvat, praeter veteres editiones cod. manu exaratum satis vetustum et optimae notae inspexisse Salmasium ejusque scripturam (quae cum prima et secunda Rhenani in omnibus fere consentiret) ubique fideliter expressam exhibuisse. Dedicavit librum editor patri Benigno Salmasio in sup. Divionensi curia regio consiliario. Contra hanc Salmasii editionem eodem a. Rhedonis ap. Ivonem Halecium typographum juratum prodiit ANTONII KERKOETII Aremorici (Dionys. Petavii ex S. I.) animadversorum liber ad Claudii Salmasii notas in Tertullianum de Pallio. Cui [Col.0048B] opposita confutatio animadversorum Antonii Kerkoetii ad Claudii Salmasii notas in Tertullianum de Pallio, auctore Francisco Franco I. C. Middelburgi 1623, et cum mox iterum prodiisset: Antonii Rerkoetii Aremorici Mastigophorus secundus, sive Elenchi confutationis, quam Claudius Salmasius sub ementito nomine Animadversis Kerkoetianis opposuit, Pars secunda, Parisiis 1623, responsum est eodem anno, Parisiis Refutatione utriusque Elenchi Cerco Petaviavi, auctore Francisco Franco I. C. et contra denuo emissus: Mastigophorum tertius f. Elenchi confutationis Salmasianae Pars III, ibid. eod. a. Ad Tertullianum ex hac conviciorum mutuorum colluvie parum fructus redundavit.

1624-1630. [Col.0048C] «EDITIO LA CERDAE IMPERFECTA. Q. Sept. Flor. Tertulliani presb. Carthag. opera, argumentis, explicationibus, et notis illustrata, authore J. LUD. DE LA CERDA SOC. JESU, cum indice locupletissimo, Parisiis, sumptibus Mich. Sonnii, via Jacobaea, sub scuto basileensi, tom. I, ann. 1624; t. II, ann. 1630. Quorum prior libros

1/4/2006 2:06 PM


43 of 843


[Col.0048D] praemittitur tantum epistola nuncupatoria Clariss. Heroi D. Ant. de la Cerda, Atanconis, Poci, Olmillorum toparchae, Piozii ejusque arcis despotae, Moecenati ac fratri suo amantissimo. Io tomo altera praefigitur dedicatio Excell. Dynast. Gaspari de Guzman, Comiti de Olivares, etc.; quae litterae unice in laudibus patronorum ita occupantur, ut vix semel Tertulliani nomen in iis appelletur. In lo tom. quinque, libri seqq. continentur: De Praescriptionibus adversus haereticos lib. I. De Baptismo adversus Quintillam lib. II. De Anima lib. III. De Carne Christi adversus haereses quatuor lib. IV. De Resurrectione Carnis lib. V. Caeteri Tertulliani libri desiderantur, dolendumque est imperfectam remansisse hanc editionem [Col.0049A] iniquo supercilio plerumque despectam. In utroque tom. edito textus capitibus a Pamelia editione acceptis, nec non et quam plurimis sectionibus distinguitur. Cuique libro praemittitur breve argumentum nimis jejunum; singulis vero capitibus titulus, summarii instar, locupletior: singulis autem sectionibus subjicitur explicatio in qua textus παραφραστικὼς evolvitur, completoque capite subeunt amplissimae notae, eo uberiores quo amplius crescit opus, in verborum et orationis illustratione plurimae, pauciores in rerum ac dogmatum indagatione, in utroque parumper prolixae, neutiquam vero omnino superfluae. Ad calcem tom. I. adduntur in libr. de Pallio exercitationes in quibus Salmasii liber ad strictos judicis apices defertur, in quibusdam probatur, in multis damnatur, in [Col.0049B] omnibus doctissime pensatur. Haec laudare juvat quibus concludit Rev. Auctor: «Mihi saepe contigit praemeditanti ejus lectiones, gaudere, quod Scripturam sacram ita integram habeamus et in corruptam, ut nemini sit dubitandi locus, quod nisi esset, et Salmasio vel alteri traderetur, quot commutarent, delerent, transferrent, cum in uno Tertulliano ita sint variae circa litteram lectiones.---Raro in biblioth. refertissimis occurrunt duo isti Lacerdae tomi, rarius secundo primus sociatur. Unde multas ineunte admiserunt mendas fabricatores catalogorum biblioth., imo et patristicae bibliograph. auctores peritissimi. Sic enim in cat. biblioth. Barberinae t. I et II. ad ann. 1624 referuntur. Sic falso asserunt Oudinus, comm. de Script. Eccl. t. I, p. 218, Tertull. opera [Col.0049C] omnia, et Fabricius in del. s. s. de vera relig. christ. p. 213, pleraque duobus voluminibus a. 1624 et totidem iterata via a. 1630 prodiisse. De Oudini errore jam admonuit Ittig. hist. eccles. II saecul. p. 69 et de errore Fabricii Schoenemann. Bibl. Patr. latin. t. I, p. 36.» Sic doctiss. Schoenemann, errorum istius modi rigidus exactor, erravit et ipse in describendo quem non viderat tom. I, in quo XIII libros tantum contineri, haud ita firmus asserit.

1625. EDITIO PRINCEPS libror. ad Nationes.

Genevae, ap. Petr. et Jac. Chouet, in-4o. Q. Sept. Flor. Tertulliani libri duo ad Nationes, ad exemplar Agobardi, Lugdunensis episcopi, cum notis, labore et studio Jacobi Gothofredi.---Ipsa haec editio ad manus [Col.0049D] non est. De cod. qui Agobardi

dicitur, antiquis simo sane et horum librorum quidem haud dubie unico, fidei suae diligentiaeque testem Regiae Bibl. Parisiensi postea donavit editor, Rigaltius in proxima Tertulliani editione scribit, paginas complures adeo foede fuisse vetustatis injuria, seu potius barbarorum incuria corrosas corruptasque, ut lacunae saepenumero etiam in sua

1/4/2006 2:06 PM



nonnunquam haec editio a. 1624 facta; unde utriusque anni notam diversis exemplaribus inscriptam esse suspicamur. Utrum vero et quomodo ab hac Genevensi editione diversa sit, quae eodem anno (1625) Aureliopoli impressa circumfertur, dicere non ausim. Hujus ed. exemplari in Bibl. Leidensi quaedam sunt adscripta a Salmasio.

1626. Lugd. f. Tertull. de Pallio cum comm. de la Cerda. 1628, 1629 [(a) 1Kb] . Lutetiae, typis Rob. Stephani apud viduam Olivarii Varennaei. 8o. Q. Sept. Flor.

Tertulliani libri IX. ex codice MS. Agobardi in Bibl. Reg. obvio emendati et observationibus illustrati.---Nic. Rigaltius, cujus [Col.0050B] nomen hic siletur, horum opusculorum editione futuris suis egregiis de Tertulliano meritis praeludere voluit. Sunt autem libelli isti novem sequentes: de Oratione; ad Uxorem l. 2; de Cultu foeminarum l. 2; [(b) 1Kb] de Exhortatione Castitatis; de Corona; de Praescriptione haereticorum et Scorpiace. Codex Agobardi libros XXIV complexus fuerat, nempe, praeter novem illos, etiam librum I et II ad Nationes, nec non de Testimonio animae, de Spectaculis, de Idololatria, de Censu animae, de Carne Christi: et quae hodie Tertulliani scripta desideramus, de Spe fidelium, de Paradiso, de Animae submissione et de Superstitione saeculi. Inscripsit haec Tertulliani Rigaltius Card. Armando duci Richelio.

1630. [Col.0050C] «Fragmentum ex libris Tertulliani de execrandis gentium Diis, erutum e Biblioth. Vaticana, studio Joseph. Mar. Suarezii. Rom., 1630. Paris., eod. ann. 8o.»

1632. «Joh. Crojus specimen conjecturarum in quaedam loca Origenis, Irenaei, Tertulliani, et Epiphanii edidit Oxon. in 8o.»

1634. 44 of 843 ED. RIGALTIANA I. Luteliae, sumptibus Mathurini Du Puis, via Jacobaea, sub signo

1/4/2006 2:06 PM



inquit, [Col.0051A] «scripta legentibus, etiam haud mediocriter litteratis, occurrunt difficilia non pauca sermonis et scripturae. Nam sermonis quidem Africani superbia doctrinam ferme omnium dote praestans lectores sibi poscebat ad nutum attentissime sagaces. Posteaquam vero in longe alios incidit, mutari coepit, a quibus non potuit capi et spurias dictiones pro legitimis, adulterae manus inverecundia sparsit. Scripturae autem nativae ruina, auctoris verbis semel interceptis, ut obtrito corpore, sensum una quasi ipsum et mentem profligavit. Sic pessimi correctores emendatissima perdidere. Nam quis esset querelarum modus? aut quid in tantae calamitatis casu tam veteri non desperandum? Haec pestis Homerum jampridem ita persuaserat, ut Arato quaerenti: ubi locorum haberetur [Col.0051B] Iliadis pristinae copia?» Timarchi filius Timon cum respondisset: quaerendam esse in exemplaribus antiquis, addiderit: sed nondum correctis. Dira natio tam foede Septimii nostri libros adeo quoque jampridem vexavit, ut jam falsi vetustas longi temporis praescriptionem obstruat veritati. Quod si veterum librorum appelles fidem, etiam veterum librorum fide falsissimae lectiones adferuntur. Nam sunt et libri veteres depravatissime correcti; neque ulla spes reducendae unquam veritatis, nisi tam veteres nanciscantur, ut sint omni correctorum antiquitate vetustiores. Aetas avorum laudabiles Rhenani operas vidit, tribus editionibus elaboratas. Cujus viri fidei, judicio, eruditioni, diligentiae, si partium studia meliorum exemplarium commercia non invidissent, is procul dubio praestitisset, quod istam nobis [Col.0051C] hodie operam valde levaret. Sequens aetas Fulvium Ursinum tulit, qui codices inspexerat longe meliores Rhenanianis, contentus excerptas inde lectiones editionis Pamelianae marginibus adnotasse, sed ne possessoribus quidem exemplarium nominatis, Fulvianae lectiones, in librum ampliss. doctissimique Tolosatium Archiepiscopi Car. Monchalli ex autographo transfusae, nobis hoc etiam profuerunt, ut earum editioni, Epidicticis Wowerii Notis accuratae, fides etiam apud austeriores constare debeat; imo et Schoppianis illis ex Fuldensi et Vaticano in Apologeticum et adversus Judaeos excerptis ab Junio publicatis. Quorum certe fidem eo magis refert ubique testatissimam, quod et multa sunt et praeclara nobis inde notata, quae huic editioni plurimum tribuant [Col.0051D] lucis et ornamenti. Haec erit apud posteros aetatis nostrae gloriae. Cui decus accedit ingens comperto tandem codice, quem ex voto Agobardi episcopi Lugdunensis ad S. Stephani altare oblatum fuisse legimus. Hunc certe librum ad exemplaria illa nondum correcta descriptum fuisse, probabunt ejus ope restituta nitore pristino quam plurima, quae singula indicare taedii sane fuisset molestissimi, pretii vero nullius; nam haec ipsa Tertullianus avide recepit, et sua, quae male avulsa fuerant, tam bene hodie cohaerent, ut avelli unquam potuisse non credas. Itaque summas recuperatorum colligi sat erit, ut inde constet, quid praestare simus parati. Sic tamen, ut notabilia tandem comprehendantur: minutioribus nec [Col.0052A] tamen spernendis, scrupulose calculorum diligentiae relictis, ut sit olim ingens cumuli summa. Observationes adjecimus illustrandis aliquot locis obscurioribus, prisci moris jam longa oblivione deleti, aut eruditionis alicujus reconditae vestigiis indagandis. In quo, si nonnulla paulo licentius posita aut disquisita censeantur, ut sunt illa fortasse de criminum occultorum castigatione, deque forma Dominici vultus ac de lucernis per diem accensis, ea sic accipi debent, tanquam Septimianis opinionibus despiciendis animadversa; minime autem arguendis catholicorum sententiis aut improbandis Patrum Septimio posteriorum decretis [(a) 1Kb] . Imo sententias et decreta ipsa patrum in Ecclesia receptissimorum semper opposuimus Tertulliano, ut qui Africanis istis velut [Col.0052B] salebris offenduntur, statim habeant quo referre pedem tuto possint. Notas etiam intexuimus variarum 45 of 843 lectionum ambiguitati pensitandae, veritati explorandae, conjecturis nonnunquam

1/4/2006 2:06 PM


46 of 843


propterea culpam deprecamur. Afer iste lectorem non admittit nisi jam eruditum.» Haec Rigaltius in disputatione, inscripta: de Tertulliano et ejus scriptis deque variis eorum editionibus, et quid hac nostra praestetur, quae una [Col.0052C] cum epistola dedicatoria ad Armandum Duc. Richelium ex ed. IX librorum a. MDXXIX (sic) textui praemittitur. Hanc testimonia vett. de Tertulliano subsequuntur, et series Tertulliani

operum quae hoc volumine continentur. Item ex quibus quaeque et quoties sint codicibus notabiliter emendata. Id quod ad minimum quater, ad summum ducenties quinquagies (in Apologetico) in plerisque trigesies, vigesies, septuagies, sed et octies centies, centies trigesies, interdum omnibus fere clausulis factum dicitur. Liber de Pallio, scribit, emendatur omnibus fere lineis, juxta ed. doctissimi Salmasii ad vetusta exemplaria accuratissimam praeterquam sex aut septem locis. Textum excipit Index

Scripturarum sacrarum; tum subjuncta sub titulo incerti auctoris carmina Tertulliano olim adscribi [Col.0052D] solita, adversus Marcionem l. V de Judicio Domini Genesis, Sodoma: denique Index rerum memorabilium. Observationum libellus peculiari titulo gaudet, [Col.0053A] eique accessit Index glossarum Tertulliani egregio consilio et judicio confectus. Elegantia et nitore typorum, si quidem prima ed. non inferior sit secundae, quam coram intuemur, admodum commendatur haec editio, cui bibliopolae honestate haud exiguus utilitatis cumulus accessit editis plurimorum Vv. Dd. in Tertull. adnotationibus singulari volumine tituloque comprehensis: Jacobi Pamelii Brug. Theol.

etc. Argumenta et Annotationes in Q. Sep. Fl. Tertulliani opera, quibus adjectae sunt annotationes diversorum. Omnia textui editionis V. Cl. NICOLAI REGALTII I. C. respondentia. Par. sumpt. Math. du Puis, via Jac. sub signo Coronae. 1635. Praeter ea

quae Pamelius in Tertullianum composuit adnotationes, argumenta, vitam et cet. quae longe majorem voluminis partem (usque ad p. 781.) occupant, exhibentur [Col.0053B] hic Latini Latinii conjecturae et emendationes, Jo. Merceri adnotationes, Edm. Richerii, Theodori Marcilii, Joannis a Wower et Gabrielis Albospini Aurelian. Episc. notae et emendationes. Quibus omnibus accommodatus est index apprime utilis. Quod in titulo ponitur, hasce adnotationes textui Rigaltiano respondere, numeris paginarum in margine observationum adnotatis effectum est, ita tamen ut liber de pallio et Apologeticus, qui in Rigaltianis plane alii facti comparent, ad Pamelianam recensionem denuo excuderentur. Volumen hoc notarum seorsim venit in Catalogis quam plurimis ex. c. In Catal. Bibl. Tottianae, Bodleianae, Firmianae et D'Estrées, T. I.

1636. «VERSIO GALLICA I. Apologetici, studio Ludovic. [Col.0053C] Gyrii, Paris. in-12o.»

1636. «HERM. RATHMANI Theosophia sub hac nova inscriptione: Theologia speculativa et 1/4/2006 2:06 PM



1639. «VERSIO HISPANICA I. Libror. Tertulliani De Patientia, de testimonio animae, ad Scapulam, etc. cura Josephi Pellecier, Barcellonae.»

1639. «PAGANINI GAUDENTII Salebrae Tertullianicae cum ejusdem comparatione dogmatum Origenis cum philosophia Platonis. Flor., in-4o.»

1639. [Col.0053D] «VERSIO HISPANICA libror. de Patientia, de Testimonio animae, ad Scapulam, etc., cura Josephi Pellecier, Barcellonae.»

1610. «VERSIO GALLICA I. libror. de oratione. Paris., 12o.---De Patientia, ibid. 12, auctore Hobierio.»

1640. «VERSIO GALLICA II. Libro De Pallio cura Titrevilli, Paris.»

1641. Lutet. Paris. c. insigni magnae navis. Fol. Tomi II. Q. Sept. Flor. Tert. opera, argumentis, 47 of 843 explicationibus, notis illustrata, auct. Jo. Lud. de la Cerda. (Vid. Ed. prim.)

1/4/2006 2:06 PM


48 of 843


[Col.0054A] 1641. ED. RIGALTIANA II. Lutetiae, sumpt. Math. Du Puis etc. f. Observationibus et Notis atque etiam Glossario auctior, cujus exemplum cum frequent. coll. Codd. MSS. impr. Agobardini in Bibl. Baluz. extabat. Post hanc repetitam esse Rigaltianam Parisiis, 1644, 46, 50 et 58. Oudinus affirmat.

1644. «PAGANINI GAUDENYII opuscula tria, quorum ultimum de philosophicis opinionibus veterum Ecclesiae Patrum, multa de Tertulliano quaerit. Pisis., in-4o.»

1644. «VERS. HISP. II. Matriti. f. Tertulliani liber de Patientia cum commentis Orii. Cat. Bibl. Pinell. T. I. v. 89.»

1644. [Col.0054B] «VERSIO HISPANICA II. Libr. ad Scapulam, interprete Pet. Manero, Caesar August.»

1645. II. VERSIO GALLICA. Librum de Poenitentia cum aliis Patrum de hac materia tractatibus gallice vertit Antonius Arnaldus et Paris. evulg. inter ejus opp., t. XXVIII, edit. Paris., 1779.

1/4/2006 2:06 PM


49 of 843


1646.---48---50

[(a) 1Kb]

.

Parisiis ap. Mich. Solg. via Jacobaea sub signo Phoenicis. fol. Tomi III. Tertullianus redivivus, scoliis et observationibus illustratus. In quo utriusque juris forma ad originem suam recensetur. Et Avitae pictatis [Col.0054C] Amatoribus inquirendi norma praescribitur. Auctore P. Georgio, Ambianate, Minorita Capucino, Parisiis apud suos Professore Theologo. Facete Rigaltius grande hoc Capucini opus respiciens in

praefatione notis in Cypr. praemissa scribit: Quod ad Tertullianum attinet, vix est, ut redivivus unquam ab ullo mortalium dici queat, qui jam sit horrendis vel grandium commentariorum sarcinis obrutus et contritus. ---Antequam autem ad ipsa Tertulliani opera accedat scoliis suis et observationibus illustranda, praemittit vindicias Tertullianicas, quarum prima parte de Tertulliani patria, educatione, studiis aliisque ad vitam ejus naturalem spectantibus agit. In secunda parte inter alia disquiritur, quibus motivis ad Christianam fidem adductus fuerit? an statim a [Col.0054D] conversione baptismo initiatus fuerit? an et uxorem ad fidem traxerit? an Ecclesiae Doctor, an Sacerdos, an Monachus, an Martyr fuerit? Tertia vindiciarum pars de Tertulliani doctrina ejusque scriptis tam apologeticis quam polemicis et paraeneticis agit. Ita autem de doctrina ejus se agere profitetur, ut ejus [Col.0055A] errores in bonam partem interpretari nitatur. Haec et plura super hac editione Ittigius in Hist. Eccl. Sec. II, p. 71 sq.

1650. Lond. 8. Tertulliani opuscula varia.---inter Franc. Rous Mella Patrum pag. 293---468. Cat. Buneau.

1651. «Tertulliani opp. poetica edidit Andreas Rivinus ac post Pamelium, Junium Barthium breves notas addidit, Goth., 8.»

1655. «HERM. RATHMANI Theosophia ter edita sub novo nomine: Medulla Patrum, hoc est Consensus harmoniacus Patrum fidei antiquae et vitae vere Christianae, certis per locos

1/4/2006 2:06 PM



1656. Lugd. Bat. ex off. Jo. Maire. 8. Q. Sept. Fl. Tertulliani liber de Pallio. Claudius Salmasius

ante mortem recensuit, explicavit, notis illustravit. Accedit vera ad vivum ejusdem effigies.

1657. (Argentorati. 8. Tertulliani opera, opera Boecleri.) Ita Sandius. Oudinus contra hujus loci et anni repetitionem Rigaltianae forma non indicata commemorat.

1658. [Col.0055C] Parisiis ap. Jac. Dallin sub signo S. Stephani et Thomam Joly sub signo scuti Hollandiae, via Jacobaea: fol. Tomi III. Tertulliani Omniloquium Alphabeticum

Rationale Tripartitum, sive Tertulliani opera omnia in novum ordinem, hactenus intentatum et facilem, omnibus utriusque fori Oratoribus, Rerum humanarum divinarumque Professoribus ac Scriptoribus utilem, disposita, exposita, illustrata opera fratris Caroli Moreau Augustiniani Ordinis Eremitarum Communit. Bituricens. Conventus Reginae Margaritae, in suburbiis S. Germani Paris. Quid novi praestiterit Author in hoc opere, summam Theologiae scholasticae, Positivae et Moralis ex Scriptura S. Patribus et Tertulliano et Augustino maxime decerptae, complectente, sequens pagina indicabit.--[Col.0055D] Titulos II et III Voluminis haud minus prolixos omittimus, et si summam rerum, quas de novo contulit Author ad illustrationem Tertulliani pag. altera Tomi primi exhibita, descriptam dederimus, satis cuique de ingenio editoris constabit. Ita vero haec sonat: «Opus hoc novum tripartitum tribus tomis absolvitur. Primus hic tres partes complectitur. Prima quidem omnes libros Tertulliani, in ordinem alphabeticum digestos, proferi, supplens quatuor defectus notabiles, in omnibus hactenus editionibus praetermissos, in praefatiuncula praemittenda notatos. [(a) 1Kb] [Col.0056A] Secunda, pacifice, et absque contentiosa controversia, tacito etiam adversarii cujuscumque nomine nudo veritatis, et pietatis S. Patri Augustino, debitae nec non totius operis ex ejus sententiis lectissimis contexti ab omni aemulationis injuria tutandi respectu, diluit, Alphabetum errorum perperam imputatorum Augustino, Tertulliani in omnibus sanis illustratori, in perversis correctori. Ubi tota ejus doctrina, maxime vero de Praedestinatione, gratia, et 50 of 843 libero Arbitrio, non privata unius auctoris, sed Catholica, et ad S. Scripturae, Patrum,

1/4/2006 2:06 PM


51 of 843


Augustini doctrina dissolvit. Cum gemino secundae et tertiae partis proprio indice; altero locorum selectioris scripturae ibidem explicatae, altero rerum notabiliorum. Secundus et Tertius Tomus patiuntur omnia sana ejusdem Tertulliani Opera in locos communes ordine novo et hactenus intentato, non tantum alphabetico, sed etiam rationali exactissime distincta, brevibus scholiis ad singula quaeque obscura, ad literam exposita, et ubique per selectiores ex Medulla S. Scripturae, Conciliorum, Patrum, et S. Augustini praesertim, nullibi praetermissi, aliorum item probatissimorum authorum cujusque [Col.0056C] disciplinae locos illustrata. Cum triplice indice locupletissimo in fine tomi tertii collocando; quidem Scripturae sacrae explicatae ter millies et amplius locis, rerum ac verborum, concionum. De Operis inscriptione [(a) 1Kb] , dispositione, utilitate, soliditate, curiositate et intanta rerum diversarum abundantia, conjunctaque brevitate perspicua: nec non Tabellae Emblematicae fronti operis impositae expositione, [(b) 1Kb] Synopsi quoque vitae Tertulliani et Augustini, deque symbolicis eorum, [Col.0057A] ac dissymbolicis proprietatibus et Elogiis: de usu tandem et praxi totius Operis habet, quam attente examinet Lector, ut sibi necessariam, Praefationem generalem, post nuncupatoriam epistolam immediate subsequentem.» Restat, ut ad illa, quae in textu praestitisse profitetur, paulisper animadvertamus; sed et hic verbis ipsius defungi licebit. Ita vero pollicetur in textu innumera etiam in emendatioribus editionibus menda

correxisse; virgularum, punctorum, accentuum defectus, intellectum obscurissimi authoris obnubilantes supplevisse; cacographias quam plurimas emendasse; ut si Typographi cura Autographi purgatissimi sollicitudini responderit, et correctori vigilantissimo paruerit, nihil futurum sit, quod in hoc textu censoris oculos, severissimi licet, arguendum ostendat. [Col.0057B] Jam haec satis erunt, nec tamen nimia, ut spero, pro raritate molis hujus chartaceae. Inscripsit opus Pomponio de Bellicore Equiti, et supremi senatus Parisiensis principi.

1662. ED. PAMELIANA-ROTHOMAGENSIS Ia. Rothomagi. f. Q. S. Fl. Tertulliani opera omnia, etc., cum Jac. Pam. argg. et annotatt., Latini Latini conjecturis, etc., repetita. Ed. 1597.

1662. «Le Génie de Tertullien, par de Fayolle. Paris, in-4o.»

1664. 1/4/2006 2:06 PM


52 of 843


Priorius argumenta et Notas in libros omnes de novo adjecit et Dissertationem apprime utilem concinnavit. Accedunt Novatiani tractatus, de Trinitate et Cibis judaicis, cum Notis,

ut in Editione Pamelii. Textus est Rigaltianae secundae, cujus etiam notae omnes, tum quas ad calcem apposuerat, tum cae, quae ad notas in Cyprinum erant adjectae, praeterea vero Jac. Pamelii adnotationes selectae, B. Rhenani, Franc. Zephyrii, Gabrielis Albaspinaei, Ludovici de la Cerda doctiores observationes, tum Salmasii in L. de Pallio potiores, nec non Mercerii, Wowerii [Col.0057D] aliorumque illustrationes et correctiones, denique ipsius Philippi le Prieur, qui curam hujus editionis gessit, notae et argumenta in libros omnes accesserunt. Consilium, quo societatem sibi institutam esse bibliopolae fatentur, ut latinos Patres ac veteres SS. Ecclesiasticos eruditorum hominum lucubratione illustratos ederent, successu caruisse dolendum est. Nam haec editio profecto tum ordine et distributione notarum, quae textui charactere minori columnis sectis subjiciuntur, tum chartarum et typorum nitore omnium literatorum plausum meruit. Priorii Notae parvi quidem pretii sunt, laudanda tamen, quam adornandae editioni praestitit, diligentia. Novatiani tractatus ex recensione Pameliana et ejusdem tantum [Col.0058A] notis illustrati habentur. Praeter ea, quae Pamelianis edit. praemittuntur, vita nempe Tertulliani a Pamelio conscripta, Paradoxa illius cum antidoto, proverbiales formulae toto opere contentae, ex Rigaltiana accessit judicium de Tertulliano, etc., et series operum a Rigaltio instituta, tum recens Priorii diss. qua Tertulliani vita, opiniones et errores expenduntur.

1664. «Herm. Rathmanni Theosophiae edit. quarta novo inscripta titulo: Aurifodina Patrum theologica, tum speculativa, tum practica, certis per locos theologicos porismatibus consignata; certa ac salutaria contra adversarios quosvis tradens documenta, a multis jamdudum desiderata; jam nunc vero ab insigniori quodam et de Ecclesia Christi quam meritissimo theologo publici juris [Col.0058B] facta. An ob fucum emptoribus faciendum, an ob gravem exortam in Germania controversiam Rathmannianam, excogitata fuerit haec titulorum varietas, deletumque auctoris nomen, haud liquet nec quemquam nunc ignorare piget.»

1665. «VERSIO GALLICA libror. de Pallio, de Patientia et exhortatione ad martyres, interprete Mannesiero.»

1/4/2006 2:06 PM


53 of 843


1675. Bruxellis, 4. Tert. liber de praescriptionibus contra haereticos c. schol., et notis Christiani Lupi.

1675. [Col.0058C] ED. PAMELIO-RIGALTIANA PRIORII II.--- Lutetiae Parisior. ap. Petr. le Petit sub signo Crucis aureae, Edmundum Couterot sub s. boni Pastoris et Carolum Augot sub s. Leonis aurei, in via Jacobea. Repetita a. 1664, a pluribus mendis quae in praecedentem irrepserant expurgata. Accessit Carmen de Jona et Ninive.

1675. «DE LA MOTTE. Histoire de Tertullien et d'Origène. Paris., 1675.---Lugd., 1702, in-8o.»

1680. «PETRI ALLIXII de Tertulliani vita et scriptis. Paris., in-8o.»

1680. «NATALIS ALEXANDRI dissert. de Doctrina Tertulliani et de sacramento confirmationis, in ejusd. [Col.0058D] Hist. Eccl. V. et N. Test., t. III. saec. II. art. VIII, p. 293, Venet. 1778.»

1682.

1/4/2006 2:06 PM


54 of 843


1682. «VERSIO GERMANICA I. lib. ad scapulam, interprete Abrah. Hinckelmanno. Luneb., 1682, in-12, ab eodem vers., libr. ad martyres, in-12.»

1683. «VERSIO GALLICA III. Tract. de Praescript., interprete D. Heberto, qui et tractatus de velandis virginibus, de habitu ornatuque feminarum gallice vertit Paris.»

[Col.0059A] 1686. Cantabrigiae, ex off. Jo. Hayer imp. Henr. Dickinson et Rich. Green. 12. Q. S. Fl. Tert. Apologeticus et ad Scapulam liber, accessit M. Minucii Felicis Octavius.---Apologeticus ad edit. Heraldi, capit. argumentis ex ed. Lacerdae additis, liber ad Scapulam ad ejusdem La Cerdae ed. exscripti sunt.

1695. ED. PAMELIO-RIGALTIANA PRIORII III.---Repetita est h. a. editio Rigaltio-Prioriana (Ceillier).

1699. «E. SAL. CYPRIANI Diatriba academica qua expenditur illud Tertulliani: Haereticorum Patriarcha Philosophi, in-4o. Helmst.»

1/4/2006 2:06 PM


55 of 843


[Col.0059B] 1701. ED. VENETA I.---Venetiis. f. Q. S. Fl. T. op. c. variorum notis selectis ad voluminis calcem.---Fabricius (Del. p. 215) ex Pfaffii Origg. jur. Eccl. p. 244, non admodum emendatam esse narrat.

1701. «SAL. CYPRIANI Commentat. de Doctrina Tertulliani Evangelica inter ejusd. dissert. varii argumenti. Coburg.»

1702. «JOH. CROYI. conjectur. in quaedam Ioca Tertull. Oxon., in-fol.»

1702. Amsterd. chez Thom. Lombrail, 8. Apologétique de Tertullien, ou Défense des Chrétiens contre les accusations des Gentils. traduite en français par Louis [Col.0059C] Giry, avec le texte latin à côté; édition augmentée d'une Dissert. critique touchant Tertullien et ses ouvrages.---Versio haec Ludovici Giry (in Senatu regio Paris. advocati, 1665), ab anno inde 1636, aliquoties prodiit absque textu latino.

1703. «Anonymi Dissertatio, qua ut verum genuinumque Tertulliani opus vindicatur catalogus haereseon libro praescriptionum subjectus.---Mémoires de Trévoux, fév. 1703, p. 133 (auctore P. Tournemine?)»

1/4/2006 2:06 PM


56 of 843


1705. [Col.0059D] «ADAM RECHEMBERGII Dissert., an Haereticorum Patriarchae Philosophi ex illo Tertulliani advers. Hermogenem, cap. VIII. Lips., in-4o.»

1708. Venetiis, 4, sex tomis, Tertullianus praedicans per Michaelem Vivien.---Fabricius mentionem facere de eo dicit.---Ephémérides Paris. (Journal des Sav.), 1708, Febr., p. 408. Sed nullam ibi libri mentionem invenire potui.

1710. «VERSIO ANGLICA I. Tertulliani, simul et Justini ac Minucii felicis Apologett. et Vincentii Lirinensis commonitorii, cum prolegomenis ac notis, auctore Reevio, Lond., II in 8o.

[Col.0060A] 1711. «J. HENNINGI BOHMERI Dissertationes Juris ecclesiastici antiqui ad Plinium Secundum et Tertullianum. Lips., in-8o.»

1713. Patavii, 4. Tertulliani liber de Oratione completus cum notis Guid. Panciroli et Ludovici

Antonii Muratorii.---In Muratorii Anecdotis, t. II, p. 1. 56. Ex Codice Biblioth. Ambrosianae Mediolani. Notas Guidonis Panciroli jurisconsulti olim celeberrimi Regiensis, ex Comm. plenioribus in omnia T. opera in bibliotheca P. Joh. Bapt. Cattanei, Franciscani, tum latentibus, ut. salivam popularibus suis moveret ad delicias istas tamdiu neglectas in lucem proferendas edidit.

1/4/2006 2:06 PM


57 of 843


«LAUR. BRORSON de Infantariis apud Tertullianum ad Nationes, Lib. I, cap. II, Hafn., in-4o.»

1714-1715. «Versio gallica II Apologetici cura Vassoulti, cum notis. Paris., in-4o, apud Colombat, bis edita anno 1714 et seq. In utraque praemittitur egregia de christ. Relig. Apologetis ac in spec. de Tertulliano; notae haud contemnendae, praesertim historicae.»

1715. Tertulliani poemata inter opp. vett. poetar. latinor. edita cur. Mich. Maittaire. Lond. 2. in-fo

1715. «D. NICOL. LE NOURRY Dissert. in Tertull. Apologetic. duos ad nationes libr. et unum ad Scapulam [Col.0060C] in apparatu ad Biblioth. Max. PP. II, p. 1574-1590. Paris., in-fol.»

1715. «AUGUSTI HEUMANII Emendatio libri Tertullianei de Praescriptionibus, in actis Eruditor. Lipsiens. anno 1715, p. 299-305.»

1717. «Anonymi expositio de: Caligata militia in libr. de idololatria, cap. XIX (nouveau recueil des pièces fugitives de l'abbé Archimbaud, t. IV, p. 116-119. Paris).» 1/4/2006 2:06 PM


58 of 843


Lugduni Bat. apud Isaac Severinum. Q. S. Fl. T. Carth. Praesb. Apologeticus ad Codices

MStos et [Col.0060D] editiones veteres summa cura recognitus, castigatus, emendatus, ut et perpetuo Commentario, in quo non modo variorum auctorum, sed et plura S. Scripturae loca strictius vel uberius explicantur, elucidantur, et illustrantur, studio et industria Sigeberti Havercampi V. D. ministri, qui praeter Argumenta capitum, indices etiam locupletissimos tres adjecit; cum figuris et nummorum typis (praefixa etiam effigiae Tertulliani cum epigrammate).---Praestantissima hujus libri Tertullianei editio. Quippe editori antiquarum rerum cognitione abundantissimo et curiosissimo simul obtigerat apparatus valde locuples. Etenim, praeter editiones fere omnes, adhibuit Codices Membran. Biblioth. Lugd. Bat, duos, quorum alter, p. 324, alter, [Col.0061A] p. 376. Cat. Bibl. Lugd. B. memoratur, tum variantes Lectiones Codicis Fuldensis a Modio exscriptas et cum editione Junii, a. 1597, primum vulgatas, ex isto autem tempore nulli fere nisi Gothofredo cognitas et a Nic Rigaltio demum in usum vocatas, sed ita ut quae ipsi placuerint inde desumpserit, neque ullam reliquarum, quae satis multae erant, in notis suis mentionem fecerit, quare satis fecundum Havercampio spicilegium superesset; praeterea Collationem Codicis Agobardini, diversi ab illo, ex quo magna scriptorum reliquorum Tertulliani pars olim fuit excitata, sed notae satis bonae et nulli ante ipsum editorum Tert. inspecti. Collatio vero facta a Josia Mercero (Agobardi), 1625, ad exemplar ed. Pamelianae extat in Bibl. Lugd. B. p. 71; eamdem a Paulo Colomesio [Col.0061B] ad oram ed. Rigaltianae descriptam possidebat Franc. Fabricius, Lugdunus Theologus, qui Havercampii usibus illam cessit. Quoniam autem aliquantum jam operae processerant, antequam ea subministraretur, priorem IX capp. diversitas, ut et integra MS. membr. secundi L. B. collatio, quae opusculo jam ad extremum progresso obvenerat, addendorum loco praemissae sunt. Nactus erat insuper Jos. Scaligeri aliquot conjecturas edit. Junii adscriptas, aliasque emendationes ex vestutis Codd. ejusdem editionis exemplari a Petro Scriverio adjectas. His tamen copiis Havercampius Rigaltianum textum confirmavit magis quam novam recensionem procudit in explicandis vero verbis illustrandisque, quae ad historiam, ritus et religiones antiquas pertinent, insigni doctrina, [Col.0061C] eaque cum judicio temperata, est versatus, illud imprimis detexisse gaudet, quod bis idem hoc scriptum hic illic paullum in verbis et oratione immutatum Tert. in publicum emiserit. Promittit et reliquos, quos adversus Gentes variis titulis composuit Tertullianus, libros, notulis et aliorum illustratos, in his libros ad Nationes innumeris locis emendatos, una cum Prolegomenis eruditis, in quibus omnino de vita et scriptis ejus uberius disputaturus sit: quae cur lucem non adspexerint ignoramus. Nummi et alia aere expressa, pro more, quem tunc ad unum omnes eruditi sequebantur, ornatui potius quam usui sunt. Ab illis vero ducta dedicationis occasio ad Gualterum Blockium gazophylacii ornatissimi possessorem.

1719. «Anonymi adnotationes in librum de Oratione [Col.0061D] Tertul.---(Mémoires de Trévoux, ann. 1719, p. 1202.---Journal des savants, ann. 1719, déc., p. 663.)» 1/4/2006 2:06 PM


59 of 843


«LAUR. MAGALOTTI lettera sopra un passo di Tertulliano (in lettere scientifice ed erudite del comte Magalotti, p. 192-198. Firenze, in-4o.)»

1722. «VERSIO ANGLICA I. libr. Praescription., cura Joseph Berty, cum notis. Oxon., in-12.»

1722. «ARN. GREVE Tertulliani Testimonium de Ἀποθεώσει Christo a Tiberio decreta defensum. Vitemb., in-4o.»

[Col.0062A] 1722. «CHPH. AHEUMANNI Epistolae quibus emendantur atque illustrantur caput I et II Apologetici in ejus Poecile, t. I, p. 25-33, 197-212. Halae, in-8o.»

1724. «JOH. LAUR. MOSHEIM Comment. chronolog. hist. de aetate Apologetici Tertulliani et initio persecutionis christianorum sub Severo. Helmst., in-4o, et in ejus dissert. ad Histor. eccles. pertinent. t. I.»

1729. «VERSIO GALLICA IV, tract. de Praescription. prodiit. Paris. in-12 (Journal des savants, t. LXXXVIII, p. 499). V. Versio. eod. anno prodiisse memorant Ephemerides trivultianae, mense mart.» 1/4/2006 2:06 PM


60 of 843


[Col.0062B] «Locus in Tertulliani libro de Praescriptionibus advers. Haer., cap. XLIX. Joh. Harduini cura, interpretatus (Mémoires de Trévoux, an. 1729, m. mai, p. 842).»

1730. «D. REMIG. CELLERII O. S. B. Hist. générale des aut. ecclésiast., etc., t. II.»

1733. «Anonymi observationes in Tertullianum et Cyprianum in Miscellan. observat. in auct., vol. III, t. I. Amstelodam., in-8o, p. 45-54.»

1733. «IV. VERSIO GALLICA libr. ad martyres edita a Caubere. Paris, in-8o.»

1735. [Col.0062C] «JOH. HENR. BLUMEMBACH de Senatusconsulto Q. Septimio Florente Presbytero et jureconsulto Tertullianis liber, Lipsiae, in-4o.»

1738. «JOH. WUILL. HOFMANNI dissertatio Q. Septimii Flor. Tertulliani, quae supersunt, omnia in Montanismo Scripta videri, Vitembergae, in-4o.»

1/4/2006 2:06 PM


61 of 843


1741. «CHR. LOERERI Progr. librum Tertulliani de Poenitentia ipsi vindicans. Altenb. 1741.»

1743. [Col.0062D] «JUST. CAR. WIESENHAUER Disputatio de Jure consulto et Q. Sept. Flor. Tertulliani. Hildesiae.»

1744. ED. VENETA II.---Venetiis, typis Gasparis Gerardi. f. Q. S. Fl. Tert. Opera.---Recusa Priorii editio, vide tit. ed. 1675; in hac vero novissima editione Veneta additur Sigeberti Havercampi Commentarius in Apologeticum.---Splendidum artis opus. Notae textui subjiciuntur. Apologeticus c. comm. Havercampi a mendis quibusdam expurgato, ut ibi additur, peculiari titulo ornatus est adjectaque in calce Jo. Laur. Moshemii Disquisitio chronologico-critica de vera aetate apolog. a Tertulliano conscripti; initioque persecutionis Severi: inscripta viro clariss. Sigeb. Havercampo.---Dolendum [Col.0063A] est tot operarum vitiis hanc editionem esse maculatam.

1744. «J. MART. CHLADEN de Stationibus vett. Christianorum. Commentarius ad illustr. maxime Tertullianum comparatus, Lips. 1744.»

1752. «D. CORBINIANI THOMAE. O. S. B. observationes et notae in tractatum de Praescriptionibus. Salisburg, in 8o.» 1/4/2006 2:06 PM


62 of 843


«J. E. IMM. WALCH de Apostolorum literis authenticis a Tertulliano commemoratis. Jen. 4.»

1755. «D. CORBINIANI THOMAE. O. S. B. observationes [Col.0063B] et notae in libr. Tertulliani de Baptismo et Poenitentia, Salisburg, in-8o.»

1756. «VERSIO ITALICA 1. Tertulliani opera omnia catholica et moralia italico sermone reddita a domina Selvatica Bargini, nobili Pisana, habentur typis edita Romae apud Nicolaum et Marcum Pagliarini. Nonnulla alia opera, scilicet adversus Judaeos; de Praescriptionibus; contra Hermogenem, ab eadem illustri foemina in italicum sermonem translata, edenda promittuntur: num autem edita sint, ignoro. In Florentinis literasiis foliis legitur a Cl. V. Bottari italico sermone reddita ea opuscula quorum versionem D. Bargini omiserat (Lumper ex Argelato et Paitonio de Volgarizatori bibliotheca).»

[Col.0063C] 1756. «J. GE. GERET Pr. in quemdam Tertulliani de terrarum motibus locum. Onold., in-4o.»

1757. «JOH. AUG. NOESSELTI Dissert. de vera aetate ac doctrina scriptorum quae supersunt Q. Septimii Flor. Tertulliani, Halae. Ejusd. III, diss. ad Hist. Eccl. pertin. 1817.»

1758-59. 1/4/2006 2:06 PM



1758. «CHR. W. FRANC. WALCH de Pompis Satanae ad [Col.0063D] Tertull. de spectaculis, Gotting., in-4o.»

1759. «C. GE. SAM. BERNHOLD Progr. Tertulliani Apologeticus ab iniquiore reprehensione vindicatus. Erlang., in-4o.»

1762. «JO. DAN. VAN HOVEN. spec. annot. ad Tertull. in Musaeum critic. II, 26.»

1764. «C. A. BEGER Ep. quo sensu Tertullianus Deum dixerit corpus, Lipsiae, in-4o.»

1766. «EF. WERNSDORF de veste Palmata ad Tertulliani Apologet., c. 50. Wittemb., in-4o.»

[Col.0064A] 1769-76. ED. HALENSIS I.---Halae ap. Salam, ap. Jo. Chr. Hendel., 6 voll., Q. S. Fl. Tert. Opera recensuit JO. SALOMO SEMLER.---Ab initio seorsim quinque libri adversus Marcionem prodierunt, quibus tanquam tomo primo reliqui, quatuor voluminibus, sunt adjecti, sextus 63 of 843 indices cum glossario Tertulliani praebet. Editionem librorum adversus Marcionem haud

1/4/2006 2:06 PM


64 of 843


varietate in dubiis, rarius [Col.0064B] conjecturis subscriptis. Ad manus erant praeter Rhenani primam, Parisiensis Gagnaei, an 1566, in-8. Pameliana 1597. Franekerana Franc. Junii ejusdem loc. et com. Rigaltii prima cum Veneta novissima, praeterea Lat. Latinii Bibl. sacra et prof. et Wowerii Notae Epidicticae, an. 1603, tom. II, complectitur plerasque scriptiones polemicas: de praescriptionibus haeret. adversus Hermogenem, Valentinianos, Praxean, Judaeos, contra gnosticos adv. psysichos, t. III, exhibet libr. de velandis virginibus, de habitu muliebri, de cultu foeminarum, ad uxorem I, II, de

exhortatione castitatis, de monogamia, de fuga in persecutione, ad Scapulam, de Resurrectione carnis, de carne Christi; tom. IV, de oratione integrum ex cod. Ambros. supplementis a Muratorio in Anecd. propositis, de Testimonio [Col.0064C] animae, de Poenitentia, ad Martyres, de Patientia, de Spectaculis, de Idololatria, de Baptismo, de Anima, de Corona militis, de Pudicitia, tom. V, Apologeticum, ad Nationes I, II, de Pallio cum I Semleri Dissert. in Tert. de varia et incerta ejus librorum indole; Sextus denique cum praefatione Semleri Indices locorum S. S. in Tert. opp. occurrentium, rerum et sententiarum memorabilium, latinitatis Tertullianeae, qui perpetui commentarii vicem

sustinere possit. A tomo inde quarto omnem editionis curam gessit, praefatus etiam est Christ. Godofred. Schützius, Celeb. nunc Acad. Ienens. litt. hum. et Eloqu. Professor, qui cum jam superioribus voluminibus operam in colligenda lectionum varietate navasset et hic ab incepto nihil descivit, nisi quod potiores tantum eligendas [Col.0064D] varietates lectionis censeret, inutilibus, quo etiam Franc. Junii hariolationum partem refert, omissis. Ubi Rhenani ed. deficeret, Pamelianam secutus antiquam ubique lectionem, nisi, cum omnino ferri non posse videretur, expressit. In libris vol. V, comprehensis Apologeticum ex Havercampi, de Pallio ex Salmasii emendatione, libros ad Nationes ex Rigaltii Auctoritate proposuit. Utinam vero cum reliquis Cl. Semleri in Tertull. dissertationibus, novae luci facem praeferentibus, et ista, quam Schützius promiserat historiam operum et editt. Tertulliani, accessisset!---Non curiose satis Censor Goett. huic editioni propriam esse inquit descriptionem librorum per capita, quippe quae a Pamelii inde temporibus semper obtinuit.

[Col.0065A] 1770. «J. CHR. WERNSDORF Progr. de Ecclesia, Columbae domo simplici, ad loc. Tertulliani advers. Valentinianos, cap. III, Helmst., in-4o.»

1772. «H. A. ZEIBICH Prog. de Tertulliani sententia de Columba in Christum devolante, Gerae, in-4o.»

1/4/2006 2:06 PM


65 of 843


«ENGELB. KLUPPFEL. Mens Tertulliani de indissolubilitate matrimonii in infidelitate contracti conjuge alterutro ad fidem Christi confesso. Frib., in-4o.»

1776. «CHR. F. ROSSLERI Bibliothek d. Kirchenvaeter in [Col.0065B] Ubersetqungen u. auszügen, a. 1. f., t. III. Lips.»

1776-77. «JO. DANIEL. SCHUMANN Obss. in veterib. Ecclesiae Scriptoribus saec. III et IV de interpollationibus quibusdam codicis, N. T. Tertulliano perperam afflictis conjectura. Hannov. in-4o.»

1780. ED. WIRCEBURGENSIS. Wirceburgi in off. libr. Staheliana: Q. S. F. Tertulliani opera omnia, t. I, II, etiam sub tit.: Opera omnia SS. PP. latinorum, vol. I, II. Editor celeb. OBERTHUR secutus est editionem Halensem, sed ita ut compararet editionem Pamelianam, Paris, 1608, recusam et variantes illius lectiones partim in calce subjiceret, partim, raro tamen et circumspecte, illam emendaret. Quod fecit in volumine secundo, ut ipse fatetur paullo liberius, substituendo, vel ex Parisina [Col.0065C] editione, vel ex varietatibus lectionum ab Halensi editore collectis, hinc inde vel voculas alias, vel, rarius tamen, integras etiam sententias. Praeterea ordinem librorum chronologicum ex Noesselti auctoritate adoptavit, hac tamen cautela, ut libros contra Marcionem, non aliis interjectos, prouti viri illius Chronologia exigebat, sed conjunctos una serie, seque immediate excipientes publicaret. Addidit etiam Carmina Tertulliano olim tribui solita, contra Marcionem scilicet, de judicio Domini, de Genesi, de Sodoma, de Ligno vitae, a Pamelio praetermissum, et ad senatorem.

1780. 1/4/2006 2:06 PM



[Col.0065D] 1780. «CHR. GOD. SCHUTZ explicatio loci Tertulliani (de Praescriptionibus XVI-XVII), de eversione stomachi aut cerebri ex congressione scripturarum. Jen., in-fo.»

1780. «VERSIO ANGLICA I. Tertulliani libri. ad Scapulam op. D. DALRYMPLE. Edimb.»

1781. «D. P. DOMIN. SCHRAM O. S. B. analysis opp. Tertulliani in suo magno opere, t. III.»

1783. «JOS. ANT. CANTOVA de Septimio et S. Epiphanio dissertt. IIo Theol. critic. in quibus anthropomorphismo neutrum laborasse ostenditur. Mediol., in-8o.»

[Col.0066A] 1784. «CHR. GOD. SCHUTZ Prog. de Regula fidei apud Tertullianum. Jen.»

1784. In Assisi 8. Osservazioni sopra l'Analisi de libro delle prescrizione di

Tertulliano.---Praecedit eum versione italica textus latinus Pamelii ex ed. Franeckerana, 1597 (mendose scriptum 1697), et Variantibus LL. Rigaltii ad Venetam, 1744, Liber ille, 66 of 843 ad quem haec observationes spectant, prodierat Ticini, 1783, 8o, de utroque Oelrichsius

1/4/2006 2:06 PM



1785. «H. CHR. BALLENSTEDT. Tertullians Geistes faehigkeiten, Religions Kenntnisse u. Theologie. E. Vershuc. [Col.0066B] in-8o, Abhadll. Helmst. in 8o.»

1790. «C. CHR. BIRCH dissert. quosdam ex Q. Sept. Fl. Tertulliani collectos atque illustratos locos theologicos sistens. Havn. in-4o.»

1791. «J. GE. ARN. OELRICHS commentarii de Scriptoribus Ecclesiae latinae priorum VI Saeculorum, cura Arn. Herm. H. Heeren, in-8o.»

1792. «VERSIO HISPANICA Apologetae Religionis christianae antiquae, interprete Em. Ximenes de Urieta, Madrid. in-4o.»

1792-97. «CH. TROGGOTT. GOTLIEB SCHOENEMANN in Biblioth. [Col.0066C] historico-literaria PP. latinor., t. I, p. 2-53.»

1797. 67 of 843 «VERSIO GERMANICA apologetici sub titulo: Des Q. Sept. Flor. Tertullianus

1/4/2006 2:06 PM



1799. «D. GOTFRED. LUMPER O. S. B. histor. Theol. de vita, scriptis atque doctrina SS. PP., t. VI, de vita et scriptis Tertulliani.»

SAECULO XIX. 1803-1820. «JOH. MATTH. SCHROECKHII Christl. Kirchengesch. Lips. XXXV, d. 3, 317.»

1820. «G. H. SCHARFENBERG. comment. acad. de [Col.0066D] Justino, Tertulliano et Cypriano adv. Judaeos disputantibus. Lund. Goth. 4o.

1821. Tertull. opp. Mediol. (J. A. Moehler., ex opere posthumo Patrologie oder christliche litteraergeschichte II.)

1822. «VERSIO GALLICA IV. Apologet. Tertulliani, interprete D. Meunier, prior. S. Martini in campis in suburbio cabillonensi, optimae notae ac majoris famae digna, diu post. auct. obitum edita.»

1823. 68 of 843 «J. A. COENEN Commentat. de Tertulliano, Christianorum et Relig. Christ. advers.

1/4/2006 2:06 PM


69 of 843


1825. «A. NEANDER Antignostikus, Geist des Tertullianus und Einleitung in dessen Schriften, mit archaeologischen und dogmenhistorischen Untersuchungen. Berl., in-8o.»

1825. «VERSIO GALLICA V. Apologet. et Praescription. adv. haer. interprete de Gourcy, Paris, in-8o, accuratis argumentis, exiguis ac paucioribus in textum, frequentioribus in lectiones varias notis adornata.»

1827. «Tertulliani Apologetici edit. nov. cum varr. Lectt. JOS. IGN. RITTER. Eberfeld, in-8o.»

[Col.0067B] 1827. «A. RDPH. GEBSER Biblioth. lat. Veterum Poetar. Christianor. Jenae. Praeter primum tomum nihil ulterius prodiit.»

1827. «VERSIO GALLICA VI. Apologetici Tertull. auct. J. Fr. ALLARD human. liter. olim professor. nec hujus conditionis immemore, sive in praevia dissert. de laudibus Tertulliani, quem Tullio et Demosthene longe eloquentia praestantiorem habet; sive in notis ad calcem rejectis, quas, Septimii plerumque oblitus, in quoslibet obvios novatores pugnaciter immittit.»

1/4/2006 2:06 PM


70 of 843


[Col.0067C] 1829. «FR. MUNTER Primordia Ecclesiae Africanae, Havniae, in-4o, p. 128.»

1829. «In collectione selecta SS. Ecclesiae Patrum complectente exquisitissima eorum opp. cura A. B. Caillau et M. N. S. Guillon, prodiere libri Tertulliani, fere omnes exceptis tantum sex partim editis, nempe de Anima, de Fuga in pers., de Pudicitia, de Jejunio, de Exhortat. castit. de Monogamia. tom. VI, VII.»

1832. «VERSIO GALLICA I. Libri de Testimonio animae, qui et ipse caeteris Tertull. scriptis elegantia praestantior haud imparem nactus est primum interpretem, in Annall. Philosophiae Christianae, ann. 1832, mense [Col.0067D] Junio, fascic. 24, ubi interpretis anonymi nomen, iniquo jure lectoribus absconditum, merito deinceps in indice detegitur, D. nempe MELCH. DU LAC DE MONTVERT.»

1834. Tertulliani libri de Praescriptionibus adv. haeret. de Baptismo, de Poenitentia, de Oratione, seorsim editi sunt, praemissa praefatione germanica, sumptibus ac typis Aloys. Attenkover, 1834, in-8o.

1838. C. JOS. HESELE Turtullian als Apologet. in Drey et all. Tubinger Theolog. quartals Schrift.---P. I, p. 30.

1/4/2006 2:06 PM



Bibliotheca PP. ecclesiasticorum latin, selecta, ad [Col.0068A] optimorum libror. fidem edita, curante E. G. Gersdorf. in medium posuit ac publici juris fecit libros Tertull. fere omnes, in duas classes distinctos, et suos tom. scilicet Io Libr. Apologeticos, ad Martyres, de Spectacul. de Idolol. Apologet. ad Nat. lib. II, de Testim. Anim. de Corona mil. de Fuga in persec. Scorpiace, ad Scapul. 2o Libr. ad ritus et mores Christianor. pertinentes de Orat., de Patient., de Baptismo, de Poenit., ad Ux. lib. II, de Cultu foem. lib. II, de Exhort. cast., de Monog., de Pudicit., de Jejuniis, de Virginib. veland., de Pallio.---Prodiit haec editio selecta Lips. 1839. 2. tom. in-12, recens. E. F. LEOPOLD. Phil. D. AA. m. in gymn. Annaberg. Praecept. ordin. Laudanda sane et recensio, ob textus castitatem, et editio ob chartar. et typor. [Col.0068B] nitorem, nullo vero commentario, lectionum tantum varietate adornata.

1839. «E. F. LEOPOLD Ueber die Ursachen der verdorbenen latinitat bei dec schriftstellern nach dem Zeitalter d. K. Augustus, hauptsaechlich bei den Kirchenvaetern, mit besonderer berücksichtigung des Tertullian inserta V. S. V. Higenii Zeitschrift. f. d. histor. Theol., vol. VIII, p. 1 e. sqq. Lips.»

1842. «Novissimam ac amplissimam, quae hactenus prodierit, Tertulliani operum fere universorum versionem Gallicam nuperrime edidit D. De Genoude, in sua chrestomathia Patristica, cui titulus: les Pères de l'Eglise traduits en français, t. XII, Paris, in 8o. Hujus [Col.0068C] autem versionis, quae duos et viginti praecipuos Tertulliani libros continet, auctor est H. DENAIN de Septimii nostri studiosis bene meritus, notarum tamen omnino expers, et omnis commentarii mole expeditus, elegans potiusquam fidissimus interpres, qui africanae loquelae asperitatem splendenti ornavit sermone, egregiaque interdum et ad vivum expressa interpretatione recreavit.»

1843. His igitur deductis per multa retro saecula literariis Tertulliani annalibus finem qualemcumque imponet haec nova PARISIENSIS EDITIO, quam post tot aliorum et tantorum labores ideo confidenter aggredimur, quod nihil nisi alienum ac mutuatum 71 of 843 praestamus. Ut enim ex iis quae hactenus opera Tertulliani [Col.0068D] elucidarunt nihil

1/4/2006 2:06 PM


72 of 843


ARTICULUS IV. De nova editione Parisiensi. Coalescit haec editio postea ex tribus partibus seorcim ordinandis ac describendis, nempe tum ex prolegomenis quibusdam, tum ex plurimis appendicibus [Col.0069A] inter quas hinc et inde decurrit integer Tertulliani textus, varietate lectionum ac multo commentario illustratus. In primo limine conservare ac typis inamandare religioni duximus TERTULLIANI VITAM PER VIGINTI ET QUATUOR ANNOS a Pamelio concinnatam, brevibus tantum hic illic respersis annotationibus, ac sedulo recensa consularium fastuum serie, in praecedentibus editionibus mire disturbata, truncatis, inauditisve nominibus horrida, nec etiam nunc purgata labe quadam perpetua, unius nempe anni anterioritate, quae e vetusta consularium Fastuum chronotaxi in Pamelianam recensionem inoffenso pede transmissa, hinc absque magno rerum tumultu ejici nequivisset. In his igitur Pamelianis annalibus manent plura imperfecta, hiulca, conjectanea, erronea; quibus resarciendis necessarium subsidium praestat eruditissima J. Aug. Noesselt DISSERTATIO DE VERA AETATE AC DOCTRINA SCRIPTORUM QUAE SUPERSUNT Q. SEPTIMII TERTULLIANI, ex historia theolog. critica de vita, scriptis [Col.0069B] ac doctrina SS. Patrum D. Lumper excerpta; quorum opus commune ut libenter edimus, lectoribus pergratum fore rati, ita penes utrumque stare nonnullas eorum subdubias opiniones contestamur. Quae subinde occurrunt TERTULLIANI PARADOXA cum antidoto Pamelii, PROVERBIALESQUE FORMULAE a Beato Rhenano et Andrea Hoyo Brugensi explanatae, eas ut in caeteris, sic et in nostra editione habes, nec inficias ibimus nos potius praescriptioni cuidam ac priorum editionum exemplo, quam patenti commodo locum fecisse. Data deinde Apologetica, iterum et quae de propria ejus aetate ac specialius de Severianae persecutionis initio disquisivit J. Laur Mosheim, ab editione Veneta secunda detraximus.

At nihil plenius, integrius et amplius usquam de Tertulliano elaboratum est, quam quod publici juris fecit in suo tantae molis ac doctrinae Apparatu D. NICOL. LE NOURRY monachus Bened. e congreg. S. Maur.; [Col.0069C] qui tres quidem libros tantum indagaturus, inde laxatis velis, in altissimam totius Tertulliani doctrinam invehitur, loca scopulis, offendiculisve invia confidenter inquirit ac tuto illustrat, suum tanto doctori fidelissimum restituit sensum, suam in multis criminibus falso imputatis caussam vindicat, vera indigitat, errores increpat, conspuit spuria, verosimilia conjicit, nec ulli audaciori figmento, vel favente optimi editoris auctoritate, tetricus censor et asper indulget. Porro eo alacrius in lucem iterum proferemus, quo rarius, et quaestu difficilius est amplissimum illud rei patristicae trium priorum saeculorum armarium. 1/4/2006 2:06 PM


73 of 843


[Col.0069D] sive supposititia, quae Tertulliani nomine circumferuntur, exiguo quidem, utpote exigui momenti, commentario illustrata. Secunda autem fragmentum quoddam exhibet diu per multa saecula in codicibus vaticanis obrutum, tandem annum circa 1630 a Joh. Maria Suaresio, biblioth. vatic. custode, editum, iterumque a duobus saeculis oblivio obrutum aut despectum. Tertia autem nonnulla deprehendit quae graeco ore Septimius dixit, transtulit, aut exaravit, atticismi forsan peritior quam latinae urbanitatis. Quarta demum quae penitus amissa desiderantur opera recenset, aut eorum spicas decerpit, aut spuria resecat. Tandem Quinta suppeditat eximias D. CORBINIANI THOMAE ADNOTATIONES in duobus Septimi de Baptismo et Poenitentia libris, opimas sane ac uberrima substantia confertas, paulo tardius nobis transmissas quam ut suo loco succedant, tempore tamen sat opportuno ut egregium operi pene absoluto finem imponant ac [Col.0070A] effusas nobis incumbat agere grates benevolentissimo V. J. B. Malou, professori Theol. Dogmaticae in Univers. Lovaniensi et ejusdem Acad. Biblioth., cujus ope ac comitate haec grati accepimus munuscula, quibus et tu, candide lector, grato similiter animo utere, amato, et fruere. Nunc tandem redeuntibus ad operum Tertulliani corpus, tria iterum secernenda occurrunt: textus nempe, variae lectiones, et commentarii. Porro integerrimam, castissimamque textus recensionem propalare enixe cupientes, praeeuntibus VV. CC. Lumpero, Schoenemann, Walchio, qui omnium optimam duxerunt Edition. Pamelio-Rigaltianam Priori, ann. 1664, hunc habuimus editionis novae fontem pene omnem et unicum; nec tamen accuratam caeterarum editionum collationem negligentes, septem praecipuas, nempe Rhenani, Pamelii, Rigaltii, Parisiensem, Venetam, Halensem et Stahelianam continuis manibus, nostra dum oriretur, habuimus. Quibus accessit, pro omnibus in ea editis libris, splendida ac [Col.0070B] recentissima recensio, studio E. P. Leopoldi Lipsiae data, ut bibliothecae Patrum, curante E. G. Gersdorf, insereretur. Quinimo eas fere omnes Tertulliani recensiones cum Priorii textu repraesentandas curavimus: continuos enim subnexuimus variantium lectionum indiculos, ex optimis codicibus, editisve voluminibus quam diligentissime collectos. Hinc si manu tantummodo obvia quaelibet folia evolvas, hinc inde velim excitatos videas codices Agobardinos, Lugduno-batavos, Fuldenses, Vaticanos Pamelianos, Ambrosianos, Wouwerianos, Latinianos, Gelesianos, ac identidem passim editiones Rhenani, Pamelii, Rigaltii, Franeckerae, Parisiorum, Venetam, Halensem, Wiceburgensem, Lipsiensem, Leopoldi, etc. Erunt fortasse qui longa nostra in his perlegendis fastidia dedignati, mirabuntur ac forte dolebunt nosmet in delicatulas ac molestas tricas misere impegisse ac lectores perperam adduxisse. Erunt autem et alii plures et [Col.0070C] aequiores, qui cum audiendus sit post tot saecula redivivus Tertullianus, vesana librariorum ac correctorum recentium licentia miris modis disturbatus, nihil esse inane ac insulsum ex iis vel minimis quae tanti viri vocem puram putam elicere queant, nobiscum merito arbitrabuntur. Atqui rem paulo attentius consideranti saepe saepius illud accidet, ni fallor, quod ei ex vocula quadam, in lectionibus variantibus timide rejecta, lux amplior forsan quam ex abundantiori nota suboriatur. Quibus nihilominus adminiculis necesse erat addantur doctissima ac felicissima interpretum et commentatorum ad Tertullianum explicandum tentamina. Nec solas nec omnes Parisiensis notas usurpavimus; omissis nonnullis quibus vel plerumque brevissima lectione varia suppletum est, vel quibus obnitebatur recta fides catholica,

1/4/2006 2:06 PM


74 of 843


Havercampi commentarii, remota sedulo indigesta quadam classicorum auctorum professoria et haeretica ructatione, accepimus. Hinc in arduo Pallii libro acutissimi Salmasii proverbiales elucubrationes transcribendas curavimus. Hinc primi post Muratorium, egregias ejus ac Panciroli notas in Orationis librum dimidia parte adauctum ex ejusdem rarissimis Anecdotis deprompsimus. Hinc demum excitata a Semlero in D. Irenaeum, aliosque Patres lite impia de eorum scriptorum origine, palmare ejus argumentum susdeque vertendum fore arbitrati sumus, dummodo, attentis hinc et inde Tertulliani et Irenaei locis similibus sole clarius ostenderimus non solum opera Irenaei graeca sed et eorum veterem latinam interpretationem [Col.0071A] Tertulliano praeluxisse ac proinde temporibus suis praeivisse. Haec igitur erunt diversa hujus editionis hinc illinc accepta membra. Quanam vero ratione in corpus coeant, ac inter se connectantur, paucis remanet praefandum. Mirum est quotuplici rerum ordine et librorum serie unaquaeque Tertulliani editio divisa aut potius disjecta fuerit. Alii tempora pro libitu suo metientes ac statuentes, ordinem chronologicum assequi studuerunt. Hoc in animis sibi praecepisse videntur La Cerda, et Oberthur. Alii, ut Rhenanus et Rigaltius, vetustorum codicum indices qualescumque in eorum instruenda editione duces habuere. Alii nec temporum, nec codicum habita ratione, vel utraque permixta, Pamelii exemplo, rerum quadam Theologica synthesi deductarum ordinem assumpsere. Alii demum, et prae caeteris omnium novissimus J. S. Semlerus, nihil sibi proposuisse videntur nisi omnia Septimii sive catholici sive Montanistae scripta ita ex industria miscere ac confundere, ut promiscue [Col.0071B] ab uno ad ultimum una eademque Montanistica farragine foedari censeantur. Nobis igitur etsi religio summa futura sit veterum editionum ordinem in usu acceptum, omni ope conservare, nunc in hoc multarum sibi obstrepentium Tertulliani editionum tumultu, necesse fuit novam seriem, partim chronologicam, partim systematicam, componere. Hinc in duas dividendos esse partes Septimii tractatus abunde suadet vita ejus duplex, altera fide integra, altera haeresi contaminata. Hinc duos distinguere est tomos, quorum prior continet scripta ab Auctore adhuc catholico, posterior scripta post susceptum ab eodem Montanismum exarata. Rursus, cum in utraque vitae ejus vice idem modo adversarios suos perstringat, modo suos ad bonos mores excitet, pars utraque operum ad duplex generale caput reducenda venit. Hinc in prima parte series prior LIBRORUM APOLOGETICORUM, nempe APOLOGETICI, LIBRORUM AD NATIONES, DE TESTIMONIO ANIMAE, AD MARTYRES, DE SPECTACULIS, DE IDOLOLATRIA, quibus, appendicis [Col.0071C] instar, libellum auctoris Montanistae AD SCAPULAM, ob rerum connexionem subjunximus, quippe in iis omnibus libris Tertullianus caussae christianae patronum se profitetur ac gentes, gentiliaque insectatur. Posterior vero ejusdem partis series libros exhibet Tertulliani catholici DOGMATICOS, in quibus totus est in exponendis ritibus, ac disciplinis Christianorum, nempe DE ORATIONE LIB. I., de BAPTISMO LIB. I, unum DE POENITENTIA, DUOS AD UXOREM, de CULTU FOEMINARUM DUOS; hunc vero ordinem, quisquis cum temporum [Col.0072A] calculis infra in dissert. D. Lumperi perpensis conferet, jam etiam minime ab ordine chronologico nos recessisse deprehendet. Tertullianus, suscepto montanismo, sibi aliquo modo constitit; nunc enim in aciem, ut antea, cum omnibus adversariis congreditur, nunc forensi studio quasi detentus de ritibus ac moribus concionem habet. Hinc secundae operum partis series: prior coaluit ex innumera POLEMICORUM LIBRORUM mole, nimirum DE CORONA MILITIS, DE FUGA

1/4/2006 2:06 PM


75 of 843


Item sedato interdum illo impugnandi fervido aestu, animos recreasse voluisse videtur cum posterioris seriei LIBROS MORALES descripsit, DE VELANDIS VIRGINIBUS, DE EXHORTATIONE CASTITATIS, DE MONOGAMIA, DE JEJUNIIS, [Col.0072B] DE PUDICITIA, DE PALLIO. Extat adhuc insigne Tertuliani opus, imo maximum ac celeberimum, LIBER nempe PRAESCRIPTIONUM ADVERSUS HAERETICOS OMNES, de cujus aetate acriter, ut infra videre est, inter eruditos disceptatur: quorum lites cum non nobis sit componere, mediam inter utramque contendentium aciem stationem elegimus, mediumque huic libro locum adscripsimus, nempe, inter orthodoxi Tertulliani et ejusdem montanistae opera, in fronte posterioris tomi, ut duodecim polemicis libris praefulgeat ac velut antesignanus praeeat. Quae cum utcumque tandem exposita fuerint, penitus explicata tota mente nostra tum de Tertulliani auctoritate vera ac recto usu, tum de instituti nostri origine, subsidiis ac ratione, finem demum praefandi facientes, diximus.---Deum vero iterum iterumque, ut inchoantes, ita et absolventes opus, enixe rogamus, deprecamurque, almamque simul Deiparam virginem, angelorum hominumque matrem ac delicias, cunctamque [Col.0072C] triumphantis Ecclesiae splendentem coronam, eo ipso die quo manum de tabula tulimus, coelorum, terrarumque ambitu festive concelebratam in patrocinium ac tutelam advocamus, obtestamurque ut haec novissima diutini operis primordia, Deo optimo maximo accepta sint, Ecclesiae matri haud ingrata, quam pluribus utilia, nobisque in aeternum profutura.

Scribebatur Paris., Kal. Nov., anno M. D. CCC. XLIII.

[Col.0041]

VITA Q. SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI CARTHAGINIENSIS PRESBYTERI; AUCTORE JACOBO PAMELIO, QUAE EJUS AETATIS VIGINTI QUATUOR ANNORUM HISTORIAM CONTINET. [Col.0041A] § I. Exponitur praevia controversia duplex.---1. TERTULLIANI vitam Deo auspice descripturis, qui (quod memoratu dignum est) sub Afro Romano Pontifice S. Victore, Imperatore item Afro sibi cognomine Septimio Severo, Afer et ipse floruit; duae occurrunt controversiae, eaeque difficillimae. Prior, de Tertullo Consule, TERTULLIANO nostro, Tertyliano JC. et S. Tertullino Martyre, e quibus quatuor hallucinatione quadam unum conficere quidam conati sunt. Altera, de tempore et aetate Auctoris, qua fidei Sacramentis novus Christi Tyro initiatus est. 1/4/2006 2:06 PM



hactenus, qui Tertullum Romanum Consulem cum Jureconsulto Tertyliano confundunt, occasione Senatusconsulti Tertulliani, ad quod complura [Col.0041C] Rescripta sunt edita, quae recitantur D. L. 38. T. 17. et Cod. L. 6. T. 55 [(1) 1Kb] . Neque enim reperiri poterit aliquis Consul Tertullianus, seu Tertylianus, sed Q. Flavius Tertellus cum Licinio Sacerdote anno U. C. DCCCCX. ad cujus relationem jam antea, imperante Hadriano Augusto, dictum Senatusconsultum publicatum est. Utpote quum D. dicto Titulo lib. 21. D. Pius decreverit, in quadam facti specie cessare Senatusconsultum Tertullianum, quod proinde eo constat esse antiquius; Tertylianus vero JC. sicuti mox latius, sub Alexandro Imperatore multis post [Col.0041D] annis claruit, cum aliis plerisque Papiniani discipulis, qui Juri dicundo operam dedere, cujus Constitutiones ex Libris Quaestionum et Libro singulari de Castrensi peculio, ne quid hic desit, post Vitam hanc Auctoris nostri subjecimus. Quae solae quum supersint; nec quisquam alius librorum aliorum ab hoc [Col.0042A] Tertyliano editorum meminerit, falsus videtur Conradus Gesnerus, dum illi praeterea adscribit legum Rescripta ex Libris, de Senatusconsultis, ac ad SC. Libonianum et Orphitianum. Atque in his satis consentiunt Doctiores. Verum an idem sit ille Tertylianus cum nostro hoc TERTULLIANO, adhuc sub judice lis est, praesertim id asserentibus quibusdam magni nominis et eruditionis JC. Nos certe, salvo saniori judicio, diversum censemus, tum quod ille juxta veriorem ex Pandectis Florentinis lectionem, teste Augustino Justiniano, ubique Tertylianus vocetur, [Col.0042B] noster vero TERTULLIANUS, tum quod etiam Francisc. Balduinus datis ad me litteris stylum, et orationem dissimilem confessus sit, tum denique, quod tempora non satis conveniant. Si enim cum Bernardino Rutilio Tertylianum suos edidisse Libros dicamus sub Imperio Hadriani et Antonini, quum Hadrianus Imp. obierit an. U. C. DCCCLXXXX. et Severus Imp. sub quo noster TERTULLIANUS, primum coeperit imperare anno U. C. DCCCCXLV. et sic intercesserint anni LV. oportebit hunc fuisse aetate quinquagenario majorem, quum ex JC. Christianus factus est, maxime [Col.0042C] si responsa illa illi attribuamus, quae nonnisi in auctoritate magna constituti dare solent JC. cujus tamen contrarium ex S. Hieronymo constat, qui media illum aetate, quum antea diu Presbyter fuisset, ad haeresim scribit defecisse. Sin vero, juxta alios (quorum supra secuti sumus sententiam) sub Alexandro Imp. cum caeteris JC. quorum responsa in Pandectas relata sunt, jam luce clarius est, eumdem non esse. Nam noster TERTULLIANUS ante Alexandrum annis plus minus XXX. Christi fidem amplexus, eo tempore si adhuc superstes fuerit, in haeresi volutabatur. [Col.0042D] Neque vero argumenta contra sentientium tanti sunt ponderis, ut in partes suas me potuerint pertrahere. Quod enim Ulpianus (qui locus fortassis occasionem huic dedit controversiae) D. L. 38. T. 17. ad SC. Tertullianum lib. 1. Rescripti meminit Imperatoris et D. Patris (id est Antonini et Severi) ad Tertullianum quemdam; imprimis aut Junius, aut Ovinius juxta MS. cod. Tertullianus ille praenominatur, quum noster Q. SEPTIMIUS TERTULLIANUS appelletur, deinde Pandectae Florentinae Tertullum legunt, fortassis eumdem, qui etiam dictus [Col.0043A] Q. Flavius Tertullus, cum T. Flavio Clemente Consulatum gessit anno Severi III. Altera vero ratio, qua potissimum nituntur illi, quod Juris verborum retinentissimus atque adeo JC. Romanus fuerit, vel Eusebio teste, noster TERTULLIANUS, non magis convincit, quam si dicamus, Caecilium Oratorem quem introducit secum colloquentem in suo Octavio Minutius Felix, eumdem esse cum Caecilio Cypriano nostro, quod uterque Oratoriam exercuerit. Aut (quod ad institutum facit magis) si Septimium Severum Imp. eumdem esse existimemus cum Septimio altero Severo, quod uterque Afer et Historicus fuerit, quorum ille suam, hic Alexandri Imp. vitam 76 of 843 conscripsit. Aut denique, si Septimium illum cujus versus extant apud Crinitum in Jani

1/4/2006 2:06 PM


77 of 843


suis [(1) 1Kb] , non contentus duabus illis SEPTIMII TERTULLIANI, quemadmodum reliqui post eum scriptores Afri, Minutius Felix, Caecilius Cyprianus, Lactantius Firmianus, Marius Victorinus, et Aurelius Augustinus. § II. De tempore quo ad fidem conversus est TERTULLIANUS noster.---3. Porrò (quod ad alteram pertinet controversiam) de tempore quo ad fidem conversus est TERTULLIANUS noster, major multo se difficultas [Col.0043C] offert. Quosdam qui claruisse putant circa annum Christi nati CLX. fefellit illud Auctoris Lib. de Monogamia, annis circiter CLX. exinde productis (de Monog. III.); verum illi quomodo computandi sint a passo Christo, an potius ab aetate qua Apostolus Paulus Epistolam scripsit ad Corinthios primam, infra latius ad annum Domini CCXIIII. Multo itaque rectius Eusebius, Ven. Beda, Freculphus Lexoviensis, Martinus Polonus, Conradus a Lichtenaw Abb. Urspergensis, Vincentius Bellovacensis, Hermanus Contractus, et Trithemius, circa annum plus minus Christi nati CC. TERTULLIANUM claruisse scribunt. Atqui de anno, quo Christo nomen dederit, silent omnes praeter ipsum TERTULLIANUM, sed verbis longe obscurissimis. Illud quidem perspicuum est, [Col.0043D] statim a baptismo conscriptum ab eo Librum de Pallio, ea nempe occasione, quod, quum pro more Christiano Toga dimissa Pallium indutus esset, amicus [Col.0044A] quispiam objecit: Ita a Toga ad Pallium? Cui inter caetera respondet: At ego jam illi etiam divinae sectae ac

disciplinae commercium confero. Gaude Pallium et exulta, melior jam te Philosophia dignata est, ex quo Christianum vestire coepisti (Lib. de Pall. c. 5. Ibid. c. 6. Ibid. c. 3.) . Verum non perinde intelligi potest, quid sibi velint ejusdem Libri verba: Sed vanum jam antiquitas, quando curricula nostra coram. Quantum reformavit orbis saeculum istud! Quantum urbium aut produxit aut auxit aut reddidit praesentis Imperii triplex virtus, Deo tot Augustis in unum favente! Quot census transcripti! Quot populi repugnati! Quot ordines illustrati! Quot barbari exclusi! Revera orbis cultissimum hujus Imperii rus est, eradicato omni aconito hostilitatis et cacto et rubo subdolae familiaritatis, [Col.0044B] consitum et amoenum super Alcinoi pometum et Midae rosetum. Id quidem Rhenanus, Magdeburgenses, aliique eum secuti ita interpretantur; ut per Triplicem Imperii virtutem,

intelligant Severum Augustum, et Pescennium Nigrum, ac Claudium Albinum Caesares, quorum illi ab exercitibus in Pannoniis et Oriente, hic in Gallia Caesar dictus est. Sed ipse sibi contradicit Rhenanus, quum fatetur invito Severo id factum de Pescennio, et utrumque ab illo hostem judicatum, et e vivis sublatum postea. Non poterit igitur in tanta trium Caesarum simultate accommodari illud: Deo tot Augustis in unum favente, multo vero minus illud: eradicato omni aconito hostilitatis. Imo quum illa trium Caesarum variis in Provinciis delectio contigerit statim initio Imperii Severi, minime convenire [Col.0044C] potest cum verbis sequentibus: Quot census transcripti! etc. quot barbari exclusi! Quorum postremum majorem scrupulum injicit, quod inde constat, non nisi post exclusos barbaros hunc librum conscriptum, id est, post devictos Arabas, Parthos et Adiabenos. Quod itaque, in Argumento et Annotationibus nostris, ad annum fere quintum retulimus Imperii Severi, ad annum tertium potius applicari oportere postea deprehendimus, quum anno quarto a Severo deficere Albinus coeperit, et anno quinto interfectus sit. Itaque Imperantibus tunc una Severo Augusto, Antonino ejus filio, et dicto Albino, pacato jam Imperio, utpote devictis jam ac occisis, et Juliano, qui occiso Pertinace illud invaserat, et Pescennio Nigro.

4. Et vero de Albino Imperii consorte consentiunt [Col.0044D] omnes. Nam juxta Fastos Consulares, statim post acceptos omnes Imperii titulos, D. CLAUDIUS ALBINUS AB

1/4/2006 2:06 PM


78 of 843


Guidonem Laurinos Watrefleti Toparchas, cum aliis compluribus, quorum infra fiet mentio. E quibus pro [Col.0045A] nostra sententia faciunt, jam post occisum Nigrum publicati isti: IMP. CAES. D. CLAUDIO SEPT. ALB. COS. II. MONETA AUG. CS. VICT. AUG. aut MINERVAE PACIFERAE SAECULO FOECUNDO; aut denique: FELICITAS; quae omnia pertinere videntur ad illud, eradicato omni aconito hostilitatis. 5. De Antonino autem Severi filio, quod etiam jam inde Caesaris titulo insignitus fuerit, duo sunt quae conjecturam confirmant nostram, tum lex 1. de inofficioso Testamento Cod. l. 3. quam rescripserunt Severus et Antoninus Kal. Juliis Falcone et Claro Coss. quorum Consulatus incidit in 1. annum Severi; tum haec numismatis inscriptio: IMPP. INVICTI PII AUGG. (cum Severi effigie et Antonini adhuc pueri imberbis) VICTORIA PARTHICA MAXIMA. [Col.0045B] Quae adeo referri potest ad illud: quot barbari exclusi! sicut et ista: L. SEPT. SEV. PERT. AUG. IMP. II. ARAB. PAR. ADIAB. COS. II. PP. SC. Maxime consentiente Spartiano in haec verba post Nigri caedem: Deinde circa Arabiam

plura gessit, Parthis etiam in deditionem redactis, necnon et Adiabenis, qui omnes cum Pescennio senserant. Atque ob hoc reversus, Arabicus, Parthicus, Adiabenicus, appellatus est, sed triumphum respuit, ne videretur de civili triumphare victoria. Insuper

et Eusebio (seu potius B. Hieronymo, qui multa ad Latinos pertinentia Chronicis ipsius interseruit) qui bellum Judaicum, Samariticumque ac Parthicum caedi Albini praeponit; quemadmodum etiam Orosius, Joannes Zonaras, et Hugo Floriacensis. Nec obstat, quod Herodianus [Col.0045C] dilatum adhuc scribat bellum Parthicum, tum quod fides major haberi debeat Latino quam Graeco scriptori, qui nullum historiae ordinem observavit, tum quod Spartianus postmodum iterum profectum scribat in Arabas, Parthos, et Adiabenos, et bello contra eos confecto triumphum egisse, eumdem nempe de quo infra anno Severi X. Praesertim, quum extent et Marmorum et Nummorum inscriptiones, in quibus bis Parthicus nuncupatur. Altera anni XI. ejusdem in Arcu Septimii Romae: IMP. CAES. L. SEPT. M. F. SEVERO. PIO. PERT. AUG. P. P. PART. ARAB. PART. ADIAB. PONT. MAXI. TRIB. POTES. XI. COS. III. PROCOS. ET IMP. CAES. M. AUREL. L. F. ANTONINO AUG. PIO FELICI. TRIB. POT. VI. COS. PROCOS. P. P. OPTIMIS FORTISSIMISQ. [Col.0045D] PRINCIPIBUS. INSIGNIBUS EORUM VIRTUTIBUS DOMI FORISQ. S. P. Q. R. Anni XV. altera: L. SEP. SEV. AUG. IMP. XII. PART. ARAB. PART. ADIAB. AA. X. PROFECTIO. AUG. quantum apparet, in Britanniam. Quarum priori partim etiam explicatur illud: quot populi repugnati! Quemadmodum et illud: quot ordines illustrati! de Ordinibus nempe seu Legionibus Militaribus, per inscriptiones annorum Seve. II. III. ac IV. istas: IMP. CAES. L. SEV. etc. TRIB. POT. II. IMP. IV. COS. II. PROCOS. P. P. Ordo CLUS. et: VIRG. DIAN. SACR. PRO SALUTE IMP. L. SEPT. SEV. etc. TRIB. POT. III. IMP. V. Ordo CLUS. ac: IMP. CAES. etc. IMP. VIII. TRIB. POT. IV. LEG. VII. CLUS. Historiam nihilominus [Col.0046A] nostram auspicabimur a primo Severi anno, et TERTULLIANI jam Christiani ab anno illius tertio, dummodo quaedam praemiserimus de ejus appellationibus Q. SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI CARTHAGINIENSIS, et proinde de ipsius gente, familia, stirpe, parentibus, patria, institutione, studiis et scriptis adolescentiae, vitae statu, et aetate, quum Severus Imperium iniit. § III. De ejus praenomine, nomine, cognomine et agnomine. ---6. Porro Q. (quod auctori nostro tribuerunt jam olim Vincentius Bellovacensis, Trithemius, Politianus, et MS. cod.) Praenomen esse, norunt Antiquarii omnes, fortassis quod quinto loco natus esset, utpote quum Praenomina aut ab eventu, aut ab avis, proavis, seu atavis fere usurpari a

1/4/2006 2:06 PM



partim inter Epigrammata antiquae Urbis, partim in Orthographia Aldi Manutii, feminarum appellationes: SEPTIMIA ANNIA, FL. HORATIA SEPTIMIA OCTA VILLA, SEPT. FELICISSIMA EURESIA, SEPT. SECUNDA, SEPT. EXORTA, et Ordinis Militaris virorum (quae ad institutum magis faciunt) T. SEPTIMIUS FELICISSIMUS COHORTIS II. et L. FLAVIUS L. F. SEPTIMIUS [Col.0046C] AFER OCTA VIANUS C. V. TURM. II. EQUIT. ROM. X. VIR ST. LITIBUS JUDICANDIS; et L. SEPTIMIUS ANTIGONUS MIL. COH. VI. PR. et T. SEPTIMIUS C. F. SER. TIVIA TR. MIL. denique L. SEPTIMIUS SEVERIANUS, et SEPT. CARITO V. P. Consularium denique virorum sub Julio Caesare Augusto P. SEPTIMIUS, Trajano Caesare SEPTIMIUS AGNIDINUS V. C., AGENS PER HISPANIAS V. C. P. T. VICESACRA COGNOSCENS, sub Marco Imp. SEPTIMIUS SEVERUS, sub Imper. Vero L. SEPTIMIUS SEVERUS, M. SEPTIMII GETAE F. postmodum Imperator, sub ipso illo Severo D. CLAUDIUS SEPTIMIUS ALBINUS, cum illo, uti supradiximus, Caes. appellatus, P. SEPTIMIUS M. F. GETA illius frater, Q. SEPTIMIUS PLAUTIANUS Antonini filii ipsius [Col.0046D] socer, et (mirum de Antonino ejus filio majore natu, quod SEPTIMII appellationem praetermiserit.) P. SEPTIMIUS SEVERI AUG. F. GETA IMP. CAES. AUG. De quorum gente an fuerit, etiam ipse Afer Auctor noster non ita constat, ipse interim sibi ipse, lib. de vel. Virg., cap. ult., num. 140, his verbis id nominis tribuit: Pax et gratia a Domino nostro Jesu redundet, cum SEPTIMIO TERTULLIANO, cujus hoc opusculum est; hinc, et a Lactantio Instit. divin. l. 5. c. 1. et a B. Hieron. 188. Epist. ad Fabiolam, SEPTIMIUS TERTULLIANUS appellatur; quibus etiam consentiunt Trithemius, Politianus, et MS. excusique hactenus codices omnes. FLORENTIS cognomen, familiam quidem certam [Col.0047A] gentis Septimiae significat, sed quae apud Romanos fuit incognita; attribuitur tamen auctori non modo in excusis, sed et MS. cod. ac jam olim a Trithemio et Politiano. TERTULLIANI nomine praeter alios qui illius mentionem faciunt scriptores omnes, non modo verbis jam citatis, sed etiam hisce seipsum appellat, Tantum oro ut, quum petitis, etiam TERTULLIANI peccatoris memineritis, et, Memento in orationibus tuis TERTULLIANI ad haec exhortantis. Quod videtur derivatitium a Tertullo, sicuti Octaviani ab Octavio, et Septimii a Septimio, et stirpem significare familiae Florentum. De qua fortassis est quae extat Montuni ad S. Mauritium, ac Mediolani ad S. Victorem porta Vercellensi haec inscriptio: C. SARTORIUS L. F. OVF. TERTULLIANUS VETERANUS LEG. XI. [Col.0047B] CURATOR CIVIUM ROMANORUM MOGUNTIACI, seu MUNGOTIARII. Hoc saltem constat ex Eusebii Chronico et B. Hieron. Cat. Scriptorum Eccles. TERTULLIANUM nostrum Afrum fuisse centurionis Proconsularis filium; quod etiam affirmant B. Isidorus, Ven. Beda, Nicephorus, Freculphus Lexoviensis, Marianus Scotus, Ado, et Vincentius Bellovacensis. § IV. Cujus fuerit, qualisve ejus institutio, litterarum peritia ac scientiarum?---7. Patriam Carthaginem indicat agnomen CARTHAGINIENSIS: in quo etiam illi consentiunt, quum dicunt Provinciae Africae, Civitatis Carthaginiensis, sicuti et B. Optatus Milevitanus lib. I. adv. Parmenianum, et nominatim Nicephorus, quum Carthagine in Africa ortum scribit. initio Libri de Quid? [Col.0047C] quod ipse Auctor id satis superque indicet [(1) 82Kb] Pallio: Principes (inquit) semper Africae, viri Carthaginienses vetustate nobiles, novitate

felices . . . Tamen et vobis habitus aliter olim . . . . Vobis vero post injuriae beneficium . . . , post Gracchi obscoena omina . . . , post trinas Pompeii aras, et longas Caesaris moras: ubi moenia Statilius Taurus imposuit, solemnia Sentius Saturninus enarravit, quum concordia juvat, Toga oblata est . . . Pallium tamen generaliter vestram, immemores 79 of 843 etiam, denotatis. Equidem haud miror prae documento superiore. Nam et Arietem illa

1/4/2006 2:06 PM


80 of 843


Charta Palestinae patriam illi assignat Municipium quoddam juxta Aras Philenorum fratrum. 8. Atqui TERTULLIANI qualis felix fuerit institutio, Libri ejus adversus Gentes testantur, qui (B. Hieron. teste Epist. ad Magnum) cunctam seculi continent disciplinam, e quibus vel solis constat omnes illum Auctores evolvisse, Historicos, Poetas, Grammaticos; de Jureconsultis vero res notior est quam ut probatione sit opus, de Medicis et Philosophis idipsum ex libro de Anima colligere est. Quorum omnium Catalogum in suas classes distributum reperiet Lector inter Indices nostros, tam Graecorum quam Latinorum. Hinc a Lactantio dicitur in omni genere litterarum peritus, ab Eusebio legum et rerum Romanarum [Col.0048B] peritia clarus, a B. Hier. acris et vehementis ingenii vir quo nihil eruditius, nihil acutius, a B. Augustino disertissimus, qui buccis sonantibus orationem inflaverit, a Nicephoro eloquentia admodum pollens, acris et ingeniosus admodum. Quae omnia latius multo prosequitur Vincentius Lirinensis: «Hic (inquit) apud Latinos nostrorum omnium facile princeps judicandus. Quid enim hoc viro doctius? quid in divinis atque humanis rebus exercitatius? Nempe omnem Philosophiam, et cunctas philosophorum sectas, auctores assertoresque sectarum, omnesque eorum disciplinas, omnem historiarum et studiorum varietatem mira quadam mentis capacitate complexus est. Ingenio vero nonne tam gravi et vehementi excelluit, uti nihil sibi pene ad expugnandum proposuerit, quod non aut acumine [Col.0048C] irruperit, aut pondere illiserit? Jam porro orationis suae laudes quis exequi valeat? Quae tanta nescio qua rationum densitate conserta est, ut ad consensum sui, quos suadere non potuerit, impellat, cujus quot pene verba, tot sententiae sunt, quot sensus, tot victoriae.» Quanquam interim experientia ipsa convicti fateamur necesse sit, quod de eo scribit Lactantius, parum esse facilem, minus comptum, et multum obscurum, et juxta B. Hieronymum, crebrum quidem in sententiis, sed difficilem in eloquendo, ut non mirum sit, stylum ejus et aliorum etiam Afrorum facile potuisse discerni a Nepotiano (uti in Vita ejus testatur idem B. Hieronymus), Minutii Felicis dico, B. Cypriani, Arnobii, Lactantii, Victorini. Obscuritatis vero styli praecipuam causam annotavit alicubi Rhenanus, [Col.0048D] quod ex Graecorum Auctorum assidua lectione adeo Graecas loquendi formulas imbiberit, ut etiam Latine scribens, illarum oblivisci nequiret. Et vero scripsisse eum quaedam in adolescentia, atque adeo ante fidem Christi susceptam, idem B. Hieronymus locuples testis est. Nam «est (inquit lib. 1. adv. Jovin.) hujus loci nuptiarum angustias describere, et quasi in communibus locis Rhetorico exultare sermone. Certe et TERTULLIANUS, quum adhuc esset adolescens, lusit in hac materia.» Cujus libri argumentum et titulum idem Epist. 22. ad Eustoch. recenset: «Si tibi placet (inquit) scire, quot molestiis virgo libera, quot uxor astricta sit, legas TERTULLIANUM AD AMICUM PHILOSOPHUM.» Quo fit ut castitatem, quam toto vitae tempore [Col.0049A] usque adeo commendatam habuit, etiam jam inde ab illo observatam censeamus. Atque adeo non tam suo quam aliorum nomine, exempli gratia, dictum intelligimus illius Auctoris: «Ego me scio neque alia carne adulteria commisisse, neque nunc alia carne ad continentiam eniti. Lib. de Resur. car. cap. 59.» § V. De ejus conversatione in gentilismo, de conjugio. 9. Conjugium tamen iniisse TERTULLIANUM ex Libris duobus ad Uxorem perspicuum est: fortassis quod nondum sublatae essent Papia, Poppaea et Julia leges, quae liberos suscipi cogebant (uti ipse fatetur) et caelibes et orbos vetabant ex testamento solidum capere; de quibus per Severum Imp. sublatis infra latius. Quarum legum constitutio praescribens matrimonii

1/4/2006 2:06 PM



JC. vocibus. Fortassis Romae praeceptore usus est Serbidio Scaevola, et studiorum collega Severo Imp. et Aemilio Papiniano: aetate tamen minor Severo, qui natus fuit anno Domini CXLVI, ut quadragenarius fuerit initio Imperii illius. Inde enim ad finem usque Imperii ipsius et filii ejus Antonini Caracallae, sub quibus Auctor floruit, anni efficiuntur XXIV. aut circiter; et sic simul constituuntur [Col.0049C] LXIII. aetatis TERTULLIANI, a quo anno (quem climactericum vocant Medici) decrepita aetas, ad quam usque vixit, exordiri solet. Pro quo facit quod B. Hieron. et Nicephorus post mediam aetatem in haeresim Montani lapsum scribunt, nempe nostra quidem sententia circa annum aetatis ejus quinquagesimum tertium, anno Severi XV. toto ante obitum decennio. Verum de his plus satis. Jam ad Historiam pergamus annorum illorum XXIV.

Anno J. C. CXCIV. 10. Anno igitur Domini CXCIV, C. SOSIO FALCONE et C. JULIO ERUTIO CLARO COSS S. Victoris, [Col.0049D] F. Felicis Afri, Romani Pontificis an. VIII. Imp. Caes. L. Septimii M. F. Afri, P. Pertinacis Augusti anno I. TERTULLIANUS adhuc ethnicus causarum patronum agebat Carthagine; quod comprobatur his ipsius verbis quae sub Pallii persona de se scripsit jam Christianus factus: Ego, inquit, nihil foro, nihil campo,

nihil curiae debeo, nihil officio advigilo, nulla rostra praeoccupo, nulla praetoria observo, cancellos non adoro, subsellia non contundo, Jura non conturbo, causas non elatro. Plus togae laesere Remp. quam loricae (De Pall. c. 5.) . Certe ethnicum se fuisse ipse fatetur, agens de judicio extremo, vita et igne aeternis, et suscitatione defunctorum: Haec, inquit, et nos risimus aliquando, de vestris fuimus. Fiunt, non [Col.0050A] nascuntur Christiani . Apud auctorem vero quaedam ad annum hunc pertinentia reperire est. Imprimis de caede Imper. P. Helvii, P. F. Pertinacis occisi V. Kal. April. illud Apologetici:

[(1) 2Kb]

Unde qui faucibus exprimendis palaestricam exercent? Unde qui armati palatium irrumpunt, omnibus Sigeriis atque Partheniis audaciores? De Romanis, ni fallor (Apol. c.

35.), utpote qui in foribus palatii ab armatis Praetorianis militibus interfectus sit, factione Laeti praefecti praetorio ejusdem, cujus jussu Commodus Imper. non multo ante a Narcisso athleta, cum quo ille solebat in palaestrica exerceri, strangulatus fuerat. Deinde de Imper. Caes. Pescennio Nigro, qui occiso jussu Senatus Imper. Caesar. M. Didio M. F. Commodo Severo Juliano Augusto, exante diem Kalendas Maias Imperium [Col.0050B] invaserat, illud ejusdem loci: Plane caeteri ordines pro auctoritate religiosi

ex fide nihil hosticum (adversus Caesarem) de ipso Senatu, de equite, de castris, de palatiis ipsis spirant. Unde Cassii et Nigri? Quorum prius ad Avidium Cassium refertur,

qui ex familia Cassiorum C. Julii Caes. interfectorum, et Antonino Pio et Marco ac Vero Impp. principatus extorquere conatus fuit; alterum ad Nigri conspirationem adversus Severum Imp. Jam et solemnia Caesarum (qualia etiam Kalend. Juniis in auguratione nova Severi, qui antea Idibus Maii ab exercitu Imperator dictus fuerat, celebrata sunt) ibidem in haec verba describit: Cur die laeto non laureis postes obumbramus, nec lucernis diem infringimus? et paulo post: Ipsos Quirites, ipsam vernaculam septem collium plebem convenio; an alicui [Col.0050C] Caesari suo parcat illa lingua Romana?

Testis est Tiberis, et scholae bestiarum. Jam si pectoribus ad translucendum quamdam 81 of 843 specularem materiam natura obduxisset, cujus non praecordia insculpta apparent novi

1/4/2006 2:06 PM



datis prius plebi Congiario, et Donativo Militibus; denique et haec numismatis inscriptio; IMP. CAES. L. SEPT. SEV. PERT. AUG. [Col.0050D] COS. LIBERALITAS AUG. quo pertinet etiam quod praetermittitur: Focos et thoros in publicum educere, [Col.0051A] vicatim epulari, civitatem tabernae habitu obole facere, vino lutum cogere. Ad hunc praeterea annum pertinere censemus illud lib. ad Scapulam: Ipse etiam Severus pater

Antonini Christianorum memor fuit. Nam et Proculum Christianum, qui Torpacion cognominabatur, Euhodiae procuratorem, qui eum per oleum aliquando curaverat, requisivit, et in palatio suo habuit usque ad mortem ejus: quem et Antoninus optime noverat Christiano lacte educatus (L. ad Scap. c. 4.). Nam morbum illi gravem contigisse

initio Imperii, ex Aelio Lampr. vel inde patet, quod quum filii sui id aetatis non haberent ut imperare possent, Severum id in animo habuisse scripserit, ut, si quid sibi forte humanitus accidisset, Niger Pescennius et Claudius Albinus succederent; quorum ille occisus fuit anno sequenti. [Col.0051B] Et quum (sicuti infra latius) anno ipsius 4. Antoninus annum agens 13. Caes. Aug. appellatus sit, oportebit huc referre quod de illius scribit educatione Auctor. Cui simile est illud de illo Spartiani: «Si quando feris objectos damnatos vidit, flevit, aut oculos avertit. Septennis puer, quum collusorem suum puerum ob Judaicam religionem gravius verberatum audisset, neque patrem suum, neque patrem pueri, neque auctorem verberum diu respexit.» Christiano vero lacte educatum, ex eo confirmatur, quod Lugduni natus sit, ubi vigebat fides Christiana.

Anno Domini CXCV. 11. IMP. CAES. L. SEP. SEV. PERT. AVG. II. ET D. CLAUDIO SEPT. ALBINO CAES. II. COSS. anno 9. [Col.0051C] S. Victoris Rom. Pont. et ipsius Severi II. adhuc Carthagine causarum fuisse advocatum TERTUL. verisimile est. Ad hunc autem annum referri debet illud ipsius lib. ad Scapulam: Sic et circa Majestatem Imperatoris

infamamur, tamen nunquam Albiniani nec Nigriani vel Cassiani inveniri potuerunt Christiani; sed iidem ipsi qui per Genios eorum in pridie usque juraverant, qui pro salute eorum hostias et fecerant et voverant, hostes eorum sunt reperti (Ad Scap. 2.). Hoc enim

anno Imper. Caes. C. Pescennius Niger Justus August. occisus est apud Cyzicum, sive Isicum juxta Herodianum, quo facto mox Severus eos Senatores occidit qui Nigri partes secuti fuerant et cum Nigro militaverant Ducum aut Tribunorum nomine, aliosque omnes exceptis Militibus, quos impunitate proposita [Col.0051D] recepit; Antiochenis privilegia, et Neapolitanis jus civitatis eadem de causa ademit. Aliquot deinde Barbarorum Reges (juxta Onuphrium), qui Nigro fuerant auxilio, a Severo victi sunt; quare ipse IMP. II. III. et IIII. appellatus est: quos omnes Nigrianos Auctor noster appellat. Quod postremum confirmat nostram sent. de Arabibus, Parthis et Adiabenis hoc anno devictis; atque adeo huc pertinent inscriptiones Nummorum et Marmorum antiquae supra citatae; et proinde illud Auctoris: barbari exclusi (De Pall. c. 2.) . Et vero Constitutiones his Coss. editae titulo Severi et Antonini Augg. datae V. Kal. Martii, XI. Kal. Maii, Nonis Julii VI. Kal. Oct. et XI. Kal. Novemb. confirmant quod supra diximus de Antonino [Col.0052A] Imp. consorte ab initio; quae extant Cod. Lib. 8. T. 14. l. 1. l. 6. T. 2, l. 2. lib. 2. Tit. 1. l. 2. lib. 2. T. 24. l. 1. et lib. 8. T. 16. l. 1. Ad hunc annum pertinere censemus, cujus ex Eusebio 82 of 843 supra meminimus, bellum Judaicum et Samariticum, de quo etiam Freculphus

1/4/2006 2:06 PM



fuerat. Huc etiam referendum quod scribit Niceph. Eccl. hist. l. 5, cap. 2. Severi imperii [Col.0052B] initio satis bono loco res nostrae fuere, in diesque fidei professio augmenta

sua cepit, eorum quos recensuimus Ecclesiasticorum doctorum scriptis atque doctrinis eam provehentibus, idque in maximis quibusque potissimum urbibus, nimirum Alexandriae, Antiochiae, Aeliae, et per Palaestinam omnem, Ephesi, Caesareae, et Occidentem versus, Thessalonicae, Athenis, Corinthi, in Galliis, et Romae maxime. Universae enim multitudines et domus totae ad fidem accedebant, quidvis facere et pati paratae, quam ut quidquam contra religionem nostram agerent aut novarent. Qua occasione etiam recensendi hic veniunt, quorum tum ille, tum Eusebius, meminerunt; hujus aetatis Ecclesiastici scriptores, maxime quum ipsorum scriptis et doctrinis haud dubie acceptam debeat suam conversionem Auctor [Col.0052C] noster. Apud Alexandriam Demetrius Episcopus 12. ac Presbyteri Panthenus et ejus discipulus Clemens Alexand. Antiochiae 9. Episc. Serapio, Hierosolymorum 34. Gordius, Caesareae Palaestinae Theophilus, Ephesius Polycrates, Ponticus Palmas, Berillus et Bachilus Corinthii, in Africa Carthagine Agrippinus, Lugduni Galliarum S. Irenaeus, Romae denique S. Victor Pont. Atque adeo hinc confirmatur nostra ex MS. cod. lectio apud Auct. Quales ergo Leges istae, quas adversum nos soli exercent impii, injusti, turpes, truces, vani, dementes; quas nullus Pius, nullus Verus impressit? (Ibid. c. 5.) nempe usque ad id temporis quo Apologeticum edidit.

Anno Domini CXCVI. [Col.0052D] § VI. Quandonam, quave occasione ac quibus momentis Christianus evaserit.---12. Q. FLAVIO TERTULLO SCAPULA et T. FLAVIO CLEMENTE COSS. S. Victoris Rom. Pont. anno X. et Severi III. TERTULLIANUS fidei Christianae, mea quidem , Imperio jam prorsus pacato, cum Severo sententia, nomen dedit [(1) 1Kb] imperantibus [Col.0053A] Antonino ejus filio et Claud. Albino Caesaribus, quod adeo Triplex Imperium vocat verbis supra citatis, quo Lectorem remittimus; complura enim illic reperiuntur quae ad hunc annum pertinent. Id tamen non initio, sed sub hujus anni finem: eradicato jam omni aconito hostilitatis (Ad Scap. c. 3; Apolog. c. 23) , utpote post excidium Byzantinum, quae urbs, Herodiano, Zonara et Michaele Glyca testibus, post triennii obsidionem, coeptam anno I. Severi, adhuc vivente Nigro, tandem fame capta est, et libertate omni adempta Perinthiis (qui multa a Nigro passi fuerant), adjudicata est, etiam moenibus eversis, in vici formam redacta. Cujus etiam Auct. meminit: Caelius, inquit, Lapella in exitu Byzantino, Christiani gaudete, exclamavit (Ibid. c. 19.). Occasionem suae conversionis [Col.0053B] ipse, quantum apparet, indicat ex testimonio alicujus Dei qui a Christianis adjuratus daemonem se confitebatur (Ibid., c. 20). Haec testimonia (inquit) Deorum vestrorum Christianos facere consueverunt, qua plurimum illis

credendo, in Christo Domino credimus. Ipsi litterarum nostrarum fidem accendunt, ipsi spei nostrae fidentiam aedificant [(1) 2Kb] . Neque tamen inde solummodo, sed et ex fide scripturarum sacrarum, quarum fidem dii suo testimonio approbant. Maxime quod illarum auctoritatem (vel ipso teste jam Christiano) summa antiquitas vindicaret, utpote quum: omnes substantias, omnesque materias, origines, ordines, venas veterani

83 of 843 cujusque styli, gentes etiam plerasque et urbes, insignes historiarum causas et

1/4/2006 2:06 PM


84 of 843


regna compulsant, quod fames et lues, et locales quaeque clades, et frequentiae plerumque mortium vastant, et quod etiam officia temporum et elementorum munia exorbitant, quod et monstris et portenti, naturalium forma turbatur, providenter scripta sunt (Nempe Matth. 25). Dum patimur, leguntur; dum recognoscimus, probantur. De

quibus omnibus latius et [Col.0054A] l. de Pallio c. 2, et ejusdem Apolog. cap. 40, quo et ad Annotat. nostras Lectorem remittimus. 13. Hic duntaxat addemus, alludere illum inter caetera ad luem maximam Romae et in multis Provinciis, ac terrae motum quo corruit Smyrna urbs Asiae, quae recenset Euseb. in Chronicis sub Marco et Vero Impp. et fulmen quod sub Commodo in Capitolium ruens Bibliothecam inflammavit, et bella ejus aetatis civilia, quorum jam meminimus. Item ad famem, de qua l. ad Scap. in haec verba, (L. ad Scap. c. 3.) : Sicut et sub Hilariano

praeside, quum de areis sepulturarum nostrarum acclamassent: Areae non sint, areae ipsorum non fuerunt; messes enim suas non egerunt. Denique ad portentum, de quo ibidem: Nam et sol ille in conventu Uticensi, extincto pene lumine adeo [Col.0054B] portentum fuit, ut non potuerit ex ordinario deliquio hoc pati, positus in suo hypsomate et domicilio. (L. de testim. animae cap. 1.) . Et vero, scripta quoque multorum a Christo Patrum adv. Gentes conversioni causam dedisse sentimus, ad quae alludit alibi: Nonnulli, inquit, quibus de pristina litteratura, et curiositatis labor, et memoriae tenor

perseveraverit, opuscula penes nos condiderunt, commemorantes et contestificantes in suggillationem et originem et traditionem et sententiarum argumenta per quae recognosci possit, nihil nos aut novum, aut portentosum, suscepisse, de quo non etiam communes litterae ad suffragium nobis patrocinentur, si quid aut erroris ejecimus, aut aequitatis admisimus. (L. adv. Valent. c. 5.) . Inter quos commemorandi Quadratus, Aristides, Anaxagoras, Melito, Theophilus [Col.0054C] Antiochenus, Apollinarius, Tatianus, Clemens Alexand. et Apollonius Senator, denique ab Auct. alicubi citati

Justinus Philosophus et Martyr, Miltiades Eccles. Sophista, et Irenaeus omnium doctrinarum curiossimus explorator. Quibus omnibus evolvendis et ante et post fidem

susceptam ipsum allaborasse, vel ex Apolog. patet, in quo subinde illos ad verbum fere imitatur. His omnibus adminiculis ad Christi fidem conversus et jam initiatus, quum pallium Christianum indutus (sicuti antea etiam attigimus) inconstantiae notaretur ab amico, quod a Toga transisset ad Pallium, Orationem habuit Carthagine (quam LIB. DE PAL. inscripsit), qua et Pallii vetustatem, simplicitatem, facilitatem, libertatem sine cura, Philosophicam gravitatem et sanctitatem commendat; et [Col.0054D] vitio sibi dari non debere variis exemplis ostendit, quod habitum verterit. Qua occasione et libidinum varia genera, quibus natura mutetur, et Matronarum cultum indecentem insectatur, et fori Judicum et militum vitiis, tum ambitioni et gulae cauterem adigit. Atqui his Coss. data Constitutio Severi et Antonini V. Idus Martias, quae extat D. Lib. 9, Tom. I. lib. I. iterum confirmat nostram sententiam de Antonino filio Imperii consorte.

Anno Domini CXCVII. § VII. Unde suam hauserit omnimodam disciplinae christianae scientiam.---14. C. DOMITIO DEXTRO II. ET L. VALERIO MESSA LA THRASEA PRISCO COSS.

1/4/2006 2:06 PM



Scripturarum Indice nostro, collatione cum Auctore facta, facile est deprehendere. In illis autem citandis editionem sequitur ubique 70. Interpr. quod ad Vetus Instrumentum attinet, quod per Esdram (vel ipso teste) constat restauratum (L. de Hab. mul. c. 3. Apolog. c. 18), idque non in Pentateucho Moysi duntaxat, aliisque libris historicis, sed et in Prophetarum vaticiniis: [Col.0055B] Quos enim (inquit) diximus praedicatores,

Prophetae de officio praefandi dicuntur. Voces eorum, itemque virtutes, quas ad fidem Divinitatis edebant, in thesauris litterarum manent, nec istae nunc latent. Ptolemaeorum eruditiss. (quem Philadelphum supernominant) et omnis litteraturae sagacissimus, quum studio Bibliothec. Pisistratum (ut opinor) aemularetur; inter caetera memoriarum, quibus aut vetustas, aut curiositas aliqua ad famam patrocinabatur, eae suggestu Demetrii Phalerii Grammaticorum tunc probatissimi, cui praefecturam mandaverat, libros a Judaeis quoque postulavit, proprias scilicet atque vernaculas Litteras, quas soli habebant. Ex ipsis enim et ad ipsos semper Prophetae peroraverant, scilicet ad domesticam Dei gentem ex patrum gratia. Hebraei retro, qui nunc Judaei. Igitur et litterae [Col.0055C] Hebraeae, et eloquium. Sed ne notitia vacaret, hoc quoque Ptolemaeo a Judaeis subscriptum est, Septuaginta duobus Interpr. indultis; quos Menedemus quoque philosophus, Providentiae vindex de sententiae communione suspexit. Affirmavit haec vobis etiam Aristaeas. Ita in Graecum stylum ex aperto monumenta reliquit. Hodie apud Serapaeum Ptolemaei Bibliothecae cum ipsis Hebraicis Litteris exhibentur. Quae paulo prolixius citavimus, adversus eos qui auctoritatem 70.

. In Novo vero Testamento non tam Latinis Interp. elevare non verentur [(1) 2Kb] Translatis, quam Graecis veteribus codicibus usum Auctorem, Graece doctissimum, ex versione ejus peculiari, ab aliis omnibus multum subinde diversa, manifestum fit; quam adeo discrepantiam in gratiam Professorum sacrarum Litterarum ubique annotavimus. [Col.0055D] Quam jam olim etiam indicavit B. Ambr. sive quisquis Auctor est Comment. in Epist. Pauli ad c. 5. Rom. «Constat (inquit) quosdam Latinos olim de veteribus [Col.0056A] Graecis translatis codicibus, quos incorruptos simplicitas temporum servavit et probat. Postquam autem discordia animis dissidentibus et haereticis perturbantibus torquere quaestiones coeperunt, multa immutata sunt ad sensum humanum, ut hoc contineretur in litteris, quod homini videretur. Unde et ipsi Graeci diversos codices habent. Illud autem verum arbitror, quando et ratio, et historia, et auctoritas observabatur. Nam hodie quae in Latinis reprehenduntur codicibus, sic inveniuntur a veteribus posita, TERTULLIANO, Victorino, et Cypriano.» Hactenus ille. At qui versabatur praeterea noctu diuque Auctor noster in perscrutandis non modo quos supra adduximus Apologiarum pro fide Christiana Auctoribus, sed et aliis haud dubie Scriptoribus Ecclesiast. [Col.0056B] praeter Apollonium Senatorem et B. Victorem Graecis omnibus; Philonem dico, Josephum (quem vocat Antiquitatum Judaicarum vernaculum vindicem) (Apolog. c. 19. l. de Praesc. adv. haeret. c. 32. l. adv. Valeut. c. 5. carm. adv. Marc. c. 9. l. de Praesc. adv. haer. c. 38. t. I. Apolog. c. 35.) , Appionem et Hegesippum, Judaeos, Clementem Romanum, ac S. Polycarpum (quorum illum Romanorum a Petro, hunc a Joanne Smyrneorum Episcopos ordinatos agnoscit), S. Ignatium Antiochenum, S. Dionysium Areopag. Galliarum, Papiam Hierapolitanum Episcopos; Agrippam Castorem, Dionysium Corinthiorum, Plinitum ac Philippum Cretenses Episcopos; Musanum, Modestum, Panthenum Alexandrinum, Rhodonem Asianum, Serapionem et Proculum quemdam, quem vocat eloquentiae [Col.0056C] Christianae dignitatem, de quo postea latius; Sextum denique Appionem, Candidum, Arabianum, Maximum, et Heraclitum. Quibus adjicio primos illos caeteros. Pont. Rom. in 85 of 843 Petri cathedra successores, quorum extant Decretales, quorumque cum Lino et Cleto

1/4/2006 2:06 PM



sicut etiam S. Iren. quam Latine. Quo fit, ut (vel Rhenano annotante) nemo mirari debeat Graecam Auctoris loquendi [Col.0056D] consuetudinem, quum etiam si qui in Latinam linguam translati essent, mallet ex fontibus bibere (quod aiunt) quam ex lacunis. Atqui hoc primum anno quidam scribunt Idib. Maii die Natalitio Imperii a Severo Imp. appellatum Caesarem Aug. filium ejus Antoninum apud Viminatium, priusquam in bellum contra Albinum proficisceretur. Verumtamen etiam ab initio Augustum olim fuisse nuncupatum, [Col.0057A] patet ex Rescriptis praecedentium annorum nomine Severi et Antonini Augg. Conspirationis interim Albini adversus Severum hoc anno factae meminit etiam Auctor in haec verba, Unde Cassi, Nigri, et Albini.

Anno Domini CXCVIII. § VIII. Quandonam, et in qua rerum tempestate carmina quaedam libaverit.---15. T. SEXTIO LATERANO ET M. MARIO M. F. CUSPIO RUFINO COSS. S. Victoris Rom. Pontif. anno 12. Severi Imp. V. TERTULLIANUM verisimile est memoriae exercendae gratia conscripsisse Carmine GENESIM ET SODOMAM, imo mea sententia integram sacrorum Bibliorum Veteris Testamenti historiam; ut pote quum et prius illorum mutilum sit, et ex initio posterioris satis videatur etiam descripsisse [Col.0057B] orbis universi diluvium; atque adeo etiam Carmen illud AD SENATOREM EX CHRISTIANA FIDE AD IDOLORUM SERVITUTEM REVERSUM, et libros quinque ADVER. MARC. carmine, ac DE JUDICIO DOMINI librum. Hoc vero anno ad XI. Kal. Martias Imp. Caes. D. Claudius Septimius Albinus Augustus praelio ab Imp. Severo victus et occisus est, idque apud Lugdunum; quae quod illum antea recepisset (Herodiano teste) et direpta et incensa est; in qua expeditione, uti ex variis Inscript. constat, Imp. VIII. IX. et X. appellatus est. Quo jamjam expugnato, omnes imprimis Galliarum, Hispaniarum, Britanniaeque proceres qui illum juverant, deinde Romam reversus amicos ejus undique conquisitos, [Col.0057C] et inter eos Senatores 40. Severus interfici jussit, tum et eos omnes qui in Pertinacem conspiraverant: Quos adeo Auctor Albinianos appellat verbis supra citatis. Ad ann. Domini 195. et per aliquot annos perdurasse hanc illorum inquisitionem significat: Sed et qui nunc, inquit, scelestarum partium socii aut plausores quotidie revelantur, post vindemiam parricidarum racematio superstes; nempe, quantum apparet, ad triumphum usque Parthicum, atque adeo novum Severi annum, quemadmodum ibi latius. Alibi etiam ad Senatores occisos alludit: Nemo non, inquit, etiam hominis causa pati potest quod in

causa Dei pati dubitat. Ad hoc quidem vel praesentia nobis tempora documenta sint; quantae, qualesque personae inopinatos, Natalibus et Dignitatibus et Corporibus, et aetatibus suis [Col.0057D] exitus referunt, hominis causa: aut ab ipso, si contra eum fecerint, aut ab adversariis ejus si pro eo steterint. (Ad. Sc. c. 2. Apolog. c. 35. l. ad.

Marc. cap. ult.) Fuit autem dictorum consulum alter Lateranus tantopere amicus Severo Imp. ut illi magnificentissimas aedes Romae aedificaverit, quas etiamnum Palatium Lateranense appellamus, quem postea scribit B. Hierony. Epitaphio Fabiolae, Caesariano obtruncatum gladio, fortassis Antonini Caracallae, qui in plerosque amicos patris sui animadvertit. Atqui cum his Coss. scripta sit Epist. II. S. Victoris Rom. Pont. ad Afros Episcopos data Kal. Septemb. et Epist. S. Eleutherii Decessoris ejus. V. Id. Julii 86 of 843 Materno et Bradua Coss. necessario hunc annum, non praecedentem XII. Pontif.

1/4/2006 2:06 PM



Sacramentis increpans, mihi videtur ad celebritatem diei Paschae alludere (quam Epistola priori die Dominica celebrari debere, juxta quod et praedecessores sui statuerunt, mandaverat, quaecumque incideret a XIV. Luna primi mensis, usque ad XXI. in quo fortassis initio Afri quidam cum Polycrate Asiano contrariam sequebantur consuetudinem, quanquam [Col.0058B] postea in unum consenserint. Nam de Blasto haeretico quartodecimano, sic Auctor: Est praeterea his omnibus etiam Blastus

accedens, qui latenter Judaismum vult introducere; Pascha enim dicit non aliter custodiendum, nisi secundum legem Moysi 14. mensis. Quis autem nesciat, quoniam Evangelica gratia evacuatur, si ad legem Christum redigit? (L. de Praesc. adv. haer. c.

53, haer. 22. l. de Jejun. c. 14. Ib. c. 13.) Ad eamdem observationem pertinet illud ejusdem: Pascha celebramus annuo circulo, mense I; atque adeo etiam illud: Aguntur praeterea per Graecias illas certis in locis Concilia ex universis Ecclesiis. Id enim etsi generatim loquatur, existimamus potissimum intelligi de Conciliis paulo ante celebratis Palestinae a Theophylo Caesariensi, Ponti a Palma, Corinthio a Bachylo, [Col.0058C] et Ecclesiarum apud Osroenum, Alexandrino quoque a Theophilo, denique Asiano, in quo scribit Niceph. hist. Eccl. l. 4. c. ult. Patres dictam sententiam B. Victoris Concil. Romani secutos esse, cui etiam consentit Concil. Galliarum sub Irenaeo.

Anno Domini CXCIX. § IX. De libris adversus Judaeos in lucem editis.--- 16. T. HATVRIO T. F. SATURNIO, ET C. ANNIO APP. F. TREBONIANO GALLO COSS. S. Zephyrini Papae Romae I. ac Severi Imp. VI. videtur nobis contigisse discrepatio illa TERTULLIANI cum Judaeo quodam, cujus occasione scripsisse se significat librum ADVER. JUDAEOS. Proxime accidit, inquit, (l. ad. Jud. c. I.) , disputatio habita est Christiano et [Col.0058D] Proselyto

Judaeo. Alternis vicibus contentioso fune uterque diem in vesperam traxerunt. Obstrepentibus etiam quibusdam spectantibus, singulorum nubilo quodam veritas obumbrabatur. Placuit ergo, quod per concentum disputationis minus plene potuit elucidari, inspici curiosius, et lectionis stylo quaestiones retractatas terminare. In quo

inter caetera annotandum venit, quod de dilatatione fidei per universum pene orbem jam ab ea aetate pulchre deducit. In quem enim, inquit, alium universae gentes crediderunt, nisi Christum qui jam venit? . . . Parthi, Medi, Elamitae, etc. (Ibid., c. 7.), sicuti legitur Act. 2. et caeterea gentes, ut jam Getulorum varietates, et Maurorum multi fines, Hispaniarum omnes termini, et Galliarum diversae nationes, [Col.0059A] et Britannorum

inaccessa Romanis loca, Christo vero subdita, et Sarmatarum, et Dacorum et Germanorum, et Scytharum, et abditarum multarum gentium, et provinciarum et insularum multarum nobis ignotarum, et quae enumerare minus possumus; in quibus omnibus locis Christi nomen qui jam venit regnat? Est et illud de finibus Imperii Rom. tum temporis memoria dignum: Germani adhuc usque limites transgredi non sinuntur. Britanniae intra Oceani ambitum conclusae sunt. Maurorum gens, et Getulorum barbaries a Romanis obsidentur, ne regionum suarum fines excedant. Quid de Romanis dicam, qui de legionum suarum praesidiis Imperium suum muniunt, nec trans istas gentes porrigere vires regni sui possunt? Quod ipsum attingit de Germanis Herodianus,

87 of 843 hist. l. 2. dum Severum electum dicit per exercitus [Col.0059B] omnes, qui pro ripis

1/4/2006 2:06 PM



Quomodo interim nondum incoepta persecutione Christianorum quinta inter Martyres S. Victor collocetur, difficultate non caret, quae et Eusebium et alios Chronographos movit, ut in annum 8. et 9. aut. 10. Severi ejus Pontificatum protendant. Verum dicta mea et S. Damasi de utriusque temporibus sententia confirmatur per [Col.0059C] Epist. Decret. Zephyrini datas his ipsis Saturnino et Gallo Coss. priorem 12. Kal. Octob. posteriorem 7. Idus Novemb. et in primitiva Eccl. non fuit insolitum persecutionem a populo Rom. aut praefectis Urbis initium sumere. Quid? quod de hoc tempore id disertis verbis Auctor asserit: Sed et clarissimas, inquit, foeminas et clarissimos viros Severus sciens hujus

sectae esse, non modo non laesit, verum et testimonio exornavit, et populo furenti in os palam restitit (Ad Scap. c. 4. Apol. c. 1. 2.) . Atqui ante annum sequentem oportet latam

fuisse legem Divorum Severi et Antonini, ne quis absens puniatur, cujus fit mentio lib. 1. ff. de Requir. reis; nam ad cam haud dubie alludit in haec verba Auctor; Quid hic, inquit, Legibus deperit in suo regno [Col.0059D] dominantibus, si audiatur? An hoc magis gloriabitur potestas earum, si inauditam damnabunt veritatem? et rursum: quando nec

liceat indefensos et inauditos omnino damnari.

Anno Domini CC. § X. De Apologetico, Testimonio animae et Fato, adversus gentes, ac de TERTULLIANI

sacerdotio, librisque inde obortis de Poenitentia, de Oratione, de Circumcisione, de Vestibus Aaron, de Mundis et immundis animalibus, de Trinitate, de Baptismo.---17. P.

CORNELIO ANULLINO II. ET M. AUFIDIO. M. F. FRONTONE COSS. S. Zephyrini Rom. Pont. anno II. Severi Imp. VII. quum, Imp. cum filiis suis Antonino et Geta ante discessum suum declaratis Caesaribus Augustis [Col.0060A] et Imperat. Congiario iterum populo dato et Donativo militibus, in secundum bellum Arabicum, Parthicum et Adiabenicum profecto (de quo supra latius) Antistites Romani Sacrorumque Pont. religionem Christianam initio sumpto a S. Victore Pont. persequi pergerent, TERTULLIANUS ad imitationem aliorum qui ante se id fecerant, et praesertim B. Justini Mart. APOLOGETICUM PRO CHRISTIANIS Romam misit, in quo, vel Lactantio teste, plene hanc causam peroravit. Jam ante tamen discessum suum multas Leges a Severo et emendatas et publicatas vel ipse auctor indicat: Nonne, inquit, et vos quotidie

experimentis illuminantibus tenebras antiquitatis, totam illam veterem et squalentem sylvam Legum novis Principalium Rescriptorum et Edictorum securibus truncatis [Col.0060B] et caeditis? Nonne vanissimas Papias Leges (ubi alludit ad Legem Papiam

Poppaeam, ita dictam a suis latoribus M. Papio M. F. M. N. Mutilo et Q. Poppaeo Q. F. Q. N. Secundino Coss.), quae ante liberos suscipi cogunt, quam Juliae matrimonium

contrahi, post tantae auctoritatis senectutem, heri Severus constantissimus Caesarum exclusit? (Apol. c. 4.). Quae dictarum legum abolitio quomodo Severo possit attribui et

tamen postea Constantino Imper. tribuatur, latius in Annotat. ad hunc locum nostris tractavimus; in quibus si placeat conjectura nostra de l. I. D. de Stupro et adult. qua definitur etiam in sponsa stuprum et adulterium accusari et vindicari posse, oportebit eam Legem his Coss. latam fuisse. Et vero pro bello secundo Parthico nondum completo (quod his Coss. [Col.0060C] Cassiodorum etiam incoeptum tradit) facit Auctor, dum inter 88 of 843 hostes Imper. Romani enumerat Mauros et Marcomannos, ipsosque Parthos (Ibid. c.

1/4/2006 2:06 PM



nec mortuis parcunt Christianis, quin illos de requie sepulturae, de asylo quodam mortis, jam alios, jam nec totos, avellant, dissecent, distrahant (Ib. c. 37.). Eodem pertinet illud: nec ulli magis depostulatores Christianorum quam vulgus, et [Col.0060D] toties citata ab Auct. popularis vox illa: Christianos ad leonem. Complura sunt alia in Apologetico memoratu digna; sed ne hic prolixiores simus, ad Annotat. nostras Lectorem remittimus. Hic duntaxat addemus occasionem persecutionis ortam ex falsis calumniis, quas pulcherrime refutat, potissimum tribus infanticidii, sanguinis humani pabuli, et incesti: Dicimur, inquit, sceleratissimi de sacram. infanticidii, et pabulo inde, et post convivium

incesto; quod eversores luminum canes, lenones scilicet tenebrarum, tum et libidinum impiarum inverecundiam procurent (Ibid., c. 7.).

Anno Domini CCC. 18. TI. CLAUDIO SEVERO (non autem severo Imp. [Col.0061A] III. ut quidam non recte) ET C. AUFIDIO VICTORINO COSS. S. Zephyrini Papae Romani ANNO III. Severi VIII: quanquam Imperatore absente adhuc in expeditione Parthica et Adiabenica, Arabibus et Persarum Rege Abagaro in deditione anno praecedenti receptis, persecutio Christianorum Romae aliquantulum cessare videretur, fortassis Apologetici sui adminiculo; videns tamen TERTULLIANUS et se et alios Scriptores Apologiis suis pro Christianis nihil aut parum profecisse ad conversionem Gentium; alio genere scripti eos aggressus, ab ipsa anima adhuc ethnica adversus idola testimonium flagitat; atque adeo librum DE TESTIMONIO ANIMAE inscripsit. In quo urget illas vulgi voces: Quod Deus

dederit; Si Deus voluerit; Benedicat te Deus; Deus videt omnia; Deo commendo; Deus reddet; et, [Col.0061B] Deus inter nos judicabit. Fit mihi multum verisimile hoc etiam anno conscriptum librum DE FATO, cujus fragmentum unicum extat, et tamen ab ipso Auctore commemoratur in haec verba - Potestates enimvero praesunt: secundum nos quidem, inquit, Dominus Deus, et Diabolus aemulus; secundum communem autem

opinionem et providentia, et Fatum, et necessitas, et arbitrii libertas. Nam haec et Philosophi distinguunt, et nos secundum fidem disserenda suo jam novimus titulo. Atqui

in hunc annum etiam rejicimus statum vitae novum Auctoris, quo in Presbyterorum ordinem [(1) 1Kb] allectus sit, fortassis ab Agrippino Carthaginiensi episcopo [(2) 36Kb] . Eum enim alium fuisse ab Agrippino [Col.0062A] sive Agrippa episcopo, cujus meminit sub M. Aurel. imper. Eusebius et Niceph. sub M. Anton. Philosopho Imper. Zonaras, sub Antonino Vero Uspergensis [Col.0063A] Abbas; inde mihi videtur, quod B. Cyprianus Epist. 70 ad Januar. ex antecessoribus suis Agrippinum fuisse significet, et B. Augustinus lib. 2. contra Donatum cap. 7. ipsum B. Cypriani praedecessorem nuncupet. Maxime cum alia esset ab Africa Aegypti provincia, in qua Alexandrinus ille episcopatum agebat, et B. Cypr. Epist. 71. ad Quintum scribat Agrippinum bonae memoriae virum cum suis coepiscopis (quos etiam antecessores suos nuncupat Epist. 70.), decretum de haereticis baptizandis fecisse. Et vero statim accepto sacerdotio continuisse Auctorem a matrimonii usu pari consensu cum sua conjuge, mihi fit verisimile ex consuetudine Ecclesiae latinae, jam inde a decreto S. Clementis PP maxime cum propendere eo videantur haec ejus ad Uxorem verba: Ne me putes [Col.0063B] propter carnis tuae

89 of 843 integritatem mihi reservandam de contumeliae dolore suspectum, insinuare jam hinc tibi

1/4/2006 2:06 PM



tollunt? Voluntariis spadonibus, pro cupiditate coelesti, salvo matrimonio, abstinentia toleratur (De Bapt. c. 15. t. I. ad Scap. c. 3.) (1) 2Kb] . Jam vero Presbyter factus,

potestatis sibi concessae et de absolvendis Poenitentibus, et de sacrificiis offerendis haud immemor, [Col.0063C] libros DE POENITENTIA ET DE ORATIONE conscripsit, quibus et poenitendi modum tum Catechumenis, tum Christianis Lapsis, et quos ritus servare debeant in sacrificio fideles, praescribit. Possunt etiam in hunc annum rejici scripta, quorum B. Hieron. meminit hodie desiderata: DE CIRCUMCISIONE, DE VESTIBUS AARON, DE MUNDIS ET IMMUNDIS ANIMALIBUS; denique de TRINITATE; fortassis etiam liber DE BAPTISMO graecus; utpote qui videatur conscriptus post Concilium Agrippini. Nam ejusdem fuisse argumenti Auctor indicat: Sed circa haereticos sane, inquit, quid custodiendum sit, digne quis retractet. Ad nos enim editum est. Haeretici autem nullum habent consortium nostrae disciplinae, etc. Sed de isto plenius jam in Graeco digestum est. Verum de hoc et Agrippini, et ipsius Paradoxo [Col.0064A] inter Prolegomena latius. Porro hoc anno etiam oportet contigisse, quod scripsit lib. ad Scapulam anno seq. Caeterum et imbre anni praeteriti, quid commeruerit

genus humanum apparuit; cataclysmum scilicet et retro fuisse propter incredulitates et iniquitates hominum. Fortassis et illud: Et ignes qui super moenia Carthaginis proxime pependerunt per noctem, quid minati sint, sciunt qui viderunt, et pristina tonitrua quid sonarint, sciunt qui obduruerunt. Omnia haec signa sunt imminentis irae Dei, quam necesse est, quoquo modo possumus, ut et annuntiemus et praedicemus, et deprecemur localem esse. Universalem enim et supremam suo tempore sentient, qui exempla ejus aliter interpretantur.

Anno Domini CCII. [Col.0064B] § XI. De aliis bona fide scriptis ad Scapulam, ad martyras, de Patientia, de Praescriptionibus adversus haereticos.---19. L. ANNIO FABIANO, ET M. NONIO M. F. MUTIANO COSS. S. Zephyrini Pontificis Romani anno III. Severi Imper. IX. quum Scapula vir Consularis Ordinis, Praeses Carthaginis, et proinde Africae Proconsul, nondum adhuc decreta ab Imperatore persecutione, imo fortassis Romae prohibita, crudelius tamen caeteris Carthagine grassaretur in Christianos, librum AD SCAPULAM scripsit TERTULLIANUS (Ad Scap. c. 2. Ibid. c. 3. Ibid. c. 4.) . In quo imprimis benevolentiam captat a Christianorum innocentia, et non solum oratione, sed et sacrificiis suis pro salute Imperatoris, ex quo jam Presbyterum fuisse constat. [Col.0064C] Deinde sanguinis Christiani effusioni imputat portenta ejus temporis et exitium Byzantinum, quorum ante mentionem fecimus, et exempla punitionis affert, tum Valgii Saturnini, Hilariani, et ipsius Scapulae in Africa; tum Claudii Herminiani in Cappadocia, Persecutorum fidei Christianae. Post haec hortatur ad dissimulationem ab hujusmodi causis, exemplis tum Severi et Antonini Impp. supra adductis, M. Aurel. Imp. in expeditione Germanica; tum Praesidum et Proconsulum Servilii Prudentis sub Antonino Vero Imp. Vespronii Candidi sub Imp. Commodo, Cincii Severi, qui postmodum a Severo Imp. interfectus est, Apri quoque et Arii Antonini (hic a Lampridio Arius, ab aliis Brusius Praeses appellatur) qui sub Anton. Imper. Consules fuerunt. [Col.0064D] 90 of 843 Denique conqueritur quod, quum a primordio mandatum sit gladio tenus animadverti, et

1/4/2006 2:06 PM



tempestate conscripsit, praeter gladium et summam ignium poenam, addit etiam: trucem rabiem bestiarum, et omne carnificis ingenium in tormentis (Lib. ad Mart. c, 4.) . Ubi etiam meminit consuetudinis, qua [Col.0065A] pacem in Ecclesia non habentes, ut pote lapsi, a Martyribus in carcere exorare consueverunt (c. I.), quam etsi sub finem vitae jam haereticus non probet, in Ecclesia permansit usque ad B. Cypriani tempora, juxta quod tractavimus in Vita illius latius. Eadem omnia Martyrum supplicia repetit libro DE PATIENTIA (L. de Patient. c. 13. l. ad Scap. c. 3., l. de haer. mult. c. 7.) , quem etiam hujus persecutionis occasione conscripsit. Ubi fugam quoque in persecutione patientiae bono imputat, atque adeo nondum Montanistis addictus fuit, ex quorum sententia librum de Fuga in persecutione contrarium postea, sed frustra scripsit. Et vero sub Scapula damnatum fuisse ad bestias S. Manilium Adrumeticum, disertis verbis attestatur Auctor. Porro Romae hoc anno [Col.0065B] fuisse Auctorem ex illis verbis apparet: Gemmarum

quoque nobilitatem vidimus Romae, de fastidio Parthorum et Medorum, caeterorumque gentilium suorum coram matronis erubescentem, nisi quod nec ad ostensionem fere habentur. Latent in singulis smaragdi, et cylindros vaginae suae solus gladius sub sinu novit, et in peronibus uniones emergere de luto cupiunt. Quod factum interpretamur in

triumpho Severi Imper. de quo in Fastos Consulares hujus anni sic relatum invenimus: IMP. CAES. L. SEPTIMIUS M. F. SEVERUS, PIUS, PERT. AUG. ARABICUS, ADIABENICUS, PARTHICUS, MAXIMUS, PONT. MAX. TRIB. POT. VIII. COS. II. P. P. PROCOS. IMP. XI. ET IMP. CAES. M. AURELIUS, SEV. AUG. F. ANTONINUS, PIUS FELIX, AUG. TRIB. POT. III. [Col.0065C] COS. DESIGNATUS IMP. UNA DE ARABIBUS, PARTHEIS, ADIBENEIS Q. ET REGE ARTBANO, TRIUMPHARUNT. Cujus triumphi etiam meminerunt Spartianus et Herodianus. Facit pro hac nostra sententia, quod etiam morem in Triumphis usitatum describat Auctor tanquam testis oculatus: Hominem, inquit, se esse etiam triumphans in illo sublimissimo curru, admonetur. Suggeritur enim ei a tergo: Respice post te, hominem te memento (L. Apol. c. 33.) .

Anno Domini CCIII. 20. IMP. CAES. L. SEPT. M. F. ARAB. ADIAB. PART. III. ET IMP. CAES. M. AUREL. SEV. AVG. F. ANTONIN. AVG. COS. Sancti Zephyrini Papae [Col.0065D] Romani anno IV. ipsius Severi Imper. X. aut certe praecedenti, jam grassantibus non solum antiquis, sed et recentioribus aliquot haeresibus vel in ipsa Africa, edidit TERTULLIANUS vere aureum illud opus DE PRAESCRIPT. ADVERS. HAERETICOS, utpote quod ante alios omnes scriptum ejusdem argumenti libros, ex his Auctoris verbis constat: Sed nunc

quidem generaliter actum est a nobis adversus haereseis omneis, certis et justis et necessariis praescriptionibus repellendas a collatione scripturarum. De reliquo, si Dei gratia annuerit, etiam specialiter quibusdam respondebimus, (L. de Praescr. adv. haer.

c. 45. n. 293 et 294.) . In eo sub finem Catalogum haereticorum recenset, qui ad id temporis Ecclesiam dilacerarunt, Beatum Irenaeum [Col.0066A] imitatus, quanquam ordine temporum non satis observato, quem nos adeo, quantum fieri potuit, expressimus. Imprimis Judaismi I. haereticorum genera quatuor, Dositheum Samaritanum, Sadducaeos, Pharisaeos et Herodianos. Deinde eos 2. qui ex Evangelio 91 of 843 haeretici esse voluerunt (C. 46. haer. 1. 2. 5. 10. et 11) , in universum numero XXV.

1/4/2006 2:06 PM


92 of 843


Secundum, [Col.0066B] Heracleonem, et Marcum ac Colorbasum, quorum coryphaeum illum in Catholicam primo doctrinam apud Romanenses credidisse sub Hygino Papa, Antonini fere Principatu tradit Auctor, et sub Episcopatu Eleutheri ob inquietam semper curiositatem, una cum Marcione semel et iterum ejectum esse ab Ecclesia (Ibid. c. 30. c.

49. haer. 12. 13. 14. 50. haer. 13. Ibid. c. 51. haer. 16. 17. 18. et 19. 6. Ibid. c. 52. haer. 20. 7. Ib. haer. 21. c. 53. haer. 22. 23. 24. ac 25. 9. Ib. c. 3. 10. Ib. c. 30. de Spect. c. 27. Ibid. l. de Idol. c. 25.) ; sectatores vero ejus sub Piis Pont. et Imper. 5. Cerdonem deinde ejusque discentem Marcionem, illiusque ex discipulis magistros Lucanum et Appellem, quorum prior cum Valentino coepit, Marcion et alii sub Aniceto, Sotere, et Eleuthero, Imperantibus [Col.0066C] Pio et Aurelio. 6. Tatianum post haec, quem etiam scholam suam erexisse scribit Clemens Alexand. sub annum XII. Antonini Pii. Quid? quod Cataphrygas quoque, in quorum haeresim postea incautus incidit, haereticos nominatim appellet, 7. quorum quidam dicuntur κατὰ Proclum (de quo infra latius), alii secundum Aeschinem, quibus non modo haeresim, sed et blasphemiam impingit, qua in

Apostolis dicebant Spiritum sanctum fuisse, Paracletum non fuisse, et Paracletum plura, meliora atque majora in Montano dixisse, quam Christum in Evangelio protulisse, de cujus temporibus mox latius 8. Blastum denique, de quo supra; Theodotum Byzantium ac Theodotum Coriarium Melchisedechianum sub S. Victore Pontifice, et Commodo Imperatore, et Praxeam de quo [Col.0066D] postea, ac Victorium qui illius haeresin

corroborare conatus est. Fit eodem lib. etiam mentio ex Apost. Paulo aliorum haereticorum, nempe 9. Phygelli et Hermogenis, Hymenaei et Phileti. Item 10. Nigidii, nescio cujus, et Hermogenis. Sed de hoc quoque paulo post latius. Porro ad eodem anno indictam persecutionem Christianorum a Severo Imp. alludit Auctor in haec verba de Amphitheatro loquens: 12. Illic quotidiani in nos leones expostulantur, inde persecutiones decernuntur, inde tentationes emittuntur. Item illud: Scire volunt scilicet tempus persecutionis, et locum tribunalis, et personam praesidis. Aliaque complura in lib. quos infra recensebimus. Hic duntaxat probavimus, non in annum VII. aut XI. sed in [Col.0067A] hunc potius X. imperii Severi annum referendum dictae persecutionis initium. Imprimis B. Hieron. Cat. Script. Eccles. in Origene et post eum Sophronius ac Nicephorus Graecus scribunt, X. Severi Pertinacis anno adversus Christianos persecutione commota, Leonidem ipsius Patrem, Christi martyrio coronatum; ille vero inter primos martyras recensetur ab Eusebio hist. Eccles. lib. 5. qui Alexandriae, ubi maxime persecutio abundat, passi sunt. Deinde Judas ad hunc usque annum Chronographiam perduxit; quod instare putaret adventum Antichristi ob hanc persecutionem gravissimam. Denique disertis verbis Spartianus significat, non nisi post Consulatum cum filio in Syria initum (qui in hunc annum incidit) Alexandriam profectum, peregrinatione ea suscepta [Col.0067B] propter religionem Dei Serapidis: in quo (inquit) itinere, Judaeos fieri sub gravi poena vetuit; idem etiam de Christianis sanxit. Qua persecutione passi sunt quam plurimi martyres Alexandriae sub Laeto praefecto; ac in Aegypto, Libya et Thebaide sub Aquila tyranno, in Galliis denique SS. Irenaeus, Andeolus, Benignus, Andochianus, et Tyrsus. Porro ad hunc annum referunt plerique inscriptionem illam: M. AGRIPPA L. F. COS. III. FECIT, IMP. CAES. M. AUR. ANTON. COS. PANTHEON. VETUSTATE CORRUPTUM CUM OMNI CULTU RESTITUERUNT. Quod nunc adducendum putavimus ad memoriam Ecclesiae.

1/4/2006 2:06 PM



Imper. XI. etsi persecutione jam vigente, non tamen destitit TERTULLIANUS a scribendis adversus haereseis libris. Inter quos primo loco collocandum censemus DE BAPTISMO ADVERSUS QUINTILLAM, utpote quem scriptum constat antequam aliquo modo ad haeresim propendere coepisset, ex eo quod factionis fuerit Montanistarum Quintilla, a qua dictos Quintillianos ex Epiphanio illic deduximus. An aliud quid adversus Montanum ipsum scripserit Auctor, non aeque probari potest, sed verisimile fit, tum ex illius B. Augustini verbis lib. de haeres: «Ad Cataphrygas transiit, quos ante [Col.0067D] destruxit,» tum maxime ex Niceph. lib. 4. cap. 34. qui tradit Auctorem ad statam mediamque aetatem in Ecclesia Catholica Presbyterum plura adversus Montani dogma conscripsisse, postea vero in illius delapsum errorem, plures rursus libros pro illo composuisse. Qui quum Montani haereseos historiam lib. ejusdem c. 18. 20. 22. 23. 24. et 25. late tractet, ex Apollinari Hierapolitano, Rhodone, Miltiade, Serapione et Apollonio, qui adversus illum scriptis suis disputarent, secutus Euseb. lib. 5. cap. 3. 4. 14. 15. 16. 17. et 18. nos (praeter ea quae ad lib. de Praescript. advers. haeret. annotavimus) eam, uti promissis satisfaciamus, in compendium hic redigendam putavimus (Lib. de Baptis. n. 2.). [Col.0068A] Excursus fit in Montanismum quem scriptis primo lacessit TERTULLIANUS.---22. Pagus quidam esse dicitur in Mysia Phrygiae, quae nuncupatur Ardabam, ubi ferunt quemdam Montanum nomine (Lib. de Praescr. adv. haer. c. 52. haer. 21), qui nuper ad fidem venerat, Grato tum Proconsule Asiae, primum insatiabili quadam animi cupiditate in primatu ambiendo incensum, simul atque aditum diabolo ad se patefecerat, spiritu quodam maligno abreptum, et de repente furore et mentis insania exagitatum, peregrinas quasdam voces fundere, et contra quam Ecclesiae consuetudo ex traditione et successione Apostolorum derivata postulabat prophetare coepisse. Quas etsi adulterinas voces quidam agnoscentes, ne deinceps ita garriret, increparent, [Col.0068B] inter quos Episcopi Zoticus Comanae sive Ostrenus, et Julianus Apameae, et Martyres quoque Gajus et Alexander cum illo sensu ejusque insanis vatibus Maximilla et Priscilla, quas antea meretrices eodem spiritu daemon impleverat, ad extremum usque spiritum communicare recusarent: pauci tamen ex Phrygibus illi coeperunt adhaerere, et Theodotus ille, de quo supra, ejus commentitiae Prophetiae quasi procurationem suscepit. Qui inde in Galatiam, Pontum et Asiam, progressi, etiam Alexandrum quemdam sibi adjunxerunt convivio familiariter a Maximilla excipi solitum, Alcibiadem quemdam et Themisionem, qui falso se confessores et Martyras Christi jactitabant. Idque (vel B. Hieron. cum illis consentiente) sub Imperio M. Aurelii Imperatoris initio Pontificatus [Col.0068C] S. Eleutherii. Nam ad hunc ex Galliis litteras tulerat B. Irenaeus, a Lugdunensibus cum litteris S. Attali, aliorumque Martyrum tum adhuc carcere conclusorum, in Asiam et Phrygiam missus, uti judicium Ecclesiae Gallicanae de Pseudoprophetia illorum eo perferret. Idem etiam, mea quidem sententia,

Romanus Episcopus litteras pacis, praedecessorum suorum auctoritate nixus, illis recusavit (Tom. 3. lib. ad Praxeam. c. 1.) . An ad hoc cooperatus fuerit Praxeas tunc

adhuc Catholicus, penes auctorem fides esto. Certe non solum Romae et in Galliis Episcopi, sed etiam qui Asiam incolebant saepenumero et multis in locis in unum convenientes, Prophetiam illorum falsam explorarunt, detestabilem ostenderunt, et Montanistas communione privarunt. Et [Col.0068D] vero Montanus insanaeque ejus prophetides in Judae mortem suspendio interierunt, non Martyrio; et Alexander ille Ephesi ab Aemilio Frontino Proconsule propter latrocinia in judicio condemnatus, quum 93 of 843 falso se Martyrem praetexuisset, ne a suis quidem, qui latro, receptus est. Denique

1/4/2006 2:06 PM


94 of 843


quanta gratia [Col.0069A] istud saeculum celebret, etiam Africae liquit. Adhuc Carthaginem singulae civitates gratulando inquietant donatam Pythico agone post stadii senectutem (Ibid. lib. ad Gnost. c. 6.) . Nam eo pertinere videtur illa nummi vetus inscriptio: SEVER. PIUS AUG. PONT. MAX. TRIB. POT. X. sive: ANTON. PIUS, una ex parte, et ex altera: INDULGENTIA AUG. SC. IN CARTHAGINE; item et Graeca illa: ΑΥ. ΚΑΙ ΖΕΟΥΑΡΟΣ ΠΕΡΤ. ΚΑΡΤΑΓ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΟΣ; utpote qua significetur institutos ludos illos Carthagine a Severo et Antonino Impp.

Anno Domini CCV. § XIII. De quibusdam sublestae fidei libris, de Spectaculis, de Idololatria, de Habitu muliebri et [Col.0069B] de cultu feminarum, duobus ad Uxorem, adversus Apelletianos,

adversus Hermogenem, de Materia Deo coaeterna, de Censu animae ex eadem materia, adversus Valentinianos, de Anima, de Spe fidelium.--- 23. L. FABIO M. F.

SEPTIMIANO II. ET M. ANNIO M. F. LIBONE COSS. S. Zephyrini Papae Romani anno VI. Severi Imper. XII. partim occasione dicti Pythici agonis, aliorumque certaminum Carthagine exhibitorum, partim quod jam indicti essent Ludi Seculares Romae, ad quos per praecones convocare solebant omnes, utpote qui nec spectati nec spectandi iterum forent, ut Christianos ab ea profectione deterreret, scripsit TERTULL. et Graece et Latine insignem illum librum DE SPECTACULIS (Lib. de Spect. n. 1 et deinceps.) , quo pulcherrime deducit, [Col.0069C] quidquid ad 4. Spectaculorum genera pertinet, ab Idololatria suam habere originem, atque adeo Christianis interdicta. Certe hoc anno octavorum Ludorum secularium a Severo celebratorum non modo meminerunt Censorinus lib. de Die natali, et Dion et Herodianus, quorum hic eos vidisse se scribit, sed etiam, testibus Fastis Consularibus: LUDI SAECULARES OCTAVI EX. SC. FACTI, et invenitur haec nummi inscriptio: M. AUR. ANTONINUS PIUS AUG. SAECULARIA SACRA SC. Existimant etiam Arcum Severi triumphalem, qui etiamnum extat, ea occasione hoc anno erectum, Politianus et Onuphrius, cujus inscriptionem habes supra, quorum uterque latissime et originem et omnes ritus Saecularium Ludorum prosequitur. Et vero tam late de omnibus Ludorum [Col.0069D] Spectaculis in illis exhiberi solitis Auctor tractat, ut alio Commentario Lectori curioso non sit opus, maxime si consulat et Annotationes nostras. Eodem pene tempore conscriptum constat librum DE IDOLOLATRIA, utpote in quo et hujus libri ac persecutionis meminerit (Lib. 2. de Idol. c. 13. n. 164. lib. 1. ad Uxor. c. 7. n. 44. l. 2. ad Uxor. c. 1.) , et Solemnia Caesarum ad Idololatriam pertinere astruit, sicuti etiam multa alia, in quibus directe consistit Idolorum cultus. In eumdem quoque annum referimus libros, DE HABITU MULIEBRI et DE CULTU FEMINARUM, quorum priori nimium ornatum, posteriori magis capilli et cutis curam superfluam reprehendit. Videntur eodem anno etiam conscripti [Col.0070A] libri AD UXOREM duo. Nam quum priori a nuptiis secundis tantum dehortetur, et posteriori saltem nuptias cum Gentilibus interdicat, apparet eos conscriptos ante haeresin Auctoris, fortassis Romae, quo frequenter discurrere solet saltem ad absentem, et quantum apparet a valetudinario, quippe qui priorem admonitionem tanquam jam moriturus Legatum ac Fidei commissum nuncupet. 1/4/2006 2:06 PM



24. IMP. CAES. M. AUR. BASSIANO SEV. AUG. F. ANTONINO AUG. II. ET P. SEPT. SEV. AUG. F. GETA COSS. S. Zephyrini Romani Pontificis VII. Severi Imper. XIII. quum haereses variae grassarentur in Africa ad scribendum adversus eos serio se contulit. [Col.0070B] Inter quos primus occurrit liber ADVERSUS APELLETIANOS, etsi hodie desideratus, id est, Apellis discipuli Marcionis sectatores, de quibus Auctor: Adhuc, inquit, in seculo supersunt, qui meminerint eorum, etiam proprii discentes et successores ipsorum; ne posteriores negare possint. Eodem anno conscriptos putamus libros ADVERSUS HERMOGENEM duos, DE MATERIA DEO COAETERNA unum, DE CENSU ANIMAE EX EADEM MATERIA alterum. Qui quo tempore disseminare suas haereseis coeperit, non ita constat; attamen ex parte id significare videtur B. Hieron. Catal. Script. Eccles. dum contra Haeresin Hermogenis primum scripsisse tradit Theophilum Antiochenum. Qui, etsi sub Imper. Vero floruerit, eidem tamen supervixisse, ex ejus lib. 3, ad Autolycum [Col.0070C] comprobatur, ubi annos et mundi, et Romani Consulatus, et Caesarum usque ad obitum Veri Imper. computat. Proinde sub Commodo potius Imper. errores illum suos sparsisse censemus; qui tamen aetate Auctoris adhuc vixerit, vel eo teste in haec verba: Hos (inquit de Marcione, Valentino, et Apelle loquens jam mortuis) ut insigniores et frequentiores adulteros veritatis nominamus. Caeterum

Nigidius, nescio quis, et Hermogenes, et multi alii, adhuc ambulant subvertentes vias Domini (L. de Praescr. adv. haer. c. 30.) . Et vero in Africa Hermogenem floruisse testis est Philastrius lib. de Haeres. cui auctor addit tanquam Magistrum aliquem Nigidium. Quum etiam superessent adhuc Valentinianorum haereticorum examina, ducibus praeter primos illos supra adductos Theotimo, [Col.0070D] Axionico, Alexandro et Prodico, B. Irenaeum imitatus ad verbum pene, LIBRUM conscripsit ADVERSUS VALENTINIANOS. De prioribus sic Auctor: Multum circa imagines Legis Theotimus operatus est. Ita

nusquam Valentinus: et tamen Valentiniani, qui per Valentinum. Solus ad hodiernum Antiochiae Axionicus memoriam Valentini integra custodia regularum ejus consolatur (T.

3. l. ad Valent. c. 4. n. 32. 33. ac 34. Ibid. l. de carit. Christi c. 15. n. 127. Ibid. c. 16. n. 131.). De tertio in haec verba: Nam, ut penes quemdam ex Valentini factione legi, primo non putant terrenam et humanam Christi substantiam informatam (Ib. c. 17. Tom. 3. l. adv. Gnost. c. ul.) . De quo vero loquatur subjecit: Insuper argumentandi libidine ae [Col.0071A] forma ingenii haeretici locum sibi fecit Alexander ille. Et rursum: Sed remisso Alexandro cum suis syllogismis (Ibid. l. adv. Prax. c. 3. Ibid. l. de Praes. adv. haer. c. 21.). Denique de postremo duo concurrunt loci: unus: Quod si jam tunc Prodicus aut Valentinus adsisteret; alter: Quum alius Deus infertur adversus creatorem, tunc male quum plures, secundum Valentinos et Prodicos (Ib. l. adv. Valent. c. 5. Ibid. lib. de Praes. ad haer. c. 3. Ibid. c. 52. haer. 52. n. 327. lib. de Anima cap. 55) . Neque enim ibi legi posse Proclos, quod erat in excusis codicibus, praeterquam quod suo loco comprobaverimus, vel eo convincitur quod Proclus seu Proculus non Valentinianus fuerit, sed Montanista, a quo dicti κατὰ Proclum quidam Montani sectatores; quum antea adhuc Catholicus adversus [Col.0071B] Valentinum scripserit. Et vero quum vocet illum Auctor virginis senectae et Christianae eloquentiae dignitatem, videmur nobis attigisse primum quod aiunt lapidem offensionis, in quem ipse impegit, dum partibus Montani favere coepit; seductus, quantum apparet, admiratione quadam tum virginis senectae Proculi, quem tunc senem fuisse oportuit, utpote vel eodem teste contemporalem haeresiarcharum Valentinianorum, tum eloquentiae Christianae, quam in scriptis ejus deprehendit: parum memor miser ille, quid antea scripsisset, fortassis hujus tanti viri 95 of 843 occasione: Solent, inquit, miriones isti etiam de quibusdam personis ab haeresi captis

1/4/2006 2:06 PM


96 of 843


personis probemus fidem, an ex fide personam? Alioqui certe non est verisimile in tam

absurdam haeresin lapsum iri Auctorem, nisi ex tali quapiam occasione, fortassis etiam ex frequentatione ipsius familiari, dum subinde Romam inviseret; nam Romae Proclum habitasse postea deducemus, maxime quum antea blasphemiam dixerit, Paracletum quem Christus promisit, in Montano primum apparuisse, et tamen in sequentibus scriptis non vereatur illi nomen Paracleti frequenter ascribere.

[Col.0071D] Anno Domini CCVII. 25. NUMMIO SENECTO ALBINO ET FULVIO AEMILIANO COSS. S. Zephirini Papae Romani VIII. Severi Imp. XIV, plerique passas scribunt Perpetuam et Felicitatem, idque juxta Ven. Bedam die natali Severi, quem assignant Martyrologia Usuardi et Romanum Nonis Martiis, illis praeterea annumerantia Revocatum, Saturninum et Secundiolum, simul passos in Mauritania civitate Thuburbitanorum. Quum autem Perpetuae fortissimae Martyris eo libro meminerit Auctor, oportet non ante scriptum fuisse librum DE ANIMA, quem scripsit ADVERSUS PHILOSOPHOS ET HAERETICOS. In quo etiam alludit ad librum DE PARADISO. Quem conjicimus [Col.0072A] conscriptum fuisse occasione eorum, quae vidisse scribit S. Perpetuam in paradiso. Et vero uti in hac Christianorum per Africam quoque persecutione animos fidelibus adderet, censemus eodem pene tempore scriptum librum DE SPE FIDELIUM. Quanquam interim verissimum comperiamus illud Proverbii, quod Error unus alium trahat, utpote quum paradoxon sit utriusque libri illius argumentum, et haud paucas praeterea reperire sit opiniones non satis sanas in dicto libro de Anima, de quibus inter Paradoxa Auctoris cum Antidoto latius. Hoc unum hic addimus, scriptum illum librum, DE OMNI STATU ANIMAE, vel ipso teste, qui adeo etiam Commentarium animae nuncupat, utpote in quo tractetur quidquid olim a Philosophis et ab haereticis de Anima [Col.0072B] tractatum fuit, ut neque Philosophis neque Theologis alio hodie commentario sit opus.

Anno Domini CCVIII. § XIV. De libris Montanismum jam redolentibus, de Carne Christi adversus IV. haereses, de Resurrectione carnis, adversus Marcionem V, de Corona Militis, Scorpiacum adversus Gnosticos, adversus Praxeam.---26. S. Zephirini Romani Pontificis IX. Severi

Imp. XV. M. FLAVIO M. F. M. N. AFRO ET Q. ALLIO FABIO CATULLINO MAXIMO COSS. scriptum fuisse a TERTULLIANO librum primum adversus Marcionem ex hisce verbis constat. At nunc quale est ut Dominus a XII. Tiberii Caesaris revelatus sit, substantia vero ad XV. jam Severi Imperatoris annum nulla comperta sit? (L. de [Col.0072C] Resur. car. c. 2. cap. 45. l. c. adv. Mar. 1. 15. To. 3. lib. de car. Christi, c. 7.) Atque adeo hoc tempore simul editos fuisse oportet libros DE CARNE CHRISTI ADVERSUS IV. HAERESES DE RESURRECTIONE CARNIS, ET ADVERSUS

1/4/2006 2:06 PM



et postremo adversus Marcionem quintum. Porro si hoc anno, uti Onuphrius tradit, celebrata sint Decennalia Antonini Imper. Severi [Col.0072D] filii, fortassis praeoccupata anno integro ob discessum in bellum Britannicum, quem Cassiodorus his Coss. accidisse scribit; hoc etiam anno scriptus est LIBER DE CORONA MILITIS; sin anno sequenti (quod mihi magis fit verisimile ex illa nummi inscriptione ANTONINUS PIUS AUG. COS. III. VOTA SOLUTA DEO) utrumque contigerit, illuc referre poterit Lector, dummodo nobiscum sentiat, ante expeditionem Britannicam. Ad quam pertinet etiam inscriptio supra posita, cum effigie Equitis manu jaculum tenentis: PROFECTIO AUGG. nam utrumque filium secum duxit Severus, a quo quum P. Septimius Geta anno primum sequenti Imper. Caes. Aug. sit appellatus et Tribunitiam potestatem acceperit, sicuti Fasti habent [Col.0073A] Consulares, confirmatur dicta nostra conjectura. Conciliari quidem possunt inscriptiones et fasti consulares cum Onuphrio et altera quadam Inscriptione ubi appellatur Antoninus Aug. Trib. Pot. X. Cos. III. desig. ut dicatur coeptus ejus annus X. his Coss. ad Kal. Maias, et finitus anno sequenti Kal. Maiis: sed nos ad annum sequentem referre maluimus, ne hic prolixiores simus.

Anno Domini CCIX. 27. S. Zephirini Papae Romani X. Severi Imper. XVI. Imp. CAES. M. AUREL. SEVERI AUG. F. ANTONINO AUG. III. ET P. SEPTIMIO SEVER. AUG. F. GETA COSS. Post celebrata Decennalia Antonini Romae a TERTULLIANO scriptum censemus librum DE CORONA MILITIS. [Col.0073B] Romae enim scriptum apparet ex verbis illis: Erubescite Romani commilitones ejus, et ad Decennalia videtur referendum illud libri frontispicium: Proxime facta est LIBERALITAS Praestantissimorum IMPERATORUM; cui subjicienda putavimus quae sequuntur, eo quod occasionem scripti hujus libri indicent, utpote in quo, contraquam alii mussitabant, Christianis coronae usum interdictum deducit. Expungebantur, inquit, in castris Milites laureati. Adhibetur quidam illic magis Dei Miles;

solus libero capite, coronamento in manu otioso. Singuli designare, eludere eminus, infrendere cominus. Murmur tribuno defertur, et persona jam ex ordine accesserat. Statim tribunus: Cur [inquit] tam diversus habitu? Negavit ille cum caeteris sibi licere. Caussas expostulatus, Christianus sum, [Col.0073C] respondit. Suffragia exinde, et res ampliata, et reus ad Praefectos. Ibidem penulas posuit, speculatoriam de pedibus absolvit, gladium reddidit (nam militaria omnia insignia in exautoratione militum exui solere, vel ex Herodiano lib. 2. manifestum est, initio Imperii Severi). Et nunc russatus sanguinis sui spe, donativum Christi in carcere expectat. Exinde sententiae super illo, nescio an Christianorum (non enim aliae ethnicorum), ut de abrupto et praecipiti et mori cupido, qui de habitu interrogatus Nomini negotium fecerit. Nec vero omittendum illud: Plane superest, ut etiam martyria recusare meditentur. Mussitant denique tam bonam et longam sibi pacem periclitari. Nec dubito quosdam scripturas emigrare, sarcinas expedire, fugae [Col.0073D] accingi de civitate in civitatem. Novi et pastores eorum in pace leones, in praelio cervos. Sed de quaestionibus confessionum alibi docebimus.

Denotat enim ibi aut librum de Fuga in persecutione, aut quod magis placet, SCORPIACON ADVERSUS GNOSTICOS. (Lib. adv. Gnost. et c. I) , nempe Prodicum 97 of 843 Scorpianum et alios Valentinianos Martyriorum refragatores, qui jam in Africam

1/4/2006 2:06 PM


98 of 843


[Col.0074A] In praesentiarum est medius ardor, ipsa canicula persecutionis ab isto scilicet cynocephalo (ubi aut Severum Imperatorem, aut potius urbis Romae praefectum in absentia illius jam in Britanniam profecti, intelligit); alios ignis, alios gladius, alios

bestiae Christianos probaverunt, aliis fustibus insuper et ungulis degustato martyrio, in carcere esuriunt. Porro Severum propterea absentem in Britannia diximus, quod

expeditionis Britannicae hoc anno, uti antea probavimus, factae meminerint Euseb. in Chronic. Oros. lib. 7. cap. II. Paulus Diaconus lib. 8. cap. I. ante eos Spartianus, Herodianus, et Dio in Severo. Nondum enim Britanniam Romanis paruisse ad id usque temporis, etiam ipse verbis his supra citatis indicat: et Britannorum inaccessa Romanis [Col.0074B] loca, Christo vero subdita (l. adv. Jud. c. 7) , utpote Lucio Britanniarum Rege paulo ante ope S. Eleutheri Papae ad fidem converso, item etiam illis: Britanniae intra

Oceani fines conclusae sunt.

Anno Domini CCX. 28. S. Zephyrini Romani Pontificis XI. Severi Imper. XVII. M. AURELIO CLAUDIO M. F. POMPEIANO, ET LOLLIANO AVITO COSS. Romae adhuc existens TERTULLIANUS, scripsisse mihi videtur librum DE VELANDIS VIRGINIBUS, quem Graece quoque scriptum esse his fatetur verbis: Proprium jam negotium passus meae opinionis, Latine quoque ostendam virgines nostras velari oportere, (Lib. de Vel. virg. c. I) . De quo argumento anno sequenti latius. Scripsisse etiam verisimile [Col.0074C] est paulo post, jam Carthaginem reversum, librum ADVERSUS PRAXEAN, de quo Auctor: Iste, inquit,

primus ex Asia hoc genus perversitatis intulit Romae; homo et alias inquietus, insuper et de jactatione Martyrii inflatus ob solum et simplex et breve carceris taedium. Fructicaverant avenae Praxeanae hic quoque (nempe in Africa) superseminatae, traductae dehinc per quem Deus voluit (quantum apparet, Zephyrinum Papam, utpote de quo tale qui tradat B. Opt. Milevit. l. I. contra Parmenian.), etiam evulsae videbantur. Denique caverat pristinum doctor de emendatione sua, et manet chirographum apud Psychicos, apud quos tunc res gesta est, exinde silentium. Avenae vero illae ubique tunc semen excusserant. Ita aliquandiu [Col.0074D] per hypocrisin subdola vivacitate latitavit, et nunc denuo erupit (adv. Prax., c. 1.) . Ex quibus verbis satis patet, et revocasse suam

haeresin aliquando Praxean disputatione alicujus emendatum, sed iterum relapsum denuo erupisse, et dum hic liber scriberetur, adhuc supervixisse. Quanquam interim, si verum sit quod addit de Montani prophetia ejus ope expulsa, quandoquidem illum floruisse constet sub S. Eleuthero Papa, oporteat jam senem fuisse Praxean. Nos certe vixdum in eo quod dictum est, Auctori fidem adhibendam putamus; tum quod S. Pacianus haec vera scribat de haereticis cataphrygibus: «Et primum hi pluribus nituntur Auctoribus; nam puta Graecus Blastus ipsorum est; Theodotus quoque et Praxeas vestros aliquando docuerunt:» tum, quod ipse Auctor, [Col.0075A] praeterquam quod illic subjungat tanquam discipulos Blastum, et Theodotum, et Praxean, cum Victorino, illis qui secundum Aeschinem pronuntiabantur eamdem haeresin attribuit, et hoc libro impugnat.

1/4/2006 2:06 PM



XVIII. M. ACILIO M. F. M. N. FAUSTINO. ET C. CAESONIO. C. F. TRIARIO RUFINIO COSS. completum fuit, quod scribunt post Auctores supracitatos Cassiodorus in Chronico, et Ven. Beda histor. Eccles. lib. I. cap. 5. de Severo, quod vallum crebris turribus communitum in Britannia, per centum et amplius millia passuum [Col.0075B] de mari ad mare perduxerit, ut partem provinciae graviss. praeliis receptam a caeteris faceret securiorem, pro quo facit etiam lex Severi et Antonini Augg. Eboraci lata hoc Consulatu Non. Maii, quae extat Cod. lib. 3. Tit. 32. lib. I. Certe tunc primum leguntur Inscriptiones quibus appellatur Severus BRITANNICUS MAX. TRIB. POT. XVIII. ac Antoninus BRITANN. TRIB. POT. XIII. IMP. II. COS. III. denique et illa: P. SEPT. GETA PIUS AUG. BRIT. TRIB. POT. III. COS. II. uno ex latere, et ex adversa parte: VICTORIAE BRITAN. Utpote quum tertius fuerit duntaxat iste annus, ex quo Geta Tribunitiam potestatem cum caeteris Imperii insignibus acceperat. Porro hoc fere anno contigisse censemus, quod de TERTULLIANO scribunt B. [Col.0075C] Hieron. Sophronius Catal. Scriptor. Eccl. ac Niceph. lib. 4. cap. 12. ac 34. quum usque ad mediam aetatem in Eccl. Catholica presbyter permansit, ad Montani dogma delapsum. Verumtamen magna est difficultas, quomodo scribat B. Hieron. id factum invidia et contumeliis Clericorum Rom. Eccl. ac Sophronius: φθόνῳ καὶ προπηλακισμοῖς τῶν κληρικῶν τῆς ἐν Ῥώμῃ ἐκκλησίας, et interpres Nicephori: «propter Cleri Romani invidiam;» praesertim quum de eo nusquam conqueratur Auctor etiam in lib. adver. Ecclesiam scriptis, maxime quum causam illam reticens Vincentius Lirinensis, etsi B. Hieron. posterior, non aliud dicat, quam TERTULLIANUM Catholici dogmatis et vetustae fidei parum tenacem, ac disertiorem [Col.0075D] multo quam feliciorem, mutata sententia in errorem delapsum, magnam fuisse in Ecclesia tentationem. Quem imitatur Abbas Trithemius. 30. Est quidam qui invidiae causam fuisse putet Auctori eloquentiam. Rhenani conjecturam, quantumvis suspectam, sequuntur etiam Catholici quidam, qui suspicantur illum quum initio favere coepisset haeresi Montani, statim Ecclesiae communione privatum prius quam se totum dederet, quare commotus ille prorsus in Montani partes transierit. Verum non video quomodo Excommunicationem Ecclesiasticam, quam Auctor divinam censuram et futuri judicii praejudicium appellat (Apolog. c. 39.), B. vero Hieron. Epist. ad Heliod. «ante diem judicii judicium quo ejectus de Ecclesia rabido daemonis ore discerpitur,» non solum invidiae [Col.0076A] (quam pro zelo etiam in sanctis agnoscit idem B. Hieronymus Epist. ad Damas. de prodigo et frugi filiis), sed et contumeliarum nomenclatura ipse traduceret. Nos itaque, si quid in re incerta divinare liceat, conjicimus Tertullianum, post obitum Agrippini, in obtinendo Episcopatu Carthaginiensi repulsam passum fortassis invidia Clericorum quorumdam Ecclesiae Romanae, a quibus proinde etiam contumeliis affectus, ad partes Montani desciverit. Certe fomitem illis invidiae administrare potuerunt loci aliquot in libris praecedentibus: quibus tacite quorumdam Clericorum, fortassis Romanorum, vitia reprehendit, non aliter atque postmodum BB. Hieronymo et Paulino accidit eadem de causa (L. de Spect. c. 25.) ; Imprimis de frequentatione spectaculorum: Sed Tragaedo, [Col.0076B] inquit, vociferante, exclamationes ille (nempe aliquis de Clero) alicujus Prophetae retractabit. Inter

effeminationis modos, Psalmum secum comminiscetur; et quum athletae agent, ille dicturus est repercutiendum non esse; poterit et de misericordia moveri defixus in morsus ursorum et spongias retiariorum. Avertat Deus a suis tantam voluptatis exitiosae cupiditatem. Quale est enim, de Ecclesia Dei in Ecclesiam diaboli tendere? de coelo 99 of 843 (quod aiunt) in coenum? illas manus quas ad Dominum extuleris, postmodum laudando

1/4/2006 2:06 PM



daemoniis corpora conferunt. Nec hoc sufficit. Parum sit, si ab aliis manibus accipiant quod contaminant, sed ipsae tradant aliis quod contaminaverunt. Alleguntur in ordinem Ecclesiasticum Artifices Idolorum. Proh scelus! Semel Judaei manus Christo intulerunt, isti quotidie corpus ejus lacessunt. O manus praescindendae! Rursum illud de Pastoribus in persecutione fugientibus: Plane superest ut etiam martyria recusare meditetur, qui Prophetias ejusdem Spiritus sancti respuit: novi et Pastores etiam eorum in pace leones, in praelio cervos. Denique de velandis Virginibus: Illam consuetudinem [Col.0076D] quae virgines negat, dum ostendit, nemo probasset, nisi aliqui tales quales virgines ipsae. Tales enim oculi volent virginem visam, quales habet virgo quae videri volet. Invicem se eadem oculorum genera desiderant. Ejusdem libidinis est videri et videre (Ibid. l. de Veland. virg. cap. 2.) . Auctor commentarii S. Ambrosio ascripti in Epist. Pauli videtur interpretari invidiam illam, quasi fuisset ipsius Auctoris in Clerum Romanum. Sic enim, inquit, Per invidiam charitatem corrumpentes, scientiam ad nihilum deduxerunt. Nam et Tertullianus et Novatianus non parvae scientiae fuerunt; sed quia per zelum charitatis foedera perdiderunt, in schisma versi, ad perditionem sui haereses creaverunt. Ex quibus verbis fit etiam verisimilior mea conjectura ex eo, [Col.0077A] quod ob repulsam Episcopatus Rom. in schisma et haeresim inciderit Novatianus. Porro si excommunicatus fuerat justissimis profecto de caussis, etiam fortassis in absentem eam tulit sententiam B. Zephyrinus Pontifex. Primum enim in lib. omnibus scriptis citra 14. imperii Severi Annum, Paracleti novae prophetiae frequenter, Spiritus sancti etiam Montani verbis jam citatis meminit, sicuti etiam mulieris Prophetidis subinde, modo Priscillam, modo Maximillam significans; et similiter de Extasi habet non pauca, locis citatis inter Paradoxa Auctoris (L. ad Prax. c. 1) . Deinde Psychicos quoque, id est animales appellare coepit Catholicos, tum advers. Marc. tum advers. Praxean, sicuti etiam ibi latius. Postremo omnia illa simul conjungens lib. adv. Praxean, [Col.0077B] Romanum Episcopum, quantum apparet, Eleutherium calumniatur, tanquam qui agnoscens jam Prophetias Montani, Priscae et Maximillae, ex ea agnitione pacem Ecclesiis Asiae et Phrygiae inferre paratus fuerit, nisi Praxeas falsa (perperam inquit) de

ipsis Prophetis et Ecclesiis eorum asseverando, coegisset litteras pacis revocare jam emissas, et a proposito recipiendorum charismatum concessare. Et insuper diaboli negotium procurasse dicit, qui prophetiam expulit, et paracletum fugavit. Certe ipse

Auctor Excommunicationem in haereticos approbat non uno in loco (Scorp. adv. Gnost. c. 1.).

Anno Domini CCXII. § XVI. De ultimis Tertulliani montanistae libris, [Col.0077C] de Fuga in persecutione, de Exhortatione castitatis, de Monogamia, de Jejuniis adversus Psychicos, de Pudicitia, de Extasi, adversus Apollonium Septimum.---31. S. Zephyrini Papae Romani XIII. M. Aurelii

Antonini Bassiani Pii Felicis Augusti Britannici Germanici Imperii I. Q. EPIDIO L. F. RUFO LOLLIANO GENTIANO, ET POMPONIO BASSO COSS. conscriptum censemus TERTULLIANI librum DE FUGA IN PERSECUTIONE. Idque ante decessum Imper. L. Sept. Severi Pertin. Augusti qui eo anno pridie Nonas Febr. Eboraci moerore magis 100 of 843 quam morbo mortuus est (in hoc adeo punitus a Deo juxta Orosium lib. 7. cap. II.)

1/4/2006 2:06 PM



sicuti supra ex Auctore diximus] vel Severo Sulpitio teste (Sacrae Hist. lib. 2) , cessare fecerit, utpote qui scribat ab obitu Severi ad Decium usque pacem Ecclesiis fuisse, praeterquam quod a Maximino in Episcopos saevitum fuerit; quam adeo longam pacem appellat B. Cyprian. lib. de Lapsis. Quanquam interim edicta Severi adhuc aliquandiu viguisse ex his Auctoris verbis videantur: Nisi forte in Senatusconsulta et Principum mandata coitionibus [Col.0078A] opposita delinquimus. (L. de Jejun. c. 13. l. de Fuga in persec. c. 5.) Hunc quum contra Ecclesiam scriptum asserant, ubi supra, B. Hieronymus, Sophronius et Nicephorus, verisimile fit Fabium illum Romanum fuisse Presbyterum. Certe quod aliquo ministerio Ecclesiastico functus, colligere est ex verbis illis: Sed quum ipsi Auctores, id est, Diaconi, Presbyteri et Episcopi, fugiunt, quomodo laicus intelligere poterit? Quibus interim quando (contraquam sentit Auctor) fugere liceat, in Annotationibus nostris latius. Meminit in eo etiam Rutilii sanctissimi Martyris: porro et sub Severo haud dubie referri debet, quod scribunt Euseb. et Nicephor. de Origenis prima persecutione maxima apud Alexandriam, antequam sese ipse castraret. Atqui ad intellectum Auctoris facit, [Col.0078B] ubi dicit: Maledictum esse ante ἀποθέωσιν Deum Caesarem nuncupare (I. Apolog. c. 34.) ; id quod late recenset Herod. lib. tertio de ritu observato in relatione Severi Imper. post mortem in Divos per filios Romae facta, postquam cineres ex Britannia secum allati in urna alabastrina juxta illum, aut aerea juxta Spartianum, in sepulcrum Antonini sunt illati. Hic praeterea praetereundum non putavimus, quod quum pridie Non. Februar. perierit Severus, castigari deberent leges duae Codicis, altera lib. 6. Tit. 45. l. 1. ut legatur V. Kal. Februarii, pro, Januarii: altera ejusdem l. Tit. 37. lib. 3. uti soli Antonino Aug. ascribatur, non Severo et Anton. Augg. utpote quum lata sit. VI. Kal. Maii, diu post illius obitum, maxime quum extet lex Antonini solius Kalend. Maiis lata, et aliae plures his Coss. latae.

[Col.0078C] Anno Domini CCXIII. 32. S. Zephyrini Romani Pontificis XIV. Antonini Imper. II. M. POMPONIO M. F. ASPRO II ET ASPRO COSS. sive duobus Aspris, quibus Coss. Leges Antonini variae datae leguntur (quorum seniorem eumdem illum censemus de quo supra ad annum CCII.), solus Antoninus (testibus Herodiano et Spartiano), fratre Geta ad pectus suae matris interfecto postquam imperavit annum unum, dies 21. ac sepulto in septizonio (quod a septem zonis coeli ita dictum Severus, vel Euseb. teste, aedificaverat ac in Divos relato), imperium usurpavit. Insuper et alios plurimos, quantumvis patri sibique antea carissimos, neci tradi jussit, inter quos commemorandi veniunt Papinianus ille, [Col.0078D] ejus ac Juliani et Tertyliani JC. praeceptor, Juris Asylum cognominatus a Spartiano, et Sammonicus Serenus, cujus libros plurimos extare ille scribit, Gordiani postea Caesaris paedagogus. In hunc annum referimus librum TERTULLIANI DE EXHORTATIONE CASTITATIS, utpote quem Nicephorus, lib. quarto, capite 54, inter eos recenset, qui contra Ecclesiam catholicam conscripti sunt, et in quo eo dementiae videtur venisse, ut apud tres etiam laicos, utpote Montanum et insanas ejus Prophetides Priscam et Maximillam, esse Ecclesiam existimet, quemadmodum latius idipsum alibi inculcat (Lib. de Exhor. castit. c. 7: Lib. de pudic. c. 21.) . Huic etiam anno applicamus [Col.0079A] 101 of 843 disputationem illam Caii Scriptoris Ecclesiastici adversus Proclum, cujus meminerunt

1/4/2006 2:06 PM



existimavimus ansam dedisse Auctori ad Montani partes deficiendi; quod verisimile fit in Proclum hac disputatione convictum, nec resipiscentem, a Zephyrino Excommunicationem latam fuisse, et omnes ejus asseclas, inter quos haud dubie Auctor, utpote Montanistarum [Col.0079B] κατὰ Proclum sectator, non eorum qui secundum Aeschinem dicebantur, contra quos egit libro adversus Praxean. Verum jam antea illum deficere coepisse, imo contra Ecclesiam scripsisse, ex superioribus manifestum fit. Fortassis etiam hoc tempore contigit Origenis discipuli Clementis Alexandrini et Ammonii Romana sub Zephyrino profectio, cujus meminerunt Eusebius et Nicephorus, quorum ille lib. 6. cap. 12. causam illius eam scribit, quod in optatis illi esset antiquissimam illam Ecclesiam invisere. Quo tempore etiam alii Ecclesiastici scriptores ab illis enumerantur, Berillus Arabiae Bostrenus, Hippolytus juxta quosdam Portuensis, Alexander primum Cappadociae, deinde Hierosolymorum Episcopus, quibus interserit B. Hier. etiam Minutium Felicem, [Col.0079C] qui Apologeticum Auctoris per multa-imitatus est.

Anno Domini CCX V. 33. S. Zephyrini Papae Romani XV. Antonini Imper. III. IMP. CAES. M. AUREL. DIVI SEVERI. F. ANTONINO AUG. BRITAN. GERMAN. IIII. ET P. CAELIO P. F. BALBINO II. COSS. ipse Antoninus Imp. Trib. potest. XVI. de Britannis triumphavit. Quo anno a TERTULL. scriptum existimamus etiam adversus Ecclesiam librum DE MONOGAMIA. In eo inter caetera sic legitur: Quum magis nunc tempus in collecto factum sit, annis circiter clx exinde productis (L. de Monog. c. 3.) . Quos qui a Passione Domini computandos voluerit, tota via aberrare ex superioribus plus satis manifestum est, etiamsi, juxta erroneum calculum [Col.0079D] Auctoris a passo Christo usque ad devastationem Hierosolymorum anni duntaxat computarentur 22, quos alii enumerant 25; quia usque ad annum praesentem non solum 160, sed producti essent 188. Sunt etiam qui ab Apostolis hunc computum ineant, eo quod praemittatur: post Apostolos; in qua sententia et nos fuimus, quum Annotationes nostras in eum scriberemus locum. Verum SS. Petrus et Paulus primum passi sunt anno Neronis ultimo, qui in annum incidit Christi 69, a quo adhuc non nisi computantur anni 146. et S. Joannes Evangelista vixit ad Trajanum usque, mortuus primum anno circiter 100, unde non plures sunt anni quam 114. Propius accedunt qui ab Apostoli Pauli aetate computant annos illos circiter [Col.0080A] clx, quorum sententiae accedimus: sed quia ille primum martyrio affectus fuit cum Apostolo Petro (uti jam dictum est), censemus ab eo tempore numerandos quo Epistolam scripsit priorem ad Corinthios, ab anno nempe Domini circiter LIV. Imprimis enim scriptam Epistolam utramque ad Corinthios, postquam ab ipso ad fidem essent conversi, ex eisdem fit manifestum; quae conversio contigisse putatur anno Domini 51, quum ibi haesit ad annum et menses sex. Deinde si Ephesi scripta sit (sicuti quidam et rectius habent Graeci codices) ex historiis Peregrinationis Pauli satis patet dicto anno, qui incidit in duodecimum Claudii Imperatoris, Ephesi illum habitasse. Sive ex Philippis (quod plures prae se ferunt et Latini et Graeci codices), certe anno 55. Per Philippos iter fecisse, postquam [Col.0080B] quam Epheso discesserat, sub festum Paschae, 102 of 843 testantur Acta Apostolorum capite vigesimo. Et vero sic intelligi debere Auctorem, vel ex

1/4/2006 2:06 PM


103 of 843


Porro fuit hic annus nobilitatus Consulatu trium Imperatorii Ordinis virorum; nam praeter Antoninum et Balbinum, qui quartus ab illo imperavit cum Pupieno, etiam suffectus fuit ex Kalend. Martiis M. ANTON. [Col.0080C] M. F. GORDIANUS, qui postea Imperat. Caes. Aug. appellatus, a Balbino interfectus fuit, sicuti rursum ex Kalend. Maiis P. Helvius D. Pertinacis F. P. N. Pertinax paulo post occisus ab Antonino.

Anno Domini CCXV. 34. S. Zephirini Romani Pontificis XVI. Antonini Imper. IV, SILIO MESSALA ET Q. AQUILIO SABINO COSS. Imperator ex expeditione Gallica, cujus Spartianus meminit, Romam reversus, a vestis talaris genere inde allatae, quam plebi distribuit, ut eo vestitu sese salutaret, Caracalla nuncupatus est. Hoc fere anno scriptum censemus a TERTULLIANO etiam adversus Ecclesiam librum DE JEJUNIIS ADVERSUS PSYCHICOS [Col.0080D] (L. de Jejun. c. I. Ibid. c. 13. Ibid. c. 16.) . Ex quo imprimis fit verisimile, cum Proclo reliquisque Montanistis post dictam disputationem, etiam Tertullianum a Papa Zephyrino excommunicatum fuisse, ex verbis inquam illis: Dum quaqua ex parte anathema audiamus, qui aliter annuntiamus. Deinde varia tum fuisse celebrata per Graecias concilia, ita testatur: Aguntur praeterea per Graecias illas certis in

locis Concilia ex universis Ecclesiis, per quae et altiora quaeque in commune tractantur, et ipsa repraesentatio totius nominis Christiani magna veneratione celebratur. Conventus autem illi stationibus prius et jejunationibus operati. Quae maxime contra Montanistas

convenisse, vel inde mihi colligere videor, quod etiam in Episcopos quosdam ea haeresis canceris in morem serpere coepisse videatur, ex his Auctoris [Col.0081A] verbis: Haec erunt exempla, et populo, et episcopis etiam Spiritalibus; nam spiritales Montani asseclas Psychicis (ita Catholicos calumniose appellat) opponit (Ibid. c. 15.). Porro si vera sit lectio apud beatum Hieronymum Epistola quinquagesima quarta ad Marcellam de Montanistis, quod illi tres in anno Quadragesimas facerent, quasi tres passi essent Salvatores; incipit ab illis nonnihil dissentire Auctor in duarum duntaxat observatione, sicuti ex his verbis, etiam juxta MS. cod. manifestum fit: Duas, inquis, in anno

hebdomadas Xerophagiarum, nec totas, exceptis Sabbatis et Dominicis, offerimus Deo, abstinentes ab iis, quae non rejicimus, sed differimus. Verum de hoc latius in

Annotationibus nostris.

Anno Domini CCXVI. [Col.0081B] 35. Sancti Zephyrini Romani Pontificis XVII. Antonini Imper. V. AIMILO LAETO (quem paulo post ab Antonino interfectum scribit Spartianus) ET ANICIO CEREALI COSS. eo ipso quo Antoninus in expeditione Germanica (teste Spartiano) juxta Rhetias multos barbaros interfecit, inde potissimum GERMANICUS appellatus, putatur scripsisse TERTULLIANUS librum DE PUDICITIA (Lib. de Pudicit. c. 7. et cap. 1/4/2006 2:06 PM


104 of 843


dissentit, quod quum, teste B. Hieron. Epist. supracitata, Montanus sensisset non posse renovari per poenitentiam Lapsos, atque adeo illum cum Novatiano conjungat; Auçtor duntaxat moechis et fornicatoribus (etsi perperam, et contraquam antea scripserat libro de Poenit.) pacem Ecclesiae neget, oppugnans ex proposito illud Zephyrini (quem Pontificem Maximum etiam jam haereticus et Episcopum Episcoporum appellat): Ego et moechiae et fornicationis delicta poenitentia functis dimitto (Lib. de Pudic. c. 1.) . Atque hoc est mea quidem sententia quod de illo scribit B. August. lib de Haeres., postmodum abs Cataphrygibus divisum sua conventicula [Col.0081D] propagasse, fortassis quod jam defunctis illis qui κατά Proclum (cujus ipse sectator) dicebantur, obtinerent palmam illi qui secundum Aeschinem. Utpote contra quos tacite scripserit librum adversus Praxean de Patre et Filio non eisdem. Dissensisse etiam illum annotavimus de duabus duntaxat Quadragesimis. Quare falluntur, qui ex eo loco colligunt eum ad catholicam Ecclesiam rediisse, maxime quum B. August. causam haeres. duplicem assignat, tum quia transiens ad Cataphrygas coepit secundas nuptias damnare, tum quia sua conventicula propagavit.

Anno Domini CCXVII. 36. Sancti Zephyrini Papae Romani XVIII. et Antonini VI. Q. AQUILIO SABINO. II (ad quem Ulpianus Libros 51. Digestorum scripsit) ET SEXT. AURELIO. [Col.0082A] P. F. ANULLINO COS. censemus scriptos TERTULLIANI LIBROS SEX DE ECSTASI, et ADVERSUS APOLLONIUM SEPTIMUM (Inter fragmenta), quos etiam adversus Ecclesiam scriptos testantur B. Hieronymus, Sophron. et Nicephor. Nec obstat quod Apollonium collocet Beatus Hieronymus Catal. Script. Eccles. ante Auctorem, quia, quod alias facere solet, nullius imperatoris ascribit tempora. Euseb. quoque Eccles. histor. lib. 5. cap. 17. et post eum Nicephorus, eum inter eos quidem recenset qui adversus Montanum scripserunt, sed aliquandiu postea conscriptum satis indicant illa verba: «Porro Apollonius scriptor Ecclesiasticus, quum ea quae Cataphrygum Haeresis nominata est adhuc in Phrygia vigere videretur, Librum separatim ad patronos ejusdem confutandos conscripsit. Deinde convincit [Col.0082B] illud ejusdem: Idem iste Apollonius in eodem Libro commemorat, quod quadragesimus jam annus, in quo quidem ad hoc opus scribendum se contulit, agebatur, ex quo Montanus confictam et commentitiam prophetiam incoeperit.» Atqui ab initio pontificatus sancti Eleutherii, quo Montanus haeresim sparsit suam, uti supradictum est, ad hunc usque intercedunt anni XLII. Sedit enim Eleutherius post consulatum Cethegi et Clari (utpote creatus pridie Idus Maii, quum exstet illis consulibus Epistola Decretalis sancti Soteris Papae data X. Calend. Junii) usque ad Maternum et Praduam consules, defunctus VII. Cal. Junii, id est ab anno Domini CLXXII. usque ad annum CLXXXVI. per annos XIV, dies XIII Sanctus Victor, ut supra dictum est, annos XII; mensem I, dies XXVIII; cum Sancti Zephyrini [Col.0082C] XVIII fient anni XLII.

1/4/2006 2:06 PM



etiam historiae nostrae Tertullianicae finem imponimus. Non quod certo velimus asserere postea non supervixisse TERTULLIANUM, quem Trithemius scribit vixisse usque ad senectam et senium, sed quod saltem a scribendo destiterit. Sentiebamus aliquando, quum in illum Annotationes scriberemus, Librum de Jejuniis, sub S. Calixto papa editum fuisse, quod Jejuniorum meminerit citra illos dies quibus ablatus est sponsus (Lib. de Jejun. c. 13. n. 78. ibid. c. 4) , id est [Col.0082D] extra quadragesimam, existimantes alludi ad jejunia IV. Temporum ab illo instituta. Sed ubi penitus inspeximus, potest referri aut ad id quod sequitur: Et stationum semijejunia interponentes (nempe feriae quartae et sextae ad horam usque nonam) et interdum pane et aqua victitantes, aut ad jejunium Sabbati, quod Romae celebrabatur ex statuto, non in Africa (cujus etiam paulo post meminit) aut ad jejunia Poenitentium etiam Catechumenorum, de quibus ipse in haec verba ante haeresim: Ingressuros baptismum, orationibus crebris, jejuniis et geniculationibus et pervigiliis orare oportet (Lib. de Baptis. c. 20) , aut denique ad jejunia in Vigiliis Festivitatum Ecclesiasticarum. Atque adeo placet B. Hieronymi, Sophronii et Nicephori sententia qui non sub Macrino aut Heliogabalo, sed sub Severo principe [Col.0083A] et Antonino Caracalla floruisse et scripsisse testantur hunc auctorem nostrum; maxime quum sub S. Zephyrino Pontifice omnes illum claruisse scribant, non sub Calixto; praeter unum aliquem neotericum, qui tamen eum jam antea sub Adriano Caesare eumdem fecerat eum Tertyliano JC. Porro postremum fuisse hunc annum Antonini Caracallae Imp. non sequentem (uti Cassiodorus habet), patet ex Fastis Consularibus emendatioribus, in quibus sic scribitur: «Hoc anno ad VI. Idus April. IMP. CAES. M. Aurelius Divi Severi filius Antoninus Augustus Britannicus Germanicus occisus est (Apolog. cap. 15.) . Quum enim (inquit Spartianus) vellet iterum Parthis bellum inferre atque hybernare Edessae, atque inde Carras Luni Dei gratia (de quo, [Col.0083B] quod insuper addit, ad intellectum facit Auctoris, qui alicubi Masculum Lunam ridet) venisset, die Natalis sui ipsis Megalensibus, insidiis a Macrino Praef. Praet. positis, qui posteum invasit Imperium, interemptus est, ab eodem tamen in Deos relatus, et templo ei aedificato, et Saliis additis.» Confirmatur haec mea sententia, quod nullae extent leges Antonino et Advento Coss. sed Antonini Aug. titulo duae Praesente et Extricato Coss. altera lib. IX. Cod. data VIII. Kal. Mart. altera lib. VIII. Tit. 38. lib. 3. ex Kal. Martiis paulo ante obitum. Imperavit proinde a pridie Nonas Febr. anni Domini CCXII. usque ad dictum diem, annos VII. menses II. dies IV. Atqui S. Zephyrino Papae, quem et S. Damasus et alii omnes his consulibus vitam finiisse scribunt, non possunt plures anni tribui quam XIX. et dies XVI. quod a IV. Idus Augusti anni Domini CLXXXIX. usque ad VII. [Col.0083C] Kal. Septemb., quo defunctus est, totidem computentur. Quem quum Ecclesia inter Martyres celebret, oportet, ut absente jam Antonino, iterum per Pontifices Idolorum excitata fuerit Romae, et fortassis a Macrino continuata (qui proinde etiam post annum, mensem I. dies aliquot, a Deo caede punitus est) Christianorum persecutio, sed quia localis duntaxat, non computata ab historicis.

Ac finierit.---38. Caeterum etiam hic adjiciendum pro historiae veritate, frustra quosdam

illum denuo ad Catholicam fidem rediisse opinari. Nam imprimis id ex S. Augustino colligi non posse ad annum abhinc secundum ostendimus. Deinde inter Martyras minime computandum TERTULLIANUM, sed Tertullinum, supra in ipsis auspiciis annotavimus (Lib. de [Col.0083D] Poenit. in calce Argumenti et suis quibusque locis) . Denique S. Pacianus ad Sympronianum contra Novatianos nihil pro eis facit: «Tertullianus, inquit, post haeresin (etiam addendum censuimus) vester est: nam multa inde sumpsistis. 105 of 843 Ipsum Epistola sua, et ea ipsa quam Catholicus edidit, audies confitentem, posse

1/4/2006 2:06 PM


106 of 843


ad Origenem, de quo similia scripserat, qui a fine imperii Severi ad Decium usque supervixit) in Ecclesia magna tentatio. Sed de hoc nolo plura dicere: hoc tantum commemorabo, quod contra Mosis praeceptum, exurgentes in Ecclesia novellas Montani furias et insana illa insanarum mulierum novitii dogmatis somnia veras prophetias asseverando, meruit ut de se [Col.0084B] quoque et scripturis suis diceretur: Si surrexerit in medio tui propheta, etc. non audies verba prophetae illius. Quare? Quia, inquit, tentat vos Dominus Deus vester, utrum diligatis eum, an non. His igitur tot ac tantis caeterisque ejusmodi ecclesiasticorum exemplorum molibus, evidenter advertere, ac secundum Deuteronomii leges luce clarius intelligere debemus, quod si quando aliquis ecclesiasticus magister aberraverit, ad tentationem nostram id fieri providentia divina patiatur, utrum diligamus Deum, an non, in toto corde et in tota anima nostra.» § XVIII. De Tertullianistis.---39. Denique coronidis vice, non praetereundum, quod ex B. August. didicimus, durasse adhuc ad sua usque tempora TERTULLIANISTAS Haereticos, et tum primum in Catholicam Ecclesiam transiisse. Quibus etiam magis, quam ipsi [Col.0084C] Tertulliano, censemus imputandam absurdissimam illam haeresim qua dicebant animas hominum pessimas post mortem in daemonas converti, maxime quum aetate primum Augustini post Donatistas et Jovinianistas collocentur Tertullianistae, qui id senserint, tum ab ipso, tum a S. Isidoro, Honorio Augustodunensi, Rhabano et Gratiano in Catalogis haereticorum: «Tertullianistae (inquit ille ad Quodvultdeum, lib. de Haeres.) a Tertulliano, cujus leguntur opuscula multa eloquentissime scripta, usque ad nostrum tempus paulatim deficientes, in extremis reliquiis durare non potuerunt (sic enim castigamus) in urbe Carthaginiensi. Me enim ibi posito ante aliquot annos, quod etiam te meminisse arbitror, omni ex parte consumpti sunt. Paucissimi etiam qui remanserunt, in Catholicam transierunt; [Col.0084D] suamque Basilicam, quae nunc etiam notissima est, Catholicae tradiderunt.» Quod utinam illorum exemplo, jam quoque in nostro Belgio [(1) 1Kb] fatiscentes nostrae tempestatis haeretici, propediem faciant, Deo auxiliante, cui honor, potestas et gloria, in saecula saeculorum. Amen.

[Col.0083]

TERTYLIANI JC. ROMANI RESPONSA QUAE IN LIBRIS DIGESTORUM EXTANT.

EX LIB. I. QUAESTIONUM OCTO. 1/4/2006 2:06 PM


107 of 843


Ideo, quia antiquiores leges ad posteriores trahi, [Col.0084D] usitatum est semper, quasi hoc legibus inesse credi oportet, ut ad eas quoque personas et ad eas res pertineant, quae quandoque similes erunt.

[Col.0085A] D. Lib. 29. Tit. 3. de acquir. vel amitt. haered. lib. 82.

juxta MS. cod. Bald.

Si servus ejus qui capere non potest, haeres instituatur, et antequam jussu Domini adeat haereditatem, manumissus alienatusque sit, et nihil in fraudem legis factum sit, ipse admittitur ad haereditatem. Sed et si partem capere tantum possit Dominus ejus, eadem dicenda sunt de parte quam ille capere non potest. Nihil enim interest, de universo quaeratur quod capere non possit, an de portione.

D. Lib. 41. Tit. 2. acquir. vel amit. possess. l. 28. Si aliquam rem possideam, et eamdem postea conducam; an amittam possessionem? Multum refert in his quid agatur. Primum enim refert, utrum sciam [Col.0085B] me possidere, an ignorem, et utrum quasi non meam rem conducam, an quasi meam. Et sciens meam esse, utrum quasi proprietatis respectu, an possessionis tantum. Nam et si rem meam tu possideas, et ego emam a te possessionem ejus rei, vel stipuler, utilis erit et emptio et stipulatio, et sequitur ut et precarium, et conductio, specialiter possessionis solius conducendae, vel precario rogandae animus interveniat.

EX LIBRO SINGULARI DE CASTRENSI PECULIO.

D. Lib. 29. Tit. I. De Testam. mil. l. 23. Idem etsi paterfamilias miles de Castrensibus [Col.0085C] rebus duntaxat testatus arrogandum se dederit: si vero missus jam hoc fecerit, non valet testamentum. 1/4/2006 2:06 PM


108 of 843


Si filius familias miles fecisset testamentum more militiae, deinde post mortem patris posthumus ei nasceretur, utique rumpitur ejus testamentum. Verum si perseverasset in ea voluntate, ut vellet adhuc illud testamentum valere, valiturum illud, quasi rursum aliud factum: si modo militaret adhuc eo tempore quo nasceretur illi posthumus. Sed si filius familias [Col.0086A] miles fecisset testamentum, deinde postea vivo eo, et adhuc avo quoque superstite, nasceretur ei posthumus, non rumpitur ejus testamentum, quia cum id quod nasceretur, in potestate ejus non perveniret; non videtur suus haeres agnosci, ac ne avo quidem suo hunc nepotem posthumum, cum vivo filio nasceretur, suum haeredem protinus adnasci. Et ideo nec avi testamentum rumpi, quoniam licet in potestate avi protinus esse inciperet; tamen antecederet eum filius. Secundum quae si filius familias miles testamentum fecerit, et omiserit posthumum per errorem, quem non volebat adhaeredatum, deinde posthumus post mortem avi vivo adhuc filio, id est patre suo, natus fuerit; omnimodo rumpet illius testamentum. [Col.0086B] Sed si quidem pagano jam illo facto natus sit, nec convalescet ruptum. Si vero militante adhuc natus fuerit, rumpetur. Deinde si voluerit ratum illud esse pater, convalescet sic, quasi denuo factum. Sed et si vivo avo nascatur posthumus, hic non rumpet continuo patris testamentum. Si supervixerit post mortem avi vivo adhuc patre, rumpet; quod novus illi nunc primum haeres adnascitur. Ita tamen, ut nunquam possit duorum simul testamenta rumpere, et avi, et patris.

D. L. 49. Tit. 17. De castr. pecul. l. 4. Miles praecipua habere debet quae tulit secum in [Col.0086C] castra concedente patre. Actionem, persecutionemque castrensium rerum semper filius etiam invito patre habet. Si paterfamilias militiae vel post missionem arrogandum se praebuerit: videndum erit, ne huic quoque permissa intelligatur earum rerum administratio, quas ante arrogationem in castris acquisierit: quamvis constitutiones principales de his loquantur, qui ab initio quum essent filii familias, militaverint, quod admittendum est.

[Col.0085]

Dissertatio DE VERA AETATE AC DOCTRINA SCRIPTORUM QUAE SUPERSUNT Q. SEPT. TERTULLIANI [(1) 1Kb] .

1/4/2006 2:06 PM



ARTICULUS I. [Col.0085D] De Tertulliani ingenio, stylo et existimatione. 89

ARTICULUS II. constant.§ 5.---Prima classis librorum, qui sunt tempore prioris vexationis christianorum sub Severo Augusto scripti.emendantur.sit exaratus; Hoffmanni conjecturae exploduntur. De libris Tertulliani, quorum et aetas, et orthodoxia [Col.0086D] 96 § 1.---Ratio Instituti

Ibid.

§ 2.---Quaestiones quaedam universe proponuntur.

97

§ 3.---Quonam anno Tertullianus ad montanistas defecerit? Utrum, his relictis, se denuo ad orthodoxos receperit?

98

§ 4.---Quomodo Tertullianus montanizans a Montanista discerni possit. Et hujus discriminis vindiciae adversus Hoffmannum.

99

[Col.0087A] 101 § 6.---De ipsa hac vexatione disputatur, ita ut demonstretur, talem extitisse ante Severi edictum, quam in rem propositis Moshemii argumentis alia nova adjiciuntur, Ibid. et initium coepisse A. P. N. C. N. CXCVII. § 7.---Quae caussae hujus prioris vexationis.

104

§ 8.---initium vexationis christian. ex an. quo periit Albinus demonstratur; hunc vero an. CXCVII. interfectum esse probatur primo ex ordine belli quod Severus cum Pescennio Nigro gessit. Obiter quaedam notae in nummis Severi explicantur, et Moshemii rationes [Col.0087B] 105 § 9.---Albinum anno CXCVII. interfectum fuisse probatur secundo a tempore expugnati Byzantii.

108

§ 10.---Probatur tertio, ex anno, quo Caracallus Caesaris dignitatem e SCto accepit.

109

§ 11.---E loco quodam Tertulliani ad Scapulam, qui cum alio Spartiani confertur, ostenditur anno CXCVII. initium cepisse priorem hanc vexationem christianorum.

Ibid.

109 of 843 § 12.---Idem demonstratur ulterius ex aetate Apologetici Tertulliani, caeterorumque 110

1/4/2006 2:06 PM



111 § 14.---Liber de Spectaculis an. CXCVIII. conscriptus. Dubitationes Tillemontii, Hoffmanni et Dupinii solvuntur.

113

§ 15.---Liber de Idololatria eidem anno asseritur. Tillemontii et Hoffmanni conjecturae dispelluntur.

115

§ 16.---Apologeticus an. CXCIX. compositus demonstratur.

117

§ 17.---Libri duo ad nationes anno CXCIX. scripti.

120

§ 18.---Liber de testimonio animae eidem anno asseritur.

121

ARTICULUS III. § 5.---Liber uterque de Cultu feminarum simul editus ostenditur contra Pamelium et Tillemontium.esse docetur. [Col.0087D] De libris Tertulliani quorum et aetas et Montanismus constat.

122

§ 1.---Liber de Corona an. CCI. docetur conscriptus.

Ibid.

§ 2.---Secus sentientium opiniones examinantur, et imprimis Hoffmanni et Orsii, qui 126 illum anno CXCVIII. tribuerunt, et Pagii, qui eum assignaverat an. CCII. § 3.---Baronii argumenta convelluntur pro anno CXCIX.

129

§ 4.---Denique Pamelii et Allixii, qui librum hunc conjecerant in annum CCIX. decreta exploduntur.

130

[Col.0088A] 130 § 6.---Anno quidem CCI. aut CCII.

132

§ 7.---Liber de Fuga in persecutione vindicatur anno CCII.

Ibid.

§ 8.---Examinatur popularis sententia de libro Scorpiace libris Tertulliani ad Marcionem posteriore, deque ejus adversus hunc libris deperditis disputatur.

133

§ 9.---Scorpiacen anno CCIV scriptam esse conficitur.

135

§ 10.---Libri V qui supersunt adversus Marcionem, quorum primus refertur ad annum CCVII. aut CCVIII. caeteros dubiae aetatis [Col.0088B] 136 § 11.---Tillemontii contraria opinio castigatur.

137

§ 12.---Liber de Pallio. Disputatur de triplici praesentis Imperii virtute, et inquiritur in 139 annum quo Geta dignitatem Augusti suscepit. § 13.---Dubia redditur Basnagii et Walchii sententia, qui an. CCXI. hunc librum editum esse voluerunt, et an. CCVIII. libellus asseritur. 110 of 843 § 14.---Librum ad Scapulam sub initium Imperii Antonini Caracalli, an. CCXI.

141 1/4/2006 2:06 PM


111 of 843


ARTICULUS IV. vel utraque, latet. De libris Tertulliani, quorum vel aetas, vel doctrina, [Col.0088C] 144 § 1.---Tertia classis librorum Tertulliani, quos, quamvis incertae aetatis sint, tamen Ibid. constat scriptos ante ejus defectionem fuisse. § 2.---Liber de Oratione ante defectionem scriptus.

Ibid.

§ 3.---Liber de Baptismo a Tertulliano catholico exaratus. Confutantur argumenta dissentientium.

148

§ 4.---Pamelius et Dupinius castigantur. Puritas libri a Montanismo demonstratur.

152

§ 5.---Libri II ad uxorem ante lapsum Tertulliani exarati.

156

ARTICULUS V. [Col.0088D] Quarta classis librorum, quorum nonnisi Montanismus patet.

157

§ 1.---Liber de Patientia.

Ibid.

§ 2.---Liber de velandis Virginibus, qui est facile librorum Montanisticorum primus. 159 § 3.---Liber de Exhortatione castitatis.

160

§ 4.---Liber de Monogamia, Jejuniis et Pudicitia.

161

§ 5.---Libri adversus Hermogenem, Praxeam et de Anima.

162

§ 6.---Libri adversus Valentinianos, et de Praescriptionibus, Carne Christi, et Resurrectione.

164

ARTICULUS VI. § 4.---De Montanistis Artotyritis. [Col.0089A] Quinta classis, librorum quorum nec aetas, nec doctrina certa est.

168

§ 1.---Liber de Poenitentia.

Ibid.

§ 2.---Liber adversus Judaeos.

170

1/4/2006 2:06 PM



§ 6.---Usus universae hujus Disputationis exemplis ex Historia christiana ductis demonstratur.

177

ARTICULUS I. De Tertulliani ingenio, stylo, et existimatione. [Col.0089A] [Col.0089B] Multum valuisse Tertullianum litteris, earumque scientia, commentationes, quas edidit, luculenter declarant. Judice Dupinio, «acris et acuti erat ingenii, et non satis accurati et recti. Plus splendoris saepe ejus inest ratiociniis quam solidi. Afficit, et perstringit potius novis et inusitatis elocutionibus, quam vi rationum convincit. Res affectatae sunt, et interdum aliquanto inflatae. Lepore quidem grandi, at parum genuino eas exprimit. Praeter modum saepe loquitur: in omnibus fere effervescit et effertur. Figuris et hyperbolis scatet. Multa scientia et eruditione repletus erat, qua apposite admodum utebatur. In Satyra excellebat: ejus urbani sales, et mordaces erant. Adversarios dextre impugnabat, et eos rationum inter se cohaerentium multitudine obruebat. Denique ni ratiociniis [Col.0089C] persuadet, consensum saltem extorquet splendida ratione dicendi. Ejus oratio laconica, dictiones validae, et in ejus scriptis totidem verba, totidem fere sententiae. Non immerito tamen in iis tria carpit Lactantius vitia non contemnenda. Tertullianus, inquit, plurima erat litteratura peritus, verum in loquendo parum facilis, parum comptus, et multum obscurus (Lactant. lib. V. Institut. Divinar., cap. I.) . Tria haec quidem styli vitia apud plerosque Auctores Africanos occurrunt, exceptis tamen Minutio, Cypriano et Lactantio, qui ab Africanorum stylo recesserant: Cypriano tamen adhuc aliquid est reliqui. Verum summo gradu apud Tertullianum; et nullius Scriptoris stylus illius auctoris stylo durior est, minus comptus, et obscurior. Singula ejus opera illis laborant vitiis, alia [Col.0089D] plus, alia minus. Clarior et liquidior est, sed minus elegans in libris Polemicis, obscurior et durior in locis communibus, ut in libro de Pallio, quod unum est ex antiquitatis operibus obscurissimis. Liber de Poenitentia omnium est elegantissimus. Ejus opera pulcherrima et utilissima sunt Apologeticus, Praescriptiones, libri de Poenitentia, Baptismo, Oratione, et Hortationes ad Patientiam, et Martyrium.» Haec Dupinius (Ell. Dupin. Biblioth. des Auteurs, tom. I. p. 165. vers. latin. Coloniae, 1703.) . Sed audiendus quoque Joan. Caveus, qui cum praedicta Lactantii verba recitasset, mox sua hanc in sententiam subdit: Habet tamen Tertulliani stylus majestatem quamdam sibi propriam, et grandem

eloquentiam, sale et acumine plurimum conditam, quae simul legentis ingenium exercet, et [Col.0090A] animum suaviter delectat (Cave, Hist. litterar., tom. I. pag. 92. edit.

Basileensis).

Ex supra dictis (prosequitur Dupinius) non est difficile judicare, quis fuerit Tertulliani Character. Verum aeque non est facile asserere, utrum laude, quam vituperio sit dignior; nam primo si de eo judicatur, [Col.0090B] prout Ecclesiae inserviit, difficile dictu est, an ei magis nocuerit, quam profuerit. Inde enim ejus doctrinam contra plures haereticos 112 of 843 fortiter propugnavit, in quibusdam operibus capita non levia ejus disciplinae tuitus est, et

1/4/2006 2:06 PM



mediocriter Viri variant in judiciis, quae de hoc Auctore ferunt: quo ad credendum inducor [Col.0090C] in eo, quod bonum est, laudare satius esse, et quod malum fuit, vituperare, quam de eo absolutum ferre judicium, quod nunquam non mille disceptationibus esset obnoxium. En tibi quaedam tum Antiquorum, tum Recentiorum de Tertulliano judicia. Cyprianus, Auctore Hieronymo, qui id acceperat a Presbytero quodam, qui id a Cypriani scriba didicerat, nonnihil ejus operum quotidie legere solitus erat, et ejus rogando librum, aiebat: Date mihi Praeceptorem meum (Hieronym., de Scriptor. Eccles., cap. 53.) . Revera enim eum imitatus est, et ab eo non pauca desumpsit. Pleraque etiam suorum operum eodem, quo Tertullianus instituto composuit, ut suum de Idololatria librum ad instar Apologetici: Libros de Disciplina, et Habitu muliebri, [Col.0090D] de Zelo, et Livore, de Oratione Dominica, de Opere et Eleemosynis, ad imitationem Tertulliani. Eusebius tradit de Tertulliano, eum unum ex eruditissimis latinis Scriptoribus fuisse, et in singulis Ecclesiis clarissimum (Euseb., Hist. Eccl., l. II. c. 2.) . De eo judicium fert Lactantius a nobis allatum, quod ejus non admodum cedit honori. Hilarius in suo in Matthaeum commentario scribit, errorem in quem lapsus est, ejus librorum auctoritatem elevasse, qui erant aliqua approbatione digni. De eo nonnunquam honorifice loquitur Hieronymus, ut in Catalogo, ubi loci eum dicit acris et vehementis ingenii Virum; et in sua ad Magnum Epistola, tradit eruditione et subtilitate omnes ei auctores inferiores esse; sed alibi ejus errores increpat, et vitia. In sua contra Ruffinum Apologia, [Col.0091A] ait: Ejus ingenium laudo, haereses damno: et contra Helvidium, respondet Haeretico Tertulliani auctoritatem apponenti: De Tertulliano dico, Ecclesiae hominem non esse. Tertulliani stylum laudat Augustinus, et ejus ubique damnat errores, in libro de Genesi ad litteram tradit Tertullianum acri ingenio nonnunquam veritatem perspexisse, nec potuisse quin eam aliquando vel contra mentem suam poneret. Tertullianum ita suis pingit coloribus Vincentius Lirinensis: Tertulliani quoque, inquit, eadem est ratio; nam sicut ille (nempe

Origenes) apud Graecos, ita hic apud Latinos, nostrorum omnium facile princeps judicandus est. Quid enim hoc viro doctius? quid in divinis, atque humanis rebus exercitatius? nempe omnem philosophiam, et cunctas philosophorum sectas, auctores, adversatoresque [Col.0091B] sectarum, omnesque eorum disciplinas, omnem historiarum, et studiorum varietatem, mira quadam mentis capacitate complexus est. Ingenio vero nonne tam gravi, ac vehementi excelluit, ut nihil sibi pene ad expugnandum proposuerit, quod non acumine irruperit, aut pondere eliserit? Jam porro orationis suae laudes, qui exequi valeat? quae tanta, nescio qua rationum necessitate conferta est, ut ad consensum sui, quos suadere non potuerit, impellat; cujus quot pene verba, tot sententiae sunt, quot sensus, tot victoriae. Sciunt haec Marciones, Apelles, Praxeae, Hermogenes, Judaei, Gentiles, Gnostici, caeterique; quorum ille blasphemias multis, ac magnis voluminum suorum molibus, velut quibusdam fulminibus evertit. Et tamen hic quoque post [Col.0091C] haec omnia, hic inquam Tertullianus, Catholici dogmatis, id est, universalis ac vetustae fidei parum tenax, ac disertior multo, quam felicior, mutata deinceps sententia, fecit ad extremum quod de eo beatus confessor Hilarius quodam loco scribit: Sequenti, inquit, errore detraxit scriptis probabilibus auctoritatem [(1) 1Kb] . Trithemii, Rhenani, Politiani, Pamelii, Rigaltii, et caeterorum recentiorum judicia silentio praetermitto, qui a singulis consuli possunt, et duorum Nostratium Gallorum auctorum judicio finem facio, qui uterque Tertullianum, sed varie pinxit. Prior est clarus Balzacius in Epistola ad Rigaltium 2. lib. 5. Tertullianum, inquit, expecto, quem in lucem emittis, ut me

113 of 843 patientiam, quam tradit, edoceat . . . . . Cum eo auctore in gratiam redissem tua

1/4/2006 2:06 PM



nostris abludant, tamen sua non carent amabilitate, et ut non paucas Italas obscuravit Sophonisbe, sic ejusdem regionis ingenia cum sua extera placent eloquentia, et huic plures Ciceronis imitatores postponam. Delicatissimis fateamur, et quidem stylum esse ferreum, at nobis quoque fateantur, ex hoc ferro eximia eum arma cudisse, [Col.0092A] ac Christianae Religionis cum honorem, tum innocentiam propugnasse: Valentinianos acriter persecutum fuisse, et Marcionem penitus confodisse. Posterior est P. Mallebranchius Investigationis veritatis auctor Lib. II. cap. 3. Tertullianus, inquit, procul dubio, vir omni doctrina excultus erat, at plus memoria, quam judicio pollebat. Acri magis et vasto ingenio, quam acri et vasta mente. Denique dubitari nequit, quin fanaticus fuerit eo sensu quo supra explicui, et quin omnia propemodum fanaticis propria ei fuerint. Eo quod Montani ejusque vatum visiones veneratus fuerit, evincitur quod debili judicio fuerit. Acies illa ingenii, impetus de levibus afflatus, mentem effraenatam non obscure denotant; quot in ejus hyperbolis et figuris motus abnormes? quot rationes splendidae ac magnificae, quae suo duntaxat [Col.0092B] splendore probant, et persuadent solum mentem stupefaciendo atque perstringendo. Deinde demonstrare conatur hanc veram illius esse imaginem, quaedam exscribendo ex libro de Pallio, quo existimavit opere id apposite evinci posse.

Si hanc, quam ex Viris doctis dedimus, Tertulliani imaginem spectemus, quaeri cum nonnullis potest, plus ne profuerit nocueritne Religioni et Ecclesiae? majorane damna intulerit Ecclesiae, an vero commoda? plusne vituperio, an laude dignus sit censendus Tertullianus? Ut varia hac de re doctorum judicia sunt, ita quidpiam determinare oppido difficile est, ac delicatum. Judice tamen elegantissimo Schroeckhio [(1) 1Kb] , si ejus (Tertulliani scilicet) scripta interrogemus, in [Col.0092C] ejus fere favorem licet respondere. Montani enim errores, quorum Patronum agebat, non admodum Ecclesiam oppugnabant, multo minus Christianae religionis fundamenta evertebant, sed ex fervore potius quodam pietatis nimio, rationis discussionem plerumque abjiciente, oriebantur; imo et in his defendendis a Fide catholica, symboloque Apostolico nihil, aut certe non multum discedebat. Quid ergo Montanistae appellatio plus illius famae noceat, quam alia veterum Patrum errata auctoribus suis? inter Sectarios meliorem quidem Vitae suae partem egit, non habet tamen Ecclesia ea aetate Virum, quem huic eruditione, et meritis comparet. Imo non parum profuisse catholicis Tertullianum etiam Montanistam arbitror, non solum quod suis invectivis eorum in [Col.0092D] agendo prudentiam acueret, sed quod eos commendatis tanto ardore severioris Ethices principiis ab lusibus allegoricis in exponenda Scriptura sacra, et ingeniosis circa Fidem quaestionibus inter eos hinc inde agitatis ad res longe utiliores avocaret. Nec vero quae scriptoris hujus sunt vitia (haec enim non potuit non prodere, qui in alienis detegendis refutandisque tanta fuit inclementia versatus) Virtutes ejus adeo conspicuas obscurant. Scripta ejus plena indiciis fervidi profundique animi, suo se genio distinguentis; modo animus vehementer assurgit, modo quadam velut aegritudine demittitur, et anxie serpit, propriis inventis et cogitatibus abundans, raro sedatus, in [Col.0093A] exultando quoque subtristis. Apparatus eruditionis, quam ubertim, apteque suis inspersit locis, multiplex non sine legentium sapore atque emolumento imaginandi vis, ampla atque prognata inde ingenii ubertas se undique per exquisitas cogitationes, acutas sententias, imagines vivacissimas, per festivos sales, et mordaces cavillationes, omneque dictionis genus diffundunt; his facultatibus raptim et turbate multoties agitatis judicium non semel cespitat; unde ejus argumenta splendoris ac speciosi multum, ponderis vero et solidi 114 of 843 saepe parum habent. In rebus etiam minimis exardescit. Praeter facilitatem quibusque

1/4/2006 2:06 PM



matrem inter Christianos condemnabat, sed et indole animi, tardam et ab adamatis evagationibus liberam cogitationem abhorrentis, abstinuit, unde et minus frequenter, minusque feliciter, quam ejus capacitas ferebat, philosophabatur. His tamen haud impeditus fuit, quo minus Christiani nominis et Religionis eximius adversus Gentes Apologeta evaderet. In suis scriptis, si paucas quasdam sibi peculiares sententias, neque gravioris momenti, ac praesertim decantata Montani dogmata excipias, puram passim cum gravitate [Col.0093C] Fidem Catholicam, absque artificiosis explicationibus, et comparandi formulis, quas nonnulli Doctorum hucusque adhibere conati fuere, proponit. In morum doctrina, ubi tam frequenter in rigorem deflectit, quanto severior, tanto saepe praestantior. Suo namque Religionis promovendae ardore legentium animos succendit, et generosos in actus inflammat. Quaestiones autem, et assertiones Morales tanta vi ac gratia pertractat ut erranti facile ignoscas, frequens in sacrarum litterarum usu, nec indoctus earumdem interpres, sed parum ingenuus, suarum utpote opinionum ex iisdem eliciendarum plus aequo studiosus. In falsis doctoribus et Christianae doctrinae corruptoribus reprimendis acerrimus Athleta, qui eosdem [Col.0093D] innato animi impetu, capitali odio, dicteriis et opprobriis homine liberali parum dignis, persecutus est. Ad eos fortiter atque omni ex parte debellandos, insuetis utitur argumentandi telis, quae tamen pleraque non incassum emissa, graviter vulnerant. Stylus ejus duritiem plusquam Africanam, et si accurate velis dicere, Tertullianeam redolet. In verbis amplitudini et vi cogitatuum respondentibus ubique Auctoris singulare studium apparet. Ideae ideis, vocabula vocabulis condensantur, ut e dictionis obscuritate non nisi raro perspicuitas, et duntaxat velut fulgur e tenebris resplendeat. Voces obsoletae, aut nove confictae, aut affectatae, constructiones verborum asperae, abusiones variae, stylus inaequaliter fluens, condensa brevitas, audaces metaphorae, frigidae sententiae, et antithes es [Col.0094A] ac lusus verborum inanes Tertullianum ubique produnt. Quae sedeat sententia in mente Tertulliani, verbis quidem exprimit, sed obscuris adeo, ut conjectando potius, quam probe perspiciendo eruatur: rarius dubiae, quas ad se manifestandum selegit, phrases plene penetrantur; non immerito in hoc carpendus, quod studiose cogitatus suos tenebris ac verborum involucris contexerit. Verum Oedipi labores haud sane inanes erunt, qui solertius styli hujus aenigmata pervestigarit. Dubiam, quam suis scriptis aspergit Auctor, lucem compensat copia et ubertate veritatum quas sollicito scrutatori detegit. O quam jucundus erit conatus antiquitatis studioso haec scripta meditanti, ex cumulo verborum operose coacto ad penitiorem rerum cognitionem pertingere, et non [Col.0094B] raro in unico prope verbulo acutius investigato praeclaras veritates retegere! Quantopere abludit Tertullianus a Scriptoribus non paucis, qui turgida sua dicendi methodo, verborum nonnisi profluvia fundunt, et cassas nuces lectoribus ad fastidium usque porrigunt. Quot interea Auctor noster difficultatibus scatet, cultoribusque suis lectionem reddit impeditam, tot amoenitatibus e contra sunt ejusdem libri referti, et varietate ac selectu sententiarum ac veritatum utiles magis atque jucundi. Praeter enim Eruditionis reconditioris thesauros, invenies in ejus scriptis Fidei Christianae, disciplinae Ecclesiasticae, caeremoniarum in cultu divino usitatarum, impetuumque a sectis haereticis in doctrinam catholicam factorum, ac haereticorum sui aevi opinionum enarrationem adeo ingenuam, [Col.0094C] perspicuam, et jucundam, qualem frustra illa aetate ab aliis expectaveris. Nec est, quod confusionem Montanismi (propriae suae opinionis) et Catholicismi, ut ita dicam, metuas, qui multorum est scrupulus, nam illum in paucis, rebusque levioribus professus est, nec suas opiniones a communi sententia discernendi media nos deficiunt. Parum accuratam esse aiunt nonnulli ejus de 115 of 843 Gnosticorum erroribus ob Orientalis Philosophiae ignorantiam recensionem; sed id non

1/4/2006 2:06 PM



Praeterea Tertullianus latinitatis Ecclesiasticae seu sermonis in publicis Ecclesiae negotiis usitati auctor fuit, in quo cum veteris Latii vocabulis et sententiis novae et a Christianis dogmatibus, Personis, et Consuetudinibus desumptae notiones junguntur, licet ab orthodoxis suae communioni non fuerit annumeratus, ejus tamen ingenium, stylumque passim commendabant, quemque inter Occidentales illi aequarent, habebant neminem. Non multo post Cyprianus, inter Episcopos celeberrimus, se suamque orationem penitus ad hujus dictionem effinxit, quod et caeteri minus aperte tentarunt. Montani autem factione paulatim deficiente, periculum quoque ex illius lectione sensim evanescere [Col.0095A] coepit, maxime ob commoda quae inde hauriri poterant plane singularia. Commentationes et interpretationes ejus in sacras litteras illustria sunt monumenta ad historiam Theologiae Biblicae, Exegesinque sacram; sed non sine difficultate dirimitur quaestio, quantum ille usus sit interpretatione latina illo tempore jam existente. Numerus et varietas operum Tertulliani sane postulat, ut illa certum in ordinem aut classes redacta perpendantur; sic relate ad res quas continent, seu ratione argumenti quod pertractant, illius scripta in tres classes distingui possunt. Prima complectitur ea, quae adversus Ethnicos et Judaeos, juratos Religionis hostes, scripta fuere, qualia sunt, e. c., Apologeticus, libri II. ad Nationes, liber de animae Testimonio, ad Scapulam, et adversus Judaeos. [Col.0095B] Secunda quae contra Haereticos, puta liber de Praescriptione Haereticorum, adversus Praxeam, Hermogenem, Valentinianos, Marcionem, de Carne Christi contra Apellem, Marcionem et Valentinum, de carnis Resurrectione contra Sadducaeos et Haereticos Resurrectionem negantes. Scorpiace contra Gnosticos, liber de Anima contra Philosophorum et Haereticorum sententias. Tertia vero, quae cum disciplinam, tum mores spectant; in hac classe primus locus debetur libro de Baptismo, cujus pars prior dogma adversus Gajanitas de Baptismi necessitate ac efficacia demonstrat; posterior disciplinam describit. Liber de Poenitentia primus est eorum qui mere ad Ecclesiasticam disciplinam spectant. Liber de Oratione partim de moribus, partim de disciplina agit. Huc spectant etiam Tractatus [Col.0095C] de Idololatria, de Corona, de Fuga, de Pallio, de Spectaculis, de Cultu et habitu Feminarum, de Velandis Virginibus, de Patientia, ad Martyras, ad Uxorem. Habita vero ratione ad Criticem ac Chronologiam quinque Operum classes statuendas esse capite sequenti docebimus. Notanda denique etiam veniunt Tertulliani opera contra Ecclesiam scripta pro Montanistis, hujus generis numero quatuor habentur, nimirum liber de Pudicitia, de Monogamia, Exhortatio ad castitatem, et Tractatus de jejuniis. De tempore atque ordine, quo in exarandis commentationibus suis usus est Tertullianus, multa ab Eruditissimis Viris disputantur; nec licet litem hanc ita decidere, ut omnia fiant plana atque accurata. [Col.0095D] Praeter alios, operas suas ad id contulerunt, ut librorum, quos Tertullianus composuit, et reliquit, aetates indagarent, ex Protestantibus Samuel Basnagius (Sam. Basnag., Annal. politico Ecclesiast., tom. II. p. 215.) et Petrus Allixius (Petr. Alix., Dissertat. de Vita et Scriptis Tertulliani, cap. IV, seqq., pag. 28.) , cujus Chronologiam proxime ad veritatem accedere judicat Guil. Caveus (Guil. Cave., Hist. litterar., tom. I. p. 92.) et ipse ordinem, ab eo designatum, in enumerandis his libris praecipue sequitur, ita tamen, ut in nonnullis ab illo dissentiat. Ex Catholicis Sebastianus le Nain, Tillemontius (Tillemont, Mémoires, tom. III. p. 300. et suiv., édit. de Bruxell., 1732.), Ellies Dupinus (Ell. Dupin, Bibliothèque des auteurs, tom. I.) et Remi Ceillier (Remi Ceillier, Hist. gén. des Auteurs, [Col.0096A] tom. II. chap. 28.) ad investigandam ejus librorum aetatem vires suas et studium impenderunt. Sed nemo felicius, indice Cl. 116 of 843 Jo. Matth. Schroeckhio, hoc munere functus est, quam Cl. Jo. Augustus Noesselt

1/4/2006 2:06 PM


117 of 843


nactus sum) litteratorum haud ingratiis hic subjiciendam statuit.

ARTICULUS II. De libris Tertulliani, quorum et aetas et Orthodoxia

constant.

[Col.0096B]

§ 1.--- Ratio instituti. Postquam, depulsis superioris barbariei tenebris, bonis artibus atque disciplinis pristina elegantia restituta fuit, coeperuntque prodeuntibus annis omnia litterarum genera majori lumine collustrari: non defuerunt magno et excellenti ingenio viri, qui nec arte longa, nec maximis difficultatibus deterriti, quidquid industriae poterat impendi, ad illustrandam coetus Christiani historiam contulerunt. Namque hi, ut erant in ea sententia, absque veterum scriptorum [Col.0096C] severa lectione, neque litterarum elegantiae, neque arti bene accurateque sentiendi, neque ipsis sanctioribus disciplinis satis posse consuli; ita maxime excutiendos credebant eos, quorum lectione perspexerant ipsius doctrinae disciplinaeque Christianorum intelligentiam plurimum adjuvari posse. Sed, ut ipsorum temporum, ita etiam opinionum est quaedam vicissitudo: haec ex antiquitate sapiendi ratio paulatim apud nos adduci coepit in contemptum, maxime cum extiterint, qui propterea quod solo sensu communi, a patribus velui heraeditate relicto, virum doctum credebant effici, modo is esset adstrictus subtilitatis geometricae legibus, instituerunt Theologiae tirocinia ipsa pro Theologia habere, et, contenti scientia sua tam parva, contemnere eos, quorum studia aut nullam [Col.0096D] habent novitatis formam, aut acerrimam ingenii contentionem laboremque requirunt operosum. Unde factum est, ut hodie plerisque sordeat omne id, quod habet aliquam notam antiquitatis, et quae ad sacrarum litterarum, veterum familiae Christianae doctorum et historiae Christianae intelligentiam pertinent, ea doctoribus umbraticis, quam sagacioribus videantur digniora. Haec saepius mente agitantibus nobis, dolentibusque cum iis, qui bonam mentem amant, temporum nostrorum infelicitatem, visum est, horum aemulari diligentiam potius, quam caeterorum obscuram sapientiam. Ex quo igitur coepimus cogitare de eo, quo possemus consequi, ut aliquid consecremus ad aliorum utilitatem; religioni nobis duximus, viam sequi popularem, [Col.0097A] quae sensim ducet nostros homines ad barbariem pristinam, repetendaque putavimus antiquitatis studia, quae cum opera, in divinis litteris diligentius colendis a nobis collocata, majorem aliquam habeant conjunctionem. Propterea, cum, quoad licebat, etiam ad antiquiorum Ecclesiae Doctorum libros assidue tractandos animum adjunxissem meum: dignus mihi in primis Tertullianus videbatur, cujus scripta accurata lectione persequerer. Namque dubito fere, an quis in antiquitate universa sit eorum, e quibus doctrina moresque veterum

1/4/2006 2:06 PM



quidem quaestio vehementer exercuit doctorum hominum ingenia, movitque eos ad intelligendam librorum ejus aetatem, ut haberemus certam viam e Tertulliano intelligendi, quid veteres Christiani senserint, quidne minus? Sed dolendum est sane, horum alios, eosque praestantissimos viros, non nisi unum alterumve libellum sumpsisse sibi, alios leviter opus susceptum tractasse, alios praejudicatis opinionibus a vero aberrasse, quod credo consecuturos fuisse, si nudam veritatem nudi expeditique fuissent secuti. Quare cum legissem istius scriptoris libros atque relegissem, et observarem, esse [Col.0097C] adhuc in iis, quae, ad librorum aetatem scriptorisque doctrinam pertinentia, disputari utiliter possent, ab aliis non commemorata, ac plerorumque librorum aetatem accuratius posse constitui: consilium cepi benevolo doctorum virorum judicio subjiciendi ea quae sumpta e libris Tertulliani ipsis, cum scriptorum veterum libris aliisque antiquitatum monumentis collata ad demonstrandam eam facere posse videbantur. Quam quidem disputationem ita instituemus, ut, praemissis quibusdam, quae universe dicenda sunt, primum commentemur de libris iis, quorum et aetas constat et scriptoris doctrina, deinde in eos inquiramus, qui quidem non habent certas aetatis notas, sed Montanismi tamen convinci possunt, vel ab ista suspicione liberari; denique eos, quorum aetas non [Col.0097D] majorem habet claritatem, quam indoles doctrinae, candide diligenterque excutiamus.

§ 2.--- Quaestiones quaedam universe proponuntur. Haec vero disputatio universa ut occupatur duabus rebus, aetate librorum ac Montanismo: sic duplicem habet difficultatem non parvam, propterea, quod nec ubivis doctrinae modus certa quadam via ac ratione [Col.0098A] reperiri potest, nec sunt ubique aetatis librorum certissima indicia. Nam si disputatur de eo, utrum sit aliquis Tertulliani libellus ante scriptus, quam defecerit ad Montanistarum familiam, an postea: ea res duobus modis intelligitur: vel ex ipsa libri aetate, vel ex iis, quae in quovis libro continentur, Montanistarum doctrinis. Sed ista superior ratio triplicem habet dubitationem. Nam horum librorum alii tam non ostendunt quaedam hujus rei vestigia, ut aetas eorum plane sit desperanda; alii nil nobis relinquunt, nisi ut descendamus ad rationem conjecturalem, denique alii dant quidem suspicionem certam ejus libri aetatem intelligendi, sed hoc nimirum est dubium, utrum ista tempestate jam Tertullianus fecerit ab Ecclesia secessionem, aut eodem, unde discesserat, redierit. [Col.0098B] Contra altera aetatem definiendi ratio, praeterea quod non occurrit ubivis, dubitantes relinquit lectores, sitne jam facta Tertulliani disjunctio ita, ut se receperit ad disciplinam Montani, an minus, sed in uno alterove cum ea communiter erraverit, nec tamen jam tum miserit orthodoxae Ecclesiae nuntium? Enimvero, sicut in ejusmodi loco, ubi vel nulla est vel dubia ejus aetatis suspicio, alias, indicata ratione dubitandi, veterum illud: Non liquet, interponemus, alias conjecturarum nostrarum rationem reddemus probabilem: sic, ut de locis reliquis singulis universe dicamus, tria attingemus brevissime. Primum disputabimus de anno, quo ad Montanistas Tertullianus defecerit (erit enim hoc, unde constitui possit aetas eorum librorum, quorum non doctrina quidem, sed [Col.0098C] 118 of 843 aetas patet); deinde videbimus, utrum Tertullianus nunquam ad saniorem mentem

1/4/2006 2:06 PM


119 of 843


§ 3.--- Quonam anno Tertullianus ad Montanistas defecerit? Utrum,

his relictis, se denuo ad orthodoxos receperit.

Quonam vero anno contigisse dicamus istam Tertulliani defectionem? Hoc quidem nec potest ex ipsius [Col.0098D] nec ex alius cujusdam scriptoris testimonio percipi; neque Hieronymus eo quod dicit (In libro de Viris illustribus, cap. 53, in Jo. Alb. Fabricii Bibliotheca Ecclesiastica, p. 125.) Tertullianum usque ad mediam aetatem, Ecclesiae Presbyterum mansisse, justam dat viam ejus rei inveniendae, quoniam, quando natus mortuusve sit Tertullianus, quamve aetatem attigerit, non satis constat. Sed est aliqua hujus rei reperiendae ratio sita in libris iis, quorum, qui se excipiunt temporis ordine, alii nulla habent Montanismi vestigia, alii haud pauca. Atqui nos ostendemus suo loco, nullos esse eorum, qui librum de Corona militis antecesserunt, in quibus iste de animae testimonio ultimus est, e quibus quaedam Montanismi significatio eluceat, [Col.0099A] sed ejus rei prima esse vestigia in libello de Corona militis. Porro planum faciemus, hunc A. CCI. mandatum fuisse litteris, cum liber de Testimonio animae sit fere versus finem A. CXCIX. compositus; unde haud difficile erit intellectu, Tertullianum anno fere P. C. N. CC. se Montanistarum partibus adjunxisse. At majori sane difficultati obnoxia est altera quaestio: utrum, susceptis semel Montanistarum erroribus, nunquam Tertullianus se ad pristinum coetum receperit? Cujus tamen quaestionis affirmandae nulla est idonea ratio. Nam ea erat isti homini austero et supra modum rigido insita animi imbecillitas, ut, quo severiora essent, quae ad vitam moresque pertinerent, eo magis ista adamaret, crederetque tanto magis probata fore Deo et consentientia cum christianorum [Col.0099B] perfectione. Atque, ut solent ii, qui atra bile vexantur, tenaciores esse eorum omnium, quae nutrimento sunt tristitiae, eorumque opiniones cum annis nova capere incrementa: ita est parum credibile, Tertullianum istas opiniones deposuisse, istamque reliquisse palaestram, in qua videbat operam se posse omnibus ejus generis exercitationibus dare. Accedit ad hoc non omnium modo, qui de rebus ad eum pertinentibus commentati sunt, silentium de eo, quod ad religionem pristinam redierit, sed ipsa etiam Augustini professio (De haeresibus, cap. 86.) omniumque consensus, qui ejus auctoritatem in doctrinis probandis admittere noluerunt, quoniam ad perverse sentientium partes se contulisset. Neque cum sententia [Col.0099C] nostra pugnant libri ii, quos eum ultimo fere loco scripsisse ostendemus, qui pene omnes aliquas habent maculas errorum Montanisticorum aspersas. Sit igitur haec ea in re praeceptio, ut omnes isti libri existimentur ab ipso post discessionem suam elaborati, quos apparet post alios fuisse compositos, qui istorum errorum possunt haud dubie convinci.

§ 4.--- Quomodo Tertullianus Montanizans a Montanista discerni

possit? Et hujus discriminis vindiciae adversus Hoffmannum.

1/4/2006 2:06 PM



[Col.0099D] Montanistas conscripserit. Unde factum est, ut, qui ista subtilius quaerunt, Tertullianum Montanistam a Montanizante distinguendum esse haud inepte dicerent. Sed aliter visum est Jo. Guil. Hoffmanno, doctissimo olim in Academia Vitebergensi Historiae doctori, qui, cum in ea esset sententia, ut crederet omnia Tertulliani, quae supersunt, in Montanismo scripta fuisse, hoc sibi demonstrandum dissertatione singulari sumpserat (Vitebergae 1739.). Is quidem pulchre perspiciens, si ista subtilitas admitteretur, demonstrationem suam aliquid esse detrimenti capturam, negavit hoc admitti discrimen posse. «Carere enim hoc, ait, (§ IV. p. 17.) finibus certis, nec minus ambiguum esse vultum Montanizantis et Montanistae, quam ejus, qui aegrotare incipit, et aegrotantis.» [Col.0100A] Ego vero vehementer dubito, quod, quid sibi velint, qui ita loquuntur, Hoffmannus intellexerit, aut intelligere voluerit. «Libros enim Tertulliani Montanizantis, adjicit (p. 18.), forte esse eos, qui quidem Montani dogmatibus infecti sunt, sed recte sentientes non exagitant; Montanistae vero, qui haeresim non solum continent, verum etiam contra «catholicos defendunt.» Sed nobis iisque qui ita loquuntur, quod ego quidem sciam, omnibus, is dicitur μοντανίζειν, qui quidem errores cum Montanistis communes vel omnes habet vel aliquos, sed ita tamen, ut, spreta eorumdem sacrorum cum sua Ecclesia communione, nondum se contulerit ad ejusdem societatis sacra, quacum in nonnullis doctrinis consentit; cum Montanista sit, qui utrumque fecerit. At ista quidem [Col.0100B] Hoffmannus certis carere dicit finibus. Sit ita sane. Sit vultus Tertulliani Montanistae ac μοντανίζοντος ambiguus admodum. Quid ergo est? Nimirum non potest ex vultu Tertulliani judicari, fueritne is jam morbo lecto affixus, an leviter tactus quodam ejus impetu. Et id volebamus quidem, non posse ex levibus quibusdam signis errorum Tertulliano cum Montanistis communium tute conjici, quod jam ipsa Montanistarum sacra susceperit. Neque tamen id ita intellectum volumus, quasi spurium esset, aut suspectum omne argumentum, quod ducitur a doctrinis Montanistarum in hoc, illove libro Tertulliani obviis ad Montanismum istis libris asserendum. Sunt enim ista in re fines et quasi termini, quibus utendum arbitror, [Col.0100C] ne de Tertulliani Montanismo, ex ejus libris cognoscendo, parum aut nimium philosophari videamur. Primam igitur legem ejus rei judicandae hanc volumus esse, ut ejusmodi liber habeatur in eorum numero, quos, familiae Montanistarum jam adscriptus, composuerit, in quo occurrit nomen Psychicorum. Erat enim hoc veluti symbolum, quo socios orthodoxae Ecclesiae a suae sectae hominibus, quos spiritales dicit, distingueret (V. Tertullianum, de Monogamia, cap. I, edit. Nic. Rigaltii II. p. 673. R.) : atque videtur tum fere confictum, cum eos, qui rigidam Montani disciplinam non recipiebant, oppugnare inciperet. Neque id occurrit in ullo libro alio, quem temporis aut ipsius doctrinae ratio ostendunt ante ejus defectionem conscriptum fuisse. Itaque non est dubitandum, quin sint [Col.0100D] isti libri, qui hoc nomen continent, omnes post susceptum Montanismum exarati. Alter canon hic esto: omnis liber Tertulliani ex Montani officina exiisse putetur, qui doctrinas tractat non quidem Montanistarum proprias, sed tamen Paracleti cujusdam auctoritate confirmatas. Namque hic erat capitalis Montanistarum error, quod Paracletum jactarent suo tempore venisse talem, qui et dux esset ad veritatem omnem, et nova rerum divinarum scientia auditores suos imbueret ita, ut cognoscerent, quae patefacta nulli essent antiquioris memoriae homini, et ad maximam perfectionem nunc aspirare possent (V. eumdem in libro de velandis virginibus, cap. I. et libro IV. adversus Marcionem, c. 22. p. 537. C.). Atque hujus Paracleti agnitionem se, ait, sejunxisse ab Ecclesia (Adversus [Col.0101A] Praxeam, cap. I. p. 634. D.) ; neque hunc sibi errorem persuaderi unquam passi sunt orthodoxae Ecclesiae socii, quoniam hic principalis erat doctrina 120 of 843 eorum, qui Montanum, tanquam magistrum, sectabantur; quamvis caeteri errores

1/4/2006 2:06 PM


121 of 843


esse libros Tertulliani, in quibus alios, haud dubie Montanistarum scitis infectos, excitavit. Atque his regulis addi possent aliae, quae libros Montanismi certissime arguunt, qualis est diserta ipsius Tertulliani professio; [Col.0101B] sed sunt istae ita fere comparatae, ut disputatione non egeant, aut non sint certissimae fidei. Quod si vero extiterit tale quid in quodam libro Tertulliani, quod posset referri ad unam regularum istarum; absque erroris periculo licet existimare, eum fuisse tum editum, cum jam inimicitias cum orthodoxa Ecclesia Tertullianus suscepisset. Sed jam ad libros ipsos veniamus.

§ 5.--- Prima classis librorum, qui sunt tempore prioris vexationis

Christianorum sub Severo Augusto scripti.

Ex his primum pertractandos promisimus eos, quorum nec aetas nec doctrina dubia admodum esset; in quibus sunt primo loco ponendi, quos scriptos [Col.0101C] esse constat eo tempore, quo calamitatibus multis Christiani, regnante Severo Aug., propter doctrinam affligebantur a Deorum cultoribus. Quorum aetas cum rite haud queat definiri, nisi figatur illud quasi punctum temporis, quo coepta est adversus Christianos saevitia; id agamus necesse est, ut, quonam haec tempore contigerit, perspicuum omnibus fiat. Sed ista vexatio quoniam bis extitit, primum quidem ante, deinde post leges Severi Christianis inimicas: observando didicimus, annum a Christo nato ducentesimum libros Tertulliani dividere quasi in duas classes, quarum altera complectitur hos, qui sunt ab eo orthodoxo, altera eos, qui sunt ab eo Montanista perfecti. Nobis itaque cum sit propositum primum [Col.0101D] dispicere de eo genere librorum Tertulliani, quorum aetas satis liquido constat, ita in hoc tractando versabimur, ut demonstremus, jam ante Severi edictum Christianos fuisse propter doctrinam vexatos, deinde, paucis quibusdam de ipsa hujus prioris tempestatis ratione aspersis, in annum, quo ista afflictio initium ceperit, accurate inquiramus.

§ 6.--- De ipsa hac vexatione disputatur ita, ut demonstretur talem

extitisse ante Severi edictum; quam in rem propositis Moshemii argumentis alia nova adjiciuntur, et initium cepisse A. P. C. N. CXCVII.

Culpa, cur erraverint multi in definienda eorum librorum Tertulliani aetate, qui tempore vexationis Severianae scripti sunt, in eo est haud dubie, quod [Col.0102A] non viderint, et ante Severi legem, qua suscipiendam Christianorum religionem vetuit, Deorum cultores vexasse Christianos. Ita enim factum est, ut, cum inter omnes constaret, anno demum P. C. N. CCII. hanc legem a Severo latam esse, libri isti omnes post istum

1/4/2006 2:06 PM



in hanc rem diligentius, istum errorem exquisitissimis argumentis explosit [(1) 1Kb] . [Col.0102B] Atque hic tantus vir effecit diligentia sua, ut nobis in demonstranda hac re multis laborandum non sit. Quam ob rem ne careant tamen ii, quibus datum non est perlegere ipsam elegantissimam dissertationem, gravissimis argumentis, quibus calamitates Christianorum tempori ante Severi edictum antegresso asseruit, ea veluti in compendio recitabimus, quibus assentimur omnino, iisque adjiciemus duo alia, quae ad confirmanda ea aliquid habere videntur firmitatis. Atque is primum duxit ab eo, quod ipse Tertullianus in Apologetico, et maxime in universa illa de legibus disputatione, tot signa ediderit, quibus nondum legibus contra Christianos Severum pugnasse indicat, ut nullus plane dubitandi locus supersit. Alterum: ex libro ad Martyres, c. 4. in quo commemorat Tertullianus [Col.0102C] supplicia, quibus Albini amicos affecerat Severus, quod factum esse A. P. C. N. CXCVI. aut, quod mallem CXCVII. rectissime Moshemius monuit. Tertium ipsi obtulerunt Clementis Alexandrini verba (Strom. L. II. Ed. Colon. p. 414. B.) , quibus confitetur jam tum tormentis exagitari Christianos, cum Stromatum libros componeret, quod fecit fere eadem, quo diximus, tempore. Quartum dedit aetas, in quam gravissima supplicia a Scillitanis Martyribus sumpta incidunt, Claudio iterum consule, qui cum C. Aufidio Victorino fasces A. P. N. C. CC. tenuit; quibus denique argumentis aliquid auctoritatis arbitratur ex ipso Orosii ac Freculphi testimonio accedere. Atque nos non sumus ii, qui ista quidem ad rem demonstrandam [Col.0102D] non sufficere arbitraremur, ea enim omnia putamus rem extra omnem dubitationem ponere. Placuit tamen, ne quid videamur praetermisisse, quod ad rem confirmandam facere quodam modo posset, duo alia argumenta, quae, quamvis minora esse Moshemianis facile patimur, non tamen omnino rejicienda esse videntur. Unum est hoc, quod Aelius Spartianus de [Col.0103A] Caracallo dicit (in Vita Antonini Caracalli, cap. I.) : septennis puer, cum collusorem suum puerum, ob Judai cam Religionem, gravius verberatum

audiisset, neque patrem suum, neque patrem pueri, vel auctores verberum diu respexit.

Ex quo loco apparet, quod pater pueri istius non ipse eum propter Judaicam religionem castigaverit, sed quod ipse Severus puerum jusserit ab aliis castigari. Nam qui potuisset Caracallus succensere patri Severo, nisi is ipse hoc voluisset fieri? Itaque aliquis datur locus suspicioni, jam tum, cum Caracallus septem esset annorum, vi pugnatum esse adversus Christianos; quamvis anno demum P. C. N. CCII. Severus leges contra horum Judaeorumque religionem tulerit. Ad septimum annum egit Caracallus anno a nato Sospitatore nostro CXCV. quod est facile [Col.0103B] demonstratu. Norunt enim omnes, mortuum esse Severum A. CCXI. cui succedens Caracallus interfectus est, cum supra VI. annos regnasset (Dionem Cassium Histor. Roman., lib. LXXVII. edit. Reimari, vol. II. p. 1314.), A. CCXVII. Is vero cum diem supremum obiret, annum attigerat 29. quo numero detracto summae annorum ejus, emergit annus CLXXXVIII. quo natus sit oportet; unde consequitur, Caracallum A. CXCV. septimum annum egisse, quo tempore longe posterius est Severi edictum. Neque puto quemquam fore, qui nobis opponat, longe diversam esse Christianae ac Judaicae religionis rationem, nec posse demonstrari, Christianos fuisse a Deorum cultoribus vexatos, quoniam castigati fuerint, qui se Judaicae religioni addixerant. Nam qui ita sentiunt, [Col.0103C] eos necesse est fingere, quod vulgus etiam Christianos jam satis a Judaeis distinxerit (ab hoc enim dicimus istum tumultum fuisse excitatum). Hoc vero discrimen cum ante illud tempus, quo Severus imperio potiretur, ne ab iis quidem sit observatum, qui nosse utramque religionem optime poterant, nec sciam, unde probare quispiam possit, eos Severi tempore magis perspicaces fuisse quam ante, numquid concitatam multitudinem sub 122 of 843 Severi imperio id quidem curasse aut distinxisse satis putabimus? Sed si maxime

1/4/2006 2:06 PM



adducti fuerint, ut gravius in Christianos animadverterent. Alterum argumentum desumam ex libro, quem Tertullianus scripsit ad Scapulam (Cap. 4. p. 87 D.) : Clarissimas feminas, inquit, et Clarissimos viros Severus, sciens hujus sectae (sc. Christianorum) esse, non modo non laesit, verum et testimonio exornavit, et populo furenti in nos palam restitit. Severus dici non potest populo furenti in Christianos palam restitisse, cum jam edictum contra Christianos constituisset. Namque id quominus credamus, impedit durus et quasi ferreus Severi animus, a quo certe is impetrare non potuit, ut legem semel latam rescidisset. Et hoc [Col.0104A] ipsum, quod Tertullianus dicit, plebem exagitasse Christianos, et invito quidem Severo, nonne demonstrat, id factum non esse Severi legibus? Habemus igitur et hic non obscurum testimonium de eo, quod ante ejus edictum Christiani maximis calamitatibus afflicti fuerint.

§ 7.--- Quae caussae hujus prioris vexationis? At nunc discutiendus est alter iste locus de tempore, quo prior haec tempestas contigit; si prius edixero, quaenam caussae hujus facinoris vulgi adversus Christianos videantur fuisse. Atque hoc cum de omni contra Christianos facto a plebe tumultu constat, eam his, tanquam publicis generis humani hostibus, omne calamitatis a Diis immissae genus [Col.0104B] tribuisse: tum illud nimirum patet ex Tertulliani scriptis, hoc fuisse in causa, ut nunc Christianos maxime insequeretur (Cf. Apologet., c. 40. ad nationes, lib. I. c. 9. etc.). Enimvero, quae Severum inter et Nigrum intercedebat, maximarum rerum aemulatio, non solum videtur quibusdam displicuisse, qui non Severum, sed Nigrum contra Didium Julianum Aug. postulaverant (V. Herodianum, lib. II. c. 8. III. c. 5. Spartianum, in vita Nigri, c. 2.) ; sed illud etiam, quod adversus Albinum suscepit bellum, omnium animos vehementer concitavit (V. Dionem apud Xiphilinum, l. LXXV. c. 4. p. 1258. B.). Itaque, cum prostrato utroque, Severus omnes eos extinguere pararet quos noverat a partibus Nigri Albinique stetisse, [Col.0104C] optima se offerebat plebi occasio Christianos, tanquam rei publicae ac Imperatoris hostes, violandi. Atque hi homines sibi videbantur hoc eo rectius exequi posse, cum Christianos ipsis etiam Diis infestos crederent, de quibus eo bene mereri posse putabant, postquam Dii ipsis haec quasi otia fecerant. Et ipsam hanc opinionem Christiani vulgo persuadebant eo magis, quod plane nec ludis ac celebrationibus, propter reportatam Severi ab hostibus victoriam institutis, vellent interesse (V. Tertull., de Spectaculis, c. 1. et alibi) , nec jurare per Principis genium (Idem in Apologet. c. 32. et libro I. ad nationes, c. 17.) , nec Diis pro salute ejus supplicare (Id. Apolog., c. 10. 29. seqq.) . Eo ipso autem tumultu vulgus facile eodem poterat adigere Praesides, qui non admodum alieni [Col.0104D] erant ipsi ab hoc crudelitatis genere. Namque hi eam sibi legem, veluti per manus traditam, praescripserunt, ut, qui semel in jus vocati essent Christiani, nisi a sacris suis discederent, nequaquam dimitterentur (Eusebium, Hist. eccles., lib. V. c. 21. edit. Reading., p. 240.); cujus rei testem habemus ipsum Tertullianum, qui, eam ob causam, de recte interpretandis his legibus ex instituto adversus eos disputavit (In Apolog., c. 4. seq.) Atque istam quidem Christianos vexandi occasionem eo libentius arripiebant 123 of 843 quaestuosi Praesides, quo certius eam viderent fisco suo haud exiguum emolumentum

1/4/2006 2:06 PM



Praesidum vulgique causas si mente complectimur; erit sane, ut sciamus tempus, quo orta est haec prior tempestas, quando, quo anno haec speciosa Christianos laedendi occasio extiterit, demonstravimus.

§ 8.--- Initium vexationis Christian. ex anno quo periit Albinus

demonstratur, hunc vero a. CXCVII. interfectum esse probatur primo ex ordine belli, quod Severus cum Pescennio Nigro gessit. Obiter quaedam notae in nummis Severi explicantur, et Moshemii rationes emendantur. [Col.0105B] Ad hunc vero investigandum primum ipsis utamur his, quas enumeravimus, calamitatum caussis. Illud enim, quod quasi ansas vulgo dabat ad impugnandam Christianorum familiam, erat Severi studium conquirendi omnes eos, quos cum Nigro aut Albino adversus se stetisse compererat. Quod quoniam factum est, cum, Albino exstincto, Romam victor rediisset (tum enim gravissima in eos supplicia constituit [V. Dionem, l. LXXV. c. 7. p. 1262. D. Herodianum, l. III. c. 8. et Spartianum, in Severo, c. 12. 13.]) operae pretium est videre, quonam anno Albinus cum vita imperium deposuerit. Atque in isto definiendo tantum operae curaeque jam positum esse videmus a Moshemio (in diss. laudata § XX. seqq.) , ut pene isti labori possemus supersedere, nisi quaedam essent in promptu, [Col.0105C] quae dici posse contra viderentur. Itaque cum hic se offerat occasio in dubitationem vocandi opinionem quamdam popularem, atque ipsa res postulet, ut paulo aliter rationes subducantur: servato ipso argumentorum genere, quod adhibitum est a summo viro, candide disputabimus quae consentanea sunt veritati ipsi, et quanam in re sentiamus diversa, salva pietate in tantum virum, cujus nomen nobis etiam est post mortem venerabile, adjecta dissentiendi ratione infra notabimus. Cum ad imperium venisset Severus, videretque Pescennium Nigrum in Syria copias parare, quibus se sibi opponeret, primum, ne ex utraque parte premeretur, Albinum Britannici exercitus ducem fecit, eique et nummos decrevit, et alia honoris monumenta. Posthac, lecto [Col.0105D] per Italiam milite et classe exornata, elapso fere mense Junio [(2) 2Kb] A. CXCIII. contra Nigrum profectus [Col.0106A] est. Hic cum Severi duces A. CXCIV. manum cum Nigri militibus conseruissent, apud Cyzicum superiores fuerunt. Eadem fortuna usi sunt anno sequenti, cum pugnatum esset in Nicaeae ae Cii angustiis. Postremo, anno fere CXCVI. cum Severiani, casu Castello in Tauro occupato, in Ciliciam irrupissent, vincitur Nigri exercitus apud Portas Cilicias, neque ita multo post ipse Pescennius interficitur. Sed hic ego quosdam miraturos suspicor, quid sit, quod me commoverit, ut calculos hic plane diversos ab aliis ponerem, cum sint, qui ultimam hanc pugnam A. P. C. N. CXCIV. factam existiment, universi. Quam ob rem mea referre puto, ut recta argumenta producantur, quibus evinci possit, rationes a nobis rectissime fuisse subductas. Primum igitur vellem [Col.0106B] observari cognomen Imperatoris III. IV. V. VI. VII. VIII. quod datum esse Severo in nummis perspicitur. Hoc eum exornatum necesse est intra tempus, quod ab exordio imperii ejus effluxit ad illud, quo superavit Albinum, quia eum legimus, cum imperium susciperet, in nummis Imperatorem II. (Vide 124 of 843

1/4/2006 2:06 PM


125 of 843


videamus, quo referendum sit [Col.0106C] hoc intra illud tempus sexies repetitum cognomen Imperatoris. Nempe in isto temporis spatio ter legimus Severum a Nigri militibus victoriam reportasse, tresque gentes Osroenorum, Adiabenorum et Arabum subjecisse Romanorum potestati. Igitur cum hos, jam devicto Pescennio, subegerit, referamus cognomen Imperatoris VI. VII. VIII. ad victos hos populos [(1) 1Kb] , ac nomen Imperatoris III. propter praelium Cyzicenum, IV. ob pugnam in Nicaeae ac Cii angustiis, V. denique ob Nigrum apud Portas Cilicias prostratum, Severo decretum esse dicamus. Jam dispiciamus, cui tandem numero Trib. Pot. adjiciantur singulae nominis Imperatorii notae: nam, si eum cognoverimus, sponte se offeret is annus, cui . Atqui cognomen Imp. [Col.0106D] quaevis pugna assignanda est [(2) 1Kb] [Col.0107A] III. quod diximus signum esse victoriae Cyzicensis, conjunctum reperimus cum Trib. Pot. II. (In Laur. Bergeri continuatione thesauri Brandenburgici, p. 690. Vaillantii numism. Impp. Rom. T. I. p. 221. 22. et Mediobarbo ad a. 194. p. 269.) , haec vero numeranda est ab altero die Junii A. CXCIV. ad eumdem diem anni sequentis (Coll. not. y. hujus sectionis Schvarzii diss. laud. obs. II.); consequens igitur est, hoc praelium primum ad posteriorem partem A. CXCIV. aut priorem A. CXCV. esse referendum. Porro nummus apud Vaillantium Severum Imp. IV. Tribunitiamque potestatem III. sustinentem exhibet, et sunt ejus generis nummi plures apud Mediobarbum; ergo incidit altera pugna in Nicaeae Ciique angustiis in A. CXCV. posteriorem, aut sequentis anni superiorem partem. [Col.0107B] Quapropter cognomen imp. V. et ultima victoria a Nigro reportata, non videtur fere alii anno posse vindicari, nisi huic, quem diximus, A. CXCVI. cum igitur Pescennium initio fere ejus anni prostravisset Severus, pergit in Mesopotamiam, indeque contra Osroenos, Adiabenos et Arabes exercitum ducit (Dio, Libr. LXXV. init.) . Facta haec omnia esse oportet sex fere mensibus (nisi mavelis ultimam partem anni praecedentis Nigro mortem attulisse), cum, hoc anno vertente jam contra Albinum profectum esse Severum, ratio ipsa temporis suadeat, ut suo loco apparebit. At quo fieri pacto potuit, ut mensibus tam paucis tot tantasque bellicosissimas gentes subegerit? At istud quidem potest animo pulchre concipi; nam ipse Dio c. 2. libro cit. harum gentium urbes a tribus Severi [Col.0107C] ducibus, non a Severo ipso, captas esse ait; quod factum forsitan est, cum jam Albino obviam Severus ivisset; nam, eo discesso, Laetus se his adversariis opposuit, ut videtur ex eodem Dione, c. 9. aut jam aliquantum eo tempore, quo Nigrum Severus persequebatur; plurima enim tum fecit per duces suos: aut fuit Severus qualicumque barbarorum suppressione contentus. Ac videtur certe Severus noluisse has sibi gentes prorsus subjicere, nec jam tum subjecisse, cum, ducibus contra hostes emissis, aliena Nisibi ageret, ipseque demum post victum Albinum has provincias summo impetu adoriretur; quod ipso confirmari posset Herodiani silentio, qui de his gentibus isto tempore victis nihil habet omnino. Itaque haec prima lex sanciatur: ante finem A. CXCVI. Severum [Col.0107D] contra Albinum non fuisse profectum [(1) 13Kb] .

§ 9.--- Albinum A. CXCVII. interfectum fuisse, probatur secundo a

tempore expugnati Byzantii.

1/4/2006 2:06 PM



superaverat, ac prius quam pergeret adversus Albinum. Atqui Byzantinos fame demum in deditionem redactos esse, cum tres integros annos fuissent in obsidione, idem Dio memoriae prodidit Lib. cit. c. 11. p. 1252.; quare cognoscemus annum, quo Severus in Mesopotamia versatus est, cum viderimus, quando ista obsidio exordium sumpserit. Sed ejus initium conjunctum [Col.0108B] arbitror cum initio ipsius expeditionis Severi contra Pescennium A. CXCIII. quod intelligi potest ex eo, quod vix est credibile, Severum, cum Nigro occurreret, a tergo relicturum fuisse fortissimam urbem, quam ipsi Nigri milites tenebant, et quo adversis rebus se recepturi fuissent; idemque cum re ipsa optime consentit. Fac scilicet mense fere Septembri A. CXCIII. Severum hujus oppugnationis initium per milites fecisse (Roma enim, Junio pene praeterlapso, discesserat § VIII. n. y.); incidet sane expugnatio ipsa, si post triennium integrum facta est, in Septembrem A. CXCVI., quo tempore Severum in Mesopotamia fuisse apparet ex iis, quae in superioribus dicta sunt. Quam ob rem non est necesse, ut a nativa potestate verborum Ἐπὶ ὅλον, τριετῆ χρόνον recedamus, quo [Col.0108C] se a Tillemontio adduci passus est Moshemius ὁ μακαρίτης, cujus interpretatio, ni fallor, vi quidem verborum non facit satis. Itaque cum mense fere Septembri in Mesopotamia versatus fuerit Severus, nisi A. CXCVI. jam in finem inclinato in Galliam venire non potuit. Neque vero postea quam in Mesopotamia Severus fuerat, usquam legimus eum contra Osroenos, Adiabenos, Arabesque fuisse profectum; hos enim, teste Dione l. LXXV. c. 3. p. 1257. cum Nisibi, in urbe Mesopotamiae, Severus otium sibi daret, Laternus Candidus atque Laetus, Severi duces, subegerunt. Unde efficitur, famam de seditione Albini ad Severum in Mesopotamiam fuisse allatam. Enimvero non abhorret, Severum, qui celeritate consilii imprimis utebatur, statim devicto Nigro misisse, qui Albino, occasione allatarum litterarum, [Col.0108D] insidias facerent, et hae quidem repente detectae sunt: quocirca . magis apparet, fere Anno CXCVI, vertente Severum in Galliam concessisse [(1) 1Kb]

§ 10.--- Probatur tertio, ex anno, quo Caracallus Caesaris dignitatem

e SCto accepit.

[Col.0109A] Sed ista quidem ut nondum dant certam viam accurate cognoscendi annum Albino fatalem, propterea quod nondum apparet quandiu ista de summa imperii dimicatio duraverit, magis, opinor, nobis scrupulum eximet tempus dignitatis Caesareae Caracallo collatae, ex quo efficietur, Albinum A. CXCVII. periisse [(1) 1Kb] . Sunt enim antiquitatis monumenta quaedam, qualia Pagius ?(In critica Annalium Eccles. Caesaris Card. Baronii. Sec. II. ad a. c. CXCVII. num. 2. Edit. Paris. 1689. p. 88.) ?, exque Gutherio Moshemius attulit in diss. laud. § XXIII. in quibus Laterano et Rufino Coss. Caracallus Caesar ex SC. Destinatus vocatur. At illo cognomine quamvis jam Caracallus a patre tum exornatus [Col.0109B] fuisset, cum Severus adversus Albinum proficisceretur (V. Spartianum in Severo. c. 10.) ; istud tamen nusquam reperimus a senatu confirmatum esse prius, quam victor Severus Romam, prostrato Albino, rediisset; 126 of 843 tum enim Severum legimus Caesarem Bassianum filium suum Antoninum appellari

1/4/2006 2:06 PM


127 of 843


A. CXCVII. initium cepisse.

§ 11.--- E loco quodam Tertulliani ad Scapulam, qui cum alio Spartiani confertur, ostenditur a. CXCVII. initium cepisse priorem

hanc vexationem Christianorum.

[Col.0109C] Accedimus ad alterum argumentum, ex quo initium istius tumultus a plebe excitati definire volebamus, locum istum quidem superius § 6. productum e libro Tertulliani ad Scapulam, in quo Severus dicitur, «Clarissimas feminas clarissimosque viros sectae christianae non modo non laesisse, verum et exornasse testimonio, populoque in christianos furenti restitisse.» Quod cum Severus non fecerit eo tempore, quo jam edictum opposuerat religioni christianorum, [Col.0109D] quemadmodum ibi disputavimus; assignandus est ei rei annus, quo Severus nondum hac lege [Col.0110A] molestus fuerat. Neque is tali modo clarissimis quibusdam hujus familiae hominibus tum videtur gratificari voluisse, cum, victo Albino, bellum Parthis aliisque Orientis gentibus intulisset, a quo perfecto non rediit prius, quam hoc idem edictum adversus christianos promulgasset. Namque tum quidem tot erat bellis cum fortissimis nationibus implicatus, ut credi vix possit, eum de istiusmodi rebus cogitasse. Sed verba etiam Tertulliani sunt ea, ut facile appareat, Severum non has quidem, sed alias tamen feminas, virosque clarissimos eo tempore laesisse, a quibus is christianos cupiebat discerni. Atque ego non video, ad quale tempus possit vis istis illata referri, nisi ad id, quo interfectos Spartianus refert (in Sev. c. 12.) innumeros Albini partium viros, inter quos multi principes [Col.0110B] civitatis, multae feminae illustres fuerunt: propterea, quod ista in re inter hos scriptores est vel in verbis quaedam similitudo. Ego vero vix dubito, quin Severus horum christianorum quasi tutelam susceperit, eosque ornaverit testimonio tali, quo doceret, eos non esse ex amicis Albini, ne populus, caussam Imperatoris praetendens, hos christianae religioni addictos insequeretur, raperetque in judicium, quibus, nisi quod christiani essent, aliud nihil vitio verti poterat. Verum igitur sit illud, statim post mortem Albini et ante Severi profectionem contra Parthos, i. e. A. CXCVII. populum christianos vi aggressum fuisse.

§ 12.--- Idem demonstratur ulterius ex aetate Apologetici Tertulliani,

caeterorumque librorum, qui eum antecesserunt.

[Col.0110C] 1/4/2006 2:06 PM



idololatria. Vicissimque me spero ita effecturum, quod istae religionis christianae

vindiciae scriptae sint sub initium A. CXCVIII., ut nemo vel mediocri in his judicio praeditus de ista re dubitare [Col.0110D] possit. Quare tum apparebit, libros de Spectaculis atque de idololatria nulli alii anno posse assignari, nisi A. CXCVIII. Enimvero Tertullianus martyres proprio libello ad constantiam concordiamque hortatus est prius, quam se accingeret ad scribendos hos duos, quos diximus, libros. Itaque necesse est dicere, librum ad martyres fere A. CXCVII. in lucem editum fuisse. Quae una res nostram sententiam de anno, quo haec superior vexatio christianorum incepit, ponit extra omnem dubitationem. Namque hi, quibus librum obtulit, jam fuerunt propter religionem christianam in vincula conjecti, martyresque isti designati argumento sunt, tum Deorum cultores vim christianis intulisse. Sed obiter haec fere; nunc plura de libris his ipsis dabimus.

§ 13.--- Aetas ipsa librorum hujus generis definitur ita, ut liber ad Martyres A. CXCVII. sit exaratus. Hoffmanni conjecturae

exploduntur.

[Col.0111A] Est igitur inter hujus generis libros is primus, quem Tertullianus ad Martyres perscripsit. Cujus libri argumentum ipsum jam tum susceptas adversus christianos inimicitias demonstrat; est enim designatis Martyribus dicatum (coll. c. I.); modo constituendum est id, fuerintne isti ante, an post Severi edictum in carcerem conjecti; atque illud mihi magis placet pluribus de causis. Primum, quoniam christianos non Imperatoris, sed Proconsulis judicia sustinere dicit c. 2. Quod quidem, haud nego, dici etiam a Tertulliano potuisse, si Praesides adhibiti [Col.0111B] fuerint ab Imperatore legibus contra christianos dimicante, propterea quod Praesides eas exequebantur in provinciis: sed tamen ex eo primum oritur haud inepta suspicio, ipsa hac violentia eo tempore Praesides magis usos fuisse, quam ipsum Augustum. At si istud argumentandi genus videatur in utramque partem posse disputari, hanc controversiam dirimit haud dubie id, quod est ad calcem nostri libelli, ubi: ad hoc quidem, inquit, (patiendum in causa Dei) vel praesentia nobis

tempora documenta sint, quantae qualesque personae inopinatos natalibus et dignitatibus et corporibus et aetatibus suis exitus referunt, hominis caussa; aut ab ipso, si contra eum fecerint, aut ab adversariis ejus, si pro eo steterint; [Col.0111C] quod pertinere ad tempus, quo ab aemulis imperii Severus tutum redderet orbem Romanum, nullo modo dubitari potest. Nam cum sublatus e medio esset Albinus, tum maxime Severum animadvertisse in hos, qui steterant a Nigri Albinive partibus, tantum ignorant ii,

qui loca superius adducta haud intellexere. Ex quo non minus licet cognoscere, quo modo potuerit Tertullianus dicere (c. 2.) hos designatos martyres, quibus, nostrum libellum componendo, aliquod afferre allevamentum voluit, non participare solemnes nationum dies, neque caedi spectaculorum clamoribus. Quanquam enim me non prorsus praeterit, ludos etiam editos fuisse eo tempore, quo superior Severus a Parthis 128 of 843 caeterisque barbaris rediisset; facit tamen hoc ipsum argumentum, [Col.0111D] quod ad

1/4/2006 2:06 PM


129 of 843


commemorat mutuam candidatorum Imperii adversus partis contrariae socios violentiam, quam rem dici non potest extitisse, nisi eodem anno quo periit Albinus, h. e. A. CXCVII.; sed etiam mentionem injicit calamitatum, quas subiere christiani, tanquam earum, quae nunc quidem initium ceperint, caeterique omnes libri, quibus scribendis occasionem haec temporum perturbatio dedit, christianos [Col.0112A] ostendunt jam multis cruciatibus tormentisque exagitatos. Neque ego nunc vereor, ne hunc libellum in numerum eorum referant nonnulli, quos Tertullianus composuit, cum ab amicitia orthodoxae Ecclesiae se removisset; ipsa enim libelli aetas id quidem non permittit, si verum est id quod diximus alias, § 3, Tertullianum huic ante A. CC. bellum non intulisse. Qua in re videmus Hoffmannum a nobis, ut solet, dissentientem, sed ad opinionem suam confirmandam usum argumento tali, ex quo magis appareat id quod nos contra volebamus (diss. cit. § 10.), videlicet martyres istos, ad quos est oratio Tertulliani directa, existimat partim orthodoxos fuisse, partim Montanistas; idque effecisse, ut dissensio nata sit inter eos, quam ex animis tollere [Col.0112B] conatur Tertullianus sub libri initium. Sed ad uniendos eos opus erat hortatore, inquit Hoffmannus, qui utrique parti bene cuperet,

qualis erat Tertullianus Montanista, et in catholicos quidem saepe peracerbus, neque tamen eos ita ut haereticos perosus. Audio. Sed ut utraque pars inimicitias deponat,

certe non requiritur ut is qui pacem conciliare studet, utrique dissentientium faveat. Illud nimirum necesse est potius, ut dissidentes inter se, cum eo qui pacem conciliat concordent. Planius dicam. Constat ex scriptore nescio quo, cujus verba habet Eusebius II. E. V. c. 16. p. 232. edit. Cantabrig. Readingii, eos, qui puriori Ecclesiae addicti erant, adeo contempsisse Montanistas, ut, si casu conjecti cum ipsis fuerint in [Col.0112C] vincula, semper a Montanistis dissenserint, atque detrectaverint eorum societatem. Idem vero non potest de Montanistis dici, cum ejus rei nec ulla exstent vestigia, quin potius ipse Tertullianus, etiam in libris iis quos popularis Ecclesiae doctrinis opposuit, Psychicos ab haereticis subtiliter distinguat; nec ad ullam rem, quae credendorum a christianis regulam attingerent, discordes esse Montanistas et orthodoxos confirmet. Fac igitur, tum jam Tertullianum secessionem fecisse ab orthodoxorum decretis, cum librum conscriberet; potuitne bona cum spe tentare pacem inter dissidentes captivos restaurandam? Non admodum puto. Abhorruisset enim fere a consuetudine eorum inter captivos qui orthodoxae Ecclesiae se socios dicebant, sequi praecepta hominis cujus [Col.0112D] sectam detestabantur vehementius. Contra ea, si tanquam civis purioris Ecclesiae haec scripsisse dicitur Tertullianus; istud certe odium dici non potest impedimento fuisse, quominus et Montanistae ea, quibus moniti essent, amice accepturi fuissent. Imo vix mihi persuadeo, Tertullianum ad pacem martyribus commendandam usurum fuisse hoc argumento Cap. I, quod, si paci cum aliis studerent, possent forte aliquando et aliis pacem conferre; cum sciant omnes, qui ejus librum de pudicitia legerint (c. 22), quam acerbe de isto more dandi pacis libellos judicaverit. Denique exemplo hominis auctorati, quod est in nostro libello c. 5. non minus, quam in primo ad nationes libro c. 18., non est, quod diu immoremur. Sit sane [Col.0113A] librum nostrum recentiorem esse illo, quis dicet ea de caussa nostrum esse Montanismi suspectum, nisi jam certo constet id, quod falsitatis postea convincemus, libros ad nationes fuisse a Tertulliano confectos, postquam cum Montanistis familiaritatem contraxerat? Praeterea si Hoffmannus sibi licere putavit, ut nostrum libellum posteriorem esse istis libris diceret; nobis pari jure licet, hos posteriores existimare nostro; idque eo magis, quo certius est, hunc sub vexationis initium, illos in ipso quasi perturbationis aestu prodiisse. 1/4/2006 2:06 PM



Tillemontii, Hoffmanni et Dupinii solvuntur. [Col.0113B] Eadem tempestate, dubium non est, quin Tertullianus librum de Spectaculis ediderit. Ad quod efficiendum nisi uteremur alio argumento, quam hoc, quod illum librum excitaverit in eo quem de idololatria scripsit cap. 13, perfacile esset intelligere, hunc ut minimum A. CXCVIII. luci publicae expositum fuisse, cum Tertullianus illum eodem fere anno cum christianis communicaverit. Sed docet ipsum ejus in hoc libro conscribendo consilium evertendi istam opinionem, quod christianis liceret interesse Spectaculis, maxime tum edita Spectacula fuisse, quae contempta a christianis tanquam expedito morti genere, Deorum cultores dicebant (de Spect. c. I) . Quae quidem valde dubito, an de aliis capi Spectaculis possint, quam de iis, quae propter Severi [Col.0113C] reditum victoriamque ab Albino reportatam, non Romae solum, sed per provincias etiam (coll. c. 7.) edita esse leguntur; qualia isto tempore habet Spartianus in Severo c. 14. Namque si Tertullianum ludos commemorare videmus (c. 16.) de natalibus et solemnibus regum et publicis prosperitatibus, eumque dicere, nullos a cultu Deorum immunes esse, sub quocumque demum nomine et titulo ederentur; id nempe quod diximus suspicamur, maxime inducti eo quod praesides dicat (c. 30.) persecutores dominici nominis,

saevioribus, quam ipsi contra christianos saevierint, flammis insultantibus olim liquescentes; et alio quodam loco (c. 26.) quod in christianos quotidiani leones expostulentur, ac decernantur persecutiones. [Col.0113D] Igitur jam tum Praesides

vexabant Christi cultores; quibus pertinaciam in rejicienda Spectaculorum voluptate objici usu venerat (c. 1.). Enimvero diximus § 7. in caussis violandi christianos eam fuisse habitam, quod hi sibi religioni ducerent venire ad ludos, ipsamque hanc saevitiam adversus eos jam A. CXCVII. extitisse: quam ob rem ullum fore dubitamus, qui alio quam hoc aut sequenti anno scriptum esse de Spectaculis librum judicet. Atque ego non ignoro multos fuisse in ea opinione, quasi Tertullianus nostro in libello respexisset potius ludos saeculares, quorum memoriam tot nummis novimus celebratam, et ipse ad hanc sententiam inclinavit Tillemontius, accuratissimus, si a ratione chronologica discesseris, harum rerum interpres (Mémoires pour [Col.0114A] servir à l'Histoire Ecclésiastique des six premiers siècles, tom. III. edit. Paris. 1701. in-4 o. p. 210.). Sed isti opinioni, quo minus calculum adjiciamus, impedit primum hoc, quod Tertullianus praesides dicat auctores calamitatum in christianos, ut abhorrens videatur ab ista cautione ac studio Tertulliani removendi a christianis omnem suspicionem neglectae pietatis adversus Imperatorem. Itaque hac ipsa cautione alias Tertulliano ubivis adhibita, quam hic abesse videmus, adducimur in eam sententiam ut credamus, tempore editi hujus libelli nondum sceleris istius adversus christianos participem fuisse Severum, qualis tamen fuit A. CCIV. cum ludi isti saeculares ederentur. Deinde efficeretur ipsa hac dissentientium opinione, hunc librum scriptum esse a Tertulliano, cum transiisset [Col.0114B] ad partes Montanistarum; quod longe secus est, ut mox videbitur, ac repudiatur ab ipsis his qui secus existimant. Neque vero aliorsum, quam fere ad hujus anni CXCVIII. initium, hunc librum referri par est, quoniam ante Maium anni praecedentis, vix credibile est, Severum Romam rediisse, cum sint post pugnam Lugdunensem (§ 10.)multa adhuc ab ipso composita (Vid. Herodiani Hist., l. III. c. 8. ed. Boecleri) : unde fit, ut nec libellus ad martyres, qui nostro est superior, nisi ad illius anni finem, scriptus possit dici. Cui si addamus id, quod suo loco docebimus, librum de Idololatria posteriorem esse eo de Spectaculis, et eodem anno compositum; haec nostra de aetate libri de Spectaculis 130 of 843 sententia inde necessario intelligetur. Atque haec eadem libri aetas demonstrat satis,

1/4/2006 2:06 PM



ejus rei postulas, nostrum prodiisse librum respondet, «cum pax Ecclesiae non quidem Severi edictis, sed clamoribus populi et Praesidum auctoritate sublata esset.» At eodem illo argumento adductus, cum animum appelleret ad scribendum librum de Spectaculis, Tertullianum plane existimo orthodoxae familiae sodalem fuisse. [Col.0114D] Namque vim argumenti contrarii universam in eo esse video quod in isto libro de Corona, c. I. Tertullianus bonam longamque pacem christianis adhuc fuisse dicat; cui quid respondendum sit, postea dabitur commodior dicendi locus. Sed istud a veritate alienum est, quod de Spectaculis liber scriptus sit post librum de Corona; cujus rei testem habemus ipsum Tertullianum plane contrarium, qui in isto de Corona libello cap. 6. huic materiae, inquit, propter suaviludios nostros, graeco quoque stylo satisfecimus; loquimur autem de Spectaculis, quae ducta putat e diaboli disciplina. Et hoc ipsum jam Allixium commovit, ut nostrum de Spectaculis librum antiquiorem eo esse decerneret; cujus argumenti vim Hoffmannus vult frangere, quod de graeco libello sermonem esse [Col.0115A] pronunciat, negatque, idem de latino propter rationes a se adductas sentiendum esse. Atque ego non inficior, Tertullianum de eo libro fuisse locutum, quem de Spectaculis olim graece composuisset; sed neque illud potest esse obscurum, ante istum graecum, latine etiam eum commentatum esse de eodem argumento. Nonne enim is, qui de Spectaculis graece quoque se dixisse fatetur, idem hoc voluisse censendus est, se olim alia etiam lingua istud argumentum tractasse? de rationibus autem Hoffmanni in contrariam partem allatis, jam monui me postea dicturum. Neque est audiendus Dupinius, qui hunc quidem librum cum eo qui est de Idololatria, circiter A. CCII. aut CCIII. scriptum esse opinatur a Tertulliano jam ad errores Montanistarum proclivi (dans la nouvelle [Col.0115B] Bibliothèque des auteurs ecclésiastiques, édit. de Paris, 1693. in-4o. t. I. p. 91. et 108. not. 1.). Qua in re deceptum eum esse suspicor natali Getae Caesaris, cujus memini mentionem fieri in Actis Perpetuae et Felicitatis, quae quidem creduntur eo anno mortem subiisse. Hunc vero natalem putat a Tertulliano in libro de Idololatria indicatum, cujus rei, saltem in eo loco quem excitavit, nullum est vestigium, ac, si esset, id nimirum cederet in disceptationem, intellexeritne Tertullianus natalem imperii an vitae Getae Caesaris? sit igitur stabile, hunc de Spectaculis librum editum fere fuisse sub A. CXCVIII. initium.

§ 15.--- Liber de Idololatria eidem anno asseritur. Tillemontii et

Hoffmanni conjecturae dispelluntur.

[Col.0115C] Hunc excipit de Idololatria libellus. Quem cum Tertullianus scriberet, erant sane Romani occupati in eo, quo ostenderent laetitiam summam de temporum istorum felicitate, eaque de causa ipsas januas suas laureis exornaverant et multis lucernis (coll. c. 15.). Id vero in honorem Imperatoris factum esse, demonstrat omnis disputatio, quam subjicit Tertullianus super ista quaestione: an pietas imperatori debita requirat, ut christiani, ad declarandum de Caesaris salute gaudium, se Deorum cultoribus adjungant vario laetitiae apparatu? Haec, si quis quaesiverit, ad quaenam tempora spectent, nullus ego dubito dicere: ad varia laetitiae signa, quibus quasi Severo, e bello cum aemulis 131 of 843 imperii reduci, Romani applaudebant. Namque ter [Col.0115D] legimus apud scriptores

1/4/2006 2:06 PM



cum reverteretur ex Oriente (Dio. l. LXXVI. c. 1. p. 1272. et Herod., l. III. c. 10.) ; quod omne genus multis confirmari numeris potest. Atque primum illud haud potest a Tertulliano significari. Namque, ut hoc non dicam, si adhuc fuisset imperii aemulus, quem plurimi optabant, qualis Niger erat post mortem Juliani, vix negligentiam in ostendenda adversus novum Caesarem impietate objici potuisse christianis [Col.0116A] (quod tamen factum apparet ex omni Tertulliani sermone); provocat certe Tertullianus ad suum de Spectaculis librum, quem diximus demum A. CXCVIII. scriptum fuisse. Neque vero quis debet haerere in eo, quod non de graeco hujus argumenti libro, sed de latino loquatur; nam nostrum libellum cum scripserit latine, haud dubito quin, si graecum de Spectaculis librum voluisset denotare, illum designaturus adjecto quodam verbo fuisset; atque nos jam diximus a graeco posse ad latinum jam scriptum absque errore argumentari. Neque etiam postrema sententia videtur admittenda, quae istam publicam laetitiam transferre vult in decennalia Severi. Nolo nunc disputare de eo, quod pugnet cum hac opinione ipsa hujus libri ὀρθοδοξία, quam ei postea vindicabimus; [Col.0116B] sed est tamen aliquis suspicioni locus, eo tempore in christianos adhuc magistratus fuisse collatos. Namque istam quaestionem quatenus ejusmodi officium progredi deberet in suscipienda religiosa aliqua consuetudine quae ad Deorum cultum paulisper accederet, dubito an tractasset Tertullianus, si quidem tum christiani admissi ad magistratus non essent. Sed quidem haud nego, me subdubitare, quod amplius communicata cum christianis fuerint officia publica, cum jam Severus edictum de religione christianorum non recipienda tulisset. Restat igitur alterum quod diximus celebrationum genus, quod post Severi ex Gallia reditum extitisse perspicuum est. Cujus sententiae novum aliquod argumentum, nec istud profecto contemnendum, peti potest ex eo, quod [Col.0116C] Tertullianus isto, quo librum hunc scripsit, tempore Astrologis nuper admodum Urbem et Italiam interdictam esse commemorat. c. 9. Quod quando sit factum, ex Spartiano non minus discere licet, quam ex ipso Tertulliano. Primum, audiamus nostrum: Apolog. c. 35. Sed et qui nunc, inquit, scelestarum partium socii aut

plausores quotidie revelantur, . . . quam recentissimis laureis postes praestruebant? Quam elatissimis et clarissimis lucernis vestibula nubilabant? . . . Non ut gaudia publica celebrarent, sed ut vota propria jam edicerent in aliena solemnitate, . . . nomen principis in corde mutantes. Eadem officia dependunt, et qui Astrologos et Aruspices et Augures et Magos de Caesarum capite consultant. Sed in hoc Apologetici loco [Col.0116D] haec gaudii publici signa edita olim a sceleratis fuisse Tertullianus dicit, quae in libro nostro nunc fieri planissime indicat. Est igitur iste de Idololatria libellus ante Apologeticum

scriptus, adeoque ante initium A. CXCIX. ut postea apparebit. Ego vero haud inepte suspicari videor mihi, pulsos Roma Italiaque Astrologos tum fuisse, cum a multis de salute Caesaris fuissent consulti. Atque hi, qui tale quid sciscitati erant ex Magis, capitis damnabantur eo tempore fere, quo Severus proficiscebatur adversus Parthos, h. e. A. CXCVIII. Quod intelligitur e loco quodam Spartiani in vit. Sev. c. 15. quem, quoniam non satis est excussus ab aliis, hic subjicio: Postquam Severus Parthicum bellum

susceperat, trajecto exercitu a Brundisio, continuato itinere venit in Syriam, Parthosque submovit. [Col.0117A] Sed postea in Syriam rediit, ita ut se pararet ac bellum Parthis inferret. Inter haec Pescennianas reliquias, Plautiano auctore, persequebatur.---Multos etiam, quasi Chaldaeos aut vates de sua salute consuluissent, interemit, praecipue suspectos unumquemque idoneum imperio. Istum locum si conferamus cum eo quem modo ex Tertulliano recitavimus, apparet utrumque scriptorem, cum loquatur de reliquiis adversariorum Severi perquisitis, ipsum etiam tempus, quo ista contigerint, definire: quod

132 of 843 secus est in enarrando altero de adhibitis in consilium Astrologis. Sed quemadmodum

1/4/2006 2:06 PM



velimus istam rem quaerere subtilius, et adhibere legem, e qua ordinem in rebus gestis narrandis a Spartiano plerumque observatum judicandum esse experimento didicimus (quam longum est hic luculentius exponere); cognoscere licebit, quod ista supplicia eorum, qui Magis usi sunt ad intelligenda imperii Severi fata, non necessario posteriora habenda sint suppliciis constitutis in amicos Nigri superstites. Itaque cum haec extiterint A. CXCVIII, ut dicemus suo loco, illa haud inepte assignari possunt anno praecedenti. Quae cum ita sint, patet ad Annum CXCVIII. librum de Idololatria pertinere. Atque hic ego non puto necesse esse, ut respondeatur [Col.0117C] ad ea, quae voluit Tillemontius, hunc librum scriptum esse a Tertulliano postquam ipse novae alicujus sectae auctor extitisset. Quod absque ratione omni defenditur, et est ab Hoffmanno confutatum diss. cit. § 8. p. 31., qui argumentis, e quibus eruenda est libri aetas, nobiscum fere consentit, ita tamen, ut a Tertulliano Montanista illum existimet scriptum. Quae quidem opinio stare non potest, si verum est id quod superius probatum dedimus, non nisi A. CC. eum se contulisse ad disciplinam Montani. Neque ad eam asserendam bene Hoffmannus adhibuit locum Tertulliani ipsius (de Idol. c. 22.): Multi dicunt, nemo se debet promulgare; quem vult indicasse, quod fuerit jam tum inter Montanistas et orthodoxos quaestio [Col.0117D] agitata de fuga in persecutione. Nempe ipsa series orationis de omni negatione fidei sermonem esse docet, neque de fuga unice; et ex antiquissima veterum christianorum historia, veluti ex Ignatii ac Polycarpi exemplo, apparet, diversas inter ipsos purioris doctrinae christianos ea de re fuisse sententias. Sed ortam hanc orthodoxos inter et Montanistas disputationem ex facto militis qui coronam lauream repudiavit, adeoque hunc librum post eum qui est de Corona scriptum esse, id vero est hariolari, non probare; quale genus argumentandi debet ab omni disputatione alienissimum esse.

§ 16.--- Apologeticus A. CXCIX compositus demonstratur. Sequitur elegantissimus Apologeticus, quem librorum [Col.0118A] Tertulliani et doctrina et candore praestantissimum audeo dicere. Cujus aetas tametsi copiose disputata sit ab omnibus, qui caeteros etiam libros non tetigere, maxime a Moshemio, elegantissimo viro, cui hoc in genere primae debentur; tamen post istam messem licet spicas quasdam colligere, atque, praetermissis iis quae doctissime sunt dicta ab eo, brevissime quam possumus, veluti per gradus ascendendo, quae ista de re dicenda habemus, exponere. Primum igitur nemini, qui fuit in eo libro tractando cum cura aliqua versatus, potest esse obscurum, isto tempore nondum fuisse legem Severi contra christianos emissam. Namque, hunc librum offerendo Praesidibus, quis credet Tertullianum ab iis expectare potuisse, ut iram adversus christianos conceptam non [Col.0118B] mitigarent solum, sed plane deponerent, dimitterentque eos innocentes? si tamen Praesidibus agendum fuisset secundum Severi leges, a quibus nec licebat vel latum unguem recedere; praesertim cum constaret, quanta acerbitate usus olim fuisset adversus eos, quos intellexerat officio judicis haud bene defunctos (v. Spartianum in Sev. c. 8.) . Neque vero mirum cui videri debet, si Praesides cum plebe soli injuriosi fuerunt in christianos, quam 133 of 843 ob rem non ad Caesarem ipsum Tertullianus provocaverit, neque christiani sese

1/4/2006 2:06 PM



quomodo, si vel maxime Plautianus auctor tanti sceleris in christianos non fuerit, quomodo, inquam, a Severo, infinite et aurum et caedem hominum innocentium ac seditionis suspectorum concupiscente, impetrari auxilium potuisset adversus plebis furiosae impetus? Quam verendum erat potius, cum nondum publicas cum christianis inimicitias suscepisset, admonitum libellis christianorum, eo progressurum fuisse, ut etiam mala, auctoritate sua Praesidum furorem confirmando, augeret? Hac igitur re constituta, dicere necesse est sane, quod Apologetico scribendo [Col.0118D] occasionem dederit facta a plebe christianorum perturbatio. Atque quorumdam locorum Tertulliani [(1) 1Kb] vis ita est manifesta, ut absonum plane sit, aliud ibi quid, quam eam rem quaerere. Unde fit, ut neque dici Tertullianus possit hanc christianorum defensionem tradidisse Praesidibus, nisi cum annus CXCVII. suam jam summam complevisset; propterea quod horum motuum origines isti anno idoneis argumentis vindicavimus. Itaque nec opus est isto loco (Apolog. c. 35.) [Col.0119A] quo inter hostes imperii Cassios, Nigros Albinosque Tertullianus retulit, ad asserendam Apologetici aetatem nece Albiniana posteriorem; continet tamen is ipse locus vestigia quaedam non admodum obscura, quibus insistentes aetatem quam Apologetico constituimus tribuere, accuratius invenire possumus. Nihil jam de congiariis ab Imperatore populo datis; nihil de die solemni Principis omni lautitiarum apparatu celebrato; nihil de votis pro Imperatoris salute susceptis dicemus: sunt enim haec, vel non apta satis ad rem exequendam, vel a Moshemio jam elegantissime disputata. Unum locum excutiamus, et eum quidem superius in medium productum (§ 15) propterea quod et is rem planissime conficit, et movet nos, ut ab istius doctissimi viri sententia paululum [Col.0119B] deflectamus. Ait igitur Tertullianus, scelestarum partium socios aut plausores, post vindemiam parricidarum racemationem superstitem, quotidie revelari; ait etiam, quosdam Astrologos, Augures, Magos de Caesarum capite consuluisse. Eadem conjunxit Spartianus, effecitque ista similitudo, quae utriusque scriptoris loca excitata intercedit, ut utrumque eadem plane tempora respexisse dicerem. Sed quoniam nec Tertullianus consultationem Magorum plane refert in eadem illa tempora, in quae reliquias amicorum Nigri perquisitas, nec Spartianus, ubi tempus diserte non definit, ordinem rerum accuratissime sequitur; fit, ut nunc mittamus ea, quae de consultis magis apud utrumque leguntur. At alterum sequamur judicium temporis, quo scriptus est Apologeticus, videlicet [Col.0119C] istud studium Plautiani, protrahendi omnes eos, quos suspectos dicebat aversae a Severo voluntatis. Hos, Spartianus ait, persecutum esse Plautianum interea, cum Severus Parthos adortus fuisset, rediissetque in Syriam, ut se pararet ad bellum Parthis majori cum vi inferendum. Enimvero credibile est, Severum fere post medium A. ; quorum impetus cum CXCVIII, fuisse adversus Parthos profectum [(1) 1Kb] aliquantum repressisset, in Syriam rediit forte, ut ibi hiemem transigeret. Ubi cum pararet ea, quae necessaria videbantur ad Parthos bello persequendos, Plautianus investigavit eos, quos superstites noverat e Nigri amicis; quod igitur fere factum est sub anni CXCIX. initium. Quare nullus ego dubito, quin sententia Moshemii, qua A. CXCVIII. medio hunc librum exaratum [Col.0119D] esse existimat, relinquenda sit ista in re, propterea quod tum modo adversus Parthos profectus est Severus, atque Tertullianus non de extinctis Albini, sed Nigri amicis loquitur, qui erant adhuc post Albinianos superstites. Sed neque tempore, isto quod diximus, posteriori facta esse videtur haec inimicorum Severi pervestigatio; hoc enim pugnaret cum eo, quod jam A. CC. Tertullianus Montanistarum partibus accessit, scripsitque ante hanc factam ab Ecclesia secessionem libros ad Nationes et de Testimonio animae, [Col.0120A] qui ne minimam quidem dant 134 of 843 Montanismi suspicionem, et sunt Apologetico superiores; quod de libro super animae

1/4/2006 2:06 PM



edidisse, argumentis nostris cedant necesse est, quibus eam superiorem esse Severi edicto probavimus. Atque ego opinionem Havercampi non probo, cum lectiones quaedam textus hujus libri discrepantes istam rem non conficiant satis; mihique ex Eusebio quidem H. E. L. II. cap. 2. constet, quod Tertulliani Apologia [Col.0120B] latine scripta sit, posteaque graece conversa, sed quod bis edita sit, et immutata quidem, nullo modo. Quod si igitur concedant, Apologeticum Severi edicto esse antiquiorem: eos profecto oportet contra nos, si possint, certioribus argumentis pugnare, quam iis, quibus sententiam a Moshemio demonstratam Hoffmannus impugnavit, quae nihil firmitatis habere egregie commonstravit Moshemius in Addendis ad vol. I diss. suarum Hist. Eccles. p. 741.-48. Atque nos ipsi alteri Hoffmanni argumento suo loco respondebimus, alterum vero monemus cum ipsa Hoffmanni sententia pugnare (lubet enim hos Moshemianae responsioni adjicere). Nam si vera sunt etiam, quae de cultu Serapidis Romae per Severum restituto Hoffmannus dicit, facta esse ea tum demum, [Col.0120C] cum Aegyptum, devictis Parthis, peragrasset, h. e. A. CCII; concidit id, quod antea decreverat, an e Severi edictum scriptum Apologeticum esse; quoniam ante A. CCIII. Romam Severus non rediit, et tamen A. CCII. edictum adversus christianos promulgatum fuisse, nemo unus vocare in controversiam potest.

§ 17.--- Libri duo ad Nationes anno CXCIX. scripti. Narrat in Apologetico suo Tertullianus (cap. 16) proxime fuisse quemdam, qui imaginem togatam, auribus instructam asininis, altero pede ungulatam, addita inscriptione, Deus christianorum onochoetes, proposuerit. Idem nuper factum esse refert [Col.0120D] in priore ad Nationes libro c. 14.; quod argumento esse potest, eodem fere tempore cum Apologetico utrumque ad Nationes librum editum fuisse, atque ita, ni fallor, ut post eum hi lucem viderint. Utrumque inquam; verba enim, quibus librum posteriorem orditur, statim eum priori subjectum ostendunt post Apologeticum: tum quoniam illud proxime videtur brevius temporis spatium designare, quam nuper; tum, quoniam verisimilius est si quis dicat Tertullianum primum Praesides compellasse, quorum auctoritas major esset animusque tractabilior, quam populi. Atque sunt praeter haec non pauca, quibus eorum aetas multo superior edicto Severi intelligi possit; a quibus enumerandis me nunc quidem contineo, sed utor tamen ad hanc rem duobus [Col.0121A] argumentis. Unum est, quod isti libri sint populo in primis destinati; alterum, quod victoriam a Nigro atque Albino tanquam non ita multo ante reportatam significent. Nuspiam Praesides alloquitur, ut fecit in Apologetico, sed unice populum, a quo memini Tertullianum alicubi etiam (v. c. L. I. c. 3.) diserte Praesides distinxisse. Deinceps hos, ait, quibus dicavit istos libros, accusasse christianos (L. I. c. 20.); quod quidem convenire video in Praesides, tamen multo magis refertur ad plebem. Denique ipsum cognomen Nationum, quod est in horum librorum epigraphe, manifestum est a Tertulliano inditum esse iis, qui dediti erant cultui deorum; hic vero proprie plebem superstitiosam designat haud dubie, propterea quod pene eadem, quae [Col.0121B] disputata sunt in hoc utroque libello, jam Praesidibus consideranda proposuit in Apologetico. Sed nuperae stragis Nigri Albinique mentionem 135 of 843 injicit hoc modo, ut Syriam cadaverum odoribus spirare, Galliasque adhuc Rhodano suo

1/4/2006 2:06 PM



conversa. Ex quo apparet simul, ipsorum auctorem tum nondum abiisse [Col.0121C] in Montanistarum sententiam, siquidem id demum A. CC. contigit, neque inveniuntur in libris istis, quae suspicionem Montanismi movere aliquantum possunt. At unum hoc mihi animadversione dignum videtur in Hoffmanni argumentis, qui eidem similitudini insistens, quae argumentum Apologetici horumque librorum intercedit, pronuntiat in contrariam partem non bene. Namque ea ejus opinio, quae in hoc versatur, quod libri ad Nationes

cum libello de Testimonio animae non differant ab Apologetico, nisi prolixitate, eamdemque defensionem, quam Tertullianus in Apologetico velut in pugnum compresserat, aliquanto latius explicent; ea vero nec recte se habet omnino, nec est ad

rem efficiendam satis idonea. De ipsius argumenti conclusione nihil attinet dicere; est enim hoc satis disputatum [Col.0121D] a nobis, et adhuc quibusdam in locis disputabitur. Et quamvis in Apologetico fere similia tradat Tertullianus eorum, quae fuerunt in libris ad Nationes exposita; multa tamen sunt in isto, quae in his prorsus non exstant, et vicissim in his, quae frustra in Apologetico quaeruntur. Quod qui perspicere plenius velit, eum ad universum librum posteriorem remittimus, quod versatur in explodendis gentilium Diis: ubi si discesseris ab ultimis libri sectionibus, nihil reperies, quod sit in Apologetico tractatum.

§ 18.--- Liber de testimonio animae eidem anno asseritur. Stat mihi eadem sententia de eo libello, quem Tertullianus de Testimonio animae conscripsit. Hunc equidem non nego aequalem esse libris ad Nationes. [Col.0122A] Sed dubito, an recte ab Hoffmanno L. c., p. 34. dicatur altera quasi pars esse commentarii quem in Apologeticum Tertullianus ediderit, cum libri ad Nationes priorem effecerint. Namque ista verba Apologetici c. 17. vultis ex animae ipsius testimonio comprobemus? quae ansam Hoffmanno ita sentiendi dedere, non ita comparata videntur mihi, ut possint lectores omnes ad hujus opinionis veritatem agnoscendam adducere, cum eodem illo loco Tertullianus et demonstrare se posse unum Deum ex ejus operibus dicat; de qua re tamen nusquam eum memini ex instituto disputare, saltem in libro tali, qui sit eodem tempore cum Apologeticis scriptus. Certius hunc librum Apologetico aequalem esse verba docent ea, quibus in sectione quinta p. 81. utitur Tertullianus: Divinae [Col.0122B]

scripturae quae penes nos vel Judaeos sunt, multo saecularibus litteris non modica tantum aetate aliqua antecedunt, ut loco suo edocuimus. Hoc vero ubinam docuit, nisi in Apologetico? cap. 18. seqq. Quem cum sub initium A. CXCIX., eos vero ad Nationes paulo post composuerit, anno isto pene expleto nostrum libellum edidisse censendus est. Neque id abhorret ab eo quod sibi in libello Tertullianus exequendum sumpsit, ut

aemuli persecutoresque christianorum veritatis et erroris in se et iniquitatis in eos revincerentur (c. I.). Sed in alium, eumque posteriorem eo, quem diximus, annum

conjiciendum hunc librum non puto. Etenim praeterea, quod nulla in isto libro significatio Montanismi appareat, haud inepte quis dixerit, hunc [Col.0122C] veluti appendicem esse Apologetico librisque ad nationes adjectum; quoniam in eo disputata est paulo amplius doctrina christiana. Neque ullus ejus generis liber adversus ineptum Deorum cultum est 136 of 843 a Tertulliano compositus, qui posset alii tempori vindicari, quam huic, quo ipsa violentia

1/4/2006 2:06 PM



ARTICULUS III. De libris Tertulliani, quorum et aetas et

Montanismus constat.

§ 1.--- Liber de Corona Anno CCI. docetur conscriptus. In superiore disputationis parte satis expositum esse putamus de libris iis, quorum aetas et puritas doctrinae certo quodam modo effici posse videbantur. [Col.0122D] Nunc sequitur alter locus, qui pertractabit eos, quorum aetas non minus constat, quam id, quod sint a Tertulliano tum editi, cum ad Montani disciplinam se, relicta vetere, contulisset. Inter quos primum locum tenet liber de Corona, in cujus aetatem ut inquiramus paulo plenius, operae videtur pretium esse eo magis, quo certius hic veluti παράπηγμα est, ad quod exigendi sunt caeteri omnes libri, si illud veniat in controversiam, utrum sint ante Tertulliani defectionem scripti, nec ne. Qua de re cum videamus doctos homines variis inter se dissidere sententiis, quibus impedivere magis veritatem inveniendam quam expedivere; candide dicemus, quae veri similia videntur nobis, ac una utemur eaque prima libri sectione, e qua erui potest et ipsa Scriptoris doctrina, et tempus, [Col.0123A] quo istum librum in publicum protulit. Atque illam cuivis licet intelligere ex ista disputatione universa de fugiendis iis, quae vel minimam suspicionem cultus commentitiorum Deorum excitare possent; ubi disserentem audiet Tertullianum, non eum quidem placidum, modestum, atque cedentem, sed austerum, sed vehementem, sed ira adversus secus sentientes mirabiliter incensum, ut fere solent ii, qui modo ad disciplinam aliquam progressi, plurimum sibi sapere videntur. Alterius enim sectae pastores dum ait esse in pace leones, in praelio cervos, eosque respuisse Spiritus sancti prophetias; apparet sane Montani discipulum hic loqui, non communis Ecclesiae sodalem. Namque his verbis et alius se gregis esse profitetur ac ii, quorum doctores impugnat, et quid suum adversus [Col.0123B] eos animum concitaverit, perspicue indicat, nimirum illud, quod secum eadem Paracleti Montanistarum decreta non fuissent secuti. Hanc eamdem libri sectionem iis verbis orditur, quae fontis instar sunt, e quo omnis haurienda est aetatis notitia. Ita vero ille: Proxime facta est liberalitas

praestantissimorum Imperatorum; expungebantur in castris milites laureati. Adhibetur quidam illic magis Dei miles - - solus libero capite, coronamento in manu otioso. - Murmur tribuno defertur. Statim tribunus: Cur, inquit, tam diversus habitu? Negavit ille sibi cum caeteris licere. Caussas expostulatus: Christianus sum, respondit. Hujus militis

factum cum caeteri christiani improbarent, existimantes, eo tam bonam et longam pacem periclitari, contra nititur illud summis laudibus efferens [Col.0123C] Tertullianus. Atque in isto loco primum videmus ab eo liberalitatem Imperatorum nuperrime factam commemorari, quos dubito an quis alios fuisse dixerit, quam Severum et Caracallum, utrumque Augustum. At enim in superioribus Caracallum dicebamus dignitate Augusti tum fuisse ornatum, cum Severus iter in Orientem adversus Parthos pararet, quo fere 137 of 843 abiit post dimidiam partem Anni CXCVIII. conversam; et postea ostendemus, pacem,

1/4/2006 2:06 PM



liberalitate notatos: primum paulo antequam Severus proficisceretur in Orientem A. CXCVIII. [(1) 1Kb] . Alterum annum CCI. cum is militibus suis, propterea quod Caracallum Augustum, Getam Caesarem, dixerant, Ctesiphontem spoliandam tradidisset [(2) 1Kb] ; tertium A. CCII. cum Severus et Caracallus iter Aegyptiacum meditarentur [(3) 1Kb] . Horum [Col.0124A] annorum primum statim hic intelligendum non esse defendo. Etenim disputari potest, utrum hoc gladiatorium munus et congiarium, quod habet Spartianus, idem sit ac illud, quod datum a Severo fuisse populo Herodianus refert (Lib. III. c. 8. ed. Boec. p. 145.) eo tempore, quo ab Albino victo Romam redierat. Neque enim objici debet id, Spartianum alio loco (in Sev. c. 12.) idem, quod statim post reditum Severus edidit, commemorasse. Namque, ut Spartianum non dicam eadem saepius tanquam diversa repetere, is quidem eo in loco non loquitur de donativo concesso militibus, sed de eo, quod Severus militibus tantum stipendiorum, quantum nemo Principum, dederit. Quod si igitur idem congiarium uterque respexit, sane intelligitur non idem voluisse [Col.0124B] Tertullianum, cum anno demum CXCVIII. a Senatu dignitas Augusti in Caracallum collata. Verum si detur id etiam, aliud congiarium ab Herodiano, a Spartiano aliud intelligi; tamen quod ex hoc primo loco excitavimus, non potest ad locum Tertulliani referri eam ob caussam, quia ipsi de congiario non nisi populo dato editisque spectaculis, Tertulliano autem de re plane alia militibus in castris concessa est dictum. Sed neque illa postrema sententia admittenda est, ut ista liberalitas, finito in Oriente bello, in Syria contigerit A. CCII. post susceptum ab utroque Augusto consulatum. Qui enim ejus rei solus mentionem injicit Aelius Spartianus, datum esse, ait, militibus cumulatius stipendium, quod dubito an donativum dici possit, quale Tertullianus significare [Col.0124C] videtur. Ac si vel maxime sint, qui malint in isto loco Spartiani donativum intelligere, eos spero non penitus contempturos sententiam meam, qua liberalitatem a Tertulliano expositam credo eam attingere, de qua Spartianum locutum esse dixi, dum ea referebat, quae acciderunt post occupatam Ctesiphontem. Quae ita cum circumspicimus, non omnia solum, si contentio quaedam et comparatio fiat, bene se habere, sed explicari etiam egregie alterum posse ex altero animadvertimus. Nam primum isto tempore duos fuisse Augustos neminem praeterire potest; erat enim Caracallus jam ante expeditionem Parthicam A. CXCVIII. et nunc a militibus etiam particeps imperii dictus. Deinde donativum militibus datum Spartianus commemorat, [Col.0124D] unde illa liberalitas Imperatorum in castris intelligitur. Denique sub initium hujus anni CCI. nondum erat lex quaedam a Severo promulgata, quae omnes a religione christianorum arceret, quorum familiam mox turbatam esse ea apparebit. Sed hoc donativum fuisse sub initium A. CCI. militibus distributum, id vero cum habeat aliquam dubitationem, quomodo calculi subducendi sint, breviter exponemus. Principio velimus animadverti, quod alio quodam loco disputavimus (supra § 16. col. 119. not.) Severum, expleta priori parte anni CXCVIII. in Orientem fuisse profectum. Huic bello adversus Parthos suscepto finem fere imposuit occupata Ctesiphonte. Nam, quod postea demum Dio Cassius Severum refert bis frustra Atram impugnasse; in eo, si recte dixit, Severus non videtur multum temporis consumpsisse, [Col.0125A] cum altera eaque vehementissima hujus urbis oppugnatio viginti sit diebus confecta (Dio. l. LXXV. c. 13. p. 1265.), eamque statim secutum iter Severi in Palaestinam atque Aegyptum. Sed quoquo modo hoc accipiatur, Ctesiphontem hiemali prope tempore captam esse Spartianus confirmat in Sev. c. 16. Hoc dici non potest accidisse A. CXCVIII.; quomodo enim, si dicamus etiam Severum statim post susceptam a Caracallo Augusti dignitatem Roma abiisse, quomodo, inquam, tempore tam brevi tantum iter in ultimas quasi regiones 138 of 843 perficere, classem exornare, peragrare Armeniam, Seleuciam, Babylonemque capere,

1/4/2006 2:06 PM


139 of 843


aut duos annos nihil egisse Severum in bello adversus caeteros persequendo: quod prorsus abhorret. Restat igitur, ut captam a Severo Ctesiphontem A. CC. fere vertente dicamus, cujus occupationem cum statim exceperit Augusti dignitas in Caracallum a militibus collata, ac donativum iis ea de causa concessum; hoc certe non alio tempore, nisi sub anni CC. finem aut sequentis initium contigit. Quae quidem res egregie confirmatur iis antiquitatum monumentis, quae utriusque rei memoriam nobis tradiderunt. Etenim, ut a victoria Parthica exordiar, non Eusebius solum, cujus [Col.0125C] forte quidam stare nolent judicio, hanc victoriam a Parthis, Adiabenis, Arabibusque reportatam transfert in A. CC. (Chronic. L. II. ad h. a. Edit. Scaligeri, p. 172.) . Sed fasti etiam (apud Pamelium in vita Tertull. p. 18. II.) et nummi (apud Mediobarbum ad a. c. 201. p. 274.) cognomen Parthici Maximi Severo Tr. P. VIII. sustinenti tribuunt, quam progredi a medio anni CC. ad anni sequentis mediam partem, nemo ignorat. Deinceps in Caracallum Augusti, in Getam Caesaris dignitatem a militibus collatam esse A. CCI. ex Spartiano intelligitur quodam modo, qui hoc ait factum esse, cum Caracallus annum XIII. ageret (l. c. c. 16.); quem eo anno egit haud dubie, ut apparet ex iis quae de ejus natali alias disputavimus [Col.0125D] (§ 6.). Ac hujus quidem auctoritas si forte repudianda videtur propterea, quod in definienda Caracalli aetate sibi ipse non constat satis; hunc certe scrupulum eximit elegantissimus nummus thesauri olim Schwarizburgici, nunc Gothani, quem memoriae hujus rei conservandae destinatum fuisse, dubitari non potest [(1) 1Kb] . Ejus altera pars caput Severi laurea cinctum offert addita inscriptione: Severus Aug. Part. Max. P. M. Tr. P. IX. altera nudum [Col.0126A] Getae, et Caracalli laureatum caput, quod hunc quidem Augustum, illum Caesarem fuisse indicat, cum epigraphe: Aeternit. Imperi. Nempe eo non solum confirmatur id, quod Spartianus de tempore hujus ab iis susceptae dignitatis tradidit, sed haec etiam sequuntur, quae antea diximus, eam rem Anno CCI. extitisse, siquidem eo anno Trib. Pot. IX. Severus suscepit. Sed redeamus ad librum de Corona. Hujus locum supra excussum dicimus intelligi optime posse, si admittatur sententia ea, quam nobis probasse satis videmur. Namque ex ea intelligi maxime potest, quî factum sit, ut milites laureati incederent; quod nemo mirari debet, qui milites etiam triumphantes cinctos coronis fuisse novit, quale quid hic fuisse facile perspicitur. Nam et nunc subacti pene [Col.0126B] erant omnes, adversus quos Severus exercitum duxerat, in primis Parthorum bellicosissima natio, et ipse Severus, cum propter articularem morbum agere triumphum de Parthis non posset, de Judaeis tamen eum agendum filio, ac Parthici compensandi gratia militibus forte signa triumphantium concessit. Quae si teneamus, simul illud aperitur, quo modo nunc turbandae pacis suspicio christianis potuerit oboriri. Jam enim prostrati erant hostes Imperatoris omnes, ipsaque Severi jam otiosi asperitas minabatur severitatem summam, quam, districtus adhuc gravioribus negotiis, non potuerat sequi. Et isti inflammandae maxime idoneum videbatur militis exemplum, quem eo, quod coronam repudiasset, parricidium commisisse, hostemque Caesaris publicum exstitisse, suo more Deorum [Col.0126C] cultores arbitrabantur.

§ 2.--- Secus sentientium opiniones examinantur, et imprimis Hoffmanni et Orsii, qui illum A. CXCVIII. tribuerant, et Pagii, qui

1/4/2006 2:06 PM



Orsius, familiae Dominicanae doctissimus monachus, ejusque adstipulator Hoffmannus A. CXCVIII. Baronius A. CXCIX. Pagius A. CCII. Pamelius et Allixius A. CCX. postremo Tillemontius imperante Maximino A. CCXXXV. eum [Col.0126D] editum fuisse opinatur. Sed isti, si a Tertulliano discesseris, omnes ad unum errarunt in eo, quod aliud donativum militibus a Severo datum intellexerint, quam quod debeat intelligi. Quocirca supersedere possemus iis confutandis, dum, quale donativum hic fuerit a Tertulliano indicatum, docuimus. At quoniam ex istius libelli tempore pendet plurimorum ejus librorum chronologia, facitque ista secus sentientium confutatio plurimum ad confirmandam nostram sententiam, age! eas opiniones brevissime examinemus. Atque hic de opinione Tillemontii nihil attinet dicere propterea, quod tota ista res satis tractata videtur ab Hoffmanno (In diss. de Tertulliani omnibus in Montanismo scriptis, § 6. p. 26. seqq.), et plane sequitur illam haeresim, quae neque A. [Col.0127A] CXCIX. neque paulo post Tertullianum vult ad Montanistas transiisse, quod alio loco disputavimus. Et in ista quidem parte disputationis rectius versatus est Hoffmannus, quam tum, cum suam ipse opinionem protulit. Vult enim hunc librum eo tempore fuisse conscriptum, cum pax christianorum ne a Praesidibus quidem, nedum edicto Augusti labefactata fuerit, et anno quidem P. C. N. CXCVIII.; quorum illud effici credit eo, quod Tertullianus christianos referat credidisse, pacem imprudenti militis, quem hic defendit, facto turbatum iri; hoc vero potentissimis ait ab Orsio demonstratum argumentis esse. Quae cum adhiberentur ab Hoffmanno, ut labefactaret Moshemii τοῦ μακαρίτου sententiam de vera aetate Apologetici; hic quidem (in addendis ad vol. I. diss. suarum in [Col.0127B] Hist. Eccl. pertinentium, p. 741. seqq.) , concedit, istam rem rite ab Orsio fuisse expositam; sed negat, id recte proferri, quod non simul pace uti christiani potuerint, et ab hostibus tamen suis variis injuriis affici. Atque ego tametsi Orsio non assentiar, potiusque refellam postea, sapienter tamen Moshemium pronuntiasse agnosco, ubi res christianorum dixit, cum aliis in provinciis urbibusque tranquillae fuerint, in aliis saepenumero a Praesidibus turbatas, et talem rei christianae faciem tempore scripti hujus libri revera fuisse. Pulchre enim id potest intelligi e libro Tertulliani ad Scapulam; quem editum esse imperante Caracallo plurimi eorum confitentur, qui quidquam in isto genere tentarunt; et apparebit id quidem ex iis, quae postea docebimus. Jam isto ex libro [Col.0127C] quis non videt, maximis tum calamitatibus expositos christianos fuisse? Et nemo tamen unus est inter scriptores veteres, qui christianos sub Caracallo vexatos esse tradat. Unde hoc? Nimirum quia pace tum fruebantur nullo Augusti edicto turbata; sed a Praesidum tamen crudelitate non vacabant ubivis. Tum vero se ita rem habuisse omnino, cum in litteras referret Tertullianus istas de Corona opiniones, videri optime potest, si admittantur ea, quae nos quidem sentimus de istius libri aetate. Contigit enim hoc facinus militis in Oriente, forte in Parthia etiam, ubi ante Severi edictum christianos exagitatos fuisse non legimus uspiam; sed, quae a Tertulliano enarrata sunt in Apologetico caeterisque ejus generis libris, in Africa [Col.0127D] potissimum exstitere, unde caeteri in Oriente christiani plane vereri poterant, ne pace propter facinus militis privarentur. Sed influent in animos forsitan potentius Orsii argumenta; itaque quaenam quantaque ista sint, videbimus. Sunt vero excursionis Orsianae tres loci, quibus rem istam descripsit [(1) 1Kb] . Primum monet, hunc librum A. CXCVIII. assignari debere, reperitque liberalitatis Severi apud veteres scriptores vestigia; deinde occurrit Pagio, qui A. CCII. scriptum hunc librum existimaverat; tum ostendit, quae adductae sunt a Tertulliano, hujus liberalitatis περιστάσεις [Col.0128A] omnes cum rebus A. CXCVIII. gestis egregie convenire, sed pugnare cum quocumque anno alio. Igitur et nos sequemur doctissimi viri vestigia, 140 of 843 quoniam veremur, ne misceamus ea, quae jam ab eo permixta sunt satis, ac per

1/4/2006 2:06 PM


141 of 843


Rom., tom. II. p. 234.) ; sed potest id salva re controversa concedi. Neque tamen in eo Orsius sibi constat ipse, quod Tertullianum de donativo Anni CXCVIII. locutum esse judicet (pag. 104.), et postea eum tamen [Col.0128B] dicat de quarta liberalitate a se indicata dixisse (p. 106.). Est enim ista quarta, ut ipse monuit, haec eadem plane, quae occupatam Ctesiphontem secuta est. Alterum locum, quem dedit opinioni Pagii examinandae, non repudiamus per se, sed sunt tamen in ista disputatione, quae omnino admitti non debent. Etenim id primum inepte dicit: Tertullianum de urbanis militibus loqui, quibus ad custodiam Urbis fuissent ad portam Viminatem castra praetoria; cujus rei ne adest ulla quidem significatio, et extra Romam tempore belli, quis dubitet, castra Severum habuisse? Deinceps, quod nostrae sententiae maxime contrarium videmus, liberalitatem omnem dicit pacis tempore postque reditum e bello editam fuisse; qua de re Spanhemius, quem obiter citavit, nihil prorsus habet. [Col.0128C] Istud vero ego si de congiariis dici posse concedam, de donativis, quale hoc erat haud dubie, vehementer equidem dubito. Imo ipsa post captam Ctesiphontem edita liberalitas, admissa ab Orsio, num ullo modo per verba Spartiani alia intelligi potest, quam quae extra Romam in bello edita fuerit? Postremo in responsione ad alterum Pagii argumentum, male argumentatur, dari ejus opinionem non posse propterea, quod christiani vel pacem a Praesidibus vel ab Imperatore turbandam timuissent; e quibus nec illud defendi posse, quia jam A. CCI. vexati fuissent christiani, neque hoc etiam, fuisse enim eo anno Severum absentem et occupatissimum. Quod posterius oppido leve est. Nam et militibus donativa extra Romam [Col.0128D] data sunt, et isto anno CCI. bello Orientali finem Severus imposuit. . Caracalli enim Sed nihil, fateor, tribuendum est Pagii argumentis [(1) 1Kb] quinquennalia, quorum caussa editam vult liberalitatem Tertulliano commemoratam, ad A. CCIII. pertinent, ubi quis nescit jam christianos fuisse propter Severi edictum omni scelere laceratos? Tum vero in altero argumento et hoc perperam dicitur, coeptas esse istas inimicitias a militibus, ut Diocletiani tempore, atque omnis ista sententia defenditur propter eam opinionem, quod res christianorum ante decimum Severi annum nondum fuissent turbatae; quod est supra satis confutatum. Tertius denique disputationis Orsianae [Col.0129A] locus, in quo verba Tertulliani nullum annum praeter CXCVIII. attingere posse defendit, non est aequiore Jove tractatus. Etenim quod istam liberalitatem Severi exstitisse ante expeditionem parthicam putat, id vero habet aliquam ambiguitatem. Nam si ista bis edita est, primum A. CXCVII. post reditum Severi, quam memoriae prodidit Herodianus, deinde A. CXCVIII. ante bellum adversus Parthos susceptum, qualem Spartianus tradidit; haec, uti diximus, nullo modo potest intelligi, nec videtur intellecta ab Orsio, qui ad eam rem confirmandam Herodianum citavit; illa vero ad rem nihil facit omnino propterea, quod eo anno nondum erat Augusti dignitas in Caracallum collata. Sed in iis locis, quos ex Tertulliani Apologetico c. 35. libroque ad Scapulam c. 4. attulit, non [Col.0129B] est, quod multis versemur. Sunt enim isti a nobis eidem anno CXCVIII. ac sequenti vindicati, absque ullo causae nostrae detrimento, caeteraque, dum donativa extra Romam distributa esse novimus, sua sponte concidunt.

§ 3.--- Baronii argumenta convelluntur pro A. CXCIX. 1/4/2006 2:06 PM



liberalitatem V. habet, additque multo etiam asseverantius: hunc nummum ad res nostras, de quibus acturi sumus, pertinere certo scias. Quod mihi videtur eo planissime modo dictum, quo olim Pythagoraei, cum ex iis quaereretur, quare ita quid esset, illud suum ipse dixit interponere solebant; nihil est enim ab eo Baronii effato veritate disjunctius. Nam cum clare tradat, annum Tr. P. Severi septimum eo anno initium sumpsisse, et tamen nummum excitet cum Tr. P. XI. qui plane ad A. CCIV. aut, si mavis cum ipso Baronio, ad An. CCVI. referendus est; nonne repugnantia loquitur? Ac de altero ejus argumento quid dicam? quod duxit ab eo, quod [Col.0129D] ante hanc expeditionem Parthicam nullae, post eam multae calamitates christianorum exstiterint. In quo peccavit dupliciter; primum, quod eas ante fuisse negaverit, quam profectus sit Severus adversus Parthos, deinde quod librum de Corona eo de Spectaculis posteriorem esse non cogitaverit. Atque illud confutavimus suo loco; hoc vero uti nemo negare potest, nisi cui tenebrae sint mero meridie (est enim et hoc satis disputatum); ita de vexatione christianorum, lege Severi antiquiore, non potest sermo esse in eo de Corona, ubi christiani dicuntur istas calamitates tanquam venturas extimescere; cum tempore eo, quo Tertullianus in chartam conjecit librum de Spectaculis, jam ad christianos impetum suum Deorum cultores convertissent. Quare ex ipsius Baronii [Col.0130A] mente, librum de Corona ad decimum Severi annum referri oportebit.

§ 4.--- Denique Pamelii et Allixii, qui librum hunc conjecerant in A.

CCIX. Decreta exploduntur.

Ad Allixium venio, doctissimum virum, quem miror tam docilem se praebuisse ad Pamelii sententiam, quo dubito, an quis magis contra auspicia ad definiendam scriptorum Tertulliani aetatem accesserit? Atque isti Pamelio, quoniam liberalitatis mentionem Tertullianus injicit, libellus ad A. CCIX. atque ad decennalia Antonini plane referendus videtur (In vita Tertulliani, praemissa ejus operibus a Pamelio, Colon. 1617. editis. p. 22. E.). Sed ejus quidem liberalitatem in istis decennalibus exstitisse, non probat [Col.0130B] Pamelius, sed plane fingit ad libidinem. Tamen alio quodam loco (In notis ad hunc librum, pag. 210. n. 1.) ad nummum provocat dicis caussa, eumque hujus argumenti: Imp. Caes. L. Sept. Sev. Pert. Aug. . . . . Liberalitas Augg. SC. Hic primum mihi quis dicat, ubinam sint decennalium notae? Deinde eum ego non ignorem, Severum et Caracallum militibus populoque communiter aliud dedisse in decennalibus; nunquid plura his congiaria non sunt aut donativa edita? Nemo vero id quidem absque temeritate aut ignorantia dixerit. Imo, siquidem Pamelius ausus est aliis obtrudere annum CCVIII. absque omni ratione idonea; nobis vicissim non potest vitio verti, si annum CCI. intelligamus; hoc enim anno et liberalitas edita est, et ab Augustis etiam. At quamvis [Col.0130C] omnino turpiter se ipse dederit, tamen Allixius (In rarissima diss. de Tertulliani vita et scriptis, cap. VI. p. 49.) secessit in ejus sententiam; nam in libro de Corona, inquit, excitatur libellus de spectaculis, qui scriptus est A. CCIV. Id vero inepte dictum esse a Pamelio, quem unum sequitur, facile intelliget, qui cumque secum reputaverit ea, quae supra de isto libello pronuntiavimus; neque, si verum hoc esset, 142 of 843 maxime de eo super Spectaculis, caussam esse perspicimus, quapropter liber de

1/4/2006 2:06 PM



Montanistas transiisse.

§ 5.--- Liber uterque de Cultu feminarum simul editus ostenditur contra Pamelium et Tillemontium. Sed satis diu nos tenuit de libro super Corona institutio; itaque nobis est properandum ad alios quosdam libros, et eos quidem, quos Tertullianus de Cultu feminarum composuit. Atque hic non videtur a suscipienda disputatione alienum, paucis praemonere, qualis fuerit olim horum librorum inscriptio, atque dispicere, fueritne posterior libellus cum altero a Tertulliano eodem tempore editus. Videlicet qui ante Nic. Rigaltium libros Tertulliani ediderunt, hi alterum de Habitu muliebri dicebant, alterum de [Col.0131A] Cultu feminarum. Sed iste Rigaltius, cum potitus esset vetustissimo illo codice Agobardi, primus ausus est, utrumque de Cultu feminarum inscribere. Itaque et nos nulli dubitamus, hos libros non disjunctos unquam fuisse, sed unicum quasi effecisse volumen, non ista solum codicis Agobardini auctoritate moti, sed etiam propterea, quod ipsa horum librorum ratio argumentumque suadeat, posteriorem non ita multo post priorem a Tertulliano editum fuisse. Quod enim Pamelius, qui inscriptionem alias receptam sequebatur, vix potuit concoquere, quod, cum Tertullianus cultum ab ornatu in priori libro subtiliter distinxisset, tamen in posteriori, de cultu feminarum appellato, ornatum mulieris pertractarit; ea quidem difficultas, sublata inscriptione utriusque libri [Col.0131B] diversa, ac argumento ejus studiose cognito, mirum in modum evanescit. Ut enim Tertullianus habitum feminae cultu et ornatu effici dixerat, superioris istius generis exempla putat mundum muliebrem, aurum, argentum, gemmas, vestes, et quae sunt generis ejusdem; posterioris vero curam capilli et cutis et earum partium corporis, quae, ut ait, oculos trahunt. Atqui in priori libro aurum, argentum (cap. 4.), gemmas (c. 5.), vestes pertractat (c. 7.); in posteriori de observanda pudicitia in cultus et ornatus institutione agit universe (cap. I-5.), deinceps de colore ornamentoque capillorum, omnemque librum finit monitis quibusdam de ornatu pudicitiae adverso. Quare eum in illo de cultu, in hoc de ornatu feminarum egisse, ac tanquam partes utrosque [Col.0131C] unum librum constituisse clarum est. Nam quod Tillemontius ait (Mémoires pour servir à l'Hist. ecclés., tom. III. p. 662. not. 12.) manifestum esse, quod isti duo libri separati fuerint, nec referri unus ad alterum ullo modo possit, id vero facilius dicitur quam probatur, et ne refelli quidem debet; est enim ignorantis. Atque etiam alia est istius sententiae nostrae probatio; nam in posteriori libro impendentium christianis malorum haud dubiam mentionem injicit, quorum in priori nulla est significatio. Jam si aerumna tum fuissent affecti, quomodo Tertullianus abstinuisset a commemoranda ea, ut feminis christianis luxum dissuaderet, cum eo argumento alias frequenter utatur? Sed cum prior iste libellus posterior sit eo de Spectaculis, quod deinceps apparebit; dicat [Col.0131D] mihi quis, utrum in illo quoquam anno, qui effluxit ab eo, quo scriptum de Spectaculis librum diximus ad annum CCII., quo coeptae sunt adversus christianos inimicitiae, pace christiani usi fuerint, nisi forte A. CCI. aut CCII. Namque a reditu Severi ex Gallia ad annum CCI. fuisse christianos maxime vexatos, et ordo librorum docet a nobis in 143 of 843 superiori hujus disputationis parte constitutus, et historia martyrum Scillitanorum (V. sup.

1/4/2006 2:06 PM



§ 6.--- Anno quidem CCI. aut CCII. [Col.0132A] Quorsum haec omnia? Nimirum ut intelligatur, si tempus scripti alterutrius libri constat, utriusque aetatem reperiri. Quam ob rem ut certissimam sequamur ejus temporis significationem in libris ipsis; utemur calamitatibus, quibus tum expositos fuisse christianos Tertullianus ait, quasque tempore eo, quo alterum de feminarum cultu libellum componeret, fere initium sumpsisse verba docent (L. II. c. 13.) : Tempora

christianis semper, et nunc vel maxime, non auro, sed ferro transiguntur. Stolae martyriorum praeparantur. Quae quidem intelligi de superiore christianorum vexatione a

plebe facta nequeunt, propterea, quod in priore hujus argumenti libro ad librum [Col.0132B] de Spectaculis provocat (c. 7.). Namque ego mihi persuadere haud possum, Tertullianum voluisse, hunc excitando, graecum similis argumenti librum significare, quoniam et latinum graeco antiquiorem esse ostendimus (§ 14.), et ista Tertulliani admonitio, qua quid a Deo esse possit pronuntiat, tametsi ejus rei abusus Deum non habeat auctorem, in latino de Spectaculis libro omnino occurrit (cap. 2.). Enimvero cum de Spectaculis scriberet, jamdudum summis malis affligebantur christiani, de quibus ne verbo quidem in isto priori de Cultu feminarum libro loquitur, et tempore posterioris libelli denuo imminebant, quare nec ad priorem sub Severo vexationem referri hi libri ullo modo possunt, sed ad annum potius P.C.N. CCI. aut II.; prouti quis velit mala christianorum [Col.0132C] tum orta, vel impendentia credere. Neque vero est, quod Tillemontium audiamus opinantem (L. c. p. 210. Art. VI.) , demum post annum CCIII. editum esse librum priorem, posteriorem vero multo ante, et anno quidem CXCVII. Nam in eo loco, quem excitavit [(1) 1Kb] , aeque potest Tertullianus priorem Severi ex Parthia reditum aut legationem quamdam Parthorum habuisse in animo, quam illam de Parthis victoriam posteriorem. Quod vero caussam aliquam esse dicit credendi, istum librum, quem nos posteriorem dicimus, multo ante esse scriptum, quam alterum ediderit; de eo, quoniam Tillemontio non placuit ejus opinionis rationem reddere, nobis vicissim placet tamdiu dubitare, quoad ejus generis aliquid productum ab alio quodam viderimus.

§ 7.--- Liber de Fuga in persecutione vindicatur A. CCII. [Col.0132D] Eidem tempori suam quoque originem debet liber de Fuga in persecutione. Quod argumentum jam in illo de Corona alias disputandum promiserat (cap. 1.): cujus loci verba tametsi ad Scorpiacen potius nonnulli referenda putaverint, est tamen jamaliis observatum, quod intelligi haec quidem non possit propterea, quod eam haereticis, sed 144 of 843 illam de Fuga commentationem timiditati eorum opposuit, qui erant [Col.0133A] socii

1/4/2006 2:06 PM


145 of 843


addictum nemo dubitabit [(1) 1Kb] ; dicere enim quis posset, Tertullianum, cum ad eum ista perscriberet, qui stabat a partibus orthodoxorum, se quidem temperasse a verbis durioribus? Sane gravius aliquod argumentum positum est in eo quod, cum nostrum libellum ederet, jam coepisse quaedam adversus christianos flagitia dixerit. Ita enim orditur: Quaesisti proxime, Fabi frater, fugiendum necne sit in persecutione, quod [Col.0133B] nescio quid annuntiaretur. Et paulo post: hanc materiam et tua consultatio

commendavit et conditio temporum suo jam nomine injunxit. Quanto enim frequentiores imminent persecutiones, tanto examinatio procuranda est, quomodo eas accipere fides debeat. Denique: Haec palea illa, quae et nunc dominicam aream purgat, Ecclesiam scilicet, confusum acervum fidelium eventilans, frumentum martyrum, et paleas negatorum. Sed quaenam hic intelligenda sit christianae familiae vexatio, neminem

fugere potest, qui superiorem illam A. CXCVII., posteriorem A. CCII. contigisse, nostrum vero libellum post opiniones Montanistarum a Tertulliano susceptas scriptum esse animadverterit. Igitur ad finem fere A. CCII. editam esse hanc de Fuga disputationem [Col.0133C] dicimus maxime propterea, quod anno incipiente Severus adhuc fuerit in Syria versatus; unde vix dici potest ante confectam mediam ejus anni partem suam adversus christianos legem tulisse.

§ 8.--- Examinatur popularis sententia de libro Scorpiace libris

Tertulliani ad Marcionem posteriore, deque ejus adversus hunc libris deperditis disputatur. Nunc accedimus ad Tertulliani Scorpiacen, quam quidem anno CCIV. asserere ejusque sententiae rationem reddere decrevimus. Quod opus cum aggrediamur, non dubitamus fore plerosque, qui istam sententiam nostram minime audiendam esse dicant. Etenim stat fere omnibus, quos ista de re novimus disputantes, Scorpiacen Tertulliani esse perscriptam [Col.0133D] post editos demum libros, qui adversus Marcionem nostro adhuc tempore habentur. Idque videntur sibi ut praescriptum et quasi imperatum defendere eam ob caussam, quod in quinta Scorpiaces sectione Marcionitas ait didicisse a se, Deum suum esse bonum, quam rem certe in primo alteroque contra Marcionem libro ex instituto disputavit. Atque ego non ignoro, libros adversus Marcionem, primum saltem, A. CCVII. aut CCVIII. editum a Tertulliano fuisse, ideoque et [Col.0134A] veritati consentaneum videri illud, quod Scorpiacen anno demum CCVIII. aut postea ediderit. Sed cum semper requiram, quid sit in quaque re maxime probabile, hoc in argumento quanta vis insit, placet quodam modo expendere. Cum Tertullianus adversus Marcionem librum primum, quem superstitem habemus, componeret, jam quidem ipsi se scribendo bis opposuerat, sed unam harum commentationum, cum postea pleniorem de ea re disputationem instituisset, rescidit, alteram amisit fraude cujusdam, qui eam descriptam cum aliis communicaverat. Hujus damni resarciendi causa eos nunc adversus Marcionem libros superstites elaboravit, et primum quidem anno Severi Imp. XV., ut ipse fatetur in eo libro (c. 15.) in quo de iis, quae modo diximus, exposuit (c. 1.). Quae cum [Col.0134B] animo cogitem, dubium profecto videtur, utrum Tertullianus in libro, quem 1/4/2006 2:06 PM



commemoratione posset ad librum anno CCVIII. aut sequentibus vindicandum duci. Neque obstat, quominus ista de re dubitemus, Hoffmanni responsio, qua Tillemontium hic prudenter haesitantem excepit. [Col.0134C] «Primum, inquit, diss. cit. § 14. p. 44. opusculum, ut exile, ipse suppressit, alterum invito Tertulliano, cum adhuc rude nec satis exasciatum esset, fraude alterius vulgatum, nec a Septimio agnitum est; tertium non extat. Jam cum vix verisimile sit, provocasse Tertullianum ad eam controversiae marcioniticae tractationem, quam ipse suppressit vel nunquam agnovit, superest, ut intelligantur libri, qui nunc in manibus nostris sunt.» Atque hic quidem non lubet multis notare ea, quae de altera istius argumenti commentatione Hoffmannus non satis accurate disputat, quasi ea, cum ederetur, nec satis elaborata fuerit, nec a Septimio agnita. Hoc certe non capio, quomodo possit id e Tertulliani verbis intelligi, qui hanc quoque, inquit, nondum exemplariis suffectam (h. e., nondum [Col.0134D] pluribus codicibus descriptam), sed uno tantum (quod is abstulit) fraude tunc fratris, dehinc

apostatae amisi, qui forte descripserat quaedam mendosissime et exhibuit frequentiae. Omnia nunc ab Hoffmanno tametsi recte dicta dederim; tamen, si in ejus argumento ea

sumpta sunt, quae demum concludi debebant, omne illud argumentum nihil efficere nemo negabit. Igitur si ista opinione de libris, qui supersunt, adversus Marcionem, Scorpiace superioribus, ante volumus adstricti teneri, quam quid hac in re rectissimum sit judicavimus, haud verisimile id esse fateor, quod Tertullianus aliquem librum suppressum vel agnitum nunquam, in Scorpiace laudaverit. Sed istud fac nondum esse exploratum, ut est vere, adeoque forte ante illos scriptam Scorpiacen esse; citare primum alterumque [Col.0135A] volumen contra Marcionem, nunc amissum quidem, satis commode potuit; primum enim opusculum, ut ait ipse Tertullianus, demum pleniore postea compositione rescidit, et citari id quidem poterat, cum accuratiori oratione nondum haec persecutus fuisset. Quam ob rem in isto Hoffmanni argumento vel ea jam tanquam vera sumuntur, quae plane sunt in controversia, vel relinquntur in medio potius. Quod si illud est, sane ejus argumentum redit in orbem; sin hoc, nostra quidem sententia non est inferior Hoffmanniana. Sed, remota hac difficultate, quae fraudi nobis esse poterat, scriptae Scorpiaces aetatem nunc age definiamus.

§ 9.--- Scorpiacen A. CCIV. scriptam esse conficitur. Cum Tertullianus, quae de martyrii dignitate disputare [Col.0135B] in ista Scorpiace volebat, in litteras referret; erant deorum cultores in christianis funditus delendis occupati; quod universum docet argumentum hujus libelli iis haereticis oppositi, qui, cum fides aestuaret, et Ecclesia de figura rubi exureretur, suscipere propter religionem mala turpe putabant (c. 1.). Hujusmodi mala jam oportet atrocissima fuisse, ut verba Tertulliani ostendunt, quae in eadem sectione subjicit: Et nunc praesentia rerum est me dius ardor,

ipsa canicula persecutionis, ab ipso scilicet cynocephalo. Alios ignis, alios gladius, alios bestiae christianos probaverunt, etc. Atque hic nullum est dubium, quin intelligenda sit vexatio ea, quae post Severi edictum exardescebat; siquidem hunc [Col.0135C] librum post illum de Fuga in persecutione composuit. Namque Tertullianum nuspiam legimus

146 of 843 probantem, quod tales propter religionem calamitates Deum auctorem agnoscant, nisi in

1/4/2006 2:06 PM


147 of 843


appropinquantem putarent; neque is ipse, neque quis alius scriptorum veterum alia mala litteris consignaverit, praeter ea, quae anno Severi decimo, [Col.0135D] sub Laeto, Africae praeside, christianis contigerunt, et anno sequenti auctore Aquila, Praeside ejusdem provinciae (Euseb. l. c. c. 3. p. 261.) . Nam quod haec eo anno extiterint, ipse Eusebius docet, qui Origenem tum Catechumenis instituendis praefectum fuisse confirmat, dum Aquila se incremento christianae religionis ejus asseclas laedendo opponebat, eumque XVIII. annorum fuisse, cum eum XVII. aetatis annum egisse dixisset eo tempore, quo pater ejus Leonides morti traderetur (c. 2. p. 258.), quod factum est anno decimo Severi. Jam siqui tamen pergunt opinari, nostrum libellum scriptum esse A. CCVIII.; dicant mihi tamen, quonam jure ei anno calamitates maximas christianorum possint asserere, quarum nulla tamen apud veteres scriptores exstat memoria? Quo [Col.0136A] loco libet admirari tot doctissimorum virorum levitatem, qui, cum semel imbibissent opinionem de Scorpiace libris nostris contra Marcionem posteriore, obliti sunt ejus, quod nihil sit in historia turpius, quam temere credere. Nam si ego duas sententias ferri videam, alteram opinabilem, sed nullo veterum scriptorum testimonio efficiendam, alteram ita comparatam, ut prae se ferat hoc veritatis praesidium; quidni, relicta illa, hanc sequerer? Atqui hoc praesto est argumentum, idque premendum etiam atque etiam, siquidem postea ostenderimus, librum Tertulliani de Pallio esse in annum CCVIII. conjiciendum. Namque in eo (c. I.) gaudeo vos, inquit, Carthaginienses, tam prosperos

temporum, cum ita vacat, ac juvat, habitus denotare. Pacis haec et annonae otia, ab

[Col.0136B] imperio et a coelo bene est. Ubi quo modo Tertullianus potuisset temporis prosperitatem commemorare, aut ad res nullius plane momenti, quales sunt istae de pallio nugae, descendere ob pacis otia, si gravissimae tum fuissent christianorum calamitates, quales eas in Scorpiace depingit? Itaque quam alii fere quinquennio tardius putarunt scriptam Scorpiacen, prius utique prodiisse arbitror, quam istae, quae supersunt, adversus Marcionem disputationes, et anno quidem CCIII. aut CCIV.; cujus Eusebium testem rectissimum habemus, qui nusquam id quidem dicit omnino, sed, uti vidimus, quae dicit, idem fere ostendunt. Ubi mihi quidem magis placet iste posterior annus, propter ludos, quos nuper admodum editos Tertullianus dicit [(1) 1Kb] . Quod si quis mavelit editos credere in [Col.0136C] decennalibus Severi et Caracalli quinquennalibus, non repugnabo admodum; quoniam id satis est a Spanhemio, viro in his litteris probato sane et maxime nobili, evictum [(2) 1Kb] , Pythia alibi quoque quam Delphis, nec in unius Apollinis Pythii honorem, sed Imperatorum etiam acta fuisse. Tamen ego alterum praetulerim propterea, quod ludi Pythii sint in Graecia quovis tertio anno Olympiados editi, ipseque tertius Olympiados CCXLV. annus incidat in annum P. C. N. CCIV. Atque sic nulla vis infertur verbis Tertulliani, quae quidem, si ii ludi editi Carthagine dicuntur, ubi Carthago ipsa praemio non poterat donari, non satis bene videntur cohaerere.

§ 10.--- Libri V. qui supersunt adversus Marcionem, quorum primus

refertur ad A. CCVII. aut CCVIII. caeteros dubiae aetatis esse docetur.

1/4/2006 2:06 PM



errorum posse. Etenim, si maxime dubia videretur ipsius Tertulliani professio (lib. IV. c. 22.), qua suos dicit et Psychicos [Col.0137A] in loco de Ecstasi dissentire; neque quis visorum rationem habere velit, quibus ista decreta, ait, confirmata fuisse (l. III. c. 24. V. c. 8.); quoniam omnes isti contra Marcionem libri non sunt uno tempore editi: tamen in libro ejus argumenti primo Montani disciplinam et suam dicit, et se decreta sua de fugiendis repetitis nuptiis auctore Paracleto defendentem (c. 29.); ac ipsa temporis ratio docet eum librum scriptum esse, postquam a partibus Montanistarum jam esse coeperat. De quo altero loco, quem disputandum sumpsimus, cum dubitare ne in mentem quidem venerit multis eorum, qui in definienda librorum Tertulliani aetate laborarunt, et ab aliis multa perperam dicta sint, subtilius videmur nobis, re saepius cogitata, disputare debere. Atque ut de libro primo [Col.0137B] primum dicamus, nemo est qui ejus aetatem controversam esse dicat. Recte quidem et satis bene; est enim aperta ejus rei et capitalis Tertulliani professio (l. I. c. 15.) qui anno decimo quinto Severi hunc librum a se compositum fatetur. Sed cum de caeterorum aetate nihil dicant, ipso silentio eos declarant ejusdem aetatis esse. Quod longe secus est. Nam ex verbis iis, quibus finem libro primo Tertullianus imposuit [(1) 1Kb] , haud obscure colligitur, eum esse separatim editum, caeteros diverso tempore exaratos. Etsi autem non audemus dicere, an alterum, tertium et quartum seorsum aut conjunctim, ac quonam tempore scripserit, id tamen dubio carere confirmamus, quod quintum librum Tertullianus non eodem cum reliquis tempore [Col.0137C] ediderit. Est enim liber de Resurrectione recentior eo, quem de Carne Christi composuit (de Resurrect., c. 2) , in quo (de Carne Christi, cap. 7) , locum excitat ex libro adversus Marcionem quarto, de quo postea dicemus. Enimvero in quinto Antimarcionis libro, c. 10. ad eum remittit, quem de Resurrectione scripserat; unde Tertullianum patet alio tempore, quam quo quartum edidit, quintum in lucem protulisse. Pariter in primo Antimarcionis, c. I., opus de Praescriptione haereticorum se confecturum aliquando pollicetur; sed in libro de Carne Christi tale jam dicit a se scriptum fuisse, c. 2.; igitur et hoc ostendit, primum non esse eodem partu cum caeteris omnibus editum. Quae cum ita sint, certe quidem confirmamus, primum adversus Marcionem librum A. P. C. N. CCVII, aut, si mavis, CCVIII. prodiisse, [Col.0137D] cum XV. Severi annus in utrumque incidat, sed de caeteris, quando sint scripti, dici nihil posse, nisi hoc, quod quintum reliquis aequale non sit.

§ 11.--- Tillemontii contraria opinio castigatur. At quod verebamur fore, ut quale in loco de Scorpiace diximus, libros contra Marcionem ibi citatos non eos esse, quos habemus superstites, sed alios abrogatos quasi, et dudum amissos, tale etiam his argumentis nostris nonnulli objiciant, id fere factum videmus a Tillemontio (Mémoires pour servir à l'hist. Eccl., [Col.0138A] tom. III. p. 666. not. 19.) , qui istam rem pugnacissime defendit. Oportet igitur et ea, quae pro nostris responderi possunt, in medium proferri, et discuti ea quae in illam partem Tillemontius disputavit; sed utraque brevissime, et ita quidem, ut quae aperto firmavimus ipsius Tertulliani testimonio, ea nunc plane mittamus. Itaque hoc unum disputari potest: utrum Tertullianus 148 of 843 in libro de Carne Christi quartum contra Marcionem librum citaverit, quem adhuc

1/4/2006 2:06 PM



quod modo probavimus, ita necesse est sane, ut tum quoque primus inter superstites contra Marcionem libellus jam editus fuerit. Enimvero cum hunc scriberet, duo illa opuscula, quibus olim Marcionem impugnavit, resciderat amiseratque Tertullianus; quocirca apparet, eum in libro de Carne Christi remittere lectores non potuisse. Sed Tillemontium tamen contra disputantem audiamus. Is primo hos Tertulliani: Scorpiacen, de Carne Christi, de Anima et de Resurrectione libros ait superiores dici posse libris qui supersunt adversus Marcionem, hujusque nominis in iis citatos esse eos qui dudum periere. Ac de Scorpiace ego non repugno; [Col.0138C] est enim illa quaestio satis tractata: sed de caeteris non assentior. Nam de libro qui de Carne Christi inscribitur, modo diximus, quid sit sentiendum, cui si quis resistere velit, eum audiemus. Atque cum hoc ostendimus, simul illud aperiebatur, a libro de Resurrectione (qui eo est haud dubie recentior), quod Tillemontius contra volebat, remotissimum esse. Denique quod animus hominis non aliunde agitetur, in libro de Anima, c. 21, ait se Marcionem docuisse. Atque ista de re cum multa dixerit in altero, qui superest, adversus eum libro, c. 6. seqq., non absurdum est dicere, quod hunc in illo respexerit; nec tamen mordicus id quidem tenebimus, qui usi non sumus istius libri testimonio. Altera dubitatio etiam puerilis est. In loco eo, quem e libro de Carne Christi ad testimonium [Col.0138D] citavimus, Tertullianus illum librum contra Marcionem, quem appellavit, libellum dixit; itaque quartum inter superstites non voluit laudare, qui non libellus sit, sed magnum volumen. Inepta conclusio! quasi vero Tertullianus omne opus contra Marcionem non opusculum dixisset, lib. l. c. I. c. 31. II. c. I. etc., aut quasi is dici libellus non posset, qui partem majoris operis constituit. At eo modo dicendum est, Tertullianum opus nondum perfectum citasse! Hoccine vero et potuit tanto viro scrupulum injicere, qui millies in commentariis suis ipsos libros suos nunquam absolutos antestatus est? Eodemque modo Tertullianum egisse quis negabit, si quidem nostras nostri argumenti vindicias legerit? Denique dicit Tertullianum de loco, quo sancti viri contineantur a [Col.0139A] morte ad ultimi judicii diem, alia in libro de Anima, c. 55, deque Resurrectione, c. 43., alia in Antimarcione IV. c. 34., tradere. Audio. Sed numquid isti libri pugnant in iis locis, quos se ait in disputatione adversus Marcionem pertractasse? Hoc vero nec Tillemontius unquam probavit, nec quisquam, si in aliis ad caussam propriam non pertinentibus a se Tertullianus defecerit, dicet admitti talem conclusionem posse.

§ 12.--- Liber de Pallio. Disputatur de triplici praesentis Imperii

virtute, et inquiritur in annum quo Geta dignitatem Augusti suscepit. Jam nobis libellum de Pallio tractandum sumamus, obscurum illum quidem et satis confusum, sed magna tamen omnis antiquitatis scientia refertum. [Col.0139B] De cujus aetate cum sint tot discrepantes virorum doctissimorum sententiae, id agamus necesse est, ut vel eas candide examinemus, vel nostram proponamus. Existit autem hic primo loco quaedam quaestio facile expedienda, quaenam sit ista praesentis imperii triplex virtus, Deo tot Augustis in unum favente, cui Tertullianus tribuit eorum temporum . Namque alii (Jac. Gutherius, de Officiis domus Augustae, edit. felicitatem [(1) 1Kb] 149 of 843 Lips. p. 277.) his unum Severum indicatum volunt propterea, quod tres illos imperii

1/4/2006 2:06 PM



Nam ea Gutherii opinatio contorta est et perinepta, ut pene nesciam, an quis unquam tam aperte et perversa et falsa secutus sit. Non tangam id quidem, bonum virum non vidisse triplicem illam virtutem praesentis imperii, Deumque dici tot Augustis favisse in unum, hos etiam multas urbes produxisse, auxisse, reddidisse; quod dicat mihi quis, an de Juliano, Nigro et Albino affirmari queat, maxime tum, cum jam essent interempti? Nec dicam, quam male adhibita sint Herodiani verba, lib. III. c. 7, qui Severum miratur ἕνα ἄνδρα τρεῖς καθελόντα βασιλέας ἤδη κρατοῦντας; sunt enim haec jam a Boeclero satis disputata (In annot. ad Herod. p. 420.) . Hoc unum lubet examinare, quod ad rem nostram imprimis pertinet, [Col.0139D] utrum Geta, vivo Severo, nunquam sit factus Augustus. Quod cum velit Gutherius, primum Getam Severi fratrem a Geta Caesare, Severi filio, non quidem, ut par erat, distinguit. Nam cum Spartianus, in Sev. c. 10. Severum dicit filium suum Bassianum Caesarem appellasse, ut fratrem suum Getam a spe imperii, quam ipse conceperat, submoveret, nonne consentaneum est, eum de Geta, Severi fratre, fuisse locutum? Deinde quod in multis codicis titulis nomina Severi et Antonini Augustorum reperiantur, sed [Col.0140A] Getae nunquam, hoc vero ad rem nihil facit omnino; ab eo enim tempore, quo Geta dignitatem Augusti suscepit, ut postea docebitur, semper fuit patris in bello comes, in quo, quod de legibus ad rem publicam spectantibus cogitare non potuerit, nemo mirari debet. Id vero nullo modo ferendum est, quod Getam, patre vivente, Augustum appellatum esse neget, nummisque utatur ad hoc efficiendum, in quibus Getae Tr. P. II. legitur. Nam cum ipse adjiciat, Getam, mortuo patre, cum fratre non nisi X. menses, XV. dies regnasse; necesse est sane ut Geta ante patris mortem Augustus sit appellatus. Altera opinio doctissimorum virorum, qui Magdeburgi historiae sacrae centurias composuerunt, Severum cum Nigro Albinoque statuit fuisse illam triplicem virtutem, et recte, [Col.0140B] ut cum Tillemontio loquar, erroris convincitur, eo quod fontem malorum imperii Romani fontem constituit, unde manaverit tanta felicitas imperii, de qua Tertullianus loquitur. Ac de Pamelio meliora sentiam, a cujus caussa veritas plerumque remotissima est? qui Albinum, quem omnes norunt propter dignitatem Augusti sibi negatam adversus Severum inimicitias suscepisse (V. Dion. Cassium, l. LXXV. c. 4. p. 1258.) , etiam Augustum dicere potuit, et Caracallum ejus in imperio socium, cui demum, interfecto jam dudum Albino, honores Augusti concessi sunt? Quem si jocantem haec affirmasse cum Scaligero dicam, parum dicam; tot tenebras veritati offudit. Igitur hoc unum restat, ut triplicem istam virtutem Severum cum filiis, jam Augustis, [Col.0140C] putemus; in quibus Deus dici potest in unum favisse, ut verbo Septimiano utamur, cum unus, si recte velimus loqui, Severus regnaverit, caeteri duo nomine magis quam re Augusti fuerint. Unde, si teneamus quonam anno Geta ad Augusti dignitatem evectus sit, haec non magis ad cognitionem intelligentiamque aetatis convertent. Enimvero Dodwellus scite, ut alia multa, monuit (Praelect. Camden XIX. § 21. p. 621. sq.) , multisque comprobavit exemplis, Romanorum Imperatores curasse, ut Trib. Pot. filiorum suorum a quinquenniis aut decenniis Imperii numeraretur. Sed A. CCVIII. quis nescit quindecennalia Severi et Caracalli decennalia exstitisse? Quocirca VIX quisquam dubitare potest quin eodem anno in Getam Augusti dignitas collata fuerit, et [Col.0140D] quid impedit quominus pro more Imperatorum rom. idem eodem die etiam Getae contigisse, quo olim Severo et Caracallo, dicamus? Ac ista res si forte dubia videri posset propterea, quod vel id citius potuisset accidere, vel quod unam hanc regulam Imperatores non fuissent ubivis secuti, quamvis id quidem verisimile in Severo non sit, qui artis Chaldaeorum studiosissimus fastos dies diligenter tenebat, nummi tamen hoc ponunt extra omnem dubitationem. Nam 150 of 843 si ad numerum Trib. Pot. Getae attendimus, quibus anni hujus dignitatis possunt

1/4/2006 2:06 PM



dimidiam partem A. CCVIII. suscepisse dignitatem Augusti; unde apparet et hoc, librum Tertulliani de Pallio medio ejus anni esse recentiorem.

§ 13.--- Dubia redditur Basnagii et Walchii sententia, qui A. CCXI.

hunc librum editum esse voluerunt, et A. CCVIII. libellus asseritur. Sed cum accuratior anni ejus, quo scriptus hic liber est, ratio postuletur, qui ista subtilius disserunt, abeunt, quantum video, in eam sententiam, ut in annum CCXI. eum conjiciendum arbitrentur. Nihil enim [Col.0141B] caeteros moramur, qui versus finem imperii Severi hoc opus exaratum, magis universe pronuntiant. Sed qui magis eam rem ad subtilitatem chronologicam exegerunt, Sam. Basnagius (In Annalibus politico-ecclesiasticis, tom. II. p. 217.) et, qui illum sequitur, Ven. Goettingensium Walchius (In Antiquitatibus pallii philosophici veterum christianorum, p. 227. sq.) , hi, inquam, eo, quo diximus, anno scriptum hunc librum esse decernunt; sunt enim quaedam ejus anni similitudines cum rebus quarum hic Tertullianus mentionem injecit. Verum, ista re diligenter examinata, mihi animus magis inclinavit in eam sententiam, quod iste libellus sit fere ad annum CCVIII. compositus. Quam ob rem, pace venerandi viri, quem spero facile veniam daturum esse homini ingenuo, [Col.0141C] verumque sine ulla contentione invenire volenti, ea explicabo brevissime quae me movent, ut de veritate ejus sententiae subdubitem, quaeque ad eam, quam obiri vellem, commendandam facere aliquo modo videntur. Videlicet ista secus sentientium opinio universa efficitur similitudine eorum quae Tertullianus habet, cum iis quae scimus isto anno CCXI. contigisse. Sed istud quidem argumentum tametsi non videatur repudiandum per se, non tamen multum, opinor, firmitatis habet, si eadem similitudo eorum quae a Tertulliano dicta sunt, intercedit cum iis, quae extiterunt A. CCVIII., et amittit vim probandi omnem, si possit ostendi A. CCXI. plane diversa accidisse ab iis quae is in libro nostro memoriae prodidit. Quod utrumque hic ita se prorsus habet. Nam, ut [Col.0141D] de hoc dicam primo loco, cum nostrum libellum litteris mandaret Tertullianus, Africa jam vacabat a terrae motibus (c. 2.); pacis erant et annonae otia, ab imperio et a coelo bene erat (c. 1.). Sed eo tempore quo ad Scapulam perscripsit ea quibus animum ejus revocaret a crudelitate adversus Christianos, quod fere factum est A. CCXI., ut postea docebimus, jam ante annum imbribus, igne, tonitrubus, defectu solis aliisque perterriti erant Africani. Quae omnia cum Tertullianus defendat poenarum instar fuisse deorum cultoribus propterea, quod tot miseriarum [Col.0142A] in christianos incendia excitaverant, necesse est sane, istam horum vexationem jam usque ab integro anno ductam fuisse. Age igitur fac A. CCXI. scriptum esse de Pallio libellum, nonne Tertullianus pugnantia loquitur, qui eidem tempori et summam prosperitatem et calamitates gravissimas tribuit? Atque hic ego non inficior, dici forsitan posse quod, his calamitatibus aliquantisper remissis, quieta quasi ac tranquilla interjecta intervalla fuerint. Sed cum veteris historiae monumenta nihil prorsus prodiderint, ex quo ista res possit quodam modo intelligi, numquid ista fingere liceret, ut opitularemur opinioni quae pene videtur ad exitum adducta? Fuerint interim istae calamitates ad tempus dispersae, tamenne summas adversus christianos injurias 151 of 843 etiam intermissas [Col.0142B] dicamus? Etiam dices; prospera enim tempora quî

1/4/2006 2:06 PM



adversariorum in christianos secutae fuissent summae calamitates, ita vicissim felicissima tempora excepisse eorum in hos benevolentiam diceret? Atque aliud adhuc in promptu est. Nam cum Tertullianus istum de Pallio libellum componeret, pacis otia erant,

et revera orbis cultissimum rus imperii, concultus et amoenus super Alcinoi pometum et Midae rosetum (c. 2.). Id vero quonam modo? [Col.0142C] Eradicato omni aconito hostilitatis. Sit itaque hic liber scriptus initio A. CCXI.; nam sub Februarii initium inter vivos esse Severus desiit, et desiit etiam «triplex imperii virtus.» At isto tempore bellum adversus Britannos nondum erat absolutum, nec unquam postea fuit, vivo Severo, sed eo mortuo demum Antoninus pacem cum Britannis iniit (V. Herodianum, l. III. c. 15. p. 173.). Isto igitur anno cum certe nec fuerint pacis otia, nec orbis cultissimum rus imperii,

commodior locus videtur huic libro assignari debere, et annus quidem CCVIII. in finem inclinatus, praesertim quoniam cum eo optime concordant ea omnia, quae Tertullianus hic tradidit. Namque si requiris triplicem praesentis imperii virtutem, [Col.0142D] sane jam modo Geta Augusti dignitatem sumpserat; si Carthaginenses novitate felices, eos ; si cactum et rubum subdolae familiaritatis, jam dudum nummi prodiderunt [(1) 1Kb] Plautianus familiarissimus Severo jam erat A. CCIV. e medio sublatus (V. Tillemont, Hist. des Empereurs, l. c. p. 413. sq.) ; si spem Campaniae deustae de montibus suis (c. 2.), illud Dio [Col.0143A] Cassius (lib. LXXVI. c. 2. p. 1272.) , tempore eo quo Plautianus periit, plane quidem commemoravit; si denique eradicatum omne aconitum hostilitatis ac pacis otia, erant ista sane prius, quam Severus in Britanniam proficiscebatur. Sed exclusi ubinam tandem sunt barbari? Ii quidem nondum eo tempore muro Britannico, sed tamen ab imperii Romani finibus ipsis legionum Romanarum praesidiis arcebantur, et ipse Tertullianus cum loquatur de multis barbaris, quidnam est caussae cur solos Britannos intelligamus? Itaque cum A. CCVIII. exstiterint omnia ea quae commemorata a Tertulliano fuere; cum nullus alius possit excitari, cui aliquo majori jure eadem possent asseri; cum ipsa denique recens dignitatis Getae memoria videatur occasionem Tertulliano praebuisse, [Col.0143B] ut ejus mentionem faceret: parum videtur a certitudine abesse id, quod diximus, librum de Pallio ad A. CCVIII. pertinere.

§ 14.--- Librum ad Scapulam sub initium Imperii Antonini Caracalli,

A. CCXI. prodiisse probatur.

Ultimus liber hujus generis, et forte credo omnium Tertulliani, est is quem scripsit ad Scapulam, Africae Praesidem; cujus adversus christianos crudelitas sine dubio post Severi Imperatoris edictum exstitit. Fuit enim Hilarianus, cujus in nostro libello mentionem Tertullianus injicit, Africae Praeses eo tempore, quo Felicitas ac Perpetua cum sociis suis morti traditae sunt, quam post leges a Severo latas accidisse omnes confitentur. Atque ex iis ipsis, quibus Scapulam [Col.0143C] arguit summae injustitiae, existimans (cap. 4) potuisse eum officio jurisdictionis suae fungi, et humanitatis tamen

meminisse, cum nihil amplius mandetur, quam nocentes confessos damnare, negantes autem ad tormenta revocare; ex iis verbis, inquam, haud obscure colligitur, tum exstitisse leges quasdam Severi, christianis inimicas. Istae enim antequam editae erant,

152 of 843 Praesidesque agebant earum duntaxat auctoritate, quibus olim Imperatores

1/4/2006 2:06 PM


153 of 843


sentiret, si quidem Tertullianus et Albinianos numeravit in hostibus Imperatoris (cap. 2.). Jam si verum est id, has calamitates, quibus Scapula christianos insectatus est, posteriores esse Severi lege; non minus ea intelliguntur regnante quidem Severo non contigisse, quod tamen video placuisse quibusdam. Nam in eo loco (De Pallio, c. 4.) , ubi Tertullianus Severum dicit, patrem Antonini, christianorum memorem fuisse, ipsumque Antoninum, lacte christiano educatum, novisse Proculum, dicat mihi quis, cur Severum patrem Antonini appellaverit, quod ad rem sane non pertinebat, aut cur ipsum Antoninum ad testimonium citaverit, nisi haec hoc regnante scripta sint. Neque vero ea de re dubitandum est propterea, [Col.0144A] quod nullos christianorum cruciatus sub Caracallo reperimus ab aliis scriptoribus traditos, aut quod etiam ii Caracalli tempore possunt esse posteriores. Etenim, quod isti nemini alii commemorati sint, ejus est haud dubie ratio aliqua in eo, quod illi nec diu, nec nisi in Africa extiterint. Namque Tertullianus nunc quidem a Praeside legionis et Mauritaniae dicit familiam christianorum impugnari, Scapulamque petit, ut saltem Carthagini parcat et provinciae, Arriique Antonini exemplum imitetur, qui in Asia olim christianos avocasset potius a cruciatibus, quam ad supplicia pertraxisset. Eos autem nec fuisse Caracalli tempore posteriores eo efficitur, quod Hieronymus (De viris illustribus, c. 73. ed. Fabric. p. 126.) Tertullianum ultra Antonini tempora non vixisse dicat, [Col.0144B] nullae praeterea usque ad Decium adversus omnis generis christianos inimicitiae reperiantur [(1) 1Kb] , et quod cum Caracalli temporibus haec, quae tradita sunt in nostro libello, optime consentiant. Tametsi enim non sit certissime exploratum, quo anno haec christianorum defensio elaborata sit, tamen ratione quadam probabili, ut est in tali re, primo imperii Antoniniani anno vindicari ea posse videtur. Namque illum solis defectum quem Tertullianus ait anno . Cui quamvis superiori exstitisse (c. 3.). Antoninus Lalovera asseruit A. CCX. [(2) 1Kb] Tillemontius resistat eo, quod Tertullianus solem dixerit non potuisse hoc ex ordinario deliquio pati, cum fuerit in suo hypsomate positus, tamen hunc Septimii argumentandi modum, qui omnia novit saepius inepta satis in rem suam [Col.0144C] convertere, jam dudum derisit harum rerum peritissimus Scaliger (In animadvers. ad Eusebii Chronicon, p. 10.). Deinde cum nullam unquam legem Caracallus tulerit adversus christianos, oportet profecto has calamitates iis a Scapula inflictas reliquias Severianae crudelitatis fuisse, quae tum penitus exstinctae videntur, cum Caracallus, imperium sibi confirmaturus, in exilium missos revocasset (V. Dionem Cassium, lib. LXXVII. c. 3.) . Quod cum fecerit paulo post, quam Getam fratrem sub initium A. CCXII. sustulerat, non inepte id quidem dicimus: Scapulam A. CCXI. adversus christianos egisse.

ARTICULUS IV. De libris Tertulliani, quorum vel aetas, vel doctrina,

vel utraque latet.

[Col.0144D]

1/4/2006 2:06 PM



quibus cum hactenus pertractati sint isti libri, quorum et aetas et doctrina poterat certa quadam via et ratione demonstrari, nunc oportet subjici caeteros, qui aetatem suam [Col.0145A] non satis definite produnt, sed doctrina tamen non est admodum obscura, nisi in quibusdam paucis, qui ancipitem habere formam videntur. Itaque primum illos excitabimus aetate majores, qui Tertullianum ostendunt nondum plane Montanistarum partibus addictum; deinde eos, quibus notae Montanismi non sunt leviter impressae; postremo hos, qui lectorem dimittunt dubitantem, fueritne Tertullianus tum, cum illos praescriberet, a communi Ecclesia sejunctus, necne? Cui triplici librorum Septimianorum generi cum dicamus aetatem asseri non satis certe posse, non volumus id quidem, prorsus ignorari aetatem cuivis tribuendam (erit enim etiam, quod probabiliter de hac disputari possit), sed accurate ipsum annum scriptorum librorum definiri posse, id quidem audemus [Col.0145B] negare propterea, quod nullae in iis sunt significationes certae, quae vindicari certo quodam ac definito anno possint. Sed ad propositum veniamus.

§ 2.--- Liber de Oratione ante defectionem scriptus et anno 196. vel

197. editus.

Primi generis haud dubie dici potest liber de Oratione, qui, nisi vehementer fallor, primus est omnium Tertulliani, qui aetatem tulerunt, magnoque omnium consensu, si ab Hoffmanno discesseris (Dissertat. citat. § 11. p. 37. sq.) cujus intererat omnia Tertulliani scripta ad eum Montanistam referre, in libris castioris doctrinae numeratur. Atque si forte suspecta est fides Hilarii Pictaviensis, qui scriptum hunc libellum ante Tertulliani defectionem non obscure significat; [Col.0145C] tamen in libro ipso tot sunt notae sententiarum diversarum ab iis, quas postea in scriptis, erroribus Montanistarum infectis, defendit, ut libri istius doctrina nemini sit ad reperiendum difficilis, qui comparare utrorumque sententias velit. Nam primum quantae hic [(1) 1Kb] sunt laudes operis Hermae, quod Pastor inscribitur, cum consuetudinem considendi finita oratione observatam ab Herma non secum pugnare ostendit, quod fere Scripturam, ac (ne illud fere cuidam invidiam nostrae sententiae moveat) postea Scripturam appellat? quod tametsi non sic ceperim cum Muratorio (loc. cit. not. 3. p. 31.) aliisque, quasi Tertullianus Hermae libros referat in libris N. T. canonicis (loquitur enim ex more magis adversariorum quam suo); tamen non contemnit Hermae auctoritatem, [Col.0145D] sed sibi conciliat, longe secus atque in libro de Pudicitia, c. 10. et 20., in quo non modo Hermae effata repudiat, sed spurium illud omnibus consentientibus scriptum appellat et illum moechorum Pastorem. Quod miror argumentum miratum in Allixio fuisse Hoffmannum existimantem, non exagitasse Tertullianum in nostro libello Hermae Pastorem propterea, quod sibi Hermae auctoritas non tantum obstitisset quam tum, cum exararet librum de Pudicitia, quare nec fuisset necesse ut ejus pretium elevaret. Nam etiamsi non negemus magis adversariam fuisse Hermae auctoritatem [Col.0146A] Tertulliano in rebus iis, quarum mentio est injecta in libello de Pudicitia, ejus tamen de Herma judicium in nostro de Oratione libro non solum multo est mitius, sed ita 154 of 843 comparatum etiam, ut ipse Hermae auctoritatem non universe contempsisse videatur. Ac

1/4/2006 2:06 PM



quod ipsum ex eo patet, quod eum postea prorsus Scripturam dicat, neque sic eum, ut opinor, appellasset, si tam ipsi contemptus Hermas fuisset, quam erat [Col.0146B] tempore conscripti de Pudicitia libri. Sed sunt hic etiam alia Tertulliani dicta multum discrepantia ab iis quae in libris Montanisticis proposuit, quae ostendunt clarissime tum longe aliam fuisse Tertulliani disciplinam quam postea. Videlicet sectione 18. (p. 35. Murat.) cum disputat adversus eos, qui, dum se cibo abstinebant, nec alios solebant osculo excipere, non ait, nisi die Paschae, quo communis et quasi publica jejunii religio est, jure osculum caeteris negari debere; quod ostendit profecto Tertullianum tum ex illa societate sacra fuisse, quae nullum diem publica et communi abstinentia a cibo celebrat praeter eum, quo Christus mortuus erat; nam Dies Paschae est is, qui erat memoriae Jesu interempti consecratus [(1) 1Kb] . Enimvero christiani veteres Tertulliani tempore non [Col.0146C] nisi hunc diem communiter inedia celebrabant propterea, quod tum aiebant sponsum fuisse ablatum; et tamen Tertullianus in libro de Jejuniis, c. 2., qui est haud dubie e numero Montanisticorum suorum, multum vituperat hanc consuetudinem, unum hunc diem communi jejuniorum religione celebrandi; estque satis clarum Montanistas plures alios dies praeter diem Christi emortualem celebrasse. Unde elicitur illud: Tertullianum cum hunc de Oratione librum componeret, nondum in partes Montanistarum secessisse. Quod novo potest argumento ducto ex utroque libello confirmari, quorum si quis loca alio potest modo in concordiam redigere, quam eo, quo diximus, ducto a diversa Tertulliani disciplina tempore utriusque conscripti libelli, eum audiemus. Nam cum in [Col.0146D] eo de Oratione c. 25. descendisset ad disputationem de tempore precum Deo offerendarum, bonum id quidem esse inquit, quasdam certas et fixas quasi horas precibus destinari, tertiam scilicet, et sextam et nonam ab Apostolis quoque observatam; sed id quidem fieri, adjicit, sine ullius observationis praecepto, neque lege praeceptas esse alias praeter legitimas orationes, h. e. eas: quae sub ortum lucis noctisque pronuntiantur. Et c. 23. extr.: De temporibus, inquit, orationis nihil omnino praescriptum est, nisi plane omni in tempore et loco orare. Sed ille in libello de Jejuniis peracerbe exagitat orthodoxae Ecclesiae addictos [Col.0147A] (c. 2.) propter eam caussam, quod abstinendum esse dicebant a cibo ex

arbitrio, non ex imperio novae disciplinae pro temporibus et caussis uniuscujusque, et orationes etiam fere hora nona concluderent de Petri exemplo; additque diserte, c. 10., salva plane indifferentia semper et ubique et omni tempore orandi, tamen tres istas horas solemniores fuisse in orationibus divinis; et cap. 13. ad ipsam provocat legem a Paracleto datam, qua hanc Montanistarum consuetudinem confirmasset. Quibus omnibus evincitur haud dubie, aliam prorsus Tertulliani sententiam fuisse, cum de Oratione librum componeret. Denique, ut alia omittam multa, id mihi videtur magno

argumento esse ad asserendam libro nostro ὀρθοδοξίαν, quod nullam in hoc libro, cum de Jejuniis ac stationibus [Col.0147B] crebrius disserat, injiciat mentionem xerophagiarum, quas tanto cum fervore in libro de Jejuniis, cap. 2. 5. seqq., defendit; cujus omissionis dubito an ulla alia ratio reddi possit, quam ea, quod tempore scripti libelli nostri isti Ecclesiae addictus fuerit, quae xerophagias (ut ait in libro de Jejuniis, c. 2.) novum dicebat affectati officii nomen esse et proximum ethnicoe superstitionis. Haec omnia mihi multo videntur magis audienda, quam quae Hoffmannus ad vindicandam opinionem suam profert, quibus alia non nullius auctoritatis nos etiam ipsi possemus, si necesse esset, addere. Simillima scilicet esse ait ea, quae hic c. 22. de virginibus velandis praecipiat, eorum quae ab eo in libro hujus argumenti defenduntur: quod longe secus est. Nam tametsi in [Col.0147C] utroque libro velit ut virgines obtegantur velo, non 155 of 843 ipse tamen iste consensus librorum, ex eadem disciplina prodiisse utrumque,

1/4/2006 2:06 PM



consuetudinem, legemque adeo virginibus quoque injicientem velamentum ait excusari posse; atque in principiis illius disputationis, c. 21., quasi incertum retractandum esse illud, quod promiscue observetur per Ecclesias, velarine debeant virgines an non? Leve igitur est istud viri docti argumentum, potuissetque ille [Col.0147D] rectius ad testimonium sententiae suae citare cap. 6., ubi cum rogationem quartam orationis dominicae non proprie, sed tropice de sacra coena esse intelligendam dixerat, Sed et quia, adjicit, carnaliter admittitur ista vox, non sine religione potest fieri et spiritalis disciplinae, ubi spiritalis disciplina aliquam dat Montanistici scriptoris suspicionem, qui spiritales se, caeteros Psychicos appellabant. Sed potuit Tertullianus sub spiritalibus etiam quos vis probos homines et christianos intelligere, quod mihi magis placet propterea, quod hos non ita multo post interpretatur per fideles, eosque non orthodoxis v. Psychicis opponit, sed nationibus, h. e. non credentibus in Jesum; neque usquam reperi Tertullianum vel in ipsis Montanisticis [Col.0148A] libris orthodoxis nomen fidelium negasse. Jam cum hunc librum ex iis esse constet, qui castigatiorem doctrinam continent, quemcumque illi locum in hujus modi Septimianis scriptis dederis, idem est. Nobis, quibus ex eo nulla se vel levis suspicio errorum Montanistarum obtulit, optimum videtur, eum inprimis hujus generis collocare.

§ 3.--- Liber de Baptismo a Tertulliano catholico exaratus.

Confutantur argumenta dissentientium.

At dicere quaenam doctrina asserenda sit libro de Baptismo, majori est cum difficultate conjunctum. Equidem non ignoro omnes sic sentire, quasi sit hujus libri ὀρθοδοξία extra omnem dubitationem posita, leviter, ut in caeteris, repugnante Hoffmanno; [Col.0148B] sed in ea re miranda venit multorum doctorum hominum levitas, qui libros alios, quorum argumentum certam habet puritatis significationem, Tertulliano Montanistae tribuerint, et hunc tuto exemerint e numero horum librorum, cujus tamen loci, si vel praecipuas Montanistarum in eo vel orthodoxorum sententias requisiveris, tam sunt obscuri, ut, inquisitis omnibus, vix quo se vertat animus videat. Sed ut, quantum fieri possit, dicamus tamen quaenam in libro nostro doctrina vel ad has vel ad illas magis inclinata regnet, primum placet examinare locos qui huic libro suspicionem Montanismi conficiunt, deinde eos qui sunt in contrariam partem, rarius licet, propositi. Atque, ut omittamus ea quae subdubitans objecit Baronius, satis ille ab Allixio confutatus (in Vit. [Col.0148C] Tert. p. 29. sqq.), Hoffmannus in illam superiorem partem haec excitat argumenta. Primum quod in libro de Baptismo Tertullianus dictis utatur similibus eorum quae in eo de Pudicitia defenderat, ita ut exagitet eos qui sibi sumebant potestatem dandi veniam delictorum, quae uni tamen Deo competeret. Cujus rei, ni fallor, significationem in illis verbis reperit: neque peccatum dimittit, neque spiritum indulget, nisi Deus solus; quae quomodo nonnisi a scriptore disciplinae Montani dedito pronuntiari potuerint, non perspicio. Nam neque illud sodales orthodoxae Ecclesiae negabant, neque de ea re erat eos inter et Montanistas disputatio; sed illi orthodoxi, quamvis nonnisi Deo potestatem remittendorum peccatorum assignarent, negandam tamen pacem iis qui propter peccata 156 of 843 fuerant [Col.0148D] e societate sacra ejecti, non putabant, siquidem illi se vitam

1/4/2006 2:06 PM



commemoratum etiam a Tertulliano fuisset, non propterea hic liber ad scripta Montani erroribus referta abjici posset; sunt enim multa Tertulliani scripta (ut diss. I. docebamus), aequalia his calamitatibus, ante Tertulliani defectionem composita. Sed neque ipse ille dicendi modus, quo Tertullianus cruciatus aliquem [Col.0149A] veluti baptismum appellat, statim Montanistam prodit, nisi velimus dicere Origenem quoque et alios, quorum loca habet Dodwellus ?(Dissert. Cyprian. XIII. quae est de secundo martyrii baptismo, imprimis § 2.) ?, qui nunquam accusati Montanismi fuere, propter eam rem Montanistarum addictos societati haberi debere [(1) 92Kb] . Denique quod non obscure Tertullianum eodem in loco significare Hoffmannus dicit injuria Montanistas fuisse e societate communis Ecclesiae proscriptos, cum iis caeterisque christianis unus Deus, unum baptisma, una denique in coelis Ecclesia, cum caeteris autem haereticis nulla societas sit (c. 15.), illud certe argumentum opinioni ejus nihil firmamenti affert. Nam Tertullianus de consensu Montanistarum cum orthodoxis in ista doctrina ne verbum quidem [Col.0149B] habet, sed illam christianorum fidem opponit Caianorum haeresi, hosque spurios esse christianos ex eo docet, quod adempta ipsis cum caeteris christianis communio fuerit. Ac si, quae ille putat, vera essent, tam [Col.0150A] se non defenderet Tertull. ab injuria Montanistis illata, ut potius se Montanistasque haereticos esse fuisset confessus. Nam in illo ipso capite 15. haereticos ait extraneos (h. e. non christianos) testari ipsam ademptionem communicationis. Igitur si Tertullianus significasset in hoc loco, orthodoxos ex Ecclesia projecisse Montanistas, se certe suosque haereticos dixisset, quod prorsus abhorret. Atque hic alii occurramus necesse est difficultati propositae ab Allixio adversus receptam de doctrina in hoc libro regnante sententiam (Diss. de Tertulliani vita et scriptis, c. 4, p. 33.) qui suspicari nos posse dicit, Tertulliani mentem jam tum ad Montani disciplinam inclinatam fuisse, quod et christiani pisciculi et Christus PISCIS (ΙΧΘΥΣ) dictus ab eo fuerit, quae nomina essent hausta e libris [Col.0150B] sybillinis, ab aliquo Montanista vel ipso etiam Montano exaratis; et c. 20. aliquam charismatum mentionem injecerit, quod Montanismum redolere videretur, imprimis cum conferuntur ea cum iis quae sunt c. 29. libri de Spectaculis tradita. Sed bene ille fecit, quod hanc ipsam suspicionem non nimis subtilem et acutam putaverit. Nam etsi dederimus esse etiam eos libros, qui nunc sub nomine Sibyllinorum jactantur, vel a Montano vel ab aliquo ejus discipulo confictos, quos tamen magis vellem Gnostico cuidam asserere, Tertullianum etiam inde hoc nomen Piscis Christo datum hausisse; tamen ex eo argumento non magis suspectus Montanismi Tertullianus haberi posset, cum hunc composuisset librum, quam Justinus martyr, Clemens Alexandrinus, Origenes, aliique, [Col.0150C] qui saepius libros quosdam sibyllinos ad testimonium citant. Atque si isti libri generatim exstiterunt ipso hoc tempore, quis est qui possit praestare non fuisse eos postea adulteratos, ut eam, quam nunc habent, formam receperint? Quod est verendum imprimis in acrostichide libri octavi: Ιησοῦς Χρίστος Θεοῦ υἱὸς σώτηρ, unde ipsum hoc ἰχθύος cognomen sumptum vulgus existimat. Neque enim illa prius est a quoquam veterum proposita, quam a Constantino M. (in oratione ad Sanctorum caetum, c. 18.) cui, vel ex eo, quod Virgilium cecinisse de Jesu Christi nativitate dicat (c. 19, seqq.), patet, quam nullo negotio verba dari ab hominibus religionem fingentibus . Atque [Col.0151A] ut omnia quae velit susceperim, ne ipsa potuerint [(1) 14Kb] quidem haec, quae sunt in hoc viri docti argumento collecta, consistere et secum consentire possunt. Antiquissimi scriptorum christianorum, quod Guillelmus Beveregius (In codice canonum Ecclesiae primitivae, lib. I. cap. 14. § 4. sqq.) et Guill. Whisthonus [(1) 1Kb] multis docent, hos, quos appellant, libros Sibyllinos antiquissimos confitentur; 157 of 843 ex quo necessaria consecutione efficitur, multum eos diversos fuisse ab his qui horum

1/4/2006 2:06 PM



profectos putare? Neque vero quidquam probat alterum illud, quod de charismate Allixius subjicit, cujus me fateor non satis dilucidam citato c. 20. memoriam invenire; ac si inveniatur, tam profecto non sequeretur librum de Baptismo ex officina Tertulliani montanistae fuisse egressum, quam illud dici de libro super Spectaculis non potest, qui est haud dubie, ut alibi ostendebam, ante ejus defectionem exaratus. Ac ne quid praetereamus silentio, quo posset quis aliquo modo huic opinioni adversae libro nostro de Baptismo veritatem conciliare, fortasse possit excitare c. 20. hujus libelli, in quo magnam Tertullianus ait esse utilitatem abstinentiae a cibis ad evitandas peccati sollicitationes; quod videri posset consentiens cum laudibus inediae [Col.0151C] iis quas decantavit in libro de Jejuniis. Magis etiam illud est suspectum, cum cap. 8. extr. dicat: Igni destinatur homo qui post baptismum delicta restaurat. [Col.0152A] At neque hoc utrumque decretum abhorruit a disciplina recte sentientium sic, ut proprium esset Montanistarum. Nam in illo quidem superiori, quod admitti non potuerit nihil est, etiamsi aliis in locis Tertullianus nimium huic abstinentiae tribuat, et hoc vel ab ipsis quibusdam orthodoxae Ecclesiae addictis quamvis inepto sensu defensum est, ut postea docebitur, vel dici commode potuit de iis, qui post baptismum ad vitam impiam delati, de ea emendanda non cogitant.

§ 4.--- Pamelius et Dupinius castigantur. Puritas libri a montanismo

demonstratur.

Sed age audiamus etiam eos longe plures qui de Baptismo librum scriptum ante Tertulliani secessionem [Col.0152B] uno ore confitentur. In quibus ineptus est error eorum, tanquam Pamelii, qui, praeeunte quodam modo Epiphanio (Haer. 42, n. 1. 2.) , Quintillam eam, quae hujus libri conscribendi occasionem dedit, ex disciplina Montanistarum putant fuisse, cui feminae cum se etiam contumeliis opposuerit Tertullianus, sequeretur eum tum, cum hunc librum perscriberet, adhuc a partibus Ecclesiae purioris stetisse. Quod argumentum omnem certe rem conficeret, nisi levissimus in exponendis Haereticorum opinionibus homo Epiphanius etiam hic more suo errori se dedisset. Nam et Caianorum sectae hanc mulierem addictam fuisse ait ipse Tertullianus, c. 1., quorum et decreta et mores multum discrepant a Montanistarum disciplina, et nunquam repudiatum baptismum a Montanistis legimus, [Col.0152C] sed defensum etiam a Tertulliano montanista multis in locis, ut de Pudicitia, c. 19. Sed sunt alia duo argumenta apud Dupinium (Nouvelle bibliothèque des auteurs ecclésiastiques, tom I. p. 91.), quibus hunc librum in indicem scriptorum emendatioris doctrinae infert; alterum quod nulli sint huic libro errores Montanistarum aspersi, alterum quod dicat potestatem conferendi baptismi non nisi episcoporum esse, nefas etiam esse, si quis illam mulieribus concedat; quae verba Tertulliani illi videntur contraria Montanistarum disciplinae. At illud superius eludere quivis facile potest eo, quod dicat non esse hunc librum oppositum orthodoxae Ecclesiae doctrinis, unde nec admirationem haberet hoc, quod Tertullianus hic nullum ab illa Ecclesia dissensum profiteatur, quod [Col.0152D] nec in aliis fecit, in quibus sibi non pugnandum cum psychicis esse videbat, veluti in libro 158 of 843 de Pallio aliisque supra pertractatis. Sed in altero Dupinii argumento falsa veris sunt

1/4/2006 2:06 PM



dubie errat, et contra niteremur hoc loco ex ipsis Tertulliani scriptis montanismo infectis, e. c. e libro de Velandis virginibus, c. 9. nisi eam disputationem occupasset Cl. V. Theophilus Wernsdorfius (In [Col.0153A] Commentat. de Montanistis saec. 2. vulgo creditis haereticis, Gedani. 1751. § 19.). Quam ob rem exponamus oportet illud, quod nos commoveat, ut de libro nostro magis in honestiorem, quam pejorem partem pronuntiandum esse putemus. Hujus judicii duplex est caussa. Primum cum quaestionem tractat de iis, quibus jus sit baptismi conferendi (c. 17.) illam potestatem summum habere ait sacerdotem, qui est Episcopus, dehinc Presbyteros et Diaconos, non tamen sine Episcopi auctoritate propter Ecclesiae honorem. Alioquin etiam, pergit,

laicis jus est,---sed cum ea majoribus competant, ne sibi assumant dicatum Episcopis officium Episcopatus. Unde haec consequuntur, Tertullianum librum nostrum scripsisse

tum, cum versaretur in aliquo coetu sacro, qui et Episcopos summos [Col.0153B] esse putabat rerum sacrarum moderatores, et laicis non nisi summa in necessitate versantibus jus concedebat aliquem sacro lavacro abluendi. Sed in Montanistarum conventiculis longe alia videtur consuetudo obtinuisse. Nam etsi non negem, iis etiam suos et Presbyteros fuisse et Diaconos, tamen alium in eorum doctoribus collocandis ordinem observatum fuisse, testis est Hieronymus (Epistola ad Marcellam, quae est 27. edit. Jo. Martianaei, tom. IV. part. II. p. 65.) : qui apud nos, inquit, Apostolorum locum

Episcopi tenent, apud eos Episcopus tertius est. Habent enim primos de Pepuza Patriarchas, secundos quos appellant Cenonas, atque ita in tertium, i. e., pene ultimum locum Episcopi devolvuntur. Quam si quis dicere velit consuetudinem Montanistarum ab Hieronymo [Col.0153C] fictam esse, vel Tertulliani aevo recentiorem, neque quid movere Hieronymum potuisset video, ut talia fingeret, quae magno crimini dari Montanistis non

poterant, neque abhorret aliquo modo, qui ipsi se suis vel doctrinis vel institutis a communi Ecclesia sejunxerant, eos etiam ordinem sacerdotum diversum a communi consuetudine constituisse, praesertim cum jam ipse Montanus Pepuzam Phrygiae oppidum Hierosolymam appellasset (V. Eusebii Hist. Ecclesiasticam, lib. V. c. 18.) . Atque ecce mihi quantum in nostro libello honorem Episcopis asserat, cum omnem tingendi aqua sacra potestatem ab iis deducat, et ipsius Ecclesiae honorem cum horum dignitate conjunctissimum tradat. Sed in libro de Pudicitia, tam vehementi illo in consuetudinem orthodoxae Ecclesiae, [Col.0153D] quam salse, obsecro, perstringit (c. 1.) Pontificem scilicet maximum Episcopumque Episcoporum, ejusque edictum peremptorium! quam nihil dat tanto viro, ut ait hic, a quo dignitas Ecclesiae pendebat! Ac si quis putat, quod ego non diffiteor, Tertultianum in illo libro magnam animi permotionem ad caussam attulisse, alium dabo e libro de Exhortatione castitatis haud dubie Montanistico locum, qui longe majorem, ut mihi vid tur, laicis tribuit baptismi conferendi licentiam, quam eam, qualem nostro in libro defenderat, ut jam video magnum virum, quem honoris caussa nuncupo, Justum Henningium Boehmerum acute monuisse (Diss. IX. Juris Ecclesiast. antiqui, § 5.) . Ubi cum neque sacerdotibus V. T. neque christianae [Col.0154A] Ecclesiae sacerdotibus repetitas permissas esse nuptias Tertullianus dixisset, neque illas ait suscipi a laicis debere, quoniam et ipsi sacerdotes a Christo constituti fuissent, quare illi etiam offerendi tingendique haberent potestatem et sacerdotes sibi soli essent. Quod tametsi non dicat fieri debere, nisi ubi non sit ecclesiastici ordinis consessus, tamen neque mentionem auctoritatis Episcoporum vel caeterorum doctorum publicorum injicit, ut fit in nostro libro, neque hanc laicorum , deducit, sed plane ex potestatem ex officiorum jurisque vicissitudine, ut hic [(1) 1Kb] mystico omnium christianorum sacerdotio; unde magna, ni fallor, duci suspicio potest, 159 of 843 aliam plane disciplinam Tertulliani, scribentis hos erroribus Montani infectos libros fuisse,

1/4/2006 2:06 PM



libri nostri confutat Tertullianus argumentum illud, quod, quibuscum pugnabat, homines solebant ex actis quibusdam Pauli sumere, ut feminis potestatem publice docendi vindicarent. Haec ego Pauli Acta si, quaenam fuerint quemque auctorem habuerint, ostendere potuero, tum mihi quidem Tertullianus vix videtur ea spernere potuisse, si hunc de baptismo librum jam disciplinae Montanistarum deditus scripsisset. Atque haec ego Acta ea fuisse suspicor, quae apud veteres [Col.0154C] sub nomine Actorum Pauli et Theclae exstitisse novimus, non quidem eo habitu ac forma, qualem habent edita illa a Jo. Ernesto Grabio (In spicilegio SS. Patrum et Haereticorum, tom. I. sec. 1. p. 95. sq.) , sunt enim haec haud dubie temporibus prodeuntibus adulterata: sed sunt in illis tamen Grabianis quaedam quasi venae aut fragmenta eorum Theclae Actorum, quae veteribus celebrata fuerunt, veluti p. 115. is locus, ubi Paulus Theclae potestatem imponit doctrinam Christi aliis publice tradendi. Quae ipsa res, opinor, ostendit, Tertullianum in loco excitato haec Acta Theclae habuisse ob oculos posita propterea, quod mentionem injicit scripti cujusdam commentitii, quod Pauli apostoli nomen mentiebatur, in quo concessa [Col.0154D] erat feminis haec docendi licentia; id quod magis postea confirmabimus. Sed si quaeratur quis fuerit is qui sub Pauli apostoli nomine finxerit haec acta spuria, tum ego nullus dubito Leucium haereticum, quem vulgo Manichaeum non recte putant, horum Actorum, quae Tertullianus affert, scriptorem extitisse. Cur ita censeam breviter exponendum videtur. Primum negari non potest Leucium ut aliorum Apostolorum, sic etiam Pauli quaedam Acta finxisse, quod Photius testatur (In Bibliotheca, sect. 114. p. m. 156.) , qui talia saepius tractaverat. Deinde Leucium non Manichaeorum, sed Docetarum vel Encratitarum disciplinae [Col.0155A] deditum fuisse, praeclare probavit vir egregie doctus maximeque limatus Isaacus Bellosobrius, (Beausobre, histoire critique de Manichée et du Manichéisme, lib. II. c. 2. § 2. sq.) quorum capitalis error continebatur in contemnendis nuptiis; et Actorum universorum Pauli et Theclae hic finis est, ut vitam sine nuptiis summis laudibus efferant, multa item sunt alia sub Apostolorum nomine a Leucio ad illum errorem per ipsam Apostolorum doctrinam et usum confirmandum conficta. Porro multis argumentis Bellosobrius, l. c., docuit, Leucium jam saec. II. exstitisse, et Epiphanius (Haer. LI. 6. p. 427.) Leucium clarissime appellat Joannis apostoli discipulum. Itaque et tempore Tertulliani exstiterunt haec Acta Pauli, quae Leucium auctorem habuisse diximus, et [Col.0155B] est admodum verisimile, Tertullianum non alia nisi Leucii Acta indicare voluisse; nam horum Actorum scriptorem ait fuisse Presbyterum, qui fraudis in ea re convictus de loco fuerit, h. e. de munere sacro dejectus. Cui si quis addiderit Hieronymum (In catal. scriptorum eccles., c. 7. p. 104.) , qui diserte ait, Tertullianum dixisse hunc Presbyterum apud Joannem convictum et remotum a munere publico fuisse propter fraudem commissam; profecto videbit scriptorem Actorum Pauli et Theclae auctoritati Joannis apostoli fuisse subjectum, quod dici de Leucio, ut modo ostendi, optime potest. Denique mihi peropportune cecidit, ut hujus rei etiam in Philastrio (De Haeresibus, c. 55, edit. Fabricii p. 112.) aliquam significationem reperirem in loco eo, ubi de Seleuco haeretico ejusque [Col.0155C] doctrina disserit. Nempe confitentur omnes Seleucum haereticum et Leucium nostrum eosdem esse. Jam ecce mihi quaeso, quid de Seleuco suisque Philastrius? Baptismo, inquit, non utuntur propter verbum hoc, quod dixit Joa. Baptista: Ipse vos baptizabit in spiritu et igne. Nihil similius hoc esse potest illorum errorum, quos Tertullianus in libro de Baptismo confutat. Negabant haeretici, adversus quos ibi disputat, sacro lavacro tingendos christianos esse, atque is ipse dicta Joannis de baptismo per spiritum et ignem suae sententiae conciliat; quare, quid est probabilius 160 of 843 quam adversarios Tertulliani a sententia Leucii stetisse, qui, teste Philastrio, idem

1/4/2006 2:06 PM



satis adversus Fabricium Bellosobrius, loc. cit. § 3, defendit, et Philastrium non quidem ignoro nugatorem esse in plerisque, etiam in enarrandis ipsis Seleuci erroribus, qui certe Leucio Joa. discipulo tribui non omnes possunt; sed in nugis illis Philastrianis quis nulla dicere audeat veritatis semina latere? Sit igitur hoc constitutum, Tertullianum in libro nostro, cum Acta Pauli rejiceret, scriptum aliquod repudiasse, quod fictum erat a Leucio, qui justitiam vitae sine nuptiis transactae omni modo defendebat. Jam placet provocare ad Pacianum Episcopum Barinonensem [Col.0156A] saec. IV. qui (Epist. I. ad Sympronianum Novatianum, edita in Biblioth. maxima PP. Lugdunensi, tom. IV. p. 305. G.): Phryges, h. est, Montanistae, inquit, se animatos a Leucio mentiuntur. Neque illud testimonium videtur a vero aberrare, propterea quod certum est Montanistas eodem modo atque Encratitas, e quorum disciplina Leucius erat, nimium tribuisse iis qui abhorrebant a nuptiis. Unde hoc effici posse credo: Tertullianum, siquidem librum nostrum inter Montani discipulos constitutus scripsisset, cautius fuisse locuturum de libro tali, qui Leucium auctorem habebat, neque illum fraudis accusaturum, cum is ipse cum Montanistis sentiret. Quod si quis contra dicat, elabi nobis illam caussam, propterea quod non satis constat, ignoraveritne Tertullianus horum Actorum [Col.0156B] parentem (quod vix credibile est in tam curioso universae antiquitatis exploratore), dabo illud, si ita placet; hoc tamen mihi quisque vicissim dederit, nisi quis contrariam sententiam docuerit, satis hanc suspicionem impedire debere, quo minus hunc Tertulliani librum ad genus eorum librorum abjiciamus, quos post secessionem ab orthodoxis factam composuit.

§ 5.--- Libri II ad Uxorem ante lapsum Tertulliani exarati. Venio nunc ad libros quos Uxori suae Tertullianus inscripsit, qui quod sint conjunctim . In quibus libris tametsi editi, dubitari non patitur libri posterioris principium [(1) 1Kb] sint quae videantur erroribus Montanistarum consentanea, tamen ego hos ausim potius in numero eorum collocare quos ante hanc defectionem [Col.0156C] perscripsit. Quod mihi primum videtur confirmari eo, quod nusquam suum Paracletum Tertullianus jactat in rebus iis, in quibus multum auctoritatis hujus effata habitura fuissent. Namque, ut hoc utar, cap. 7. lib. I. extrem., ubi satius esse disputat fugere secundas nuptias, nullum excitat Paracletum, quem locum nunquam praetermittit in libris qui e Montanistarum disciplina prodiere; sed unam adhibet auctoritatem disciplinae Ecclesiae et Apostoli legem, qua qui bis [(2) 19Kb] [Col.0157A] matrimonium contraxerant, ait ab officio publico sejungi; quae verba haud scio, an non sint minus accommodata scriptori Montanistico quam ei qui doctrinas Ecclesiae rectius sentientis sequebatur. Deinde in eadem sectione uxorem, si denuo societatem conjugalem inierit, non ait male facere, adjicitque e mente Pauli apostoli non quidem non honestas esse secundas nuptias, sed tamen eas sollicitudinem non levem calamitatesque inducere. Neque lib. II. c. 1. abstinentiam a novo matrimonio aliunde commendat, nisi ex eo, quod ea majorem afferat utilitatem. Quod est nimiae lenitatis in scriptore Montanistico, cujus disciplina omnes secundas nuptias in loco summorum vitiorum habebat. Denique libro II. uxori suae permittit novam post obitum suum conjunctionem [Col.0157B] ineundam, neque 161 of 843 illud alia severiori lege, nisi ut nubat christiano, dicitque c. 1. difficilium rerum facilem

1/4/2006 2:06 PM


162 of 843


convelli aliqua tali similitudine dictorum quorumdam, quae sunt in istis libris, cum iis quae severior Montani disciplina in aliis Tertulliano persuasit. Illud vero unum, quod habet Hoffmannus, l. c. § 12., argumentum, quod libri isti scripti sint [Col.0157C] cum quaestio de Fuga in periculo propter religionem agitata fuisset, eaque salutem petere quemquam debere Tertullianus cum Montanistis negasset; hoc illud unum adeo nos non movet, ut eamus in ejus sententiam, ut ab ea magis retrahat. Nam ille ipse locus, quem promit e lib. I. c. 3.: Etiam in persecutionibus melius est ex permissu fugere de oppido, quam deprehensum et distortum negare; ille satis docet Tertullianum non omnem fugam in tali tempestate non legitimam existimasse; eum igitur confirmat tempore eo quo hos composuit libros, cum Montanistis minus, quam caeteris sensisse.

ARTICULUS V. Quarta classis librorum, quorum non nisi

Montanismus patet.

§ 1.--- Liber de Patientia, an. 200 vel 201 scriptus [Col.0157D] Quam ob rem etiam hos eximamus e librorum [Col.0158A] Montanisticorum numero, et qui eo rectius referri debeant, videamus. In quibus non dubito aureum de Patientia librum primo loco ponere. Nam etsi Tillemontius (Mémoires pour servir à l'histoire Ecclésiastique, tom. III. p. 262.) hunc velit iis adjungere, qui superiores sunt defectione Tertulliani ad Montanistas, propterea, quod et fugam in publicis christianorum propter religionem calamitatibus non spernit, et magnam modestiam adhibet; tamen illa nequaquam idonea ad hanc rem confirmandam arbitror. Nam de modestia ea non video quare uti Tertullianus non etiam post susceptam in orthodoxos inimicitiam potuisset, neque enim ea propria est virtus recte sentientium; et illi alteri ne sua quidem veritas constat. Etenim in eo loco, e quo potestatem fugiendi a Tertulliano [Col.0158B] concessam excitare conatur (c. 13.) fuga illa nullo modo conceditur, sed ipsam patientiam affirmatur firmitatem humanae imbecillitatis praestare, ignem etiam et crucem et bestias et gladium ipsa constantia vinci. Atqui sunt etiam in hoc quamvis praeclaro libello plura, quae animum Tertulliani Montanistarum erroribus non leviter tinctum ostendunt, suntque ibi omnes fere Montanistarum errores propositi. Ac significatio illa quidem Paracleti subobscura est, nonnulla tamen in hoc loco, c. 1, ad capienda et praestanda ea, sola gratia divinae inspirationis operatur. Porro praestantia nuptiarum non repetitarum ita fere proponitur c. 13.: Patientia sanctitati quoque procurat

continentiam carnis; haec, et viduam tenet, et virginem assignat, et voluntarium [Col.0158C] spadonem ad regna coeli levat. Secundas item nuptias adulterii nomine

1/4/2006 2:06 PM



non in venia ab Ecclesiae sodalibus obtinenda ponit, sed in salute ea, quam christiani horum emendationem exspectantes vel exoptarent vel exorarent; praeter quod a collegio sacro Montanistarum exspectandum nihil erat (vide [Col.0158D] de Pudicitia c. 1. extr.) . Qui Montanistarum errores, quamvis non possint nisi per quaedam veluti involucra in hoc libro perspici; tamen ex eo nihil efficitur, nisi quod hic libellus sit ex eo tempore, quo illa Tertulliani contentio in defendendis Montanistarum scitis vel nondum exarserat, vel restincta aliquo modo erat. Aetas igitur hujus libelli non satis certa est. Quod imminente jam christianis periculo scriptus sit, non admodum dubitem, etenim aliqua hujus sententiae non inepta ratio in ipso libri argumento quaerenda. At vero scripseritne illum Tertullianus inter metus Scapulae adversus christianos, imperante Caracallo, excitatos, quod Allixio placuit, an sub initium calamitatum publicarum sub Severo Aug., quo tempore et ille [Col.0159A] de Fuga in persecutione placidus ille non minus et mitigatus commentarius prodiit, id nemo facile dixerit: quare ad alium transeamus.

§ 2.--- Liber de velandis Virginibus, qui est facile librorum

Montanisticorum primus.

Est is de velandis Virginibus liber, quem ad primos errorum Montani plenos pertinere non admodum dubito. Nam de illo nos haesitare non sinit creberrima Paracleti novaeque ejus disciplinae commemoratio; ut ne necesse quidem sit vel libri istius similitudinem cum iis de Cultu feminarum, qui sunt e Montanistarum disciplina, vel obscuriorem unius conjugii (c. 3.) defensionem referre. Quid enim illa significatio revelationum, quibus, ut ait ille [Col.0159B] c. 17., Dominus velaminis spatia metatus est? Quid novitas correctionis, quam lege fidei (in Symbolo apostolico comprehensa) manente, caetera disciplinae et conversationis, operante et proficiente usque in finem gratia Dei, admittant (c. I.)? Quid ille Paracletus, quem miserit Dominus, ut paulatim dirigeretur et ad perfectum perduceretur disciplina (ibid.)? Quid enarratio aetatum disciplinae christianae, in quibus justitia demum per Paracletum componenda sit in maturitatem? Quid, inquam, haec omnia aliud, quam Tertullianum Montani discipulum testantur? Sed neque illud magis obscurum est, primum hunc fere foetum esse quem conjunctus cum Montanistis ediderit. Namque, ut ab hoc ordiar, nullus fere est inter omnes ejus Montanisticos liber, [Col.0159C] in quo majorem vim adhibeat ad defendendam disciplinam Montanistarum a culpa novitatis, quam is de quo quaeritur, imprimis sect. 1. 2.; quod certe dat locum suspicandi non inepte Tertullianum hunc, quam primum se Montanistis adjunxerat, composuisse, ut crimen a se novarum rerum removeret. Nec in ullo alio magis videtur Paracletum ejusque disciplinae divinam originem defendere, nisi in hoc ipso; quam non modo agnitionem Paracleti, sed defensionem cum alibi (adv. Praxeam, c. 1.) dicat se disjunxisse a Psychicis, facile est intellectu, nostrum librum, in quo vehementer eum quidem defendit, inter primordia temporis ab ipso apud Montanistas acti exaratum fuisse. Atque illud confirmari multis argumentis non probabilitate destitutis potest. Primo [Col.0159D] sub isto ipso tempore scripti sunt libri de Cultu feminarum, ut alio loco disputabamus, isti vero ejusdem prope sunt cum nostro argumenti. Deinde, cum haberet 163 of 843 occasionem satis opportunam invehendi severius in orthodoxae Ecclesiae addictorum,

1/4/2006 2:06 PM



tametsi multum profuisset caussae, cujus in libro nostro defensionem susceperat, si calamitatum publicarum et periculorum, [Col.0160A] quibus christiani a Deorum cultoribus objiciebantur, mentionem injecisset, ipse etiam Tertullianus, qui nihil solet omittere caussae suae proficuum, cum illud argumentum in libris de Cultu feminarum nostri similibus adhibuerit, tamen hic ne uno quidem verbo eas ait exstitisse. Qua ex re colligi potest, eum scriptum esse tum, cum talibus malis non essent christiani oppressi. Atqui cum eum dixerimus compositum esse postquam Tertullianus se Montanistis adjunxerat, apparet nostrum librum non posse antiquiorem esse anno CC., quoniam Tertullianum alibi docebamus eo anno ad Montanistas transiisse; neque multo posteriorem etiam, cum anno CCII. calamitates a Severo excitatae jam ceperint initium. Sed eum librum noluimus inter illos referre, quorum aetas certissime [Col.0160B] constaret propterea, quod conjectando magis quam adhibitis certissimis argumentis, ejus potuerunt natales constitui.

§ 3.--- Liber de Exhortatione Castitatis anno 201. exaratus. Neque vero ita multo post scripti videntur libri ii, quibus domesticas Montanistarum doctrinas a contemptu et impetu contrariae partis vindicare studuit, quales sunt de Exhortatione castitatis, de Monogamia, de Jejuniis, deque Pudicitia commentationes. Quas esse omnes plenas errorum Montani, nemo est qui dubitet; et eas hoc fere tempore, h. e. sub initiis Montanismi Septimii prodiisse, dubitari vix magis potest. Quod utrumque, singulos hos libros percurrendo, [Col.0160C] breviter docebimus, ne haec nostrae scriptionis pars, quamvis ab aliis etiam tractata, desiderari videatur. Sunt vero isti, si quid video, eodem ordine editi, quo eos enarravimus; ita ut horum primus videri possit is, qui est de Exhortatione castitatis. Qui quidem non refertur ab Hieronymo (Catal. scriptor. Eccl. c. 53.) in numero librorum quos ad defendenda Montani scita Tertullianus composuerit; sunt etiam in hoc libro quae rem non satis excutienti persuadere possent, nondum tum de illa disciplina eum fuisse: sed ea quidem sunt leviora. Nam quod Hieronymus in indice horum librorum nostrum non habeat, hujus rei potest haec ratio esse, quod non voluerit enumerare nisi libros eos, quos opponendi orthodoxis consilium. Tertulliano fuit, is vero de [Col.0160D] Exhortatione castitatis liber non iis oppositus est, sed scriptus ad docendum fratrem nescio quem, quem non tam confutare de nuptiis repetendis cogitantem voluit, quam ad omittendas istas adhortari. Praeterea non equidem inficior, satis hic modestiae et plus esse quam in caeteris, qui doctrinam aliquam Montanistarum disputant, ipsum etiam Tertullianum in hoc libro suadere magis et utile honestumque dicere unum conjugium, quam perfectam intermittendarum secundarum nuptiarum necessitatem defendere; unde colligere quis posset, eum inclinasse forte, sed nec tum se applicasse ad partes Montanistarum, quemadmodum et illud in libris ad Uxorem superius diximus. At ista modestia [Col.0161A] facilitasque ejus apparet etiam in aliis libris haud dubie tempore eo scriptis, quo jam se disciplinae Montani dediderat, et admiranda non nimis est in libro tali, qui est instar epistolae suasoriae, in qua solemus uti summissiori placidaque dictione, ac 164 of 843 scriptus videtur non ad aliquem Montanistarum, qui severiore disciplina delectabatur, sed

1/4/2006 2:06 PM



dissimilitudinem, quae nulla fere est recte attendenti, et praeteritam silentio Montani memoriam miratur. At ne appellem illum locum, quem non expressum in libris nostris Rigaltius (in not. ad h. l. p. 114.) restituit, in quo summae Priscillae, vatis Montanisticae, laudes continentur, non fuisset prudentiae ei laudare Montanum, qui repudiare ejus disciplinam videbatur. Sed si qua est etiam alia dubitatio, omni illi opponi potest, non solum summa, etiam ad verba, similitudo cum libro de Monogamia, quem fere libri nostri posses dicere παράφρασιν; sed quoque id, quod est c. 6; Deus in primordio sementem

generis emisit indultis conjugiorum habenis, donec mundus repleretur, donec novae disciplinae materia proficeret; nunc vero sub extremitatibus temporum compressit [Col.0161C] quod emiserat, et revocavit quod indulserat. Neque vero est a veritate

magis alienum, librum nostrum fere primum dicere eorum, quorum ipsum argumentum versatur in defendendis Montanistarum erroribus. Nam de Monogamia librum non possumus eodem, cum nostro, tempore scriptum existimare propterea quod, uti dicebamus, est prorsus ejusdem argumenti. Deinde nostrum videtur Tertullianus prius scripsisse, quam illum, qui, si jam exstitisset, cum se ad nostrum scribendum accingeret, nostri scribendi nulla necessitas fuisset, sed fratrem illum potuisset ad commentarium de Monogamia tanquam ad publice editam disputationem remittere. Sed nostrum si prius scriptum esse arbitremur, non poterat is [Col.0161D] commendari Psychicis; siquidem non publice erat, sed privato alicui propositus. Denique ostendemus postea, librum de Monogamia esse fere sub initium calamitatum ab ipso Severo A. CCII. excitatarum scriptum, caeterosque Psychicis consulto oppositos posteriores esse eo de Monogamia; itaque necesse est credere, nostrum de Exhortatione castitatis librum illos aetate fere superare.

§ 4.--- Libri de Monogamia, Jejuniis et Pudicitia, ann. 203 scripti. Devolvitur ergo oratio nostra ad illum de Monogamia librum: in quo cum ubivis Psychicos redarguat, Paracletum auctorem suum (c. 4. init. cap. 14. caet.) cum nova prophetia decantet, suosque crepet spirituales, [Col.0162A] ita propter agnitionem charismatum appellatos, denique in impugnandis secundis nuptiis consumat universum, non necesse est multis hunc librum asserere Montanisticis. Sed paulum juvat in tempus scripti hujus commentarii inquirere. Cum illum locum Pauli quo abstinentiam a nuptiis suadet propter injuriam illius temporis, quo subjecti christiani erant periculorum perpetuitati, Tertullianus ad caussam suam contorsisset, magis nunc, addit, tempus in collecto est (c. 3.), neque his ipsis verbis obscure significat magnam tempestatem calamitatum tum, cum de monogamia scriberet, in christianos irruisse. Quod etiamsi quis diceret etiam dici a Tertulliano potuissé nulla adhuc calamitate publica in christianos existente, illud tamen multo est probabilius [Col.0162B] propterea quod admodum credibile est, Tertullianum statim sub initium suscepti Montanismi animum ad hujus disciplinae doctrinam defendendam appulisse. Id si verum sit, incidit profecto hic liber in ea tempora, quibus jam ignis calamitatum publicarum inter christianos exarserat. Hoc igitur loco dum requiratur qualis vexatio christianorum intelligenda sit, demonstrari ista nullo negotio 165 of 843 potest. Nam post Tertulliani ad Montanistas secessionem ea repente exstitit rerum

1/4/2006 2:06 PM



libri satis ostendit, ipsumque illud docet non ita multo post illum editum a Tertulliano fuisse. Est igitur is quoque in publica quadam vexatione expositus, quam significare hinc inde, veluti in extrema libri parte, videtur; nec potest vindicari a Montanismi suspicione, non modo propter illam libri aetatem, sed propter Paracleti etiam defensionem, c. 10. c. 11. c. 13. et bellum Psychicis publice in hoc libro indictum. Post hunc una restat commentatio Psychicis studio opposita, ea videlicet, est de quae Pudicitia instituta. Quam esse contra adversarios Montanistarum scriptam nemo unquam dubitavit, [Col.0162D] nec dubitare quis potest propterea quod ipse illud Tertull. seque alienum a societate Psychicorum profitetur. c. 1. c. 6. c. 10. e. 16. et caet.) Suntque multa vel libro ipsi impressa (c. 22.) vel aliunde certa signa, qualia Orsius (In diss. de pace et absolut. capitalium criminum a catholica Ecclesia tribus prioribus saeculis non denegata, (c. 4. digress. 3. p. 120. sq.) produxit, quae non admodum recentiorem hunc librum calamitatibus a Severo christianorum familiae inflictis, annum igitur natalem hujus libri fere CCIV aut sequentem ostendunt.

§ 5.--- Libri adversus Praxeam, Hermogenem, et de Anima, anno

204. vel 205. editi.

Hos nondum fere libros contra Ecclesiam orthodoxam [Col.0163A] confecerat, cum alii se generi disputationum adversus haereticos dederet. Namque horum doctrinas libris statim sibi subjectis Tertullianum exagitasse, non abhorret a vero, quoniam ipsi hi libri eamdem fere aetatem magna sub Severo calamitate christianorum paulo posteriorem produnt; et si quis conjecturae dandus est locus, non inepte quis Tertullianum concentum cum vera Ecclesia suum in rebus ad fidem pertinentibus ipsis his doctrinis adversus haereticos defendendis confirmare voluisse diceret. Ac in his libris nulla videtur antiquior disputatio illa quae est adversus Praxeam; nam et videtur paulo ante librum contra Valentinianos conscripta, nusquam enim in hoc Antipraxea, quamvis saepenumero Valentinianos commemoret, ad librum Valentinianis oppositum provocat, [Col.0163B] quem morem alias, id quod omnibus ipsum legentibus constat, tenere solet Tertullianus; et quod videtur ad ea, quae diximus, confirmanda accommodatius, Praxeas is erat haereticus, quem Montanistae sibi longe molestissimum putare debebant, quoniam is ipse, praeterquam quod errorem doctrinae de Triade sanctissima adversum disseminaverat, persuaserat etiam Pontifici Romano, quem viri docti satis bene Victorem fuisse existimant, ut jam paratam Montanistis pacem refringeret (vid. c. 1.). Neque ergo difficile est credere, initium disputationum suarum Tertullianum a velitatione cum Praxea fecisse. Quam nemo negabit a Tertulliano Montanista fuisse susceptam; ipsum enim nomen Psychicorum (c. 1), ipse Paracletus, in quo se melius de veritate mysterii de summa maxima Triade edoctum profitetur (c. 2. [Col.0163C] c. 8, etc.), ipsa denique professio agnitionem Paracleti et defensionem sejunxisse se a Psychicis, ponunt illud supra omnem dubitationem. Sed de ipsa hujus libri aetate nos non audemus asseveranter pronuntiare, quamvis, si ista adversus Praxeam disputatio prima est inter concertationes cum haereticis, atque hae secutae sunt statim libros orthodoxae 166 of 843 Ecclesiae oppositos, anno fere CCIV. aut V. assignari non male possit. Hanc excepisse

1/4/2006 2:06 PM



repetitas ab Hermogene nuptias oratio (c. 1.) non obscure declarat. Huic veluti appendicem adjecit, quod initium libri et multa alia loca docent, librum de Anima refertum ; sed somniis innumerabilibus, qui habet haud dubias Montanismi notas [(1) 1Kb] fueritne eodem fere cum libro adversus Hermogenem anno, an post annum demum CCVIII. scriptus, illud vero cadere in disceptationem potest. Nam c. 2. Inesse, ait, nobis τὸ αὐτεξούσιον naturaliter jam et Marcioni ostendimus; quae disputatio in libro, qui [Col.0164A] exstat, adversus Marcionem secundo, c. 6., occurrit; sed potest etiam a Tertulliano unus librorum contra Marcionem deperditorum intelligi. Si illud statueris, erit de Anima scriptio posterior anno CCVIII.; sin hoc, potest etiam ante illum annum collocari. Quarum sententiarum mihi magis posterior probatur: nam ut appendices librorum, qualis est noster libellus, magis moris est statim, non longo post tempore, iis subjicere, sic et eodem modo in Scorpiace amissos jam libros adversus Marcionem excitat, et erit ordo librorum Tertulliani, si ista admittatur sententia, multo concinnior. Etenim in ista Scorpiace, quam probavimus anno CCIV. scriptam fuisse, haereticos, Gnosticos et Valentinianos queritur impugnare supplicia sponte a christianis propter religionem suscepta (c. 1. [Col.0164B] c. 4. 3.). Sed in libro de Anima, c. 55., multa disputat de gloria martyrum, et huic libro, ut postea apparebit, statim subjecit adversus Valentinianos librum, in quo, c. 30. init., impugnatam ait a Valentinianis martyrii necessitatem. Itaque satis videtur veritati consentaneum, nostrum de Anima et adversus Valentinianos librum non multo post Scorpiacen anno fere CCV. fuisse conscriptum.

§ 6.--- Libri adversus Valentinianos et de Praescriptionibus, Carne

Christi et Resurrectione, post ann. 203 scripti.

Ordo igitur librorum postulat, ut nunc de hac Valentinianorum reprehensione dicamus. Et vero illa defectione [Col.0164C] Tertulliani ad Montanistas inferior: quod quidem dicta huic disputationi aspersa non planissime docent; nihil est enim in hoc libello doctrinarum, quod non potuisset etiam ab orthodoxo proficisci; sed tamen id apparet dupliciter. Primum quod jam se dicat, c. 16., extrem., cum Hermogene de eodem atque cum Valentinianis argumento congressum fuisse, quae Antihermogeniana disputatio est a nobis modo Montanistico scriptori asserta; deinde quod vehementer optat, c. 5. extr., ut sibi daretur assequi Proculum in omni opere, quem et virginis senectae et christianae eloquentiae dignitatem appellat. Hunc Proculum ego non dubito Proculum illum Montanistam fuisse, cujus exstat apud Eusebium, l. VI. H. E. c. 20. memoria, cum propter laudem virginitatis ejus, quam [Col.0164D] tanquam praeclaram in eo virtutem Tertullianus collaudat, tum propterea, quod ipsum nostrum nuncupat, distinctum hoc nomine ab iis quos modo laudaverat, Justino Martyre, Miltiade (Ecclesiarum sophista, ut ait forte incensus odio hujus viri, qui [ut refert Eusebius, l. c. lib. V. 17.] etiam se Montanistis opposuerat), atque Irenaeo, scriptoribus orthodoxae Ecclesiae. Sed ipsam hujus libri aetatem si quis subtilius percunctatur, satis videtur consentaneum dicere, eum esse non ita multo post sopitam quodam modo crudelitatem in christianos exaratum. Nam et confessionem veritatis christianae sub potestatibus istius saeculi et apud 167 of 843 tribunalia praesidum (quam urget c. 30.) defendere non admodum necesse erat, nisi tum

1/4/2006 2:06 PM



etiam in contrariam partem Tillemontius (L. c. part. III. p. 203. et not. 6. in Tertullian. p. 656.) et Whistonus (In scripto: The true origin of the Sabellian and Athanasian Doctrines of the Trinity, p. 3. sq.) disputaverint. Nam libro I. adversus Marcionem, c. 1., se aliquando exaraturum promittit disputationem de Praescriptione adversus haereticos, e quo hoc necessaria conclusione elicitur, demum post annum CCVIII. nostrum librum luci fuisse expositum. Atque illud ipsum, [Col.0165B] neque tempore eo, quo librum nostrum perscriberet, vacuum a Montanistarum erroribus fuisse animum Tertulliani clarissime ostendit, ut non dicam horum errorum vestigia non obscura esse in hoc libro, veluti c. 40., ubi, cum doceat, etiam malignum genium aemulari institutiones divinas: quid quod, inquit, et summum Pontificem in unis nuptiis statuit, habet et virgines, habet et continentes; et quae sunt generis ejusdem. Sed age aperiamus ea capita, unde omnis ad hanc caussam disputatio ab iis qui contra sentiunt ducitur. Ac primum aiunt, locum a nobis e libro adversus Marcionem excitatum significare etiam posse librum jam scriptum; Wisthonus etiam aliud exemplum ponit hujus loquendi modi, nec necessarium in re omnibus nota, nec ullo modo aptum, e lib. [Col.0165C] V. c. 19. Sed illud defendi non satis potest. Nam quotiescumque Tertullianus aliquem librum jam a se compositum profert, nunquam futurum adhibet loquendi genus, sed ubivis praeteritum, atque eodem, opinor, modo praeteriti temporis flexionem usurpaturus fuisset Tertullianus, ut fecit de hoc libro alibi (In libro de Carne. Christi, c. 2.) , si illum jam a se compositum voluisset dicere. Neque vero illud minus est contortum, cum locum ex Antimarcione Tillemontius putat remanere potuisse e libris iis, quos ante hoc, quod exstat, opus adversus Marcionem jam contra eum scripserat. Nam et illud mera conjectura est nullo modo probabilis propterea, quod Tertullianus, cum se ad scribendos nostros adversus Marcionem [Col.0165D] libros accingeret, unam illi oppositam disputationem rescissam, alteram amissam confirmat; et istud argumentum Tillemontii in se etiam ineptum est. Quod vero dicit librum de Carne Christi esse priorem libris nostris adversus Marcionem, hunc vero posteriorem libro de haereticorum Praescriptione, ea non conor attingere; est enim ea de re satis supra disputatum, unde intelligatur, primum nostrum librum Antimarcionis, de quo hic quaerimus, non esse cum caeteris editum, nec ullo modo illo de Carne Christi posteriorem. Sed in fine libri de Praescriptione Tertullianus: nunc quidem generaliter, inquit, actum est a nobis adversus haereses omnes, certis et justis et

necessariis praescriptionibus repellendas a collatione Scripturarum. De reliquo . . . etiam specialiter quibusdam respondebimus. [Col.0166A] Audio. Quid ergo est? omnes sunt Tertulliani adversus haereticos libri posteriores eo qui est de Praescriptione? At istum locum Tertullianus, ut mihi videtur, non recte cepit. Nam in eo loco non generatim in hoc libro Tertullianus ait se haereticos confutasse, sed addit, se id fecisse universe certis et justis et necessariis praescriptionibus. Itaque in aliis libris non se pollicetur separatim

confutaturum haereticorum singulorum doctrinam, sed ostensurum se, singulos etiam haereticos eorumque scita, aetate doctrinis recte sentientium cedere. At denuo Whistonus, l. c. p. 4: Antiquior est is de Praescriptione Commentarius Apologetico Tertulliani. Quamobrem obsecro? Expedite, inquit in Apolog. c. 47., praescribimus adulteris nostris, illam esse regulam veritatis, quae veniat a [Col.0166B] Christo,

transmissa per comites ipsius, quibus aliquando posteriores diversi isti commentatores probabuntur. Acutum vero hominem, qui cum de praescriptione audit, etiam librum super

ea re scriptum videt! Et ea quidem oppugnatio ad aetatem hujus libri magis pertinebat; caetera, quibus se adactos eo dicunt, ut hunc librum e numero Montanisticorum proscriberent, haec sunt: Primum Whistonus adjectum libro nostro libellum, qui 168 of 843 haereticos ortos in familia christianorum recenset, objicit, in quo planissime οἱ κατά

1/4/2006 2:06 PM



tandem? Graeca saepius verba libellus latinis miscet; loquitur eo modo, quo Africani solent, horrido illo et pene barbaro; acutis persequitur haereticos conclusiunculis; multa etiam ex Irenaeo sumit; denique haereticos narrat a Tertulliano commemoratos, etiam eos, quos unus ille habet, veluti Ebionem et Praxeam. At si, qui hunc libellum scripsit, Afer genere fuit, vel Tertullianum descripsit? Nihil ad haec Whistonus. Progrediamur ergo. Clarissime Augustinus de Haeres. n. 86.: Tertullianus transiit ad Phrygas, quos antea destruxerat. Ubinam tandem? Nusquam, ait Wisthonus, tam ample quam in hac appendice. Certe audiam, unde haec Wisthonus [Col.0166D] didicerit. Hieronymus adversus Luciferianos ex hoc, de quo quaerimus, libello, multa, tanquam ex antiquo scripto sumit, itemque Epiphanius. Sit ita sane, descripserint igitur multa. Ergo hic libellus magnam habet antiquitatem. Habet profecto, etiam Tertulliano forte aequalem; an eum etiam parentem habeat, id nondum video a Whistono planum his testimoniis factum. Deinde, abhorrere arbitrantur quod Tertullianus separatus a communi Ecclesia scripserit librum tam bellum, tam fortem ad exagitandos omnes, qui se erroribus ab Ecclesia separassent: ac, etiamsi tanta vis insit veritati, ut etiam invitis se conspiciendam defendendamque praebeat, ipse quoque Tertullianus saepius in libris haud dubie in Montanismo conscriptis praescriptioni adversus haereticos insistat, [Col.0167A] tamen tanto cum consilio et amplitudine nusquam hoc telo eum fuisse usum animadvertere jubent. Quae disputatio est magis, quam decet, arguta. Nam Montanistae, ipse etiam Tertullianus, id quod constat (V. de Jejun. c. 1. de Virg. vel. c. 2.) , nunquam se alienos in doctrinis ad fidem pertinentibus ab orthodoxis professi sunt, neque Tertullianus usquam Psychicos ponit in numero haereticorum, sed ab iis planissime distinguit (e. g. in lib. de Monog. sub init.). Modo emendatam aiebant et perductam ad perfectionem disciplinam suam, neque in rebus, quae sub fidem cadunt, de quibus dissensio unice haereticos constituit, se discrepantes a doctrina Christi et Apostolorum confirmabant. Itaque nihil mirari attinet, quod ex aetate recentiori doctrinarum ab haereticis defensarum [Col.0167B] argumentum ad eos impugnandos duxerit. Alterum vero illud Tillemontii nihil est. Etenim etsi suscipiam quod hic consilio, sed in caeteris libris obiter, de hac regula doctrinarum judicandarum Tertullianus disputaverit, tamen illam non obscure, sed plane satis, proponit in libris adversus haereticos, et ad illam rem ex instituto disputandam librum nostrum destinaverat, alioque modo confutat in caeteris haereticorum ineptias. Atque haec ipsa possunt etiam opponi alii cuidam adversariorum argumento, non levi illi quidem, sed ita forti, ut pene nos videri posset pertrahere in adversarias partes posse, sed a Tillemontio, quod miror, non satis illustrato. Videlicet summum in doctrinis apostolicarum Ecclesiarum cum suis consensum, sed vehementem ab haereticis [Col.0167C] dissensum proponit cap. 36; et quod longe majus est, vehementer, c. 21., exagitat haereticos, propterea quod consueverant dicere, non omnia Apostolos scisse, quod ipse illis videbatur Jesus Christus dixisse apud Joannem verbis his: Multa vobis a me dicenda restant, sed suscipere ea nondum potestis. Hos postea retundit verbis Christi iis, quae superioribus subjecerat: Cum venerit ille Spiritus, is vos ad omne id, quod verum est, cognoscendum perducet; unde effici posse putat omnia fuisse edoctos Apostolos; nam ipsos illos Spiritum a Christo postea omnino accepisse ait ex Actis Apostolorum haud dubie constare. Atqui haec cogitanti cuidam, et apud se reputanti scita Montanistarum, qui, fere ad eumdem illum locum [Col.0167D] Joannis posteriorem provocantes, Paracleti disciplinam perfectiorem quoque disciplina Christi et Apostolorum defendebant, videreturne igitur illi Tertullianus tam clare adversus ipsos Montanistas sententiam dicere, ut dubitari de ὀρθοδοξίᾳ hujus libri non posset? Non equidem puto. 169 of 843 Nam, etsi hic locus magnam habeat rationem, potuit tamen proferri etiam ab eo qui

1/4/2006 2:06 PM



Paracletum disciplinam, doctrinas etiam non novas, [Col.0168A] sed magis confirmatas veteres christianorum propugnabant; imo ipsos ritus, quos recentius inductos apud

Montani sectatores rectius sentientes clamabant, ut probet e sacris litteris, ipsorum etiam Apostolorum vel consuetudine vel praeceptis, multis in locis Tertullianus laborat. Sed ii haeretici adversus quos Tertulliani instituta est in libro de Praescriptione disputatio, multarum Christi doctrinarum vel rudes Apostolos dictitabant fuisse, vel Christum non

omnia omnibus tradidisse, ut Noster ait in ipso hoc, quem tractamus, loco. Quam ob rem cum locus is, de quo disputamus, a Montanista non minus potuerit adhiberi, quam a socio Ecclesiae recte sentientis, hoc quaeritur, utra sit sententia vel interpretatio ad veritatem propensior? ubi ego non multum [Col.0168B] dubito quin ipsum hunc librum dicam a Tertulliano Montanista proficisci. Nam primum, sunt libri Septimiani e disciplina Montanistarum ducti, in quibus illi instat praescriptioni in caussa haereticorum, nec ullo modo, quod usu ipsi venit de libris omnibus suis, ad quos remittere lectores poterat, suum de Praescriptione haereticorum opus antestatur, veluti in libro adversus Praxeam, c. 2., adversus Hermogenem c. 1. Deinde, si is esset loci superius tractati e libro nostro sensus qualem Tillemontius fingit, non admodum credibile est Tertullianum potuisse post scriptum hunc librum ad Montanistas delabi, qui tam dilucide sententiam adversus Montani scholam dixerat, vel hunc librum, in quo Montani molitiones tanto impetu damnati fuerant, etiam in libris, quos tanquam [Col.0168C] Montanista exaravit, ut in lib. de Carne Christi c. 2. extr. laudare. Neque vero mirari quis debet, Tertullianum tam se adjunxisse defensioni doctrinarum in christianorum Ecclesiis susceptarum in libro quem tempore defectionis suae ab his Ecclesiis scripserat; tum enim jam ipso tempore restinctus aliquo modo erat ille Tertulliani in secus sentientes orthodoxae Ecclesiae socios furor, seque, placato paulisper animo, in haereticos converterat, unde major cum . recte sentientibus consensus et mitior de iis sententia exstitit [(1) 1Kb]

ARTICULUS VI. Quinta classis librorum, quorum nec aetas nec

doctrina certa est.

[Col.0168D]

§ 1.--- Liber de Poenitentia. Jam de libris, qui sunt de Carne Christi, deque carnis Resurrectione, non est quod multa dicamus, cum hunc eo posteriorem esse illius libri in hoc excitatio satis [Col.0169A] doceat (c. 2,), ac ille demum post librum de haereticorum Praescriptione compositus sit, quod eodem modo apparet (Vid. art. 4, § 6) ; at certus horum librorum annus non constat. Restant igitur ii libri, quorum nulla, ut mihi videtur, ratio vel aetatis vel doctrinae tradi potest (is enim erat tertius nostrae scriptionis locus), de quibus cum alii, qui eam 170 of 843 rem a se perfectam putarunt, decrevisse sibi visi sint cum aliqua certitudine,

1/4/2006 2:06 PM


171 of 843


non tam appareat impeditum illud et concisum dicendi genus, quod regnat in caeteris. Neque enim tanta est, quanta putatur, haec dissimilitudo, sed eadem fracta et interrupta dictio hic exstat, quae est in aliis mitigatae paulisper dictionis libris veluti in iis, qui sunt de Patientia, deque Fuga in persecutione. Sit igitur hic liber Septimii nostri, sed eum cum scriberet, cujusnam sectae fuerit, dicere non audeo. At hic intercedunt fere omnes, certissimumque esse aiunt, cum orthodoxis tum Tertullianum sensisse, namque et eum coetui sacro potestatem concedere delicta condonandi iis qui gravius peccassent, quam prorsus destruxisset in libro de Pudicitia, et in illo libro ipsum illum profiteri, se nunc confutare [Col.0169C] velle librum quem olim, haeresi communis Ecclesiae addictus pro hac potestate scripsisset. In qua universa disputatione multo sapientior mihi videtur Hoffmannus, quam in caeteris. Namque l. c. § XIII pulchre monet is, longe diversam esse quaestionem in libro de Poenitentia propositam ab ea, quam Tertullianus in commentario super Pudicitia posuit, atque etiam Montanistas omne illud potuisse defendere quod est in libro de Poenitentia propositum. Videlicet non super ea re erat orthodoxos inter et Montanistas quaestio: possentne ii, qui ad impuritatem pristinam gravioribus delictis rediissent, interposita poenitentia, veniam malefactorum a Deo impetrare, quod neutri, ne Montanistae quidem, negabant, quos potius constat ipsam [Col.0169D] ἐξομολόγησιν a reis postulasse, sed eam quidem non ita, ut impetraret, qui peccaverat, veniam ab Ecclesia et conjunctionis cum illa restitutionem, sed ut incitarentur probi ad supplicandum Deo, ut huic peccatori tandem aliquando veniam concederet; sed illud quaerebatur potius, liceretne Ecclesiam usurpare potestatem, qua se non destitutam etiam ipsa sentiret, recipiendi sejunctos a societate sua peccatores in amicitiam veterem et communionem sacrorum; quod Montanistae ita negabant fieri debere, sed orthodoxi ita posse fieri aiebant. Hanc igitur licentiam usurpatam ab orthodoxis Tertullianus in libro eo, qui est de Pudicitia, vehementer salseque exagitat, sed in libro de Poenitentia neque confirmat, neque impugnat etiam, sed de illa venia loquitur, ad quam etiam iis qui immersi [Col.0170A] essent gravissimis flagitiis, apud Deum, si ad bonam mentem rediissent, aditus non esset impeditus. Ex quo etiam illud efficitur, non revocare Tertullianum in libro de Pudicitia id, quod in singulari libello orthodoxorum olim sententiae addictus scripsisset, sed nihil nunc fatetur, nisi se aliter sentire de ista venia a coetu sacro concedenda, quam olim inter orthodoxos non quidem scripsisset, sed sensisset tamen. Quid ergo est? Tertullianumne putaremus hunc librum in montanismo scripsisse? Neque hoc audeo dicere. Nam etsi peccatoribus ad pristinam eamque perversam vitam redeuntibus non nisi unam eamque ultimam spem veniae apud Deum impetrandae polliceri videatur c. 8, tamen et in ea re nihil docet, quod proprium fuisse legamus Montanistarum, sed quod [Col.0170B] etiam ab aliis orthodoxorum vehementer propugnatum esse inveniamus (Vide Hermae, Pastorem Mandato 4, in Fabricii Apocryphis N, t. T. III, p. 845, sq., et loca ibi a Fabricio citata) , nullam spem esse salutis iis qui post susceptum baptismum iterum gravius et ad jacturam verae pietatis peccassent, quod pessimam baptismi differendi consuetudinem in Ecclesiam postea intulit; et quae durius locutus esse videri poterat, ipse his verbis subjectis mitigat: Verum non statim succidendus ac subruendus est animus desperatione. Quare ad quam vel aetatem vel doctrinam hic liber referendus sit, cum aliae rei dirimendae in hoc libro significationes non exstent, me quidem prorsus nescire profiteor.

1/4/2006 2:06 PM


172 of 843


[Col.0170C] Atque etiam illud non me fateri pudet de libro quem adversus Judaeos conscripsit, in quo nihil est, quod Montani ineptias saperet: sed neque illud admirationem habet; nulla enim fere exstitit Tertulliano in hoc libro talium commemorandarum opportunitas. Quare illud est videndum, utrumne ibi aliqua reperiatur temporis significatio. Et ea est quidem subobscura in duobus locis: Prima c. 7 in quo Britannorum inaccessa Romanis loca commemorat, et paulo post eos Oceani sui ambitu conclusos. Quae res quidem Baronium (Annal. Ecclesiast., ad an. 212.) , Allixium, aliosque deduxit in eam opinionem, ut crederent post victorias Severi a Britannis reportatas scriptum [Col.0170D] hunc librum esse, et ita anno fere CCIX; quod ego non dixerim; nam quomodo tum tandem loca Britannorum dici inaccessa potuissent, quorum sibi aditum Romani fecerant; et qui potuisset Tertullianus dicere; Trans istas gentes Romanos porrigere regni sui vires non posse, cum illud ipsum inter Britannos fecissent. Nimis profecto clare confirmat Herodianus (Hist., lib. III, c. 14, p. m. 170) , Severum non modo Getam in iis Britannorum regionibus reliquisse, quae imperio Romanorum subjectae erant, sed Severum quoque, pergit, latius se profudisse. Neque vero murus a Severo in Britannia exstructus, qui Baronium caeterosque decepit, is est, quo Tertullianus significat conclusos finibus suis Britannos fuisse, neque enim muro, sed intra Oceani ambitum conclusos Britannos [Col.0171A] planissime dicit. Sed ista demum, quae de Britannis caeteri scriptores tradiderunt, sunt in expeditione Severi adversus eos facta, quam constat fuisse anno CCVIII. susceptam. Prior igitur hic Tertulliani liber exstitit, et multo prior quidem, si quid video, recteque Tertullianus altero in loco disputavit, qui est c. 13. Neque enim tempore scripti hujus libri cuiquam Judaeorum permissus erat aditus ad Bethlehemum aut agrum circumjacentem, aut Hierosolymam. Enim vero constat, Severum multas rogasse Judaeis amicas leges, quas in compendio recitavit Jacobus Basnagius (Hist. des Juifs, t. VIII, p. 49, seq.) , ac ista jura Spartianus (In Vita Severi, c. 16) ait fundata ipsis esse tum, cum Severus, capta Ctesiphonte, in Aegyptum proficisceretur, h. e. an. fere CCII. Itaque [Col.0171B] non est credibile, cum multa ipsis jura concesserit, amplius quemquam prohibuisse ab aditu vel Hierosolymorum vel cujusquam alius in Palaestina loci, nec dici potest exilium Judaeorum vel Tertulliani adversus Judaeos librum demum post illum annum exstitisse, sed antea magis. In qua sententia confirmari videor loco aliquo Tertulliani ex Apologetico, c. 21, ubi praeter alia Judaeis narrat ne advenarum quidem jure concedi, ut terram patriam saltem vestigio salutarent. Quod etiamsi falsum sit de universo Palaestinae tractu, e quo non videntur Judaei ne per Adrianum quidem ejecti, quod multis locis scriptorum veterum imprimis docuit Jo. Massonus (In collect. histor. ad op. Aristidis ed. a Sam. Jebbio. § 6, n. 8) ; tamen Tertullianum ita oportuit existimasse in Apologetico. [Col.0171C] Unde caeteris, quae diximus, assumptis, ejusdem fere aetatis esse librum adversus Judaeos colligi quodam modo potest. Sed cum neque annus hujus libri accurate possit definiri, neque perspicuum sit, senseritne jam tum Tertullianus cum Montanistis, placuit etiam hunc librum iis adjungere, quorum nec aetas nec doctrina appareat; et collectis omnibus iis quae hactenus proposita sunt, ita fere ordinem librorum Tertulliani constituere.

1/4/2006 2:06 PM


173 of 843


De Spectaculis. De Idololatria. Apologeticum. De Testim. animae. [Col.0171D] Lib. 2 ad nationes. De Baptismo. Lib. 2 ad uxorem. (adversus Judaeos)

In Montanismo. De Corona. De Virg. velandis. De Cultu feminar. De Fuga in persecut. De Exhort. castitatis. De Monogamia. De Jejuniis. De Pudicitia. Advers. Praxeam. Adv. Hermog. De Anima. Scorpiacen. Adv. Valentin. Adv. Marcion. l. I. De Praescript. haeretic. II, III, IV, advers. Marc. De carne Christi. De Resurrectione. Lib. V, adv. Marc. De Pallio. (De Patientia.) Ad Scapulam. (De Poenitentia.)

§ 3.--- De Actis Perpetuae et Felicitatis, harumque montanismo. 1/4/2006 2:06 PM



impugnare placet, qui omnem operam dedit, ut haec Acta Tertulliano assereret [Col.0172A] (In the sacred history of the Jewish and christian church, part. II, vol. 6, pag. 477-78). Atque is SS. illas martyres non quidem arbitratur e disciplina Montanistarum fuisse, quod quibusdam placuit, veluti Samueli Basnagio (Annalib. Polit. Eccles., tom. II, pag. 224, qs.) ; sed haec qui collegit, eum plane putat non montanistam modo, sed et Tertullianum fuisse. Qua de re nobis sedet contraria sententia. Nam primum multa sunt in ipsis, quos Perpetua reliquit, commentariis, quae haud dubie eam ostendunt e Montanistarum familia fuisse. Idque jam occupavit Basnagius, sed nactus est, qui contradiceret, Josephum Augustinum Orsium, qui, quamvis eum, qui acta ista collegit, montanistam existimet, tamen strenue in defendenda harum martyrum fide laborat [Col.0172B] (In diss. Apologet. pro SS. Perpetuae, Felicitatis et sociorum martyrum orthodoxia, adversus Sam. Basnagium, Florent., 1728, in-4 o); cujus argumenta memini mihi olim legenti rem istam non persuadere, sed plurima continere ab hac disputatione prorsus aliena. Sed nunc quidem non est ad manus; itaque unum Whistonum persequamur. Ille ne litteram quidem quae montanismum sapiat ait esse in his Perpetuae et Saturi commentariis, e quibus pene ista Acta composita sunt; quod quam a veritate abhorreat postea docebimus; deinde hoc unum sufficere ad omnem litem componendam putat, quod Tertullianus primus fuerit qui errores Montanistarum in Africam tempore fere eo, quo supplicia ab his martyribus sumpta sunt, induceret: quare cum vix in [Col.0172C] Africam haec scita fuissent delata eo tempore, non posse dici homines litterarum rudes longe remotos a Carthagine, quales isti fuerunt, jam istam disciplinam suscepisse. In quo sermone non unus error reperitur. Primum hoc sumit sibi haud dubie, quod isti martyres mortem subierint Tuburbii, cujus urbis scio mentionem injectam esse in spuriis horum Actorum exemplis, et est quoque ejus nomen a Whistono expressum, sed et per meliora απογραφα et argumentis Valesii ac Ruinartii (In not. ad Acta martyr., pag. 90, 91, ed. Amstel.) satis explosum. Quare si eos, ut illi viri docuerunt, Carthagine interemptos credamus, facile accipere hi notitiam errorum Montanistarum potuissent, cum Tertullianum Carthagine vixisse [Col.0172D] omnes norint. Unde vero Whistonus docebit Tertullianum primum fuisse, qui in Africa hos errores et tempore fere suppliciorum ab his martyribus sumptorum sparserit? Et si haec etiam dederim, quid, obsecro, incredibile est errores a Tertulliano in Africa disseminatos, quos ante annum CCV, jam scriptis defenderat (huic enim anno mortem SS. Martyrum Whistonus adjunxit), perceptos ab his martyribus fuisse, imprimis cum plurimi ad societatem Montani accedentes, expertes litterarum fuerint, et ita horum martyrum similes. Ac multo magis abhorret id, quod nihil sit somniorum Montani commentariis ipsius Perpetuae et Saturi aspersum. Nam primum magna est suspicio humani sensus in ipsis speciebus his hominibus objectis. Etenim Perpetua non modo statim [Col.0173A] cum baptismo se profitetur dotem futurorum praenuntiandorum accepisse [(1) 1Kb] ; sed ita etiam fidenter de ea dote loquitur, ut pro arbitrio futura praesagire et vel ab ipsis inferni . Quam postremam arrogantiam non suppliciis mortuos liberare posset [(2) 2Kb] excutiam nunc quidem, sed vehementer tamen dubito, an temporibus iis, in quae aetas Perpetuae incidit, h. e. saeculo P. N. C. secundo labenti, illa miraculorum facultas et quasi immanens virtus, quae Apostolis Ecclesiaeque Apostolicae data erat, recte tribui debeat. Cujus sententiae, ut brevitati locus detur, duas proponam rationes. Una haec est, quod doceri nullo modo possit, quemquam, si ab Apostolis discesseris, vel accepisse talem facultatem, nisi manibus eorum sibi impositis, vel illam communicare iterum cum aliis [Col.0173B] potuisse; contra, qui in contrariam partem disputari possint, 174 of 843 plures sunt et satis illustres loci. Petrum et Joannem Apostolos, ut hoc utar, quare

1/4/2006 2:06 PM



neque accepisse se Spiritum S., neque etiam scire quid hoc rei esset, potuissent dicere, nisi ita, quemadmodum dicebamus, fuisset? Quod si ita est, neminem affirmare audeo sub finem saec. II. fuisse christianorum qui hujusmodi facultate splendesceret; neque enim tum, [Col.0173C] qui ab Apostolis eam potuissent accipere in vivis versabantur. Altera ratio in loco Eph. IV, 7, sq., continetur. Etenim cum Paulus multa superius disputasset, quibus iis etiam qui adhuc fuerant cultum deorum secuti, eamdem cum Judaeis partem vindicaret gratiamque divinam, ut dissentientes inter Christianos judaeos ac gentiles in concordiam redigeret; postea animadvertens, facultates ad miracula multum ad alendam utrorumque discordiam facere, et quod ipsae hae pro arbitrio Christi sapientissime sint distributae, et quem finem habeant, et quod non exstiturae sint nisi ad certum tempus, perspicue confirmat. Quo in loco quin intelligendae sint non communes omnibus christianis eaeque spirituales facultates, sed quorumdam [Col.0174A] christianorum ad propria miracula producenda idoneae, nemo, opinor, dubitabit, qui vel haec cum iis contulerit, quae sunt ab Apostolo Rom. XII, 3 8, et ad I Cor. XII, sq., disputata. Atque illas addit Paulus V, 13, ad Ephes. IV, V, 13-14, datas esse μέχρι καταντήσωμεν οἱ πάντες εἰς τὴν ἑνότητα τῆς πὶστεως, καὶ τῆς ἐπιγνώσεως τοῦ υἱοῦ τοῦ θεοῦ, εἰς ἄνδρα τέλειον, εἰς μέτρον ἡλικίας τοῦ πληρώματος τοῦ χριστοῦ. κ. τ. λ.; unde efficitur eo tempore exstinctas has facultates fuisse, quo cum ii, qui e Judaeis, tum qui e Gentilibus christiani facti erant, (οἱ πάντες) in iisdem rebus credendis agnoscendoque uno illo Filio Dei consensissent, et universa ex utrisque collecta societas christianorum (quae hic, ducta a tabernaculo Mosaico, repleto illo divino splendore, similitudine, πλήρωμα του [Col.0174B] χριστοῦ coll. c. I, 22, 23, dicitur) ad virilem quasi aetatem perducta, non se jactandam amplius fraudibus doctorum ἰουδαιζόντων permitteret. Sed istud tempus non ita multo post Apostolorum omnium obitum, aut sub mediam fere saec. II partem exstitisse suspicor. Etenim ut Adrianus Judaeis Hierosolyma cultumque ibi publice celebrandum interdixerat, christianos, quorum animi adhuc ad Judaeorum religionem fuerant inclinati, paucis exceptis, Sulpitius Severus (Histor. sacra, lib. II, c. 31), et hunc errorem abjecisse, et Marcum e gentilibus episcopum Hierosolymitanum creasse, quorum haud dubie exemplum caeteri ejusdem generis imitati fuere; neque enim post haec disruptam christianorum societatem pristinis de observanda lege Mosaica dissidiis unquam [Col.0174C] deprehendimus. Nam etsi quis obverterit Cerinthianorum, Ebionitarum, Nazaraeorum et Elcesaitarum familias, tamen qui his, transacta priori saec. II parte, se adjungerent, paucissimi fuere, neque existere ullo tempore tanta christianorum concordia potest, ut nulli sint prorsus, qui dissensum a caeteris profiteantur [(1) 2Kb] .

§ 4.--- De Montanistis Artotyritis. Est porro, quae magnam moverat suspicionem montanismi Perpetuae visio ea, e qua se illa fatetur instantem sibi violentam mortem intellexisse (Sect. 4). Nempe illi in visione offertur a quodam pastore buccella casei; edit illa, et qui adstant universi Amen dicunt. Quid hoc est? Nempe significatio necis violentae. [Col.0174D] Quomodo hoc sequitur: 175 of 843 casei particula, et [Col.0175A] Amen, et violentum mortis genus? Mihi, si quid video, non

1/4/2006 2:06 PM



131, 132), et distribui solebat etiam illud in carcere iis qui morti erant destinati. Omnia igitur perpicua sunt, si ista virgo e Montani disciplina fuisse putatur; si negatur, explicari . nullo modo, ut mihi videtur, possunt [(1) 5Kb]

§ 5.--- Whistoni argumenta pro Tertulliano auctore horum Actorum

expenduntur.

[Col.0176A] Sed ad alterum veniamus, quod est in eo positum: fueritne is, qui haec Acta collegit, vel scriptor e Montanistarum secta, vel idem ipse Tertullianus quod utrumque Whistono placet; recte quidem, si de illo quaeritur; si de ipso Tertulliano, longe secus. Illud igitur superius plane Whistono assentior propterea, quod et ille scriptor (in praefatione) prophetias ait se et visiones novas agnoscere et honorare, unde se et fatetur nova haec documenta martyrum et revelationum adjecisse, seque (Sect. 26), quoniam permiserit et permittendo voluerit Spiritus S. ordinem istius muneris (h. e. pugnam martyrum cum bestiis in theatro) [Col.0176B] conscribi, haec composuisse jactitat; quod haud scio an non alium quam montanisticum scriptorem prodat, hanc praecipue ob causam, quod orthodoxi non solebant magni aestimare Montanistarum martyres, et ita multo minus, ut supplicia ipsorum atque constantiam, etiam cum visionibus, quas contemnebant profecto, in litteras referrent. At quod est caput hujus disputationis, Tertullianum eum ipsum scriptorem fuisse, non dabo Whistoni argumentis, quae sunt ab eo latius proposita hoc modo: Primum haec Acta sunt, ut praefatio docet, non ita multo post ipsum hoc factum composita; deinde, exarata latine, tum, ab homine Africano, cujus rei est non leve in horrido Afrorum dicendi genere hic adhibito documentum; itemque multa adsunt verba familiaria illa quidem Tertulliano [Col.0176C] (quod pluribus exemplis probant Holstenianae ad haec Acta notae); postremo, scriptor fuit haud dubie e schola Montani, quam primus hoc fere, quo isti martyres interempti sunt, tempore Tertullianus in Africa propagavit; necesse est igitur Tertulliani etiam haec Acta esse. Quae omnia nihil, si quid video, docent, nisi Tertullianum esse posse eum, cui collecti hi commentarii debeantur, at eum istos etiam condidisse, illud Whistonus non est istis argumentis adsecutus. Et sunt profecto in his quae, cum ficta sint ad libidinem, vel plus efficiant quam velit, nihil efficiant. Nam et illud commentitium est, uti diximus, Tertullianum primum Montanismi in Africa disseminati fuisse auctorem; et verba Tertulliani cum his Actis communia, non sunt ex ejus quidem proprio dicendi genere, sed [Col.0176D] ex Africano. Etenim si plura verba quae sunt in Tertulliani consuetudine loquendi ostenderent, ipsum Tertullianum tale scriptum composuisse, certe necesse esset, etiam ipsius Perpetuae Saturique commentarios non ab ipsis, sed a Tertulliano fuisse compositos; multa enim sunt, ut Holstenianae observationes docent, vocabula in illis ipsis commentariis quae in Tertulliani etiam scriptis reperias. Atque occurri etiam suspicionibus Whistonianis potest argumentis contrariis. Nam in libro de Anima, c. 55, Tertullianus quamdam Perpetuae visionem in his Actis narratam commemorat, affertque ad comprobandam aliquam 176 of 843 doctrinam; [Col.0177A] sed ne verbum est quidem ibi, quo se scriptorem horum Actorum

1/4/2006 2:06 PM



aetate disputare.

§ 6.--- Usus universae hujus Disputationis exemplis ex historia

christiana ductis demonstratur.

Atque, dum nos finem scribendi facimus, non dubitamus fore, quibus omnis haec opera, disputandis [Col.0177B] his rebus impensa, levis maleque collocata videatur. Sunt enim qui vel contemnendam putent omnem disputationem quae versatur in rebus parum certis et exsanguibus quodam modo, vel eas res quarum usus se non prima quasi fronte offert, sed perreconditus est, omni utilitate destitutas pronuntient. Quibus occurrere possemus magnorum virorum exemplis, quibus in hoc genere disputationum versari turpe non fuit visum, et praeclaris vener. Ernestii verbis, qui profecto, si quis alius, scit quantum sit pretium cuivis disciplinae statuendum, atque (in Prolus. de usu chalcographiae, p. 5) de singulis artibus ita judicandum censet, ut earum dignitatem et praestantiam, non tam

utilitatis magnitudine et necessitate, quam inveniendi exercendique difficultate metiamur, neque quantum [Col.0177C] quaeque prosit, sed quanti quaeque sit, ponderemus; nisi vero quia magis et necessarium est et utile panes pinsi, quam tabulas pingi, propterea pistorum opificium arti pictoriae praeferendum putemus. Atque ego in enucleandis rebus

subobscuris multo rectius industriam ponendam esse arbitror, quam in pervagatis aliis, quamvis eae quidem magis videantur ad usum communem accommodatae; cum in his parum vel nihil sit quod effugerit multorum diligentiam, in illis semper sit quod disputari amplius possit. In rebus vero iis quae non certae sunt, sed probabiliter constituendae, longe major est ad impetrandam intelligendi scribendique facultatem usus, quam in certis et quasi necessariis, propterea, quod illae multas habent [Col.0177D] veluti formas, et cogitari ac disputari in utramque partem possunt, quod magnam habere vim ad impetrandam ipsam intelligendi subtilitatem dudum est rectissimeque a veteribus traditum. Sed quid ego universa conquiram, cum et operam dederim, ut ipsi caussae, quantum fieri poterat, aliena, nec tamen a proposito nimis sejuncta, interponerem, quibus aliquantum satietati similium rerum mederer, et uti liceat exemplis, quibus declaretur, ea quae dedimus, quanquam leviora forte, tamen esse necessaria, si quis majoris momenti locos velit ex historia sacra excutere. In quibus ponendis non is ego sum, qui velim viros doctos reprehendere, sed pauca, quae non multum quaerenti occurrunt, afferam, ut usus tamen hujus disputationis quodam modo intelligatur. Disputant, [Col.0178A] ut ab hoc ordiar, viri docti quid causae fuerit ut se Montanistis Tertullianus adjungeret, in quibus multi audiendum Hieronymum putant, qui odio doctorum Ecclesiae Romanae ait incensum eum valedixisse communi Ecclesiae; quod, ut alia praeteream, vix est credibile, propterea, quod magnis laudibus Romanam Ecclesiam in libro de Praescript., montanistico illo, uti diximus, persequitur (c. 36.); nec in eo adversus Praxeam, c. 1, ubi vehementer eum, adulterantem illam Ecclesiam erroribus, insectatur, quidquam contumeliarum in ipsam hanc Ecclesiam ejusve Episcopum projicit. In historia deinde Montanistarum quot evitari peccata, quot argumenta emendari potuissent, si qui ante defectionem Tertulliani, quique postea libri 177 of 843 scripti fuerint, accuratius fuisset constitutum? [Col.0178B] sunt, ut hoc utar, qui in flagitiis

1/4/2006 2:06 PM


178 of 843


universe intelligenda sint, quae a vatibus, quorum multos Montanistae jactabant, abesse deberent. Sed potest illa calumnia etiam retundi severioribus illis Tertulliani, in libris de Virg. vel. Cultuque femin., dictis adversus nimium muliebris elegantiae studium. Porro Epiphanius, haer. 49, sect. 14. Montanistas dicit inter orandum manum ori admovisse, unde [Col.0178C] Tuscodrugorum nomen meruissent; quam culpam Wernsdorffius, vir clarissimus, I. c., § 21, confutare vult loco quodam Tertulliani e libro de Orat., c. 13, ubi non esse modestiae ait manus inter preces sublimius efferre: qui locus e libro, a Tertulliano recte adhuc sentiente conscripto, nullam vim ad depellendam culpam habet, ut non dicam Epiphanium hoc non nisi de quibusdam montanistis referre. Praeterea disputationes Tillemontii aliorumque de calamitatibus Christianorum sub Severo, quam confusae sunt eae, omnesque earum loci quam perturbate ac praepostero ordine positi, hanc unam ob causam, quod qui flagrante priore, imperante Severo, vexatione, cum eadem cum orthodoxis sentiret Tertullianus, quique sub posteriore, cum ab iis se sejunxisset, scripti sint, [Col.0178D] libros non recte distinxerit. Denique nihil est disputatione nostra efficacius ad convellenda Whistoni somnia quae in libro superius citato (the true origin of the Sabellian and Athanasian doctrines of the Trinity, Lond. 1720, in-8o) proposuit, in quo Sabellianorum et, ut eos vocat, Athanasianorum de sanctissima Triade scita inventa per Simonem Magum ac per Montanistas resuscitata fingit, atque propterea Tertulliani ea in re sententiam triplicem fuisse conatur docere e triplici librorum genere qui essent ab eo exarati, cum vel recte sensisset, vel inclinasset ad Montani errores, vel imbutus iis omnino fuisset. Ubi in quovis librorum genere tales libros refert qui plane alii librorum generi a nobis asserti fuere, quo ipso omnis Whistoniana disputatio ad nihilum redigitur. [Col.0179A] Sed est tandem aliquando desinendum, ne nimii in his rebus videamur; et committendus noster libellus doctorum hominum judicio, quod tanto magis aequum rogamus nobis, quo magis vel ipsa rerum [Col.0180A] disputatarum natura, vel, quibus oppressi in iis proponendis fuimus, labores alii, effecerunt ut non potuerimus accuratoria tradere.

[Col.0179]

PARADOXA TERTULLIANI, CUM ANTIDOTO JACOBI PAMELII.

[Col.0179A] 1. De angelis desertoribus qui duxerunt filias hominum. Tom. II. lib. de Idolol. c. 9. n. 47. Libro de [Col.0179B] Habitu

mulieb. cap. 1. num. 17. lib. de Cultu faemin. c. 10, num. 56, et l. de Velandis Virgin. c. 7, num. 32. Item tom. III. lib. V. adv. Marc. cap. 18. num. 291. (Juxta edit. Pamelii, Antverp., 1579; Paris., 1583.)

1/4/2006 2:06 PM



Resurrect. Causam erroris dedit, quod LXX editio Graeca vetus, quam illi secuti [Col.0179C] sunt, post Philonem legeret: οἱ ἄγγελοι τοῦ Θεοῦ, et Latina Italica, vel SS. Ambros. August. Procopio testibus, Angeli Dei, pro eo quod postea lectum invenitur οἱ υἷοι τοῦ Θεοῦ, et Latine, filii Dei, quam utramque agnoverunt suo tempore S. August. et Procopius. Verum pulchre eam sententiam per absurditatem refutat S. Chrysost. hom. 22. in Genesin, asserens nusquam alibi in Scripturis (nempe juxta editionem LXX quam solam noverat) vocari angelos filios Dei, item S. Ambros. lib. de Noe et Arca, cap. 4., S. August. qu. 3. in Gen. et latius lib. XV. de Civit. Dei, cap. 15.; S. Epiphan. Epit. divin. dogmat. et Procopius in Comment. quorum Chrysost. et August. etiam auctoritatem libri Enoch, quo niti videtur Tertullianus, [Col.0179D] impugnant. Qui omnes et angelos et filios Dei, posteros Seth, utpote Dei cultores, interpretantur, sicuti etiam B. Hieron. lib. de Tradit. Hebr. in Genesin; denique ven. Beda, Rhabanus noster et Haymo Com. in Gen. scribentes et in Scripturis sacris frequenter angelorum nomine viros fideles et justos appellari. Quid, quod Philastrius lib. de Haeres. cap. 108. inter haereseis recenset eos qui asserunt angelos miscuisse se cum foeminis ante diluvium, et inde natos esse gigantes?

2. De angelorum apparitionibus in vera humana carne. Tom. III, lib. III adv. Marc. cap. 9. num. 61. ac cap. 11, num. 72. Videntur quidem tale quid sonare verba illa Tertulliani: [Col.0180A] Dehinc scito, nec illud

concedi tibi, quod putativa fuerit angelis caro, sed verae et solidae substantiae [Col.0180B] humanae. Sed in aliis libris eodem conscriptis tempore ita seipsum explicat

sicuti adnotavimus ad lib. de Carne Christi, cap. 6, num. 60. ut nihil certi ea de re voluerit asserere, alioqui enim sibi videbitur contrarius. Constat, inquit ibi, angelos carnem

propriam non gestasse, utpote natura substantiae spiritalis, et si corporis alicujus, sui tamen generis, in carnem autem humanam tranfigurabilis ad tempus, ut videri et congredi cum hominibus possint. Et apertius lib. de Resurrect. carn., c. 62: Quia et angeli, inquit, aliquando tanquam homines fuerunt, edendo, bibendo et pedes lavacro porrigendo; humanam enim superficiem induerant, salva intus substantia propria. Hoc

sufficere ubique visum est Auctori, quod dogmati Apellis non consentiret, qui [Col.0180C] ex aerea substantia angelos creatos dicebat, ut ne videretur illi et in hoc consentire, quod Christi corpus ex aetherea materia originem haberet suam. Atqui qualia corpora, et unde assumpta ab angelis fuerint, etiam hodie controversum est apud Magistrum Sententiarum, lib. II. dist. 8. § 4: nos loco jam citato cum S. Bernardo de hoc sententiam nostram suspendere maluimus quam certi quid definire. An autem senserit Auctor, quod illi quidam impingunt, corporeos esse angelos et daemonas, non immerito dubitare licet. Maxime quum auctor, etsi videatur hic sui generis corpus angelis tribuere, tamen faciat eos substantiae spiritalis, sicuti etiam non semel in Apologetico, et nominatim c. 22. spiritales vires et angelis [Col.0180D] et daemonibus attribuit, et spiritus vocat. Magis tamen recepta est, mihique placet eorum sententia, qui incorporeos faciunt, inter quos veniunt commemorandi SS. Dionys. Areop. c. 2. Coelest. Hierarch., Athanas. de Commun. Essent. Patris et Filii et Spiritus sancti Chysost. homil. 22. in Gen. Cyrill. 179 of 843 libro 4, in Joann. capite.

1/4/2006 2:06 PM


180 of 843


3. De anima primi hominis ex materia Dei. tom. III. lib. IV. advers. Marc. c. 38. num. 611. Huc quidem pertinere videntur illa auctoris verba explicantis illud Luc. XX. Reddite quae

sunt Dei Deo: Hominem igitur reddi jubet Creatori, in cujus imagine et similitudine et nomine et materia expressus est. Qui locus fortassis in causa fuit uti sic scribat de illo

[Col.0181A] Gennad. lib. de Dogmat. Eccles.: Nihil ex Trinitatis essentia ad creaturarum naturam credamus deductum, ut Plato et Tertullianus. Verum quum S. August. qui toties deducit animam non posse partem Dei dici, nihil tale illi attribuat, ego etiam a tam absurda haeresi ipsum purgandum existimo. Atque adeo nihil illum aliud voluisse dicere quam quod ex afflatu Dei sit animae origo, juxta illud Gen. II: Et flavit Deus flatum vitae in faciem hominis, et factus est homo in animam vivam, sicuti frequentissime ipse inculcat, maxime vero lib. de Anima c. 11. Quo loco, sicuti etiam lib. de Bapt., c. 5. nu. 43, eam interpretationem consentire ostendimus cum SS. Iren., Prudentio, Chrysost., August. et Theodoreto. Quorum iste: Nomine flatus, inquit, non intelligimus partem aliquam essentiae [Col.0181B] divinae secundum Cerdonis et Marcionis rabiem, sed animae naturam per id denotari, quod anima spiritus sit rationalis et intellectualis. Quae verba mihi etiam aliam conjecturam faciunt, loqui Auctorem non ex sua, sed ex Marcionis sententia, praesertim quum ex Fragmentis lib. de Censu Animae adv. Hermog., constet, sensisse illum animam longe Deo inferiorem, utpote passibilem, etsi immortalem. Et vero etiam repetendum, quod utrobique adnotavimus recte censuisse S. Aug. libro de haeres., quod Philastrius multas haereses recensuerit quae Haereses non sunt, qualis est non haeresis, sed Catholica Patrum sententia, Flatum, seu spiraculum vitae de anima rationali interpretatur.

[Col.0181C] 4. De Animabus posterorum Adae ex traduce, Tom. III.

lib. de Anima cap. 9. num. 123. cap. 19. num. 256. cap. 22. num. 294. et integris capitibus. 27 et 36.

Paradoxon istud Tertulliano adscribunt Rufinus Apolog. pro Origene, et S. Hieron. libro. II. et III. Apolog. adv. eumdem, quorum ille nihil definiendum putat, hic satis dubie loquitur, quanquam magis sentire videatur esse damnatam sententiam. Nam tum maxime Apolog. ad Pamach., adversus Errores Joann. Hieros. disertis verbis dicit, Ecclesiasticam esse sententiam Deum novas quotidie animas corporibus jam conceptis infundere, allegans ad id Scripturas Joan. V, Zach., XII, Psal. XXXII, quanquam interim epist. [Col.0181D] 99. quae est ad Marcellinum et Anapsychiam, mitius loquatur, et illud quidem sibi videri scribat, sed ad S. Augustinum remittat utpote nihil volens certi definire, quod illum legisset dubiam adhuc suspendere sententiam: alludens ad Epist. illius ad se scriptas, et 157. ad Optatum de origine animarum, in qua Tertullianum non tam damnat quod ex traduce, quam quod corporeas animas faceret, de quo Paradoxo paulo post latius. Nam et illi, inquit, qui animas ex illa una propagari asserunt, quam Deus primo

1/4/2006 2:06 PM


181 of 843


Dogmat. [quem vel hinc patet S. August. non esse], enarrata Origenis sententia, et jam dicta, ut dicit, Luciferianorum Cyrilli, et aliquorum Latinorum (inter quos haud dubie Tertullianus), definit, formato jam corpore animam a Deo creari et infundi. Nec aliter auctor Dialogi de Animarum origine inter SS. Hieron. et August. Nos tamen nihil tanquam fidei docere maluimus, quandoquidem et Ecclesia tot jam inde celebratis Conciliis nihil expresse, quod quidem sciam, definitum reliquerit. Sufficiet autem quaedam in Annotationibus adjecisse, quibus tum S. Hieron. sententiam nihil magis probari significavimus, [Col.0182B] tum ad argumenta Tertulliani absurda, qui sentit ex corpulentis seminibus animam exoriri, ex S. August. et Lactantio paucis respondimus.

5. De animae sexu. Ibid. cap. 36. Hoc quidem colligit Tertull. ex praedicto paradoxo. Si enim anima simul seminatur cum corpore, videtur illud consequi; sed disertis verbis contrariam definiunt sententiam S. Cyrill. Hieros. Cathec. 4. et S. August. lib. I. de Anim. et ejus origine ad Vincentium cap. 8. Hujus verba quaedam adduximus in annotat. nostris, quo Lectorem remittimus. Ille sic habet: Omnes Animae tam virorum quam mulierum pulchrae et similes sunt, sed membra tantum corporis discrimen faciunt.

[Col.0182C] 6. Animam peccatricem potius quam carnem. Tom. III. lib. de Anima I, integro cap. 40. et c. 58. num. 650. et lib. V. adv. Marc. c. 10. num. 165. Ad istud Paradoxum in haec verba alludit, et eadem opera confutat Petrus Lombardus, verbis etiam a nobis illic citatis lib. II. Sentent. cap. 31. Putaverunt, inquit, quidam secundum Animam trahi originale peccatum, non solum secundum carnem, quia non solum carnem, sed et animam ex traduce arbitrati sunt. Ideoque sicut de corrupta carne caro seminatur, ita etiam de Anima peccatrice Animam peccatricem corruptione originali infectam a gignentibus trahi. Hoc autem, inquit, fides Catholica respuit, et tanquam veritati adversum damnat, quae non Animas, [Col.0182D] sed carnem solam ex traduce esse admittit. Allegavimus ibidem num. 455. pro contraria sententia SS. Ambros. et August. locos ab eodem Lombardo citatos.

7. De Anima corporea. Tom. I. Apolog. c. 48. num. 608. ac 609. et Tom. III. lib. de Anima, integris capitibus 5. 6. 7. 8. 9. 22. 36. 37.

libro de Carne Christi, cap. 11. num. 98. lib. de Resurr. carnis c. 17.

1/4/2006 2:06 PM



Paradoxon istud Auctori impingunt SS. August. [Col.0183A] libro X. de Gen. ad litt., duobus ultimis capitibus, et libro de Haeres., et Fulgent. libro II. de fide ad Petrum. Sed non tam quod corpoream faciat (quod aliquo sensu commode in Hilario, Cassiano, et Hieronymo adscripto Commentario in Job, quidam interpretantur) atque quod effigiatam et coloratam dicat, ille arguit. Sic enim loco priori: Denique Tertullianus, inquit, quia corpus esse animam credidit, non ob aliud fecit, nisi quod eam incorpoream cogitare non potuit, et ideo timuit ne nihil esset, si corpus non esset. Qui sane, quanquam acutus est, interdum contra opinionem suam visa veritate superatur. Quum enim animae colorem daret aereum ac lucidum, ventum est ad sensus quibus eam membratim quasi corpus instituere conatus est, et ait: Hic erit homo interior, [Col.0183B] alius exterior, dupliciter

unus, habens et ille oculos et aures suas, quibus populus Deum videre et audire debuerat, habens et caeteros artus, per quos in cogitationibus utitur, et in somnis fungitur. Ecce quibus auribus et quibus oculis debuit audire et videre Deum populus, quibus anima in somnis fungitur, quum si ipsum Tertullianum quisquam videret in

somnis, nunquam se diceret ab eo visum, et cum eo locutum, quem vicissim ipse non vidisset. Postremo si anima seipsam videt in somnis, quum jacentibus utique uno in loco membris corporis sui, ipsa per varias imagines evagatur, quas videt, quis eam vidit aliquando in somnis aerei coloris ac lucidi, nisi forte ut caetera, quae similiter falso videt? Nam et hoc potest videre, [Col.0183C] sed absit, ut eam talem, quum evigilaverit, credat; alioquin quando se aliter viderit, quod magis crebrum est, aut mutata erit anima ejus, aut nec tunc animae videtur substantia, sed imago corporis incorporea, quae miro modo sicut in cogitatione formatur. Quis enim Aethiops non pene semper se nigrum videt in somnis; aut si in alio colore se vidit, non magis miratus est, si fuit cum illo memoria; aereo tamen colore ac lucido nescio utrum se unquam vidisset, si nunquam istum legisset vel audisset. Quid quod ducuntur homines talibus visis, et de Scripturis nobis volunt praescribere tale aliquid esse non animam, sed ipsum Deum, qualis figuraliter Sanctorum spiritibus demonstratus est, qualis etiam in sermone allegorico ponitur. Similia quippe sunt illa visa talibus [Col.0183D] dictis, sic errant, constituentes in corde suo simulacra vanae opinionis, nec intelligentes ita Sanctos de suis visis talibus judicasse, qualiter judicant, si talia divinitus in figuris dicta legerent vel audirent, sicut septem spicae, et septem boves, septem anni sunt, sicut linteum quatuor lineis alligatum, velut discus plenus variis animalibus, orbis terrarum est cum omnibus gentibus; sic etiam caetera, et multo magis quae de rebus incorporeis, corporalibus significantur, non rebus, sed imaginibus. Et item sequenti eapite: Noluit tamen Tertullianus animam crescere substantia sicut corpus; asserens etiam timoris sui caussam, ne etiam decrescere substantia dicatur, inquit, atque ta et defectura credatur; et tamen quia per corpus eam localiter tendit, non invenit exitum incrementorum [Col.0184A] ejus, quam vult de semine exiguo aequari corporis quantitati, et ait: Sed vis

ejus, in qua naturalia peculia consita retinentur, salvo substantiae modulo, quo a primordio inflata est, paulatim cum carne producitur in membris. Hoc forte non

intelligeremus, nisi adhibita similitudine eorum quae videmus, planum faceret quod dicebat. Constitue, inquit, certum pondus auri, vel argenti rudem adhuc massam,

collectus habitus est illi, et futuro interim minor, tamen continens intra lineam moduli totum, quod natura est auri vel argenti; dehinc quum in laminam massa laxatur, major efficitur initio suo, per dilatationem ponderis certi, non per adjectionem, dum extenditur, non dum augetur. Etsi sic quoque augetur, dum extenditur; licet enim habitu augeri, cum 182 of 843 statu non licet. Tunc et [Col.0184B] splendor ipse provehitur auri vel argenti, qui prius

1/4/2006 2:06 PM



non sit. Quid autem absurdius quam putare massam cujuspiam metalli ex aliqua parte crescere posse dum tunditur, nisi decrescat ex altera, vel augeri latitudine, nisi crassitudine minuatur? Aut ullum esse corpus manente naturae suae quantitate, quod undique crescat nisi rarescat? Quomodo [Col.0184C] igitur implebit anima ex illa stilla seminis magnitudinem corporis quod animat, si et ipsa corpus est, cujus substantia nullo accessu crescat? quomodo, inquam, implebit carnem quam vivificat, nisi tanto rarior fuerit, quanto gravius quod animaverit? Timuit videlicet, ne deficeret etiam minuendo si cresceret, et non timuit ut deficeret rarescendo, quum non cresceret. Sed quid amplius immorer, quando et sermo pergit in prolixiorem modum, quam patitur terminandi necessitas, et sententia mea jam satis sit nota vel quid certum teneam, vel unde adhuc dubitem, et quare dubitem. Loco item posteriori: Animam dicit immortalem quidem, sed eam effigiatum corpus esse contendit. Hactenus S. Augustinus. Nos etiam Annotationibus [Col.0184D] nostris in cap. 6. et ex S. Gregorio et Nysseno et Nazianzeno, ac Claudiano, de Statu animae, argumenta Platonicorum de anima incorporea confirmavimus; et in cap. 7. ac partim 8. argumenta ipsius Auctoris, vel ex Scripturis quaedam, non concludere, ex SS. Justino Mart. Gregorio Nysseno, August. Epiphanio, et dicto Claudiano ostendimus, et c. 9. n. 109. et 110. citavimus contra animae effigiem, et Platonem, et Clementem Alexandrinum. Deinde c. 11. allegavimus locum Auctoris lib. de Poenitent. c. 3. n. 12. ubi contrarium antea senserat, animam vocans spiritum, Dei afflatu consummatum. Neque vero ex Scripturis Isaiae XLII. et LVII. quas ibi pro se citat, concludi potest animam, spiritum in aliis Scripturis non vocari. Caeterum quo sensu corpus possit [Col.0185A] dici anima, sese explicat libro adversus Hermogenem, cap. 35. num. 124. in haec verba: Ut concedam, inquit, aliquid esse

incorporale de substantiis duntaxat, quum ipsa substantia corpus sit rei cujusque.

Videtur itaque ad id absurditatis de anima aerei et lucidi coloris fuisse seductus, per falsas quasdam revelationes cujusdam montanisticae feminae, non quidem Priscillae aut Maximillae [uti aliquando existimavimus], quae jamdudum antea suspendio perierant, sed cujusdam earum discipulae, sicuti patet ex dicto libro de Anima, cap. 9. num. 111. Idipsum Paradoxon attribuit alicubi Origeni S. Hieron. atque adeo etiam ad illius opera hoc Antidotum usui esse poterit.

[Col.0185B] 8. Animam nihil pati posse sine corpore. Tom. I. Apolog. c. 48. num. 609. libro de Testim. anim. cap. 4. num. 14. Magdeburgenses Centuriatores non inter Paradoxa, sed inter dogmata fidei illud collocant, et ex Tertulliani jam dicto loco confirmant, sed frustra. Ipse enim Auctor, quasi retractans quod initio fidei non satis caute pronuntiaverat, postea de fide Catholica melius institutus, libro de Anima, integro cap. ult., late et pulchre deducit: Animas pati interim apud inferos, id est, usque ad judicium extremum, ubi inter caetera: Quid ergo fiet

in tempore isto? Dormiemus? At enim animae nec in viventibus dormiunt. Jam vero quam iniquissimum etiam apud inferos, si et nocentibus adhuc illis bene est? Nonne et de suo sufficit [Col.0185C] sibi ad titulum passionis? quotiens illaeso corpore anima sola torquetur bile, ira taedio plerumque nec sibi noto? Adeo novit et apud inferos anima 183 of 843 dolere sine carne, quia et in carne illaesa, si volet, dolet. Hoc si ex arbitrio suo in vita,

1/4/2006 2:06 PM


184 of 843


quadrantem, modicum quodque delictum illic luendum interpretamur; nemo dubitabit, animam aliquid pensare apud inferos. Id ipsum etiam inculcat libro de Resurrectione

carnis, cap. 17, num. 133 ac 134. Ad quod [Col.0185D] caput etiam adduximus similia testimonia Auctoris quaest. et respons. inter opera S. Justini Mart., Lactantii et S. Augustini, et indicavimus eam esse conformem Patrum sententiam.

9. Animam Sanctorum in sinu Abrahae, seu Paradiso, sive sub altari, seu loco non coelesti, sed tamen inferis superiori, foveri et gaudere, ad diem usque judicii Domini. Tom. I. Apolog. cap. 47. num, 601. Tom. III. libro de Anim. capite 7. num. 94. 95. 96. 97.

cap. 9. n. 124. capite 55. n. 66. 58. 610. 611. cap. 56. n. 622. ac cap. ult. n. 644. lib. de Resurrectione car. cap. 17. num. 132. 134. libro III. advers. Marc. capite 34. num. 548. 349. 550. 551. et Scorp. adv. Gnost. capite 12. num. 95. Tom. 4. libro de [Col.0186A] Judic. Domini cap. 11. num. 15. et in Fragment. libro de Parad. Denique tom. V. Novatiani lib. de Trinit. cap. 1. num. 10. Huic Paradoxo non solum apud Tertull. et Novatianum, sed etiam apud alios veteres occasionem dederunt, tum Lazari sive historia sive parabola, (Luc., XVI) quem vidit dives in sinu Abrahae, tum visio S Joan. Apostoli Apocal. VI. qua vidit animas Martyrum sub altari indutas stolis albis, quibus dictum est ut requiescerent, donec impleretur numerus conservorum suorum, tum denique illud Christi ad latronem (Luc., XXIV), Hodie mecum eris in paradiso. Hinc enim, quum viderent distinguendum esse statum animarum sine corpore usque ad futurum judicium, [Col.0186B] a statu perfectiori animarum cum corporibus post resurrectionem universalem, dictis sinus Abrahae, quietis placidae sub altari, et paradisi appellationibus nuncuparunt: quemadmodum statum illum secundum, contrario, coelestem sinum, altare superius, et coelestem portum. Non vero, quod sentirent animas sanctorum tantisper carere divini intuitus gloria, sicuti hodie Anabaptistae et Cornelius Agrippa eorum assecla, ut pote qui legissent apud Apostolum (Philipp. I): Desiderium habeo dissolvi, et esse cum Christo. Item illud (II. Cor. V): Bonam voluntatem habemus peregrinari a corpore, et praesentes esse ad Dominum. Et illud de ipsa Dei visione: Nunc videmus per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. Certe ipse auctor suam sententiam indicare videtur [Col.0186C] in haec verba dict. lib. de Anima, cap. 56. num. 622: Usquequo perfectum illud repromittitur ad angelicae plenitudinis mensuram temperatum. Si quis interim apud eum sit locus, aut alios Patres, qui hanc commodam interpretationem non recipiat, meminerit Lector, hunc errorem non officere eruditioni et pietati tam illustrium Scriptorum, quum Ecclesia illorum temporibus nihil adhuc certi de hoc articulo credendum statuisset. Sed circa Synodum Oecumenicam Florentinam, quae post primam damnationem factam Epist. Decretalibus Innocentii III. et Benedicti XII. id definivit, aliter sentire non licet. Illius adversus errores Armenorum haec sunt verba: Definimus illorum animas qui post baptisma susceptum 1/4/2006 2:06 PM



disparibus, puniendas. Quid? quod dicta Scripturarum loca pro alia non faciant sententia, si diligentius inspiciantur. Primum enim etsi Lazarum et alios Patres Veteris Testamenti in sinu Abrahae, et latronem ibidem, sive in paradiso aliquandiu fuisse, satis in confesso sit: tamen inde per Christum in coelum sunt deducti, juxta illud Psalm. LXVII. et Ephes. IV: Ascendens [Col.0187A] Christus in altum captivam duxit captivitatem: id est, vel ipso Apostolo interprete: super omnes coelos. Deinde loco illo citato (Apoc. VI.) S. Augustinus stolas interpretatur albas, Serm. 4. de Solem. Sanct., mercedem baptismi, praemium Martyrii, et gaudium coelestis patriae: allegans ad hoc verba sequentia (Apoc. 7.): Stabunt ante thronum in conspectu Agni, amicti stolis albis, et palmae in manibus eorum; unde concludit: Stant in conspectu Agni ante thronum Dei coronati, nulla illic ratione a contemplanda ejus gloria separandi. Nos itaque locos similes et Cypriani et ejusdem S. Augustini, ac SS. Ambrosii et Chrysost. (apud quos etiam loca quaedam obscura reperiuntur) citavimus in Annotat. nostris ad Epist. S. Cypriani 16. num. 19. Annotavit etiam [Col.0187B] aliquot pro nobis loca Feu-ardentius in S. Irenaeo, contra quam alii sentiunt, lib. I. cap. 2. num 3. et alibi. Si quis plura desideret, videat Sixt. Senens. Bibl. Sanctae libro 6. Annot. 264. et 345. Hinc interim addemus, quod Auctor, ubi lib. de Anim. cap. 55. Solis Martyribus patere paradisum dicit, quum alibi omnium Sanctorum commune receptaculum vocet: sic explicet B. Cyprianus ejus discipulus, Epist. 32. ad Antonin.: Aliud est ad veniam stare, aliud ad gloriam pervenire, aliud missum in carcerem non exire inde donec solvat novissimum quadrantem, aliud statim fidei et virtutis accipere mercedem; aliud pro peccatis longo dolore cruciatum emundari et purgari diu igne, aliud peccata passione purgasse; aliud denique pendere in die judicii ad sententiam Domini, aliud [Col.0187C] statim a Domini coronari. Quod ipsum facere ad confirmandam traditionem Ecclesiae de Purgatorio, ibidem annotavimus numer. 59. et ad Tertulliani lib. de Anima capit. 55. num. 611. Caeterum Auctori, qui omnes animas etiam fidelium priorum sequestrari vul usque ad diem judicii, prorsus contraria est illa B. August. affirmatio, lib. 20. de Civit. Dei: Jam inde quo sanguis Christi antiquos sanctos ex inferis eruit, deinceps boni fideles, effuso illo pretio redempti prorsus inferos nesciunt.

10. Animarum Mortuorum omnem exhibitionem incorporalem praestigias esse. Tom. III. libro de Anim. capite 57. num. 643. [Col.0187D] Prima quidem facie videtur istud Paradoxon, sed agit Tertullian. ex instituto contra Simonis Magi discipulos haereticos, qui etiam Prophetarum animas ab inferis movere se spondebant, quod non nisi mendacio in anima Samuelis Pythonico spiritui licuisse, (I. Reg. XVIII.) ipse sentit: sed transfiguratum Satanam angelum lucis: de quo etiam alios Patres quosdam dubitasse ibidem adnotavimus num. 638. Deinde seipsum explicat adjiciens: nulli animae inferos patere, idque adprobans ex dictis Abrahae ad divitem (Luc. XVI.). Quum interim fateatur quasdam animas in corpora Dei virtute posse revocari, quidni et ex peculiari Dei privilegio extra corpus etiam exhiberi? maxime quum (de quo etiam ibi, num. 643.) exemplum habeamus in Libris Machabaeorum de apparitione Oniae [Col.0188A] sacerdotis et Hieremiae Prophetae. Ut ut sit, S. Augustinus pulchre hac de re sic scripsit libro de Cura pro mort., c. 10. 11. 15, ac 16: 185 of 843 Narrantur visa quaedam, feruntur mortui nonnulli vel in somnis, vel alio quocumque

1/4/2006 2:06 PM



Inventione corporis Sancti Stephani Protomartyris, et aliorum) et contra eorum sensus qui talia sibi accidisse confirmant, impudenter venire videbimur. Angelicis igitur operationibus fieri, inquit, crediderim, sive [Col.0188B] permittatur desuper, sive jubeatur. Id autem aliquando utiliter fit, sive ad vivorum qualecumque solatium, sive ut his admonitionibus generi humano sepulturae commendetur humanitas. Deinde post multis in utramque partem productis argumentis, sic concludit: Mitti quoque ad vivos aliquos ex mortuis, sicut e contrario Paulus ex vivis in paradisum raptus est, divina Scriptura testatur. Nam Samuel Propheta defunctus vivo Sauli Regi futura praedixit (quamvis nonnulli, inter quos, uti jam dixi, Auctor noster, non ipsum fuisse, qui potuisset magicis artibus evocari, sed aliquem spiritum tam malis operibus congruentem illius existiment similitudinem figurasse), quum liber Ecclesiasticus, quem Jesus filius Sirach scripsisse traditur, et propter eloquii nonnullam similitudinem Salomonis [Col.0188C] (etiam ab ipso Tertulliano alicubi) pronuntiatur, contineat in laude Patrum (c. XLVI.) quod Samuel etiam mortuus prophetaverit. Sed si huic lib. ex Hebraeorum, quia in eo non est, Canone contradicitur, quid de Mose dicturi sumus, qui certe et in Deuteronomio mortuus, et in Evangelio cum Helia, qui mortuus non est (Matth. XVII.) , legitur apparuisse viventibus? Hinc et illa solvitur quaestio quonam modo Martyres, ipsis beneficiis quae dantur orantibus indicant se interesse rebus humanis, si nesciunt mortui quid agant vivi. Non enim solis beneficiorum effectibus, verum etiam ipsis hominum aspectibus, Confessorem apparuisse Felicem (quod ipsum etiam S. Paulinus adtestatur Carmine in Felicem), quum a Barbaris Nola oppugnaretur, audivimus, non incertis rumoribus, [Col.0188D] sed testibus certis. Verum ista divinitus exhibentur, longe aliter quam sese habet usitatus ordo, singulis creaturarum generibus attributus. Quanquam ista quaestio, inquit, vires intelligentiae meae vincat, quemadmodum opitulentur Martyres his quos per eos certum est adjuvari. Res haec altior est quam ut a me possit attingi, et abstrusior quam ut a me valeat perscrutari; et ideo quid horum duorum sit, an vero fortassis utrumque, ut aliquando ista fiant per ipsam praesentiam Martyrum, aliquando per angelos suscipientes personam Martyrum, definire non audeo: mallem a scientibus ista perquirere, quae ipsa in compendium contraxit auctor libri de Spiritu et Anima, cap. 26, exstantis inter opera B. Augustini.

[Col.0189A] 11. Animos hominum pessimos post mortem in Daemonas verti. S. August., libro de haeres., ad Quodvultdeum. Istud paradoxum non tam Tertulliano tribuendum quam Tertullianistis; supra adnotavimus ad finem Vitae Auctoris, quod illis id nominatim attribuant B. Isidorus, Honorius, Rhabanus et Gratianus, in Haereticorum Catalogis. Quo fit, ut etiam apud B. Augustin. censeamus legi debere dicunt et paulo post credunt, pro dicit et credit: maxime cum nihil tale reperire sit in scriptis Tertulliani, neque illi uspiam, sed Origeni adscribat Beati Hieronymi Epist. 59. ad Avitum, et lib. II. adv. Ruffin. Ea vero tam absurda est, ut non alia confutatione opus habeat, quam quod [Col.0189B] haeresis nomine damnata sit, tum a scriptoribus jam dictis, tum a Sexta Synodo, etsi paulo obscurius, in Origene et ejus complicibus, Act. 11, Epist. Sophron. Patriarchae Hierosolym. Orta quippe ex 186 of 843 Platonis schola, qui vel Auctore teste, lib. de Anima, capit. 23. 24. et 28. aiebat animas

1/4/2006 2:06 PM



num. 362: Et tamen illuc habeo devertere, ubi post excessum omnino non nubitur, ubi

superindui potius quam despoliari, ubi etsi despolior sexui meo, deputor angelis,

[Col.0189C] non angelus aut angela. Denique l. de Anima cap. 56. num. 622. non angelorum substantiam hominibus pollicetur, sed perfectum illud ad angelicae plenitudinis mensuram temperatum. Deinde lib. de Resur. carn. c. 62. num. 428: Denique, inquit, non dixit, Erunt angeli, ne homines negaret, sed, Tanquam angeli, ut homines denegaret. Non abstulit substantiam cui similitudinem attribuit. Quare satis mirari nequeo (sicuti etiam adnotavi ad lib. III. adv. Marc. cap. 9. num. 68.) Guidonem Carmelitam lib. de Haeres. cap. 36. Tertulliano utramque hanc haeresim adscribere, quas rectius Philastrius lib. de Haeres., cap. 36. inter innominatas sine auctore certo collocat.

12. De baptizandis haereticis, eo quod apud illos omnia [Col.0189D] veritati extranea et contraria. Tom. III. lib. de Praescript. adv.

haeret. c. 12. nu. 78. ac. 80. et lib. de Baptis. c. 15. n. 106. Tom. 4. inter fragmenta lib. de Baptis. Graeci, Tom. 5. lib. de Pudic. cap. 19. num. 162.

De hoc Agrippini Carthaginiensis, aliorumque Coepiscoporum, et Tertulliani, ac postmodum S. Cypriani, aliorumque Africae et Cappadociae Episcoporum Paradoxo, ne hic sim prolixior, videat Lector Adnotat. nostras in Epist. S. Cypriani LXX. ad Januarium, LXXI. ad Quintum, LXXII, ad Stephanum, LXXIII. ad Jubaianum, LXXIV. ad Pompeium, et LXXVI. ad Magnum; item Concilium Carthaginiense sub ipso celebratum; et Vitam ejusdem ad annos Domini 252. ac 256; item Firmiliani ad Cypr. Epistolam inter [Col.0190A] ejus Opera LXXV; denique adnotat. nostras in Tertull. ad fragmenta lib. de Baptis. et in Vita ejusdem etiam nostra ad annum Domini 201. Quibus adjicio non mirum cuipiam debere videri, si Agrippinus cum suis Coepiscopis tale decretum de baptizandis iis, qui ex haeresi ad Catholicam revertebantur, ediderit, et Tertull. scripto Graece jam dicto libro adprobaverit. Nam plerique usque ad id temporis haeretici, aut non eumdem Christum confitebantur, atque adeo in Regula fidei ab Apostolis tradita (quam posteriores Patres ad hunc usque diem Symbolum fidei vocant) non conveniebant, quum tamen solemne semper fuerit, obsignare (uti loquitur Auctor) fidem in Patre, et Filio, et Spiritu Sancto, adjecta necessario Ecclesiae mentione, sicuti latius videre est, Adnot. nostris ad [Col.0190B] lib. de Baptis. num. 2. inter. Baptismi caeremonias, et cap. 6. n. 45. 46. ac 47. Certe eodem modo interpretatur Carolus Bovius Apost. canonem 47. et 5. Clement. Romani Constit. Apost. lib. 6. cap. 15. Hinc et Synodus Nicaena 1. Can. 19. et ejusdem aetatis Synod. Laodicena C. 8. et Concil. Arelat. 2. Can. 17. Paulianistas et Cataphrygas baptizari debere definit, quibus addit Synod. II. Constantinopolitana Can. 7. Eunomianos, Sabellianos et Galatas haereticos; Synodus denique VI. in Trullo celebrata, Manichaeos, Valentinianos, Marcionistas et similes. Atqui tempore Tertulliani potissimum florebant Hermogeniani (quos eadem cum Praxeanistis sensisse tradit S. August. lib. de Haeres. cap. 41. 44. et 45.), Praxeani, Cataphryges, Valentiniani, Marcionitae, et ejus 187 of 843 [Col.0190C] asseclae Apelletiani, denique et Quintillianistae, contra quos ex professo

1/4/2006 2:06 PM


188 of 843


agnoscebant in Deitate personam, aut Patripassiani fuerunt. De Marcionitis, Valentinianis, et Apelletianis, vel ipse August. dubitat, lib. III. de Baptist., cap. 15. an verbis Evangelicis in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti baptizaverint, [Col.0190D] eo quod et de Deo et de Christo male senserint. Quare et nobis (sicuti de Paulianis scribit B. August.) credere licet eos regulam baptismatis non tenuisse, et (juxta quod loquuntur 2. et 6. Synodis) in unam duntaxat mersionem baptizasse. Quanquam interim S. Augustinus, lib. 6. de Bapt. cap. 25, etiam illum pro vero baptismo agnoscat, cujus precibus quaedam inseruntur contra catholicam fidem, dummodo verbis evangelicis consecretur. Atque adeo ad similia S. Cypriani verba, qualia auctoris, eo quod in genere ea allegavit contra haereticos omnes, Antidotum afferre solet libris septem de Baptismo contra Donatistas, qui omnium haereticorum baptisma impugnabant. Imprimis ad id quod dictum est: baptismum unum esse, et haereticorum baptismum veritatis non esse, quod habet lib. de Pu dic. [Col.0191A] lib. II. c. 3. respondet et S. Aug., lib. 5. c. 21. et 29. lib. 6. cap. 8. 9. 12. 13. Ad illud: Nemo inde strui potest unde destruitur: Nemo ab eo illuminatur, a quo contenebratur, lib. 4. cap. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. sicuti etiam ad illa supradicta: Non idem Deus est nobis et illis, nec idem Christus, ibid. et lib. 5. cap. 26. Ad illud: Apud haereticos extranea aut adversaria veritati omnia, lib. 6. cap. 40. Ad illud denique: Baptismum, quum rite non habeant, nec possunt accipere, quia non habent, lib. 7. cap. 29. 33. 35. et 47. Caeterum hoc unum hic repetendum, quod fateatur non semel Augustinus, neque Agrippinum, neque Cyprianum cum suis emissuros fuisse Decretum tam generale adversus haereticorum baptismum, si aliquid aliquo Concilio plenario definitum fuisset, sicuti postea, exceptis [Col.0191B] solis Paulianistis, a Nicaeno generali 1. uti jam dictum est.

13. De Christo Dei Spiritu. Tom. I. Apolog. cap. 21. num. 314. Tom. II lib. de Orat. cap. 1. num. 2. Tom. III. advers. Marc. lib. I. cap. 19. num. 127. lib. III. cap. 6. num. 38. 39. ac cap. 16. lib. 4. cap. 21. num. 314. et lib. advers. Prax. cap. 26. num. 155. De hac phrasi veterum, verba S. Hieron. adnotavimus in cap. IV. Epist. ad Gal. et Epist. ad Pammach. et Ocean. de erroribus Origenis, in librum S. Cypriani de Idol. vanitate, num. 71. Multi, inquit, per imperitiam Scripturarum (quod et Firmianus in octavo ad Demet. Epistolarum libro facit), asserunt Spiritum Sanctum saepe Patrem, saepe Filium nominari. Quod usque adeo verum est, ut praeter Lactantium eamdem [Col.0191C] sit reperire apud Auctores Librorum de Montib. Sina et Sion, et adv. Jud. qui insecuti sunt Christum in operibus S. Cyp. nostris. Eodem haud dubie pertinet, quod toties Christum Dei spiritum appellet Tertull. idque eodem sensu quo Deus spiritus vocatur Joan. III. et I Joan. IV. Alioqui distinctas ab eo, sicuti ab aliis etiam Veteribus, tres in divinitate personas, Patrem, Filium, et Spiritum Sanctum constat ex eodem lib. adv. Prax. cap. 2. num. 24. cap. 4. num. 40. c. 8. n. 90. c. 9. n. 61. c. 13. n. 75. ac 78. et illo ipso c. 26. n. 158. c. 30. n. 183. denique c 30. n. 182. Quibus locis illud longe apertissimum, quum Spiritum Sanctum vocat, tertium numen divinitatis, et tertium nomen majestatis. 1/4/2006 2:06 PM


189 of 843


Tiberii Caesaris 12., passo anno ejusdem 15. Tom. I. lib. adv. Jud. c. 8. n. 82. et tom. III. l. 1. adv. Marc. c. 15. n. 102. Quanquam varient in priori loco exemplaria Tertulliani, tamen eam ejus fuisse sententiam asserit Euseb., in Chronic., et ex posteriori loco patet; imo et ex priori, eodem c., n. 92. ubi Passionem Domini collocat Coss. Rubellio Gemino et Rufio seu Fusio Gemino, quorum consulatus incidit in annum 15. Tiberii. In quo illum sunt imitati Jul. African., lib. de Tempor., apud S. Hier. Comm. in Danielem, Lact., l. IV. c. 10; Paul. Oros. l. VII. c. 10. Atqui quum id sit contra expressa Evangelii verba Luc. III. ubi anno 15. Imperii Tiberii Caesaris baptizatus legitur, fateri [Col.0192A] oportet humanitus hic aliquid Auctori illisque contigisse. Quare rectius Clem. Alexandr., sub finem lib. I. Strom., Euseb. in Chron., Jornand. in Annal. Honor. Beda, Nicephor. in Chron. anno Tiberii 18. passum Christum scribunt, aetatis nempe suae 33. jam incepto. De consulatu quo passio Christi contigit, non ita conveniunt omnes. S. Aug. lib. XVIII. de Civit. Dei, c. ult., et Severus Sulpitius Hist. sacrae lib. II. fortassis auctoritate ducti Tertulliani, non examinatis Fastis Consularibus, sub duobus Geminis collocant, sicuti etiam suprascripti loco priori Auctores. Recentiores aliquot, qui Dominum anno aetatis 34. passum scribunt, Consules assignant Galbam et Syllam, qui anno Tiberii 19. consulatum gesserunt. Verum Evangelio magis conformis est eorum sententia, [Col.0192B] et nominatim Cassiodori castigatioris, qui annum passionis assignant Consulibus Cn. Domitio L. F. L. Ahenobarbo et A. Vitellio P. F. Q., cum quibus consentiunt adeo omnes supranominati, qui anno Tiberii 18. passum Christum scribunt. Qui plura desiderat, videat Paulum Midelburgensem, Episcopum Forosempronianum libris 33. de anno et die Passionis Domini. Hoc unum adjiciam, quod habet S. Aug., l. II. de Doctrina Christ.: Ignorantia consulatus quo natus est Dominus, vel quo passus est, nonnullos coegit errare, ut putarent quadraginta sex annorum aetate passum Dominum, quia per tot annos aedificatum est templum, quod imaginem Dominici corporis habeat. Ubi fortassis tacite significat S. Irenaeum, lib. II, cap. 39. et 40. qui nititur probare passum Christum anno [Col.0192C] fere quinquagesimo, et saltem post quadragesimum aetatis annum, ex illo Joan. VIII: Quinquaginta annos nondum habes. Et vero ignorantiam illam consulatus contigisse verisimile est variis Fastorum Consularium exemplaribus. Quorum quosdam citans, prorsus alios quam hodie exstant, Epiphan., haer. 51. Salvatorem passum scribit Vinnicio Cassioque Coss., quorum consulatus incidit duntaxat in 13. annum Tiberii juxta castigatiores Fastos. Facit pro eodem liber ille Consulatuum ms. in quo adnotavit Cuspinian. in Cassiod. Consules collocari duos Geminos anno 18. Tiberii.

15. De Deo corporeo, quod nihil incorporale sit. Tom. II. lib. de Poenit., c. 3. n. 12. Tom. III. lib. adv. Hermog. cap. 35. num. 124. lib. de Carne Christi. cap. [Col.0192D] 2. num. 97 ac 98. lib. II. adv.

Marc. cap. 16. num. 100. et apertissime lib. adv. Praxean cap. 7. num. 54.

1/4/2006 2:06 PM


190 of 843


dicere potuit, quam id quod ait quodam in loco (nempe l. de Anima, cap. 7, 98.) : Omne corporale passibile est? Debuit ergo mutare sententiam, qua alibi dixerat (nempe [Col.0193A] l. ad Prax.) etiam Deum corpus esse. Neque enim arbitror eum ita desipuisse, ut etiam Dei naturam passibilem crederet, ut jam Christus, non in carne tantum, neque in carne et anima, sed in ipso Verbo, per quod facta sunt omnia, passibilis et commutabilis esse credatur, quod absit a corde christiano. Et rursum ibidem verbis etiam supra citatis: Sed tremenda sunt ista, non ridenda. Ad haec enim nunquam cogeretur, si aliquid cogitare posset, quod et sit, et corpus non sit. Rursum lib. de haeres. ad Quodvultd., haer. 86. ipsum etiam Deum corporeum esse dicit, licet non effigiatum (ubi alludere videtur ad lib. II, adv. Marc.). Nec tamen hinc haereticus creditur factus. Posset enim quoquo modo putari, ipsam naturam substantiamque divinam corpus vocare, non tale corpus, [Col.0193B] cujus partes aliae majores, aliae minores, valeant vel debeant cogitari, qualia sunt omnia, quae proprie dicimus corpora (quamvis de anima tale aliquid sentiat), sed potuit, ut dixi, propterea putari Corpus Deum dicere, quia non est nihil, non est inanitas, non est corporis vel animae qualitas, sed ubique talis, et per locorum spatia nulla partitus, in sua tamen natura atque substantia immutabiliter permanet. Certe ipse Auctor satis se explicat. Sic enim l. adv. Hermog.: Ut concedam

esse aliquid incorporale, de substantiis duntaxat; quum ipsa substantia corpus sit rei cujusque, et lib. de Anima, cap. 7, n. 96: Nihil enim, si non corpus. Item lib. de Carne Christi: Quum autem sit, habeat necesse est aliquid, per quod est. Si habet aliquid [Col.0193C] per quod est, hoc erit corpus ejus. Omne quod est, corpus est sui generis; nihil est incorporale, nisi quod non est. Denique lib. II adversus Marcionem: Nam et dextram, inquit, et oculos et pedes Dei legimus, ne ideo tamen humanis comparabuntur, quia de appellatione sociantur. Quanta erit diversitas divini corporis et humani sub eisdem nominibus membrorum, etc. Caeterum Deum incorporeum docent caeteri Patres

omnes, et inter haereses collocant contrarium affirmare, sicuti patet ex Philastrio, S. August., Epiphan., Theodoreto, Damasceno, Isidoro, Rhabano in Catalogis haeretic. quum Audianorum sive Anthropomorphitarum faciunt mentionem.

16. De Dei ira. Tom. I. lib. de Testim. Anim. cap. 2. num. 7. Tom. III. lib. de Anim. cap. 16. num. 211. [Col.0193D] Advers. Marc. lib. I.

cap. 26. num. 181. lib. 2. cap. 10. num. 94. lib. 4. cap. 15. num. 195 et cap. 31. num. 507.

Prima quidem facie videtur Tertullianus Deo attribuere iram dictis locis, sed ubique fere vindictam, seu ultionem Dei interpretatur. Et vero id inculcare eum oportuit toties, non solum contra Gentes, sicuti primo loco, sed maxime adv. Marcion. qui Deum asserebat bonum duntaxat, non vero vindicem aut judicem. Quo fit ut latissime adversus illum disputet, et contrarium ex Scripturis ostendat, illis usus subinde, quae irae Dei, atque adeo vindictae mentionem faciunt, maxime l. adv. Marc. c. 25. 26. 27. et 28. I. II. c. 11. 12. 13. 14. 15 et 16. Est quidem locus unus, ubi [Col.0194A] motus animi in Deo videtur agnoscere, sed praeter quam quod ibidem, aemulari, irasci, interpretatur, damnare, vexare, postremo omnium loco se magis explicat, quum moveri Deum, et motus in Deo,

1/4/2006 2:06 PM



corruptoriae conditionis habentur hujusmodi passiones, idcirco et in Deo ejusdem status existimentur. Discerne substantias et suos eis distribue sensus, tam diversos, quam substantiae [Col.0194B] exigunt, licet vocabulis communicare videantur. Nam et dexteram, et oculos, et pedes Dei legimus; nec ideo tamen humanis comparabuntur, quia de appellatione sociantur.

17. Ecclesiam esse in tribus, etiam laicis. Tom. V. lib. de Exhortat. castit. cap. 7. num. 40 et lib. de Pudic. cap. 21. num. 191. Non male Tertull. lib. de Poenitent., c. 10, n. 60, dixerat, utpote ante omnem haeresim: in uno et altero Ecclesia est, utpote qui ibi alluderet ad illud (Matth. XVIII) : Ubi sunt duo vel tres congregati in nomine meo ibi sum in medio eorum; quum praemisisset paulo prius: Dic Ecclesiae. Quod tamen de praefectis Ecclesiae [Col.0194C] Episcopis, non vero de laicis interpretantur veteres omnes, ipse quoque eodem loco loquens de sacerdotibus, quibus fiebat exomologesis. Prorsus etiam catholicum est illud l. de Baptism., cap. 6, num. 47: Ubi tres, id est, Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus, ibi Ecclesia, quia trium corpus est. Verum ad haeresim pertinet, sicut etiam in Vita ejus adnotavimus, illud lib. de Exhort. castit.: Sed et ubi tres, Ecclesia est, licet laici. Unusquisque enim de fide sua vivit. Maxime quum iisdem fere verbis idipsum repetat l. de Pudicit.; ex quo loco colligitur eo venisse eum dementiae, uti existimaverit Ecclesiam fuisse in tribus, nempe Montano, Prisca et Maximilla: quo pertinet quod ibi praeterea negat, Ecclesiam esse numerum Episcoporum. Verum late contrarium deduximus Adnot. [Col.0194D] nostris in locum priorem, vel ex ipso Tertulliano adhuc catholico, uti etiam adversus Magdeburgenses, qui inde colligebant Ecclesiam esse in paucis. Si quis plura desideret, perlegat libros, quotquot scripsit S. August. contra Donatistas, qui Scripturas tum Veteris, tum Novi Testamenti undequaque congessit, quibus constet non in uno solo terrarum loco, utpote Africa, Ecclesiam esse, sed toto orbe terrarum dispersam, juxta et vaticinia Prophetarum et Apostolorum testimonia sole clariora: quo Lectorem remittimus, ne hic prolixiores simus. Hoc unum addemus, ad eamdem ejus haeresim pertinere, quod ait tom. II, lib. de Coron. milit., cap 4, num. 47: An non putas omni fideli licere concipere et constituere,

duntaxat quod Deo congruat?

[Col.0195A] 18. De Ecstasi sive amentia, sive spiritu Prophetico, Montani et insanarum Vatum Priscillae et Maximillae, et similium. Tom. II. lib. de Virgin. veland. c. 1. n. 12. Tom. III. l. de Anima. c. 9.

n. 111. c. 45. n. 488. c. 47. n. 543. lib. de Resurrect. carn. c. 11. n. 98. ac c. ult. n. 436. Adv. Marc. lib. IV. c. 22. num. 325 et lib. V. cap. 8, num. 135 ac 136, lib. ad Prax. c. 1. num. 7. 8. ac 10. et cap. 15. 191 of 843 num. 93, ac cap. 30. num. 183. Denique in Fragmentis librorum

1/4/2006 2:06 PM


192 of 843


Epiphan. ostendimus Ecstasin in Adamo [Col.0195B] (Gen. II), fuisse profundum soporem, non mentis evictionem, et ecstasin in Apostolis (Matth. XVIII ac Luc. IX) Petro, Joanne, ac Jacobo, neque amentiam fuisse, sed admirationis ecstasin, neque etiam cum prophetia aliqua conjunctam. Deinde ex Apostolo (I Cor. XIV.) quantumvis contrarium Auctor eliciat, addita perperam clausula: in ecstasi constare spiritum Prophetarum Prophetis subjectum esse, utpote quum (juxta Hieron. verba ibi citata, et Origen. Hom. 6. in Ezechielem) prophetia visio vocetur, quam adeo intelligebant Prophetae, propterea Videntes appellati, non vero ut amentes inviti loquebantur, aut sine mente sonum dabant. Unde colligere est revera amentiam fuisse, non Prophetiam, in Montano et ejus pseudoprophetissis, [Col.0195C] atque adeo Deo disponente factum esse, ut vel hac appellatione sibi ipsi contradiceret Auctor. Idipsum pulchre ante illos adversus Montanum deduxit Apollinarius Hierapolitanus Episcopus apud Euseb. lib. 5. cap. 15. scribens illos spiritu quodam maligno abreptos, derepente furore et mentis insania (quam ecstasin vocabant) exagitatos, peregrinas quasdam voces fundere, et contraquam Ecclesiae consuetudo, cum traditione, tum successione antiquitus ab Apostolorum temporibus eousque derivata postulabat, prophetare scilicet coepisse. Citat ille (apud Euseb. c. seqq.) et Miltiadis librum adversus eumdem, in quo ostendit, minime credi oportere, quemquam Prophetam furore percitum prophetare solere. Neque enim (uti ex illo citat) quemquam Veteris aut Novi Testamenti Prophetam [Col.0195D] allegare poterunt, qui insano spiritu (per ecstasin) ad hunc modum fuerint aliquando exagitati. Neque de Agabo, neque de Juda, neque de Sila, neque de Philippi filiabus (Act. XI. 15. 21.) neque de Ammia ex Philadelphia, neque de Quadrato (cujus meminit Hier. Catal. Script. Eccles.), neque de aliis quibusvis praeterea, quod vesano ipsorum more illa ex parte aliquando prophetaverint, omnino gloriari poterunt. Quorum nomina propterea sese recensuisse postmodum indicat, quod jactitarent, mulieres illas Nontani illis omnibus in prophetiae munus proxime successisse, non aliter atque (teste Hieron. loco jam citato) in libris septem de Ecstasi, quorum septimum scripsit adversus Apollonium Tertullianus, in confirmationem ejusdem illarum pseudoprophetiae scripsit, [Col.0196A] Melitonem suorum prophetam putatum, ut ita tacite successionem quamdam prophetiae tanquam verae insinuaret. Denique Apollonius libro suo adversus Cataphrygas (uti legitur apud Euseb. ejusdem l. c. 17) testatur Zoticum Episcopum Comanae, quum Pepuzam adventasset, ibi Maximilla prophetare se simulante, insanum in illa spiritum deprehendisse. Similiter Serapion (ibidem c. 18.), Antiochenus Episcopus, Beatum Sotam in Anchialo voluisse Priscillae daemonem ejicere, sed veteratorios illos hypocritas neutiquam permisisse. Caeterum nihil pro Auctore facit, quod lib. V, adv. Marc. Prophetandi jus etiam mulieres habere contendat, ex eo quod 1. Cor. XI. Apostolus Mulieri etiam prophetanti velamen imponat: quia non veram prophetiam, sed mentis amentiam fuisse [Col.0196B] in insanis illis vatibus Priscilla et Maximilla jam probatum est: ut taceam quod illa impugnet ipse adhuc catholicus, lib. de Praescr. adv. haeret. XLI. in haec verba: Ipsae mulieres haereticoe quam procaces: quae audeant docere, contendere, exorcismos agere, curationes repromittere, forsitan et tinguere, sicut latius ibi deduximus, num. 260. 261. 262. ac 263. ad Lib. de Bapt. adv. Quintillam, etiam montanicae factionis foeminam, num. 2.

1/4/2006 2:06 PM


193 of 843


Prax. cap. 14, n. 86. 87, cap. [Col.0196C] 16, num. 96. 98. 100. 101. et tom. IV. lib. V. adv. Marc. carm. cap. 5. num. 8. Non illud Paradoxum videtur, quod scribit Tertullianus, Filium Dei, non Patrem, quoties id in Scripturis legitur, visum vel auditum ab hominibus, nempe quum apparuit Adamo, Gen. III; Noe, Gen. IX; Abraham, Gen. XII. XVII. XVIII; Loth, Gen. XIX; Agar, Gen. XXII; Jacob, Gen. XXIX. XXXII. XXXV. et Moysi, Exod. III et sequ. XXXII ac XXXIII. quum id desumpserit ad verbum fere ex S. Justino Mart., Dialogo adv. Tryphonem, et partim ex S. Iren. lib. III. cap. 6 ac lib. IV. cap. 23. et eos sequantur Novatianus lib. de Trinit. cap. 25. 26. 27, B. Cyprian. lib. II. Testim. adv. Jud. cap. 5 et 6, ex iis locis comprobantes, [Col.0196D] Christum non hominem solum aut angelum, sed et Deum fuisse appellatum: nec aliter S. Ambr. Praefat. in Lucam, S. Epiph. in Ancoratu, Prudentius adv. Anthropomorphitas, et Arnob. in Psal. CIV. Quo videntur adducti tum verbis illis Deum Patrem (sicut legit Auctor) nemo videbit unquam, et vivet. Exod. XXXIII. ac similibus, Joan. VI non quia Patrem quis vidit, nisi qui a Deo est: et e contrario illis Christi, Joan. VIII. Abraham exsultavit ut videret diem meum, vidit et gavisus est. Quanquam interim S. August. lib. III. advers. Maxim. cap. 26. et lib. II de Trinit. cap. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16 ac 17, maluerit asserere, Deum Patrem et totam Trinitatem visum dictis locis per subjectas creaturas, ut ne consentiret Maximino Arriano, cui non suffecit dictas apparitiones [Col.0197A] de Christo interpretari, sed inde colligere nitebatur Christum per divinitatis suae substantiam visibus humanis apparuisse, a qua haeresi procul certe abfuit Auctor, quantumlibet eam quidem illi impingant. At illud Paradoxum est, et Tertulliano peculiare quod aliquot locis dicat, visum Christum in carne vera, et solida, etsi non nata, idque zelo non secundum scientiam, uti tanto magis probaret, adversus Marcionem, aliosque ejus asseclas, carnem Christi, quam postea ex virgine accepit, non phantasticam fuisse, sed veram ac solidam, si jam olim ante in carne vera visus diceretur. Alioqui certe lib. contra Praxean. S. Justini Mart. sententiam secutus, qui eas apparitiones figuratas fuisse affirmat, seipsum explicat: Dicimus enim (inquit priori loco) et Filium suo nomine eatenus [Col.0197B] invisibilem (quod tamen negabat Maximinus)

qua sermo; visibilem autem fuisse ante carnem eo modo quo dicit ad Aaron et Mariam (Num. XII.): Et si fuerit prophetes in vobis, in visione cognoscar illi, et in somnio loquar illi. Et post allegata verba illa Exod. III: Os ad os loquar illi in specie, subjungit: Igitur quum Moysi servat conspectum suum et colloquium facie ad faciem in futurum (nam hoc postea adimpletum est in montis secessu, sicut legimus in Evangelio, Luc. IX. visum cum illo Moysen colloquentem) apparet retro semper in speculo, et aenigmate, et visione et somno Deum, id est Filium Dei, visum tam prophetis et Patriarchis, quam et ipsi adhuc Moysi. Nec absimiliter loco posteriori: Ipse enim et ad humana semper colloquia descendit, ab Adam usque ad Patriarchas et Prophetas, in [Col.0197C] visione, in somno, in speculo, in aenigmate. Caeterum S. Augustino locis jam citatis magis placet, ut dictis visionibus Christus quidem fuerit figuratus, sed per angelos figura duntaxat Deum apparuisse, id probans ex Scripturis, Osee XII, ubi angelum fuisse dicitur, qui cum Jacob colluctatus est, et Hebr. XIII, quum dicuntur quidam nescientes angelos recepisse hospitio. Quibus adjicere licet, quod Deum, quem sibi in rubo et in Sina apparuisse Moses dixit, hunc ipsum S. Stephanus, Act. VII. angelum fuisse testatur.

1/4/2006 2:06 PM


194 of 843


Hunc Tertulliani errorem, quem late deducit lib. [Col.0197D] de Fuga in persecutione, conscripto juxta S. Hieron. Sophron. et Nicephor. adv. Ecclesiam, tam late confutavimus nostris in illum Adnotationibus, ut non multis hic sit opus. Vide ibidem, quod ad calcem argumenti subjecimus, antidotum ex ipso auctore adhuc catholico, tom. II. lib. de Patient. cap. 13. num. 88. S. Cypriani locis aliquot; S. Athanasii Apologia pro sua fuga, et S. August. Epist. 180. ad Honoratum: e quibus etiam ad singula pene argumenta contraria respondimus: maxime cap. 4. num. 35. cap. 5. num. 39. cap. 6, num. 43. 47 ac 49, cap. 7. num. 54, cap. 8. n. 55. 57 ac 58, cap. 9. num. 60. et cap. 18. num. 75. Verba Auctoris citata sunt ista: Carnis patientia in persecutionibus praeliatur. Si fuga urgeat, [Col.0198A]

incommoda fugae caro militat; si et carcer praeveniat, est in illa paupertate lucis, patientia mundi. Quid, quod ex dicti libri cap. 11, videtur potissimum fugam improbare. Praepositorum Ecclesiae, utpote quibus (etiam juxta S. Athanas. Epist. ad Dracontium, et locum citatum S. August.) fugere non licet, nisi grege fugiente, aut Praepositum non desiderante, id est, non indigente ejus opera; quum personalis est, ut sic loquamur,

Episcoporum aut Pastorum persecutio? Quo casu etiam illis fugere licere, et multorum exemplis, et ex Scripturis late deducit S. Athanas. dicta sua Apolog. ad quam Lectorem, ne hic prolixiores simus, remittimus. Neque quidquam pro Auctore facit, quod invitet

Christus ad passionem contrariam fugae. Qui me confusus fuerit, et ego confundar eum,

(Marc. VI) quantumvis [Col.0198B] Scorp. advers. Gnosticos inde colligere videatur Martyria praecepta esse: quia aeque praeceptum esse Tertullianus agnoscit illud: Quum coeperint persequi vos, fugite de civitate in civitatem: quia neutrum praeceptum videtur, nisi secundum personas, tempora et causas, hoc quidem tempore persecutionis ob fidem Christi, iis quibus per animarum curam abesse licet: illud vero, si apprehensi fuerimus, vel in ipsa fuga. Praeterquam etiam quod utrumque apud Matth. eodem capite contineatur, oportet sanam accipiat interpretationem, ne sibi Evangelista contrarius videatur.

21. De Job, quod filiis ei non restitutis, voluntariam orbitatem sit passus. Tom. II, lib. de Patient. cap. [Col.0198C] 14, num. 98. In exemplaribus libri Job, quae viderat Tertullianus, desideratum fuisse videtur, quod de filiis septem et filiabus tribus ei restitutis legitur in Hebraeis, Chaldaeis, Graecis et Latinis exemplaribus: atque hinc factum opinor, uti peculiare istud, quod apud neminem Veterum reperire potui, Paradoxon sit secutus. Certe pluribus id improbare superfluum foret, quum ejusdem fere aetatis Origenes, Homil. 6 in Ezechiel. illud legisse se significet, et post eum Patres omnes, tam veteres, quam mediae aetatis, et recentiores. Quibus Auctor consentiret, si duntaxat dixisset, Job reliqua quae amiserat, reduplicata possedisse, exceptis filiis, utpote quos septem duntaxat recepit, atque adeo totidem quot antea. Id propterea interpretantur [Col.0198D] Philippus Presbyter, S. Gregorius Papa, Beda, et Rupertus Comment. in Job, quod septem priores filii adhuc vivere censerentur apud Deum. 1/4/2006 2:06 PM


195 of 843


cap. 20. num. 155, cap. 23. num. 174 ac 175. Advers. Marc. lib. III. cap. 11. num. 78, lib. IV. cap. 21. num. 311, et lib. V. cap. 19. num. 304.

Tale quid Tertullianum scripsisse satis manifestum est, sicut etiam Origenem, hom. 14 in Lucam, et S. Ambros. in eumdem. Verum possunt intelligi, juxta quod interpretatur S. Thomas Aquinas alicubi, de tali [Col.0199A] patefactione uteri, quae claustra virginitatis non violaverit, sicuti etiam nos adnotavimus ad illud Luc. II, pro se citatum ab Auctore: Omne masculinum adaperiens vulvam, ad dict. lib. de Carne Christi num. 175, adductis ad hoc testimoniis Graeci cujusdam interpretis, et S. Hieron. qui agnoscunt Christum nondum apertam vulvam virginalem aperuisse supernaturaliter, et clausulam naturaliter servasse, juxta Ezechielis vaticinium, de porta Orientali clausa, per quam solus Pontifex egreditur, quae nihilominus semper clausa permanet. Quo pertinet etiam S. Ambros. comparatio, Epist. 81 ubi scribit, Christum sic exisse de utero Virginis, sicut aquae fluxerunt de petra, denique illud Auctoris loco secundo citato dicti libri: Quid fuerit novitatis in Christo ex Virgine [Col.0199B] nascendi palam est, scilicet hoc solummodo quod ex virgine; significans ibidem, et aliis locis hic citatis, se illud usque adeo ursisse, ut verum probaret partum Christi ex Virgine, contra Marcionem, qui phantasticum dicebat. Postmodum interim, ubi satis fuit ea haeresis confutata, maluerunt Patres definire, Virginem Deiparam clauso utero incorruptibiliter peperisse.

23. De Maria virgine semel nuptura post partum. Tom. II. lib. de Veland. virg. c. 6. n. 48. Tom. III. lib. de Carne Christi c. 23. n. 174. et tom. V. lib. de Monog. cap. 8. nu. 55. Satis quidem obscure in hanc haeresim impingere videtur Auctor, ita ut aliquo modo sanum sensum [Col.0199C] possint ejus verba recipere; verum quandoquidem S. Hieronym., quum illum pro se citasset haereticus Helvidius, non neget illum tale quid scripsisse, neque ego ab ea ipsum excusandum putavi. Respondere sufficeret id, quod B. Hieron. de Tertulliano: Non aliud dico, quam hominem Ecclesiae non fuisse. Verum quia seductum fuisse verisimile est iisdem, quibus Helvidium, Evangelistarum verbis, Matth. XII. Luc. VIII. Joan. VII. de fratribus Domini, quos vere fratres, uti et vere matrem fuisse Christi, jam dict. lib. de Carne Christi cap. 7. num. 67 asserit, uti carnis Christi veritatem tanto comprobaret magis, aliquid de ejus phrasis intellectu adjiciendum est. Origenes, Hilarius, Euthymius, et Theophyl. in Matthaeum, [Col.0199D] Euseb. lib. II. hist. Eccl. c. 1. S. Epiphan. lib. III. Panarii adversus Antidicomarianitas, S. Ambros. et Oecum. in Comm. c. 2 ad Galat., fratres Domini putant appellari filios Joseph ex Maria Cleophae fratris sui vidua, ex qua liberos sex sustulerit, utpote Jacobum Joseph, Simonem, Judam et fratres ejus. Idque (vel teste Origene) juxta Evangelium quod Petri aut Jacobi titulum habebat. Verum rectius S. Hieron., in Comm. Quidam fratres Domini de alia uxore Joseph filios suspicantur, sequentes deliramenta apocryphorum, et a quadam Escha muliercula confingentes. Nos autem, inquit, sicut in libro, quem adversus

1/4/2006 2:06 PM


196 of 843


adstitisse dicitur Maria Jacobi, et Jose seu Joseph mater: quod de matre Domini non posse intelligi recte adnotavit Euthymius. Caeterum vide definitionem Ecclesiasticam hac de re apud S. Fulgentium, lib. de Fide ad Petrum inter opera B. Augustini.

21. De mille annis post resurrectionem corporum. Lib. de Resurr. carn. cap. 25, num. 203. advers. Marc. lib. I. cap. 29. nu. 203. lib. III. cap. 24. n. 191 et seq. lib. IV. cap. 29. num. 471. et tom. IV. [Col.0200B] in Fragment. libri de Spe fidelium. Quid Tertullianus hac de re senserit, satis arbitror deduxisse me t. IV ad Fragmenta lib. de Spe fidelium, ex ipsis ejus verbis, nempe, in terra quidem regnum Christi nobis repromissum ante coelum post primam resurrectionem, sed tamen ita, ut in eo reficiantur sancti omnium spiritalium bonorum copia. Quam etsi erroneam, utcumque tolerabilem tamen fatetur B. August., l. XX de Civit. Dei, quantum opinor, quod eam etiam sit reperire apud S. Irenaeum, l. V. de haeres., c. 32. 33. 34. 35 ac S. Justinum Martyrem, Dialogo adv. Tryphonem et Melitonem, qui in hoc sunt imitati, vel S. Hier. auctore, Papiam. Quibus assentiuntur etiam Apollinarius, qui frustra libros Dionysii Alexandrini contra Nepotem nisus fuit impugnare; [Col.0200C] Lactant. l. II, c. 13 ac l. VII, c. 24; Victorinus in Apocalypsin, antequam a S. Hieron. emendaretur; et, eodem teste, Severus in Gallo Dialogo de Vita S. Martini. Quanquam etiam illis imputet (uti et Tertulliano, sed, quantum apparet, non recte) Gennad. lib. de Dogmat. Eccles., potus et cibi deliciis fruituros sanctos. Alioqui certe, longe diversam patet fuisse Cerinthi, Marci ac Nepotis haeresim, de quibus ipse ibidem, et Euseb., l. III. c. 22 ac l. VII. c. 20. post eum, et Nicephorus alicubi, aliorumque Chiliastarum seu Milliariorum, adversum quos agit S. Epiph., haer. 76. Utpote qui (sicuti et hodierni quidam Anabaptistae) in illo etiam nuptiarum copulam, imo Cerinthus et Marcus omnia libidinum genera exspectabant, et uti [Col.0200D] S. Hier. asserit, juxta Judaeorum δευτερώσεις circumcisionis injuriam, instaurationem templi, taurorum et arietum victimas, otium Sabbati, et cunctarum gentium servitutem, atque adeo bella, exercitus, triumphos, superatorum neces, mortemque centenarii peccatoris. Porro quum omnibus iis imposuerit illud Apocalypseos S. Joannis Apostoli (nam illi adscribunt omnes illi) c. XX, Haec est resurrectio prima, beatus est sanctus, qui habet partem in resurrectione prima, in his erunt sacerdotes Domini et Christi, et regnabunt cum illo mille annis, de ejus loci intellectu aliquid hic adjiciendum est. B. Hier. Praef. in l. XVIII. Isai., Apocalypsin, non juxta litteram, sicuti a Judaizantibus, sed spiritaliter, ut scripta est, edisserendam dicit, quod ipsum disertis verbis facit Comm. [Col.0201A] MS. Victorini in Apoca se emendato, Dionysium opinor Alexandrinum secutus, dictis advers. Nepotem libris S. August. apertius lib. de Civit. Dei II. c. 7. 8. 9. primam resurrectionem interpretatur animarum resurrectionem, etiam in Scripturis agnitam, secundam corporum, et mille annos, aut tempus gratiae, quae remanebit ad saeculi finem, eo loquendi genere, quo pars significatur a toto, aut pro annis omnibus hujus saeculi, ut perfecto numero notetur ipsa temporis plenitudo. Quem sequuntur Ambrosio adscriptus Commentarius, Primasius, Andreas, ac Beda Comm. in Apocalypsin. Neque etiam pro illis facit quod legitur Apoc. XXI. de Civitate Jerusalem

1/4/2006 2:06 PM



coelis postmodum regnante. Sicuti etiam illud Gal. IV. de Jerusalem libera, quae est mater nostra; ubi repugnantia est in ipso adjecto: quae sursum est, quae etiam est in illo Philipp. III. πολίτευμα nostrum in coelis est, proinde non in terris, ut mirum sit haec pro dicta sententia ab Auctore nostro citari. Magis videbantur pro illo militare quae habentur Isai. LXV. et LXVI. ac Hierem. XVI. ac XXXI. denique Ezechiel. XX. XXVII. XXVIII. de [Col.0201C] restitutione Judaeae (ad quae his tantum verbis Auctor alludit), quae nominatim citantur, partim a sancto Irenaeo, partim a sancto Justino martyre; verum pulchre in Commentariis suis Hieronymus allegorice de Ecclesia Christum confitente, ejusque mysteriis illa omnia interpretatur, ubique irridens mille annorum illas fabulas, quo lectorem compendii gratia remittimus. Facilior est responsio ad Scripturas Gen. XIII. ac XV. quas (Irenaeum imitatus) pro se citat Auctor, de prima et secunda promissione Abrahae semini facta, prius in multitudinem arenae, deinde ad instar quoque stellarum, quasi terrenae et coelestis dispositionis auspicia, quia primam promissionem impletam constat multiplicatione filiorum Israel in terra Chananaeorum, sive Palestina: secundam vero interpretatur Apostolus [Col.0201D] Paulus de gentium Ecclesia, Rom. IX. et Gal. III. quo modo etiam utramque hanc promissionem distinxit Rhabanus noster Comment. in Genes. nec minus facilis ad illud Genes. XXVII. ubi ad Jacob. cujus figuram Christianos ex gentibus gestare novimus, prima promissio est coelestis roris, secunda terrae opimitatis, quia illam benedictionem tanquam terrenam interpretatur vel ipse Jacob verbis suis ad Esau postmodum prolatis, ubi dixit: Frumento, et vino, et oleo, stabilivi eum: et, si allegoricῶs velimus accipere, Procopius in Comment. de coelesti rore interpretatur, qui instillatur piorum animis, et de terrae pinguedinibus, quas habet accipiens semen, idque centupliciter reddens. Denique facillima ad illud Luc. XII. Quaerite primum regnum Dei, et reliqua adjicientur vobis: [Col.0202A] quia loqui Christum de hac vita, non illa futura post resurrectionem, initium ejus Christi sermonis manifestum facit: Ideo dico vobis: Nolite curam agere animae de victu et corpori de vestitu. Caeterum partim ex Platone Dialog. de Rep. et in Phaedro, desumptum hunc Millenariorum errorem, annotavimus ad l. de Anima c. 30. n. 376. ubi quum pro fabulis habeat Auctor, mirum est quod postea in eumdem impegerit: sed, sicuti satis deducit S. Hieron. Papiam, Melitonem, et alios supradictos Auctores, et maxime S. Iraeneum secutus est.

25. De Nuptiis secundis damnatis tanquam stupris. Tom. Il. lib. I. ad

Uxor. cap. 1. num. 11. et lib. de Veland. Virgin. cap. 10. num. 84. ac cap. 11. [Col.0202B] num. 98. Tom. III. lib. adv. Hermog. cap. 11 num. 7. Lib. de Resur. carn. cap. 8. num. 82. ac lib. adv. Marc. cap. 15. num. 245. denique tom. V. integris libris de Exhort. castit. et de Monogamia, ac lib. de Pudic. cap. 1. num. 15. In hanc haeresim Montanisticam paulatim delapsus est Tertullianus. Primum, castitatis amore, librum scripsit ad Uxorem de unis nuptiis, in quo quidem ab illis dehortatur, sed tanquam stupra non improbat: imo quum lib. II. ad Uxor. si nubere velint, saltem in 197 of 843 Domino nubere debere, id est, Christiano, late deducit; non omnino tunc damnasse

1/4/2006 2:06 PM



secundis enim nuptiis, his locis locutum fuisse, non de primis, vel haec S. August. l. I. de

bono viduitatis convinciunt, quae etiam antidoti loco hic afferunt: Non quia, inquit, innuptarum bonum honestum dixit Apostolus, ideo putare debemus turpe esse vinculum conjugale, alioquin etiam primas nuptias condemnabimus, quas nec Cataphrygas nec Novatiani, nec disertissimus eorum adstipulator Tertullianus, turpes ausus est dicere. Deinceps l. adv. Hermog. errorem suum magis aperit his verbis: Legem Dei in libidinem defendi, ac, totus adulter, et praedicationis et carnis; [Col.0202D] nubentium contagio foetet. Denique libris de Exhortatione castit. et de Monog. Montanum secutus, non solum stupra et adulteria et moechiam appellat secundas nuptias: sed etiam variis argumentis id probare nititur; sed frustra, sicuti ex antidoto Annotationum nostrarum in utrumque, lectori perspicuum esse poterit, quo, ne hic prolixiores simus, lectorem remittimus. Ubi subinde pro catholica de nuptiis secundis non prohibitis sententia, citavimus B. Hier. Epist. de Monogam. ad Ageruchiam, vulg. Gerontiam, de Viduitate ad Salvinum ac ad Pammachium, S. Aug. l. de bono Viduitatis, ac l. II. contra adv. legis et Prophetarum, S. Epiphan. adv. Montanum haeres. 59. et adv. Catharos, et Commentarios veterum super Epistolas Pauli Rom. VII. 1. Cor. 7. et I. Cor. V. Quibus [Col.0203A] licebit addere et illud B. Hieron. 54. Epist. ad Marcel. (qui alioqui videtur subinde iis iniquior), pro secundis nuptiis: Nos secundas nuptias non tam appetimus quam concedimus, Paulo jubente, ut viduae adolescentulae nubant, illi (nempe Montani sectatores) in tantum putant scelerata conjugia iterata, ut quicumque hoc fecerit adulter habeatur. Item illud in Epist. ad Titum etiam a nobis alibi citatum: Scripsit et Tertullianus librum de Monogamia haereticum, quem Apostolo contraire, nemo qui Apostolum legerit, ignorabit. Item illud S. August. haer. 126. lib. de Haeres.: Ideo Tertullianus factus haereticus, quia transiens ad Cataphrygas, quos ante destruxerat, coepit etiam secundas nuptias contra apostolicam doctrinam tanquam stupra damnare.

[Col.0203B] 26. De Paracleto Montano. Tom. lI. Lib. de veland. Virg. cap. 1. num. 6. Tom. III l. de Anima, c. 51. num. 613. ac 58.

num. 652. Lib. de Resurr. carn. cap. 11. num. 98. et cap. ult. num. ult. Adv. Marc. lib. I. cap. 29. num. 203. ac lib. V. cap. 15. num. 247. et lib. adv. Prax. cap. 1. num. 11. cap. 2. num. 22. cap. 8. num. 59. cap. 13. n. 78. Tom. V. lib. de Monogamia, cap. 2. integro, et non semel in aliis libris sequ. de Fuga in persecutione, de Jejuniis et Pudicitia. Adversus hanc haeresim longe absurdissimam sufficere possunt ipsa Tertulliani verba ante haeresim, l. de Praescript. adv. haeret. cap. 52. haeresi 21. n. 327. ubi blasphemiam appellat, eorum qui Cataphryges [Col.0203C] dicebantur, haereticorum,

quia in Apostolis quidem dicebant Spiritum Sanctum fuisse, Paracletum non fuisse, et quia dicebant Paracletum in Montano plura dixisse, quam Christum in Evangelium protulisse. Et tamen miser, forte ab illis seductus, quod secundas nuptias detestarentur, tot locis jam citatis Paracletum vocat Montanum, et subinde verba illius Paracleti titulo 198 of 843

1/4/2006 2:06 PM



in omnem veritatem, et rursum: nationibus destinati Apostoli, ipsi quoque doctorem consecuturi erant Paracletum. Ubi pro eisdem habet, Spiritum Sanctum, et Paracletum, quum perperam illi distinguerent (uti vel ex ipso Tertulliano dictum est) Spiritum sanctum, et Paracletum: et illud ipse contextus Evangelistae convincat, atque adeo sic locum illum interpretantur veteres omnes, ex professo vero adv. hanc haeresim S. Aug. tractatibus tribus in Evangelium Joannis: quo lectorem compendii gratia remittimus.

27. De Poenitentia moechis neganda. Tom. V. integro libro de

Pudicitia.

Sicut in Vita Auctoris annotavimus, quum omnino [Col.0204A] poenitentiam omnem tollerent Montanus et ejus sectatores Cataphryges (vel B. Hieronymo teste Epist. non semel citata ad Marcellam, et S. Paciano Tract. adversus Novatianos), in hoc ab iis dissentit Tertullianus, quod solis moechis eam negandam senserit, fortassis primum seductus ab illis suae aetatis Episcopis, qui, S. Cypriano teste lib. de Lapsis, dandam moechis poenitentiam non putarunt. Verum praeterquam quod ex Scripturis ille ibidem contrariam sententiam comprobet, de omnium peccatorum veniae potestate in Ecclesia, Auctor adhuc catholicus Tom. II. lib. de Poenitentia, quem ibidem ille imitatur disertis verbis: Poenitentiam de omnibus delictis necessariam deducit. Atque hoc est, quod dicit libro de Pudicit. cap. 1. num. 9. adversus meae quoque [Col.0204B] sententiae retro penes illos societatem, et haud absimiliter verbis etiam alibi non semel citatis S. Pacianus ad Novatianos verba faciens: Tertullianus post haeresim vester est, nam multa inde sumpsistis. Ipsum Epistola sua, et ea quam catholicus edidit, audies confitentem: posse Ecclesiam peccata dimittere. Item et S. Hieronymus dum dicit Tertullianum in libro quem de pudicitia adversus Poenitentiam scripsit, sententiam veterem nova opinione dissolvisse, in hoc secutum insanas et blasphemas foeminas suas. Quibus addere licebit lectori scripta illa veterum omnia de Poenitentia, quorum a nobis facta est mentio. Tom. II. dict. lib. de Poenitent. cap. 1. et quae a nobis dicta sunt, tum ad illum librum, tum ad alterum illum de [Col.0204C] Pud. ubi ad singula Auctoris in contrarium argumenta plerumque ex Paciano respondimus, adducta ad id praeterea Scripturarum aliquot explicatione saepe ex ipso Tertulliano. Citavimus etiam ad cap. 9. num. 72 et 73. S. Hieron. Epist. ad Damas. de duobus filiis, ubi ex professo contra Auctorem agit, et inter caetera etiam defendit, publicanos fuisse, non ethnicos, quod ille volebat, sed Judaeos, idque exemplis, Matth. ex circumcisione Apostoli, publicanorum a Joanne baptizatorum, et publicani orantis in templo, Luc. V. VII. ac XVIII, qui si ethnici fuissent, cum illis Christus non habuisset convivium, ne legem solveret, neque hic in templum admissus fuisset. Et vero quoties id in Christo denotabant, quod cum publicanis coetum communicaret, fere simul conjunguntur peccatores [Col.0204D] et publicani: atque adeo quod cum ethnicis convivaretur, non reprehendebatur, sed quia cum peccatoribus. Quo pertinet Pharisaei murmuratio, Luc. VII. de Peccatrice foemina, in qua poenitentiam agnoscit et veniam ipse Tertul. lib. IV. adv. Marc. cap. 18 num. 265. quam tamen ethnicam, nusquam Auctor audet dicere, quia ejus castellum Hierosolymis vicinum fuisse constat, Joan. XI. Neque pro auctore quidquam facit illud: Non erit vectigal pendens ex 199 of 843 filiis Israel: quia, etiamsi non deberent pendere vectigal, antequam, Deo sic disponente,

1/4/2006 2:06 PM


200 of 843


consulat studiosus Lector.

28. De Psychicis, quo nomine Catholicis calumniam fecit. Tom. III. Adv. Marc. lib. IV. c. 22. num. 325. advers. Prax. cap. 1. num. 17. Tom. V. lib. de Monogam. cap. 1. num. 4 et 5. ac cap. 11. num. 86.

87. 88. et cap. 16. nu. 120. lib. de Jejun. adv. Psychicos integro, et lib. de Pudicitia, cap. 1. num. 8. cap. 6. num. 47. cap. 10. num. 83. et cap. 21. num. 190.

Psychicos, animales intelligi, satis comprobavimus, vel ex Apost. I. Cor. II. ad initium lib. de Jejun. advers. Psychicos. num. 2; quod nomen jam in haeresin [Col.0205B] lapsus, catholicis impingit, suos Montanistas e contrario spiritales, quod spiritum Paracletum Montanum sequerentur, nuncupans; illis calumniam faciens quasi prorsus animales, passivitatem, id est, licentiam vitae sequerentur, utpote ad secundas nuptias transeuntes, martyria fuga vitantes, et jejunia Montanistica improbantes. Verum miser non animadvertit, Montanum animalem vitam gessisse, utpote quum scorta essent Priscilla et Maximilla, quae, relictis maritis, Montanum sequebantur, et earum asseclae martyria Christo negato evaserint; et si quid passi sint, ob latrocinia ante acta id toleraverint; denique etsi tres Quadragesimas (de quo mox latius) celebrarent, tamen reliquo anni tempore genio indulgebant. Neque tamen novum id haereticis, ut catholicos [Col.0205C] Psychicorum nomine appellarint, seque spirituales; nam idipsum ridet auctor in Valentinianis lib. contra Valent. c. 29 et 30. S. Irenaeum secutus: quod post hos etiam scripsit B. Epiphan. l. de Haeres.

29. De Quadragesimis duabus. Tom. V. lib. de Jejunio advers.

Psychicos, in earum defensionem conscripto, maxime cap. 15. num. 90.

Quum Montanistae tres observarent quotannis plenas septem septimanarum Quadragesimas, in hoc ab illis dissensisse videtur Tertullianus, quum separata ab illis coepit habere conventicula, quod duas duntaxat, sic enim ille: Quantula est apud nos interdictio ciborum? duas in anno hebdomadas Xerophagiarum, [Col.0205D] nec totas, exceptis scilicet Sabbatis et Dominicis, offerimus Deo. Neque tamen propterea illi haeretici censendi sunt. Nam Amalarius lib. I. de divinis Offi. cap. 36. et lib. IV. cap. 37. describit piorum quorumdam Jejunia, qui tres Quadragesimas observarent: unam ante Pascha, juxta traditionem Apostolicam, alteram ex devotione ante S. Joannis aut potius post Pentecosten, tertiam vero ante Nativitatem Domini; nec absimiliter secundam Quadragesimam pro Poenitentibus recenset Micrologus noster lib. de Observa. Eccles. 1/4/2006 2:06 PM



descripta. Verum hoc pro haeresi in Montanistis damnatum est, quod necessitatem observandi has Quadragesimas, seu tres, seu duas usque adeo urgerent, ut vel eo nomine catholicos Psychicorum, id est, sicuti jam dictum est, animalium hominum appellatione calumniarentur, quod secum eas observare nollent. Atque hoc est quod Epist. 54. ad Marcell. adv. Montanum urget S. Hieron. Nos (inquit) unam Quadragesimam, secundum traditionem Apostolorum, tempore nobis congruo jejunamus, illi tres in anno faciunt Quadragesimas, quasi tres passi sint Salvatores, non quod et [Col.0206B] per totum annum, excepta Pentecoste, jejunare non liceat, sed quod aliud sit, necessitate, aliud voluntate munus offerre. Hinc et Eusebius (juxta emendatiorem ex Graeco translationem, antea corruptam a quibusdam, uti in universum Jejunia Ecclesiastica tanquam Montanica damnarent) lib. V. Eccl. hist. cap. 17. Theodor. haeret. fabul. lib. III. de Montanistis, et Nicephorus lib. IV. hist. Eccl. c. 22. Montanum novas Jejuniorum leges praeter Ecclesiae consuetudinem introduxisse et sanxisse scribunt.

30. De Repudio christianis licito, ita ut alteram ducant, adulterii caussa. Tom. II. lib. II. ad Uxor. cap. 1. num. 4. Tom. III. lib. IV. adv. Marc. cap. 34. num. 537. [Col.0206C] Videtur quidem prima facie tale quid Tertullianus sentire, quum divortium comparat excessui mariti, uti magis probet post hunc non licere alteri nubere, sicuti non licet post divortium nisi adulterii caussa. Verum sese explicat tom. V. lib. de Monog. cap. 9. num. 70. et cap. 11. num. 89. Priori quidem loco, de repudiata uxore sic loquitur: ut in

totum sive per nuptias, sive vulgo, alterius viri admissio, adulterium pronuntietur a Deo;

et mox clarius, per mortem utique, non per repudium facta solutione, quia repudiatis non permitteret Apostolus nubere adversus pristinum praeceptum. Valeant itaque Erasmus et ejus asseclae qui pro se auctorem perperam citant. Certe contrarium jam definitum est Concilii Trident. sess. 34. can. 9.

[Col.0206D] 31. Circa Trinitatem. Tom. I. Tertull. Apolog. cap. 21. n.

316. et lib. advers. Hermogen. c. 3. n. 15. l. advers. Prax. c. 3. n. 29. c. 3. n. 34. c. 4. n. 39. c. 8. n. 55. 59 et 60. c. 9. n. 62. ac. 63. Item tom. V. Novatian. l. de Trinit. c. 11. n. 56. c. 22. n. 98. c. 24. n. 106. et c. 31. n. 141.

De Trinitatis fide, id est, trium Personarum, Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, sed unius essentiae, non dubitasse Tertullianum, ex compluribus ejus locis manifestius est quam ut probatione sit opus, maxime toto libro ejus argumenti, imo et tituli juxta editionem 201 of 843 nostram adversus Praxean, ubi adversus illam ejusque sectatores Montanistas, qui

1/4/2006 2:06 PM



in Deum Patrem et Dominum omnipotentem, rerum omnium perfectissimum creatorem, et in Filium Dei Jesum Christum Dominum Deum nostrum, et etiam in Spiritum Sanctum. Verum dum illis Paradoxa circa Trinitatem ascribimus, hoc solum volumus, subinde

ipsos, utpote ante omnem de Trinitate haeresim, obscure loqui in hac materia; et ut ne quis inde fortassis occasionem sui erroris aut haereseos accipiat, quomodo sano intellectu tales loci explicari possint, adjicimus, omittentes jam primum [Col.0207B] Rhenani calumnias in scholasticos theologos, quas habet illa sua ad lectorem admonitione de quibusdam Tertulliani dogmatis: maxime quod calumniam faciat ipsi quoque Tertulliano, tum in locis quibusdam corruptis, aut male intellectis, de quibus mox latius, tum in eo quod falso illi haeresim adscribat putantium in Eucharistia corpus Christi tantum esse in figura, a qua illum vindicavimus Annot. nostris in lib. IV. adv. Marc. cap. 40. n. 662. tum quod inter dogmata sive Paradoxa ponat, quae ille pulcherrime non solum de poenitentia publica, sed etiam de confessione secreta, vel ipso fatente, late deducit in libro de Poenitentia, de quo etiam dubitare non est veritus an Tertulliani esset, quum tamen S. Pacianus ex illo multa descripserit. Quo magis miror, non solum [Col.0207C] retentam fuisse in postrema anni 1580. editione parisiensi dictam illam admonitionem integram, sed praeterea universos errores Rhenani haeresim plerumque sapientes, sine addito antidoto: usque adeo ut catholicus lector mihi monendus sit, non minus illas illi cavendas annotationes, etsi subinde omisso Rhenani nomine, quam eas quae per Pium IV. et V. romanos pontifices interdictae sunt in editionibus prioribus, donec repurgatae fuerint. Verum ad rem veniamus. Primum ubi sic loquitur Tertullianus in Apolog. et adv. Praxean: Tres sunt non statu, sed gradu, nec substantia, sed forma;

nec potestate, sed specie; unius autem substantiae, et unius status, et unius potestatis; quia unus Deus, ex quo et [Col.0207D] gradus isti et formae et species; vocat statum, quod scholastici, et ipse quoque substantiam; gradum, quod illi notionem; formam, quod illi proprietates; speciem, quod illi habendi modum. Deinde illud lib. adv. Hermog: Fuit tempus, quum delictum et filius non fuit, ex zelo secundum scientiam dictum est

vehementius, ut ostenderet materiam non esse aeternam; volens per hoc significare duntaxat, quod habet S. Hilarius lib. XII de Trinit., solum Patrem aeternum, Filium autem illi coaeternum esse, ut omittam quod ibidem ad similia verba, quae sibi ex persona Ariani proponit respondeat: Hoc humanum sensum et intelligentiam excedere mundi, non hoc capere rationem humanae intelligentiae, sed prudentiae fidelis professionem esse. Seipsum autem explicat eodem sensu [Col.0208A] auctor lib. adv. Prax. c. 5. n. 43. et seq. et totius cap. 6. ac 7. Deinceps his verbis eod. lib. adv. Prax. Filio et Spiritu Sancto secundum et tertium sortis locum, tam consortibus substantiae Patris: id vult quod dicunt scholastici, duabus emanationibus productos Filium et Spiritum Sanctum a Patre improducto; aut Filium esse secundam personam, et tertiam Spiritum Sanctum, sicuti postea non semel loquitur. Verum perperam illi impingit ibidem Rhenanus, quasi Filium et Spiritum Sanctum appellet membra, priora, et instrumenta, quum ea verba referantur potius ad angelos, alienos a substantia Patris, qui tamen monarchiam Dei non evertunt. Similiter quum Spiritum Sanctum tertium gradum dicit, gradum intelligit originem. Quod rursum lib. adv. Prax. προβολήν non solum [Col.0208B] Spiritui Sancto, sed etiam Filio ex Patre attribuit, malunt ita distinguere SS. Hilarius ac August. libris de Trinit. et alii Patres posteriores, ut generationem Filio, processionem attribuant Spiritui Sancto. Quod ibidem eam interpretatur prolationem rei alterius ex altera, intelligit personas realiter non essentialiter disjunctas, sequitur enim: quia prolatum dicimus Filium a Patre, sed non separatum. Commode etiam sunt interpretandae propositiones 202 of 843 illae: Omnis origo parens est, et omne quod ex origine profertur, progenies est; item:

1/4/2006 2:06 PM


203 of 843


quia ab uno per generationem communicatam a Patre; Spiritus Sanctus in tertio signo, quia a duobus per spirationem eamdem numero essentiam accipit. Atque hoc est quod aliis verbis postea auctor extulit: Ex uno Patre omnia, quae in Deo per substantiae unitatem, et in unitate Trinitas unius substantiae. Item: unitas in semetipsa derivans Trinitatem, non destruitur ab illa, sed administrans; ut tota substantia sit idem quod una substantia indivisa in tribus. Denique videtur Filius ab Auctore appellari portio, quia nec Pater, nec Spiritus Sanctus est, tametsi, unus Deus sint tres personae, et non Filius, qui Pater, nec Pater qui [Col.0208D] Spiritus Sanctus. Quum vero dicit ibidem: Patrem majorem esse Filio, intelligi debet, non quoad deitatem quae sit minor in eo, sed quatenus (sicuti indicant verba sequentia) a Patre generato genitus. Atqui quanquam hic satis obscure dicatur: Ipsum quod Pater et Filius dicuntur, nonne aliud pro alio est? pulchre seipsum explicat postea, ita ut cum scholasticis in eo consentiat, quod alius dicatur Pater, alius Filius, alius Spiritus Sanctus, sed non aliud, eo quod non sint idem Pater, Filius et Spiritus Sanctus, et tamen ejusdem substantiae. Si quae praeterea sunt alia dicto lib. adv. Praxean, quae durius aut obscurius dicta sint, meminerit lector totum hunc librum caute legi et commode intelligi debere. Ad Novatiani redeamus librum de Trinitate. Imprimis quod habet [Col.0209A] c. 11. divinitate sermonis in ipsa concretione permixta, etsi quid tale inveniatur jam dicto lib. adv. Praxean, intelligi debere de permixtione unionis, non vero permixtione naturarum divinae et humanae, ibi annotavimus n. 56. id comprobantes ex aliis pluribus ejus libri locis. Est fides recta (juxta Athanasii Symbolum) ut credamus et confiteamur quod unus sit Christus, non conversione divinitatis in carnem, sed assumptione humanitatis in Deum, unus omnino non confusione substantiae, sed unitate personae. Deinde illud ibidem: Ante quem nihil praeter Patrem, eodem intellectu accipiendum, quo id quod supra adduximus ex Tertul. lib. advers. Hermog. juxta quod [Col.0209B] annotavimus ad eumdem lib. cap. 31. num. 141. Nec [Col.0210A] aliter quam jam diximus, quod ibidem minorem Patre dicit ut Filium. Caute etiam debet legi illud, quod videatur non aliam unitatem Patris et Filii interpretari quam societatis concordiam, afferens perperam ad hoc locum, I. Cor. III. pro sua sententia; quia catholica fides et Scripturae etiam veritatem essentiae agnoscunt in Patre et Filio. Denique quod de Spiritu sancto non videatur consentire catholicae Patrum traditioni ex Scripturis, factum putamus, non quod negaret Spiritum Sanctum aequalem Patri et Filio; sed nondum re definita, obscurius solent loqui Patres veteres ob materiae summam obscuritatem, ita tamen ut commodum aliquem sensum patiantur.

[Col.0209]

PROVERBIALES FORMULAE TOTO OPERE HOC TERTULLIANICO CONTENTAE, BREVIBUS SCHOLIIS ILLUSTRATAE, AUCTORIBUS BEATO RHENANO ET AND. HOYO BRUGENSI. 1/4/2006 2:06 PM


204 of 843


Proverbii hujus, quod Teutonis Gallisque etiam usitatum, usum ipse Tertul. fusissime explicat: ut, abiisse hominem, sit, e corpore excessisse animam, [Col.0209C] atque ita inter vivos esse desiisse. Sic Graeci uti his verbis solent, οἴχεσθαι, κατοίχεσθαι, ἀπέρχεσθαι, ὑπογίνεσθαι, hoc est mori: quae omnia abitum excessumque significant. In dictiuncula jam, quae longum spatium innuit, tota Proverbii vis videtur consistere. Tanta vis fuit veritatis de resurrectione et immortalitate animae, ut ea ex hominum animis, ne in tantis quidem vanarum opinionum tenebris, a majoribus veluti per manus tradita, potuerit evelli, sed trito usitatoque proverbio sit frequentata, de iis qui jamdudum essent defuncti; quasi praesumerent, hoc est praeciperent, et anticiparent animis, corporum resurrectionem, sive animorum qui excesserant, ad sua corpora reditum, ἀναστροφὴν, ἀνάστασιν, hoc est, Reverti, ἐπαναστρέφειν, ἢ αναβιοῦν.

[Col.0209D] 2. Abruptum amplissimum salire. Tom. III. lib. V. adv. Marc. cap. 14. num. 231. Salire, pro transilire vel saltu transmittere. Ut sit omnino, aut verba saltem intermedia praemittere. Ab iis sumptum qui malunt compendium facere itineris, saltu, quam dispendium commodiore ambulatione. Sic, «Maximum campum levissimo saltu transvolas,» Scaliger ad Cardanum. Explicat se mox Tertullianus: Ademisti tanta de Scripturis, hoc est, intercidisti, rejecisti et abrupisti, ut lacunae in librorum contextu permagnae exstent. Lib. V. adv. eumdem. Quantas foveas in Epistola fecerit, auferendo quae voluit. Virg. libro. IV: His medium dictis sermonem abrumpit.

[Col.0210B] 3. Acie figere. Tom. I. lib. de Pall. cap. 4. n. 84. Est acute, intentis et quasi defixis in rem oculis intueri, ἀτενὲς ὁρᾷν. Virgil. . . . . . . Oculos horrenda in Virgine fixus. Ut qui vestibus a naturae moderatione alienis, hominesque [Col.0210C] transversos de recto statu agentibus induti, palam conspiciendos se, aut potius deridendos praebent, omnium oculos in se convertere velle videantur. Ut tamen hujusmodi inspectio, sive spectatio, quam captant, cum probro contumeliaque eorumdem gestantium, sit conjuncta, ut non laudi, sed vitio vertat. Huic subjungitur: Digito destinare, Nutu tradere. De quibus infra.

1/4/2006 2:06 PM


205 of 843


Quum quasi plenae juris, auctoritatis et potestatis habenae effunduntur in aperta objurgatione. Apud Virgil. «Ense incluso ibat.» Cui contrarium est illud Cic. I. in Catil. «At nos vigesimum jam diem patimur [Col.0210D] hebescere aciem horum auctoritatis. Habemus enim Sen. Cons., verumtamen inclusum in tabulis, tanquam gladium in vagina reconditum.» Sic in Apio: Dentes exerti ad vulnera infligenda acuti et erumpentes.

5. Nihil ad Andromacham. ibid. cap. 8. n. 65. Alludere videtur ad veteris alicujus tragici fabulam, nomine Andromachae inscriptam. Et ex Tertull. colligere est, nihil aliud isthoc proverbio significari, quam hisce: Nihil ad versum, nihil ad Bacchum, οὐδὲν πρός ἕπος, ἀπροσδιόνυσα, hoc est, aliena a re. Nam haereticos cum histrionibus comparat. Hi allegoricos gestus accommodantes canticis, alia longe a praesenti et fabula et scena exprimunt (ut videatur ad graeca proverbia respexisse, ἐκτός χοροῦ ὀρχεῖσθαι, vel ad τὸ ἀπορχεῖσθαι [Col.0211A] (extra chorum saltare, et desaltare); illi, haeretici scilicet, easdem parabolas quo volunt tribuunt, non quo habent aptissime excludunt.

6. Ad scamma producere. Tom. II. lib. ad Martyras, cap. 3. num. 44. RHENANUS. Locus certaminis in quo congrediuntur athletae σκάμμα Graecis dicitur quod is fossa cingi soleret, παρὰ τό σκάπτειν. Hinc proverbialiter dictum D. Hieron. de scammate et loco certaminis egredi; pro eo quod est: A proposito digredi, sive lineas transilire. Sic enim apud illum legendum, scribentem adversus errores Joannis Hieros. ad Pammachium. Quum ergo ista quaerantur, inquit, cur tu, omissis super quibus pugna est, de scammate et loco certaminis [Col.0211B] egrediens, in peregrinis et longe alienis disputationibus immoraris? Porro seipsum exponit, quum addit: Et loco certaminis. Et, enim idem valet, quod: id est. Non omittendum, valde signanter loqui Tertull. Nam athletae et gladiatores produci dicuntur in spectaculis ab ipsis munerariis qui ludos edunt. Sic mox: ut ad stadium tribunalis bene exercitati incommodis omnibus producamur. Ex sententia Tertull. est in theatrum, arenam, locum publicum certaminis adducere, ostentandi periclitandique artem, vires, gratia, et praemium, sive βραβεῖον auferendi, in arenam descendere. Paulus Leopard. lib. I. Miscell. cap. 22. vocis significatum explicat: et scamma Erasmi et Caelii refutat. B. Ambros. lib. I. Offic. «Adhuc athletae in scammate sunt,» etiam proverbialiter, quasi [Col.0211C] dicat: Etiamnum de praemio certatur, et palma dubia est.

1/4/2006 2:06 PM


206 of 843


videtur: ὧν ἴχνός τι μέχρι νῦν διασὼζοντες, ὃταν ἄρχων πρὸς ὅρνισιν ἢ θυσίαις διατρίβῃ, βοῶσιν ὧν ἄγε. Muret. Variar. Lect. 15. lib. Proverbium igitur erit, quo ad rem institutam attentum aliquem esse jubemus ut in eam unam tota mente incumbat, ut nec verbis aliud usurpet, nec in animo secum cogitet.

[Col.0211D] 8. Ex aere collatitio. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 12. num. 136. RHENANUS. Qanquam hic symbolae et collationis fit mentio, (nam Tertull. conferunt, inquit, in medium, et mox, unum omnes bonum conferebant. Item Irenaeus: Unumquemque, inquit, eo quod habebat in se optimum florentissimumque conferentes, collationem fecisse. Rursum mox: Et secundi Christi, quem Soterem dicunt, ex collatione composita fabricatio) nihilominus, quando vel exemplaria constanter habent: aere collatitio, video non tam collatitio legi posse, quod omnibus obvium est, quam collocatitio, pro aere mutatitio et alieno; quod in unum conferentes boni viri, et apud amicum negotiationi intentum [Col.0212A] collocantes, sic illum quum ornant, tum adjuvant, prius ab eo caventes. Unde fortassis vulgo Afrorum usitatum id temporis proverbium, ut aere collocatitio aliquid fieri diceretur, aut dives quispiam esse jactaretur, qui propriis opibus non polleret, sed commodatitiis et alienis. Sane apud Irenaeum alio loco de hoc ipso Sotere legitur: In eum disponentibus velut florem suum, ut collocatitium, sit hic deposititium. Idem sensus erit, si collatitio legas, aut certe non magnopere diversus. Equidem apud veteres multa fiebant aere collato; quibus operibus inscribebantur hae notae: AERE COL. Ad quem morem fortassis hic respexit Tertullianus. Stips collatitia quae in pauperum usus erogatur; et collatio sive collecta, quae et indictio, pensitationis pecuniariae genus est, et [Col.0212B] σύμβολον, collatio in coenae apparatum sive pecuniaria, sive penuaria. Unde Caena collatitia sodalium aut contubernalium accubatio, ubi suas quisque afferunt epulas, ἔρανος, proverbium in eos conveniet qui per se nihil valent, sed toti alienis nixi sunt opibus, quibus substractis corruant, et fide fortunaque fiant expertes. Divites in aere alieno, uti Horatius dixit: Meo sum pauper in aere.

9. Aesopi graculus. Ibid. cap. 12. num. 139. RHENANUS. De hoc exstat Apologus inter eos qui Aesopo vulgo tribuuntur. Unde Graecis natum proverbium: Ἀισώπιος κολοιός, id est, Aesopicus graculus. Dicto solitum in eos, qui aliena pro suis ostentant. Horat. 3. Epist. lib. I: [Col.0212C] Quid mihi Celsus agit? monitus, multumque monendus Privatas ut quaerat opes, et tangere vitet Scripta, palatinus quaecumque recepit Apollo. Ne, si forte suas repetitum venerit olim

1/4/2006 2:06 PM


207 of 843


Ηὐχεῖ κολοιὸς ὀρνέων ὑπερφέρειν· Πρῶτον δὲ δῶρον ἡ χελιδὼν ἡρπάκε. Μεθ᾽ ἢν ἂπαντες εἶτα· γυμνὸς εὑρέθη. Ἐπιμύθιον· τὸ ἐξ ἐράνου κάλλος διαλύεται. Quod sic vertimus: Dum jactat alienis amicta plumulis Praestare volucres caeteras cornicula; [Col.0212D] Hirundo primum deripit munus suum, Exinde reliquae, et nuda tandem cernitur.

10. De Aesopi puteo Asinus. Tom. III, lib. IV. advers. Marc. cap. 23. num. 349. Ut subaudiantur verba: modo venis, modo apparuisti. In eum qui aliunde incognitus, nullaque celebritate nominis praeclarus, et quasi ex angulo modo advenit; qui latuit, sive ut verbo Horatiano utar, fefellit hactenus, quique subito magnum quid et praeclarum audeat jactare, imo auctoritatem et gratiam, cum fama sibi vindicare. Quum Apologus inter Aesopicos hic non exstet, futile esset aliquid hic ex conjectura afferre, unde eorum sit proverbium, quidquid alii nugentur περὶ τῆς τοῦ ὄνου παρακύψεως.

[Col.0213A] 11. Agina media, seu Aginae aequilibrio ferri. Tom. III. lib. advers. Hermog. cap. 41. num 142. et Tom. V. lib. de Pudic. cap. 9. num. 73. In lib. de Pudicit. Non enim admittetur exemplorum adaequatio, licet in agina congruentissima, si fuerit saluti nocentissima. Si, ut ait Rhenan. ex Festo, Agina est

foramen illud in quo inseritur scapus trutinae, hoc est, in quo agitur sive vertitur trutina, et tum in media agina consistere trutina dicatur, quoties accidit aequipondium, ut neutra pars propendeat: idem erit cum Ansa (quantum ad Proverbii usum), quae est λαβή, in quo examen vertitur, sive in cujus meditullio lingula obversatur, et huc illuc nutat, dum lancibus aequatis respondeat summo puncto, [Col.0213B] hoc est, neutro inclinet, sed aequo momento discrimen partiatur. Usus proverbii esse poterit in eos qui neutrarum partium sunt, sic ut neque hos, neque illos offendant. In eos qui virtutes amplectuntur, quae mediocritates sunt quaedam inter extrema vitia constitutae. In judices integros, et similia. Videantur Annot. Pamelii.

1/4/2006 2:06 PM


208 of 843


puer doluerit; qui in Olympiis stadium decurrere, nisi cum antagonistis regibus, recusarit; [Col.0213C] qui asiaticum regnum dispertiri cum Dario, rebus integris, noluerit; qui quum ab Anaxagora innumerabiles esse mundos audiisset, illacrymarit, qui nedum unius dominus esset factus.

13. Amazona audacior. Tom. III. lib. I. advers. Marc. cap. 1. num. 14. Amazones, vel Amazonae, singulare omnium saeculorum exemplar, inquit Justin. lib. II. Quarum audaciae plus quam virilis plena facinora, bella, expeditiones commemorantur. At quoniam audacia in muliebri sexu cum impudentia plerumque est conjuncta, proverbium in eos conveniet, qui impudenter sunt audaces et temerarii. Videantur annot. Pamelii.

[Col.0213D] 14. Aries in nos temperatur, quo quassatur caro. Tom. III. lib. de Resurr. car. cap. 5. num. 43. Aries, trabs funibus tensa, suspensa, cujus caput ferro vestitur, ut durissimam, arietis instar, frontem videatur habere, et more etiam arietis retro ducitur, ut majore impetu feriat, subruatque muros. Hinc verbum temperari, quod in apparatu et libratione in ictus destinata, arte opus esset et certa temperatura. Subjungit Tertullianus verbum quassatur. Virgil. Pulsabant ariete muros, Labat ariete crebro janua, Arietat in portas. Cicero, Aries murum percusserit. Proverbialiter dici poterit, pro eo quod validum argumentum nobis objicitur, quod difficile sit dissolvere. Aperta vi oppugnamur. Ut arietes et cuniculi in argumentis, inter se opponantur.

[Col.0214A] 15. Aristide justior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num. 173. Tam celebris apud Graecos, et praesertim Athenienses, justitia et aequitas Aristidis, ut τοῦ δικαίου cognomentum meruerit. Tanta non legum modo, sed aequi boni etiam fuit in homine observantia; ut hoc solo nomine in exsilium ab improbis sit ejectus, et diversis studiis cum Themistocle Remp. administrarit.

1/4/2006 2:06 PM


209 of 843


praeterquam si confestim partes contactae amputentur: tam praesentaneum scilicet est venenum. De vipera, eodem lib. [Col.0214B] cap. 29. Serpentum vipera, sola terra dicitur condi, caeterae arborum aut saxorum cavis. Sed Aristot. lib. V. de Natura animal. contra tradit viperam sub petris sese condere, reliquas serpentes in terra abdi; omnes secessus tempore veneno orbe dormiunt. Lib. 7. cap. 2. ait qui montem Athon incolant, viperinis carnibus ali. Quod certe argumentum est veneni minus efficientis. Proverbio igitur isto significabitur pestilentissimum a minus malo ad nequitiam edoceri.

17. Attalicae divitiae. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 15. num. 93. Si Attalicae legatur, nihil difficultatis; notae Attali, Regis Pergameni, divitiae, queis pop. Rom. ex hereditate adierit. De quo Horat. in Odis: [Col.0214C] Non opes neque Attali Ignotus haeres regiam occupavi. Et Attalicis conditionibus. Ut magnificae et supervacaneae illae divitiae atque deliciae, pani opponantur; hoc est simplicissimo victui. Sin Attellanae, personatae illae in cultu et vestibus lautitiae intelligentur. Nam Attellanis (ex Atella Campaniae oppido) histrionibus celeberrimis, hoc jus concessum erat, ut Personam in scena deponere non cogerentur. Unde fabulae personatae pro Attellanis κατ᾽ ἔξοχην. Dicetur in vestitum supervacaneum, et ad luxum ostentationemque comparatum.

18. A toga ad pallium. Tom. I, lib. de Pallio cap. 5. n. 94, et cap. 6, n. 116. [Col.0214D] RHENANUS. Pallium Graecorum erat et philosophorum. Hoc etiam Romani, toga rejecta, amiciebantur. Hinc illud admirantis vulgi dicterium de potentioribus ad christianam religionem transgressis, A toga ad Pallium. Unde motus Tertull. ut scriberet pro Pallio librum. Ammian. Marcell, de Juliano. Aug. Namque in pace, inquit, ejus mensuram tenuitas erat recte noscentibus admiranda, velut ad pallium mox reversuri.

19. Caecus a caeco in eamdem deductus foveam. Tom. III, lib. III, adv. Marc, c. 7. n. 44. Proverbium vel ipsi Servatori usitatum, Luc XVI. quoties indoctus indoctum docere conatur, vel imprudens imprudenti dare consilium, atque ita in eosdem errores, aut

1/4/2006 2:06 PM


210 of 843


20. Caecus in petram offendit. Tom. III. lib. V. adv. Marc. cap. 7. num. 119. Tertullianus allegorice de Marcione qui, errorum pravitate excaecatus, male de Christo (petra spiritali) sentiret. Non absimile: Impingere in scopulum, lib. de Trinitate, cap. 28.

Duobus istis locis, quibusdam effossis luminibus orbatus, totus in doctrinae suae caecitate superatus. Usurpabitur in eum quem opinionum perversitas ad absurda quaeque praecipitem agit.

21. Caedere cominus. Tom. III, lib. II. adv. Marc. c. ult. num. 205. et lib. III. c. 5, n. 14. [Col.0215B] Cominus caedere, cominus dimicare, συστάδην μάχεσθαι, καὶ ἐγγύθεν; cui contrarium, πόῤῥωθεν, διὰ δορὰτων ἢ βέλων. Translatum a bello, in quo nunc conserti pugnant gladiis, et conserere, sive conferre manus dicuntur, nunc machinis aut etiam amentis procul tela in hostem torquentes. Utemur eo, quum significare voluerimus nos rem propius, seu de propinquo velle expendere, agitare, argumenta ex rei ipsius natura, non extrinsecus assumpta, ad infirmandam alicujus sententiam afferre.

22. De calcaria ad carbonariam. Tom. III, lib. de Carne Christi, cap. 6. num. 52. RHENANUS. Calcaria taberna est, ubi calx asservatur aut venditur. Sic carbonaria a carbonibus. Usus [Col.0215C] erit, quum res sordida aut molesta, aeque sordida aut molesta mutatur. Et elegans proverbium est, quoties de impuro loco ad nihilo puriorem nos recipimus; quum ex uno malo in aliud diversum incidimus. Postquam Tertullianus Marcionis respondisset impurissimae haeresi, ad Apellis aeque impuri confutationem sese accingit. Non absimile: E Scylla in Charybdim; e fumo in flammam. Nisi quod illo Proverbio quaedam malorum diversitas, et quasi repugnantia significari videatur, uti calx et carbones, ratione contrariorum colorum repugnant. Sumptumque est ab iis, quibus sordes odiosae, neque facile vestitum contaminari sibi patiuntur, quod fuligo utrorumque efficit.

[Col.0215D] 23. Campis suis diffundere. Tom. V, lib. de Trinitate, 1/4/2006 2:06 PM


211 of 843


vocis significatione. Et illud Virgil.: Equites Messapus in armis, Et cum fratre Coras, latis diffundite campis. Κατὰ τὴν μεταφορὰν haec: Rhetorum campi; In aliquo campo Oratorem versari; Ex ingenti quodam immensoque campo in exiguum gyrum Oratorem compellere; et, Haec latissimum dicendi campum rhetori [Col.0216A] solent aperire. Ex quibus et hujus et sequentis proverbii usus patet.

24. Campus fusus et latus aperitur. Ibid. cap. 28. num. 127. Cui contrarium, non habere satis magnum campum in quo versetur, apud Ciceronem. Novatianus etiam alibi eodem libro: Haec breviter sint nobis dicta et strictim posita, et

non longa disputatione porrecta. Latius enim potuerunt porrigi, et propensiore disputatione produci.

25. Capitis supercilio loqui. Tom. III. lib. adv. Hermog. cap. 27. n. 91. In superciliis notatur fastus, qua parte aut negamus aut annuimus. Haud dubie mutuatus ab Homero illud [Col.0216B] est Tertull. Iliad. α. Thetis ad Jovem: Νημερτὲς δὴ μοι ὑπόσχεο, καὶ κατάνευσον. Haud dubitanda mihi promitte atque annue. Respondet Jupiter: Εἰ δ᾽ ἄγε τοι κεφαλῇ κατανεύσομαι, ὂφρα πεποίθῃς; Τοῦτο γὰρ ἐξ ἐμέθεν γε μετ᾽ ἀθανάτοισι μέγιστον Τέκμωρ᾽ οὐ γὰρ ἐμὸν παλινὰγρετον, οὐδ᾽ ἀπατηλὸν, Οὐδ᾽ ἀτελεύτητον γ᾽ ὅ, τι κεν κεφαλῇ κατανεύσω. Ἦ, καὶ κυανέῃσιν ἐπ᾽ ὀφρύσι νεῦσε Κρονίων. Id est, Annutabo tibi capite, ut bene fida quiescas; Hoc si quidem magnum est diis cum immortalibus a me Judicium, neque enim revocabile mi, neque fallax, Quodque tibi capite annutabo, neque imperfectum. Dicta superciliis Saturnius annuit atris. Unde Plinius, lib. I. epist. ad Octavium Rufum: Vide in quo me fastigio collocaris, quum 1/4/2006 2:06 PM


212 of 843


temere existimem: Censorium supercilium, quasi qui supercilio solo vel damnet, vel probet, quod alii tetricam severitatem interpretantur.

26. Catharticum dare. Tom. I. lib. de Pallio, cap. 5. num. 111. Καθαρτικὸν ἢ καθαρτήριον φάρμακον, ἢ κάθαρσις, medicamentum ventrifluum, sive quod alvum dejicit. Hinc ὑπήλατον dictum Hippocrati. Explicat se Tertull. [Col.0216D] Sermone me suasisti medicamine sapientissimo: ex graeco Senario: Λόγῳ μ᾽ ἕπεισας φαρμάκῳ σοφωτάτῳ. Καθαιροῦν est lustrare et expiare, ad quod alludit Horat. lib. I. epist. 1. loquens de vitiis animi: Sunt verba et voces, quibus hunc lenire dolorem Possis, et morbi magnam depellere partem. Et, . . . . . sunt certa piacula, quae te Ter pure lecto potuerunt recreare libello. Huc pertinet, Elleboro purgare, et similia.

27. Catone sapientior et gravior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num. 173. Catum Sabini acutum dixerunt, unde Catonum nomen. Hujus autem Catonis, apud Tertull. primi et Censorii, elogium habes apud Plinium lib. VII. cap. 27. [Col.0217A] et apud Ciceron. lib. de Amic. ubi de Catone Laelius: Aut enim nemo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. Et in lib. de Senect. qui Catonis hujus nomine inscribitur.

28. Caucaso abruptior. Tom. I. lib. I. adv. Marc. cap. 1. num. 15. Caucasus, mons Scythiae vastissimus, cujus, ut ait Plin. lib. VI. cap. 5. juga in colchica Ponti regione ad Riphaeos montes torquentur, altero latere in Euxinum et Maeotim devexa, altero in Caspium et Hyrcanium mare, variis nominibus. Virgil. IV. Aeneid.: Duris genuit te cautibus horrens

Caucasus, Hyrcanaeque, etc. Quibus verbis abruptum explicatur. In hominem agrestem, et durum, intractabilem et inhospitalem.

1/4/2006 2:06 PM



Marc. cap. 10. num. 118. In hominis cerebro, spirituum vitalium receptaculo, suprema et quasi regia rationis potestas; in corde totus ipse vitae fons et sapientiae sedes. Hinc vecordes et insipidi, cerebro cordeque vacui dicuntur. Atque adeo ipsa corporis vitia, si vel cerebro vel cordi sint affinita, mentem quoque et actionem labefactant. Notus Aesopi apologus de vulpe caput larvae admirante, ὦ οἱα κεφαλή, καὶ ἐγκέφαλον οὐκ ἔχει· πρὸς τοῖς κατὰ τὴν ψυχὴν ἀλογίστοις. O quale caput! et cerebrum non habet.

30. Cervi in praelio. Tom. II. lib. de Coron. milit. cap. 1. num. 18. [Col.0217C] RHENANUS. Proverbialem figuram sapit, natum ut apparet, ex illo Chabriae apophtegmate, qui dixit, Formidabiliorem esse cervorum exercitum duce leone, quam leonum duce cervo. Meminit Plut. Cervus est simplex et notae timiditatis animal, cujus omne in fuga praesidium, quum sit pernicissimum. Hinc cervini viri dicuntur quum fugae magis quam viribus fidunt, quique formidolosi sunt. Quibus Mavors, ut ait Virgil. lib. II., ventosa in lingua pedibusque fugacibus. Et apud Hom. Iliad. α Achilles Agamemnoni timiditatem in congressibus praeliorum exprobrat: Οἰνοβαρὲς, κυνὸς ὃμματ᾽ ἔχων, κραδίηντ᾽ ἐλάφοιο; Ebrie, cervinum cor habens, oculosque caninos

31. Chrysippus ad elleborum. Tom. III. lib. de Anima, cap. 6. num. 89. [Col.0217D] Chrysippus, Cleanthis discipulus, homo acerrimo ingenio, de quo versiculus,

Εἰ μὴ γὰρ ἦν Χρύσιππος, οὐκ ἄν ἦ Στόα . . . . Nisi fuat Chrysippus, aut fuat Stoa. Refert Val. Max. lib. VIII. cap. 7. Carneadem cum Chrysippo disputaturum, elleboro se ante purgare solitum, ad exprimendum ingenium suum attentius, et illius refellendum acrius. Idem A. Gel. lib. XVII. cap. 15. Carneades Academicus scripturus adversus Stoici Zenonis libros, superiora corporis elleboro candido purgavit. Et cap. ubi ellebori efficientem et duplex genus explicat. Et Plin. lib. XXV. c. 5. idem Carneadi attribuit, et ellebori naturam describit. Tertull. ipsi Chrysippo tribuere videtur. Sententias [Col.0218A] suas non intelligendo, valetudinis corruptelam suspicari. Quod Valerius de Chrysippo eodem capite scribit: Cujus studium in tractandis ingenii sui monumentis tantum operis 213 of 843 laborisque sustinuit, ut ad ea quae scripsit, penitus cognoscenda, longa vita sit opus. Et

1/4/2006 2:06 PM


214 of 843


32. De coelo supervenit. Tom. I. Apolog. cap. 10. num. 162. [Col.0218B] Videantur Annotationes Pamelii. Explicat Tertullianus in ignotos, et vel ex inopinato apparentes; qui et coelites et coelo delapsi, vel e coelo cecidisse dicebantur, οὐρανοπετεῖς. Illud sumptum videri potest a scenis Tragicis, in quibus fere, ἀπὸ τῆς μηχανῆς θεὸς. Est enim machina supra scenam locus, unde ex improviso Deus aliquis apparebat.

33. De coelo in coenum. Tom. II. lib. de Spect. cap. 25. num. 189. Tertul. De Ecclesia Dei, In diaboli Ecclesiam tendere. Et lib. de Coron. milit. De castris in castra tenebrarum nomen deferre. Elegantiam affectavit Tertull. ἐκ τἢς παρονομασίας: ut

sit luci tenebras, vitae mortem praeferre. Quum ab honestissimis actionibus [Col.0218C] studiisque, ad flagitia, ad vanas turpesque exercitationes deflectimus.

34. Coena aestiva post assum. Tom. III. lib. de Anima, cap. 32. num. 387. Videtur innuere Tertullianus in coenis aestivis post assum, hoc est, carnes assas, nihil praeterea ferculorum importari solitum, ita ut finis coenae fuerit assum. Uti Empedocles in ardenti Aetna probe assus, in nullum aliud corpus est mutatus, atque ideo finis fuit metensomatoseos. Quid si huc alludat? Graecis, qui ova cum turdis et leporinis carnibus ac mellitis placentis, secundas mensas dabant, mos iste fuit, ut in fine coenae linguas igne torridas post sermones, degustandas darent. Quare, finitum aliquid esse, [Col.0218D] nihil esse reliqui, Proverbio significabitur.

35. De Corio suo ludere. Tom. I. lib. de Pallio, cap. 3. num. 49. A Chamaeleonte tractum, qui toto corpore reddit colorem quemcumque proximum attigerit, praeter rubrum et album. Itaque adagium patet in hominem versipellem, inconstantem ac pro tempore in omnem habitum sese vertentem. Cui simile, Proteo mutabilior. 1/4/2006 2:06 PM


215 of 843


Croesi, Lydorum regis, opulentia apud Graecos in Proverbium abiit, qui Cyro Persae bellum facere ausus. M. Crasso apud Roman. divitis cognomentum [Col.0219A] additum qui in agris suis sestertium vicies mille possedit, et neminem esse divitem, nisi qui exercitum alere possit suis fructibus, dixisse memorat Cicer. in Paradox.

37. Cubito pellere. Tom. III. lib. de Anima, cap. 55. num. 605. Si quid perperam dictum aut improbius reprehendimus, in latus proximi, cujus dicta non probamus, cubitum impellere solemus, et procul a nobis, quasi abhorrentes, detestationis caussa, arcere. Horat. lib. I. Epist. 6: Mercemur servum, qui dictet nomina, laevum Qui fodiat latus. Intelligit servum a memoria, sive nomenclatorem. Ubi fodere latus, est manu vel pungere, vel tundere, [Col.0219B] quod fit monendi, suggerendi, et impellendi gratia. Erit igitur, aspernari et respuere homines tam prava opinione imbutos.

38. Cuneo extrudere. Tom. III. lib. I. adv. Marc. cap. 21. num. 150. Hoc cuneo veritatis omnis extruditur haeresis. Cuneus, ferreum vel ligneum instrumentum quo, ut ait Virgilius, scindebatur fissile lignum; a cujus forma Cuneus in

acie pedites conferti, qui juncti cum acie, primo angustius, deinde latius procedunt, et adversariorum ordines rumpunt, quia a pluribus in unum locum tela mittuntur. Quibus opponitur ordinario, quem forficem vocant, quae lectissimis militibus confertis, in V. litterae formam componitur, et illum [Col.0219C] cuneum excipit, atque ex utraque parte concludit. Quo facto, aciem non potest erumpere. Ex priore significato sunt illa: Malo nodo, malus quaerendus cuneus; a sectoribus roborum, pro, Malum malo retundere, et clavum clavo pellere. Ad quae hic alludere videtur Tertull. In sequentibus ludere videtur altero significato.

39. Cuneo occurrere. Tom. III. lib. de Resurr. carn. cap. 2. num. 18. Sumptum a re militari. Virgil.: Agmina densentur cuneis . . . . . Et, omnes Dant cuneum, densaque ad muros mole feruntur. Et,

1/4/2006 2:06 PM


216 of 843


40. Cuneum primum congressionis armat. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 3. num. 24. Cui subjungit Tertullianus, Detectorem conscientiae illorum, primam hanc victoriam auspicamur. Sic Antecursores, equites praemissi, solent detegere hostiles copias, insidias, et numerum. Et prima victoria quasi omen est pugnae. Omnia translata a conflictu martio praelii, ad disputationem, quod est certamen litterarium.

41. Demosthene eloquentior. Tom. I. Apolog. cap. 2. num. 173. Nihil Demosthenis oratoria vi clarius, inquit Valer. Max. lib. IV, cap. 5 et cap. 7, lib. VIII. Demosthenes, cujus [Col.0220A] commemorato nomine, maximae eloquentiae consummatio audientis animo oboritur. Quinctil. lib. IX. ejusdem commemorat elogium.

42. Digiti nutu loqui. Tom. III. lib. adv. Hermog. cap. 27. num. 91. In Apolog. cum digitorum supputatoriis gesticulis. Priscis usitata supputandi ratio, quae fiebat digitorum flexu. A Vener. Beda loquela digitorum, sive per gestum digitorum, dicitur. Alexand. ab Alexand. lib. I. cap. 14. Veteres gestu manus, modo dextrae, modo sinistrae, et digitorum depressione aut circumflexione, saepe annos dinumerarunt, etc. Ad quem morem alludit Tertull. quum addit: nutu accommodato; altius tollens, et quasi retro jactans. Usurpatur in hominem plus nimio sibi sumentem, et pro arbitratu [Col.0220B] suo, quod lubet, statuentem.

43. Digito destinare. Tom. I. lib. de Pallio capite, num. 84. Tertullianus lib. de veland. Virg. dum digitis demonstrantium titillatur. Est potentis, digitis denotari et monstrari. Horat. Od. 3. lib. 4: Quod monstror digito praetereuntium, Romanae fidicen lyrae. Et lib. Ep. Od. 4. explicat nostrum proverbium ex Tertull. sententia, 1/4/2006 2:06 PM



[Col.0220C] 44. Dimicare ad certum. Tom. III. lib. III. adv. Marc. cap. 5. num. 14. Solent gladiatores et pugiles inter se congressuri, antequam ad manus ictusque veniant, quoddam quasi praeludii specimen edere, et, ut B. Paulus ait, aerem verberare. Virgil. lib. V: Talis prima Dares caput altum in praelia tollit, Ostenditque humeros latos, alternaque jactat Brachia protendens, et verberat ictibus auras. Tum postmodo, Immiscentque manus manibus pugnamque lacessunt. Et lib. 12: Ventosque lacessit Ictibus, et sparsa ad pugnam proludit arena. Potest et videri sumptum a jaculatoribus, qui scopum, [Col.0220D] ad quem colliment, sibi proponunt. Huc pertinet B. Pauli illud, I. Cor. IX. Ego igitur sic curro, non quasi in incertum; sic pugno, non quasi acrem verberans.

45. Dimicare cominus. Ibidem. Vide Cedere cominus, superius.

46. Epicitarisma post fabulam. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 33. num. 367. RHENANUS. Quum fabulae recensebantur olim publice, ad demulcendos spectatorum animos, qui taedio longae narrationis jam languebant in fine, priusquam dimitterentur, citharoedus aliquis prodibat. Solent et ante et post justam fabulam quaedam cani in odeo a re aliena, ad auditorum fastidia dispellenda duntaxat. [Col.0221A] Unde illa prooemium, quasi praecentio, πρὸς τῆς οἴμου, ante cantum ordinarium, quod rhetores per translationem suae orationis exordium dixerunt. In poesi, prologus, et contra, epilogus. In tibiarum incentione, Proaulion. Poterit dici, corollarium vani alicujus coepti, 217 of 843 aut commentum additum.

1/4/2006 2:06 PM


218 of 843


47. Favos post fella gustare. Tom. II. lib. de Cor. mil. cap. 14. num. 196. RHENANUS. Proverbii speciem habet, de eo vulgo dici solitum qui, toleratis adversis, laetioribus tandem rebus potitur. Huc faciunt illa: Ex tempestate in portum, Post agonem corona. Vulgare: Ab atro pane ad candidum; Virtutis radices amarae, fructus suavissimi.

[Col.0221B] 48. Fibulam laxare seu relaxare. Tom. II. lib. de Cor. milit. cap. 11. num. 144. RHENANUS. Proverbialiter dictum, pro aperire fenestram, et ansam dare delictis; quae et ipsa proverbii schema habent. Huic opponitur quod idem lib. de Monogamia dixit: fibulam imponere, quod est, compescere et cohibere. Natum videtur a fibula cinguli, qua vestis fluxa adstringitur, vel adstricta remittitur. Virgil.:

Aurea purpuream subnectit fibula vestem. Sed quoniam ad carnis lubricas voluptates plerumque Tertullianus refert, referri poterit ad fibulae adstrigmentum, qua olim adolescentulis in venerem prurientibus pronisque partes genitales trajiciebant, quod [Col.0221C] infibulare vocabant. Cujus rei ratio est apud Corn. Celsum, mentio apud Martial. Juvenal. ut in eos dicatur qui, ruptis pudoris repagulis, in libidinem praecipites feruntur, et dissoluti in omne licentiae genus.

49. Filum tenuissimum pendente vestigio aggredi. fortassis, ingredi. Tom. V. lib. de Pudicit. cap. 10. num. 83. Tertullianus sese explicat, et a funambulis hoc locutionis genus, translatum significat, dum praemittit: funambulae pudicitiae. Funambuli, νευροβάται, et σχοινοβάται, per extentum funem incedebant, cujusmodi incessus in imperitis periculo lapsus non carebat; et hinc vestigio pendente (nam in aere pendere videntur) opponit: In gradu totum esse, in solido esse. [Col.0221D] In eos ergo competet, qui rem periculo plenam aggrediuntur. Ovid., de casuum humanorum varietate: Omnia sunt hominum tenui pendentia filo.

1/4/2006 2:06 PM


219 of 843


consuevit, vel ex cespite aggesta humo, vel ducta ingenti fossa, quam cum munitionibus nemo transcenderet, communiri, intra quam milites continebantur, vel huc pertinet, quod supra de Scammate dictum est. Erit igitur, certas alicui leges esse praestitutas, quibus nefas sit recedere. Graecis non absimile, ὑπερ τὰ ἐσκαμμένα πηδᾷν, ultra fossam salire.

[Col.0222A] 51. Fluctus utrumque te involvunt. Tom. III. lib. I. adv. Marc. cap. 7. num. 50. A tempestate maris, et decumanis fluctibus; ad argumenta utrimque adversarium capientia; Nam et dilemmate utitur Tertullian. Quasi dicat; Non est effugio locus, utrimque sive ex utraque argumenti parte constrictus et irretitus teneris. Potest et usurpari in eum qui geminis et ancipitibus malis circumcluditur. Virgil.: Vario curarum fluctuat aestu.

52. Frenare. Tom. V. lib. I. de Pudicit. cap. 16. num. 136. Tertullianus, Tenebitur frenandis continentiae conjugiis. [Col.0222B] Usitatissima ab equis Metaphora. Virgil.: Justitiaque dedit gentes frenare superbas. Horat.: Hunc (animum) frenis, hunc tu compesce catenis: Hoc est, coerce et comprime animi perturbationes. Cui opponere ex Tertull. fibulam laxare vel relaxare carni. Cicero, alicui frenos furios injicere et alicujus furorem frenare.

53. Frenatos relaxare, vel laxare. Tom. V. lib. de Pudicit. cap. 2. num. 22. et Frenos restringere. Ibidem. Contraria sunt. Virgil. lib. I. Aeneid.: Qui foedere certo Et premere et laxas sciret dare jussus habenas. 1/4/2006 2:06 PM


220 of 843


54. Fronte sua proponi. Tom. V. lib. de Monog. cap. 12. num. 100. RHENANUS. Quod libere et aperte debeat proponi, non coacte et recte. Vera Fronte apud Cic. pro C. Rabir. ex animo et citra fucum facere quid vel dicere, et contra: mendaci fronte et vultu, per simulationem. Hinc illud: Fronti nulla fides. Frons enim et oculi declarant maxime affectum animi. Et apud Terentium: Vultum fingere, est componere ad simulandum vel dissimulandum aliquid. Opinor tamen verisimilius ad hoc respexisse Proverbii Auctores Quum in fronte pudori sit sedes (unde perfrictae frontis hominem), [Col.0222D] quum quid ab honestate non discrepans, quodque non temere vertat pudori, vel facimus vel dicimus: nostra fronte id nos facere vel dicere, possumus usurpare. Quum si quid contra vel turpe vel indecorum faciendum sit, aliena fronte, sive per subornatos, id faciamus dicamusque, et nostro parcamus pudori.

55. Qui fugiebat, rursus praeliabitur. Tom. V. de Fuga in persecutione, cap. 10. num. 72. RHENANUS. Demosthenes olim fugiens ex praelio Chaeronensi, in quo succubuerunt Athenienses adversus Philippum Macedonum Regem pugnantes, foedam eam fugam, ob abjectum clypeum exprobrantibus solitus est hoc versiculo respondere: Ἀνὴρ ὁ φεύγων [Col.0223A] πάλιν μαχήσεται, hoc est: Vir qui fugit, rursum capesset praelia. Tertullianus paulo ante haec opponit: Stare immobiles praecipit utique nec fugam, mobiles, et accinctos in fugam, an in accursum Evangelii? Hastam abjicere, et Graecis ρίψασπις ou ἀσπιδαποβλὴς, ἀπὸ τοῦ ῥίπτειν καὶ ἀποβἁλλειν τὴν ἀσπίδα: Proverb. pro diffidere caussae, vel caussae defensionem deserere. Tertull. Proverbio (quod a Graecis profectum) moneri possumus, non protinus despondere animum, si quid infelicius successerit, et quum hac non successit, ut ait Comicus, alia aggredi via.

56. Funem contentionis ducere. Tom. III. lib. IV. adv. Marc. cap. 4. num. 28. Frequens est apud bonos auctores, Ducere funem, [Col.0223B] quod sumptum μεταφορικῶς a comica saltatione, quam κόρδακα et κορδακισμὸν appellant. Terent. Adelph. Tu inter eos restim dictitans saltitabis; et apud Aristoph. νεφέλαις οὐδὲ κόρδακι ἕλκυσην. In quibus choreis qui praesultor est, et moderator, funem ducit, quem alii, apprehenso fune, praeeuntem sequuntur. Hinc apud Cic. familiam ducere est, esse principem et auctorem alicujus sectae, et Horat. de Pecunia, epist. I: Totum digna sequi potius, quam ducere funem.

1/4/2006 2:06 PM



quem funem contentionis vel contentiosum a partium contentione (ut Kyfbal Flandri) in lusu pilae palmariae, quum luditur datatim appellat Tertull. qui addit: pari hinc inde nisu fluctuante; fortasse: fluctuantem sub funem.

57. Fune contentioso diem ad vesperam ducere. Tom. I. lib. adv. Jud. cap. 1. num. 1. et tom. III. lib de Resurr. carnis. cap. 34. num. 254. Vel in vesperam trahere. Cui addit Tertull. alternis vicibus, ut supra: pari hinc inde nisu.

Cic. 2. epist. I. lib. Famil. Hac controversia usque ad noctem ducta: et 2. epist. IV. lib. ad Attic. Quum ad Clodium ventum est, cupit diem consumere. Plinius: Actionem meam, ut praelia nox dirimit, et: Dixit in noctem, [Col.0223D] atque etiam illatis lucernis. Apud Roman. quum quid differri, vel in diem diffindi vellent intercessores, dicendo diem ducebant, ne quid eo die ipso a Senatu decerneretur: dicebanturque diem extrahere, tempus trahere et prolatare consultationes, apud Salust. Itaque significabitur contentionis diuturnae pertinacia. In lib. de Resurr. carn. contentioso fune deducere, est, argumentis prolixis perplexisque rem agitare.

58. Funem contentiosum alterno ductu in diversa distendere. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 2. num. 22. Praeter ea quae supra allata sunt, hoc proverbio admoneor, Ductarium funem dici, qui per orbiculos trochleae (quae est machina tractatoria, cum aereo [Col.0224A] ligneove orbiculo qui circum axiculum versatur, sive rotula striata quam Caterol et Moufle Belgae appellant) trajicitur. Qua Machina utimur in oneribus, fascibus, saccis frumentariis in altum attollendis, et per fenestras immittendis. Qui funis dicitur contra demitti. Virg.: Demissum lapsi per funem.

Aeterno ductu, ut supra, Alternis vicibus, pari nisu hinc inde. Idemque significabit: Utrimque magna cum pertinacia rem disputando agitare.

59. Funem longum attrahere. Tom. II. lib. de veland. Virg. cap. 14. num. 115. 221 of 843 Notum est illud B. Gregorii Moralibus: Oritur ex suggestione cogitatio, ex cogitatione

1/4/2006 2:06 PM


222 of 843


60. Glacie fragilior. Tom. III. lib. I. adv. Marc. cap. 1. num. 14. Aliis, Gelu fragilior. De homine inconstante et foedifrago. Nam fragile opponitur firmo et stabili. Fragilitatis in glacie caussa est, partium, excreto calore, quod conjungendi vinculum est, raritas.

[Col.0224C] 61. Gradu cedere, de gradu cedere, sive paulisper decedere. Tom. III. lib. de Praesc. adv. haer. cap. 9. num. 64. et lib. V. adv. Marc. c. 16. num. 256. ac. Tom. V. lib. de Pudic. c. 7. num. 53. Omnes metaphorae ab athletis sumptae jam congredientibus, sive gradum, pedem, manum congredientibus. Lib. de Praescript. adv. haer. Cedo nunc sponte de gradu isto. Quod est, Non impulsus, nec argumentis evictus, de jure meo concedo: hoc dono adversario, quod defendere mihi sit proclive, et ad firmiores rationes recurro.

62. Gradu eodem occurrere. Tom. III. lib. IV. adv. Marc. cap. 29. num. 492. Sumptum a gladiatoribus, qui cum antagonista [Col.0224D] decertaturi gradum figunt, et ictus declinandi caussa cedentes, iterum procedunt, et eodem gradu consistunt, obviam euntes renituntur. Erit, eodem argumento et telo uti.

63. Gradu excludere, expellere, de gradu pellere. Tom. III. lib. de Anim. cap. 6. num. 82. et lib. I. Adv. Marc. cap. 13. num. 71. ac lib. IV. adv. Marc. cap. 9. num. 104. Libro de anima: Hujus definitionis gradum exclusero; hoc est, Ostendero definitionem consistere non posse, neque rem, definitionem cum ea retro commeare, quod est vitium in rei definiendae ratione primarium. Cum Deo hoc gradu expellimus, hoc est, quum Deo hanc potestatem, praerogativam, vim [Col.0225A] creandi adimimus. Te gradu pellam,

1/4/2006 2:06 PM


223 of 843


64. De gradu dejici, aut moveri. Tom. III. lib. de Resurr. carnis, c. 2. num. 18. Apud Cicer. lib. I. Offic. De gradu dejici, est animo consternari, et velut a statu mentis demoveri, nec praesentis animi uti consilio. Huc pertinent, Moveri loco, Deturbari gradu. Cui contraria: Reponi in gradum, et Restitui in locum. Tertull., Dejectus vel motus de gradu ejus spei, hoc est, qui jam spem abjecit, in qua innitebatur, alienis persuasionibus inductus.

[Col.0225B] 65. Gradum alium inire. Tom. III. lib. IV adv. Marc. cap. 6. num. 52. Est alia aggredi via, et novum inire certamen, vel saltem novo modo, vel, re una jam improbata et labefactata, ad alterius eversionem sese accingere.

66. Gradum conferre. Tom. I. lib. adv. Jud., cap. 2. num. 6 et cap. 7. num. 27. et lib. III. adv. Marc. cap. 2. num. 4. Militaris phrasis; ut illa, Collato pede praeliari; conferre manum vel pedem; conferre gradum cum hoste. Κατἀρχεσθαι τῆς μάχης, Auspicari certamen disputationis: Ad rem propius accedere, Hoc ἐγγὺς ἴοντες, cominus congressi.

67. Gradum dirigere. Tom. III. lib. IV. adv. Marc. [Col.0225C] cap. 37. num. 601. Est aliquo referre vim ingenii, ad aliquid expendendum se comparare.

68. Gradum figere. Tom. II. lib. de veland. Virg. c. 1. n. 86. et Tom. III. lib. IV. adv. Marc. cap. 2. n. 18. lib. V. adv. Marc. cap. 10. num.

154. lib. advers. Praxean. cap. 8. num. 56. et cap. 22. num. 135.

1/4/2006 2:06 PM


224 of 843


acriter defendere, in eaque persistere: aut premere argumentum suum, ut loquitur Cicero: vel in unius rei diligenti pensitatione immorari, [Col.0225D] et nullis uti excursionibus a re alienis.

69. Gradum in acie figere. Tom. V. lib. de Fuga in persecut. cap. 11. num. 80. Apud Virgilium frequens, State viri, adhortantis ut ex fuga sistant, unde Jovis Statoris nomen. Et Aeneid., lib. 10: Fidite ne pedibus: ferro rumpenda per hostes Est via. Proverbial. argumentis adversariorum non moveri, pertinaciter in sententia persistere, suam caussam acriter defendere. Lib. de Jejun. State in isto gradu, si potestis.

70. Gradum movere. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 13. num. 78. Tertullianus sic interpretatur: Movistis gradum excedendo [Col.0226A] traditionem, quum quae non sunt constituta, obitis. Est igitur recedere ab instituto, sive a praescripta norma, cedere adversario victum. Virgil., lib. II: Retroque pedem cum voce repressit.

71. Gradum obstruere. Tom. I. Apolog. cap. 27, n. 424. Tom. II. lib. de veland. Virg. cap. 15. n. 120. Tom. III. lib. de Praescript. adv. haer. cap. 15. n. 99. et lib. de Resurr. carn. cap. 48. n. 344. Hunc igitur gradum potissimum obstruimus, non admittendi eos ad ullam de Scripturis disputationem, hoc est: Hoc primum opponimus, a congressu removemus. In Apolog. Provocati ad sacrificandum obstruimus gradum perfidiae (al. pro fide) conscientiae nostrae, hoc est, Antevertimus, ne perfidia irrepat mentibus nostris. [Col.0226B] Cicero: obstruere perfugia improborum. Lib. de Resurrect. carn., ut quod adversarii in prima statim acie obstruunt, in ultima congressione prosterneremus.

1/4/2006 2:06 PM


225 of 843


proverbialiter, pro, Suscipere alicujus rei defensionem, sive sustinere. Tertullianus sic transtulit ad litterariam disputationem: Alius libellus hunc gradum sustinebit adversus

haereticos.

73. Gradum unum insistere. Tom. III. lib. Scorp. adv. Gnost. cap. 8. num. 52. Addit Tertullianus, et explicat se: In hoc solum [Col.0226C] provocamus. Insistere, et referre pedem, et longius procedere, contraria sunt. Cicero: Insistere, in aliquo statu est commorari. Proverb. ab instituta disputatione non egredi, et in unius rei disquisitionem incumbere.

74. Gradus hic stabit. Tom. III. lib. de Anima, cap. num. 83. Tertullianus. Sed nec hic gradus stabit, hoc est: Haec ratio, haec definitio, hoc argumentum firmum non erit neque consistet; facile poterit refelli et infirmari: Affirmate, hoc ego defendendum adversus omnes rationes suscipiam; hujus pronuntiati veritatem propugnabo.

75. Ad gradum praesentem occurrere. Tom. III. lib. I. [Col.0226D] advers. Marcion. cap. 19. num. 125. Cicero: Consiliis alicujus occurrere atque obsistere. Tertulliano est, argumentum pro re nata, eludere responso et contraria ratione.

76. De gradu primo praeludere. Tom. III. lib. III. adv. Marc. cap. 5. n. 14. Adjungit Tertullian. Adhuc et quasi de longinquo, cui statim oppositum subjungit: Ad certum et cominus dimicare, quae supra explicata huc faciunt. Solent gladiatores, ante justum cum antagonista certamen, ostentandae artis et oblectandi spectatoris caussa praeludere, ut apud Virgilium Acestes: 1/4/2006 2:06 PM


226 of 843


77. In gradu esse. Tom. V. lib. de Pudicit. 6. 10. num. 83. In uno argumento insistere. Cui opponit Tertull. pergere. Quod interpretari possumus, Ex sumptionibus sive pronuntiatis complexionem elicere, et ad rei probandae summam pervenire. In gradu totus esse, ille dici potest, qui proponit quidem, sed nihil concludit. Qui sorite, sive argumentatione acervali utens initiis immoratur, longeque abest ab extremo conclusionis.

78. In gradu deducere. Ibid. cap. 21. num. 183. Ad novam rei disquisitionem se comparare; una explicata, ad aliud progredi.

[Col.0227B] 79. In gradum rursum. Tom. III. lib. I. adv. Marc. cap. 9. num. 155. Quum ab instituto per digressionem, sive ἐκβασιν, abrepti abductique longius, eodem unde divertimus regredimur, et eamdem rem denuo agitamus expendimusque.

80. In gradu ipso provocare. Tom. III. lib. V. advers. Marc. cap. 1. num. 12. Sumptum a provocantibus ad pugnam, qui quum gradum institerint, adversarium opperiuntur et intentato telo lacessunt. Significat itaque, caput rei aggredi, et rem altius non repetere neque longe arcessere, sed ea super quibus pugna est, initio inquirere, ab eorumque inquisitione non recedere.

[Col.0227C] 81. Habenis effusis. Tom. V. Epist. de cibis Judaicis, cap. 4, num. 14. 1/4/2006 2:06 PM


227 of 843


Frena feris, manibusque omnes effundit habenas. (Proprie lib. XII.) Nullo discrimine caedem Suscitat, irarumque omnes effundit habenas. (Translate.) Et Orator dicitur in peroratione totos eloquentiae aperire fontes, et omnes affectuum habenas effundere. Contrarium est: Injicere habenas, pro, Compescere, et impetum sistere. Habenas effundere, dare, laxare, Graecis δοῦναι χαλινοὺς πᾶσαν ἀφιέναι, ἢ ὃλην ἐφιέναι [Col.0227D] τὴν ἡνίαν, pro, Nimium indulgere, nimiamque permittere libertatem. Habenis effusis, est licentissime, liberrime et intemperantissime, vel immodice. Idem Novatianus, lib. de Trinitate: Indulgentiae suae sinus largos profudit; et:

Sub jugo enim naturalis legis omnibus datae, alia quasi frenis revocata retrahuntur, alia quasi effusis habenis excitata impelluntur.

82. Hamaxobio instabilior. Tom. III. lib. I. adv. Marc. cap. 1. num. 12. Videantur Annot. Pamelii. Historicis et Poetis celebrati Hamaxobii, vel Hamaxobitae, Sarmatiae gens. Quos sic describit Horat., lib. III. Od. 24: Campestres melius Scythae, Quorum plaustra vagas rite trahunt domos, Vivunt, et rigidi Getae, [Col.0228A] Immetata quibus jugera liberas Fruges, et Cererem ferunt, Nec cultura placet longior annua. Ergo non modo in eum dicetur, qui sedes subinde mutat, et fabulam undecumque motoriam agit: sed qui versatili est animi sententia inconstans.

83. Hieme frigidior. Tom. III. lib. I. adv. Marc. cap. 1. num. 14. Verba, judicia, homines frigere dicuntur Ciceroni; et: In re frigidissima calere, in ferventissima frigere, opponit metaphoricῶs; et: Lentus in dicendo, et pene frigidus, de homine insulso, tardi stupidique ingenii; ut Calidus, de alacri et excitato animo. Et: Calida consilia, est, praecipitia et temeraria.

[Col.0228B] 84. Hypobrychium irrespirabile. Tom. II. lib. de Idolol. cap. ult. num. 170. 1/4/2006 2:06 PM


228 of 843


ubi ὑπόβρυχα Poet. pro ὑποβρύχιον, τὸν καταδεδυκότα εἰς τὸ ὕδωρ, qui sub aqua subiit. Haec fere Paul. Leop., l. VIII. Miscell., c. 23. Sed quum Tertull. dicat: Inenarrabile

excussis profundum, inextricabile impactis naufragium, irrespirabile devoratis hypobrychium, videtur locum significare, imum scilicet maris fundum, in quem et excussi

natandi imperiti et impacti, nec tabulis nec scopulis adhaerescentes deferantur. Significabit ergo Proverb. Extremum periculum, ut omnis salutis emergendique [Col.0228C] e malis spes adempta sit.

85. In alium ictum considerare. Tom. III. Scorp. adv. Gnostic., cap. 5, num. 35. Occursum est huic plagae, in alium ictum consideremus, etc. Alii longe aliter distinguunt. A gladiatoribus sumptum. Cicer., I. Catil. Quot ego tuas petitiones, ita conjectas ut vitari posse non viderentur, parva quadam declinatione, et ut aiunt, corpore effugi; et Virgil., lib. V de Pugil.: Nunc hos, nunc illos aditus, omnemque pererrat Arte locum, et variis assultibus irritus urget: Ostendit dextram insurgens Entellus, et alte Extulit, ille ictum venientem a vertice velox Praevidit, celerique elapsus corpore cessit. Ut sit: uno argumento refutato, alius infirmationem [Col.0228D] inquirere, et rationem secum inire qua improbari possit.

86. Istro fallacior. Tom. III. lib. I. advers. Marc. cap. 1. num. 15. Videantur Annotat. Pamelii. Quis ab histrice animante hoc sumptum dicat? Istriae regionis incolae, non Istri aut Histri, sed Istrii dicuntur: quibus quis fallaciam tribuat, non reperio. Reliquum est igitur, ut Ister fluvius, alio nomine Danubius, huic proverbio locum fecerit. Quum Tertull. Marcioni tot titulos honorificasque appellationes a locis, gentibus, Ponto, Patriae vicinis, et rebus eidem peculiaribus, assignet. Dicetur autem, fallax Ister, vel propter sinuosos flexus (ut Maeander), unde a poetis retortus et sinuatus dicitur, [Col.0229A] vel propter ostiorum multitudinem (inter quae unum est Pseudostoma, quasi falsum vel fallax ostium) quae fallat in instituto cursu navigantes, vel quod subita inundatione plerumque accolas inopinato opprimat, Tibul.: Fallax quoque testis, Pannonius qui Istri accola, Auson.: 1/4/2006 2:06 PM


229 of 843


87. Jugum excutere; et: Cervicem a jugo excusare. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 10. 12. num. 81 et 95. Jugum, quod boves induunt cum trahunt aratrum vel currum. Cicer. Boum cervices natae ad jugum. [Col.0229B] Metaphoricῶs servitutem aut onus grave significat. Hinc illa: sub jugum mittere. Jugum dejicere a cervicibus, est: liberare violenta dominatione, gravi onere servitutis. Contrar. apud Virgil. XII: Ni frenum accipere, et victi parere fatentur. Tertull., lib de Idol. Vinculum et jugum nobis relaxavit, et lib. de Pudic. Operum juga

rejecta sunt, non disciplinarum.

88. Lamiae turres. Tom. III. lib. advers. Valent. c. 3. num. 23. De Lamiis multa Politianus in Praefatione in Dialect. et Brassicanus ejus commentator,

Hadrian. Junius Adagio 34. Cent. 2. et Cael. Rhodrig. c. 5. l. XXIX. ubi de Menippi Lycii amica, in conjugem jamjam adsciscenda, [Col.0229C] post multa ait quidam philosophus: Bella haec sponsa una est τῶν Ἐμπουσῶν, ἅς λαμίας τε καὶ μορμολυκίας οἱ πολλοὶ νοοῦσιν εἶναι, hoc est: ex Empusis, quas et Lamias et Mormolycias plerique putant. Turres autem commemorat. Tertull. quod ingentem specum ad rupis radices insedisse fabulantur Lamiam in Libyae locis reginam. Dicetur igitur de rebus in speciem formidabilibus, in quibus nihil insit periculi. Nomina ad terrorem inventa, fabulae aniles.

89. Latere hoc defendit. Tom. III. lib. de Resurr. carn. cap. 2. num. 21. In acie, hoc est, exercitu ad pugnam procincto haec fuere: frons, tergum, duo latera, quae et alae et cornua dicebantur. Tectum latus, de iis qui armis et [Col.0229D] praesidio muniti sunt; apertum de iis qui periculo expositi. Terent. Hauton.: Triumpho, si licet me latere tecto abscedere: hoc est, sic ut nihil mihi accersam periculi. Cesar., lib. II. bell. Gall. Quae res et latius unum castrorum ripis fluminis muniebat, et: Totis fere castris a fronte, et a sinistra parte nudatis, et: quorum pars aperto latere legiones circumvenire. Nennius in Miscellades (si rite memini) et eum secutus Muret. in Terent. a gladiatoribus sumptum volunt, quibus si minus plagam ἀντιπάλῳ possint infligere, satis honorificum est, latere tecto, id est, integros illaesosque abire. Dicebantur praeterea: latus apertum praebere, quum ictum non declinarent, sed lictori mortique se gratis objicerent. Latere hoc defendi igitur est, his

1/4/2006 2:06 PM


230 of 843


90. Ex latere utroque. Tom. V. lib. de Trinit., cap. 26, num. 112. Verba Jureconsultis frequentia. Ulpian., lib. III. Dig. tit. de procurat. Ut ex utroque latere quasi actor habeatur. Et Justin., lib. V. Cod. Juris. inquit, Auctores ex utroque latere magnum habuere certamen. Tertull. Ex utroque latere nos veritas in istam concludit sententiam, id est: utrimque, et ex utrimque argumenti parte.

91. Quoquo latere velis. Tom. III. lib. IV. adv. Marc. cap. 34. num. 544. Idem cum superiore: ex utroque latere, quod Tertull. [Col.0230B] declarat: Habes nuptiarum quoque velis latere prospectorem, hoc est: quamcumque in partem te vertas.

92. Quo laterum. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 11. num. 72. Utra parte argumenti; qua ratione, quam in partem? Et hic utitur verbo confirmatum, ut ad latus tectum, in exercitu vel gladiatore, referatur.

93. Leones in pace; vide supra: Cervi in praelio. Tom. II. lib. de Cor. milit. cap. 1. num. 18. Convenit in eos qui praepostere se gerunt: ubi res postulat audaciam et virtutem, ibi timidi; feroces, ubi nihil ferocitate opus. Livius. In otio tumultuosi, in bello segnes. Synesius: ἐν μὲν ἐιρήνῃ θρασεῖς, ἐν δὲ πολέμῳ δειλοί, in pace feroces, in bello formidolosi.

[Col.0230C] 94. In limine occurrere. Tom. V. lib. de Monog., cap. 8, num. 52. In ipso operis disputationisque ingressu sese offerre. 1/4/2006 2:06 PM



RHENANUS. Proverbium de his qui initio rei, quam agendam susceperant, peccant. Simile illi: Cantherius in porta. Cum hoc conveniunt: In portu impingere: In limine deficere. Virgil.: Cur indecores in limine primo Deficimus? . . . . . pro, in ipso operis negotiique suscepti primordio peccare. Ab iis translatum, qui ex aedibus egressori [Col.0230D] in limine pedem offendunt. Offendisse autem limen, laciniam ad id adhaesisse, vel prolapsum cecidisse, ostenta fuere inauspicata et mali ominis, passim apud poetas. Ovidius: Dicitur offenso procubuisse pede.

96. Lineas agere. Tom. III. lib. de anima, cap. 43. num. 480. Humani vel maxime initii ac finis lineas quotidie agere. Proverbia a lineis ducta, quae consequuntur, partim a Geometria, quae lineis omnia perficit, partim a curriculis et palaestris, quorum spatia certis lineis includebantur: partim a pictoribus, qui penicillo lineas ducere solent priusquam umbram sine colore colorare incipiant, translata sunt. Hoc autem primum [Col.0231A] Tertull. ducere videtur vel ab initio et fine spatiorum in Dromone, vel a pictura, quum addit: Manum fidei porrigens facilius adjuvandae per imagines et parabolas, sicut sermonum ita et rerum. Deinde: proponit igitur tibi, quasi ob oculos subjicit in pictura: Etiam per imaginem mortis.

97. Lineas aliquas praeducere, ad quas erit dimicandum. Tom. III. lib. adv. Marc, cap. 5. n. 14. Hoc sumptum ab iis qui duello, sive singulari certamine congrediuntur; vel ab iis qui in stadio decurrunt, pro: certam materiae legem praefinire.

98. Lineis certis determinare. Tom. I. lib. advers. Judaeos, cap. 2. num. 6. Addit Tertullian. summam quaestionis ipsius. Ab [Col.0231B] iisdem certantium lineis, intra quas decertaturi consistunt. In lib de Pudicit. Eumdem limitem liminis figimus. Ubi 231 of 843 limen est linea, ut apud Virgil. limenque relinquunt. Certos terminos certasque leges

1/4/2006 2:06 PM


232 of 843


99. Lineis claudere. Tom. III. lib. I. advers. Marc, cap. 7. num. 51. Quanquam tota materia de duobus Deis dimicetur, his interim lineis eam clausimus, intra nos congrediemur. Est igitur stata quaedam argumenta praefinire intra quae ceu cancellos quosdam coerceatur liberior orationis evagatio.

100. Lineis deducere. Ibid. cap. 25. Cicero: Huc caussa deducitur. Rem de huc deduxi, [Col.0231C] id est in hunc statum, locum adduxi. Tertull. Quod attinet ad bonitatis quaestionem, his lineis deduximus eam minime Deo adaequari, hoc est: intra hosce terminos tractavimus.

101. Lineas certas praeducere in unam congressionis speciem. Tom. III. Scorp. adv. Gnost., c. 4. n. 32. Praecedit apud Tertull. Nos alibi de Deo dimicantes. Certas leges sibi praescribere quas intra de una eademque re decurrat disputatio.

102. Linea extrema. Tom. III. lib. adv. Hermogen., cap. 3. num. 19. et cap. 38. num. 132. 133. et lib. adv. Prax., cap. 16. num. 100. RHENANUS: In spatiis olim, in quibus cursus publice fiebat, initium et finis lineis notabatur. Hinc [Col.0231D] quidquid postremum est, extrema linea, Proverbialiter dici coepit. Ergo quum Tertull. Hermogenem hic vocat non intelligentium extremam lineam, imperitissimum accipe. Horatius Epistolam ad Quintum sic claudit: Mors ultima linea rerum est. Haec etiam Turneb. Advers. lib. XII. cap. 10. Ubi similem Terent. locum explicat, et calx dicebatur quod scilicet calce et creta notaretur. Ultra autem calcem nihil superest quo cursus tendatur. Atqui quum Deus universitatis, l. advers. Prax., Extrema linea dicitur, alludere potius videtur auctor ad illud Apoc., I. et XXII. Ego sum α et ω, sive principium et finis. Lib., advers. Hermogen. Si determinatur, habet lineam extremam; [Col.0232A]

quam quantum proprie pictor, agnoscis finem esse omni rei cujus linea extrema est. Apud Terentium extrema linea amare, est impensissime ἥ ἄκρα γραμμὴ summa linea et

1/4/2006 2:06 PM



postremum sui temporis haereticorum, qui aetate Tertulliani superesset.

103. Ad lineam dimicare. Tom. V. lib. de Pudicit., cap. 6. num. 59. [Col.0232B] Ad hanc jam lineam dimicabit nostra congressio. Deinde explicat se:

Praescribam tamen tibi formam necesse est, ne ad vetera manum emittas, ne in terga respicias. Est itaque in disputando a re proposita non evagari.

104. A lineis excedere. Tom. III. lib. adv. Hermogen., cap. 39. num. 137. Ab instituto et proposito aberrare, quae translatio videtur sumpta ab iis, qui lineis non insistentes, excidunt, aut excedunt, hoc est, ultra lineam pedem inter dimidicandum efferunt.

105. Ultra lineam. Ibid. Ultra praestitutum disputationis limitem.

[Col.0232C] 106. Linea una est. Tom. III. Scorpiac. adv. Gnost., cap. 11, num. 84. Unus est scopus, ad quem totius disputationis summa est dirigenda.

107. Ad lineam unam congressionis dirigere. Tom. III. lib. de Carne Christi, cap. 17, num. 135. In re una insistere, et eam allatis utrimque rationibus disputare, ut supra: Eodem gradu

233 of 843 dimicare.

1/4/2006 2:06 PM


234 of 843


108. Lineae insistere. Tom. III. lib. IV. adv. Marc., cap. 17. num. 250. Cui superius contrarium est: A lineis excedere. Est, in instituto permanere, neque evagari. Quia, ut ait Turneb., sic interdum collato pede pugnabatur, ut [Col.0232D] lineae ductae pedem semper oporteret insistere, nec inde referri.

109. Lineis eisdem dimicare. Tom. III. lib. V. adv. Marc. cap. 1. num. 12. Intra certa argumentorum septa permanere, sive intra eosdem fines in disputando versari.

110. Ad lineas rursum. Tom. III. lib. I. adv. Marc. cap. 9. num. 55. Hoc est, ad propositum atque institutum post digressionem sive παρέκβασιν reverti. Sumptum ab iis, qui quum a lineis jam exciderint, rursum gradum colligunt. Vide supra:

In gradum rursum.

111. In lineas easdem gradum colligere. Tom. III. lib. de Anima, cap. 26. num. 345. [Col.0233A] B. Hieron., in Dialog. adv. Lucifer.: in gradum rursum ac lineas regredere.

112. Intra lineam extremam includere. Tom. III. lib. adv. Hermogen., cap. 38. num. 134. Hoc sumptum videtur magis a Geometris, quorum tractatio est de quantitate, loco, superficie, et linea. Loquitur de Materia Tertull. quam Hermogenes corpore infinitam faciebat, et locum tamen ei adscribebat, quo ambiret, hoc est, extrema linea includeretur.

1/4/2006 2:06 PM


235 of 843


113. Lineas ducere. Tom. III. lib. de Anima, cap. 36, num. 432. Graecis ἄγειν ἤ γράφειν γραμμὴν. Et linearis pictura, [Col.0233B] ἡ γραφὶς. Hinc illud: Primas lineas ducere, eleganti metaphora a pictoribus, pro eo quod est, umbram tantum alicujus rei exhibere, atque obiter quod intelligi cupias delineare. Ducit et primas lineas, qui formulam exordiendi negotii praescribit. Et mittere lineam, pro: Rem tantum adumbrare, et conjecturis quibusdam investigandam proponere. Siquidem ex linearum ductu justum etiam picturae artificium discimus. Unde versiculus: Linea quae veterem longe fateatur Apellem. Plinius, lib. XXXV, c. 10, meminit linearum Apellis. Solent enim pictores, uti etiam Rhen. annotavit, penicillo lineas ducere, priusquam umbram sine colore colorare incipiant.

[Col.0233C] 114. Lineas rectas ducere. Tom. III. lib. adv. Herm., cap. 36. num. 126. Adaptat haec Proverbia, a pictoria arte deducta, Hermogeni, qui ante haeresim pictoriam exercuerat: Nisi quod si tam rectas lineas ducis Hermogenes, quam ratio ista, pictor te bardior non est. Referri potest ad eum qui officium suum probe facit; qui ab honestatis praeceptis non discedit; qui suae artis peritus est. Cui opponatur etiam: a lineis excidere.

115. Lineamenta ductare. Tom. III. lib. de Resur. car., num. 35. Cicero: Aspersa temere pigmenta in tabella, oris lineamenta effingere possunt. Graecis sunt περιγρὰφαι [Col.0233D] et σκιογραφίαι. Item Cic. in Orat. ad Brut. Numerus quasi quamdam palaestram et extrema lineamenta orationi attulit, hoc est, venustatem ad ostentationem adhibitam, et extremam quasi manum. Tertullianus: Exprimere interpretatur, lineas ducere. Rem scilicet clarius ob oculos proponere et demonstrare.

116. A Lineis excidere. Tom. III. lib. adv. Hermog., cap. 39. num. 137. Praeter superiorem interpretationem ab athletis ductam, pictoribus hoc potius in Hermogenem antea pictorem refert. Pictores namque a lineis penicillo deductis 1/4/2006 2:06 PM



[Col.0234A] 117. Per lineam eamdem serram reciprocare. Tom. II. lib. de Coron. milit. c. 3. num. 28. Rhenanus: Habet Proverbii speciem de inutili et vano labore. Metaphora sumpta a sectoribus lignorum: qui sic ducant serram, ut aut non dimittant, aut in eadem tantum linea perseverent, nihil agent, vel certe non multum agent. Innuit Tert. inutilem laborem circa unam eamdemque rem, ut ii qui in eodem argumento immodici sunt, et velut cupressum simulant. Haec eodem spectant: Eadem semper oberrare corda: Eamdem incudem noctu diuque tundere. Apud Virg. Argutae lamina serrae, innuit reciprocationem. Sic fullones dicuntur: Argutari pedibus, hoc est, alterno et reciproco pede exculcare et lavare pannos.

[Col.0234B] 118. Lucifugae. Tom. III. lib. de Resurrect. car., c. 47. num. 341. Lucifuga et Lucifugus, infame nomen. Homo nimirum naturae contrarius et praeposterus, luce dormit, noctu vigilat, quem Jureconsulti appellant vespertilionem, quod exacto jam diei curriculo, sub noctem, vespertilionis in morem prorepat. Graece λυχνόβιος, quibusdam Tenebrio, quasi amans tenebrarum. Cicero in Catil. Dormientes appellat, quum vigilantibus opponit. Tertul. Lucifugae scripturarum, qui in summa scriptorum claritate, et in iis, ut verbis Tertull. utar, quae vel ipsius solis radio scriptae clarent, impingunt, et ut dicitur, in sole caligant.

[Col.0234C] 119. Lucernam meridie circumferre. Tom. III. lib. I. adv. Marc. cap. 1. num. 19. Proverbialiter idem significabit quod, lucernam adhibere vel accendere in meridie, quod est, facere aliquid non suo tempore, vel: in re clara obscuritatem aucupari. Natum a Diogene, qui accensa lucerna meridie hominem quaerebat.

120. Luminibus effossis orbatus. Tom. V. lib. de Trinit. cap. 28. num. 127. 236 of 843 Virgil., lib. III. de Polyp.

1/4/2006 2:06 PM


237 of 843


vel errorum pravitate excaecatus est, et cui nihil sanae mentis intelligentiaeve sit reliquum. Vel ad Novatiani sententiam propius: cui nihil subterfugii restat, quo argumentis victus recurrat, nihilque secum potest dispicere, quo errorem tueatur.

121. A lumine exorbitare caligine. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 8. num. 59. Ab orbita, quod est vestigium decurrentis in via rotae, est verbum exorbitare, quasi a via deflectere, prae errorum caecitate veram doctrinam, quae per se lucet, non posse perspicere. Lib. ad. Gnost. Ab illo (Deo) in idololatria exorbitaverunt.

[Col.0235A] 122. Malum foras. Tom. III. lib. adv. Valent. c. 10. num. 119. Detestantis et abhorrentis vox, et malum infortuniumque deprecantis. Virgil. II. Quod di prius omen in ipsum Convertant . . . . . et: Di meliora piis, erroremque hostibus illum. Di prohibete minas, Di talem avertite casum. Solet apud veteres in Vestibus aedium statui Hercules ἀλεξίκακος, hoc est, malorum depulsor, et adscribi interdum, boni ominis caussa, μηδὲν κακὸν εἰσί τω, nihil mali ingrediatur. A sacris praeterea mali profanique homines sacrificorum voce solebant arceri. Virgil. procul hinc, procul este profani. Theoc. in idil. [Col.0235B] Ἀεισω συνετοῖσι, θύρας δ᾽ ἐπιθέσθε βέβαλοι. Hoc est Expertis cantabo, fores operite profani.

123. Manu injecta detinere. Tom. III. lib. 1. adv. Marc. cap. 6. num. 44. 1/4/2006 2:06 PM


238 of 843


[Col.0235C] Injecere manum Parcae, id est, morti destinarunt. Explicat se Tertul. Porro et hic eadem regula summi magni

patrocinabitur nobis, utpote quae totum statum vindicet divinitatis.

124. Manum porrigere. Tom. III. lib. de Anima, cap. 23. n, 408. et lib. de Resurrect. car. cap. 53. num. 382. ac libro IV. advers. Marc. cap. 41. num. 677. Satis vulgatum, pro: Auxilio esse, Cicero in Orat. post redit.: Qui mihi primus afflicto et jacenti consularem fidem dextramque porrexit. Sic Deus dicitur a Tertull. manum porrigere fidei, hoc est, confirmare, et in sua firmitate conservare. Virg., lib. III. Dat dextram, atque animum praesenti pignore firmat. Manuum porrectione etiam alienae sententiae comprobatio [Col.0235D] fuit significata, quae Graecis, χειροτονία, τὸ χειροτονεῖν.

125. Manum tradere. Tom. V. lib. de Pud. cap. 15. num. 126. Pro eodem cum superiore usurpat. Virgilius, l. VIII. Accepitque manu, dextramque amplexus inhaesit. Tradere de manu in manum, Cicer., est dedere et commendare.

126. Manus dare. Tom. V. lib. de Trinit. cap. 11. num. 55. Cicero in Amicit. Ad extremum det manus, vincique se patiatur. Virgil. Neque enim ipse manus feritate dedisset. Est igitur se victum agnoscere, et adversario cedere. [Col.0236A] Nam qui se victori dedunt ne interimantur, ultro manus ad vincula offerunt. Virg. etiam Tendere, et Protendere dixit lib. XII. Ille humilis supplexque oculos, dextramque precantem Protendens, et vicisti, et victum tendere palmas Ausonii videre . . . . .

1/4/2006 2:06 PM



Est certum quid habere, ob oculos quasi propositum habere. Sic dicimus: Victoriam in manibus tenere. Vir. Caetera qua rerum jaceant perculsa ruina, Ante oculos interque manus sunt omnia vestra. Quasi dicat: Narratione non egent, omnibus patent claraque sunt.

128. Mappa missa. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 36. [Col.0236B] num. 381. Hoc est, veluti signo quopiam dato. Alludit Tertul. ad morem Circencibus Romae Ludis receptum, quo mappa Tragoedis usitata a Praetore dimittebatur in signum aurigationis et certaminis auspicandi. Quem morem attingit Juven. Sat. II. Interea Megalesiacae spectacula mappae Idaeum solemne colunt . . . . Et Martial. Cretatam (al. ceream) praeter cum vellet mittere mappam; Et Sueton. in Nerone: Aliquo liberto mittente mappam. Vide Adnot. Pamelii ad lib. de Spect. cap. 16. num. 143. Tom. II.

129. Massageta inhumanior. Tom. III. lib. I. adv. Marc. cap. 1. num. 13. [Col.0236C] Videantur Adnot. Pamelii. Schytarum natio trans mare Hyrcanum, Alani, Abasgi, et Augi postea dicti, et ab Hebraeis Magogi, hospitibus infestissimi, neque cum vicinis populis diuturna amicitiae foedera, neque fidem possunt servare. Lac equorum sanguine mixtum bibunt; praeterea tam prodigiosae immanisque naturae, ut senio confectos in frusta caedere, illorumque carnibus cum pecudinis admixtis pasci consueverint. Hinc nobile illud inhumanitatis nomen.

130. Μὴ θεομαχεῖν. Tom. 1. l. ad. Scap. c. 4. n. 22. Noli cum Deo bellare. Cicero in l. de Senect.: Quid est enim aliud Gigantum more bellare cum Diis, nisi naturae repugnare? Hinc, θεομάχοι. Dei hostes vel qui Deo obluctantur. Tractum videtur a notissima [Col.0236D] Gigantium in Jovem belligerantium fabula. 239 of 843 Usurpari poterit, ubi quis viribus suis fretus temere res non tentandas molitur, et uti

1/4/2006 2:06 PM



Consiliis animam fatigans? Virgil. Crede Deo . . . . . et: Heu nihil invitis fas quemquam fidere Divis. Bis in Act. Λpost. μὴ θεομάχωμεν . . . . . θεομάχοι εὑρὲθητε. Plato ejusmodi homines, e Titanum genere, dixit.

131. Micas infarcire. Tom. III. lib. de Anima, cap. 6. num. 85. Ex contentione Platonis et Aristotelis, quam instituit Tertull, aliquid poterit elici. Plato varius, multiplex [Col.0237A] et copiosus, singulari eloquentia et suavitate orationis, in cujus Dialogis locutio, etsi absit a versu, tamen quod incitatius feratur, et clarissimis verborum luminibus utatur, potius Poema putanda, quam Comicorum Poetarum. Aristoteles brevitate dicendi praestitit, vel potius siccitatem quamdam tenuitatemque in dicendo, hoc est, orationem angustam, pressam et concisam (quae in Platone est ampla, copiosa, redundans) adamavit. Hinc illa: Mulsa aqua de eloquio Platonis, et: Micae de minutiloquio Aristotelis, Proverbialiter accipi possunt. Ut hoc quidem genus orationis siccum, et cui nihil temere detrahi possit, illud autem redundans, et ex quo si quid demas mutesve, de sententia nihil detraxeris. Nihilominus Micas infarcire, [Col.0237B] interpretari etiam poterimus, Tenuiter et cum parcitate quid distribuere, ut: mulsam aquam infundere, largiter et benigne.

132. Mulsam aquam infundere. Ibid. A qua mulsa, ὑδρομέλι, ἢ μελίκρατον, aqua melle mixta. Ut alludat non solum ad copiosam, sed ad mellitam sive melleam in Platone eloquentiam. Lib. de Anim. de eodem Platone, ob mella facundiae. Quum contra quod siccum est, facillime frietur, et in micas minutatim dissolvatur. Eodem faciunt verba: Infundere, et: Infarcire. Fortasse et Micas infarcire, cum Tulliano, praemansum in os inserere, conveniet, quod est: rem in docendo nimis enucleate, minusque frustulatim tradere, et crasse explicare, [Col.0237C] graece: Μικρολογεῖν, λεπτολογεῖν, sive ut Cicero ad Attic. περὶ μικρά σπουδὰζειν, quod est, cura minutula anxium esse.

133. Mulum de asino pungere. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 19. num. 237. Muli, quos asini et equae generant, unde ἡμίονοι, quasi dimidiati asini, a patribus. 240 of 843 Hinnuli, vel potius ex Columellae sententia, Hinni, a patris equi hinnitu, equo et asina

1/4/2006 2:06 PM



ejusdem, Cum Bytho Bacchius.

134. Narem contrahere. Tom. III. lib. I. adv. Marc. cap. 13. num. 71. In naso irrisionis sedes. Hinc nasuti, et nasum habere, irrisores dicuntur, Plin. lib. XI. c. 37. Nasum novi mores subdolae irrisioni dicavere. Hor. Naso adunco suspendere. Martial. Et pueri nasum rhinocerotis habent, Pers. Rides, ait, et nimis uncis Naribus indulges. Et Graeci μυκτηρίζειν, ἀπὸ τοῦ μυκτῆρος, a naso, irridere. Ex naribus etiam indicium iracundiae, uti [Col.0238A] animantes quaedam iram narium flatu produnt. Theoc. in Thyrsi: Καὶ οἱ ἀεὶ δριμεῖα χολὰ ποτὶ ῤινἱ κάθηται. Aspera ei semper sedet ira in naribus. Unde corrugare et contrahere nares dicuntur, qui offenduntur. Horat. Ne sordida mappa Corruget nares.

135. Naso agere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 25. num. 178. Cicer. Ridiculo scommaticoque dicterio laedere.

136. Naso deridere. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 6. num. 18. B. Paulus ad Gal. 6. Θεός οὐ μυκτηρίζεται, id est, [Col.0238B] non irridetur, non agitur naso, μύζειν enim apud Graecos, id est, missare vel mussare, non aliud fere signat, quam labiis occlusis sonum naribus elicere unde μυκτήρ. Sonus autem μυγμή, irrisioni plerumque dicatus, atque hinc, qui citra reprehensionis morsum agit, ἀμύγμων dicitur, 241 of 843 Homero passim ἀμύμων. Addit Tertull. adulantium, ut significari videatur postica sanna,

1/4/2006 2:06 PM


242 of 843


137. Naufragium inextricabile. Tom. II. lib. de Idolol. cap. ult. num. 169. Graecis: ναυάγιον ἄφυκτον, quod vitari non potest. [Col.0238C] Qui in scopulos impingunt navemque frangunt, sese extricare sive expedire a periculo non possunt. Virg. de Labyrintho, inextricabilis error. Vide Hypobrychium.

138. Navigare inter scopulos et sinus, per vada et freta. Ibid. 168. Est, versari in ancipiti periculo. Nam scopuli, hoc est, montes saxei, sive rupes e mari eminentes, et quandoque sub aquae aequore latentes, et Sinus, littora incurva mare amplectentia, et vada, minus profunda maris loca, et undarum brevibus infesta, et freta, maris angustiae, ubi quasi aestu fervescit mare, navigantibus et insidiosa et periculosa sunt. Lib. 1. advers. Marc. Duas Symplegadas naufragii sui.

[Col.0238D] 139. Nubilo obscurior. Tom. III. lib. I. advers. Marc. cap. 1. num. 14. Videantur Adnot. Pamelii de Cimmeriis tenebris, quae in idem incidunt proverbium. Nubilium, nubes densior sive crassamentum exhalationum, aquae gignendae foecundam vim habens. Unde coelum nebulosum seu nubilum. Nebulas vel Nubilium offundere, est obscurare. Sed quum Tertull. ad mores Marcionis alludat, tristitia et recondita animi severitas significabitur, ut apud Comicum Graecum διασκεδᾷν τὸ νέφος τοῦ μετώπου, discutere frontis nubilum, quod est tristitiam abigere, laetumque vultum inducere. Et supercilium nubilium ὀφρὺς ξυννεφής, pro tristi. Horat. Deme supercilio nubem. Virg. Sed frons laeta parum, et dejecto lumina vultu: et: Sed nox atra caput tristi circumvolat umbra.

[Col.0239A] 140. Nutu tradere. ( nisi traducere quis malit.) Tom. I. lib. de Pall. cap. 4. num. 84. Vide: Acie figere, et digito destinare. Est deridentium et improbantium aliquid clanculum inter se, quod palam facere non sit impune vel decens: quum neque conjectis in

1/4/2006 2:06 PM


243 of 843


111. Oculis clausis. Tom. I, lib. de Pall. cap. 2. num. 20. Apolog. cap. 3. n. 36. Tom. III. lib. de Resurr. carnis, cap. 51. num. 361. Si subaudias verbum, liquet, res est clarissima, luce meridiana clarior, ut nolens volensque quivis vel videre possit vel intelligere. Si subaudias Agere quid, [Col.0239B] est abrupte, temere, sine discrimine facere. Ut impingunt in odium nominis Christiani clausis oculis, et caecitate odii in naufragium, qui rei veritatem neque explorant neque explorare laborant, sed affectibus suis iniquissime indulgent; et juxta Terent. Neque jus neque bonum atque aequum sciunt. Melius, pejus, prosit, nihil vident, nisi quod lubet. B. August. Quae tandem vis, nisi caecitas et vanitas animi cogit hominem clausis, ut dicitur, oculis, tanquam in alterum jacere, quod cum in eum jecerit, continuo redeat? B. Hieronym. More Andabatarum in tenebris gladium ventilant, et: Melius est tamen clausis (quod dicitur) oculis Andabatarum more pugnare, quam directa spicula clypeo non repellere veritatis. [Col.0239C] Et B. Basil. νυκτομαχίαν dixit, nocturnam pugnam, in eos qui nullo judicio insectantur aliquid.

142. Oculis Homericis. Tom. I. lib. de Pall. cap. 2. num. 20. Videantur Adnot. Pamelii. Idem cum superiore. Homerus, antea Melesigenes dictus, a caecitate [nam ab ineunte aetate luminibus captus proditur του ὁμήρου nomen sortitus est. Unde illa omnium admiratio, omnium rerum humanarum simulacra expressa nobis ante oculos constitui potuisse ab eo qui nunquam ea oculis usurparat.

143. Palos Terminales figere. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 11, num. 72. Terminalis lapis, et aliquando palus, qui in agrorum [Col.0239D] finibus ponitur, et ut Virgil. de Saxo: Campo qui forte jacebat Limes agro positus, litem ut discerneret arvis. Et in Georg. Nec signare quidem, aut partiri limite campum Fas erat.

1/4/2006 2:06 PM



angustos et certos fines aliquem concludere, ne quid vel entet, vel possit, vel imperium exerceat ulterius.

[Col.0240A] 144. In partem unam incumbere. Tom. V. lib. de Trinit. cap. 23. num. 102. Sumptum a militia, ubi in dextrum vel sinistrum latus sive cornu sive partem majore impetu et pertinacia conversa undique signa inferentibus adversariis incumbitur. Quibus dejectis et loco summotis proclivis sit victoria, Caesa. 2. Bel. Gal. Caesar ad dexterum cornu profectus ubi suos urgeri, etc. His verbis se explicat Auctor lib. de Trinit. Inclinaverant, trahere, superare, quae a militia ducta sunt.

145. Pepone magis insulsus. Tom. III. lib. de Anima cap. 32, num. 387. Πέπονες molles et faciles dicuntur, metaphora a maturis fructibus ducta; vel etiam a cucumeribus, [Col.0240B] qui pepones quod mollescant, et, simul atque maturuerint, flaccescant, appellantur. Inde illa: μαλακώτερος πέπονος σύκου, mollior ficu matura; πεπαίτερος μώρων, maturior moris. Et convivium proverbiale per translationem, πέπονες, τουτέστιν ἀπαλοὶ καὶ ἀσθενεῖς. Est et interdum blanda et amica vox, ὧ πέπον, τουτέστι, προσφιλέστατε, ἢ, προσηνέστατε, a maturis placidisque moribus, vel quod τὰ πέπονα hoc est mollia maturaque amemus omnes.

146. Peponem cordis loco habere. Tom. III. lib. IV. adv. Marc. cap. 40. n. 666. Videantur hoc loco adnotat. Pamelii, et Feuardentii ad illud B. Irenaei lib. 1, cap. 3, num. 10. O pepones Sophistae vituperabiles, et non viri: quod ex [Col.0240C] Homer. Ilia β. desumptum est. Ὦ πέπονες, κάκ᾽ ἐλέγχε᾽, ἀχαΐδες, οὐκ ἔτ᾽ ἀχαιοὶ id est: O molles, mala probra, et Acheides, haud enim Achivi, 244 of 843 Quod Virgil. imitatus:

1/4/2006 2:06 PM


245 of 843


quibus peponis instar, molle, flaccidum, minime virile. Vide supra: Cerebrum vel cor non

habere, et, Cervi in praelio.

[Col.0240D] 147. Personam agere. Tom. III. lib. III. adv. Marc. cap. 11. num. 77. Vide infra: Scenam decurrere. Persona, pro munere sive partibus. Cicer. Has partes lenitatis semper egi, illam gravitatis personam non appetivi. Ab histrionum persona. Personam gerere, tueri, sustinere, agere, ab histrionicis auctoribus.

148. Physcone impurior. Tom. I. lib. de Pall. cap. 4, num. 79. De homine qui se in omne luxus libidinisque genus ingurgitat. Fuit enim Ptolemaeus Physcon. 8. Aegypti Rex, qui quum Cyrenae imperaret fratri Evergetae defuncto successit, qui supra belluinam libidinem et [Col.0241A] crudelitatem (quae facinora commemorat Justin. lib. 83) sagina ventris, et corporis vultusque deformitate belluae quam homini similior. Quae foeditas in eo pellucidae vestis subtilitate, quasi de industria, sive potius ex intemperantia augebatur, infame Physconis nomen ex re tulit, quasi ventricosi et aquarioli, propter abdominis studium. φύσκων enim ὁ γάστρων ἢ παχὺς, ἀπὸ τῆς φύσκης, quod est, intestinum crassum. Cui et Persius ait: Pinguis aqualiculus propenso sesquipede exstat.

149. Plagae occurrere. Tom. III. Scorp. advers. Gnost. cap. 5. num. 35. Sumptum a gladiatoribus, qui vel adversarii petitionem corporis declinatione effugiunt, vel parmula [Col.0241B] excipiunt, ut sit frustra conatus. Vide supra: In alium ictum considerare, B. Hieron. contra Jovin. Quasi de loco videmur cedere, et adversario feriendi occasionem dare. Et: directa spicula clypeo refellere veritatis.

150. Plaudere in sinum. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 9. num. 42. 1/4/2006 2:06 PM


246 of 843


151. Plaudere parti. Ibidem, cap. 16. num. 160. [Col.0241C] Legitur apud. Tertull. diversae parti supplaudere, vel subplaudere, quasi suffragari et subscribere aliorum sententiae. Ab iis qui pedibus strepitum edunt, vel manuum complosione approbant. Cicero: Pedem nemo in illo judicio supplausit.

152. Polycrate felicior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num. 173. Polycrates, Sami Tyrannus, aureus fortunae foetus, cui ad nutum voluntatemque omnia fluxerunt. Sed qui tamen prosperum ad invidiam usque vitae cursum miserabili exitu in Mycalensis montis vertice cruce suffixus conclusit. Val. Max. lib. 6. cap. 11.

153. Pompeio sublimior. Ibidem. Pompeii elogium habes apud Cicer. Orat. pro Leg. [Col.0241D] Manil.; Apud Plin. lib. VII. toto cap. 26, a quo ait non modo Alexandri Magni rerum splendorem aequatum, sed etiam Herculis prope ac Liberi. Cognomentum Magni cum Alexandro commune, communem quoque sublimitatis titulum dedit.

154. In ponti aestu medio haerere. Tom. III. lib. I. adv. Marc. cap. 7. num. 50. Virgilius lib. V. Saxis in procurrentibus haesit. Et: In scopulo luctantem brevibusque vadis. Et lib. X. Inflicta vadis dorso dum pendet iniquo, Quae, uti Tertullianicum, Proverbialiter accipi possunt. Contrarium erit ex eodem lib. [Col.0242A] Labitur alta secans, fluctuque aestuque secundo. 1/4/2006 2:06 PM



Aestu miscentur arenae

Similia illa: Haerere in iisdem scopulis, in aqua, in vado, in salebra. Metaphorae a navigantibus ductae, qui vado illisa navi cursum institutum tenere non possunt. Sic dum navis aestu reciproco huc et illuc impellitur, neque progredi potest, ut significetur proverb. Se non extricare aut expedire, non satisfacere argumento, sed eodem relabi. Vide: Fluctus utrimque.

[Col.0242B] 155. In praeruptum imponere. Tom. III. lib. IV. adv. Marc. cap. 37. num. 607. Praeruptum, substantive, ut abruptum quidquid altum et praeceps, saxa praerupta, et mons praeruptus, altus. Plin. Graecis τὸ ἀπόκρημνον, unde proclive praecipitium. Explicat se Tertullianus: Sciens praeceps ituros homines, ipse illos in praeruptum imposuit: ut sit: aperto periculo exponere, nec satis providere, ne quid mali contingat, ut si homini avaro et furi pecuniae administratio committatur, adolescenti libidinoso pudicitia virginum.

156. Profundum inenarrabile. Tom. II. lib. de Idol. cap. ult. num. 169. Qui navi excussi in maris profundum delabuntur, [Col.0242C] natatione vix unquam emergunt de periculo ineluctabili. Vide Hypobrychium, et: Naufragium. Contrarium erit illud Virgil. lih. V. Fundo vix tandem redditus imo est. et lib. 6. Adnabam terrae, et jam tuta tenebam.

157. Ad regulas perducere. Tom, III. lib. I. adv. Marc. cap. 22. num. 153. Regula, alias norma, est instrumentum fabrile quo structurae longitudinem, an respondeat, exigunt fabri, et utitur Tertull. verbo fabrili, ad examinandam Dei bonitatem. Hinc illa: Regula rectior, Amussi exactior, ad perpendiculum et amussim. Rem diligenter 247 of 843 [Col.0242D] expendere, ut omnibus suis partibus numerisque absolute tractetur.

1/4/2006 2:06 PM



158. Sardanapalo mollior. Tom. I. lib. de Pall. cap. 4. num. 79. Sardanapalus postremus Assyriorum Rex, vir muliere corruptior, inquit Just. lib. 1, qui inter scortorum greges inventus, purpuram colo nere, et muliebri habitu, cum mollitia corporis et oculorum lascivia omnes foeminas anteiret, pensa inter virgines partiri, adeo ut ejus cognomen ob insignem mollitiem in proverbium abierit apud Graecos et Latinos.

159. Scenam decurrere et desaltare. Tom. III. lib. III. adv. Marc. cap. 11, num. 7. Scena, proprie fons theatri, locus nimirum Actorum, [Col.0243A] obstructus peripetasmatis, e quo in proscenium acturi histriones prodibant. Frequenter pro ipsa fabula, Tragoedia, aut comoedia. Virgil.

Scenis agitatus Orestes;

id est, Tragoediis celebratus et frequenter actus. Horat. Quam non adstricto percurrat pulpita socco. Pulpita pro scena, hoc est, quam inconditas et male aptas conscribat comoedias. Erit igitur decurrere scenam, perficere ejus rei, quae instituta erat, summam. Cicero: Quae abs te breviter de arte decursa sunt. Decurrere scenam phantasmatis Tertull. est, omnino et absolute probare carnem Christi phantasma tantum fuisse, et in eo probando haerere. Sic Cael. ad Cicer. [Col.0243B] lib. 8. Scena totius rei, hoc est, id in quo tota res vertitur, et consumi debet. Lib. advers. Valentin. appellat Tertull. desultricem virtutem, instabilem et male firmam et motoriam, et inde: desultorii homines, a desultoribus equitibus proprie etiam usurpat, uti decurrere, ut desaltare, sit saltu mimico repraesentare. Nam in scena, orchestra chori propria est, sicuti scena histrionum, in qua mimi solebant suas actiones exhibere. ὀρχηστὺς, ars saltandi, et ipsa saltatio, ut alludat ad utrosque utroque verbo, et ad scenicos histriones, et ad mimos, et ab iisdem diversas trahat metaphoras.

160. Scalpellum immergere. Tom. I. lib. de Pall. cap. 11. num. 173. [Col.0243C] Scalpellus, vel scalpellum, est scalprum chirurgicum, φλεβότομον. Nescio an etiam scalpella, ut pistilla Plauto, pro pistillo, vulgo lanceola, a chirurgis tractum. Nam voce acerbitati, videtur cholerici humoris in Vedio abundantia significari. Cicer. pro Sest. Non ea est medicina, quum sanae parti corporis scalpellum adhibetur. Solent chirurgi 248 of 843 immerso scalpello venam incidere, et humorem redundantem elicere. Usus erit proverbii

1/4/2006 2:06 PM



161. Scipione justior, et militarior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num. 173. [Col.0243D] Plinius, lib. 7, num. 27. Cato primus tres summas in nomine res praestitisse existimatus est: Optimus orator, Imperator, Senator; quae mihi omnia etiam si non prius, attamen clarius fulsisse in Scipione Aemiliano videntur. Ejusdem laus apud Cicer. lib. de Amicit. Justitia et bonitas in altero Scipione Nasica, commendatur. Utrumque tamen et justitiae et militaris scientiae studium Scipioni minori sive Aemiliano attribuit Laelius apud Cicer. lib. eodem. Major, sive Africanus, utraque etiam laude excelluit.

162. Scytha tetrior. Tom. III. lib. I. adv. Marc. cap. 1. num. 11. Vide adnotat. Pamelii. Gens scythica omni memoria, et omnium fere gentium scriptorumque existimatione ad bella et ad immanitatem magis, quam ad ullum humanitatis studium nata.

[Col.0244A] 163. Sylvam caedere et truncare. Tom. I. Apolog. cap.

4. num. 50. et 51. et lib. de Praescript. adv. haer. cap. 37. num. 222.

Quo jure sylvam meam caedis, quae a jure civili transfert omnia; hoc est: quid in meam possessionem irruis? in meam messem falcem immittis? Apolog. Totam illam veterem et squallentem sylvam legum, novis principalium rescriptorum et edictorum securibus truncatis et caeditis. Sylva Latinis, uti et Graecis ὕλη, metaphorice, pro copia et materia. Cicero: Omnis ubertas et quasi sylva dicendi et: Rerum et sententiarum sylva. Hoc

autem proverbium sumptum ab arboribus, quae vel putantur ne sylvescant sarmentis, et in omnes partes nimiae fundantur, vel radicibus una cum trunco exciduntur.

[Col.0244B] 164. Sylvam caedere, eradicare, et excaudicare. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 16. num. 135. Quantum securi omnem sylvam libidinum caedat, et eradicet et excaudicet. Addit, Ne quidquam de recidivo fruticare permittat. Est penitus aliquid abolere, idemque cum

249 of 843 superiore. Nam truncus est stipes ipse ramis et frondibus exutus. Caudex cum frondibus.

1/4/2006 2:06 PM



165. Sylvam ingentem commovere. Tom. V. lib. de Trinit. cap. 16. n. 81. Sylvam scripturarum commovere circa aliquid. Multa excutere, et undique argumenta desumere, lato campo evagari.

[Col.0244C] 166. Quanta sylva. Tom. III. lib. de Anim. cap. 2. num. 30. Quae vis? quae copia? quam ampla lateque patens materia?

167. Socrate sapientior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num. 137. Non modo hominum existimatione, sed Pythii Apollinis oraculo sapientissimus judicatus Socrates, et cunctis praelatus proditur. Plin. lib. 7. cap. 31. Cicer. lib. de Amicit.

268. Solis pectines. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 3. num. 24. In pectinibus, quibus comas vel discriminamus vel [Col.0244D] pectimus, radii densi et rari, a solarium radiorum similitudine, dicuntur; et reciproca metaphora: pectines solis, quod omnem in partem radios, quasi crenula instar pectinis intercisos emittat. Unde apud Lucret. Tela diei, quasi missiles, telorum in morem, radii. Et ἐκήβολος Ἀπόλλων, Sol. At cum his verbis, puerorum terriculamenta, uti et, Lamiae turres, significentur, consueverunt fortasse nutrices, vel puerilem ejulatum compescere, vel obstinatam, dum caput sibi pecti non ferunt, contumaciam, hisce verbis infringere, dum pectines solis, veluti strigiles, ad se afferri imperant.

169. Solis radio scriptum. Tom. III. lib. de Resurr. carn. cap. 47. num. 341. 250 of 843 Pro perspicuo, et eo quod claret. Nam quae maxime constant, maximeque in confesso

1/4/2006 2:06 PM


251 of 843


170. In solido esse. Tom. V. lib. de Pudicit. c. 10. num. 83. Securum esse, et bene firmum, munitumque. Cui opponit: Pendente vestigio ingredi, et: In gradu totum esse, Decuti de tenore. Huic similia: Duabus ancoris fultum esse. In vado esse. Virg. lib. II. Multos alterna revisens Lusit, et in solido rursus fortuna locavit.

171. Ad speculum respondere. Ibidem. c. 8. num. 64. lib. IV. adv. Marc. cap. 31. num. 511. [Col.0245B] Adversus speculum parabolae, dixisse videtur pro sensu anagogico, sive ipsa anagoge, qui est sensus scripturarum, parabolarum, oraculorum mysticus et reconditus; quique interius et quasi sub cortice latet. Sic ad speculum respondere (uti in rebus fabrilibus, ad regulam, amussim, perpendiculum) erit omnia ea, quae parabola proponuntur, posse accommodari iis, quae eadem significantur. Et, ut loquitur Tertullianus, exempla peraequari.

172. Spongia Marcionis. Tom. III. lib. V. adv. Marc. cap. 4. num. 43. Usus spongiae pictoribus in colore delendo; quod patet ex Plin., lib. 35. cap. 10. de Pictorib. et de Protogene. Absterserat saepius, mutaveratque penicillum, [Col.0245C] postremo, spongiam eam impegit, inviso loco tabulae. Auson. in Epist. quadam: Fuco tuae emendationis adjecto impingas spongiam, quae imperfectum opus equi male spumantis absolvat. Usus etiam in extergendis mensis numulariorum, praecipueque abacis, in quibus scribebant, et inducta spongia corrigebant. Et in palimpsestis, hoc est tabellis membranisve deletitiis, in quibus stylo graphiario exarare solemus. Hinc Augustus, Ajacem Tragoediam, quam conscriptam a se delerat, in spongiam decubuisse dicebat, ad exemplum Ajacis, qui in ferrum incubuerat. Aristides in Orat. quadam οὐδὲν δεῖ τῆς Στησιχόρου παλινωδίας, ἀλλὰ σπόγγος ἰάσεται, nihil opus fuerit Stesichori palinodia sive recantatione, sed spongia medebitur. Sic quum Marcion, quos vellet, sacrae Scripturae libros deleret [Col.0245D] (quod declaratum est supra: Abruptum amplissimum salire; et hoc loco statim subjungit: quae abstulit, quae servavit), spongiam Marcionis appellavit, audaciam illam in expungendis Libris, et censoria temeritate intercidendis. 1/4/2006 2:06 PM



16. n. 111. Sportula, a sportulis sparteis, nummorum receptaculis dicta, donarium, sive potius obsonium, quod divites Rom. salutatoribus dabant, ipsi secreto coenantes. Cui opposita Recta coena, quam civiliores clientibus salutatoribus suis legitimum convivium exhiberent, quae olim pauperibus tantum dabatur, postea divites etiam sportulam captare et exposcere [Col.0246A] coeperunt. Qui vero quum cliens non esset, nec ordinarius salutator, alii sese ingerebat, et sportulam accipere ignotus contendebat, furunculus hoc loco dicitur. In eum conveniet qui falso sibi quid vindicat, ut deus Marcionis nomen Christi.

174. Stipulam quis in alieno oculo facilius perspicit, quam in suo trabem. Tom. I. Apolog. cap. 39. num. 510. Proverbium Evangelicum, Matth. 5. et Luc. 6. quo philautia notatur eorum, qui aliorum vel minimis vitiis offenduntur, suis et maximis blandiuntur, κάρφος, stipula Tertullian. vulgatae editionis interpreti: festuca. Horat. Qui ne tuberibus propriis offendat amicum [Col.0246B] Postulat, ignoscat verrucis illius aequum est. Et aliud Proverb. Pustulas alienas, ulceribus scatens.

175. Sub sinu et tunica. Tom. V. lib de Fug. in persecut. cap. 12. num. 89. Addit Tertull. ut furtivo, et opponit: coram toto mundo. Quidquid propatulo non fit, sed insidiose et clam, remotis arbitris, et aliena conscientia, sub sinu fieri dicitur. Sic: In sinum conferre, vertere, id est, in privatum commodum referre. Et Plinio Scaurus dicitur rapinarum provincialium sinus, qui in suae avaritiae voraginem omnia converteret. In sinu gaudere, est gaudium suum in vulgus non edere, nec palam facere.

176. Sylla felicior. Tom. I. Apologet. 11. num 173. [Col.0246C] Huic Syllae felicitatis ostentum datum est fulmine, ut ait Plin. lib. II. cap 54. Unus hominum, inquit idem Plinius, lib. VII. cap. 44. ad hoc aevi, felicis sibi cognomen 252 of 843 asseruit. Quam temeritatem cum stultitia conjunctam eodem loco refellit.

1/4/2006 2:06 PM


253 of 843


177. Tanti vitreum, quanti margaritum? Tom. II. lib. adv. Marc. cap. 4. num. 58. Istud non solum legitur apud Tertull. sed etiam apud B. Hieronym. Quo dicto summa rerum inaequalitas significabitur. Margaritarum, alias unionum, summum inter gemmas pretium. Vitrum vilissimum, quod tamen margaritam mentiri potest, et imperitis imponere, explicat se Tertull. et haec inter se confert, Terrenam gloriam, gloriam coelestem, praemium [Col.0246D] laudis humanae, divinam mercedem.

178. Tempus omnia revelat. Tom. I. Apolog. cap. 7. num. 107. Seneca: Veritatem dies aperit. Horat. Quidquid sub terra est in apricum proferet aetas, Defodiet, condetque nitentia. χρόνος πάντων βασανιστής, tempus omnia explorat. Et Sophocli χρόνος dicitur πάνθ᾽ ὁρῶν καὶ ἀκούων καὶ πὰντ᾽ ἀναπτύσσειν, omnia videre et audire, etiam in apertum prolaturum. Atque hinc Veritas Temporis filia apte dicitur, quae temporis progressu, quum aliquandiu delituerit, in lucem emergat. Hinc illud: Ἄγει δὲ πρὸς φῶς τὴν ἀλήθειαν χρόνος. At veritatem tempus in lucem eruit.

[Col.0247A] 179. Terrae filii. Ibidem cap. 10. num. 162. Videantur adnot. Pamelii. Terrae Filios (inquit Tertull.) vulgus vocat, quorum genus incertum est, γηγενεῖς, et inde gigantes, quasi e terra nati. Apud Juvenal. Fraterculus gigantum, pro ignoto. Persius: Progenies terrae. Vide supra: De coelo supervenit.

180. Terram gravem imprecari. Tom. I. lib. de Testim. animae. cap. 4. num. 21. Solebant antiqui, ut ex omnibus fere patet latinis Poetis, manibus ejus, cujus memoriam, ut Tertull. ait, cum alicujus offensae morsu facerent, et maledicere vellent, terram gravem imprecari; ejus vero cui gratiam deberent, ossibus et cineribus refrigerium comprecari. Et mense praesertim Februario duodecim [Col.0247B] continentes dies, pro 1/4/2006 2:06 PM


254 of 843


Ossa quieta precor tuta requiescere in urna, Et sit humus cineri non onerosa tuo.

181. Thales in puteum. Tom. III. lib. de Anim. cap. 6. num. 89. Vide hoc proverbium tractatum a Platone in Theaeteto. De iis qui nec pro pedibus prospiciunt. Thales e septem Graeciae sapientibus unus et primus, dum coelestia intentius contemplatur, in foveam incidit. Hinc a vetula sive ab ancilla irrisus.

[Col.0247C] 182. Themistocle sublimior. Tom. I. Apolog. cap. 2. num. 173. Militarem illum appellat Tertull. Hinc legendum videtur militarior, vel militiae aut militaris artis peritior. Ipsius autem adolescentis gloria emicuit bello Medico, pugna Marathonia, sub auspiciis Miltiadis. Deinde aliquot annis post dux Atheniensium, adversus Xerxis navales copias ad Salaminem memorabili cum laude conflixit.

183. Titulum dispungere. Tom. V. lib. de Monog. cap. 8. num. 55. Dispungere rationes apud Jureconsultos est computum, ut vulgo loquimur, examinare, sive, ut Papian. describit, conferre accepta et data, et alibi: [Col.0247D] percontari, examinare, describere rationes, pro eo quod est dispungere. Aliud est expungere, quod est punctis circumducere et tollere, et quasi rem confectam eximere e codice. Utitur Tertull. metaphora a ratiocinatoribus ducta, et a censoribus, qui in tabulas referunt nomina et titulos eorum qui profitentur. Si proverbialiter usurpare placet, erit: rationem vel caussam, justane sit an contra, expendere; vel dijudicare idoneusne sit quis ad munus aliquod obeundum et suis dotibus affatim instructus. Lib. IV. advers. Marc. Creatorem vocat judicem et dispunctorem meritorum. Lib. V. dispunctionem boni atque mali operis. Lib. de Patient. Omnis injuria quum patientiam offenderit, eodem exitu dispungetur, quo telum in petra libratum et obtusum, hoc est: evanescet et irritus [Col.0248A] erit conatus, uti evanescunt ea quae delentur sive dispunguntur, pro expunguntur.

1/4/2006 2:06 PM



allusit Tertull. ut sit, publico cognomento honestare vel infamare, et elogio nobilitare.

185. Tullio eloquentior. Tom. I. Apolog. cap. 11, num. 17. M. Tullii elogium habes lib. VII. nu. 30. apud Plin. [Col.0248B] ubi eum vocat facundiae Latinarumque litterarum parentem. Quintil. lib. IX. Instit. In quem, ait, copiam Platonis, vim Demosthenis, suavitatem Isocratis fuisse transfusam.

186. Vanitatem vanitate depellere. Tom. III. lib. IV. adv. Marc. cap. 30. n. 496. Est artem arte, mendacium mendacio eludere. Frivolum argumentum, et ad rem non accommodatum, frivolo et alieno infringere et refellere. Illa persimilia: Cum vulpe vulpinari, cum Cretensi cretizare.

187. Venas deducere. Tom. V. lib. de Trinit. 1. cap. 2. num. 131. Translatio ducta a fontibus, unde rivi et quasi venae aquarum deducuntur. Hinc illa: Divite vel tenui vena, [Col.0248C] quod fontium alii angustiore vena manant, alii majore, ut flumen efficiant; vel etiam a metallis, quorum venae, ut genere, ita copia interdum differunt. Quintil. Pleniore canali fluunt. Et poetae venas ab Homero tanquam Poeseos fonte, duxisse dicuntur.

188. Via eadem sursum et deorsum. Tom. III. lib. II. adv. Marc. cap. 28. n. 195. Hoc proverbium Heraclito usurpatum, transferre videtur Tertull. ad suam argumentandi rationem. Nam eo faciunt: Supra, et infra se. Haec quidem ad dignitatem, illa sursum ac deorsum ad locum spectantia. Hoc enim vere est adversus Marcionem antitheseis aemulas facere, quae non solum in sententiis, si ignoravit, omnino non scivit, sed in vocabulis, quae [Col.0248D] dixi, consistant. Heraclitus usurparit forte in Psychicis disciplinis hoc obscurius dictum; quum Sursum ac deorsum in loci ratione sint ex numero 255 of 843 eorum quae dicuntur πρὸς τὶ, sive relata. Cicero: Ferri sursum rectis lineis, et deorsum

1/4/2006 2:06 PM


256 of 843


189. Viva voce. Tom. III. lib. de Praescript. adv. haeret. cap. 21. num. 128. Huic statim opponitur, per Epistolas, subintell. praedicando. Viva vox, quasi vivida atque efficax ab ipso pronuntiantis ore, percepta, in qua nativa et genuina elucescit gratia, et actio cum motu, quae in orationis est vita, inhaerescit. Quae omnia a scriptura, [Col.0249A] quae veram vivamque vocem tantum imitatur, sunt sejuncta. Quinct. Actio orationis quasi vita est, rerum inventio ossium instar est: ordo nervos imitatur, elocutio carnem, cutem et colorem refert; memoria spiritus vice fungitur. Quibus omnibus accedit pronuntiatio, velut motus quidam vitalis. Nullum enim certius argumentum vitae, quam motus; unde flumina viva, a motu. B. Hieron. in Praefat. Gen. Habet nescio quid latentis energiae viva vox. Huic opponit, ut dixi, Tertull. per Epistolam praedicare. Et aliis: Muti magistri, quae sunt scripta eorum, qui eruditi ingenii monumenta posteritati litteris mandata reliquerunt, quasi vocis et vitae expertes.

[Col.0250A] 190. Umbram sine lumine colorare. Tom. III. lib. adv. Hermog. cap. 2. num 12. Ab arte pictoria, quam Hermogenes exercuerat, tractum. Prima picturae initia (inquit Plin.) umbra hominis lineis circumducta, quae linearis dicta, secunda singulis coloribus, et monochromatos appellata. Itaque prima sine ullo colore fuit, adeo ut quos pingerent, adscribere esset institutum. Deinde lineae colorari coeptae testa trita. Cujusmodi picturae in arte tectonica par est ὶχνογραφία, quae est areae jacens efformatio et superficiaria descriptio, futuri operis specimen exhibens: Detorquebitur ad sermonis, argumenti, rei demonstratae obscuritatem.

[Col.0249]

ARGUMENTA CAPITUM PROUT IN MSS. CONCIPIUNTUR, NAM COPIOSIORA ET ACCURATIORA NOS SINGULIS CAPITIBUS PRAEFIXIMUS.

[Col.0249B] CAPUT I. De iniquitate judicandi. CAP. II. Contra Inquisitionem. CAP. III. De Nominis exprobratione.

1/4/2006 2:06 PM


257 of 843


CAP. VIII. De Fama Incerti. CAP. IX. De Sceleribus Gentilium. CAP. X. De non colendo Idolo. CAP. XI. De hominibus post mortem in Divinitatem allectis. CAP. XII. Contra Deorum Simulacra. CAP. XIII. De irreverentia erga Deos. CAP. XIV. De Sacrificando. CAP. XV. De Fabulis et Mimis Deorumque foeditatibus. CAP. XVI. De Capite Asinino et caeteris insignibus, quae Christiani dicebantur

colere.

[Col.0249C] CAP. XVII. De Deo. CAP. XVIII. De Prophetis et Scripturis Dominicis. CAP. XIX. De Moyse Propheta. CAP. XX. De Statu Temporum. CAP. XXI. De Christianis et Judaeis, Christo et Omnipotente. CAP. XXII. De Daemonum natura. CAP. XXIII. De Phantasmatibus magicis et daemoniacis. CAP. XXIV. De Varietate Deorum. [Col.0250B] CAP. XXV. De Religiositate Romanorum. CAP. XXVI. De Regno Dei. CAP. XXVII. De Spiritu Daemoniaco. CAP. XXVIII. De Regno Imperatorum. CAP. XXIX. An possint prodesse Idola. CAP. XXX. De Precibus Christianorum. CAP. XXXI. De Oratione pro inimicis, pro Imperio et potestate Imperatorum. CAP. XXXII. De non jurando per Genium Caesaris. CAP. XXXIII. Pro Imperatore. CAP. XXXIV. Pro Augusto Imperatore. CAP. XXXV. De Solemnibus Caesarum. CAP. XXXVI. De Aequalitate omnium personarum. CAP. XXXVII. Ne malum contra malum. CAP. XXXVIII. De Coetu. CAP. XXXIX. De disciplina Christianorum. CAP. XL. Contra Ethnicam rationem. CAP. XLI. Quod Deus spernitur et statuae adorantur. CAP. XLII. Quod Infructuosos dicunt. [Col.0250C] CAP. XLIII. De Lenocinio. CAP. XLIV. De Custodiis Ethnicorum. CAP. XLV. De Innocentia Christianorum. CAP. XLVI. De Christianis et Philosophis. CAP. XLVII. Quod Philosophi et Poetae sua ex Lege Dei desumpserint. CAP. XLVIII. De Resurrectione Corporis. CAP. XLIX. De Tolerandis Christianis. CAP. L. Praestantia doctrinae Christianae.

1/4/2006 2:06 PM



LECTORI CANDIDO S. P. D. SIGEBERTUS HAVERCAMPUS. [Col.0249D] Semper Africa novi aliquid. Illa, solitudine horrida, ferarum altrix, scholas

bestiarum, Romanorumque olim munera, mille, diversa horroris specie roborisque amplitudine, ditavit animalibus. Illa in sanctissima Martyrum corpora, spectante laeta Romuli plebe, spectatoribus non dissimilia Lybica immisit monstra. Fuit eadem Africa, quae non vulpes solum, doli plenum [Col.0250D] genus, triste malum uvis, protuberantivus primum in Ecclesia Christiana vitibus, procreavit; sed et metuendos dentibus apros, vineta ipsa effodientes, horre idum rugientes leones, immitesque ursos subministrat. At vero sicut ad temperandam Urbis Aeternae, quo falso nomine sibi blandiebatur Roma, laetitiam, Afri praesertim efflagitabantur venatores, qui, viribus valentes, [Col.0251A] frustrandisque bestiarum morsibus artifices, impetum earum eluderent, ipsasque conficerent; sic etiam satis magnum aeterna vere Dei veri Civitas contra Valentinianos, Gnosticos, Arianos, similiaque Naturae portenta, genitum ex eadem sibi Africa vidit praesidium. Quid enim Augustini ego subtilitatem et eruditionem laudem? mellifluam Lactantii eloquentiam probem? Arnobii doctam curiositatem persequar? Undique in Cypriani scriptis relucentem pietatem, quam ipse sanguine suo signavit, suspiciam? Quid denique, qui uno etiam libello multum verae gloriae meruit, Minucii admirer rotundum et lenefluens eloquium! Unus instar omnium est TERTULLIANUS, in quo multum sibi placet Augustinus; Omnis generis litterarum peritiam agnoscit Lactantius; Quem sequendum sibi proponit Arnobius; Magistrum, [Col.0251B] quoties libros ejus poscit, vocat Cyprianus; in suo denique Dialogo, qui velut contractum ex vasto Apologetici hujus pelago sinus est curvamen, tantum non transcribit Minutius. De quo quidem TERTULLIANO, quid Veteres et Recentes Auctores non sine laudum cumulo senserint, quamvis hic exscribere mihi non sit propositum, tamen non possum, quin pauca delibem. Et Veterum quidem perhonorifica testimonia hisce contraxit Vincentius Lirinensis, quinti seculi, cui illum Cangius, assignat, non infacundus scriptor. Hic, inquit, apud Latinos nostrorum omnium facile princeps judicandus. Quid enim hoc viro doctius? Quid in Divinis atque Humanis Rebus exercitatius? Nempe omnem Philosophiam et cunctas Philosophorum Sectas, auctores assertoresque Sectarum, omnesque [Col.0251C] eorum disciplinas, omnem historiarum et studiorum varietatem mira quadam mentis capacitate complexus est. Ingenio vero nonne tam gravi et vehementi excelluit, uti nihil sibi pene ad expugnandum proposuerit, quod non aut acumine irruperit, aut pondere illiserit? Jam porro orationis suae laudes quis exequi valeat? Quae tanta, nescio qua, rationum densitate conserta est, ut ad consensum sui, quos suadere non potuerit, impellat: cujus quot pene verba, tot sententiae sunt, quot sensus, tot victoriae. Ex Recentioribus quidem, Illustris Nobilitatis Josepho Scaligero

sublimius et perfectius in omni genere doctrinae et Scientiarum non novit Orbis eruditus. Vide itaque quantum sit a laudato laudari. Verba ejus sunt in Primis [Col.0251D] Scaligeranis pag. 96. «TERTULLIANUS semper in manibus habendus accurateque legendus est, tum propter Linguae Romanae proprietatem, tum propter disciplinarum ac litterarum omnium cognitionem; Fuit enim doctor omniscius et argutus, qui illotis manibus tractandus non est, nec obiter legendus, ubique enim remoratur lectorem. TERTULLIANUS certe excellentissimus auctor est in omnibus. «Exstant etiam doctissimi et accuratissimi Lipsii litterae, lib. IV. Ep. IX. ad Jacobum Pamelium, in hunc sensum. 258 of 843 «Audio te, clarissime Pameli, in emendando TERTULLIANO esse. Major, an utilior a te

1/4/2006 2:06 PM


259 of 843


Cap. XVI. Apud quem lib. XIX. Cap. I. haec etiam legi possunt. «Scriptorum, quantum ad nos venit, eruditior nemo est, exque quo plura condiscere possis, quam TERTULLIANUS, Nullus in eo apex est non cum cura positus, ut, quo pacto alii inopia, hic abundantia litterarum peccare nonnunquam videatur.» Quibus merito adjungendum Thomae Campanellae testimonium, viri cujus ingenii vehementiam et judicii acrimoniam saepe sum admiratus. Ille in Libello de Libris Propriis et Recta Ratione Studendi Cap. IX. Edit: Crenianae pag. 216. ubi virtutes et vitia Scriptorum quorumdam, qui Theologica tractarunt, enumeravit, ita in hoc Nostro Auctore finit. [Col.0252B] «TERTULLIANUS denique ut Theologorum Magister, plus probat duobus verbis, quam caeteri mille argumentis: gravis, arduus, acer, efficax, brevis, concinnus: philosophicae grammaticae, non autem civilis cultor, et suo africanismo homines velut ad peregrinas merces alliciens.» Quid igitur mirum, si tantus Auctor non tantum tam insignes laudatores, sed et omnium Gentium invenerit Commentatores. Cum TERTULLIANI enim nomine consecrata Aeternitati, ex omni statu et disciplina, manebunt nomina RHENANORUM,

PAMELIORUM, JUNIORUM, DE LA CERDARUM, HERALDORUM, GOTHOFREDORUM, SALMASIORUM, RIGALTIORUM. Ut jam taceam ZEPHYROS, BARRAEOS, GAGNAEOS, LATINIOS, GELENIOS, MERCERIOS, WOUWERIOS, aliamque satis numerosam eruditorum [Col.0252C] turbam, qui hujus Auctoris studium

publicis ingenii sui monumentis testatum posteris voluerunt. Et ex his quidem plurimi cuncta nobis TERTULLIANI Opera elucidationibus suis exornata dederunt. Inter quos primus RHENANUS, (cui et hunc et plurimos alios Auctores in lucem protractos grata debet posteritas) bis terve repetitis editionibus, GELENIUM BARRAEUMQUE habuit secutores, PAMELIUM dehinc JUNIUMQUE, et egregiae doctrinae LUDOVICUM DE LA CERDA. Post quos, ut et quemdam GEORGIUM AMBINATEM, qui operosi sui Omniloquii trium voluminum hiatu nihil dignum praestitit, tantum non ex mortuis redivivum retraxit notae doctrinae vir NICOLAUS RIGALTIUS. Cujus editiones saepissime Parisienses sub praelum revocarunt, PHILIPPI PRIORII auspiciis, sed [Col.0252D] ipsius Rigaltii inquinatiores multo, ut saepius a Nobis in hoc uno libello est ostensum. Per partes vero iverunt reliqui, vel Emendationes Notulasque ab Auctoris opere separatim editas reliquerunt. Quos inter eminet industria DESIDERII HERALDI, qui in hunc APOLOGETICUM, cui et Nobis animum et cogitationes primum applicare libuit, Commentarium variae eruditionis plenum, Digressionumque libros sane doctos condidit; sed et scriptum hoc jam olim FRANCISCUS ZEPHYRUS Paraphrasi quadam utcumque illustraverat, et ALDUS Baptistae Egnatii secutus curam, ediderat separatim ad calcem Lactantii, Anno MDXV. et MDXXXV. Quem tamen praeoccupaverat Joannes Tacuinus, qui itidem Lactantio annexuerat illum Venetiis, anno MDIX. Et tamen post tot tantosaue viros in publicum prodire [Col.0253A] sum ausus, non ut studium meum diligentiamque vinditarem, aut ex reprehensione florilegiisque aliorum, quod detestor et odi, mihi laudis corollam texerem, sed ut Theologus Theologo TERTULLIANO, Theologisque nostris meam qualemcumque navarem operam; Ut ad Auctoris, omnium elogio, Graecarum Romanarumque antiquitatum et disciplinarum peritissimi, intellectum subministrarem, si quid se mihi, dum illum forte sub manibus tero, in utriusque Linguae Scriptoribus, quod ad hoc ejus Scriptum faceret, obtulit; quorum quidem lectione et versatione non inficior me a teneris valde fuisse delectatum raptumque; Denique, ut illi, si quis alius, post tot medicos, corruptissimo adhuc et

1/4/2006 2:06 PM



debent. «Nec tamen mihi excurrendum putabam Augustam Taurinorum usque, ubi sexcentorum annorum aetatem referentem hujus APOLOGETICI Codicem offendisse se testatur Mabillonius in Itinerario Italico, pag. 8. Consulant Membranas istas, quibus licet esse tam beatis. Nobis vero sese obtulit insignis Codex Membranaceus, in quo praeter hunc libellum plurima TERTULLIANI scripta continentur. [Col.0253C] Occupat ille secundum inter MSS. instructissimae bibliothecae Lugduno-Batarae locum, ibique, pag. 324. recensetur. Quem sicut valde veterem asserere non audemus, tamen ex optimo et vetustissimo esse derivatum, nobis conferentibus liquido constitisse, et cum Fuldensi aliisque optimis in multis convenire, asseveramus. Non enim puto usquam terrarum aliquos exstare Codices hujus APOLOGETICI, qui cum illo, qui quondam in Bibliotheca Fuldensi fuit, singularitate et praestantia comparari possit. Hujus Codicis Lectiones Variantes ad exemplar quod Michael Julianus (non vero ut JUNIUS, qui illam editionem, quae hinc a nobis etiam accurate est recensita, non inspexit, scribit, RENATUS LAURENTIUS) Lutetiae Parisiorum Anno MDLXXX. RENATO LAURENTIO BARRAEO auctore edidit, adscripserat Franciscus [Col.0253D] Modius Brugensis, vir diligentissimus doctissimusque; quae cum postea in Gasparis Scioppii manus pervenissent, ab illo ad JUNIUM sunt transmissae. Sed quum tota jam adornata esset ejus editio, ab illo ad calcem TERTULLIANARUM suarum notarum fuit rejecta. Quod vero mihi maxime semper mirum est visum, nec DE LA CERDA, nec ipse HERALDUS oculos in hanc tam nobilem Collationem conjecerunt, latuitque post illas JUNII Notas, nulli fere nisi GOTHOFREDO cognita. Donec acris vir doctrinae NICOLAUS RIGALTIUS illis in emendatiore sua prioribus editione usus est, sed ita, ut quae ipsi placuerint, inde desumpserit, neque ullam reliquarum, quae satis multae erant, in Notis suis mentionem fecerit. Itaque et nobis satis foecundum ex illa ipsa Collatione reliquit Spicilegium, cujus Lectiones ubique fideliter, prout fide dignissimus excerpsit Modius, in Notis nostris [Col.0254A] repraesentavimus. Accessit insuper accurata Codicis Agobardini Collatio, non quidem illius, ex quo tantum non ex inferis excitata jam leguntur reliqua TERTULLIANI scripta, et in quo solo et unico, depravatissimi hinc hactenus duo ad Nationes libri inveniuntur; sed tamen notae satis bonae, nullisque hactenus, quod et de Codice Lugduno-Batavo dictum sit, editoribus TERTULLIANI inspecto. Diversos esse duos istos Codices Agobardinos tribus mihi argumentis persuadeo. Primo, quod RIGALTIUS, qui quamplurimos Tertulliani libros ex MS. antiquissimo Agobardino ante octingentos, et quod excurrit, annos scripto, emendavit, singulisque libris praenotavit, ex quo libro et quot locis emendaverit, ante APOLOGETICI libellum hujus Codicis non meminerit. [Col.0254B] Secundo, quod in accuratissima Agobardini istius antiquissimi MS. Collatione, quam juxta Pamelianam Editionem sua manu instituit, Agobardi, ut ipse adscripsit, Anno 1625. JOSIAS MERCERUS, non vero JOANNES MERCERIUS, ut impressum in Bibliotheca, pag. 71. nisi plane fallat me memoria, qui illo libro saepissime sum usus, APOLOGETICI orae nullis notis conspersae sint. Visitur autem hodieque is liber in Bibliotheca Lugduno-Batava, p. 71. Tertio praecipue, quod JACOBUS GOTHOFREDUS, Librorum Ad Nationes editor, qui ipse insignis hujus Thesauri, antequam Regis Gallorum Bibliothecae inferretur, fuit possessor, ubi in Praefatione librorum Ad Nationes diligenter catalogum contexit illorum Librorum, qui Codice isto comprehendantur, APOLOGETICUM [Col.0254C] illis non annumeret. Haec vero Collatio alterius Agobardini Codicis, quam Nos jam damus itidem a JOSIAE MERCERI, qui a JOANNE MERCERIO, qui Antecessor Biturencensis fuit, et Notas in 260 of 843 Tertulliani librum de Pallio conscripsit, et multum ante vixit, distinguitur, diligentia pro

1/4/2006 2:06 PM


261 of 843


Lugduno-Batava Doctor et Professor celeberrimus, seque eum possidere dixerat, petenti dein proferri jussit, et pro singulari [Col.0254D] sua humanitate copiam ejus fecit. Sed jam operae ad finem usque Cap. XI. erant progressae, quare postulare mihi res visa fuit, ut priorum undecim Capitum Collatio Addendis insereretur. Par ratio habenda fuit alterius MS. Membranacei, qui recensetur in Bibliotheca Lugd. Bat. pag. 376. cum Cypriani aliorumque scriptis colligatus. Fugerat is liber primo diligentiam Nostram, sed tamen nuperrime a Nobis diligentissime collatus est, iisdemque Addendis Variae ejus Lectiones insertae sunt. Codex erat sane praestans, et licet scriptionis ratione prioribus Lugd. Bat. Membranis minus nitidus, vetustate tamen et accuratione superans. Usus sum praeterea JUNII Editione, cui JOSEPHUS SCALIGER conjecturas nonnullas adscripserat, quae debito honore nomini tanti viri ubique sunt redditae; ut et ejusdem editionis exemplari cui PETRUS SCRIVERIUS emendationes nonnullas ex Codicibus [Col.0255A] vetustis adjecerat, quod mihi dudum ex Bibliotheca almeloveniana in ejus distractione comparaveram. Referri forsan debent ad Codices Jesuitae docti et amici Scriverii, Heriberti Rosvveidi. Ad illum certe pertinent haec, quae libro suo olim praefixit doctissimus SCRIVERIUS: «Heribertus Rosvvey epistola anno MDCIII. sexto Maii ad me scripta: Nactus sum nuper duo exemplaria M Scripta APOLOGETICI TERTULLIANEI, quae mire conspirant, et veteres lectiones tuentur contra Criticorum acumen. Sane miratus sum magnum Scaligerum, quod Gomphosin nobis in TERTULLIANO excogitarit, plausibili quidem conjectura, sed minime necessaria, etc.» Nec plus apparet ibidem, Praeter hanc MStorum Codicum accessionem, quotquot hactenus [Col.0255B] exierunt TERTULLIANI Operum, vel APOLOGETICI hujus editiones, diligenter conquisivi, contuli, et in quo variarent annotavi; ut nemo imparatum me ad tantum Auctorem, et tam nobile ejus Scriptum, quale in primis hic APOLOGETICUS, accessisse dicturus sit. Quid vero praestiterim aequi lectoris erit judicare, qui sicubi lapsus fuero, quod et maximis ante me Viris in hoc ipso opusculo saepissime accidit, et in isto scribendi genere evitari non potest, facile, ut puto, condonabit. Supersunt adhuc quaedam dicenda mihi, quae pertineant ad vitam TERTULLIANI, mores, opiniones, non omnes in omnibus cum orthodoxa Ecclesia consentientes, tempus quo APOLOGETICUM hunc scripserit, quibus tunc partibus, et an Montani fuerit addictus, et cur huic APOLOGETICO quasi antebulones fecerit duos Ad Nationes [Col.0255C] Libros, Justini Martyris scilicet, ut mihi observatum est, exemplo; sed haec partim uberius ab aliis pertractata sunt, partim in ipso hoc Commentario perstringuntur, partim etiam proferentur a nobis in Prolegomenis ad reliquos, quos adversus Gentes variis titulis composuit libros, quos brevi jam si Deo humanarum rerum arbitro placuerit, Notulis Nostris aliorumque illustratos, edere est animus. Et sane non mediocrem in illis diligentiam a Nobis positam esse, vel inde patet, [Col.0256A] quod ex duobus parvis Ad Nationes Libellis, non quaesita sed ultro oblata occasione, in hoc Nostro Commentario plus viginti mendas sustulerimus, in quibus, quoniam nullum a MSS. unico tantum superstite, superest subsidium, ingenio fuit indulgendum. Id tamen sciri velim, magnam non modo curam in hoc APOLOGETICO a TERTULLIANO adhibitam, sed et his idem hoc Scriptum, hic illic paulum in verbis et oratione immutatum, ab illo in publicum emissum esse, quod Lectori evidenter, ut putamus, apparebit, si conferat, quae a nobis afferuntur paginis 292. b. 313, a. 409. b., et praesertim 439, a. b. Nec id mirum videri debet, etiamsi nullus ante nos observaverit, cum idem et Lucretio et Lucano accidisse in promptu sit ostendere; [Col.0256B] adeoque non immerito Hugo ille

1/4/2006 2:06 PM



Et haec quidem hactenus, quae si tibi placuerint, benigne Lector, spondemus, indesinenter operam nostram usui tuo profuturam, nam et multa habemus inchoata, semiperfecta, absoluta etiam, quae non parco excutiemus sinu, dum animus et otium suppetit, et dum ---integer aevi Sanguis inest, solidaeque suo stant robore vires. [Col.0256C] Namque ut sobrie praecipit Syracusani dulcis Musa Theocriti, Idyll. XIV.

versu ultimo:

---ποιεῖν τι δεῖ ὅς γόνυ χλωρόν.

Dabam ex Museo meo, in pago Stad aan 't Haringvliet, in Insula Overflakke, ipsis Calendis Junii, Anno MDCCXVIII.

QUINTI SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI OPERUM PARS PRIMA, IN QUA CONTINENTUR LIBRI ANTE SUSCEPTUM AB AUCTORE MONTANISMUM SCRIPTI.

Series prima. LIBRI APOLOGETICI. APOLOGETICUS ADVERSUS GENTES. AD NATIONES libri II. DE TESTIMONIO ANIMAE. AD MARTYRES. DE SPECTACULIS. DE IDOLOLATRIA. LIBER AD SCAPULAM, APPENDICIS INSTAR.

262 of 843 [Col.0257]

[APOLOGETICUS.]

1/4/2006 2:06 PM



TOTIUS OPERIS ARGUMENTUM. [Col.0257A]

Imperante Septimio Severo, et cum Antonino filio res Romanas administrante, Tertullianus, verae religionis ardore flagrans, illius utpote sacris initiatus, moleste, pro eo ac debuit, patiebatur religionem, quae efferre sese quodammodo coeperat, opprimi, sub initium persecutionis quintae, qua saeviente, insontes passim Christiani, nulla sexus aut aetatis habita ratione, inauditis ante illam diem suppliciis cruciabantur. Pro summa qua tunc pollebat facundia, Christianorum patrocinium suscepit, quorum adeo deplorata erat conditio, ut indicta caussa, et solius nominis praejudicio damnarentur. Communi malo ac publico occurrere, et erumpentem in dies tempestatem, quantum in [Col.0257B] se erat, compescere, partes suas duxit, missaque hanc ob caussam ad antistites romanos apologia, effraenatos adversariorum impetus fregit tantisper ac debilitavit. Eo quippe vigore eaque eruditione caussam egit, ut si rationibus et veritate disceptandum fuisset, gentiles [Col.0258A] omnes redegisset ad incitas. Justini martyris et Aristidis vestigia premere poterat, verum ita eloquentiam est imitatus, ut et dicendi charactere, et argumentorum pondere ac doctrinae varietate, utrumque superasse videatur.

CAPUT PRIMUM. ARGUMENTUM.---Cum sub Severo negatum esset Christianis in judicio se defendere,

scriptum hoc praesidibus Romani imperii obtulit auctor, ostendens hoc capite iniquam istam judicandi formulam, per quam defensio negatur insontibus, et veritas absconditur; cum interim tot tantique, qui quotidie ad hanc sectam transeant, illam aliqua consideratione dignam faciant, qui sane omnes, remoti ab aliqua perversitatis culpae, ostendant [Col.0258B] sese longe alium affectum induisse, quam istum qui in maleficis semper deprehenditur. Si non licet vobis, Romani imperii antistites [(a) 1Kb] , [Col.0259A] in aperto et edito ipso [(1) 1Kb] fere vertice [(a) 1Kb] civitatis praesidentibus ad judicandum, palam dispicere [(2) 1Kb] et coram examinare quid sit liquido in caussa Christianorum; si [(3) 1Kb] ad hanc solam speciem [(b) 1Kb] auctoritas [(c) 1Kb] vestra de justitiae diligentia in publico aut timet aut erubescit inquirere; si denique, quod proxime accidit, [(e) 1Kb] domesticis [(d) 1Kb] judiciis [(4) 1Kb] nimis operata [(5) 1Kb] sectae obstruit viam [(6) 1Kb] defensioni, liceat veritati vel occulta hujus infestatio [(f) 1Kb] [(g) 1Kb] via tacitarum literarum ad aures vestras pervenire. Nihil [(7) 1Kb] illa de , quia nec de conditione miratur. [Col.0260A] Scit se caussa sua deprecatur [(8) 1Kb] peregrinam [(h) 1Kb] in terris agere, inter extraneos facile inimicos invenire, caeterum [(i) 83Kb ] , spem, gratiam, dignitatem in coelis habere. Unum gestit 263 of 843 genus, sedem

1/4/2006 2:06 PM


264 of 843


quod auditum damnare non possint. Hanc itaque primam caussam [Col.0261A] apud vos collocamus [(a) 1Kb] , iniquitatem [(1) 1Kb] odii erga nomen Christianorum. Quam iniquitatem idem titulus et onerat et revincit, qui videtur excusare, ignorantia scilicet. Quid enim iniquius, quam ut oderint homines, quod ignorant etiamsi res mereretur odium? Tunc etenim meretur [(2) 1Kb] , cum cognoscitur, an mereatur. Vacante autem meriti notitia, unde odii justitia defenditur quae non de eventu, sed de conscientia probanda homines [(4) 1Kb] , quia ignorant, quale est? Cum ergo propterea oderint [(3) 1Kb] sit quod oderunt, cur non liceat ejusmodi illud esse, quod non debeant [Col.0262A] odisse? Ita utrumque ex alterutro redarguimus, et ignorare illos, dum oderunt, et injuste odisse, dum ignorant. Testimonium ignorantiae est, quae iniquitatem, dum [(5) 1Kb] excusat, condemnat; cum omnes, qui retro oderant, quia ignorabant quale esset quod desinunt ignorare, cessent [(7) 1Kb] et odisse. Ex his oderant, simul ut [(6) 1Kb] fiunt Christiani, utique de comperto et incipiunt odisse quod fuerant, et profiteri quod oderant; et sunt tanti [(b) 1Kb] , quanti et denotamur [(8) 1Kb] . Obsessam [(c) 487Kb ] , in agris, in castellis, in insulis Christianos; omnem vociferantur civitatem transgredi ad sexum, [Col.0263A] aetatem, conditionem, etiam dignitatem [(a) 367Kb] [b 1Kb ] hoc nomen quasi detrimento moerent. Nec tamen [Col.0264A] hoc ipso modo boni promovent animos; non licet rectius ad aestimationem alicujus latentis [(1) 1Kb] propius experiri. Hic tantum humana [(2) 1Kb] suspicari, [Col.0265A] non libet [(1) 1Kb] curiositas torpescit, amant ignorare, cum alii gaudeant cognovisse. Quanto magis hos Anacharsis denotasset imprudentes de prudentibus judicantes, quam immusicos [(3) 1Kb] de musicis [(a) 69Kb] ! Malunt nescire [(b) 1Kb] , quia jam oderunt; adeo quod nesciunt, praejudicant [(4) 1Kb] id esse, quod, si sciant, odisse non poterant [(5) 1Kb] ; quando si nullum odii debitum deprehendatur, optimum utique sit desinere [Col.0266A] injuste odisse; si vero de merito constet, non modo nihil odii detrahatur [(c) 70Kb] , sed amplius acquiratur ad perseverantiam, etiam justitiae ipsius auctoritate. , bonum, quia multos convertit [(d) 1Kb] . Quanti enim Sed non ideo, inquit [(6) 1Kb] praeformantur [(7) 1Kb] , quanti transfugae in perversum? Quis ad malum [(e) 767Kb] negat [(8) 1Kb] ? Tamen quod vere malum est, ne ipsi quidem, quos rapit, defendere . pro bono audent. Omne malum aut timore aut pudore natura perfudit [(f) 2Kb] [Col.0267A] Denique malefici gestiunt latere [(a) 1Kb] , devitant apparere, trepidant deprehensi, negant accusati, ne torti [(b) 1Kb] quidem facile aut semper confitentur; moerent; dinumerant in semetipsos [(c) 1Kb] certe [Col.0268A] condemnati [(1) 1Kb] , mentis malae impetus [(2) 1Kb] vel fato [(d) 111Kb] vel astris [(e) 19Kb] imputant; nolunt enim suum esse, quod [Col.0269A] malum agnoscunt. Christianos vero, ; neminem pudet [(a) 1Kb] , neminem poenitet, nisi plane [(b) 1Kb] nihil simile [(1) 1Kb] retro non fuisse. Si denotatur, gloriatur; accusatur; non defendit; interrogatus [(2) 1Kb] vel ultro confitetur; damnatus gratias agit. Quid hoc mali est [(3) 1Kb] quod [(c) 1Kb ] [(4) 1Kb ] naturalia mali non habet, timorem, pudorem, tergiversationem, , cujus reus gaudet? cujus poenitentiam, deplorationem? Quid hoc mali est [(5) 1Kb] accusatio votum est, et poena felicitas [(6) 1Kb] ? Non potes dementiam dicere, qui revinceris ignorare.

1/4/2006 2:06 PM



ostendit vel inde Sectae hujus innocentiam, quod olim Trajanus inquiri eos prohibuerit, licet oblatos damnari voluerit, cujus ridet censuram sibi ipsi contrariam, pergitque, cum in illa explodenda, tum in reprehendendis perversis judicum, in emendandis Christianis, actibus, simul in causam hujus mali inquirens, quod illos cum nudo Nomine Christianorum facit praeliari. Si certum est denique nos nocentissimos esse, cur a vobis ipsis aliter tractamur, quam noxae eadem tractatio pares nostri, id est caeteri nocentes? cum ejusdem [(7) 1Kb] [(8) 1Kb ] , cum alii dicuntur [(d) 1Kb] , et deberet intervenire. Quodcumque dicimur proprio ore et mercenaria advocatione [(e) 2Kb] utuntur ad innocentiae suae facultas patet, commendationem. Respondendi, altercandi [Col.0270B] [(f) 3Kb] . Sed quando nec liceat indefensos [Col.0271A] et inauditos omnino damnari [(a) 1Kb] Christianis solis nihil permittitur loqui, quod caussam purget, quod veritatem defendat, [(c) quod judicem non faciat injustum [(b) 1Kb] . Sed illud solum exspectatur [(1) 1Kb] 2Kb] quod odio publico necessarium est, confessio nominis, non examinatio criminis: quando si de [(2) 1Kb] aliquo nocente cognoscitis, non statim confesso eo nomen elogiis [(4) homicidae, vel sacrilegi, vel incesti, vel publici hostis (ut de nostris [(3) 1Kb] 1Kb] [(d) 2Kb] loquar) contenti sitis ad pronuntiandum, nisi et consequentia exigatis, [Col.0272A] qualitatem facti, numerum, locum [(5) 1Kb] , modum, tempus, conscios, socios. De nobis nihil tale, cum aeque extorqueri oporteret, quodcunque falso jactatur, quot quisque jam infanticidia degustasset, quot incesta contenebrasset [(6) 1Kb] , qui coci, qui canes affuissent. O quanta illius praesidis gloria, si eruisset [(7) 1Kb] aliquem, qui centum jam infantes comedisset! Atquin invenimus inquisitionem cum provinciam regeret, quoque in nos prohibitam. Plinius enim Secundus [(e) 2Kb] damnatis quibusdam Christianis, quibusdam [Col.0273A] gradu pulsis [(a) 1Kb] , ipsa [(1) 1Kb ] tamen multitudine perturbatus, quid de caetero ageret, consuluit tunc Trajanum imperatorem, allegans praeter obstinationem non sacrificandi, nihil aliud se de sacramentis [(2) 1Kb] eorum comperisse, quam coetus antelucanos [(b) 36Kb] ad [(c) 1Kb ] [(3) 1Kb ] [(4) 1Kb ] canendum Christo ut Deo et ad confoederandam disciplinam, homicidium, adulterium, fraudem, perfidiam, et caetera scelera prohibentes. Tunc Trajanus rescripsit, hoc genus inquirendos quidem non esse, oblatos vero puniri oportere. O sententiam necessitate confusam! Negat inquirendos ut innocentes, et mandat puniendos [(5) 1Kb] ut nocentes. Parcit et saevit, dissimulat et animadvertit. [(6) 1Kb ] Quid temetipsum censura circumvenis? si damnas, cur non et [(7) 1Kb] [Col.0273B] inquiris? si non inquiris, cur non et absolvis? Latronibus vestigandis [(8) 1Kb] per universas provincias militaris statio sortitur; in reos majestatis et publicos hostes omnis homo miles est, ad socios, ad conscios usque inquisitio extenditur. Solum Christianum inquiri non licet, offerri licet, quasi aliud esset actura inquisitio, quam oblationem [(9) 1Kb] . Damnatis [Col.0274A] ergo oblatum; quem nemo voluit requisitum, qui, puto, jam non ideo meruit poenam, quia nocens est, sed quia, uon requirendus, inventus est [(10) 1Kb] . Itaque nec in illo ex forma malorum judicandorum agitis erga nos, quod caeteris negantibus adhibetis tormenta ad confitendum, solis Christianis ad negandum; cum, si malum esset, nos quidem negaremus, vos vero confiteri tormentis compelleretis. Neque enim ideo putaretis non [(11) 1Kb] requirenda [(d) 2Kb] quaestionibus scelera, quia certi essetis admitti ea ex nominis confessione, qui hodie de confesso homicida, scientes homicidium quid sit, nihilominus ordinem extorquetis admissi: quo perversius, cum praesumatis de sceleribus nostris ex nominis cogitis tormentis de confessione decedere, ut 265 of 843 confessione [Col.0274B] [(12) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM



confessione perseverare, quam necessitate, non justitia damnandam a vobis sciatis. Vociferatur homo: Christianus sum. Quod est dicit; tu vis audire quod non est. Veritatis extorquendae praesides, de nobis solis mendacium elaboratis audire. Hoc sum, inquit, quod quaeris, an sim; quid me torques in perversum? confiteor, et torques; quid faceres, si negarem? Plane aliis negantibus non facile fidem accommodatis; nobis, si negaverimus, statim creditis. Suspecta sit vobis [(1) 1Kb] ista perversitas, ne qua vis [(a) 1Kb ] , quae vos adversus formam, adversus naturam lateat in occulto [Col.0276A] [(b) 1Kb] judicandi, contra ipsas quoque leges ministret [(2) 1Kb] . Nisi enim fallor, [(c) 1Kb ] jubent, non abscondi; confessos damnari [(d) 39Kb] leges malos crui praescribunt, non absolvi. Hoc senatus consulta, hoc principum mandata definiunt, hoc imperium, cujus ministri estis. Civilis, non tyrannica dominatio [(3) 1Kb] [vestra] est. Apud tyrannos enim tormenta etiam pro poena adhibentur; apud vos soli quaestioni . Vestram illis servate legem usque ad confessionem; et si [(4) 1Kb] temperantur [(e) 2Kb] confessione praeveniantur, vacabunt. Sententia opus est; debito [(f) 1Kb] [(a) 1Kb] [Col.0277A] nocens expungendus [(1) 1Kb] est, non eximendus [(b) 15Kb] . Denique illum nemo gestit absolvere [(2) 1Kb] , non licet hoc velle; ideo nec cogitur quisquam negare. Christianum, hominem omnium scelerum reum [(c) 2Kb] deorum, imperatorum, legum, morum, naturae totius inimicum existimas, et cogis . negare, ut absolvas, quem non poteris absolvere, nisi negaverit [(3) 1Kb] Praevaricaris in leges [(d) 1Kb] . Vis ergo neget se nocentem, ut eum facias innocentem, et quidem invitum jam, nec de praeterito reum. Unde ista perversitas? ut etiam illud non recogitetis, sponte confesso magis credendum esse, quam per vim [(e) 1Kb] neganti; vel ne compulsus negare, non ex [(e) 45Kb] fide negarit; et absolutus ibidem post tribunal de vestra rideat aemulatione, iterum [Col.0278A] . Cum igitur in omnibus nos aliter disponatis, quam caeteros Christianus [(4) 1Kb] nocentes [(5) 11Kb] , id unum contendendo, ut de eo nomine excludamur (excludimur enim, si facimus, quae faciunt non Christiani), intelligere potestis non scelus aliquod in caussa esse, sed nomen, quod quaedam ratio aemulae operationis insequitur, hoc primum agens [(6) 1Kb] , ut homines nolint scire pro certo, quod se nescire pro certo sciunt. Ideo et credunt de nobis quae non probantur, et nolunt inquiri, ne probentur non inimicum, esse, quae malunt credi esse, ut nomen illius aemulae rationis [(7) 1Kb] praesumptis, non probatis criminibus, de sua sola confessione damnetur. Ideo torquemur confitentes, et punimur perseverantes, et absolvimur [Col.0279A] negantes, quia nominis praelium est. Denique quid de tabella [(a) 1Kb] recitatis illum Christianum, cur non et homicidam? Si [(1) 1Kb] homicida Christianus, cur non incestus? vel quodcunque aliud nos esse creditis? In nobis solis pudet aut piget ipsis ? Christianus si nullius [(2) 1Kb] criminis nominibus scelerum pronuntiare [(b) 2Kb] reus est, nomen valde infestum, si solius nominis crimen est [(3) 1Kb] .

CAP. III. Odii eorum caecitatem ostendit, qui quos vituperant eo ipso elogio laudare coguntur, sed 266 of 843 qui tam sunt efferati, ut malint uxorem familiamque probris onustam pati, quam

1/4/2006 2:06 PM


267 of 843


tantum odium, inauditi, incogniti condemnantur. [Col.0280A] Quid? quod ita plerique clausis oculis in odium ejus impingunt, ut bonum alicui testimonium ferentes admisceant nominis exprobrationem: Bonus vir Caïus Seius [(c) 1Kb] , tantum quod [(d) 35Kb] Christianus. Item alius: Ego miror [(4) 1Kb] Lucium sapientem virum repente factum Christianum. Nemo retractat: Nonne ideo bonus Caïus, et prudens Lucius [(5) 1Kb] , quia Christianus? aut ideo Christianus, quia prudens et bonus? Laudant quae sciunt, vituperant quae ignorant, et id quod sciunt, eo quod ignorant, corrumpunt; cum sit justius occulta de manifestis praejudicare, quam manifesta de occultis praedamnare. Alii, quos retro ante hoc nomen vagos, viles, improbos [(e) 1Kb] noverant, ex ipso denotant [(f) 92Kb] , quo laudant [(6) 1Kb] ; [Col.0280B] caecitate odii in suffragium impingunt. Quae mulier! quam lasciva, quam festiva! Qui juvenis! quam lascivus, quam amasius! Facti sunt Christiani. Ita nomen emendationi imputatur. Nonnulli etiam de utilitatibus suis cum odio isto paciscuntur, contenti injuria, dum ne domi habeant, quod oderunt. Uxorem jam [(7) 1Kb] pudicam [(g) 3Kb] maritus jam non zelotypus ejecit, filium jam subjectum pater retro patiens abdicavit, [Col.0281A] servum jam fidelem dominus olim mitis ab oculis relegavit: ut quisque hoc nomine emendatur offendit. Tanti non est bonum, quanti est odium [(1) 1Kb] Christianorum. Nunc igitur, si nominis odium est, quis nominum reatus? Quae accusatio vocabulorum, nisi si aut barbarum sonat aliqua vox nominis, aut infaustum, aut , quantum interpretatio est, de maledicum, aut impudicum? Christianus vero [(a) 210Kb] unctione deducitur. Sed et [(2) 1Kb] cum perperam Chrestianus pronuntiatur a vobis est notitia penes vos), de suavitate vel benignitate (nam nec nominis certa [(3) 1Kb] compositum est. Oditur ergo in hominibus [Col.0282A] innocuis etiam nomen innocuum. At enim secta [(b) 64Kb] oditur in nomine utique sui auctoris. Quid novi, si aliqua disciplina de magistro cognomentum sectatoribus suis inducit? Nonne philosophi de auctoribus suis nuncupantur Platonici, Epicurei, Pythagorici? etiam a locis conventiculorum et stationum suarum Stoici, Academici? atque medici ab Erasistrato, et grammatici ab Aristarcho, coci etiam ab Apicio [(c) 2Kb] ? Nec tamen quemquam offendit professio nominis, cum institutione transmissa ab institutore. Plane si qui [(4) 1Kb] probet malam sectam et ita malum auctorem, is probabit et nomen malum dignum odio de [Col.0283A] reatu sectae et auctoris. Ideoque ante odium nominis competebat prius de auctore sectam recognoscere, vel auctorem de secta. At nunc [(a) 1Kb] utriusque inquisitione et agnitione neglecta nomen detinetur, nomen expugnatur, et ignotam sectam, ignotum et auctorem vox sola praedamnat, quia nominantur, non quia revincuntur.

CAPUT IV Praeparat jam se ad defensionem criminum quibus Christiani onerabantur. Sed, cum vel post justissimam defensionem tamen violentia legis obsequium exigat, artificiose et valide ostendit, leges, ut condi, ita reprobari et mutari posse, imo debere nonnunquam, nec id sine exemplo; cum scilicet vel crudeles, vel injustae [Col.0283B] sint

1/4/2006 2:06 PM


268 of 843


refutabo quae nobis objiciuntur, sed etiam in ipsos retorquebo qui [(1) 1Kb] objiciunt; ut ex hoc quoque sciant omnes in Christianis non esse quae in se non nesciunt esse [(d) 1Kb] , simul uti erubescant accusantes, non dico pessimi optimos, sed jam, ut volunt, suos. Respondebimus ad singula quae in occulto admittere compares [(e) 1Kb] dicimur, quae illos palam admittentes invenimus [(2) 1Kb] , in quibus scelesti, in quibus . Sed quoniam, cum vani, in quibus damnandi, in quibus irridendi deputamur [(f) 1Kb] [(g) 1Kb ] auctoritas ad omnia occurrit veritas nostra, postremo legum obstruitur adversus eam, ut aut nihil dicatur retractandum [Col.0284B] [(h) 10Kb] esse post leges, aut ingratis necessitas obsequii praeferatur veritati: de legibus prius concurram [(3) 1Kb] vobiscum ut cum tutoribus legum. Jam [Col.0285A] primum [(1) 1Kb] quam dure definitis dicendo: Non licet esse vos! Et hoc sine ullo retractatu humaniore [(2) 1Kb] praescribitis; vim profitemini et iniquam ex arce dominationem [(a) 1Kb] , si ideo negatis licere, quia vultis, non quia debuit non licere. Quod si quia non debet, ideo non vultis licere, sine dubio id non debet licere, quod male fit [(3) 1Kb] , et utique hoc ipso praejudicatur licere, quod bene fit. Si bonum invenero esse, quod lex tua prohibuit, , quod si malum esset, jure nonne ex illo praejudicio prohibere me non potest [(4) 1Kb] prohiberet? Si lex tua erravit, puto, ab homine concepta est; neque enim de coelo ruit [(b) 42Kb] . Miramini hominem [Col.0286A] aut [(5) 1Kb] errare potuisse in lege [(6) 1Kb ] in reprobanda? Nonne [(7) 1Kb] et ipsius Lycurgi condenda, aut resipuisse leges a Lacedaemoniis emendatae, tantum auctori suo doloris incusserunt, ut in secessu [(c) 1Kb] inedia de semetipso judicarit? Nonne et vos [(d) 1Kb] quotidie experimentis illuminantibus tenebras antiquitatis totam illam veterem et squalentem silvam legum novis principalium rescriptorum [(e) 1Kb] et edictorum securibus [(8) 1Kb ] et caeditis? Nonne vanissimas Papias [(f) 100Kb] leges, quae truncatis matrimonium [(g) 23Kb] contrahi, ante liberos suscipi cogunt, quam Juliae [(9) 1Kb] [Col.0287A] post tantae auctoritatis [(a) 1Kb] senectutem heri Severus principum exclusit? Sed et judicatos retro in partes secari [(c) constantissimus [(b) 2Kb] 143Kb] a creditoribus leges erant; consensu tamen publico crudelitas postea erasa est et in pudoris notam capitis poena conversa [Col.0288A] [(d) 1Kb] ; bonorum suffundere maluit hominis sanguinem, quam adhibita proscriptione [(1) 1Kb] effundere. Quot adhuc vobis repurgandae [(2) 1Kb] leges latent [(e) 1Kb] , quas [(f) 3Kb ] neque annorum numerus , neque conditorum dignitas commendat, sed aequitas sola? et ideo cum [Col.0289A] iniquae recognoscuntur, merito damnantur, licet . Quomodo iniquas dicimus? imo, si nomen puniunt, etiam stultas. damnent [(1) 1Kb] Si vero facta, cur [(2) 1Kb] in nobis de solo nomine puniunt facta, quae in aliis de ? Incestus sum, cur non admisso, non de nomine probata defendunt [(3) 1Kb] requirunt? infanticida, cur non extorquent? in deos, in Caesares aliquid committo, cur non audior [(4) 1Kb] , qui habeo quo purger [(5) 1Kb] ? Nulla lex vetat discuti quod prohibet admitti; quia neque judex juste ulciscitur, nisi cognoscat admissum esse quod non licet; neque civis fideliter legi obsequitur, ignorans, quale sit, quod ulciscitur. Nulla lex sibi soli conscientiam justitiae suae debet, sed eis, a quibus obsequium exspectat. Caeterum suspecta lex est, quae probari se non vult, improba [Col.0289B] autem, si non probata dominetur.

1/4/2006 2:06 PM


269 of 843


subjectam. Inde Tiberii de Christo sententiam pronuntiat, senatusque refragationem: ostendit nullos, nisi Neronem, illique simillimos, nomen christianum afflixisse, cum contra M. Aurelius, miraculo etiam monitus, cum illo Verus, et ante illos Vespasianus, Trajanus, Hadrianus, Pius, christianos esse passi sint. Concludit denique, illos, ut a bonis probatos, a malis afflictos, bonos, non malos, ex similitudine morum, putari debere. Ut [(6) 1Kb] de origine aliquid retractemus ejusmodi legum vetus erat decretum [(a) 1Kb] , ne qui deus ab imperatore consecraretur [(b) 1Kb] , nisi a senatu probatus. [(c) 1Kb] [(7) 1Kb] [(8) 1Kb ] . Scit M. Aemilius de deo suo Alburno. Facit et hoc ad caussam nostram, quod apud vos de [Col.0290B] humano arbitratu divinitas pensitatur. Nisi homini Deus placuerit, Deus non erit [(d) 1Kb] ; homo jam Deo propitius esse debebit. Tiberius ergo, cujus tempore nomen christianum in saeculum introivit, annuntiatum sibi ex Syria Palaestina, quod illic veritatem illius divinitatis revelaverat [(9) 1Kb] , detulit ad senatum [(e) 8Kb] [Col.0291A] cum praerogativa suffragii sui [(a) 1Kb] . Senatus, quia non ipse probaverat, respuit; Caesar in sententia mansit, comminatus periculum accusatoribus [Col.0292A] christianorum. Consulite commentarios vestros; illic reperietis primum Neronem [(b) 2Kb] in hanc sectam cum Caesariano [Col.0293A] gladio [(a) 1Kb] maxime Romae orientem [(c) 1Kb] ferocisse. Sed tali dedicatore [(b) 1Kb] damnationis nostrae etiam gloriamur. Qui enim aliquod bonum a Nerone scit illum, intelligere potest, non nisi grande [(c) 1Kb] [(1) 1Kb ] [(d) 1Kb] Neronis [(2) 1Kb] damnatum. Tentaverat et Domitianus, portio [(3) 1Kb ] [(4) 1Kb ] [(e) 1Kb ] de crudelitate ; sed qua et homo , facile coeptum [(5) 1Kb] repressit, [Col.0294A] restitutis etiam quos relegaverat [(f) 121Kb] . Tales [(6) 1Kb ] , injusti, impii, turpes, quos et ipsi damnare semper nobis insecutores consuestis, et a quibus damnatos restituere soliti estis. Caeterum de tot exinde principibus [usque [(7) 1Kb] ] ad hodiernum divinum humanumque sapientibus [(g) 1Kb] , edite aliquem debellatorem [(h) 23Kb] Christianorum. [Col.0295A] At nos e contrario edimus protectorem, si litterae [(a) 2Kb] M. Aurelii gravissimi imperatoris [(1) 1Kb ] requirantur, quibus illam germanicam sitim [(b) 2Kb] christianorum forte militum precationibus impetrato imbri discussam contestatur. Qui sicut non palam [(c) 3Kb] ab ejusmodi hominibus poenam dimovit, ita alio modo [Col.0296A] palam dispersit [(d) 1Kb] , adjecta etiam [(e) 2Kb] accusatoribus damnatione, et quidem tetriore. , injusti, Quales ergo leges istae, quas adversus nos soli exsequuntur impii [(2) 1Kb] [(3) 1Kb ] turpes, truces, vani , dementes? quas Trajanus ex parte frustratus est vetando inquiri christianos, quas nullus Adrianus [(f) 72Kb] , quanquam curiositatum [(a) 25Kb ] , nullus Vespasianus, quanquam Judaeorum [Col.0297A] omnium explorator debellator, nullus Pius, nullus Verus [(1) 1Kb] impressit [(b) 1Kb] . Facilius [(2) 1Kb] utique pessimi ab optimis quibusque, ut ab aemulis, quam a suis sociis eradicandi judicarentur.

CAPUT VI. ARGUMENTUM.---Quin ipsos illos legum et antiqui crepatores quam longissime a

1/4/2006 2:06 PM



ad diluendas occultorum facinorum objectiones falsas. Nunc religiosissimi [(c) 1Kb] legum et paternorum institutorum protectores [(d) 1Kb] [(3) 1Kb ] et cultores respondeant velim de sua fide et honore et obsequio erga exorbitaverunt [(e) 2Kb] majorum consulta, si a nullo desciverunt, si in nullo [(4) 1Kb] , si non necessaria et aptissima quaeque disciplinae oblitteraverunt. Quonam [(5) 1Kb] illae leges [(f) 1Kb] abierunt sumptum et ambitionem comprimentes, quae centum aera non amplius in coenam subscribi jubebant, nec amplius quam unam inferri [(g) 2Kb] [Col.0299A] gallinam, et eam non saginatam [(a) 2Kb] ; quae patricium [(b) 1Kb] , quod decem pondo argenti habuisset, pro magno titulo ambitionis senatu moribus orientia statim destruebant summovebant; quae theatra stuprandis [(c) 3Kb] ; quae [(1) 1Kb] dignitatum [(e) 1Kb] et honestorum natalium [Col.0300A] [(d) 2Kb] insignia non temere, nec impune usurpari sinebant? Video enim et centenarias coenas [(f) 1Kb] , a centenis jam sestertiis dicendas, et in lances [(g) 2Kb] [Col.0301A] [enim] si senatorum et [(2) 1Kb] non libertinorum [(a) 1Kb] (parum est [(1) 1Kb] vel adhuc flagra rumpentium) [(b) 118Kb] argentaria metalla producta. Video et theatra . Nam ne vel hieme voluptas impudica nec singula satis esse, nec nuda [(c) 1Kb] odium penulae [(e) 1Kb] ludis [(3) 1Kb] frigeret, primi Lacedaemonii [(d) 1Kb] excogitaverunt. Video et inter matronas atque prostibulas nullum de habitu [Col.0302A] discrimen relictum. Circa feminas quidem etiam illa majorum instituta ceciderunt, quae norat [(f) 1Kb] modestiae, quae sobrietati patrocinabantur, cum aurum nulla [(4) 1Kb] [(5) 1Kb ] , praeter unico digito , quem sponsus oppignerasset pronubo annulo; abstinerent [(g) 2Kb] ut matronam ob cum mulieres usque adeo a vino [(6) 1Kb] [(a) 1Kb ] cellae vinariae loculos sui inedia necarint. Sub resignatos [Col.0303A] Romulo vero quae vinum attigerat, impune a Mecenio [(b) 2Kb] marito trucidata est [(1) 1Kb] [(2) 1Kb ] . Idcirco et oscula propinquis offerre necessitas erat, ut spiritu . Ubi est illa felicitas matrimoniorum de moribus utique judicarentur [(3) 1Kb] prosperata, qua per annos [(c) 1Kb] ferme sexcentos ab Urbe condita nulla repudium domus [Col.0304A] scripsit? At nunc in foeminis prae auro [(d) 163Kb] nullum leve est ; repudium vero jam et membrum; prae vino nullum liberum est osculum [(e) 11Kb] votum est, quasi matrimonii fructus [(f) 1Kb] . Etiam circa ipsos deos vestros quae prospecte [(4) 1Kb] decreverant patres vestri, iidem vos obsequentissimi rescidistis. suis consules senatus [Col.0305A] auctoritate Liberum patrem cum mysteriis [(5) 1Kb] non modo urbe, sed universa Italia elimiverant. Serapidem et Isidem et Harpocratem [(a) 1Kb] cum suo Cynocephalo [(b) 1Kb] , Capitolio prohibitos [(c) 9Kb] [inferri], id est curia deorum pulsos, Piso et Gabinius consules, non utique christiani, eversis [(d) 25Kb] etiam aris eorum abdicaverant, turpium et otiosarum superstitionum vitia summam majestatem contulistis. Ubi religio, cohibentes. His vos restitutis [(e) 39Kb] ubi veneratio majoribus debita a vobis? Habitu, victu, instructu [(f) 1Kb] , sensu [(1) 1Kb] , ipso denique sermone proavis renuntiastis. Laudatis semper antiquitatem, et [(2) 1Kb] nove de die vivitis. Per quod ostenditur, dum a bonis majorum institutis deceditis, ea vos retinere et custodire, quae non debuistis, cum quae debuistis non custodistis [(3) 1Kb] . Ipsum adhuc quod videmini fidelissime [Col.0305B] tueri a patribus traditum, in quo principaliter reos transgressionis Christianos destinatis, studium [Col.0306A] dico antiquitas, licet Serapidi [(g) 2Kb] deorum colendorum, de quo maxime erravit [(4) 1Kb] jam-Romano aras restruxeritis, licet Baccho jam-Italico furias vestras immolaritis, et negligi et destrui a vobis adversus suo loco ostendam proinde despici [(5) 1Kb] majorum auctoritatem. Nunc enim ad illam occultorum facinorum infamiam respondebo, 270 of 843

1/4/2006 2:06 PM



CAPUT VII. ARGUMENTUM.---Itaque provocat illos, ut quos gravissimorum criminum reos putant,

infanticidas, puerorum voratores, incestos denique, probent, neque famae, cujus origo saepe mendax, et rumor incertus, amplius inconsiderate credant. [Col.0306B] Dicimur sceleratissimi de sacramento infanticidii, et pabulo [(7) 1Kb] inde [(8) 1Kb] [(h) 1Kb] [(a) 1Kb ] , et post convivium [Col.0307A] incesto, quod eversores [(1) 1Kb ] luminum canes, lenones scilicet, tenebrarum et libidinum impiarum inverecundia [(b) 32Kb] procurent [(2) 1Kb] . Dicimur tamen semper, nec vos quod tam diu dicimur eruere curatis. Ergo aut eruite, si creditis, aut nolite credere, qui non eruistis. De vestra vobis dissimulatione praescribitur, non esse, quod nec ipsi audetis eruere. Longe aliud munus carnifici in Christianos imperatis, non ut dicant quae faciunt, sed ut negent [(c) 1Kb] quod sunt. Census [(d) 1Kb] istius disciplinae, ut jam edidimus, a Tiberio est. Cum odio sui coepit veritas, simul atque apparuit, inimica esse [(e) 3Kb] . Tot hostes ejus, quot [Col.0308A] extranei, et quidem proprii [(3) 1Kb] ex aemulatione Judaei, ex concussione milites [(f) 2Kb] , ex natura ipsi etiam domestici . Quotidie obsidemur, quotidie prodimur, in ipsis plurimum coetibus et nostri [(g) 33Kb] congregationibus nostris opprimimur. Quis unquam taliter vagienti infanti supervenit? Quis cruenta, ut invenerat, Cyclopum et Sirenum [(4) 1Kb] ora [(h) 1Kb] judici [(5) 1Kb ] [(6) 1Kb ] ? Quis vel in uxoribus aliqua immunda vestigia reseravit ipsos deprehendit? Quis talia facinora, cum invenisset, celavit, aut vendidit [(i) 2Kb] [(7) 1Kb ] trahens homines . Si semper latemus, quando proditum est quod admittimus? Imo a quibus prodi potuit? Ab ipsis enim [Col.0309A] reis non utique, cum vel ex forma [(a) 1Kb] omnibus mysteriis [(1) 1Kb] silentii fides debeatur. Samothracia [(b) 1Kb] [(c) 1Kb ] et Eleusinia reticentur: quanto magis talia, quae prodita interim [(2) 1Kb] etiam humanam animadversionem provocabunt, dum divina servatur [(3) 1Kb] ? Si ergo non ipsi proditores sui, sequitur ut extranei. Et unde extraneis notitia? cum semper etiam piae [(4) 1Kb] initiationes [(d) 6Kb] arceant profanos et ab arbitris [(5) 1Kb] caveant, nisi si impii minus metuunt? natura famae omnibus nota est. Vestrum est: Fama [(6) 1Kb] malum, quo non aliud velocius ullum. Cur malum fama [(7) 1Kb] ? quia velox? quia index? an quia plurimum mendax? quae ne tunc quidem, cum aliquid veri affert, sine mendacii vitio est, detrahens, [Col.0309B] adjiciens, demutans de veritate. Quid? quod ea illi conditio est, ut non nisi cum mentitur perseveret, et tamdiu vivit, quamdiu non probat. Siquidem ubi [Col.0310A] probavit, cessat esse, et quasi officio nuntiandi functa, rem tradit, et exinde res tenetur, res nominatur. Nec quisquam dicit, verbi gratia: Hoc Romae aiunt factum; aut: Fama est illum provinciam sortitum; sed: Sortitus ille provinciam, et: Hoc factum est Romae [(8) 1Kb] . Fama, nomen incerti, locum non habet, ubi certum est. An vero famae credat, nisi inconsideratus? Qui est sapiens, non credit incerto [(9) 1Kb] . Omnium est [(10) 1Kb] [(11) 1Kb ] [(e) 1Kb ] [(12) 1Kb ] aestimare , quantacumque illa ambitione diffusa sit, quantacumque asseveratione constructa. Quod ab uno aliquando principe exorta sit, necesse est exinde in traduces linguarum [(f) 1Kb] et aurium serpat. Et ita modici [(13) 1Kb ] , ut nemo recogitet, ne primum illud 271 of 843 seminis vitium caetera rumoris obscurat

1/4/2006 2:06 PM


272 of 843


Christianorum [(a) 53Kb] . Hanc indicem adversus nos profertis, quae, quod aliquando jactavit tantoque temporis spatio in opinionem corroboravit, usque adhuc probare non valuit.

CAPUT VIII. [1Kb]

[(a) 1Kb]

ARGUMENTUM.---Nec falsa tantum, sed, ut contra naturae fidem, haud credenda

ostendit, idque oratione vehementi. Tollit dein objectiones, quasi recentes Christiani per ignorantiam et imposturam seducantur, nec postea metu poenae proclamare ausint; cum e contrario tales sint, qui mortem pudendis anteferant. [Col.0311B] Ut fidem naturae ipsius appellem [(b) 1Kb] adversus eos qui talia credenda esse praesumunt, ecce proponimus horum facinorum mercedem; vitam aeternam repromittunt. Credite interim. De hoc enim quaero, [Col.0312A] an et qui credideris, tanti habeas ad eam tali conscientia pervenire. Veni, demerge ferrum [(c) 1Kb] in infantem nullius inimicum, nullius reum, omnium filium [(d) 24Kb] ; vel si alterius ; fugientem officium est, tu modo adsiste morienti homini antequam vixit [(e) 1Kb] ; excipe rudem sanguinem, eo panem tuum satia, animam novam exspecta [(1) 1Kb] vescere libenter. Interea discumbens dinumera loca, ubi mater, ubi soror; nota diligenter, ut, quum tenebrae ceciderint caninae, non erres. Piaculum enim admiseris, nisi incestum feceris [(2) 1Kb] . Talia initiatus et consignatus vivis in aevum. Cupio respondeas, si tanti aeternitas, aut si non, ideo nec credenda. Etiamsi credideris, nego te velle; etiamsi volueris, nego te posse. Cur ergo alii possint, si vos non potestis? Cur non possitis, si alii possunt? Alia nos [(3) 1Kb] , opinor, [Col.0312B] natura; [(4) 1Kb] cynopaene [(f) 1Kb] [(g) 115Kb ] [(h) 2Kb ] aut sciapodes ? Alii ordines dentium , alii ad incestam libidinem nervi? Qui ista credis de homine, potes et facere. Homo es et ipse, quod et Christianus. Qui non potes facere, non [Col.0313A] debes credere. Homo est enim et Christianus, et quod et tu. Sed ignorantibus subjicitur et imponitur. Nihil enim tale de Christianis asseverari sciebant, observandum utique sibi et omni vigilantia investigandum. Atquin volentibus initiari moris est, opinor, prius patrem illum sacrorum [(a) 10Kb] adire, quae praeparanda sint describere [(b) 46Kb] . Tum ille: infans tibi necessarius, adhuc tener, qui nesciat mortem, qui sub cultro tuo rideat; item panis, quo ; praeterea candelabra et lucernae, et canes sanguinis jurulentiam colligas [(1) 1Kb] aliqui et offulae, quae illos ad eversionem luminum extendant [(c) 1Kb] , ante omnia cum matre et sorore tua venire debebis. Quid, si noluerint, vel nullae fuerint? Quid denique singulares christiani? Non erit, opinor, legitimus christianus, nisi frater aut filius. [Col.0313B] Quid nunc, et si ista omnia ignaris praeparantur? Certe postea cognoscunt, et sustinent et ignoscunt. Timent plecti, qui si proclament, defendi merebuntur, qui etiam ultro perire malint, quam sub tali conscientia vivere. Age nunc timeant, cur etiam perseverant? Sequitur enim, ne ultra velis id te esse, quod si prius scisses, non fuisses. 1/4/2006 2:06 PM


273 of 843


[Col.0314A] ARGUMENTUM.---At vero cuncta illa crimina, quae falso Christianis objiciuntur, vera in

Gentibus accusatoribus deprehendi; apud illos sacrificia humana, et olim in aperto, et nunc in occulto committi; homicidia laetis in theatro oculis spectari; infanticidia quotidie abjecto, necato etiam partu, vel abortu coacto perpetrari; sanguinem quoque gladiatorum recens necatorum sitiri; humanum pabulum de ferinis quaeri; imo in seipsos invicem incendi: Christianos contra, ab omni cruore, animalium etiam, abhorrere; apud illos incestum quotidie committi, cum, per scortationem vagam et gnatorum abjectionem, liberi etiam a parentibus ignorentur; quae cuncta a Christianis, utpote castis, continentibus, veneris etiam licitiae (prout nonnulli apud [Col.0314B] illos) expertibus, longissime abesse; neque haec de Christianis ab ullis credi posse, nisi qui credant, et ipsi illa faciant, et ex se de aliis judicent.

Haec quo magis refutaverim, a vobis fieri ostendam [(d) 20Kb] partim in aperto, partim in occulto, per quod forsitan et de nobis credidistis. Infantes penes Africam [(e) 1Kb] Saturno immolabantur palam usque ad proconsulatum [(f) 1Kb] Tiberii, qui ipsos sacerdotes in eisdem [Col.0315A] arboribus templi sui obumbratricibus [(a) 2Kb] [(b) 22Kb] scelerum votivis crucibus [(1) 1Kb] exposuit, teste militia patriae nostrae [(c) 2Kb] quae id ipsum munus illi proconsuli functa est. Sed et nunc in occulto [(d) 1Kb] perseverat hoc sacrum facinus. Non soli vos contemnunt Christiani, [(e) 1Kb] nec ullum scelus in perpetuum eradicatur, aut mores suos aliquis deus mutat. Cum propriis filiis Saturnus [Col.0316A] non pepercit, extraneis utique non parcendo perseverabat, [(f) 104Kb] quos quidem ipsi parentes sui offerebant, et libentes respondebant [(2) 1Kb] , et infantibus blandiebantur, ne lacrymantes immolarentur [(g) 1Kb] . Et tamen multum homicidio parricidium differt. Major aetas apud Gallos Mercurio prosecabatur [(3) 1Kb] [(h) 2Kb] . Remitto [Col.0317A] Tauricas [(a) 1Kb] fabulas theatris suis. est Jupiter quidam [(c) 2Kb] Ecce in illa religiosissima urbe Aeneadarum piorum [(b) 1Kb] [(d) , quem ludis suis humano proluunt sanguine. Sed bestiarii 1Kb] , inquitis. Hoc, opinor, minus quam hominis. An hoc [(1) 1Kb] turpius, quod mali hominis? Certe de tamen de homicidio funditur. O Jovem Christianum et solum patris filium [(e) 2Kb] crudelitate! Sed quoniam de infanticidio nihil interest, sacro [Col.0318A] an arbitrio perpetretur (licet parricidium homicidio [(2) 1Kb] intersit) convertar ad populum. Quot vultis ex his circumstantibus et in Christianorum sanguinem hiantibus, ex ipsis etiam vobis justissimis et severissimis in nos praesidibus apud conscientias pulsem, qui natos sibi liberos enecent [(f) 1Kb] ? Siquidem et de genere necis differt [(3) 1Kb] utique [(g) 1Kb ] crudelius in qua spiritum extorquetis, aut frigori et fami et canibus [(h) 2Kb] exponitis; [Col.0319A] ferro enim mori [(a) 1Kb] aetas quoque maior optaverit. [(b) 1Kb] Nobis vero, homicidio semel interdicto, etiam conceptum utero [(c) 2Kb] , dum , dissolvere non licet. Homicidii festinatio adhuc sanguis in hominem delibatur [(d) 2Kb] est prohibere nasci; nec refert natam quis eripiat [Col.0320A] animam, an nascentem disturbet: homo est [(e) 8Kb] , et qui est futurus; etiam fructus omnis jam in semine est. [(f) 98Kb] De sanguinis pabulo [(g) 1Kb] et eiusmodi tragicis ferculis legite, nuncubi [(1) 1Kb ] , [est apud Herodotum, opinor] [(2) 1Kb] defusum [(h) 1Kb] relatum sit brachiis sanguinem [Col.0321A] ex alterutro degustatum nationes quasdam foederi tale degustatum est. Aiunt et apud comparasse. Nescio quid et sub Catilina [(a) 1Kb] . Longe quosdam gentiles Scytharum defunctum quemque a suis comedi [(b) 3Kb] excurro. Hodie istic [(1) 1Kb] Bellonae sacratos sanguis [(2) 1Kb] de femore

1/4/2006 2:06 PM



[(g) 38Kb] Huctando [(7) 1Kb] detersit; cervus ille in gladiatoris sanguine se jactavit. [(8) 1Kb ] [(h) 21Kb ] Ipsorum ursorum alvei appetuntur cruditantes [(9) 1Kb] adhuc ab homine caro pasta de visceribus humanis. Ructatur [Col.0323A] proinde [(1) 1Kb] [(a) 1Kb] de homine. Haec qui editis, quantum abestis a conviviis Christianorum? Minus autem illi faciunt, qui libidine fera humanis membris inhiant, quia [(2) 1Kb] vivos consecrantur, quia futurum vorant? minus humano sanguine ad spurcitiam [(3) 1Kb] ? non edunt infantes plane, sed magis puberes. sanguinem lambunt [(b) 462Kb] Erubescat error vester Christianis, qui ne animalium quidem sanguinem in epulis esculentis [(c) 2Kb] habemus, qui propterea suffocatis quoque et morticinis sanguine contaminemur vel intra [Col.0324A] viscera abstinemus, ne quo [(4) 1Kb] sepulto. Denique inter testamenta Christianorum botulos [(d) 21Kb] etiam cruore [(5) 1Kb ] scilicet, illicitum esse penes illos, per quod distentos admovetis, certissimi exorbitare eos vultis. Porro quale est, ut quos sanguinem pecoris horrere confiditis, humano inhiare [(6) 1Kb] credatis, nisi forte suaviorem eum experti? Quem quidem et ipsum proinde examinatorem Christianorum adhiberi ut foculum, ut acerram [(e) 1Kb] oportebat. Proinde [(7) 1Kb] enim probarentur sanguinem humanum appetendo, quemadmodum sacrificium respuendo [(f) 1Kb] ; alioquin necandi [(g) 1Kb] si , [Col.0325A] quemadmodum si non immolassent. Et utique non gustassent [(8) 1Kb] vobis in auditione custodiarum et damnatione sanguis humanus. deesset [(a) 1Kb] Proinde incesti qui magis, quam quos ipse Jupiter docuit [(b) 75Kb] ? Persas cum suis matribus misceri Ctesias refert. Sed et Macedones suspecti, quia quum primum Oedipum tragoediam audissent, ridentes incesti dolorem, ἥλαυνε, dicebant, εἰς την [(c) 83Kb] μητέρα [(1) 46Kb] . Jam nunc recogitate, quantum liceat erroribus ad luxuriae [(2) 1Kb] . incesta miscenda, suppeditante materias passivitate [(d) 21Kb] Imprimis filios exponitis suscipiendos ab aliqua praetereunte misericordia [(3) 1Kb] extranea [(e) 2Kb] , vel adoptandos melioribus [Col.0326A] parentibus [(f) 1Kb] emancipatis. Alienati generis necesse est quandoque memoriam dissipari; et semel error impegerit, exinde jam tradux proficiet incesti, serpente genere cum scelere. Tunc deinde quocumque in loco, domi, peregre, trans freta, comes est libido, cujus ubique saltus facile possunt alicubi ignaris [(3) 1Kb] filios pangere vel ex aliqua seminis portione [(4) 1Kb] ; ut ita [(5) 1Kb] sparsum genus per commercia humana concurrat in memorias suas, neque eas coitus incesti sanguinis agnoscat. Nos ab isto [(g) 35Kb] eventu diligentissima et fidelissima castitas sepsit, quantumque ab stupris et ab omni post matrimonium [Col.0327A] excessu, tantum et ab incesti casu tuti sumus. Quidam multo securiores totam vim hujus erroris virgine continentia depellunt, senes pueri. Haec in vobis esse si consideraretis, proinde in Christianis non esse perspiceretis. Iidem oculi renuntiassent utrumque. Sed caecitatis duae species facile concurrunt, ut qui non vident quae sunt, videre videantur quae non sunt. Sic per omnia ostendam. Nunc de manifestioribus dicam [(1) 1Kb] .

CAPUT X. 274 of 843 ARGUMENTUM.---Progreditur jam ad crimen irreligiositatis, aitque Christianos Deorum

1/4/2006 2:06 PM


275 of 843


Sequitur ut eadem ratione pro aliis non sacrificemus, quia nec pro nobis [Col.0328A] ipsis, semel deos non colendo. Itaque sacrilegii [(b) 116Kb] et majestatis rei convenimur. Summa haec caussa, imo tota est, et utique digna cognosci, si non altera quae recusat praesumptio aut iniquitas judicet, altera quae desperat, [(2) 1Kb] [(3) 1Kb] veritatem. Deos vestros colere desinimus [(c) 1Kb] ; ex quo illos non esse cognoscimus. Hoc igitur exigere debetis, uti probemus non esse illos deos, et idcirco non colendos, quia tunc demum coli debuissent, si dii fuissent. Tunc et Christiani puniendi, si quos non colerent, quia putarent non esse, constaret illos deos esse. Sed nobis inquitis, dii sunt. Appellamus et provocamus a vobis ipsis ad conscientiam vestram, illa nos judicet, illa nos condemnet, si poterit negare omnes istos deos vestros homines fuisse [(d) 353Kb] . Sed et ipsa inficias si ierit, de suis [Col.0328B] antiquitatum instrumentis revincetur, de quibus eos didicit, testimonium perhibentibus ad hodierum et civitatibus, in , et regionibus, in quibus aliquid operati vestigia reliquerunt, quibus nati sunt [(e) 1Kb] [(f) 90Kb ] in quibus etiam sepulti demonstrantur. Nec ego per singulos [Col.0329A] [(a) 1Kb ] , novos, veteres, barbaros [(b) 25Kb] , Graecos, decurram, tot ac tantos adoptivos, proprios, communes, masculos, Romanos, peregrinos, captivos, [(c) 2Kb] feminas, rusticos, urbanos, nauticos, militares; otiosum est etiam titulos persequi, ut colligam in compendium [(d) 1Kb] , et hoc non quo cognoscatis, sed recognoscatis; certe enim oblitos agitis. Ante Saturnum deus penes vos nemo est, ab illo census totius vel potioris vel notioris divinitatis. Itaque quod de origine constiterit, id de posteritate conveniet. Saturnum itaque, si quantum [(1) 1Kb] litterae docent, neque Diodorus Graecus, aut [Col.0330A] Thallus, neque Cassius Severus, aut Cornelius Nepos, neque ullus commentator ejuscemodi antiquitatum aliud quam hominem promulgaverunt; si quantum rerum argumenta, nusquam invenio fideliora, quam apud ipsam Italiam, in qua [(e) 1Kb] Saturnus post multas expeditiones postque Attica hospitia consedit, exceptus a Jano, vel Jane, ut Salii volunt. Mons, quem incoluerat [(f) 1Kb] , Saturnius dictus; civitas, quam depalaverat, Saturnia usque nunc est; tota denique Italia, post Saturnia cognominabatur [(2) 1Kb] . Ab ipso primum tabulae et Oenotriam, [(g) 11Kb] [(h) 2Kb ] imagine signatus numus , et inde aerario [Col.0331A] praesidet. Tamen si homo Saturnus, utique ex homine, et quia ab homine non utique de coelo et terra. Sed cujus parentes ignoti erant, facile fuit eorum filium dici, quorum et omnes possumus videri [(a) 3Kb] . Quis enim non coelum et terram matrem et patrem venerationis et honoris gratia appellet, vel ex consuetudine humana, qua ignoti vel ex inopinato [(b) apparentes de coelo supervenisse dicuntur? Proinde Saturno repentino [(1) 1Kb] 1Kb] ubique coelitem contigit dici. Nam et terrae filios vulgus vocat, quorum genus homines agebant, ut cujuslibet novi incertum est. Taceo quod ita rudes tunc [(2) 1Kb] [(c) 2Kb ] viri aspectu quasi divino commoverentur, quum hodie jam politi, quos ante paucos dies luctu publico mortuos [(d) 1Kb] sint confessi, in deos consecrent. Satis jam de [Col.0331B] Saturno, licet paucis. Etiam Jovem ostendemus tam [Col.0332A] quam ex homine, et deinceps totum generis examen tam mortale hominem [(e) 1Kb] quam seminis sui par.

CAPUT XI.

1/4/2006 2:06 PM



detrudi, ubi collocarunt eos viros, qui et inventis, et meritis illos longe superarunt. Et quoniam, sicut illos homines fuisse non audetis negare, ita post mortem deos factos instituistis asseverare, caussas quae hoc exegerint retractemus. Imprimis quidem necesse est concedatis esse [Col.0332B] aliquem [(f) 107Kb] sublimiorem Deum et [(g) 2Kb ] [(a) 1Kb ] mancipem [Col.0333A] quemdam divinitatis, qui ex hominibus deos fecerit. Nam neque sibi illi potuissent sumere divinitatem [(b) 1Kb] , quam non habebant, nec alius praestare eam non habentibus, nisi qui proprie possidebat [(1) 1Kb] . Caeterum si nemo esset, qui deos faceret, frustra praesumitis deos factos auferendo factorem. Certe quidem si ipsi se facere potuissent, numquam homines fuissent, possidentes apud se scilicet melioris conditionis potestatem. Igitur si est qui faciat deos, revertor ad caussas examinandas faciendorum ex hominibus deorum, nec ullas invenio, nisi si [(2) 1Kb] ministeria [(c) 1Kb] et auxilia officiis divinis desideravit ille magnus Deus. Primo indignum est, ut alicujus opera indigeret, et quidem mortui, quum dignius ab initio deum aliquem fecisset, qui mortui erat operam desideraturus. Sed nec operae locum video. Totum enim hoc [Col.0333B] mundi corpus sive innatum et infectum secundum Pythagoram, sive natum et factum secundum Platonem, semel constructione dispositum et [Col.0334A] instructum et utique in ista [(3) 1Kb] ordinatum cum omnis rationis gubernaculo inventum est. Imperfectum [(d) 1Kb] non potuit esse, quod perfecit omnia. Nihil Saturnum et Saturniam gentem exspectabat. Vani sint, a primordio et pluvias de coelo ruisse [(f) 1Kb] erunt homines, nisi certi [(e) 104Kb] , et sidera radiasse, et lumina floruisse, et tonitrua mugisse et ipsum Jovem, quae in ; item omnem [(g) 1Kb] frugem ante manu ejus ponitis, fulmina timuisse [(4) 1Kb] Liberum et Cererem et Minervam, imo ante ullum aliquem principem hominem [(h) 1Kb] de terra exuberasse, quia nihil continendo et sustinendo homini prospectum post hominem potuit inferri. Denique invenisse dicuntur necessaria ista vitae, non instituisse. , fuit; et quod fuit, non ejus deputabitur, qui invenit, sed Quod autem invenitur [(i) 1Kb] ejus qui instituit: erat enim, antequam inveniretur. Caeterum si propterea Liber [Col.0334B] deus, quod vitem demonstravit, male cum Lucullo [(j) 1Kb] actum est, qui cerasa ex Ponto Italiae promulgavit, quod non est propterea primus [(k) 1Kb] consecratus, [Col.0335A] ut novae frugis auctor, quia inventor et ostensor. Quamobrem si ab initio et instructa et certis exercendorum officiorum suorum rationibus dispensata universitas constitit, vacat ex hac parte caussa allegendae humanitatis in divinitatem, quia quas illis stationes et potestates distribuistis, tam fuerunt ab initio, quam et fuissent, etiamsi deos istos non creassetis. Sed convertimini ad caussam aliam, respondentes collationem [(a) 1Kb] divinitatis meritorum remunerandorum fuisse rationem. Et hinc concedetis, opinor, illum Deum deificum justitia praecellere, qui nec temere, nec indigne nec prodige tantum praemium dispensarit. Volo igitur merita recensere [(1) 1Kb] , an ejusmodi sint, ut illos in coelum extulerint, et non potius in imum tartarum demerserint, quem carcerem poenarum [Col.0335B] infernarum cum multis affirmatis. Illuc enim abstrudi [(b) 19Kb] solent impii quique in parentes, et in sorores incesti, et maritarum adulteri, et virginum raptores et puerorum contaminatores, et qui saeviunt, [Col.0336A] et qui occidunt, et qui furantur, et qui decipiunt, et quicumque similes sunt alicujus dei vestri, quem [(c) 1Kb] neminem [(2) 1Kb] integrum a crimine aut vitio probare poteritis, nisi hominem negaveritis. Atquin ut illos homines fuisse non potestis negare, etiam istae notae accedunt, quae nec deos postea factos credi permittunt. Si enim talibus vos puniendis praesidetis, si commercium, colloquium, convictum malorum et 276 of 843 turpium probi quique respuitis, horum autem pares Deus ille majestatis suae consortio

1/4/2006 2:06 PM


277 of 843


reliquistis? aliquem de sapientia Socratem [(i) 1Kb] , de justitia Aristidem [(j) 1Kb] , [(a) 1Kb ] [(b) 11Kb ] de militia Themistoclem [Col.0337A] , de sublimitate Alexandrum , de felicitate Polycratem [(c) 1Kb] , de copia Croesum [(d) 1Kb] , de eloquentia [(e) 1Kb ] ? Quis ex illis diis vestris gravior et sapientior Catone [(f) 1Kb] Demosthenem , justior et militarior Scipione [(g) 46Kb] ? quis sublimior Pompeio [(h) 1Kb] , , copiosior Crasso, eloquentior Tullio [(j) 1Kb] ? Quanto dignius felicior Sylla [(i) 1Kb] istos deos ille assumendos expectasset, praescius utique potiorum? Properavit, opinor, et coelum semel clusit, et nunc utique melioribus apud inferos mussitantibus [(k) 120Kb] erubescit.

CAPUT XII. ARGUMENTUM.---Jam porro ostendit, Numina illa nihil esse, nisi inania mortuorum nomina, quorum simulacra, respectu materiae fabricaeque, maxime [Col.0337B] contemni mereantur, ut adeo in solatium sint [Col.0338A] ipsis Christianis, qui propter illa

puniuntur. Ut enim Dii fiant, crucibus, velut Christiani, figuntur, asciis edolantur, truncantur denique. Leonibus etiam cinguntur, et in lapicidinis habitant, atque ex insulis proveniunt. Quae sicut ipsi non sentiunt, ita nec honores, qui ipsis fiunt. Non itaque magis damnandi Christiani, qui illos respuunt, quam ipse olim Seneca, qui similiter inanes superstitiones improbavit: Ridiculos enim esse Deos, qui injuriae vilissimarum etiam bestiolarum pateant, imo qui, cum non sint, nec illis qui sunt benefacere, nec ab illis laedi possunt.

Gesso jam de istis, ut qui sciam me ex ipsa veritate demonstraturum quid non sint, quum ostendero [Col.0338B] quid sint. Quantum igitur de diis vestris, nomina [Col.0339A] solummodo video quorundam veterum [(a) 64Kb] mortuorum, et fabulas audio, et sacra de fabulis recognosco; quantum autem de simulacris ipsis, nihil aliud deprehendo, [(b) 44Kb] quam materias [(1) 1Kb] sorores esse vasculorum instrumentorumque communium, vel ex iisdem vasculis et instrumentis quasi fatum consecratione mutantes, licentia artis transfigurante, et quidem contumeliosissime et in ipso opere sacrilege, ut revera nobis maxime, qui propter deos ipsos plectimur, [Col.0340A] solatium poenarum esse possit, quod eadem et ipsi patiuntur, ut fiant. Crucibus et stipitibus [(c) 1Kb] imponitis christianos: quod simulacrum non prius argilla deformat cruci et stipiti [(d) 2Kb] superstructa? In patibulo primum corpus dei vestri dedicatur [(e) 1Kb] . Ungulis [(f) 82Kb ] latera christianorum; at in deos vestros per omnia membra validius deraditis . Cervices ponimus [(h) 1Kb] : incumbunt asciae, et runcinae, et scobinae [(g) 11Kb] ante plumbum et glutinum et gomphos [(i) 16Kb] sine capite [Col.0341A] [(a) 111Kb] sunt dii vestri. Ad bestias impellimur, certe quas Libero [(b) 2Kb] , et Cybele, et applicatis. Ignibus urimur: hoc et illi a prima quidem massa [(c) 1Kb] Coelesti [(1) 1Kb] . In metalla damnamur [(d) 1Kb] : inde censentur [(e) 19Kb] dii vestri. In insulas : solet et in insulis aliquis [Col.0342A] deus vester aut nasci aut relegamur [(f) 1Kb] . Si per haec constat divinitas aliqua, ergo qui puniuntur consecrantur, mori [(g) 24Kb] et numina erunt dicenda supplicia. Sed plane non sentiunt [(h) 28Kb] has injurias et

1/4/2006 2:06 PM


278 of 843


poenam, merebatur repudium agniti erroris? Possumus enim videri laedere eos, quos certi sumus omnino non esse? Quod non est, nihil ab ullo patitur, quia non est [(2) 1Kb] .

CAPUT XIII. ARGUMENTUM.---Si tamen haec numina censeri velint, colere utique oportebat, non

spernere, quod tamen passim facere illos ostendit, cum singuli plures colant,

[Col.0343B] cum divinitas ab humano pendeat arbitrio, cum simulacra eorum, ut

domestica instrumenta pignerentur, venditentur, nec privata tantum, sed et publica, ut adeo majestas quaestuaria efficiatur: mortuis quoque id honoris quod diis habeatur, qui tanto dignius scilicet imperatoribus etiamnum viventibus tribuitur, quoniam [Col.0344A] et ipsi deos faciunt; at certe meretricibus, cinaedis, similibusque publicae libidinis victimis, non sine insigni deorum contumelia, licet ii ipsi nihilo nobiliores sint, addici potest. Sed nobis dii sunt, inquitis. Et quomodo vos e contrario impii et sacrilegi et irreligiosi erga deos vestros deprehendimini, qui quos praesumitis esse, negligatis, quos timetis, destruatis, quos etiam vindicatis, illudatis? Recognoscite, si mentiar. Primo quidem, cum alii alios colitis, utique quos non colitis offenditis [(c) 74Kb] . Praelatio alterius sine contumelia alterius non potest procedere, quia nec electio sine reprobatione. Jam ergo contemnitis quos reprobatis, quos reprobando offendere non timetis. Nam ut supra perstrinximus [(3) 1Kb] , status dei cujusque in senatus [Col.0344B] aestimatione pendebat. Deus non erat, quem homo consultus noluisset et nolendo damnasset. , quos lares dicitis, domestica potestate tractatis Domesticos deos [(d) 1Kb] pignerando, venditando, demutando aliquando in cacabulum [(e) 113Kb] de Saturno [(4) 1Kb] , aliquando in trullam de Minerva, ut quisque contritus atque contusus est, dominus [(a) 22Kb] sanctiorem [Col.0345A] dum diu colitur, ut quisque [(1) 1Kb] expertus est domesticam necessitatem. Publicos aeque publico jure foedatis, quos in hastario [(b) 1Kb] vectigales habetis. Sic Capitolium, sic olitorium [(c) 2Kb] forum [(d) 1Kb ] , sub eadem petitur; sub eadem voce praeconis, sub eadem hasta annotatione quaestoris divinitas addicta [Col.0346A] conducitur. Sed enim agri tributo onusti viliores, hominum capita stipendio censa ignobiliora; nam hae [(2) 1Kb] sunt notae captivitatis. Dii vero qui magis tributarii, magis sancti; imo qui magis sancti, magis tributarii. Majestas quaestuaria efficitur. Circuit cauponas [(e) 1Kb] religio mendicans [(f) 1Kb] [(g) 1Kb ] . Exigitis mercedem [Col.0347A] pro solo templi, pro aditu sacri [(a) 1Kb] ; non licet deos nosse gratis, venales sunt. Quid omnino ad honorandos eos facitis, quod non etiam mortuis vestris conferatis? aedes proinde, aras proinde [(1) 1Kb] . Idem habitus et insignia in statuis. Ut aetas, ut ars, ut negotium mortui fuit, ita deus [(c) 1Kb] , a simpulo [(2) 1Kb] est. Quo differt ab epulo Jovis silicernium [(b) 1Kb] [(d) 1Kb ] obba, ab haruspice pollinctor? nam et haruspex mortuis apparet . Sed digne imperatoribus defunctis honorem divinitatis dicatis, quibus et viventibus eum addicitis [(3) 1Kb] . Accepto ferent dii vestri, imo gratulabuntur, quod pares eis fiant domini sui [(e) 1Kb] . Sed quum Larentinam [(4) 1Kb] , publicum scortum, velim saltem Laidem aut

1/4/2006 2:06 PM


279 of 843


CAPUT XIV. ARGUMENTUM.---Obiter inde avaritia in victimis probis offerendis taxata, Homerum

reliquosque vates aggreditur, docetque quam turpia doctores hi de diis loquantur, qui tamen ut exemplar linguae et morum juventuti proponuntur: Tragicos item et Comicos, imo et Philosophos, quorum princeps Socrates, cum Diogene et Varrone, deos irrisit, destruxit.

Nolo [(8) 1Kb] et ritus vestros recensere; non dico [Col.0349A] quales sitis in et tabidosa et scabiosa quaeque mactatis; cum sacrificando, cum enecta [(a) 278Kb] de opimis et integris supervacua [(b) 158Kb] quaeque truncatis capitula et ungulas [(c) 1Kb] , quae domi quoque pueris vel canibus destinassetis; [Col.0350A] cum de nec tertiam partem in aram ejus imponitis [(1) 1Kb] . decima Herculis [(d) 187Kb] Laudo magis sapientiam, quod de perdito [(e) 270Kb] aliquid eripitis [(2) 1Kb] . Sed conversus ad litteras vestras, quibus informamini ad [Col.0351A] prudentiam et ad liberalia officia, quanta invenio ludibria! deos inter se propter Trojanos et Achivos ut gladiatorum paria congressos depugnasse; Venerem humana sagitta sauciatam, quod filium suum Aenean pene interfectum ab eodem Diomede rapere vellet [(1) 1Kb] ; Martem tredecim mensibus in vinculis pene consumptum; Jovem, ne eamdem vim a caeteris coelitibus experiretur, opera cujusdam monstri liberatum, et nunc flentem Sarpedonis casum, nunc foede subantem [Col.0352A] in sororem sub commemoratione ! Exinde quis non poeta ex non ita dilectarum jampridem amicarum [(a) 73Kb] auctoritate principis sui dedecorator invenitur deorum? Hic Apollinem Admeto regi pascendis pecoribus addicit [(b) 1Kb] , ille Neptuni structorias operas Laomedonti locat. [(c) 39Kb ] , qui Aesculapium canit avaritiae merito, Est et illis de lyricis (Pindarum dico) [d 55Kb ] qua medicinam nocenter exercebat , fulmine vindicatum [(2) 1Kb] . Malus , impius [Col.0353A] in nepotem, invidus in Jupiter, si fulmen illius est [(e) 81Kb] artificem. Haec neque vera prodi [(a) 172Kb] , neque falsa confingi [(b) 84Kb] apud religiosissimos oportebat. Nec tragici quidem aut comici parcunt, ut non aerumnas vel errores domus alicujus dei praefentur [(1) 1Kb] . Taceo de philosophis, Socrate contentus, qui in contumeliam deorum quercum et hircum et canem [Col.0354A] [(c) 1Kb] dejerabat. Sed propterea damnatus est Socrates, quia deos destruebat [(d) 2Kb] . [(e) 53Kb ] Plane olim, id est semper, veritas odio est. Tamen cum poenitentia sententiae [(f) 87Kb] Athenienses et criminatores Socratis postea afflixerint [(2) 1Kb] , et [(a) 110Kb ] imaginem ejus auream in templo [Col.0355A] collocarint, rescissa in damnatio testimonium Socrati reddidit. Sed et Diogenes nescio quid [(b) 44Kb] Cynicus Varro trecentos [Col.0356A] Joves, sive Herculem ludit, et Romanus [(c) 2Kb] Jupiteres [(d) 4Kb] dicendum, sine capitibus [(e) 4Kb] introducit [(1) 1Kb] .

1/4/2006 2:06 PM


280 of 843


ARGUMENTUM.---Demonstrat porro, quam indecore Deorum facta et nomina, ad oculorum et aurium voluptatem, ab ipsis in scenicis voluptatibus inflectantur, ut divinitas plaudente populo constupretur; ut et quam crudeliter in cavea et ludis theatralibus adhibeantur, ubi vilissime majestas illa tractatur; denique quam irreverenter Dii ab ipsis habeantur, dum coram illis libidinem suam explent. Qualis quidem religio cultores [Col.0358A] suos stultos, insanos, osores vero cordatos et sapientes ostendit. Caetera lasciviae ingenia etiam voluptatibus vestris, per deorum dedecus operantur. et Hostiliorum [(b) 2Kb] venustates, utrum mimos [(c) Dispicite Lentulorum [(a) 1Kb] 1Kb] [(d) 8Kb ] an deos vestros in jocis et strophis rideatis [(1) 1Kb] : MOECHUM ANUBIM [(e) 1Kb] , et MASCULUM LUNAM [(f) 1Kb] , et DIANAM FLAGELLATAM [(g) 1Kb] , et JOVIS MORTUI TESTAMENTUM recitatum, et TRES HERCULES [(h) 10Kb] [(2) 1Kb] FAMELICOS irrisos. Sed et histrionum litterae [(i) 1Kb] [Col.0359A] omnem foeditatem [(a) 1Kb] eorum designant. Luget Sol filium jactatum [(b) 1Kb] [(2) 1Kb] de coelo, laetantibus vobis, et Cybele [(c) 18Kb] pastorem fastidiosum [(e) 1Kb] , non erubescentibus vobis. Et sustinetis suspirat [(d) 20Kb] Jovis elogia [(f) 2Kb] cantari, et Junonem [(g) 1Kb] , Venerem, [Col.0360A] Minervam a pastore judicari. Quid, quod imago dei vestri ignominiosum caput [(h) 2Kb] et famosum vestit? quod corpus impurum et ad istam artem effeminatione [(i) 1Kb] productum Minervam aliquam vel Herculem repraesentat? Nonne violatur majestas plaudentibus vobis? Plane religiosiores et divinitas [Col.0361A] constupratur [(a) 1Kb] estis in cavea, ubi super sanguinem humanum, super inquinamenta poenarum proinde saltant dii vestri, argumenta et historias noxiis ministrantes, nisi quod et ipsos deos vestros saepe noxii [(b) 1Kb] induunt? Vidimus aliquando castratum Atyn [(c) 1Kb] , [(d) 25Kb ] illum [Col.0362A] deum ex Pessinunte; et qui vivus ardebat, Herculem induerat. Risimus et inter ludicras meridianorum [(e) 1Kb] crudelitates Mercurium examinantem. Vidimus et Jovis fratrem gladiatorum mortuos cauterio [(f) 161Kb] . Singula ista quaeque adhuc investigare cadavera cum malleo deducentem [(g) 2Kb] quis possit? Si honorem [Col.0363A] inquietant divinitatis, si majestatis vestigia obsoletant [(1) 1Kb] , de contemptu utique censentur, tam eorum qui ejusmodi factitant, quam eorum quibus factitant. Sed ludicra ista sunt. Caeterum si adjiciam, quae non minus conscientiae omnium recognoscent, in templis adulteria [(a) 2Kb] componi, inter aras lenocinia tractari, in ipsis plerumque aedituorum et sacerdotum tabernaculis, : sub iisdem vittis et apicibus et purpuris, thure flagrante libidinem expungi [(b) 1Kb] nescio, plusne de vobis dii vestri, quam de Christianis querantur. Certe sacrilegi de vestris semper apprehenduntur. Christiani enim templa nec interdiu norunt; spoliarent forsitan ea et ipsi, si et ipsi ea adorarent. Quid ergo colunt, qui talia non colunt? Jam quidem intelligi subjacet veritatis esse cultores, qui mendacii non [Col.0363B] sint: nec errare amplius in eo, in quo errasse se recognoscendo cessaverint. Hoc prius capite, et omnem hinc sacramenti nostri ordinem haurite, repercussis ante tamen opinionibus falsis.

CAPUT XVI.

1/4/2006 2:06 PM



ONOKOITIS. Haec omnia non sine risu morsuque diluit, inque illos ipsos accusatores

magis quadrare ostendit. quo pacto sibi viam ad demonstrationem religionis nostrae purgat.

Nam, ut quidam, somniastis caput asininum esse deum nostrum [(c) 1Kb] . Hanc [(2) 1Kb ] Cornelius Tacitus suspicionem ejusmodi inseruit . Is enim in quinta Historiarum suarum bellum Judaicum exorsus ab origine gentis, etiam de ipsa tam origine, quam de nomine et religione gentis quae voluit argumentatus [(3) 1Kb] , [(4) 1Kb ] [(d) 38Kb ] Aegypto expeditos , sive, ut putavit, extorres [(5) Judaeos refert 1Kb] , in vastis Arabiae locis aquarum egentissimis, cum siti macerarentur, onagris, qui forte de pastu potum petituri aestimabantur, [Col.0364B] indicibus fontis usos ob eam gratiam consimilis bestiae superficiem consecrasse. Atque ita inde, opinor, praesumptum, nos quoque ut judaicae religionis [(6) 1Kb] propinquos, eidem simulacro initiari. At enim idem Cornelius Tacitus, sane ille mendaciorum loquacissimus [(e) 2Kb] , in eadem historia refert Coaeum Pompeium, cum Hierusalem cepisset, proptereaque templum adiisset speculandis judaicae religionis arcanis, [Col.0365A] nullum illic reperisse simulacrum [(a) 46Kb] . Et utique si id colebatur, quod aliqua effigie repraesentabatur, nusquam magis quam in sacrario suo exhiberetur, eo magis, quia nec verebatur [(1) 1Kb] extraneos arbitros [(2) 1Kb] quanquam vana cultura. , et conspectus caeterorum velo Solis enim sacerdotibus adire licitum [(b) 136Kb] . Vos tamen non negabitis, et jumenta omnia et totos oppanso interdicebatur [(3) 1Kb] [(c) 47Kb] cantherios cum sua Epona [(4) 1Kb] coli a vobis. Hoc forsitan improbamur [(5) 1Kb] , quod inter cultores omnium pecudum bestiarumque, asinarii tantum sumus. , consecraneus [(d) 1Kb] Sed et qui crucis nos [Col.0366A] religiosos putat [(6) 1Kb] noster erit. Cum lignum aliquod propitiatur, viderit habitus, dum materiae qualitas eadem sit; viderit forma, dum id ipsum dei corpus sit. Et tamen quanto distinguitur a crucis stipite Attica, et Ceres [(f) 1Kb] Pharia [(7) 1Kb] , quae sine effigie rudi Pallas [(e) 244Kb] palo et informi ligno prostat [(8) 1Kb] ? Pars crucis est omne robur, quod erecta statione [(g) 1Kb] defigitur; nos, si forte, integrum et totum deum colimus. Diximus . Sed et Victorias originem deorum vestrorum a plastis de cruce induci [(h) 1Kb] [(a) 1Kb ] [Col.0367A] adoratis , cum in tropaeis cruces intestina sint tropaeorum [(1) 1Kb] . Religio Romanorum tota castrensis signa veneratur [(b) 82Kb] , signa jurat, signa praeponit. Omnes illi imaginum suggestus in [(d) 1Kb] omnibus [Col.0368A] diis [(c) 1Kb] signis [(2) 1Kb] monilia crucum [(e) 114Kb] sunt. Siphara [Col.0369A] [(1) 1Kb] illa vexillorum et cantabrorum [(a) 1Kb] stolae crucum [(b) 1Kb] sunt. Laudo diligentiam, noluistis nudas et incultas cruces consecrare. Alii plane humanius et verisimilius Solem credunt deum nostrum [(c) 1Kb] . Ad [Col.0370A] Persas, si [(2) 1Kb] forte, deputabimur (licet solem non in linteo [(d) 2Kb] depictum adoremus) [(3) 1Kb ] [(e) 274Kb ] habentes ipsum ubique in suo clypeo . Denique inde suspicio, quod innotuerit nos ad orientis regionem [(f) 1Kb] [Col.0371A] precari. Sed et plerique vestrum affectatione aliquando et coelestia adorandi ad solis ortum labia vibratis [(a) 1Kb] . Aeque si diem solis laetitiae indulgemus, alia longe ratione quam de religione solis [(b) 1Kb] , secundo loco ab eis sumus [(c) 3Kb] , qui diem Saturni otio et victui [(d) 2Kb] decernunt, exorbitantes et ipsi a Judaico [Col.0372A] [(e) 1Kb] more, quem ignorant. Sed nova jam dei nostri in ista civitate proxime editio publicata est, ex quo [(1) 1Kb] quidam in frustrandis [(2) 1Kb] bestiis mercenarius noxius [(f) 1Kb] picturam proposuit cum ejusmodi inscriptione: DEUS CHRISTIANORUM ONOKOITHS [(3) 1Kb] . 281 of 843 [(g) 155Kb]

1/4/2006 2:06 PM



et a cruribus [(e) 57Kb] serpentes, [Col.0375A] et planta [(a) 1Kb] vel tergo alites [(b) 16Kb] deos receperunt. Haec ex abundanti, ne quid rumoris irrepercussum [(1) 1Kb] quasi de conscientia praeterissemus. Quae omnia, conversi jam [(2) 1Kb] ad [(3) 1Kb ] . demonstrationem religionis nostrae, repurgavimus

CAPUT XVII. ARGUMENTUM.---Deum verum, qui omnia fecit, cujus, et naturam describit, Christianos colere asserit: hujus notitiam et agnitionem naturaliter homini insitam docet, ita ut magnitudinem ejus, bonitatem, benignitatem, auxilium et justitiam non ignoret, inque coelis agere, non in terra, credat. Quod colimus [nos] [(4) 1Kb] , Deus unus est; qui totam molem istam cum omni instrumento elementorum, corporum, spirituum, verbo, quo jussit, ratione, qua disposuit, virtute, qua potuit, de nihilo [Col.0375B] expressit, in ornamentum majestatis suae: unde et Graeci nomen mundo κόσμον accommodaverunt. Invisibilis est [(5) 1Kb] , etsi videatur; incomprehensibilis, etsi per gratiam repraesentetur; inaestimabilis, etsi humanis sensibus [(c) 51Kb] aestimetur; ideo [(7) 1Kb] verus et [Col.0376A] [(6) 1Kb] tantus est. Caeterum quod videri communiter, quod comprehendi, quod aestimari potest [(d) 105Kb] , minus est et oculis quibus occupatur, et manibus quibus contaminatur, et sensibus quibus invenitur. Quod vero immensum est, soli sibi notum est. Hoc est quod Deum aestimari facit, dum aestimari non capit [(e) 9Kb] . Ita [(8) 1Kb] eum vis [(9) 1Kb ] magnitudinis et notum hominibus objicit et ignotum. Et haec est summa nolentium recognoscere, quem ignorare non possunt. Vultis ex delicti [(f) 14Kb] operibus ipsius tot ac talibus, quibus continemur, quibus [(10) 1Kb] sustinemur, quibus oblectamur, etiam quibus exterremur, vultis ex animae ipsius testimonio comprobemus? circumscripta, Quae licet carcere corporis pressa, licet institutionibus pravis [(g) 60Kb] licet libidinibus ac concupiscentiis evigorata, [Col.0376B] licet falsis diis exancillata [(11) 1Kb] , cum tamen resipiscit, ut ex crapula, ut ex somno [(h) 31Kb] , ut ex aliqua [(12) 1Kb ] [(i) 8Kb ] patitur , DEUM nominat, hoc solo valetudine, et sanitatem suam nomine, quia proprio [Col.0377A] Dei veri: DEUS MAGNUS, DEUS BONUS, et QUOD DEUS DEDERIT, omnium vox est. Judicem quoque contestatur illum, DEUS VIDET, et DEO COMMENDO, et DEUS MIHI REDDET. O testimonium animae naturaliter christianae [(a) 1Kb] ! Denique pronuntians haec, non ad Capitolium, sed ad coelum respicit. Novit enim sedem Dei vivi; ab illo, et inde descendit.

CAPUT XVIII. 282 of 843 ARGUMENTUM.---Istum Deum, non contentum insita sui hominibus notitia, aberrantes

1/4/2006 2:06 PM


283 of 843


posse, tanta quidem veritatis vi coruscantia, ut qui legerit vel audierit, etiam credere cogatur. Sed quo plenius et impressius tam ipsum dispositiones ejus et voluntates adiremus, instrumentum adjecit litteraturae, si qui velit de Deo inquirere, et inquisito invenire, et invento credere, et credito [Col.0378A] deservire. Viros enim justitia et innocentia dignos deum nosse et ostendere a primordio in saeculum emisit spiritu divino inundatos, quo praedicarent Deum unicum esse, qui universa condiderit, qui hominem de humo struxerit; hic enim est [(1) 1Kb] verus Prometheus; qui saeculum certis temporum dispositionibus et exitibus ordinaverit; exinde qui signa [(b) 1Kb] majestatis suae [(c) 162Kb ] ; qui demerendo sibi disciplinas judicantis ediderit per imbres, per ignes ; sed et observantibus [(2) 1Kb] determinaverit, quas ignoratis aut deseritis [(d) 1Kb] praemia destinarit, ut qui [(3) 1Kb] prodacto aevo isto judicaturus sit suos cultores in vitae aeternae retributionem, profanos in ignem aeque perpetem et jugem, suscitatis ad [Col.0378B] omnibus ab initio defunctis, et reformatis et recensitis, [(e) 37Kb] utriusque meriti dispunctionem. Haec et nos risimus aliquando. De vestris fuimus [(f) 66Kb] ; fiunt, non nascuntur christiani [(g) 1Kb] . Quos diximus [(4) 1Kb] praedicatores, vocantur. Voces eorum itemque virtutes [(h) 1Kb] prophetae de officio praefandi [(5) 1Kb] , quas ad fidem divinitatis edebant, in thesauris litterarum manent, nec istae nunc , quem [Col.0379A] Philadelphum latent. Ptolemaeorum eruditissimus [(i) 1Kb] , cum studio supernominant, et omnis litteraturae sagacissimus [(a) 77Kb] bibliothecarum [(b) 96Kb] Pisistratum, opinor, aemularetur, inter caetera memoriarum, quibus aut vetustas aut curiositas aliqua ad famam patrocinabatur, ex suggestu [(c) 1Kb] Demetrii Phalerei [(d) 2Kb] grammaticorum tunc probatissimi, cui praefecturam mandaverat, libros [(e) 64Kb] a Judaeis quoque postulavit, proprias [(1) 1Kb] [scilicet] atque vernaculas litteras, quas soli habebant. Ex ipsis enim et ad ipsos semper prophetae peroraverant, scilicet ad [Col.0380A] domesticam Dei gentem ex patrum gratia. Hebraei retro, qui nunc Judaei; igitur et litterae Hebraeae, et eloquium. Sed ne notitia vacaret, hoc quoque Ptolemaeo a Judaeis subscriptum est, septuaginta et duobus interpretibus indultis, quos Menedemus quoque philosophus providentiae vindex [(f) 1Kb] de sententiae communione suspexit. Affirmavit haec vobis etiam Aristaeas. Ita in Graecum stylum ex aperto [(2) 1Kb] monimenta reliquit. Hodie apud Serapoeum [(g) 1Kb] Ptolemaei bibliothecae cum ipsis Hebraicis [(h) 1Kb] litteris exhibentur. [(1) 1Kb ] [(a) 9Kb ] [Col.0381A] . Sed et Judaei palam lectitant; vectigalis libertas [(b) 1Kb] vulgo aditur sabbatis omnibus. Qui audierit, inveniet Deum; qui etiam studuerit intelligere, cogetur et credere.

CAPUT XIX. ARGUMENTUM.---Hujus Dei veram cognitionem, scriptis proditam, antiquiorem omni

litteratura saeculari ostendit, imo omnibus illorum diis ipsis, utpote qui postea in deorum numerum sint relati. Cum enim Moses ipso Inacho aetate fere par sit, Danaum igitur, bellum Trojanum, Homerum, et siquid antiquum audit, longe post se relinquit: quod, si

1/4/2006 2:06 PM


284 of 843


(Quae sequuntur uncis inclusa primus e cod. Fuldensi Havercampus publici juris fecit, sed alteri scriptoris recognitioni tribuens sub finem editionis suae experimenda curavit). [Primus [(d) 1Kb] enim prophetes Moyses, qui mundi conditionem [(e) 1Kb] et generis humani pullulationem et mox ultricem iniquitatis [(f) 1Kb] illius aevi vim exorsus est, per vaticinationem usque ad suam cataclysmi de praeterito [(g) 97Kb] futurorum imagines edidit, penes quem et aetatem et deinceps per res suas [(h) 1Kb] temporum ordo digestus ab initio supputationem saeculi [(i) 1Kb] praestitit: superior invenitur annis circiter trecentis, quam ille antiquissimus penes vos Danaus in Argo ; [Col.0383A] Trojano denique [(a) 1Kb] praelio ad mille transvenisset [(j) 1Kb] annos ante est, unde et ipso Saturno. Secundum enim historiam Thalli [(b) 1Kb] , qua cum Jove relatum est bellum Assyriorum et Saturnum Titanorum regem [(c) 1Kb] CCCXX. et duobus annis Iliacum exitium [(e) 1Kb] dimicasse, ostenditur bellum [(d) 1Kb] antecessisse. Per hunc Moysen etiam illa lex propria Judaeis a Deo missa est. [(f) 1Kb] et alii prophetae vetustiores litteris vestris. Nam Deinceps multa [(1) 1Kb] et qui ultimo cecinit, aut aliquantulo praecucurrit, aut certe concurrit aetate sapientiae auctoribus, etiam latoribus legis. Cyri enim et Darii regno fuit Zacharias, quo in tempore [(g) 1Kb] Thales physicorum princeps, sciscitanti Croeso [(2) 1Kb] nihil certum de Divinitate respondit, turbatus scilicet vocibus prophetarum, Solon eidem regi finem [(h) 1Kb] longae vitae intuendum praedicavit non aliter, quam Prophetae [(3) 1Kb] ; [(i) 1Kb ] deque [Col.0383B] adeo respici potest, tam jura vestra quam studia de lege divina doctrina concepisse. Quod prius est, hoc sit [Col.0384A] semen [(j) 12Kb] necesse est. Inde quaedam nobiscum vel prope nos habetis. De sophia amor ejus poeticam philosophia vocitatus est, de prophetia affectatio ejus [(k) 1Kb] [(l) 1Kb ] [(m) 1Kb ] . Gloriae homines , si quid invenerant, ut vaticinationem depuravit proprium [(n) 1Kb] facerent, adulteraverunt; etiam fructibus a semine degenerare . Multis adhuc de vetustate modis consisterem [(p) 1Kb] divinarum contigit [(o) 1Kb] litterarum, si non major auctoritas illis ad fidem de veritatis suae viribus, quam aetatis annalibus suppetisset. Quid enim potentius patrocinabitur testimonio earum, nisi dispunctio [(q) 1Kb] quotidiana saeculi totius, cum dispositiones [(4) 1Kb] regnorum [(r) 1Kb] , cum casus urbium, cum exitus gentium, cum status temporum ita omnibus respondent, quemadmodum ante millia annorum [(s) 1Kb] praenuntiabantur? Unde et spes nostra, quam ridetis, animatur, et fiducia, quam praesumptionem [(t) 1Kb] vocatis, corroboratur. [Col.0384B] Idonea est [(u) 1Kb] enim recognitio praeteritorum [Col.0385A] ad disponendam fiduciam futurorum: eadem voces [(a) 1Kb] praedicaverunt utramque partem [(b) 1Kb] , eadem litterae notaverunt. Unum est apud illas, quod apud nos separari videtur. Ita omnia quae supersunt tempus [(c) 1Kb] improbata [(1) 1Kb] sunt [(d) 1Kb] nobis, quia cum illis, quae probata sunt, tunc , et vos Sibyllam, quatenus futuris praedicabantur. Habetis, quod sciam [(e) 37Kb] appellatione ita vera vates dei veri passim super caeteros, qui vaticinari videbantur, usurpata est, sicut vestrae Sibyllae nomen de veritate mentitae, quemadmodum et dei vestri [(2) 1Kb] .] [(c) 2Kb]

Omnes itaque substantias, omnesque materias, origines, [Col.0386A] ordines, venas veterani cujusque styli vestri, gentes etiam plerasque et urbes insignes, historiarum canas [(3) 1Kb] , et memoriarum, ipsas denique effigies [(f) 73Kb] litterarum, indices custodesque rerum, et (puto adhuc minus dicimus) ipsos inquam deos vestros, ipsa [(g) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM


285 of 843


antecedit; possem etiam dicere, quingentis [(b) 17Kb] amplius et Homerum, habens [(3) 1Kb ] quos sequar. Caeteri quoque prophetae, etsi Moysi posthumant, deprehenduntur primoribus extremissimi tamen eorum non retrosiores [(c) 16Kb] vestris sapientibus et legiferis et historicis. Haec quibus ordinibus probari possint, non tam difficile est nobis exponere, quam enorme, nec arduum, sed interim longum. Multis instrumentis, cum digitorum supputariis gesticulis assidendum est. Reseranda antiquissimarum etiam gentium archiva, Aegyptiorum, Chaldaeorum, Phoenicum; advocandi etiam municipes eorum, per quos notitia subministrata est; aliqui [(4) 1Kb] Manethon Aegyptius, et Berosus Chaldaeus, sed et Iromus [(d) 60Kb] [Col.0387B] ; sectatores quoque eorum Mendesius Ptolemaeus, et Phoenix Tyri rex [(5) 1Kb] Menander Ephesius, et Demetrius Phalereus, et rex Juba, et Appion, et Thallus, [Col.0388A] et qui istos aut probat aut revincit [(6) 1Kb] , judaeus Josephus . Graecorum etiam censuales [(f) antiquitatum Judaicarum vernaculus vindex [(e) 99Kb] 1Kb] conferendi, et quae quando sint gesta, ut concatenationes temporum aperiantur, per quae luceant annalium numeri. Peregrinandum est in historias et litteras jam probationis intulimus, quum per quae orbis. Et tamen quasi partem [(7) 1Kb] probari possint, aspersimus. Verum differre praestat, ne vel minus persequamur festinando, vel diutius evagemur persequendo.

CAPUT. XX.

[1Kb]

[(b) 139Kb ]

ARGUMENTUM.---Sed omissa antiquitate, quae errare potest, divinitatem Sacrae

Scripturae ostendit, exitu rerum comprobatae: quaecumque enim fiunt, jam in illa praedicta inveniuntur, ut adeo necesse sit credere [Col.0388B] quae adhuc restant futura, quoniam et in illa comprehensa et praedicta sunt. Plus jam offerimus pro ista dilatione, majestatem [Col.0389A] Scripturarum, si non vetustatem [(1) 1Kb] ; divinas probamus, si dubitatur antiquas [(2) 1Kb] . Nec [(3) 1Kb] hoc tardius aut aliunde discendum: coram sunt, quae docebunt, mundus, et saeculum, et exitus. Quidquid agitur, praenuntiabatur; quidquid videtur, audiebatur. Quod terrae vorant urbes, quod insulas maria fraudant; quod externa atque interna bella dilaniant; [Col.0390A] quod regnis regna compulsant; quod fames et lues et locales quaeque clades [(a) 2Kb] et frequentiae pleraque montium [(4) 1Kb] vastant; quod humiles sublimitate, sublimes humilitate mutantur; quod justitia rarescit, iniquitas increbrescit, bonarum omnium disciplinarum cura torpescit; quod etiam officia temporum [(c) 3Kb] [Col.0391A] et elementorum munia exorbitant [(a) 1Kb] ; quod et monstris et portentis naturalium forma turbatur, providenter scripta sunt [(1) 1Kb] . Dum patimur, leguntur; dum recognoscimus, probantur. Idoneum, opinor, testimonium divinitatis veritas [(2) 1Kb] divinationis. Hinc igitur apud nos futurorum quoque fides tuta est, jam scilicet probatorum, quia cum illis, quae quotidie probantur, praedicebantur. Eadem [(3) 1Kb] voces sonant, eadem litterae notant, idem spiritus pulsat, unum tempus est divinationi futura praefanti apud homines, si forte distinguitur dum expungitur, dum ex futuro [(4) 1Kb] praesens, dehinc ex praesenti praeteritum deputatur. Quid delinquimus, oro vos,

1/4/2006 2:06 PM


CAPUT XXI.


[1Kb]

[(8) 1Kb]

[Col.0391B] ARGUMENTUM.---Hoc insigni capite plenissima propinatur Christi, Dei Filii,

historia, qui, prout ad salutem animarum debet cognosci, late et nervose describitur. Ostenditur interim, quid Judaeis evenerit, dum in illo [Col.0392A] verbi Divini implementum agnoscere noluerint: cujus sane divinitate percepta, falsae religioni renuntiare decet, cum etiam ab ipsis malignis spiritibus, quibus imperat, testimonium aliquando potentiae suae exigat.

21. Sed quoniam edidimus, antiquissimis Judaeorum instrumentis sectam istam esse suffultam, quam aliquanto novellam [(b) 1Kb] , ut Tiberiani temporis [(c) 1Kb] , nobis [(d) 1Kb] quoque; fortasse an hoc plerique sciunt, profitentibus [(5) 1Kb] , quasi sub umbraculo insignissimae nomine de statu ejus retractetur [(e) 1Kb] religionis, certe licitae [(6) 1Kb] , aliquid propriae praesumptionis abscondat, vel quia praeter aetatem neque de victus exceptionibus, neque de solemnitatibus dierum, neque de ipso signaculo corporis, neque de consortio nominis cum Judaeis agimus, quod utique oporteret, si eidem [Col.0392B] Deo manciparemur? Sed et vulgus jam scit Christum, hominem utique aliquem, qualem Judaei judicaverunt, quo facilius quis nos [(f) 1Kb] hominis cultores existimaverit [(7) 1Kb] . Verum neque de Christo erubescimus, quum [Col.0393A] sub nomine ejus deputari et damnari juvat, neque de deo aliter praesumimus. Necesse est igitur pauca [(1) 1Kb] dicamus de Christo ut Deo [(2) 1Kb] . Tantum Judaeis erat apud Deum gratia, ubi et insignis justitia et fides [(3) 1Kb] originalium auctorum, unde illis et generis magnitudo et regni sublimitas floruit [(a) 84Kb] et tanta felicitas, ut Dei vocibus, quibus edocebantur, de promerendo Deo, et [(b) 1Kb] . Sed quanta deliquerint [(5) 1Kb] non offendendo, praemonerentur [(4) 1Kb] [(6) 1Kb ] [(7) 1Kb ] , fiducia patrum inflati [ad delirandum] , derivantes a disciplina in profanum modum, etsi ipsi non confiterentur, probaret exitus hodiernus ipsorum. Dispersi, palabundi, [Col.0394A] et coeli et soli sui extorres, vagantur per orbem, sine [(c) 18Kb] homine, sine Deo rege [(8) 1Kb] , quibus nec advenarum jure conceditur. Cum haec illis sanctae terram patriam saltem vestigio salutare [(d) 18Kb] voces [(e) 27Kb] praeminarentur, eaedem fere semper omnes ingerebant fore, uti sub extimis curriculis saeculi ex omni jam gente, et populo, et loco cultores sibi allegeret Deus multo fideliores, in quos gratiam transferret, et pleniorem quidem ob disciplinae auctioris capacitatem [(9) 1Kb] . [Venit igitur, qui ad reformandam et illuminandam eam venturus a Deo praenuntiabatur, Christus ille [Col.0395A] Filius dei] [(1) 1Kb] . Hujus [(a) 140Kb ] igitur gratiae disciplinaeque arbiter et magister, illuminator atque deductor generis humani, Filius Dei annuntiabatur, non quidem ita genitus, ut erubescat de filii nomine [(b) 2Kb] aut de patris [Col.0396A] semine; non de sororis incesto [(c) 49Kb] , nec de stupro filiae aut conjugis alienae [(d) 16Kb] deum patrem passus est, aut plumatum amatorem [(f) 1Kb] , aut in squamatum, aut cornutum, [(e) 348Kb] [(g) 230Kb ] [(2) 1Kb ] aurum conversum : Jovis enim [Col.0397A] ista sunt numina [(1) 1Kb] [(2) 1Kb] vestri [(a) 1Kb] . Caeterum Dei Filius nullam de impudicitia [(b) 2Kb] [(c) 32Kb ] habet matrem, etiam quam videtur habere non nupserat. Sed prius substantiam edisseram, [(3) 1Kb] et ita nativitatis qualitas intelligetur. Jam ediximus Deum universitatem hanc [Col.0398A] mundi Verbo et Ratione et Virtute molitum. Apud [(d) 152Kb] ΛΌΓΟΝ, id est Sermonem atque Rationem, 286 of 843 vestros quoque sapientes

1/4/2006 2:06 PM



substantiam spiritum [(1) 1Kb] inscribimus, cui et Sermo insit pronuntianti, et Ratio adsit disponenti, et virtus praesit perficienti. Hunc ex Deo prolatum didicimus, et prolatione generatum, et idcirco Filium Dei et Deum dictum ex unitate substantiae. Nam et Deus spiritus. Et cum radius ex sole porrigitur, portio ex summa; sed sol erit in radio [(2) 1Kb] , quia solis est radius, nec separatur substantia, sed extenditur. Ita de Spiritu , ut lumen de lumine accensum. Manet integra et Spiritus, et de Deo Deus [(3) 1Kb] inde traduces [Col.0399B] qualitatum indefecta materiae matrix, etsi plures [(4) 1Kb] mutueris [(5) 1Kb] . Ita et [(6) 1Kb] quod de Deo profectum est, Deus est, et Dei Filius, et unus ambo. Ita et de Spiritu Spiritus, et de Deo Deus modulo alterum, non , gradu, non statu [(7) 1Kb] fecit, et a matrice non recessit, sed numero [(b) 1Kb] excessit. Iste igitur Dei radius, ut retro semper praedicabatur [(8) 1Kb] , delapsus in [(9) 1Kb ] , nascitur Homo Deo virginem quamdam, et in utero ejus caro figuratus nutritur, adolescit, affatur, docet, operatur, et mistus. Caro spiritu instructa [(10) 1Kb] Christus est. Recipite interim hanc fabulam, similis est vestris, dum ostendimus quomodo Christus probetur. Sciebant et qui penes vos ejusmodi fabulas aemulas ad destructionem veritatis istiusmodi praeministraverunt [(11) 1Kb] . Sciebant et Judaei venturum esse [Col.0400A] Christum, scilicet quibus prophetae loquebantur. Nam et nunc adventum ejus exspectant, nec alia magis inter nos et illos compulsatio est, quam quod jam venisse non credunt. Duobus enim adventibus ejus significatis: primo, qui jam expunctus est in humilitate conditionis humanae; secundo, qui concludendo saeculo imminet in sublimitate divinitatis exsertae: primum non intelligendo, secundum, quem manifestius praedicatum [(12) 1Kb] sperant, unum existimaverunt. Ne enim intelligerent pristinum, credituri si intellexissent, et consecuturi salutem si credidissent, meritum fuit delictum eorum [(13) 1Kb] . Ipsi legunt ita scriptum mulctatos se sapientia et intelligentia et oculorum et aurium fruge. Quem igitur solummodo hominem [(14) 1Kb] praesumpserant de humilitate, sequebatur uti magum aestimarent de [Col.0400B] potestate, cum ille verbo daemonia de hominibus excuteret, caecos reluminaret [(15) 1Kb] , leprosos purgaret, paralyticos restringeret, mortuos denique verbo redderet vitae, elementa ipsa famularet [(c) 8Kb] , compescens procellas et freta ingrediens, ostendens se esse ΛΟΓΟΝ Dei, id est verbum illud primordiale [(16) 1Kb] primogenitum, virtute et ratione comitatum, et spiritu fultum [(17) 1Kb] , eumdem qui [(18) 6Kb ] verbo omnia, et faceret, et fecisset. Ad doctrinam vero ejus, qua [(19) 1Kb] revincebantur magistri primoresque Judaeorum, ita exasperabantur, maxime quod ad eum ingens multitudo deflecteret [(20) 1Kb] , ut postremo oblatum Pontio Pilato [(d) 1Kb] Syriam tunc ex parte [(21) 1Kb] Romana [(22) 1Kb] procuranti [(e) 1Kb] , violentia suffragiorum in crucem [(23) 1Kb] dedi sibi extorserint. [Col.0401A] Praedixerat et ipse ita facturos. Parum hoc, si non et prophetae retro. Et tamen suffixus spiritum [(1) 1Kb] cum verbo sponte dimisit, praevento carnificis officio [(a) 1Kb] . [(b) 2Kb ] [(2) 1Kb ] Eodem momento dies, medium orbem signante sole, subducta utique putaverunt, qui id quoque super Christo praedicatum est. Deliquium [(c) 1Kb] non scierunt; [ratione non deprehensa, negaverunt] [(3) 1Kb] ; et tamen eum mundi [(4) 1Kb ] vestris habetis. Tunc Judaei detractum et sepulcro casum relatum in arcanis diligentia circumsederunt [(6) 1Kb] conditum magna etiam militaris custodiae [(5) 1Kb] , ne, quia praedixerat tertia die resurrecturum se a morte, discipuli furto amoliti concussa repente terra, et cadaver fallerent suspectos. Sed ecce die tertia [(7) 1Kb] mole revoluta, quae obstruxerat [Col.0402A] sepulcrum, et custodia pavore disjecta, nullis apparentibus discipulis, nihil in sepulcro repertum est, praeterquam exuviae sepulti. 287 of 843 [(8) 1Kb] Nihilominus tamen primores, quorum intererat, et scelus divulgare, et

1/4/2006 2:06 PM


288 of 843


Dehinc ordinatis eis ad officium praedicandi per orbem, circumfusa nube in coelum est ereptus [(10) 1Kb] , multo verius quam apud vos asseverare de Romulo [(11) 1Kb] Proculi [(d) 3Kb] solent. Ea [Col.0403A] omnia super Christo Pilatus, et ipse jam pro , Caesari tum Tiberio nuntiavit. Sed et Caesares sua conscientia christianus [(a) 2Kb] credidissent super Christo, si aut Caesares non essent saeculo necessarii [(b) 1Kb] , . Discipuli quoque diffusi per aut si et christiani potuissent esse caesares [(c) 1Kb] orbem, ex praecepto magistri Dei paruerunt, qui et ipsi a Judaeis insequentibus multa perpessi, utique pro fiducia veritatis libenter, Romae postremo per Neronis saevitiam, sanguinem christianum seminaverunt. Sed monstrabimus [(1) 1Kb] vobis idoneos testes Christi, ipsos illos quos adoratis. Multum est, si eos adhibeam ut credatis Christianis, propter quos non creditis Christianis [(2) 1Kb] . Interim hic est ordo nostrae [(3) 1Kb ] et sectae et nominis censum cum suo auctore. institutionis, hunc edidimus Nemo jam infamiam [Col.0403B] incutiat, nemo aliud existimet, quia nec fas [(4) 1Kb] est ulli de sua religione mentiri. Ex eo enim, quod aliud a se coli dicit, quam colit, negat in alterum transfert, et transferendo jam quod colit, et culturam et honorem [(5) 1Kb] non colit quod negavit. Dicimus, et palam dicimus, et vobis torquentibus lacerati et cruenti vociferamur: Deum colimus per Christum. Illum hominem putate, per eum et in eo se cognosci vult Deus et coli. Ut autem Judaeis respondeam, et ipsi Deum per [hominem] [(6) 1Kb] Moysen colere didicerunt; ut Graecis occurram, Orpheus Pieriae, Musaeus [Col.0404A] Athenis, Melampus Argis, Trophonius Boeotiae initiationibus homines obligaverunt; ut ad vos quoque dominatores gentium aspiciam, homo fuit Pompilius Numa, qui Romanos operosissimis superstitionibus oneravit. Licuerit et Christo commentari divinitatem rem propriam; non qui rupices [(d) 10Kb] et adhuc feros homines multitudine tot numinum demerendorum attonitos efficiendo ad humanitatem temperaret, quod Numa; sed qui jam expolitos et ipsa urbanitate deceptos in agnitionem veritatis ocularet [(e) 11Kb] . Quaerite ergo, si vera sit ista divinitas , sequitur, ut falsa Christi. Si ea est, qua cognita ad bonum quis reformetur [(7) 1Kb] , quae renuntietur quaevis alia contraria comperta; imprimis illa omni ratione [(8) 1Kb] delitescens sub nominibus et imaginibus mortuorum, quibusdam signis, [Col.0404B] et miraculis, et oraculis fidem divinitatis operatur.

CAPUT XXII. ARGUMENTUM.---Explicat jam daemonum naturam, quorum notitiam a Philosophis et

Poetis etiam instillatam docet, inde illorum spiritualem substantiam edisserit, atque inde elicit modum agendi in homines, ut noceant, ostenditurque illud fallaciis suis solum agere, ut relicto Deo vero falsae religioni creduli mortales mancipentur.

Atque adeo dicimus, esse substantias quasdam [Col.0405A] spiritales; nec nomen novum est. Sciunt daemonas Philosophi, Socrate ipso ad daemonii arbitrium exspectante. Quidni? cum et ipsi daemonium adhaesisse a pueritia dicatur, dehortatorium plane a bono [(a) 48Kb] . Daemonas sciunt Poetae, etiam vulgus indoctum in usum maledicti frequentat, nam et Satanam [(1) 1Kb] , principem hujus

1/4/2006 2:06 PM


289 of 843


ordine cognoscitur [(3) 1Kb] . Nunc de operatione eorum satis [Col.0405B] erit exponere. Operatio eorum est hominis eversio: [Col.0406A] sic malitia spiritalis a primordio auspicata est in hominis exitium. Itaque corporibus quidem, et valetudines infligunt [(g) 30Kb] , et aliquos casus acerbos, animae vero repentinos et extraordinarios per vim excessus. Suppetit illis ad utramque substantiam hominis adeundam mira [(4) 1Kb] subtilitas et tenuitas sua. Multum spiritalibus viribus licet, ut invisibiles et insensibiles in effectu potius quam in actu suo appareant: si poma, si fruges nescio quod aurae latens vitium in flore praecipitat, in germine exanimat, in pubertate convulnerat, ac si caeca ratione tentatus aër pestilentes haustus suos offundit: eadem igitur obscuritate contagionis aspiratio daemonum et angelorum mentis quoque corruptelas agit furoribus et amentiis foedis, aut saevis libidinibus cum erroribus variis; quorum [Col.0406B] iste potissimus, quo deos istos captis et circumscriptis [Col.0407A] hominum mentibus commendat, ut et sibi pabula propria nidoris [(a) 229Kb] et sanguinis procuret simulacris et imaginibus oblata, et quae illis accuratior pascua est, hominem a cogitatu verae divinitatis avertant praestigiis falsae divinationis [(1) 1Kb] . Quas et ipsas quomodo operentur, expediam. Omnis spiritus ales est. hoc angeli et daemones. Igitur momento ubique sunt: totus orbis illis locus unus est [(2) 1Kb] ; quid , quam enuntiant [(3) 1Kb] . Velocitas ubique geratur, tam facile sciunt [(b) 23Kb] [Col.0408A] divinitas creditur, quia substantia ignoratur. Sic et auctores interdum videri volunt eorum quae annuntiant: et sunt plane malorum nonnunquam, bonorum tamen nunquam. Dispositiones etiam Dei, et tunc prophetis concionantibus exceperunt [(4) 1Kb] , et nunc lectionibus resonantibus carpunt. Ita et hinc sumentes quasdam temporum sortes, aemulantur divinitatem dum furantur divinationem [(c) 50Kb] . In oraculis autem [(d) 52Kb ] , sciunt Croesi, [Col.0409A] quo ingenio ambiguitates temperent in eventus Pythius sciunt Pyrrhi. Caeterum testudinem decoqui cum carnibus pecudis [(a) 15Kb] eo modo renuntiavit, quo supra diximus; momento apud Lydiam fuerat [(b) 1Kb] . [(c) 141Kb ] Habent de incolatu aeris et de vicinia siderum et de commercio nubium coelestes sapere paraturas, ut et pluvias, quas jam sentiunt, repromittant. Venefici [(1) 1Kb] plane et circa curas valetudinum. Laedunt enim primo [(d) 113Kb] , dehinc remedia praecipiunt ad miraculum nova, sive contraria, post quae desinunt laedere [(e) 1Kb] , et curasse creduntur. Quid ergo de caeteris ingeniis vel etiam viribus fallaciae spiritalis edisseram, phantasmata Castorum, et aquam cribro gestatam, et navem [Col.0410A] cingulo promotam [(f) 1Kb] , et barbam tactu irrufatam [(g) 1Kb] , ut [(20) 1Kb ] numina lapides crederentur, et Deus verus non quaereretur ?

CAPUT XXIII. ARGUMENTUM.---Quantumvis vero magna sit daemonum potentia, majori, Christi nempe, subjici docet; quare etiam de illa ipsi Christiani triumphant, quum scilicet immundos spiritus virtute ejus, vel invitos, ejiciunt. Qui dum imperio Christi obsequium praestant, suam ipsi divinitatem abnuunt, ejusque solam agnoscunt. Porro si et magi phantasmata edunt [(h) 1Kb]

, et jam [Col.0411A] defunctorum

1/4/2006 2:06 PM



alienae praestat negotiationi? Aut si eadem et angeli et daemones operantur, [Col.0412A] quae et dii vestri; ubi est ergo praecellentia divinitatis, quae utique superior omni potestate credenda est [(3) 1Kb] ? Non ergo dignius praesumetur, ipsos esse qui se deos faciant, cum eadem edant quae faciant deos credi, quam pares angelis et daemonibus deos esse? Locorum differentia distinguitur, opinor, ut a templis deos [(4) 1Kb] aestimetis [(e) 87Kb] , quos alibi deos non dicitis; ut aliter dementire [(f) 17Kb] [(g) 2Kb ] videatur, qui sacras turres pervolat, aliter qui tecta viciniae transilit; et alia vis [Col.0413A] pronuntietur in eo qui genitalia vel lacertos, alia in eo qui sibi gulam prosecat. Compar exitus furoris, et una ratio est instigationis. Sed hactenus verba, jam hinc demonstratio rei ipsius, qua ostendemus unam esse utriusque nominis qualitatem. Edatur hic aliquis sub tribunalibus vestris, quem daemone agi constet. Jussus a quolibet christiano loqui spiritus ille, tam se daemonem confitebitur de vero, quam alibi deum de falso. Aeque producatur aliquis ex iis, qui de Deo pati existimantur, qui aris inhalantes numen de nidore concipiunt, qui ructando curantur [(1) 1Kb] , qui anhelando [(a) 2Kb] [(b) 163Kb ] profantur. Ista ipsa Virgo Coelestis pluviarum pollicitatrix, iste ipse Socordio et Aesculapius medicinarum demonstrator alia die morituris [(c) 3Kb] Thanatio et Asclepiodoto vitae sumministrator: nisi se [Col.0413B] daemones confessi fuerint, christiano mentiri non audentes, ibidem illius christiani procacissimi sanguinem fundite. Quid isto opere manifestius? quid hac probatione fidelius? simplicitas veritatis in medio est; virtus illi sua assistit; nihil suspicari licebit. Magia aut aliqua ejusmodi fallacia fieri dicetis [(2) 1Kb] , si oculi vestri et aures permiserint vobis. Quid autem inniti potest vere dei sunt, adversus id, quod ostenditur nuda sinceritate? Si altera parte [(3) 1Kb] cur sese daemonia mentiuntur? an ut nobis obsequantur? Jam [Col.0414A] ergo subjecta est Christianis divinitas vestra; nec utique divinitas deputanda est, quae subdita est homini, et si quid ad dedecus facit, aemulis suis. Si altera parte daemones sunt vel angeli, cur se alibi pro diis agere respondent? Nam sicut illi, qui dii habentur [(4) 1Kb] , daemones se dicere noluissent, si vere dii essent, scilicet, ne de majestate se deponerent: ita et isti, quos directo daemones nostis, non auderent alibi pro diis agere, si aliqui omnino dii essent, quorum nominibus utuntur; vererentur enim abuti majestate sine dubio et timendorum. Adeo nulla est divinitas ista quam superiorum [(5) 1Kb] tenetis, quia si esset, neque a daemoniis affectaretur [(6) 1Kb] , neque a diis negaretur. Cum ergo utraque pars concurrit in confessionem, deos esse negans, agnoscite [Col.0414B] unum genus esse, id est daemonas. Verum utrobique [(7) 1Kb] jam deos quaerite; quos enim praesumpseratis, daemonas esse cognoscitis. Eadem vero opera nostra ab eisdem diis vestris non tantum hoc detegentibus, quod neque ipsi dii [(8) 1Kb] sint neque ulli alii, [(9) 1Kb] etiam illud in continenti cognoscitis, qui sit vere deus, et an ille, et an unicus, quem christiani profitemur, et an ita credendus colendusque, ut fides, ut disciplina disposita est Christianorum. Dicent ibidem: ecquis ille Christus cum sua fabula? [Col.0415A] si homo communis conditionis, si magus, si post mortem [(1) 1Kb] de sepulcro a discipulis subreptus, si nunc denique penes inferos, si non in coelis potius [(2) 1Kb] , et inde venturus cum totius mundi motu, cum horrore , ut Dei Virtus et Dei orbis, cum planctu omnium, sed non Christianorum [(3) 1Kb] Spiritus et Sermo et Sapientia et Ratio et Dei Filius. Quodcumque ridetis, rideant et illi vobiscum; negent Christum omnem ab aevo animam restituto corpore judicaturum. Dicant hoc pro tribunali, si forte, Minoen et Rhadamanthum [(a) 1Kb] secundum consensum [(4) 1Kb] Platonis et poetarum esse sortitos; suae saltem ignominiae et damnationis [Col.0415B] notam refutent: renuant se immundos spiritus esse, quod vel ex 290 of 843 pabulis eorum sanguine et fumo et putidis rogis pecorum [(b) 1Kb] et impuratissimis

1/4/2006 2:06 PM



exspectant. Christum timentes in Deo, et Deum in Christo, subjiciuntur servis Dei et Christi. Ita de contactu deque afflatu nostro contemplatione et repraesentatione ignis illius correpti, etiam de corporibus nostro imperio excedunt inviti et dolentes, et vobis praesentibus erubescentes. Credite illis, cum verum [(7) 1Kb] de se loquuntur, qui mentientibus creditis. Nemo ad suum dedecus mentitur, quin potius ad honorem. Magis fides [(8) 1Kb] prona est adversus semetipsos confitentes, quam pro semetipsis negantes. Haec denique testimonia deorum vestrorum christianos facere consueverunt, [Col.0416A] quia plurimum illis credendo Christo domino credimus [(9) 1Kb] . Ipsi litterarum nostrarum fidem accendunt, ipsi spei nostrae fidentiam aedificant. At colitis illos, quod sciam, etiam de sanguine christianorum. Nollent itaque vos tam fructuosos, tam officiosos sibi amittere, vel ne a vobis quandoque christianis [(10) 1Kb] fugentur, [(d) 1Kb] si illis sub christiano, volente vobis veritatem probare, mentiri liceret.

CAPUT XXIV. ARGUMENTUM.---Falsum itaque esse crimen irreligiositatis, et ad Romanos potius

quam Christianos pertinere, quos vel ex hac subjectione daemonum pateat, majorem [Col.0416B] illis et sublimiorem Deum colere; adeoque vel libertatem saltem religionis illis esse relinquendam, quae cum aliis detur, tum nec ipsis Aegyptiis negetur. Sed apud illos quidvis coli licere praeter Deum verum. Omnis ista confessio illorum, qua se deos

negant esse, quaque non alium deum respondent praeter unum, cui nos mancipamur, satis idonea est ad depellendum crimen laesae publicae et maxime romanae religionis [(e) 1Kb] [(11) 1Kb] . Si enim non sunt dei pro certo, nec religio pro certo est; si religio non est, quia nec Dei pro certo, nec nos pro certo rei sumus laesae religionis. At e , qui mendacium colentes, veram contrario in vos exprobatio resultabit [(12) 1Kb] religionem veri dei non modo negligendo, quin insuper expugnando [(13) 1Kb] , in committitis crimen verae irreligiositatis. Nunc, ut constaret illos deos verum [(14) 1Kb] esse, nonne conceditis de aestimatione communi aliquem esse sublimiorem et potentiorem velut principem mundi, perfectae potentiae [(15) 1Kb] et majestatis? Nam et sic plerique disponunt divinitatem, ut imperium summae dominationis esse penes unum, officia ejus penes multos velint; ut [Col.0417A] Plato Jovem magnum [(a) 201Kb] in coelo comitatum exercitu describit deorum pariter et daemonum. Itaque oportere . Et tamen quod et procurantes et praefectos et praesides pariter suscipi [(1) 1Kb] facinus admittit, qui magis ad Caesarem promerendum et operam et spem suam transfert, nec appellationem dei ita ut imperatoris in alio quam principe confitetur, cum capitale esse judicetur alium praeter Caesarem et dicere et audire? Colat alius Deum, alius Jovem, alius ad coelum [(b) 62Kb] supplices manus tendat, alius ad aram Fidei, alius, si hoc putatis, nubes numeret orans [(c) 1Kb] , [Col.0418A] alius lacunaria [(d) 1Kb] , alius suam animam [(e) 32Kb] deo suo voveat, alius hirci [(f) 61Kb] . Videte [(2) 1Kb ] , adimere libertatem enim ne et hoc ad irreligiositatis elogium concurrat religionis et interdicere optionem divinitatis, ut non liceat mihi colere quem velim, sed cogar colere quem nolim. Nemo se ab invito coli volet [(3) 1Kb] , ne homo quidem; 291 of 843 atque adeo et Aegyptiis permissa est tam vanae superstitionis potestas, avibus et bestiis

1/4/2006 2:06 PM


292 of 843


per ipsam quoque Italiam municipali consecratione censentur: Casiniensium Delventinus [(1) 1Kb] , Narniensium [Col.0421A] Visidianus, Aesculanorum [(a) 1Kb] Ancharia, , Ocriculanorum Valentia, Sutrinorum Hostia [(c) 1Kb] , Volsiniensium Nortia [(b) 2Kb] [(d) 2Kb ] Curis, unde accepit cognomen, Juno. Sed nos Faliscorum in honorem patris soli arcemur a religionis proprietate. Laedimus Romanos, nec romani habemur, quia non Romanorum deum colimus. Bene, quod omnium Deus est, cujus velimus aut nolimus omnes sumus. Sed apud vos quodvis colere jus est, praeter verum Deum, quasi non hic magis omnium sit Deus, cujus omnes sumus.

CAPUT XXV. ARGUMENTUM.---Immerito itaque magnitudinem Imperii Romanorum in tam immensum auctam pro merito religiositatis illorum in deos censeri, qui id illis conferre [Col.0421B]

potuerint, adeoque soli dii sint. Cum tamen illi et ridiculi, et pudendi, vel etiam peregrini sint, qui (quod multo cum sale prosequitur) sua potius contra Romanos tutati fuissent, si qua illis vis inesset. Nonnullos quoque eorum deos reges fuisse dicit, quo tempore [Col.0422A] tamen homines, et illi ipse reges, sine diis non fuerint: olim etiam paupere cultu dii haberentur; ut adeo non Romani ob Religiositatem magni, sed ob magnitudinem religiosi facti appareant. Quinimo non religiosos habendos, qui religiones laedendo facti sint magni, quandoquidem cum populis etiam Deos eorum devicerint, illorumque templa vastarint, statuas dejecerint, sacra aboleverint; quum etiam illi populi non minus religiosi in Deos suos fuerint, qui tamen a Romanis devicti, in illorum imperii summam conflati sunt. Satis mihi quidem videor probasse de falsa et vera divinitate, cum demonstravi, quemadmodum probatio consistat, non modo disputationibus nec argumentationibus, sed ipsorum etiam testimoniis, quos [Col.0422B] deos creditis, ut nihil jam ad hanc caussam sit retractandum. Quoniam tamen Romani nominis proprie mentio occurrit, non omittam congressionem, quam provocat illa praesumptio dicentium Romanos pro merito religiositatis [(a) 5Kb] diligentissimae in tantum sublimitatis [Col.0423A] elatos, ut orbem occuparint [(a) 3Kb] , et adeo deos esse, ut praeter caeteros floreant, qui illis officium praeter caeteros faciant. Scilicet ista merces Romanis a diis [(1) 1Kb] pro [(2) 1Kb ] , et Larentina provexit imperium. gratia expensa est, Sterculius, et Mutunus Peregrinos [Col.0424A] enim deos non putem extraneae genti magis fautum [(b) 2Kb] voluisse quam suae, et patrium solum, in quo nati, adulti, nobilitati, sepultique sunt, transfretanis dedisse. Viderit Cybele, si urbem romanam ut memoriam Trojani generis adamavit, vernaculi sui scilicet y[Col.0425A] adversus Achivorum arma protecti, si ad ultores [(1) 1Kb] transire prospexit [(a) 23Kb] , quos sciebat Graeciam Phrygiae debellatricem subacturos. Itaque majestatis suae in urbem collatae grande documentum nostrae etiam aetati proposuit, cum Marco Aurelio apud Sirmium reipublicae exempto, die decimo sexto Kalendarum Aprilium, Archigallus [(b) 3Kb] ille sanctissimus, die nono Kalend. earumdem, quo sanguinem impurum, lacertos [Col.0426A] quoque castrando libabat, pro salute imperatoris Marci jam intercepti [(2) 1Kb] solita aeque

1/4/2006 2:06 PM


293 of 843


tumulum illum suum praeposuisset, ut ea potius orbi terra [(b) 6Kb] praecelleret, quae [(c) 225Kb ] [(d) 1Kb ] cineres Jovis texit ? Vellet Juno Punicam urbem posthabita Samo dilectam ab Aeneadarum utique genere deleri? Quod si Hic illius arma, Hic currus fuit, hoc regnum dea gentibus esse, Si qua fata sinant, jam tum tenditque fovetque. (VIRG. Aen. I. 16. seqq.) [Col.0428A] Misera illa conjux Jovis et soror adversus fata non valuit plane: Fato stat Jupiter ipse [(e) 82Kb] . Nec tantum tamen honoris Romani dicaverunt fatis [(f) 1Kb] dedentibus sibi Carthaginem adversus destinatum votumque Junonis, quantum prostitutissimae [(1) 1Kb] lupae Larentinae. Plures deos vestros regnasse certum est. Igitur si conferendi imperii tenent potestatem, cum [Col.0429A] ipsi regnarent, a quibus acceperant eam gratiam? quem coluerat Saturnus et Jupiter? aliquem opinor Sterculium [sed Romae postea] [(a) 18Kb] , cum indigenis suis [(1) 1Kb] . Etiam si qui non regnarunt, tamen regnabatur ab aliis nondum cultoribus suis, ut qui nondum dii habebantur. Ergo aliorum est regnum dare, quia regnabatur multo ante quam isti dii inciderentur. Sed quam vanum est fastigium Romani nominis religiositatis meritis deputare, cum post imperium sive adhuc regnum [auctis jam rebus] religio profecerit [(2) 1Kb] . Nam etsi a Numa concepta est curiositas superstitiosa, [Col.0430A] nondum tamen aut simulacris aut templis res divina apud Romanos constabat; frugi religio et pauperes ritus, et nulla capitolia certantia coelo, sed temeraria de cespite altaria, et vasa adhuc Samia [(b) 4Kb] , et nidor ex illis, et Deus ipse nusquam. Nondum enim tunc ingenia Graecorum [(c) 1Kb] atque Tuscorum [(d) 1Kb] fingendis simulacris urbem inundaverant. Ergo non ante religiosi Romani, quam magni; ideoque non ob hoc magni, quia religiosi. Atqui [(3) 1Kb] quomodo ob religionem magni, quibus magnitudo de irreligiositate [(e) 1Kb] provenit? Ni fallor enim, omne regnum vel imperium [Col.0431A] bellis quaeritur et victoriis propagatur. Porro bella et victoriae captis et eversis plurimum urbibus constant. Id negotium sine deorum injuria [(a) 1Kb] non est. Eaedem strages moenium et templorum, pares caedes civium et sacerdotum, nec dissimiles rapinae sacrarum divitiarum et profanarum. Tot igitur sacrilegia Romanorum, quot trophaea; tot de diis, quot de gentibus triumphi; tot manubiae, quot manent adhuc simulacra captivorum deorum. Et ab hostibus ergo suis sustinent adorari, et illis imperium sine fine decernunt, quorum magis injurias quam adulationes [(1) 1Kb] remunerasse debuerant. Sed qui nihil sentiunt, tam impune laeduntur, quam frustra coluntur. Certe non potest fidei convenire, ut religionis meritis excrevisse videantur, qui, ut suggessimus, religionem aut laedendo [Col.0431B] creverunt, aut crescendo laeserunt. Etiam illi, quorum regna conflata sunt in imperii Romani summam, cum ea amitterent, sine religionibus non fuerunt.

CAPUT XXVI. 1/4/2006 2:06 PM



Videte igitur ne ille regna dispenset [(b) 1Kb] , cujus est et orbis qui regnatur, et homo ipse qui regnat; ne [Col.0432A] ille vices dominationum ipsis temporibus in saeculo [(c) 2Kb] ordinarit, qui ante omne tempus fuit [(2) 1Kb] et saeculum [(3) 1Kb] corpus temporum fecit; ne ille civitates extollat aut deprimat. Sub quo fuit aliquando sine civitatibus genus hominum [(4) 1Kb] ? Quid erratis? prior est quibusdam diis suis [(5) 1Kb] silvestris Roma; ante regnavit quam tantum ambitum Capitolii exstrueret [(6) 1Kb] . Regnaverunt et Babylonii ante pontifices [(d) 1Kb] , et Medi ante quindecimviros, et Aegyptii ante Salios, et Assyrii ante Lupercos, et Amazones ante virgines Vestales. Postremo, si Romanae religiones regna praestant, numquam retro Judaea regnasset despectrix communium [(7) 1Kb] istarum divinitatum, cujus et deum victimis, et honorastis, templum donis, et gentem foederibus aliquamdiu Romani [(8) 1Kb] numquam dominaturi [Col.0432B] ejus, si non ultimo deliquisset in Christum [(9) 1Kb] .

CAPUT XXVII. ARGUMENTUM.---Satis itaque confutasse se putat crimen laesae Divinitatis, quae, quia

non est, nihil pati potest. Illam sibi demereri nolle Christianos ait, thure vitam redimentes, quod sciant diaboli hoc esse consilium, aemuli sui et invidi, qui, licet de Christi potentia illis subjectus sit, pro odio tamen et perfidia, poenalis servitutis more renititur, et numquam magis ab illis, quam cruenta pro fide morte detriumphatur. Satis haec adversus intentionem laesae [(10) 1Kb] religionis ac divinitatis, quo non videamur laedere eam, quam ostendimus non esse. Igitur, provocati ad sacrificandum, [Col.0433A] obstruimus gradum pro fide [(a) 11Kb] conscientiae nostrae, qua certi sumus, ad quos ista perveniant officia sub imaginum prostitutione et humanorum nominum consecratione. Sed quidam dementiam existimant, quod cum possimus et sacrificare in praesenti, et illaesi abire manente apud animum proposito, obstinationem saluti praeferamus. Dati scilicet consilium, quo vobis abutamur; sed agnoscimus, unde talia suggerantur, quis totum hoc agitet, et quomodo nunc astutia suadendi nunc duritia saeviendi ad constantiam nostram dejiciendam operetur. Ille scilicet spiritus daemoniacae et angelicae paraturae, qui noster ob divortium aemulus et ob Dei gratiam invidus, de mentibus vestris adversus nos praeliatur, occulta inspiratione, modulatis et subornatis ad omnem, [Col.0433B] quam in primordio exorsi sumus, et judicandi perversitatem et saeviendi iniquitatem. Nam licet subjecta [Col.0434A] sit nobis tota vis daemonum et ejusmodi spirituum [(1) 1Kb] ut nequam tamen servi metui nonnunquam [(2) 1Kb ] miscent, et laedere gestiunt quos alias verentur: odium enim contumaciam inspirat [(b) 1Kb] , praeterquam quod [(4) 1Kb] desperata etiam timor [(3) 1Kb] conditio eorum ex praedamnatione [(c) 80Kb] solatium reputat fruendae interim malignitatis de poenae mora. Et tamen apprehensi subiguntur et conditioni suae , et quos de longinquo oppugnant, de proximo obsecrant. Itaque succidunt [(5) 1Kb] [(6) 1Kb ] dum vice rebellantium ergastulorum [(d) 13Kb] sive carcerum, vel erumpunt adversus nos, in metallorum, vel hoc genus poenalis servitutis [(e) 2Kb] 294 of 843 quorum potestate sunt, certi et impares se esse et hoc magis perditos [(7) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM



CAPUT XXVIII. [Col.0435A] ARGUMENTUM.---Hinc, postquam paucis ostendit iniquitatem coactae religionis, qualis vis Numini probari non potest, cui (vel ex illorum sententia) libens animus addici debet, pergit ad secundum titulum laesae, et quidem majoris, Divinitatis: siquidem illi Numen viventium Imperatorum prae omnibus Diis suis, mortuis scilicet venerari sint soliti; deprehundunturque ita irreligiosi erga Deos suos, quos prae Caesaribus suis contemnere et perjuriis polluere non desistant. Quoniam autem facile iniquum videretur [(1) 1Kb] , liberos homines invitos urgeri ad sacrificandum (nam et alias divinae rei faciendae libens animus indicitur): [Col.0436A] [(2) 1Kb] certe ineptum existimaretur, si quis ab alio cogeretur ad honorem deorum, quos ultro sui caussa placare deberet, ne prae manu esset jure libertatis dicere: Nolo mihi Jovem propitium; tu, quis [(3) 1Kb] est me conveniat Janus [(a) 17Kb] iratus ex qua ab iisdem utique spiritibus, ut velit fronte; quid tibi mecum est? Formati estis [(4) 1Kb] nos pro salute imperatoris sacrificare cogatis, et imposita est tam vobis necessitas cogendi, quam nobis obligatio periclitandi. Ventum est igitur ad secundum titulum laesae augustioris majestatis, siquidem majore formidine et callidiore [(5) 1Kb] timiditate [(b) 10Kb] Caesarem observatis, quam ipsum de Olympo Jovem, [(c) 1Kb] et merito [(d) 13Kb] si sciatis. Quis enim ex viventibus non quolibet mortuo tuo potior [(e) 257Kb] [(6) 1Kb] ? Sed nec hoc vos ratione [Col.0437A] facitis potius quam respectu [(a) 24Kb] potestatis, adeo et in isto irreligiosi erga deos praesentaneae [(1) 1Kb] [(2) 1Kb ] vestros deprehendimini, qui plus [(3) 1Kb] timoris humano dominio dicatis. Citius denique apud vos per omnes deos, quam per unum genium Caesaris pejeratur.

CAPUT XXIX. ARGUMENTUM.---Neque mirari id oportere, quum ipsi illi Dii Caesarem Dominum

agnoscant, qui illos excubiis suis salvospraestet, non quem ipsi numine suo incolumem servent, experti illum et iratum et benevolum. Non itaque irreligiosos haberi debere Christianos Caesarique inimicos, qui illum rebus suis non subjiciant, [Col.0438A] sed magis illos, qui salutem Caesaris suamque non solum a Diis talibus exspectent, qui dare non possunt, sed et illos persequantur, qui a vero Numine illam et petere sciant et impetrare. Constet igitur prius, si isti, quibus sacrificatur, salutem imperatori [(4) 1Kb] vel cuilibet [(5) 1Kb] addicite. Si angeli aut daemones homini impertiri possunt, et ita nos crimini 295 of 843

1/4/2006 2:06 PM


296 of 843


veniunt, et tota templa de nutu Caesaris constant [(b) 1Kb] . Multi denique dii habuerunt Caesarem iratum. Facit ad caussam, si et propitium, cum illis aliquid [(2) 1Kb] aut liberalitatis aut privilegii, confert. Ita qui sunt in Caesaris potestate, cujus et toti sunt, quomodo habebunt salutem Caesaris in potestate, ut eam praestare posse videantur, quam facilius ipsi a Caesare consequuntur [(3) 1Kb] ? Ideo ergo [(4) 1Kb] committimus in majestatem imperatorum, quia illos non subjicimus rebus suis; quia non ludimus de officio salutis [Col.0440A] eorum, qui eam non putamus in manibus esse plumbatis [(c) 1Kb] . Sed vos religiosi [(5) 1Kb] , qui eam quaeritis ubi non est, petitis a quibus dari non potest, praeterito eo in cujus est potestate. Insuper eos debellatis, qui impetrare, dum sciunt petere. eam sciunt petere, qui etiam possint [(6) 1Kb]

CAPUT XXX. ARGUMENTUM.---Solos enim Christianos pro Imperatore Deum verum, Deum vivum

invocare, illum Deum, quem naturaliter, et se majorem novit ipse Imperator, cui cuncta debet, a quo exspectat. Ab hoc illos, quae Imperatori, orbi, sibi tuta sint, pie, vere, recte petere et impetrare, [Col.0441A] aliter ac Gentium vota sunt, gravissimae oratione ostendit. Tales in ipso supplicationis gestu mactent, inquit, animam Deum pro Imperatore ambientem extorqueant, veritatem et Dei devotionem, irreligiositatem, si possint, deputent. Nos enim pro salute imperatorum [(a) 3Kb] Deum invocamus aeternum, Deum verum [(1) 1Kb] , Deum vivum, quem et ipsi imperatores propitium sibi praeter caeteros ; sciunt, qua [(2) 1Kb] homines, malunt. Sciunt, quis illis dederit imperium [(b) 1Kb] [(3) 1Kb ] quis et animam ; sentiunt, eum Deum esse solum, in cujus solius potestate sunt, a quo sunt secundi, post quem primi, ante omnes et super omnes deos. Quidni [(4) 1Kb] ? cum super [Col.0442A] omnes homines [(5) 1Kb] , qui utique vivunt et mortuis antistant. Recogitant, quousque vires imperii sui valeant, et ita Deum intelligunt; adversus quem valere non possunt, per eum valere se cognoscunt. Coelum denique debellet [(c) 1Kb] imperator, coelum captivum triumpho suo invehat [(d) 1Kb] , coelo mittat excubias, coelo vectigalia imponat [(6) 1Kb] . Non potest; ideo magnus est, quia coelo minor est. Illius enim est ipse, cujus et coelum est et omnis creatura. Inde est imperator, unde est et homo antequam imperator; inde potestas illi, unde et spiritus. Illuc [(7) 1Kb] suspicientes Christiani manibus expansis [(e) 93Kb] quia innocuis, capite [(a) 1Kb ] , [Col.0443A] quia non erubescimus, denique sine monitore [(b) 19Kb] nudo , quia de pectore oramus. Precantes sumus omnes semper pro omnibus imperatoribus, vitam illis prolixam, imperium securum, domum tutam, exercitus fortes, senatum fidelem, populum probum, orbem quietum, et quaecumque hominis et Caesaris vota sunt. Haec ab alio orare non possum, quam a quo scio [(1) 1Kb] me consecuturum, quoniam et ipse est qui [Col.0444A] solus praestat, et ego sum cui impetrare debetur, famulus ejus, qui eum solum observo, qui propter [(2) 1Kb] disciplinam ejus occidor [(3) 1Kb] , qui , quam ipse mandavit, orationem de ei offero opimam et majorem hostiam [(c) 1Kb] carne pudica, de anima innocenti, de spiritu sancto profectam. Non grana thuris [(d) 94Kb]

1/4/2006 2:06 PM


297 of 843


deum expansos ungulae fodiant, cruces suspendant, ignes lambant [(b) 1Kb] , gladii guttura detruncent, bestiae insiliant; paratus est ad omne supplicium ipse habitus orantis [(c) 1Kb] Christiani. Hoc agite, boni praesides, extorquete animam Deo supplicantem . pro Imperatore. Hic erit crimen, ubi veritas est Dei et devotio [(4) 1Kb]

CAPUT XXXI. [Col.0445B] ARGUMENTUM.---Idagia christianis si in dubium vocent, in promptu esse

ostendit Sacras Scripturas, quae nec Gentibus variis ex casibus ignotae sint: ex quibus patere possit, ibidem Christianis injungi, pro Regibus, Principibus Potestatibus et publica tranquillitate orare. [Col.0446A] Quod et naturae consentaneum, quia turbata Republica ipsi etiam Christiani inquietantur. Adulati nunc sumus imperatori; et mentiti vota, quae diximus, ad evadendam [(5) 1Kb] scilicet vim [(6) 1Kb] . Plane [(7) 1Kb] proficit ista fallacia. Admittitis enim nos probare quodcumque defendimus. Qui ergo putaveris [(8) 1Kb] nihil nos de salute Caesarum curare, inspice dei voces, litteras nostras, quas neque ipsi supprimimus et plerique casus ad extraneos transferunt. Scito ex illis, praeceptum esse nobis [(9) 1Kb] ad redundantiam benignitatis, etiam pro inimicis Deum orare, et persecutoribus nostris bona precari. Qui magis inimici et persecutores Christianorum, quam de quorum majestate convenimur in crimen? Sed etiam nominatim atque manifeste: Orate, inquit, pro [Col.0446B] regibus, et pro principibus, et potestatibus, ut omnia [(d) 1Kb] tranquilla sint vobis. Cum enim [(10) 1Kb] concutitur imperium, concussis etiam , in aliquo loco caeteris membris ejus, utique et nos, licet extranei a turbis [(11) 1Kb] casus invenimur.

CAPUT XXXII. [Col.0447A] ARGUMENTUM.---Adhuc ostendit salutem Imperatoris et Imperii Christianis cordi esse,

scientibus horrenda orbi imminere, Romanum Imperium esse desierit, ipsamque adeo clausuram saeculi duratione ejus retardari. Sed et qui per salutem Caesaris jurent, omnibus Geniis augustiorem, non esse cogendos, ut per ejus Genium jurent, defendit, utpote qui Genios, id est, Daemonas adjurando laedere, non dejerando honorare consueverint.

Est et alia major necessitas nobis orandi pro Imperatoribus, etiam pro omni statu imperii vim maximam universo orbi imminentem, ipsamque rebusque romanis, qui [(1) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM



judicium dei suspicimus in imperatoribus, qui gentibus illos praefecit. Id in eis scimus esse, quod Deus voluit, ideoque et salvum volumus esse [(3) 1Kb] , quod Deus voluit [(4) 1Kb] , et pro magno id juramento habemus. Caeterum daemonas, [Col.0448A] id est genios, adjurare consuevimus, ut illos de hominibus exigamus, non dejerare, ut illis honorem divinitatis conferamus.

CAPUT XXXIII. ARGUMENTUM.---Imo necessario illos Imperatorem suspicere, utpote quem a Deo suo

sibi datum sciant, adeoque vere suum ducant. Quem si Deum non vocent, quia mentiri illumve deridere nolunt, id faciant, quia ipse Deo subjectus, sub illo imperat, cujus etiam intersit Deo cedere, quique ut id faciat in triumphi invidioso honore admoneatur, tanta coruscans gloria ut revocari, ne falso se Deum existimet, necesse habeat.

Sed quid ego amplius de religione atque pietate christiana in imperatorem? quem necesse est suspiciamus [Col.0448B] ut eum, quem dominus noster elegerit [(5) 1Kb] . Et merito dixerim, noster est magis Caesar, ut a nostro Deo constitutus. Itaque et in eo [(6) 1Kb] plus ego illi operor in salutem, non solum quod eam ab eo postulo, qui [(7) 1Kb] potest praestare, aut quod talis postulo, qui merear impetrare, sed etiam quod temperans majestatem Caesaris infra deum magis illum commendo deo, cui soli subjicio. Subjicio autem, cui non adaequo. Non enim deum Imperatorem dicam, vel quia [Col.0449A] mentiri nescio [(a) 1Kb] , vel quia illum deridere non audeo [(b) 35Kb] , [(c) 63Kb ] vel quia nec ipse se deum volet dici . Si homo sit, interest hominis deo cedere; satis habeat appellari imperator. Grande et hoc nomen est, quod a deo traditur. Negat illum imperatorem, qui deum dicit. Nisi homo sit, non est imperator. Hominem se esse etiam triumphans in illo sublimissimo curru admonetur. Suggeritur enim ei a [(d) 1Kb] tergo: Respice post te [(e) 3Kb] , hominem memento te. Et utique hoc magis gaudet tanta se gloria coruscare, ut illi admonitio conditionis suae sit necessaria. [Minor erat, si tunc deus diceretur, quia non vere diceretur [(1) 1Kb] .] Major est qui revocatur, ne se deum existimet.

CAPUT XXXIV. [Col.0450A] ARGUMENTUM.---Quin et Augustum ipsum Domini tyranni cum nomen abhorruisse, quod et, vice Dei dictum, Divinae Dominationis suggillatio sit, communi more et a Christianis, dici possit. Pater Patria vero qui vocetur, Dominum appellari non debere, multo minus Deum, quod rebellio est in Deum, maledictum in Caesarem, qui apud 298 of 843

1/4/2006 2:06 PM


299 of 843


enim meus unus est, Deus omnipotens et aeternus, idem qui et ipsius. Qui pater patriae est, quomodo dominus est. Sed est gratius [(1) 1Kb] nomen pietatis, quam potestatis; abest, ut etiam familiae magis patres, quam domini vocantur. Tanto [(2) 1Kb] [(a) 1Kb ] dici, quod non potest credi non modo turpissima, sed imperator deus debeat et [(3) 1Kb] perniciosa adulatione; tanquam si habens imperatorem, alterum appelles, offensam contrahes ejus, quem habuisti, nonne maximam et inexorabilem [(4) 1Kb] etiam ipsi timendam, quem appellasti? Esto religiosus in deum, qui vis illum propitium imperatori. Desine alium Deum colere vel credere, atque ita et hunc deum dicere, cui deo [(b) 19Kb] opus est. Si non de mendacio erubescit adulatio ejusmodi, hominem [Col.0451B] deum appellans, timeat saltem de infausto. Maledictum est ante apotheosin [(c) 128Kb] deum Caesarem nuncupare [(5) 1Kb] .

CAPUT XXXV.

[1Kb]

[(e) 3Kb]

ARGUMENTUM.---Non itaque recte publicos hostes Christianos dici, quod caetera in Imperatores religiosi, solemnia [Col.0452A] illorum conscientia potius quam las civia celebrent, observantes illa modeste, verecunde, pudice, pie; aliter ac ipsi Romani inter quos non plebs tantum Caesarem saepe convitiis discindat, novum atque novum in dies, lucelli causa, idque in ipso congiario dividundo exoptet, sed ipsi Senatores, Equites, Primores Urbis Castrorumque, vitae Caesaris immineant, et cum Cassiis, Nigris, Albinisque conspirent, grandi interim laetitiarum apparatu ad eruptionem usque proditionem suam tegentes. Nullos in his inveniri Christianos, qui nec Astrologos de salute Caesarum cousulant, quod fieri non potest, nisi rerum novarum cupiditate, a qua illi omnino abhorrent. Propterea igitur publici hostes Christiani, quia imperatoribus neque vanos neque mentientes neque [Col.0452B] temerarios honores dicant, quia verae religionis homines etiam solemnia eorum, conscientia potius quam lascivia celebrant. Grande videlicet officium, focos et toros in publicum educere, vicatim epulari, civitatem tabernae habitu , vino lutum cogere [(d) 184Kb] catervatim cursitare ad injurias, abolefacere [(6) 1Kb] ad impudentias, [Col.0453A] ad libidinis illecebras. Siccine exprimitur publicum gaudium per dedecus publicum? Haeccine solemnes dies principum decent [(a) 3Kb] , quae alios dies non decent? Qui observant disciplinam de Caesaris respectu, hi eam propter Caesarem deserent [(1) 1Kb] , et malorum morum licentia pietas erit, occasio luxuriae religio deputabitur? O nos merito damnandos! Cur enim vota et gaudia Caesarum casti et sobrii et probi expungimus? cur die laeto non laureis postes obumbramus [(2) 1Kb] [(b) 36Kb] nec lucernis diem infringimus? Honesta res est solemnitate publica exigente [(3) 1Kb ] domui tuae habitum alicujus novi lupanaris. Velim tamen [Col.0454A] induere in hac quoque religione secundae majestatis, de qua in secundum sacrilegium convenimur Christiani, non celebrando vobiscum solemnia Caesarum, quo more celebrari nec modestia nec verecundia nec pudicitia permittunt, sed occasio voluptatis magis quam digna ratio persuasit, fidem et veritatem vestram demonstrare; ne forte et isthic deteriores Christianis deprehendantur, qui nos nolunt Romanos haberi, sed hostes

1/4/2006 2:06 PM


300 of 843

[(d) 1Kb]


dividundo praesidentis (7)? etiam illa hora qua acclamant:

[Col.0456A] De nostris annis tibi Jupiter augeat annos. Haec Christianus tam enuntiare non novit, quam de novo Caesare optare. Sed vulgus, inquis. Ut vulgus, tamen Romani, nec ulli magis depostulatores [(31) 1Kb] Christianorum, quam vulgus. Plane caeteri ordines pro auctoritate religiosi ex fide; nihil hosticum de [Col.0457A] ipso senatu, de equite, de castris, de palatiis ipsis spirat [(1) 1Kb] . Unde Cassii, et Nigri et Albini [(a) 1Kb] ? unde qui inter duas laurus [(b) 25Kb] [(2) 1Kb ] obsident Caesarem? unde qui faucibus ejus exprimendis palaestricam Sigeriis [(3) 1Kb] exercent? unde qui armati palatium irrumpunt, omnibus [(c) 2Kb] atque Partheniis audaciores? De Romanis, nisi fallor, id est de non-Christianis. Atque adeo [Col.0458A] omnes illi sub ipsa usque impietatis eruptione et sacra faciebant [(d) 49Kb] pro salute Imperatoris, et genium ejus dejerabant, alii foris [(e) 66Kb] ; alii intus, et utique publicorum hostium nomen Christianis dabant. Sed et qui nunc scelestarum partium socii aut plausores [(f) 4Kb] quotidie revelantur, post vindemiam parricidarum racematio superstes, quam recentissimis et ramossimis laureis [Col.0459A] [(1) 1Kb] postes praestruebant [(a) 1Kb] ? quam elatissimis [(b) 1Kb] et clarissimis forum lucernis vestibula enubilabant? quam cultissimis et superbissimis toris [(c) 2Kb] sibi dividebant? non ut gaudia publica celebrarent, sed ut vota propria jam edicerent [(2) 1Kb] et in aliena solemnitate exemplum atque imaginem spei suae inaugurarent, . Eadem officia dependunt et qui nomen principis in corde mutantes [(3) 1Kb] astrologos et aruspices et augures et magos de Caesarum capite consultant, quas artes ut ab Angelis desertoribus proditas et a Deo interdictas ne suis quidem caussis adhibent Christiani. Cui autem opus est perscrutari super Caesaris salute, nisi a quo aliquid adversus illam cogitatur vel optatur, aut post illam speratur [(4) 1Kb] et sustinetur? Non enim ea mente de caris consulitur, qua de dominis. [Col.0459B] Aliter curiosa est sollicitudo sanguinis, aliter servitulis.

CAPUT XXXVI.

[(e) 1Kb]

[(f) 1Kb]

Hostes igitur haberi posse, qui hostile nihil adversus Romanum vel Imperium vel Imperatorem spirent, imo qui quod Imperatori sunt, etiam sint aliis, quibus male velle, male cogitare non liceat de aliis, multo minus de Imperatore, qui ad tale fastigium a Deo evectus est. Si haec ita sunt, ut hostes deprehendantur, qui Romani vocabantur, cur nos, qui hostes existimamur, Romani negamur [(5) 1Kb] ? non possumus et Romani [Col.0460A] esse, [(6) 1Kb ] , cum hostes reperiantur qui Romani habebantur. Adeo et hostes non esse et religio et fides imperatoribus dedita non in hujusmodi officiis pietas [(d) 1Kb] consistit, quibus et hostilitas magis ad velamentum sui potest fungi, sed in iis moribus, quibus civilitas in imperatorem tam vere [(7) 1Kb] , quam circa omnes necesse habet [(8) 1Kb] exhiberi. Neque enim haec opera bonae mentis solis imperatoribus debentur a nobis. Nullum bonum sub exceptione personarum administramus, quia nobis

1/4/2006 2:06 PM


301 of 843


est.

CAPUT XXXVII.

[1Kb]

[(d) 1Kb]

A quibus Christianis nihil mali expectandum hinc patere possit, utpote apud quos malum malo compensare non liceat, quod si vellent, iniqua odia et contumelias ulturi, facillime possent, et ob ingentem numerum, quo brevi tempore orbis impletus est, et ob mortis contemptum, quem etiam in tormentis pro Fide praestent: sive id agere mallent per incendia, sive per bella, sive denique per meram discessionem vastaturi Rempublicam. At nunc etiam benefactores inimicorum factos, a Daemonum incursibus illos liberare, quos tamen generis, quam erroris humani hostes vocare maluerint. [Col.0461A] Si inimicos, ut supra diximus, jubemur dilligere, quem habemus [(1) 1Kb] odisse? Item si [(2) 1Kb] laesi vicem referre prohibemur, nec de facto pares simus, quem possumus laedere? Nam de isto ipsi recognoscite. Quoties enim in Christianos desaevitis, partim animis propriis, partim legibus obsequentes? Quoties etiam praeteritis [(3) 1Kb] vobis suo jure nos inimicum vulgus invadit lapidibus [(a) 60Kb] et [(b) 1Kb ] nec mortuis parcunt Christianis, quin incendiis? Ipsis Bacchanalium furiis illos de requie sepulturae [(c) 66Kb] , de asylo quodam mortis, jam alios, jam nec totos de tam avellant, dissecent, distrahant. Quid tamen unquam denotastis [(4) 1Kb] [Col.0462A] conspiratis, de tam animatis ad mortem usque pro injuria repensatum [(5) 1Kb] , quando vel una nox pauculis faculis [(6) 1Kb] largiter ultionis [(7) 1Kb] posset operari, si malum malo dispungi penes nos liceret? Sed absit, ut aut igni humano , aut doleat pati, in quo probatur. Si enim hostes vindicetur divina sectae [(8) 1Kb] [(9) 1Kb ] exsertos, non tantum vindices occultos [(e) 107Kb] agere vellemus, deesset nobis vis numerorum et copiarum? Plures nimirum Mauri et Marcomanni ipsique Parthi, vel quantaecumque unius tamen loci et suorum finium gentes, quam totius orbis. Hesterni [(10) 1Kb] sumus et vestra omnia implevimus [(f) 3Kb] , urbes, insulas, castella, [Col.0463A] municipia, conciliabula, castra ipsa, tribus, decurias, palatium, senatum, forum; sola vobis reliquimus templa. Possumus dinumerare [(a) 1Kb] exercitus vestros: unius provinciae plures erunt [(1) 1Kb] . Cui bello non idonei, non prompti fuissemus, etiam impares copiis, qui tam libenter trucidamur [(b) 1Kb] , si non apud istam disciplinam magis occidi liceret, quam occidere? Potuimus et inermes, nec rebelles, sed tantummodo discordes, solius divortii invidia ad versus vos dimicasse. Si enim tanta vis hominum in aliquem orbis remoti sinum abrupissemus a vobis, suffudisset utique dominationem vestram tot qualiumcumque amissio civium, [pudore] [(2) 1Kb] imo etiam et ipsa destitutione punisset. Procul dubio expavissetis ad solitudinem vestram, ad silentium rerum et stuporem quemdam [Col.0463B] quasi mortui orbis [(3) 1Kb] ; quaesissetis quibus imperaretis. Plures hostes quam cives vobis remansissent. Nunc enim pauciores hostes habetis prae multitudine christianorum, pene omnium civitatum [(4) 1Kb] pene omnes cives christianos habendo. Sed hostes maluistis Quis autem vos ab illis occultis et usquequaque vocare generis humani. [(5) 1Kb] vastantibus mentes et valetudines vestras hostibus raperet? a daemoniorum incursibus

1/4/2006 2:06 PM


302 of 843

CAPUT XXXVIII.


[1Kb]

[(g) 4Kb]

Quae quum ita sint, tolerari, ut Sectam aliquam, quae nihil mali operetur debere, non enim metuendum, ne tales ad illicitas factiones coeant, qui loca factionum vitent, qui dudum renuntiare didicerint spectaculis, circo, theatro, arenae, xysto, unde crudeles, insani, lascivi, vani, turbulenti, et ob id ad conspirandum apti redire soleant homines. Si igitur christiani [Col.0464B] alias eligant voluptates, easque innoxii, turbas non debere, cum gentibus etiam suas quieti relinquant. Proinde, nec paulo lenius, inter licitas fonctiones sectam istam deputari oportebat, a qua nihil tale committitur, quale de illicitis factionibus timeri solet. Nisi fallor enim, prohibendarum factionum caussa de providentia constat modestiae publicae [(7) 1Kb] , ne civitas in partes scinderetur, quae res facile comitia, concilia, curias, conciones, spectacula etiam aemulis studiorum compulsationibus [(c) 2Kb] inquietaret, cum jam et in [Col.0465A] quaestu habere coepissent venalem et mercenariam [(a) 1Kb] homines violentiae suae operam [(1) 1Kb] . At enim nobis ab omni gloriae et dignitatis ardore frigentibus [(b) 4Kb] nulla est necessitas coetus, nec ulla magis res aliena, , [Col.0466A] quam publica. Unam omnium rempublicam agnoscimus [(c) 236Kb] in tantum renuntiamus, in quantum mundum. Aeque spectaculis vestris [(d) 2Kb] originibus eorum, quas scimus de superstitione conceptas, cum et ipsis rebus, de quibus [(e) 1Kb] transiguntur, praetersumus [(2) 1Kb] . Nihil est nobis dictu, visu, auditu [(f) 1Kb] cum insania circi [Col.0467A] [(a) 1Kb] cum impudicitia theatri [(b) 58Kb] , [(c) 1Kb ] [(d) 56Kb ] cum atrocitate arenae cum vanitate xysti . Licuit Epicureis . Quo vos offendimus, si alias aliquam decernere voluptatis veritatem [(1) 19Kb] nolumus, nostra iniuria est, si praesumimus voluptates? Si oblectari novisse [(2) 1Kb] forte, non vestra. Sed reprobamus quae placent vobis, nec vos nostra delectant.

CAPUT XXXIX.

[1Kb]

[(i) 1Kb]

Ut itaque gentes de praejudicio suo recedant, liberaliter illis christianae factionis (ut appellabant) disciplinam communicat, nobis veteris Ecclesiae statum tantum non ante oculos ponit: quomodo scilicet soliti sint in unum coire, ad quem, pro quibus, quidve precari, monita Scripturae et voces dirigere, censuram morum exercere, conventum ordinare, eleemosynas colligere, [Col.0467B] istas distribuere in usum sepulturae, aut ad alendos egenos, orphanos, senes emeritos, aut ad refocillandos [Col.0468A] naufragos, vel ob fidem in metella, insulas, carceres relegatos. Quam tantam affectionem omni labe carere docet, verumque amoris titulum mereri, qui apud gentes non nisi impurus sit et simulatus: apud hos convivia esse opipara, sumptuosa, libidinosa, infamia; apud 1/4/2006 2:06 PM



divinitate [(4) 1Kb] et spei foedere. Coimus in coetum et congregationem, ut ad Deum [(5) 1Kb] , quasi manu facta, precationibus ambiamus. Haec vis Deo grata est. Oramus eorum [Col.0468B] ac potestatibus etiam pro imperatoribus, pro ministeriis [(6) 1Kb] [(7) 1Kb] [(8) 1Kb ] , pro statu seculi , pro rerum quiete, pro mora finis. Cogimur [(9) 1Kb] ad litterarum [Col.0469A] divinarum commemorationem [(a) 1Kb] , si quid praesentium temporum qualitas aut praemonere cogit aut recognoscere. Certe fidem sanctis vocibus pascimus, spem erigimus, fiduciam figimus, disciplinam praeceptorum [(aa) 1Kb] nihilominus in compulsationibus [(1) 1Kb] densamus; ibidem etiam [(b) 1Kb ] . Nam et judicatur magno exhortationnes, castigationnes et censura divina cum pondere, ut apud certos de Dei conspectu, summumque futuri judicii praejudicium est, si quis ita deliquerit, ut a communicatione orationis [(c) 10Kb] et conventus et [(d) 1Kb ] seniores, omnis sancti commercii relegetur, Praesident probati quique sed testimonio adepti; neque enim honorem istum non pretio [Col.0470A] [(e) 45Kb] pretio ulla res Dei constat. Etiam si quod arcae genus est, non de honoraria [(2) 1Kb] [(f) 1Kb] summa, quasi redemptae religionis congregatur [(3) 1Kb] ; modicam [(g) 67Kb] unusquisque stipem menstrua die, vel quum velit, et si modo velit [(4) 1Kb] [(5) 1Kb ] et si modo possit, apponit : nam nemo compellitur, sed sponte confert. nec potaculis, nec Haec quasi deposita pietatis sunt. Nam inde non epulis [(6) 1Kb] ingratis voratrinis dispensatur, sed egenis alendis humandisque, et pueris ac puellis re [(8) 1Kb] ac parentibus destitutis [(7) 1Kb] , jamque domesticis senibus [(h) 1Kb] , , et si qui in metallis, et si qui in insulis, [Col.0471A] vel in item naufragis [(9) 1Kb] , duntaxat ex caussa Dei sectae [(1) 1Kb] alumni confessionis custodiis [(a) 1Kb] suae fiunt. Sed ejusmodi vel maxime dilectionis operatio notam nobis inurit penes quosdam. Vide, inquiunt, ut invicem se diligant [(b) 1Kb] : ipsi enim invicem oderunt; et ut pro alterutro mori sint parati: ipsi enim ad occidendum alterutrum paratiores [(2) 1Kb] erunt. Sed et quod fratrum [(c) 2Kb] appellatione censemur [(3) 1Kb] , non alias, opinor, infamant, quam quod apud ipsos omne sanguinis nomen de affectatione simulatum est. Fratres autem etiam vestri sumus, jure naturae matris unius, etsi vos parum homines, quia mali fratres. At quanto dignius fratres et dicuntur et habentur [(d) 2Kb] , qui unum patrem Deum agnoverunt, qui unum Spiritum biberunt [(e) 33Kb] sanctitatis, [Col.0472A] qui de uno utero ignorantiae ejusdem ad unam lucem expaverunt [(f) 1Kb] veritatis [(4) 1Kb] . Sed eo fortasse minus legitimi existimamur, exclamat, vel quia ex substantia quia nulla de nostra fraternitate tragoedia [(g) 1Kb] familiari fratres sumus, quae penes vos fere dirimit fraternitatem. Itaque qui animo animaque miscemur, nihil de rei communicatione dubitamus. Omnia indiscreta sunt apud nos, praeter uxores: in isto loco consortium solvimus, in quo solo caeteri homines consortium exercent, qui non amicorum solummodo matrimonia usurpant, sed et sua amicis patientissime subministrant, ex illa, credo, majorum et sapientissimorum disciplina, Graeci Socratis et Romani Catonis [(h) 19Kb] , qui uxores suas amicis communicaverunt, [Col.0473A] quas in matrimonium duxerant liberorum caussa et alibi creandorum [(a) 1Kb] , nescio quidem an invitas; quid enim [(1) 1Kb] de castitate curarent, quam mariti tam facile donaverant? O sapientiae Atticae, o Romanae gravitatis philosophus et censor [(b) 104Kb] . Quid ergo mirum, exemplum! Leno est [(2) 1Kb] [(3) 1Kb ] [(c) 11Kb ] si tanta caritas convivatur ? Nam et coenulas nostras, suggillatis. De nobis praeterquam sceleris infames, ut prodigas quoque [(4) 1Kb] scilicet Diogenis dictum est: Megarenses [(d) 201Kb] obsonant quasi crastina die morituri, aedificant vero quasi nunquam morituri [(5) 1Kb] . Sed stipulam quis in alieno 303 of 843 [Col.0474A] oculo facilius perspicit, quam in suo trabem. Tot tribubus et curiis et decuriis

1/4/2006 2:06 PM


304 of 843


solo triclinio Christianorum retractatur, Coena nostra de nomine rationem sui [(9) 1Kb] [(i) 293Kb] ostendit; id vocatur, quod dilectio penes Graecos est [(10) 6Kb] . Quantiscumque sumptibus constet, lucrum est pietatis [Col.0475A] nomine facere refrigerio isto juvamus, non qua penes sumptum, siquidem inopes quosque [(1) 1Kb] vos parasiti [Col.0476A] affectant ad gloriam [(a) 158Kb] famulandae [(2) 1Kb] libertatis sub auctoramento ventris [(b) 3Kb] inter contumelias [(c) 283Kb] saginandi, [(a) 1Kb ] major est contemplatio mediocrium. Si [Col.0477A] sed qua penes Deum honesta caussa est convivii, reliquum ordinem disciplinae aestimate, qui sit [(1) 1Kb] de religionnis officio: nihil vilitatis, nihil immodestiae admittit [(2) 1Kb] ; non prius ; editur quantum esurientes discumbitur, quam oratio ad Deum praegustetur [(b) 44Kb] capiunt; bibitur quantum pudicis est utile. Ita saturantur, ut qui meminerint etiam per noctem adorandum Deum sibi esse; ita fabulantur, ut qui sciant dominum audire. Post aquam manualem [(3) 1Kb] et lumina, ut quisque de scripturis sanctis vel de proprio [(c) 86Kb ] ingenio potest provocatur in medium Deo canere hinc probatur quomodo . Inde disceditur non in catervas biberit. Oeque oratio convivium dirimit [(d) 73Kb] neque n classes discursationum, nec in eruptiones lasciviarum, caesionum [(e) 10Kb] [Col.0477B] sed ad eamdem curam modestiae et pudicitiae ut qui non tam coenam coenaverint, quam disciplinam. Haec coitio christianorum merito sane illicita, [Col.0478A] si illicitis pari merito damnanda, [si non dissimilis damnandis [(4) 1Kb] ,] si quis de ea queritur eo titulo, quo de factionibus querela est. In cujus perniciem aliquando convenimus? Hoc sumus congregati, quod et dispersi; hoc universi, quod et singuli; neminem laedentes [(f) 1Kb] , neminem contristantes. Quum probi, quum boni coeunt, quum pii, quum casti congregantur, non est factio dicenda, sed curia [(g) 1Kb] .

CAPUT XL. Factiosos potius esse illos, qui benemeritis insidiati, publica mala christianis imputent, cum et ante sectam hanc majora et tertiora etiam orbem quassaverint, illa vero exorta, minora levioraque esse ceperint, utpotae quae precibus suis meritas Numinis poenas [Col.0478B] depellat, licet illi temere deos colentes veri Dei benignitatem idolis adscribant. 40. At e contrario illis nomen factionis [(5) 1Kb] ac [Col.0479A] commodandum est, qui in odium bonorum conspirant, qui adversum sanguinem innocentium conclamant [(1) 1Kb] , praetexentes sane ad odii defensionem illam quoque vanitatem, quod existiment omnis publicae cladis, omnis popularis incommodi christianos esse in caussa [(2) 1Kb] . Si Tiberis ascendit in moenia [(3) 1Kb] , [(a) 1Kb] si Nilus non ascendit [(b) 1Kb] [(c) 1Kb ] in arva, si coelum [Col.0480A] stetit, si terra movit, [(d) 1Kb] si fames, si CHRISTIANOS AD LEONEM. [(e) 84Kb] Tantos ad unum? lues, statim [(4) 1Kb] Oro vos, ante Tiberium, id est ante Christi adventum, quantae clades orbem et urbem ceciderunt? Legimus Hieran, [(f) 2Kb] Anaphen [(5) 1Kb] et Delon et Rhodon et Co [(g) 13Kb] [(6) 1Kb] insulas multis cum millibus hominum pessum abiisse. Memorat et Plato majorem [Col.0481A] Asiae et Africae terram Atlantico mari creptam. Sed et

1/4/2006 2:06 PM



contestantur ipsae urbes, in quibus nati mortuique [(1) 1Kb] sunt, etiam quas [(2) 1Kb ] condiderunt; neque enim alias in hodiernum manerent, nisi et ipsae postumae cladis illius. Nondum judaeum ab Aegypto examen Palaestina susceperat, nec quum regiones affines [(3) 1Kb] jam illic christianae sectae origo consederat, [(d) 2Kb] [(e) 2Kb ] ejus Sodoma et Gomorra igneus imber exussit. Olet [Col.0483A] adhuc et si qua [(b) 5Kb] illic arborum poma conantur, [(1) 1Kb] incendio terra, [(a) 3Kb] oculis tenus, caeterum contacta [Col.0484A] cinerescunt [(c) 3Kb] . Sed nec Tuscia jam tunc atque Campania de Christianis querebatur, quum Volsinios [Col.0485A] [(a) 1Kb] de coelo [(b) 2Kb] , Tarpeios [(1) 1Kb] de suo monte perfudit [(2) 1Kb] ignis. Nemo adhuc Romae Deum verum adorabat, cum Annibal apud Cannas [(c) 2Kb] Romanos annulos, caedes suas, modio metiebatur. Omnes dii vestri ab omnibus Capitolium Senones [(d) 1Kb] occupaverunt. Et colebantur, cum ipsum [(3) 1Kb] bene, quod si quid adversi accidit urbibus, eaedem clades templorum quae et moenium fuerunt, ut jam hoc revincam, non a deis evenire, quia et ipsis evenit. Semper humana gens male de Deo meruit: primo [(4) 1Kb] quidem ut inofficiosa [(5) 1Kb] ejus, quem , non solum non requisivit timendum, sed et alios cum intelligeret ex parte [(e) 27Kb] sibi citius commenta est [(6) 1Kb] quos coleret; dehinc quod non inquirendo innocentiae magistrum, et nocentiae [Col.0486A] judicem et exactorem, omnibus vitiis et Caeterum si requisisset, (sequeretur, [(8) 1Kb] ut) criminibus inolevit. [(7) 1Kb] [(9) 1Kb ] cognosceret et recognosceret [(10) 1Kb] requisitum, et recognitum observaret, et observatum magis propitium experiretur quam iratum. Eumdem ergo nunc [(f) 1Kb] quoque scire debet iratum, quem et retro semper, priusquam Christiani nominarentur. Cujus bonis utebatur ante editis, quam deos sibi fingeret, cur non ab eo etiam mala intelligit evenire, cujus bona esse non sensit? Illius rea est, cujus et ingrata. Et tamen si pristinas clades comparemus, leviora nunc accidunt, ex quo christianos a Deo orbis accepit. Ex eo enim et innocentia seculi iniquitates temperavit, et deprecatores Dei [(g) 1Kb] esse [(11) 1Kb] [Col.0487A] coeperunt. Denique cum ab imbribus et annus in cura est, vos quidem, quotidie pasti aestiva hiberna suspendunt [(a) 1Kb] statimque pransuri, balneis et cauponis et lupanaribus operati, [(1) 1Kb] aquilicia [(b) 1Kb] Jovi immolatis, nudipedalia populo denuntiatis, coelum apud Capitolium quaeritis, nubila de laquearibus exspectatis, aversi ab ipso et deo et coelo. Nos vero jejuniis aridi et omni continentia expressi, [(c) 143Kb] ab omni vitae fruge dilati, in cum sacco et cinere volutantes, invidia coelum tundimus, Deum tangimus, et [(2) 1Kb] [(3) 1Kb ] misericordiam extorserimus, Jupiter honoratur a vobis, Deus negligitur.

CAPUT XLI. ARGUMENTUM.---Imo malorum, quae eveniunt quotidie, illos ipsos in causa esse, qui spreto Deo statuas adorent. [Col.0487B] Si enim dii illorum vere Dii essent, non et cultores suos Christianorum poenis involverent: at cum et bonis et malis, ille qui vere Deus est, mala immittat, [Col.0488A] his in poenam, illis in admonitione esse: qui non ante aeterni judicii rigorem interutrosque discrimen statuet; quod si pertinaciter Diis suis 305 of 843 illa adscribi velint, propterea quod christianos esse patiantur, sequitur, injustos, ingratos

1/4/2006 2:06 PM


306 of 843


aut nae [(5) 1Kb] illi iniquissimi, si propter Christianos etiam cultores suos [(f) 46Kb ] laedunt, quos separare deberent a meritis Christianorum. Hoc, inquitis, et in propter Deum [Col.0488B] vestrum repercutere est, qui et ipse patiatur [(6) 1Kb] profanos etiam cultores suos laedi. Admittite prius dispositiones ejus, et non retorquebitis. Qui [Col.0489A] enim semel aeternum judicium destinavit [(a) 1Kb] post discretionem, quae est conditio judicii, ante saeculi finem, non praecipitat [(b) 1Kb] saeculi finem. Aequalis est interim super omne hominum genus et indulgens et increpans; [(1) 1Kb] communia voluit esse et commoda profanis et incommoda suis, ut pari consortio omnes et lenitatem ejus et severitatem experiremur. Quia haec ita apud ipsum, diligimus lenitatem, metuimus severitatem, vos contra didicimus [(2) 1Kb] utramque despicitis; et sequitur, ut omnes saeculi plagae nobis, si forte, in admonitionem, vobis in castigationem a Deo obveniant. Atquin nos nullo modo laedimur: imprimis quia nihil nostra refert in hoc aevo, nisi de eo quam celeriter excedere; dehinc, quia si quid adversi infligitur, vestris id meritis [(3) 1Kb] deputatur. [Col.0489B] [(c) 4Kb] Sed etsi aliqua nos quoque perstringunt ut vobis cohaerentes, laetamur magis recognitione divinarum praedicationum, confirmantium scilicet fiduciam et fidem spei nostrae. Si vero ab eis quos colitis omnia vobis mala eveniunt nostri caussa, quid colere perseveratis [Col.0490A] tam ingratos, tam injustos, qui magis vos in dolorem Christianorum juvare et asserere debuerant [(5) 1Kb] ?

CAPUT XLII. ARGUMENTUM.---Nec minus perperam christianos infructuosos negotiis appellari, qui cum illis et de illis vivant, qui opera sua et artes misceant, qui una navigent, militent, mercentur: qui si in ceremoniis quibusdam differant, spectaculis renuntient, thure non supplicent, stipes templis non jactent, tamen et homines et cives sint, et illam qualemcumque jacturam facile compensent, cum aliis utilitatibus, tum, non ut illi, publica vectigalia, defraudando, sed ex fide debitum dependendo. [Col.0490B] 42. Sed alio quoque [(6) 1Kb] injuriarum titulo postulamur, et infructuosi in negotiis [(d) 2Kb] dicimur. Quo pacto homines vobiscum degentes [(e) 1Kb] , ejusdem victus, habitus, instructus, ejusdem ad vitam necessitatis? Neque enim aut Indorum [(4) 1Kb] [Col.0491A] gymnosophistae sumus, Brachmanae [(f) 192Kb] sylvicolae et [(a) 1Kb] exules vitae. Meminimus gratiam nos debere Deo Domino nullum fructum operum ejus repudiamus; plane temperamus, ne Creatori; [(1) 1Kb] ultra modum aut perperam utamur. Itaque non sine foro, non sine macello, non sine balneis, tabernis, officinis, stabulis, nundinis vestris, caeterisque commerciis [(b) 38Kb] cohabitamus in hoc saeculo. Navigamus et nos vobiscum et militamus, et rusticamur, et mercamur, proinde miscemus artes, operas nostras publicamus usui vestro. Quomodo infructuosi videamur negotiis vestris, [Col.0492A] cum quibus et de quibus vivimus, non scio. Sed si [(c) 2Kb] caeremonias tuas non frequento, attamen et illa die homo sum. [(d) 1Kb] Saturnalibus, ne et noctem et diem Non lavo sub noctem [(2) 1Kb] [(e) 1Kb ] perdam; attamen lavo et debita hora et salubri, [(3) 1Kb] quae mihi et

1/4/2006 2:06 PM



sed etsi in coronam coactis, nos coronam naribus novimus, viderint qui per capillum odorantur. [(b) 88Kb] Spectaculis non convenimus; quae tamen apud illos coetus [(3) 1Kb] si desideravero, libentius de suis locis sumam. [(2) 1Kb] venditantur [(c) 1Kb] [(d) 1Kb ] [(3) 1Kb ] Thura plane non emimus; si Arabiae queruntur , scient Sabaei pluris et carioris suas merces christianis sepeliendis profligari [(e) 1Kb] , quam diis fumigandis. Certe, inquitis, templorum vectigalia quotidie decoquunt, [Col.0494A] . Non (enim) sufficimus et hominibus et diis stipes quotusquisque jam jactat [(f) 2Kb] vestris mendicantibus opem ferre, nec putamus aliis quam petentibus impertiendum. Denique porrigat manum Jupiter et accipiat [(g) 240Kb] , cum interim plus nostra misericordia insumit vicatim, quam vestra religio templatim. Sed caetera vectigalia gratias Christianis agent ex fide dependentibus debitum, qua alieno fraudando abstinemus, ut, si ineatur quantum publico [(4) 1Kb] pereat fraude et mendacio vestrarum professionum, [Col.0495A] facile ratio haberi possit, unius speciei querela [(1) 1Kb] [(a) 1Kb] compensata pro commodo caeterarum rationum. [(2) 1Kb]

CAPUT XLIII. Qui tamen vere de illis conqueri possunt, esse lenones, perductores, sicarios, venenarios, magos, similesque, quibus infructuosos esse magnus sit fructus. Sed et hoc damnum meliori lucro permutari: cum et ab illis daemonia excutiant, et pro illis Deum venerentur, nullisque, ut tales, rebus novis in exitium Reipublicae studeant. 43. Plane confitebor, quinam, si forte, vere de sterilitate Christianorum conqueri possint. [(3) 1Kb] [(b) 1Kb] Primi erunt lenones, perductores, aquarioli [(4) 1Kb] , tum [(c) 1Kb ] sicarii, [Col.0495B] venenarii, magi, item harioli , haruspices, mathematici. His infructuosos esse magnus fructus est. Et tamen quodcumque dispendium est rei vestrae compensari potest. Quanti per hanc sectam, cum aliquo utique praesidio [(d) 1Kb] habetis, non dico qui jam de vobis daemonia excutiant, non dico jam qui pro [Col.0496A] vobis quoque vero Deo preces sternant, quia forte non creditis [(4) 1Kb] , sed a quibus nihil timere possitis.

CAPUT XLIV. Recogitandum itaque merito, quantum Respublica capiat detrimentum ex caede tot hominum, et innocentium et bene meritorum: id patere posse ex quotidianis custodiarum actis et elogiis; neminem illic inter tot nocentes maleficum simul et christianum inveniri. 44. At enim illud detrimentum reipublicae, tam grande quam verum, nemo circumspicit, [(e) 1Kb] , quum tot 307 of 843 illam injuriam civitatis nullus expendit, quum tot justi impendimur

1/4/2006 2:06 PM



titulo offeruntur, [Col.0497A] quis ex illis etiam talis, quales tot nocentes? De vestris semper aestuat [(a) 1Kb] carcer, de vestris semper metalla suspirant [(b) 1Kb] , de , de vestris semper munerarii noxiorum vestris semper bestiae saginantur [(c) 1Kb] . Nemo illic christianus, nisi hoc tantum [(1) 1Kb] , aut si et greges pascunt [(d) 45Kb] [(e) aliud, jam non christianus 1Kb] .

CAP. XLV. Quorum quidem innocentia, non ex timore hominis, [Col.0498A] sed ex reverentia Dei provenire, cujus dictatione perfectissimas leges nacti, didicerint omni malo, vel a prima origine, occurrere, sanctos se et inviolatos Deo judici reservantes. 45. Nos ergo soli innocentes. Quid mirum, si necesse est? Enimvero necesse est. Innocentiam a Deo edocti, et perfecte eam novimus ut a perfecto magistro revelatam, et ab incontemptibili [Col.0499A] dispectore mandatam. fideliter custodimus, ut [(2) 1Kb] Vobis autem humana aestimatio [(1) 1Kb] innocentiam tradidit, humana item dominatio imperavit; inde nec plenae nec adeo timendae estis disciplinae ad innocentiae veritatem. Quanta est prudentia hominis ad demonstrandum quid vere bonum [(2) 1Kb] ? quanta auctoritas ad exigendum? tam illa falli facilis, quam ista contemni. Atque adeo quid plenius dictum est: non occides, an vero: ne irascaris quidem? Quid perfectius prohibere adulterium, an etiam ab oculorum solitaria concupiscentia arcere? Quid eruditius [(a) 1Kb] de maleficio, an et de maleloquio interdicere? Quid instructius, injuriam non permittere, an nec vicem injuriae sinere [(b) 1Kb] ? dum tamen sciatis ipsas quoque leges vestras, quae videntur ad innocentiam pergere, de divina lege ut antiquiore [Col.0499B] formam [(3) 1Kb] mutuatas. Diximus jam de Mosis aetate. Sed quanta auctoritas legum humanarum, quum illas et [(4) 1Kb] evadere homini , et aliquando contemnere ex contingat, et plerumque in admissis delitescere [(5) 1Kb] voluntate [(6) 1Kb] vel necessitate delinquendi [(c) 2Kb] , recogitata etiam [(7) 1Kb] brevitate supplicii cujuslibet, non tamen ultra mortem remansuri? Sic [Col.0500A] et omnem cruciatum [(e) 1Kb] doloremque depretiat, modicum Epicurus [(d) 1Kb] quidem contemptibilem pronuntiando, magnum vero non diuturnum. Enimvero nos qui sub Deo omnium speculatore dispungimur, quique aeternam ab eo poenam providemus, merito soli innocentiae occurrimus, et pro scientiae plenitudine, et pro latebrarum difficultate, et pro magnitudine cruciatus, non diuturni, verum sempiterni, eum timentes, quem timere debebit et ipse qui timentes judicat, Deum, non proconsulem timentes.

CAPUT XLVI. 308 of 843 Occurrit porro illis, qui non de Deo Christianos sapere, sed ut Philosophiae genus, fidem

1/4/2006 2:06 PM



46. Constitimus [(f) 1Kb] , ut opinor, adversus omnium criminum intentionem [(8) 1Kb] , quae Christianorum sanguinem flagitat. Ostendimus totum statum nostrum, et [Col.0501A] quibus modis probare possimus ita esse, sicut ostendimus, ex fide scilicet et antiquitate divinarum litterarum, item ex confessione spiritualium [(1) 1Kb] potestatum. [(2) 1Kb ] Quis nos revincere audebit, non arte verborum, sed eadem forma, qua probationem constituimus de veritate? [(3) 1Kb] Sed dum unicuique manifestatur veritas nostra, interim incredulitas, dum de bono sectae hujus obducitur, quod usui jam [(4) 1Kb] et de commercio innotuit, non utique divinum negotium existimat, sed magis philosophiae genus. Eadem, inquit, et philosophi monent et profitentur: innocentiam, justitiam, patientiam, sobrietatem, pudicitiam. Cur [Col.0502A] ergo quibus comparamur de disciplina, proinde illis non adaequamur ad licentiam impunitatemque disciplinae? vel cur et illi ut pares nostri non urgentur ad officia, quae nos non obeuntes periclitamur [(5) 1Kb] ? Quis enim philosophum sacrificare, aut dejerare, aut lucernas meridie vanas [(a) 1Kb] prostituere compellit? [(6) 1Kb] Quin imo et deos vestros palam destruunt [(b) 1Kb] , et superstitiones vestras commentariis quoque accusant, laudantibus vobis. sustinentibus vobis. Et facilius statuis et Plerique etiam in principes latrant [(c) 191Kb] [(d) 157Kb] remunerantur, quam ad bestias pronuntiantur. Sed salariis [(7) 1Kb] merito; philosophi enim non christiani [Col.0503A] cognominantur. Nomen hoc philosophorum daemonia non fugat. Quidni, quum secundum deos philosophi daemonas deputent [(1) 1Kb] ? Socratis vox est: si daemonium permittat. Idem et quum aliquid de veritate sapiebat, deos negans, Aesculapio [(a) 1Kb] tamen gallinaceum prosecari jam credo ob honorem patris ejus, quia Socratem Apollo in fine jubebat [(b) 188Kb] sapientissimum [Col.0504A] omnium cecinit. O Apollinem inconsideratum! Sapientiae testimonium reddidit ei viro, qui negabat deos esse. In quantum odium [(2) 1Kb] flagrat veritas, in tantum qui eam ex fide praestat offendit; qui autem adulterat et affectat, hoc maxime nomine gratiam pangit apud insectatores veritatis, (qua et illusores et contemptores [(3) 1Kb] . Mimice [(c) 531Kb] philosophi affectant veritatem [Col.0507A] et affectando corrumpunt, ut qui gloriam captant [(a) 75Kb] : Christiani eam necessario appetunt et integre praestant, ut qui saluti suae curant. Adeo neque de scientia [(1) 1Kb] neque de disciplina, ut putatis, [Col.0508A] aequamur. Quid enim Thales ille princeps physicorum [(c) 61Kb] sciscitanti Croeso de divinitate certum [(d) 170Kb] renuntiavit, commeatus deliberandi [(e) 1Kb] saepe frustratus? Deum [(f) 77Kb ] [(2) 1Kb ] quilibet opifex christianus et invenit et [Col.0509A] ostendit et exinde totum, quod in Deo [(1) 1Kb] quaeritur, re quoque assignat; licet Plato [(a) 75Kb] affirmet factitatorem universitatis neque inveniri facilem, et inventum enarrari [(b) 88Kb] [(c) 16Kb] in omnes difficilem. Caeterum si de pudicitia provocemus [(2) 1Kb] , lego partem sententiae Atticae in Socratem corruptorem adolescentium [(3) 1Kb] pronuntiatam [(d) 1Kb] . [Col.0510A] Sexum nec femineum mutat Christianus [(4) 1Kb] . Novi et Phrynen meretricem Diogenis supra recubantis ardori [(5) 1Kb] subantem [(e) 1Kb] . Audio et quemdam Speusippum de Platonis schola in adulterio . Christianus uxori suae soli masculus nascitur. Democritus periisse [(f) 34Kb] excaecando semetipsum [(g) 2Kb] , quod [Col.0511A] mulieres sine concupiscentia aspicere non posset, et doleret si non esset potitus, incontinentiam emendatione profitetur. At christianus salvis oculis feminam videt, animo adversus libidinem caecus est. Si de probitate defendam, ecce lutulentis pedibus Diogenes superbos Platonis toros alia superbia deculcat [(a) 1Kb] . Christianus nec in pauperem superbit. Si de modestia [(b) 1Kb] , Zeno apud Prienenses tyrannidem certem, ecce Pythagoras apud Thurios 309 of 843

1/4/2006 2:06 PM



: Christianus nec inimicum suum laedit. Idem Aristoteles tam turpiter Alexandro regendo potius adulatur [(f) 209Kb] , quam Plato [Col.0513A] Dionysio . Aristippus in purpura sub magna gravitatis ventris gratia venditatur [(a) 25Kb] , et Hippias, dum civitati insidias disponit, occiditur [(c) superficie nepotatur [(b) 180Kb] 3Kb] . Hoc pro suis omni atrocitate dissipatis nemo unquam christianus tentavit. Sed dicet aliquis, etiam de nostris excedere quosdam a regula disciplinae; desinunt tum christiani haberi penes nos, philosophi vero illi [Col.0514A] eum talibus factis in nomine et in honore sapientiae perseverant apud vos. Quid adeo [(1) 1Kb] simile philosophus , et christianus, Graeciae discipulus et Coeli, famae negotiator et salutis [(2) 1Kb] aedificator et destructor, interpolator verborum et factorum operator, rerum [(3) 1Kb] erroris et integrator veritatis, furator ejus et custos [(4) 1Kb] . [(e) 315Kb]

CAPUT XLVII. [Col.0515A] ARGUMENTUM. Imo, si quid sanum vel veritati simile in scriptis philosophorum

inveniatur, id totum ab antiquiore lege Dei, quam incorruptam Christiani habeant, mutuatum, sed ita ut pro captu et voluntate sua quilibet eorum id corruperit et mutaverit, quod itaque nullam paritatem inter utrosque inferat, sed magis ostendat, diversas illorum sectas ab unica veritate, quam de antiquiore forma possident Christiani, in infinitos errores procidisse.

47. Adhuc enim mihi [(1) 1Kb] proficit antiquitas praestructa divinae litteraturae [(a) 1Kb] , quo facile credatur thesaurum eam fuisse posteriori cuique sapientiae. Et si non onus jam voluminis temperarem, etiam excurrerem [Col.0515B] in hanc quoque probationem. Quis poetarum, quis sophistarum, qui non de prophetarum fonte [Col.0516A] potaverit? Inde igitur philosophi sitim ingenii sui rigaverunt; nam quia quaedam de nostris habent, ea propter nos comparant illis [(2) 1Kb] . Inde, opinor, et a [(3) 1Kb ] quibusdam philosophia legibus quoque ejecta est, a Thebanis dico [(b) 99Kb] [(c) 2Kb] , a Spartiatis et Argivis. Dum ad nostra conantur [(4) 1Kb] et homines [(d) 13Kb ] , ut diximus, et eloquentiae solius libidinosi, si quid in sanctis [(5) 1Kb] gloriae offenderunt digestis, exinde regestum [(6) 1Kb] pro instituto curiositatis ad , neque satis credentes divina esse, quo minus propria verterunt [(7) 1Kb] interpolarent, neque satis intelligentes, ut adhuc tunc subnubila [(8) 1Kb] , etiam ipsis Judaeis obumbrata, quorum propria videbantur. Nam et si qua simplicitas erat veritatis, [(e) 1Kb] eo magis scrupulositas humana fidem aspernata nutabat [(9) 1Kb] , per quod in incertum miscuerunt etiam [Col.0516B] quod invenerant certum. Inventum enim solummodo Deum non ut invenerant [(f) 1Kb] disputaverunt, ut de [Col.0517A] , Alii incorporalem qualitate et de natura ejus et de sede disceptent [(a) 1Kb] asseverant, alii corporalem [(b) 73Kb] , qua platonici, qua et stoici [(1) 1Kb] ; alii ex [(2) 1Kb ] atomis, alii ex numeris qua Epicurus et Pythagoras, alii ex igne, qua Heraclito visum est; et Platonici quidem curantem rerum; contra Epicurei otiosum [(c) 310 of 843 263Kb] et inexercitum [(d) 1Kb] , [Col.0518A] et ut ita dixerim, neminem humanis

1/4/2006 2:06 PM


311 of 843


quam alii divinam et aeternam, alii dissolubilem contendunt: ut quis sensit, ita et intulit aut reformavit. Nec mirum, si vetus instrumentum ingenia pbilosophorum interverterunt. Ex horum semine et nostram hanc novitiolam [(a) 1Kb] paraturam [(b) 1Kb] viri quidam suis opinionibus ad philosophicas sententias adulteraverunt, et de una via obliquos multos tramites et inexplicabiles [(1) 1Kb] sciderunt. Quod ideo suggesserim, ne cui nota varietas sectae hujus in hoc quoque nos philosophis adaequare videatur, et indicet veritatem [(2) 1Kb] . Expedite autem ex varietate defensionum [(c) 2Kb] praescribimus adulteris nostris illam esse regulam veritatis, quae veniat a Christo, transmissa per comites ipsius, quibus aliquanto posteriores diversi isti commentatores probabuntur. Omnia adversus [Col.0519B] veritatem de ipsa veritate constructa sunt, operantibus aemulationem istam [(d) 8Kb] spiritibus erroris. Ab his adulteria [(3) 1Kb] hujusmodi salutaris disciplinae subornata [(4) 1Kb] ; ab his quaedam etiam fidem infirmarent veritatis, vel eam fabulae immissae, quae de similitudine [(5) 1Kb] sibi potius evincerent [(6) 1Kb] , ut quis ideo non putet Christianis credendum, quia nec poetis, nec philosophis, vel ideo magis Poetis et Philosophis existimet credendum, quia non christianis. Itaque et ridemur Deum praedicantes judicaturum. Sic enim et [Col.0520A] poetae et philosophi tribunal apud inferos ponunt. Si gehennam comminemur, quae est ignis arcani subterraneus ad poenam thesaurus, proinde apud mortuos amnis est. Et si decachinnamur. Sic enim et Pyriphlegethon [(7) 1Kb] paradisum nominemus [(e) 1Kb] , locum divinae amoenitatis recipiendis sanctorum spiritibus destinatum, maceria quadam igneae illius zonae a notitia orbis communis segregatum, Elysii campi fidem occupaverunt. Unde haec, oro vos, philosophis aut poetis tam consimilia? non nisi de nostris sacramentis: si de nostris sacramentis, ut de prioribus, ergo fideliora sunt nostra, magisque credenda, quorum imagines quoque fidem inveniunt; si de suis sensibus, jam ergo sacramenta nostra imagines posteriorum habebuntur, quod rerum, forma non sustinet; nunquam [Col.0520B] enim corpus umbra aut veritatem imago praecedit.

CAPUT XLVIII. ARGUMENTUM.---Mirum quoque, quod Philosophis incredibilia docentibus credant,

magis credibilia apud Christianos damnent; quod luculenter admodum exsequitur in resurrectionne et restauratione carnis seu corporis humani, opposita brutae Laberii Pythagoraeque animarum metempsychosi.

Age jam, si quis philosophus affirmet, ut ait Laberius [Col.0521A] [(a) 1Kb] de [(b) 20Kb] sententia Pythagorae, hominem fieri ex mulo, colubram [(1) 1Kb] ex [(2) 1Kb ] , muliere, et in eam opinionem omnia argumenta eloquii virtute detorserit movebit et fidem infiget etiam ab animalibus abstinendi? nonne consensum [(3) 1Kb] proptereaque persuasum quis hoc habeat, ne forte bubulam de aliquo proavo suo obsonet [(c) 1Kb] . At enim christianus, si de homine hominem ipsumque de Caio [(e) 2Kb] reducem repromittat, statim illic vesica queritur [(4) 1Kb] Caium [(d) 1Kb] [(5) 1Kb ] [(f) 1Kb ] , lapidibus magis, nec saltem caestibus a populo exigetur.

1/4/2006 2:06 PM



manentes ipsae non erunt aliunde [(6) 1Kb] . Multis etiam jocis et otio [(7) 1Kb] opus erit, si velimus ad hanc partem lascivire, [Col.0523A] quis in quam bestiam reformari [(a) 2Kb] videretur [(1) 1Kb] . Sed de nostra magis defensione, qui proponimus, , quemlibet pro multo utique dignius credi, hominem ex homine rediturum [(b) 1Kb] quolibet, dum hominem, ut eadem qualitas animae [(c) 1Kb] in eamdem restauretur conditionem, etsi non effigiem, certe quia ratio restitutionis destinatio judicii est, necessario idem ipse qui fuerat exhibebitur, ut boni seu contrarii meriti judicium a Deo referat. Ideoque repraesentabuntur et corpora, quia neque pati quicquam [(d) 1Kb] potest anima sola sine stabili materia, id est carne; et quod omnino de judicio Dei pati debent animae, non sine carne meruerunt, intra quam omnia egerunt. Sed quomodo, inquis, dissoluta materia exhiberi potest? Considera temetipsum, o homo, et fidem rei invenies. Recogita quid fueris, antequam esses: utique nihil; meminisses enim, si quid fuisses. Qui ergo [Col.0524A] nihil fueras priusquam esses, idem nihil factus [(e) 1Kb] cum esse desieris, cur non possis esse rursus de nihilo, ejusdem ipsius auctoris voluntate, qui te voluit esse de nihilo? Quid novi tibi eveniet? qui non eras, factus es; quum iterum non eris, fies. Redde si potes rationem qua factus es, et tunc require qua fies. Et tamen facilius utique fies quod fuisti aliquando, quia aeque non difficile factus es, quod nunquam fuisti aliquando. Dubitabitur [(2) 1Kb] , credo, de Dei viribus, qui tantum corpus hoc mundi de eo quod non fuerat, non minus quam de morte vacationis et inanitatis composuit [(3) 1Kb] animatum spiritu omnium animarum animatore, et per ipsum [(4) 1Kb] humanae resurrectionis exemplum in signatum [(f) 1Kb] , et tenebrae pari vice testimonium vobis. Lux quotidie interfecta resplendet [(g) 145Kb] decedendo succedunt [(5) 1Kb] , sidera defuncta reviviscunt [(1) 1Kb] , [Col.0525A] [(2) 1Kb ] et redeunt; certe semina tempora ubi finiuntur incipiunt, fructus consumuntur non nisi corrupta et dissoluta foecundius surgunt, omnia pereundo servantur, omnia de interitu reformantur. Tu, homo, tantum nomen [(a) 1Kb] , si intelligas te, vel de titulo [(b) 13Kb ] , dominus omnium morientium et resurgentium [(c) 4Kb] , Pythiae discens ad hoc morieris ut pereas? Ubicumque resolutus fueris, quaecumque te materia destruxerit, hauserit, aboleverit, in nihilum prodegerit, reddet te. Ejus est nihilum ipsum, cujus et totum. Ergo, inquitis, semper moriendum erit, et semper resurgendum. Si ita [(d) 1Kb] rerum dominus destinasset, ingratis [(3) 1Kb] experireris conditionis tuae legem. At nunc [Col.0526A] non aliter destinavit, quam praedicavit. Quae ratio universitatem ex diversitate composuit, ut omnia ex aemulis substantiis sub unitate constarent ex vacuo et solido, ex animali et inanimali, ex comprehensibili et incomprehensibili, ex luce et tenebris, ex ipsa vita et morte; eadem aevum quoque ita destinata ac distincta conditione conseruit, ut prima haec pars ab exordio rerum, quam incolimus, temporali aetate ad finem defluat, sequens vero, quam expectamus, in infinitam aeternitatem propagetur. Cum ergo finis et limes medius [(e) 20Kb] , qui interhiat, adfuerit, ut etiam mundi ipsius species transferatur aeque temporalis, quae illi ; tunc dispositioni aeternitatis aulaei vice oppansa [Col.0527A] est [(a) 106Kb] restituetur omne humanum genus, ad expungendum quod in isto aevo boni seu mali meruit, et exin dependendum in immensam [(1) 1Kb] aeternitatis perpetuitatem. Ideoque nec mors jam, nec rursus ac rursus resurrectio, sed erimus iidem qui nunc, nec alii post: Dei quidem cultores apud Deum semper, superinduti substantia propria aeternitatis; profani vero et qui non integri ad Deum, in poena aeque jugis ignis, habentis ex ipsa natura ejus, divinam scilicet subministrationem incorruptibilitatis [(2) 1Kb] . Noverunt et Philosophi diversitatem arcani et publici ignis. Ita longe alius est qui usui 312 of 843 humano, alius qui judicio Dei apparet, sive de coelo fulmina stringens [(b) 1Kb] , sive

1/4/2006 2:06 PM



et durant: quid nocentes et Dei hostes?

CAPUT XLIX. ARGUMENTUM.---Ineptum itaque, laudari idem in Philosophis et admirationi esse, in

Christianis odiri et persequi: quorum opinio, vel si falsa sit, cum tamen ad recte vivendum prosit, irrisui magis quam poenis adjudicari debeat, quibus tamen exsultat vulgus, inepte quidem, quum poenae istae gaudium sint Christianorum, qui injuste vexari et damnari malint, quam a Deo excidere. Haec sunt [(3) 1Kb] quae in nobis solis praesumptiones vocantur, in Philosophis et Poetis summae scientiae et insignia [Col.0528B] ingenia. Illi prudentes, nos inepti [(e) 1Kb] ; illi honorandi, [Col.0529A] nos irridendi, imo eo amplius et puniendi. Falsa nunc sint quae tuemur, et merito praesumptiones, attamen necessaria; inepta, attamen utilia; si quidem meliores fieri coguntur, qui eis credunt metu aeterni supplicii et spe aeterni refrigerii. Itaque non expedit falsa dici, nec inepta haberi, quae expedit [(1) 1Kb] vera . In vobis itaque praesumi. Nullo titulo damnari licet omnino quae prosunt [(2) 1Kb] praesumptio est haec ipsa, quae damnat utilia. Proinde nec inepta esse possunt; certe etsi falsa et inepta, nulli tamen noxia; nam et multis aliis similia, quibus nullas poenas irrogatis, vanis et fabulosis, inaccusatis et impunitis, ut innoxiis. Sed in ejusmodi errores (si utique) irrisu judicandum est [(3) 1Kb] , non gladiis et ignibus, et crucibus, et bestiis; de qua iniquitate saevitiae non modo caecum hoc vulgus exsultat, [Col.0529B] sed et quidam vestrum, quibus favor vulgi de iniquitate captatur, gloriantur, quasi non totum, quod in nos potestis, nostrum sit arbitrium. Certe, si velim, christianus sum: tunc ergo me damnabis, si damnari velim; cum vero quod in me potes, nisi velim, non potes, jam meae voluntatis est quod potes, non tuae potestatis. Proinde et vulgus vane de nostra vexatione gaudet; proinde enim nostrum est gaudium, quod sibi vindicat, qui malumus damnari, quam a Deo excidere: contra, illi qui nos oderunt, dolere, [Col.0530A] non gaudere debebant, consecutis nobis quod elegimus [(4) 1Kb] .

CAPUT L. At vero, dum cruciatibus sese objiciunt, dum animam lubentes projiciunt, id non facere eos more gentilium, quibus desperatio et gloriae pruritus eam contemmendi doloris et mortis viam sternit, sed more fortissimi militis, qui bellum sumit, licet non amet, et de victoria gaudet, in cujus tamen consecutione trepidavit. Fatendum itaque eam veram esse constantiam, quae factis sese, non verbis prodat, apud Deum gratiam, non apud homines laudem quaerat, et contemplatione exemploque obstinationis suae inconcussae 313 of 843 plures quotidie qui amplectantur ipsam gignat, [Col.0530B] quam unquam ex omnibus

1/4/2006 2:06 PM



; tamen et proeliatur omnibus viribus [(c) 60Kb] , et vincens in proelio gaudet, qui de proelio querebatur, quia et [Col.0531A] gloriam consequitur et praedam [(a) 1Kb] . Proelium est nobis, quod provocamur ad tribunalia, ut illic sub discrimine capitis pro veritate certemus. Victoria est autem, pro quo certaveris, obtinere. Ea victoria habet, et gloriam placendi Deo, et praedam vivendi in aeternum. Sed obducimur [(b) 152Kb] , certe cum obtinuimus: ergo vicimus, cum occidimur; denique evadimus, cum obducimur: et semaxios [(1) 1Kb] appelletis, quia ad stipitem licet nunc sarmenticios [(c) 1Kb] dimidii axis revincti sarmentorum ambitu exurimur. Hic est habitus victoriae nostrae; haec palmata vestis [(d) 1Kb] ; tali curru triumphamus. Merito itaque victis non placemus; [Col.0532A] propterea enim desperati et perditi existimamur. Sed haec desperatio et perditio penes vos, in caussa gloriae et famae, vexillum virtutis extollunt. Mucius dextram suam libens in ara reliquit: o sublimitas animi! Empedocles [(e) 1Kb] totum sese Catanensium Aetnaeis incendiis donavit: o vigor mentis! Aliqua Carthaginis conditrix rogo secundum matrimonium dedit: o praeconium castitatis! Regulus, ne unus pro multis hostibus viveret, toto corpore cruces patitur: o virum fortem et in captivitate victorem [(f) 1Kb] ! Anaxarchus, cum in exemplum [(2) 1Kb] ptisanae pilo [(g) 55Kb ] contunderetur: Tunde, tunde, aiebat , Anaxarchi follem [(h) 127Kb] , : o philosophi magnanimitatem, [Col.0533A] Anaxarchum enim non tundis [(a) 120Kb] qui de tali suo exitu etiam jocabatur! Omitto eos qui cum gladio proprio aliove genere mortis mitiore de laude pepigerunt. Ecce enim et tormentorum certamina coronantur a vobis. Attica meretrix [(b) 1Kb] , carnifice jam fatigato, postremo linguam suam comestam in faciem tyranni saevientis exspuit, ut exspueret et vocem, ne conjuratos confiteri posset, si etiam victa voluisset. Zeno Eleates, consultus a Dionysio quidnam philosophia praestaret, quum respondisset, contemptum mortis [(1) 1Kb] , flagellis tyranni subjectus sententiam suam ad mortem usque signabat. Certe Laconum flagella, sub oculis etiam hortantium propinquorum acerbata, tantum honorem tolerantiae domui (6) conferunt, [Col.0534A] quantum sanguinis fuderint. O gloriam licitam, quia humanam, cui nec praesumptio perdita, nec persuasio desperata deputatur in contemptu mortis et atrocitatis omnimodae, cui tantum pro patria, pro agro [(c) 1Kb] , pro imperio, pro amicitia pati permissum est, quantum pro Deo non licet! Et tamen illis omnibus et statuas [(d) 1Kb] defunditis, et imagines [(e) 1Kb] inscribitis, et titulos [(f) 2Kb] inciditis in aeternitatem; quantum de monumentis potestis scilicet, praestatis et ipsi quodammodo mortuis resurrectionem. Hanc qui veram a Deo sperat, si pro Deo patiatur, insanus est. Sed hoc agite, boni Praesides, meliores multo apud populum, si illis Christianos immolaveritis. Cruciate, torquete, damnate, atterite nos: probatio est enim innocentiae nostrae iniquitas vestra. Ideo nos [Col.0535A] haec pati Deus patitur. Nam et proxime, ad lenonem [(a) 183Kb] damnando christianam potius quam ad leonem, confessi estis labem pudicitiae apud nos atrociorem omni poena et omni morte reputari. Nec quicquam tamen proficit exquisitior quaeque crudelitas vestra: illecebra est magis sectae. Plures efficimur [(b) 53Kb] , quoties metimur a vobis: semen est sanguis Christianorum [(c) 1Kb] . Multi apud vos ad tolerantiam doloris et mortis hortantur, ut Cicero in Tusculanis, ut Seneca in Fortuitis, ut Diogenes, ut Pyrrhon, ut Callinicus. Nec tamen tantos inveniunt verba discipulos, quantos [Col.0536A] Christiani factis docendo. Illa ipsa obstinatio, quam exprobratis, magistra est. Quis enim non contemplatione ejus concutitur ad requirendum, quid intus in re sit? Quis non, ubi requisivit, accedit, ubi accessit, pati exoptat, ut totam Dei gratiam redimat, ut omnem veniam [(d) 1Kb] ab eo compensatione sanguinis sui expediat? Omnia enim huic operi delicta donantur. Inde 314 of 843 est, quod ibidem sententiis vestris gratias agimus; ut est aemulatio divinae rei et

1/4/2006 2:06 PM


315 of 843


[Col.0535]

JOANNIS LAURENTII MOSHEIM, DE AETATE APOLOGETICI TERTULLIANI, INITIOQUE PERSECUTIONIS SEVERI, DISQUISITIO. [Col.0535D] § I. Summa disquisitionum ejusmodi utilitas docetur. Occasio. hujus. [Col.0536D] § II. Diversarum de hoc argumento opinionum duplex classis constituitur. [Col.0537A] § III. Sc. producuntur primum, qui post a. CC Apologeticum scriptum esse volunt. Contra quos. § IV, V, VI. Multis ostenditur, coepisse afflictiones Christianorum sub SEVERO,

antequam peculiaria is decreta eam in rem rogaret. § VII. Dodwelli speciatim argutiae examinantur.

§ VIII. Qui post mortem SEVERI Apologeticum prodiisse dicunt, refelluntur. Quo facto, § IX. Ad alteram eorum classem acceditur, qui licet concedant ante a. CC eum esse

consignatum, de anno tamen dissident.

§ X. Nostrae sententiae proponendae initium fit, ac primo sub SEVERO scriptum esse ostenditur. Deinde, § XI. Post motus ALBINI. Quo vero annus recte possit constitui. § XII, XIII. Hos motus a. CXCVI coepisse. A. CXCVII compressos fuisse novis rationibus docetur, oppositaeque rationes evidenter diluuntur. Quo facto, § XIV. Pro a CXCVIII. pronuntiatur, ac ex illustri TERTULLIANI loco haec sententia

diligenter confirmatur.

[Col.0537B] § XV. Conclusio. § I.---Si, qua se utilitate commendat certa temporum, quibus libros suos prisci doctores litteris mandavere, scientia, eo semper studio ac diligentia a viris eruditis quaesita fuisset, non dubito quin multo paucioribus hodie difficultatibus historia sacra abundaret, concinniorique instructa esset ordine. At qui barbariei sordes primi absterserant, majores nostri, id potius agebant, ut collapsae plane litterarum res erigerent, quam ut istis, quas putabant, minutiis sibi aliisque earum conciliarent fastidium. Alia quidem iis, qui divinos illos restauratores consecuti sunt, meus fuit, quos Scaligero, Baronio, Petavio, Calvisio, aliisque praeeuntibus, magna in his curis [Col.0537C] stadia confecisse constat. Sed, et patrum nostrorum, nostraque aetas summos in hoc genere viros tulit, Norisium, Pagium, Lloydium, Dodwellum, Tillemontium, Nourrium, multosque, qui Patrum edidere scripta, benedictinae familiae socios. Quorum omnium de laudibus quanquam ego nihil detraho, non tamen multa ab eis relicta esse dissimulo, multa eruditius quam felicius tractata,

1/4/2006 2:06 PM



imperatoribus ac praesidibus oblatos esse accepimus, caeterorumque, quae ferventibus istis vexationibus consignata sunt, scriptorum aetas curate definita fuisset. Sic etenim de rerum gestarum serie, malorum illatorum magnitudine, confessorum numero, invicto, quo sanctissimi homines valuerunt, animi robore, certior nobis ac plenior esset notitia. Quam quidem egregiam quibuscumque utilitatem praestare posse, nulli, quibus maturius est judicium, ignorare possunt. Certe miror, quum vir alioqui immortalis, Henricus Dodwellus, bono fortassis consilio, totos martyrum exercitus civitate sacra ejiceret, neminem illorum, qui adversus eum prodiere, in hac sese palaestre [Col.0538A] exercuisse. Unde tamen illud peti poterat, quo ad audaciam hancce infringendam nil certius, aut utilius esse potest, Patrum quamdiu verba cum aliorum pugnant locis, semper fere elabendi facultas dabitur. Nullum si aliud perfugium adsit, aut nota quaedam testibus inuritur, aut novum quoddam critices genus advocatur, quod desperatis opibus auxilium ferat. Intervalla vero temporum si curate notentur, si rerum sibi succedentium ordo diligenter explicetur, aut perfrictae frontis infamia subeunda, aut vero error ejurandus est. Enimvero defuerunt huic causae eruditi homines; sive quod molestiam his negotiis familiarem fugerent; sive quod eximium illius commodum non perspicue satis cernerent, sive denique quod non tam circumstantiarum, quam ipsarum rerum, rationem sibi habendam esse putarent. Fuerunt quidem, [Col.0538B] fateor, quibus partem hujus laboris suscipere placuit. Nescio vero, qui factum sit, ut aut nimis indiligenter, aut nimis infeliciter sese expediverint. Fuerit festinatio, fuerit taedium, fuerit sectae studium, aut nescio quid praeterea; fuisse aliquid, quod, ut pessime interdum rationes subducerent, effecerit, exploratum est. His ego de caussis, etsi illis longe inferiorem me esse sentio, saxum hocce volutandi consilium ante aliquod tempus coepi, ac de nova quadam afflictionum christianarum historia, quae quum aliis rebus, tum praecipue diligentiori temporum notatione emineret, cogitavi. Specimen haud ita pridem nostra de Athenagorae aetate Dissertatio [(1) 1Kb] exhibuit, qua me celeberrimi Dodwelli rationibus plurimum intulisse [Col.0538C] damni, lectio testabitur. Usus quoque ea est felicitate spinosus licet labor, ut non displiceret iis, quorum plurimum valet apud me auctoritas, quosve intelligentes harum rerum existimatores quidquid prudentiorum est agnoscit. Quapropter nunc denuo vires periclitari, ac num eadem dexteritate tempus celeberrimi APOLOGETICI, quem ingeniosissimus patrum TERTULLIANUS reliquit, eruere quem, tentare decrevi. Excitavit me, ut citius quam constitueram id oneris mihi imponerem, elegantissima APOLOGETICI illius editio, quam curis viri longe eruditissimi, mihique in primis amici, Sigiberti Havercampi debemus. Tanto eam nitore quum praeditam, tam varia elegantique eruditione munitam, tam ab omni parte illustrem ac emaculatam conspicerem, [Col.0538D] id unice statim optabam, ut eodem habitu non hujus tantum, verum reliquorum etiam Patrum, potiores prodirent libri. Sic etenim statuebam, magna taedii illius parte, quod cum litteris hisce conjunctum est, hoc pacto abstersa, fore ut non amplius relictae fere ac orbae a cultoribus antiquitates sacrae reperirentur. Erat tamen, quod in tam exculto opere desiderarem, de aetate nimirum ac rationibus ejus disquisitio. Polliceri quidem intelligebam eruditissimum virum, se in praeparatione reliquis TERTULLIANI adversus gentes libris praemittenda (Praef.), huic etiam desiderio consulturum esse. Ego vero, [Col.0539A] tantum abest, ut in his promissis adquiescerem, ut vel iis instigarer potius, quo hoc onere eum levarem. Sic enim continuo mecum: Brevior erit eorum, quae comparat, expectatio, si laboris in alium, quamvis exigua, particula devolvetur. Pondus his adjecit cogitationibus optimi viri adhortatio, quae, ut ea, quae molirer, perficerem, cunctantem adhuc impulit. Quid multis? E vestigio 316 of 843 posthabitis aliis manum labori admovi, ac, quod hic exhibeo, in chartam conjeci.

1/4/2006 2:06 PM


317 of 843


SEVERO Augusto congestorum explicarem. Teque, si id addi pateris, ad alia perficienda expeditiorem paulo redderem. Si in homine non nimis erudito temerarius, honestus tamen est. De litteris ac TERTULLIANO si minus bene merebor, de te tamen nullo modo male meritus videri possum. Vulgus nimirum consilia ex eventu, boni viri ex affectu aestimant. § II.---Circumspicienti mihi, ut fas erat, qui de eadem re ante me eruditi viri sensissent, ab his penitus relictam, ab illis parum dextre ornatam inveni. Generatim dissensiones ac sententiarum divortia etiam hic regnare videbam. Dici quid a nonnullis audiebam: ita vero, ut rationum obliviscerentur. Diligentius alios ad calculos sedisse animadvertebam, [Col.0539C] quorum tamen conatibus non par fortuna responderet. Plurimos magni nominis viros duces potius sequi, quam in his se macerare numeris voluisse, cernebam. Vel haec sententiarum varietas, quaenam cum veritate congrueret, ut examinarem, me commovit. Equidem tantum lucis, quantum intricati negotii natura permittit, ei conciliare conabor, ac duo propterea opinionum primum genera constituam. Saecularis annus CC terminus esto, qui utrumque disjungat. Alterum itaque eorum erit, qui ante hunc annum, aut eo ipso, libri nostri natales quaerunt. Alterum horum, qui elapso illo ducentesimo anno eum consignatum esse censent. De ultimo, quod quum longius a veritate abest, tum facilius confutatur, priori loco [Col.0539D] dicam. Prius, cujus rationes majorem postulant industriam, ac ex ipsis historiae arcanis excutiendae sunt, posteriori reservabo. § III.---Princeps in iis, quos primum audiendos esse diximus, sententiam dicat Guillel. Caveus, maximae famae et industriae vir. Pro anno is pugnat CCII. Mihi, ait (Historia litter. Script. Eccles. t. I, p. 42 b. ed. Genev.) , verisimilius videtur scriptum fuisse sub

persecutione sexta, circa a. CCII, quo SEVERUS aliquos christianos fieri sub gravi poena vetuit. Adjicit his quaedam probationis instar, quae, si mihi bonum virum

exagitandi animus esset, repeterem. Pars eo pertinet ut, vere imperante SEVERO, pacem Christianorum fuisse turbatam appareat: pars non levia fuisse mala [Col.0540A] illis injecta ostendit. Quae omnia quum a nemine unquam in dubium vocata, tum ea sunt, ut qua ratione aeram, quam defendi, confirment, prorsus nesciam. Quocirca melius omissa fuisset, quam subjungit, conclusio: Nulli itaque alii epochae hujus scripti annum natalem majori veritatis specie assignare possumus. Fundamentum ejus non in omnibus quae praemiserat, sed in hoc solo positum est, non ante a. CCII. SEVERUM decretis suis Christianorum fortunis molestum fuisse. Quod quam lubricum ac infirmum sit, mox patebit. Scripsit certe TERTULLIANUS cum jam malis undique fratres obsessi essent. Verumtamen hoc non sufficit, nisi et hoc doceatur, non antea quam edicta promulgarentur Augusti, calamo eum manus admovisse. Cujus quidem si ostendi potest [Col.0540B] contrarium, omnis haecce computatio nullius aestimanda est. Neque etiam hoc vir doctus attendit, etiamsi rationes ejus multum valerent, aetatem tamen libri ad a. CCIII potius differri debere. Omnia etenim cum ab aliquo jam tempore caedibus ac suppliciis Christianorum fervissent, Noster sectae suae defensor exstitit. Quare non satis credibile est, sub ipsum calamitatum exordium, eo ipso, quo natae erant, anno defensionem istam in litteras relatam esse. Ab hoc alienus tamen non erat Henricus Dodwellus. Licet enim, quid de aetate APOLOGETICI sentiat, aperte quod sciam nusquam proponat, ex illis tamen, quae de vexationibus Christianorum sub SEVERO disputat, quid mente voluerit sine ulla controversia colligitur. Ante a. CCII nimirum neminem tranquillitatem perturbasse [Col.0540C] coetus sacri sibi persuadet, idque nonnullis, quae mox discutiemus, argumentis stabilire enititur. (Dissert. Cyprian. XI, §

1/4/2006 2:06 PM



temporibus (de a. CCII. loquitur) vel paulo etiam fortasse recentius, nova illa, quam appellat TERTULLIANUS, Christianorum Dei editio, cum ejusmodi inscriptione, Deus Christianorum onochoites, auribus [Col.0540D] asininis, altero pede ungulato librum gestantis et togati. Leguntur ea, ad quae provocat, in APOLOGETICO (C. XVI. p. 169.

ed. celeb. Havercampi, qua hic semper utor) , cujus res hic agitur. Quid clarius itaque, cum Caveo aliisque, circa libri aetatem Dodwellum consensisse? Latius hodie viri hujus de paucitate martyrum sententia serpsit, ac plurimorum inter eruditos animos occupavit. Igitur, quin multorum mentibus haec de aetate APOLOGETICI opinio infixa sit, non dubium est. Quorum tamen longius hic recensere, quum duces indicati sint, non necessarium esse arbitror. Ad Antonium Pagium potius accedo, qui, licet omnem fere aetatem in numeris contriverit, eidem tamen se addixit sententiae. Cum [Col.0541A] Hypaticam conscriberet Dissertationem, nemo eo melius, qui pro a. CXCVIII. diserte pronuntiabat. Accipe verba (Diss. Hypatica, P. II. cap. III. § 12. p. 117. Lugd. 1682 in 4o): TERTULLIANUS APOLOGETICUM conscripsit A. CXCVIII. quo SEVERUS

quinquennalia edidit, Romaque discessit, quam ob caussam ad magistratus Romanos illum direxit. Nam licet nullum adhuc ab eodem imperatore adversus Christianos edictum promulgatum fuisset, Plautianus tamen, cujus auctoritate Romae omnia fiebant, Christianos vexare incipiebat. Egregie sane, quod tum legem nullam ab Augusto in

Christianos latam fuisse, agnoscit. Quod de Plautiano addit, Baroni debet suspicioni (Annal. Eccles. t. II. ad a. CC. n. VII. VIII. p. 198. ed. Colon. 1624. fol.) , quam ipse deinceps profligavit (Critica ad Ann. Baronii, t. II. ad A. CXCIX. [Col.0541B] n. IV. p. 92). Probatio vaga est ac generalior, quae et in alios annos quadrare posset, quibus Severum etiam urbe abfuisse novimus. Fuerit vero nimis infirma: vellem nihilominus in ea sententia vir doctus perstitisset. Enimvero cum Baronium castigaret, repudiandam sibi eam esse duxit, ac aetatem APOLOGETICI ad a. CCV. retulit. Christianorum, audis Pagium (ad a. CXCIX. n. VI. p. 93.) , persecutio ante a. CCII. decreta non fuit. Quare

cum Tertullianus Apologeticum suum, persecutione ubique jam a multo tempore flagrante, ut ex ipsomet Apologetico colligitur, scripserit, longe tardius praestantissimum illud opus promulgatum, et quidem, ut conjicere licet, anno ducentesimo quinto, quo Antoninus [Col.0541C] imperii Caesarei decennalia celebravit, quove persecutio magis saeviit. Nemo pejoribus unquam auspiciis mentem mutavit. Dum alium levius peccantem

emendare cupit, gravi sese errato contaminat. Equidem scio, saeviisse tum in Christianos nationes a veri Numinis cultu alienas, cum Noster sua consignaret. Qualis vero hinc conclusio? Ergo post emissa a Severo decreta liber exaratus est. Quasi vero tam rerum imperitus fuerit, ut vi legum antea latarum fratres nostros saepenumero excruciatos fuisse nesciverit. Aut, si minus hoc perspectum ipsi fuisset, hic ipse Apologeticus tum temporis hoc evenisse, eum non docere potuisset. Sed de hac re jam luculentius commentabor.

§. IV.---Vidimus, iis, qui post a. CCII. librum in litteras esse volunt, hoc praecipue obfuisse, quod [Col.0541D] usque ad a. CCII. pacatissimas fuisse res Christianorum crediderint. Haec vero ex eo nata est persuasio, quod hoc anno, quem dixi, decreta a SEVERO in Christianos proposita fuisse, multis ex testimoniis didicerant. Non patuit videlicet illis ratiocinationis hujus imbecillitas: Sanxit a. CCII. in Christianos SEVERUS leges; igitur non antea vexari poterunt. Quamquam Dodwellum hic excipi facile fero, qui ad alias simul argutias confugit, eo quod nihil in hac ratione praesidii positum esse perspiceret. Haec quum ita sint, nulla ad hos refellendos certior via erit, quam si diu ante, 318 of 843 quam Augusti ferrentur leges, plurima mala Christianorum incubuisse cervicibus

1/4/2006 2:06 PM



similia, si quaesivisset, fortassis invenisset. Diligentiorem inquisitionem, temporumque notationem, quam negotii natura unice flagitat, frustra expectaveris. Majorem Pagius industriam adhibuit, ut in hisce rebus plurimum possidebat scientiae. (Critica in Ann. Baronii T. III. ad a. CCI. n. VII p. 2. et ad a. CCVII. n. III. p. 7) . Neque tamen hoc momentum attingere potuit, quoniam in initio afflictionis designando ab adversario, ut ostendi, non dissidebat. [Col.0542B] In hoc igitur tantum occupatus est, ut ab a. CCII. ad mortem usque SEVERI pacem sancto coetui non fuisse redditam evincat. Quod illi itaque, et complures alii, intentatum dimiserunt, id ego mihi nunc perficiendum sumam. De anno, qui malis istis initium dederit, praecise nunc non agitur. Haud difficulter is ex iis, quae de aetate APOLOGETICI extra dubium collocabimus, erui poterit. Hic id mihi tantum propositum est, ut ante a. CCII. quo SEVERI in Christianos decreta publicata esse concedo, infinitam aerumnarum vim eis exhibitam esse doceam. Primum teneat in testibus eorum ipse noster TERTULLIANUS. Testimonium ex eo ipso Libro, cujus aetatem hic constituimus, dicat. Prodiit, id quod nullus negat, cum jam crudelissimis suppliciis [Col.0542C] christiani de medio tollerentur. Idem vero de edictis imperatoris nihil prorsus tum auditum fuisse, non uno loco diserte indicat. Conjecturam nunc omitto, quam spernendam tamen esse nego: illud, quod ad praesides provinciarum directus sit, eos solos, non imperatorem, malorum fuisse auctores, argumento esse. Evidentioribus res peragetur testimoniis. Primum hoc esto (C. XXXV. p. 300) : Nec ulli magis

depostulatores Christianorum, quam vulgus. Plane caeteri ordines pro auctoritate religiosi ex fide, nihil hosticum de ipso senatu, de equite, de castris, de palatiis ipsis spirat. Quid pro nobis evidentius facere possit, equidem nescio. Palatia ipsa, quibus Augustus cum filiis continebatur, de hostium Christianorum numero eximit. Haec qua

fronte [Col.0542D] scripsisset, si legum in vexandis Christianis jam adfuisset auctoritas? Tota, quae cap. IV, V, VI, legitur, de legibus disceptatio idem luculenter confirmat. Christianorum adversarii leges praetexebant, quae, ut in eos saeviretur, praeciperent. Quasnam vero? Recens editas? Minime. Edicta crepabant a mortuis jam rogata imperatoribus, quae haud sibi violare licere dicebant. Praeclare frigidis hisce ratiunculis vir acutus occurrit. Rationibus ante omnia demonstrat, tam sanctam nullam esse legem, quae non, si quid iniquitatis contineat, continuo delenda sit. Nec exemplis id carere postea docet, cum Romani vetustissimis licet decretis, quorum injustitiam cognoverint, omnem detraxerint auctoritatem, ac SEVERUS ipse [Col.0543A] legem Papiam abrogaverit. Nonne et vos, inquit (C. XV. p. 49), quotidie experimentis iluminantibus

tenebras antiquitatis, totam illam veterem et squallentem sylvam legum novis principalium rescriptorum et edictorum securibus ruscatis et caeditis? Vide vero, quibus

de legibus sermo sit? De antiquis, ut apertum est, quibus novas opponit. Pergit ad latores legum adversus Christianos (Cap. V, p. 56), quos omnes turpitudinis, scelerumque infamia notatos, Neronisque simillimos fuisse contendit. Quam late haec adseveratio pateat, non inquiro. Satis mihi est, quod ex ea SEVERUM in eorum numero, qui in Christianos decreta sanxerint, ab eo non fuisse habitum, pateat. Ratio ipsa hujus rei testis est. Ecquis enim tam amens, ut sapientem virum sibi persuadeat [Col.0543B] hoc argumento leges impugnaturum fuisse, si penes quem tum summa rerum erat eodem sese crimine adstrinxisse constitisset? Festivum profecto defensorem! qui imperatorem, cujus animum emollire cupiebat, iis adnumeraret, qui mortalium nequissimi, nullisque flagitiis secundi fuerant. Laudat e contrario aliquoties SEVERUM Noster, ac constantissimum appellat Principum. (Cap. V, p. 52). Adeo remotus erat ab ea opinione, ac si gladium in fratres stringi jussisset. Sed se ipsum explicet 319 of 843 TERTULLIANUS, qui Romanos sic alloquitur (Cap. V, p. 62): Caeterum de tot exinde

1/4/2006 2:06 PM



adversus nos soli exsequuntur impii, quas nullus Hadrianus, nullus Vespasianus, nullus Pius, nullus Verus impressit. Sunt codices, qui Severum hic legunt. Ego vero tibi,

Havercampi doctissime, assentior, virisque egregiis, qui tecum meliorum librorum beneficio Verum nobis restituere. Quam lectionem etsi minus probat Dodwellus (Diss. Cyprian. XI, § 44. p. 69., diffiteri tamen non potuit, saepius in antiquis monumentis Severi et Veri nomina confundi.

§ V.---Haec sunt, quae pro nostra sententia ipse nobis subministrat APOLOGETICUS, quibus quid [Col.0543D] reponi possit, non video. Alius jam succedat TERTULLIANI locus, ex alio ejus libro, eo videlicet, quem ad martyres in carcere constitutos misit, petitus. Eos intelligi hic martyres debere, qui SEVERO imperante correpti erant, extra dubium est. Ad hos vero corroborandos ultimi argumenti loco haec ponit (Libro ad martyres, c. IV, p. 468. Opp.) : Nemo non etiam hominis caussa pati potest, quod in

caussa Dei pati dubitat. Ad hoc quidem vel praesentia nobis tempora documenta sint, quantae qualesque personae inopinatos natalibus et dignitatibus, et corporibus et aetatibus suis exitus referant, hominis causa: aut ab ipso, si contra eum fecerint, aut ab adversariis ejus, si pro eo steterint. Statim hic monere possem, apparere satis, [Col.0544A] quod imperatorem, quem hominem hic dicit, malorum martyribus illis illatorum auctorem TERTULLIANUS esse noluerit. Alioqui enim scripsisset, hominis istius, qui vos excruciat, caussa. Mitto vero hanc ratiocinationem, ac rem ipsam ad quam

verba haec respiciunt intueor. Caedes multorum hominum dignitate ac meritis illustrium commemorant. Expers historiae SEVERI sit, qui haec alio, quam ad necem eorum, quos occasione belli gallici ab ALBINO moti trucidabat, trahi posse putet. Hoc tempus illud erat, quo innumeri, iique praeclari, homines praeter omnem spem, quod ALBINO favisse putarentur, ad mortem rapiebantur. Audi Spartianum (Vita Severi, cap. XII. p. 177. 178. ed. Obrechti.): Interfectis innumeris ALBINI partium viris, inter quos [Col.0544B] multi principes civitatis, multae feminae illustres fuerunt (nonne hoc idem, quod TERTULLIANUS dicit), omninm bona publicata sunt, aerariumque auxerunt. Tum Hispanorum et Suallorum proceres multi occisi sunt. Mox idem nobilissimorum virorum in istis turbis vita privatorum longum satis indicem subjungit (Cap. XIII, p. 178, 179.) . Capitolinus (Vita Cl. Albini, c. XII, p. 217.) huic et Herodianus (Historiar. Lib. III et VIII. p. 147. ed. Boecleri.) jungi potest. Ecquid vero est, quod luculentius TERTULLIANUM explicet? Neque vero dubium ex altera parte ALBINUM, quod hic subindicatur, eadem saevitia usum fuisse, praesertim posteaquam a SEVERO insidias, quas Capitolinus (Vita Albini, c. VII. VIII. p. 211. f.) exponit, sibi strui senserat. Cui [Col.0544C] hoc expendenti grave non accidat, si quis nihilominus non ante a. CCII. vexatos sub SEVERO Christianos fuisse asseveret. Tumultus ALBINI, ut mox docebo, in a. CXCVI. incidit, clades in a. CXCVII. Perinde est, num de hoc, aut illo anno locus intelligatur. Semper enim, longe antequam decreta SEVERI proponerentur, illustres Christianorum sub imperio ejus martyres exstitisse, probabit. Scorpiacus TERTULLIANI alia quaedam mihi suppeditare posset. Sed alium nunc testem appellari animus est, Clementem Alexandrinum. Stromata hunc sua, quae hodie adhuc leguntur, SEVERO regnante composuisse, Eusebius olim prodidit (Hist. Eccle. Lib. VI. c. VI, p. 208.) . Priores speciatim libri paulo post imperii ejus initium, COMMODO haud ita pridem [Col.0544D] exstincto, consignati videntur. Primo enim libro, quo temporum instituit computationem, ultra COMMODI mortem non progreditur. Ἀπὸ δὲ τοῦ πρώτου ἀγῶνος ἐπὶ τὴν Κομόδου τελευτῆν, ἔτη ἑκατὸν ἐνδέκα. A primo autem certamine usque ad mortem COMMODI 320 of 843 anni centum undecim (Stromatum, Lib. I. p. 402. ed. Potteri) . Hic desinit; manifesto

1/4/2006 2:06 PM



212, 213) viri docti bene observarunt. Quo quidem turbulento ac calamitoso tempore tam laborioso operi eum vacare potuisse, nullus facile dixerit. Ipse celeberrimus Dodwellus, qui sua saepe vineta caedit, hoc agnovit, ac diu ante a. CCII. Stromata ista exarata fuisse pluribus rationibus binis locis docuit (Diss. III. in Irenaeum, § XXVII. p. 276, s; et Diss. de Roman. Pontif. primaeva successione, c. XV, § IV, p. 209.) . Quod itaque praecipue nobis optandum erat, id consecuti sumus. Reum habemus confitentem. Quod si non multum provecto SEVERI imperio Clemens scripsit, erroris esse reos, qui ante a. CCII. vexationem coepisse Christianorum negant, exploratum est. Caedes enim ac supplicia fratrum scribenti [Col.0545B] ob oculos quotidie versabantur. En quae dicat: ἡμῖν δὲ ἄφθονοι μαρτύρων πηγαὶ ἑκάστης ἡμέρας, ἐν ὁφθάλμοις ἡμῶν θεωρούμενοι, παροπτωμένων, ἀνασκινδυλευομένων, τὰς κεφαλὰς ἀποτεμνομένων (Stromatum Libro II. p. 494.): Nobis autem sunt quotidie redundantes martyrum fontes, qui nostris spectantur oculis, qui torrentur, torquentur et capite truncantur. Respondeant hic, quibus Dodwolli praecepta sequi gloriosum ducitur, ac ante omnia virum cum se ipso concilient. Fatis, quod pueri norunt, ea nocte, quae annos CXCII. et CXCIII. sejungebat, satisfecit COMMODUS. Scripserit Clemens primum suum librum tribus post mortem ejus annis, a. CXCV. Intercesserint iterum, id quod tamen haud verisimile est, duo prope anni inter primum et secundum Stromatum volumen. [Col.0545C] Nihilominus, jam a. CXCVII. pulchram Alexandriae eorum cohortem inveniemus, quae hoc inspectante cruentam pro SERVATORE mortem oppetierint. Hic vero acumen Baronii mirari liceat, qui ob haec Clementis verba libros ejus post decimum SEVERI annum conscriptos fuisse asseverat. Caeterum, inquit (Annal., Tom. II. ad a. CXCVI. n. XXII. p. 278, 279.) , cum constet in

ipsis Stromatum libris de Christianorum persecutione tunc vigente mentionem fieri, affirmare necesse est, ipsum post annum decimum SEVERI scripsisse. Indignum

Annalium scriptore judicium! Obliviscitur vir illustrissimus eorum, quae mox ipse defensurus erat, jam a. CXCVIII. Plautiano instigante, Christianis injurias fuisse illatas, quo nomine duplicem committit errorem. Recentiores [Col.0545D] facit et Christianorum miserias, quam ipse putabat, et Clementis libros, quam rerum permittit conditio. §. VI---Nescio an his addi mereatur, ita antiquitus jam fuisse creditum, dudum ante a. CCII. Christianos sub SEVERO exagitatos fuisse? Qui majorum traditionibus non omnem demunt fidem, hanc non penitus observationem spernent. Paulum igitur Orosium, quinti saeculi scriptorem, producam, qui, antequam ALBINUS res novas moliretur, a. minimum CXCVI, gravem SEVERUM Christianis fuisse tradit (Historiar. Libro VII. c. XVII. p. 542. Mogunt. 1615. 8.) . Verba haec sunt, quae Treculphus Lexoviensis (Chronicorum Tom. II. Lib. II. c. XXIV. p. 488. ed. Genev. 1597. in 8.) , saeculi [Col.0546A] noni historicus, nulla vocula mutata, repetiit: Quinta post Neronem

persecutione Christianos excruciavit: plurimique sanctorum per diversas provincias martyrio coronati sunt. Hanc prophanam in Christianos et Ecclesiam Dei praesumptionem Severi, coelestis ultio e vestigio acta subsequitur. Nam continuo rapitur, vel potius retrahitur in Galliam Severus e Syria ad tertium civile bellum. Unum jam enim Romae adversus Julianum, aliud in Syria contra Pescennium gesserat: tertium Clodius Albinus Juliani in occidendo Pertinacem socius, qui se in Gallia Caesarem fecerat, suscitabat. Idcirco Numen voluisse, ut quietem imperii ALBINUS turbaret, ait, quod in

Christianos SEVERUS fuisset injurius. Equidem non is sum, qui Orosium summa fide scriptorem esse putem. Neque etiam omnia, [Col.0546B] quae hic narrat, mea facio. Testem ejus tantum esse cupio, quod suo tempore opinio, quam tueor, communiter 321 of 843 recepta fuerit. Si qua fides narrationibus, quas a majoribus traditas accepimus, huic

1/4/2006 2:06 PM



§ VII.---Quae hucusque disserui, tanta praedita esse arbitror perspicuitate ac evidentia, ut in se ipsum iniquus futurus sit, qui contrariis in posterum [Col.0546C] partibus se adjungeret. Si res ita postularet, longe plura potuissem proferre; quae, cum nullo modo flagitet, mihi in aliud tempus reservo. Omnia sic cadunt, quae non sine sudore forsitan pro rationibus suis celebris Dodwellus excogitavit. TERTULLIANUM primo nobis ille eripere conatur. Intellexit enim in Apologeticum SEVERUM eorum excludere numero, qui violentas Christianis manus intulissent; etsi, quae nos excussimus, illustria plane loca ne tangat quidem. Quid vero exinde eum colligere existimas? Vide et mirare. Decreta imperatoris tum quidem jam rogata, sed in eas partes, ubi TERTULLIANUS degebat, perlata non fuisse (Diss. Cyprian. XI. § 44. p. 69.) . Magnitudinem videlicet miseriarum diminuere omnibus viribus conatur. Frigidum [Col.0546D] vero somnium! quod fortassis ne iis quidem arridebit, qui Romani imperii statum ignorant. At non minus in explodendo eo frigidus Ruinartus est, qui, si quo loco, hic tum inter nives gallicas versatus fuisse videtur (Praef. ad Acta Mart. Sect. II. § 44, 45, p. 46, C.) . Locis quibusdam tumultuarie coacervatis longe lateque extensam fuisse persecutionem docet. Quid vero hoc ad Dodwelli argutias? qui non hoc negabat, sed non tam immanes in omnibus provinciis fuisse ausus contendit, eo quod latae ab imperatore leges ad omnes non pervenissent. Si quid video, certius ab hac detorsione TERTULLIANUM vindicavi. Duo alia deinceps testimonia attuli, quae, si omnia, id quod fieri plane nequit, [Col.0547A] APOLOGETICI loca possent elidi, nihilominus ante illum, quem designat, annum Christianos excruciatos fuisse docerent. Inanis est suspicio, cui militat vir doctus. Valeat tamen, si qui velint. Alia adhuc supersunt, quae huic non patent artificio. His immotis ea quoque jacebunt, quae idem, ut ad a. CCII. omnium afflictionum initium referat, in medium adduxit (Loc. cit. § XLI, p. 68.), ad duo redeunt illa capita. Otium ait et occasionem Christianos invadendi gentibus defuisse. Utriusque facile apparet imbecillitas, si cum iis quae scripsi contendantur. Demus tamen viro erudito loquendi veniam: Nec otium erat antea, inquit,

sive ipsi imperatori, sive provinciarum praefectis, nec ipsis urbium plebibus magistratibusque, quos externa saltem ab hostibus pax in eam saeviendi lasciviam plerumque convertit. Vix dubito, quin alia cogitaverit, [Col.0547B] cum sic scriberet.

Quod, quaeso, vinculum harum propositionum: Bello Romani fuerunt implicati, et: Christiani nihil malorum sensere? Aut nihil ego intelligo, aut nullum. Medios inter maximi belli fragores VALERIANUS infinitas Christianis molestias exhibebat. Clariora haec erunt, si distinctius ejus temporis bella intueamur. In Orientis regionibus et Gallia militiae vacabat iis annis imperator. Fuerit illic, quod tantisper concedam, in diviniore coetu pax: quod vero hinc provinciarum aliarum praefectis, quod plebi erat impedimentum, quo minus Christianos in jus vocarent? Quid notius, nunquam majorem scelerum impunitatem esse, quam bellis omnia vastantibus? Quid vulgarius denique gentium illa [Col.0547C] consuetudine, quae majores nunquam miserias Christi creabant discipulis, quam cum orbis romanus bellicis aliisque calamitatibus premeretur? Rogati, quid caussae esset, sacrificuli omnem in Christianis residere culpam confidenter clamabant: Negliguntur Dii, hanc vocem eorum Arnobius refert (L. I. adv. gentes, p. 16. ed. Heraldi) ,

atque in templis jam raritas summa est: jacent antiquae derisui caerimoniae, et sacrorum quondam veterrimi ritus religionum novarum superstitionibus occiderunt. Hinc illae

lacrymae; hinc novi novis orientibus turbis furores. Non erat itaque, cur hanc rationem clariss. Dodwelli vir alioqui paucis in hoc genere conferendus, Seb. Tillemontius, sibi ut optimam repetendam esse duceret (Histoire des Emper. Tom. III. P. 1. p. 146. 322 of 843 [Col.0547D] ed. Bruxell.). Quae quidem, tantum abest, ut aliquid probet, ut contrariis

1/4/2006 2:06 PM



iis, qui civilia movebant bella, sese addixissent? Ne pueri quidem id ferrent. Neque vero de SEVERO hic potissimum quaeritur, an is ante a. CCII. in Christianos saevierit. Quanquam et huic et aliis ipsum Christianorum nomen [Col.0548A] occasionis satis erat. Ideo torquemur, noster ait TERTULLIANUS (Apologetici c. II. p. 35.) , confitentes et

punimur perseverantes, et absolvimur negantes, quia NOMINIS PRAELIUM EST.

§ VIII. Plura quam cogitabam in eos dicta sunt, qui ante a. CCII. APOLOGETICUM non fuisse natum, contendunt. Nec tamen nimis, quod sic lucis aliquid historiae sacrae additum ac tempus vexationis Christianorum sub SEVERO curatius constitutum sit. Pergo jam ad eos, quibus longius adhuc procedere, ac, SEVERO extincto, post a. CCX. librum prodiisse defendere, placet. Facilius hi excusantur, quorum non tam mala Christianorum extenuare, quam ad CARACALLAE quoque initia extendere, animus est. Longe tamen illis argumentorum cedunt praestantia, quorum vis hic prope nulla est. Familiam vir summus [Col.0548B] ducit Jos. Scaliger, cujus auctoritatem fraudi nonnullis fuisse, equidem nil miror. Apologeticum, ait is (Notis ad Chronicon Eusebii, in Thes. tempor. p. 229, ed. Alex. Mori ultimae) , dubito, an sub SEVERO scripserit, cum dicat: Papias leges heri SEVERUS constantissimus principum exclusit, videtur de mortuo loqui. Ego vero tam acutus non sum, ut, quid haec TERTULLIANI verba de mortuo SEVERO exponere cogat, videam? Laudatur ille. At quis vivos laudibus solere decorari neget? Vox heri adhibetur. Quamobrem autem illa de praeterito SEVERI imperio, quod cum die sic TERTULLIANUS contulisset, intelligi debet. Tu jam recte, Havercampi doctissime, eam de tempore non longe elapso capi posse, [Col.0548C] monuisti (Notis ad Apologet., p. 287). Addo ego, capi ita debere, nisi patrum eruditissimum ineptiisse velimus. Ex Scaligeri sententia haec voluisset: SEVERUS, quum adhuc viveret, leges Papias abrogavit. Tacete profecto! Edocendi fortassis Romani erant, non apud inferos ab imperatore hoc beneficium esse praestitum. Sit itaque heri hic nil aliud, quam haud ita pridem. Nihilo tamen minus vir celeberrimus, Petrus Allixius, Scaligeri hoc argumentum comprobavit, illique praecipue opinionem suam, minimum non ante a. CCXI. Apologeticum litteris esse mandatum, superstruxit (Dissert. de Tertulliani vita et scriptis, cum aliis; edit. Paris, 1680. in-4o). Quod quam improvide factum sit, evidens esse opinor. Adjunxit idem duas alias pro hac computatione [Col.0548D] rationes, quas, etiamsi a celeb. Dupinio jam brevibus dilutae sunt (Nov. Bibl. des Auteurs ecclés. Tom. I. p. 107. 108. ed. secundae) , ut hic denuo expendam, institutum postulat. Primum post librum de praescriptionibus nostrum esse compositum, ex eo constare ait, quod in hoc ad illum TERTULLIANUS digitum quasi intenderit. De aetate libri de praescriptionibus hic commentandi locus non est. Adoptabo interea Cavei (Histor. litterar. scriptor. eccles., p. 43.), aliorumque sententiam, circa a. CCVII, publicatum esse. Quemadmodum clariss. Allixius probet, librum hunc in Apologetico commemorari, tantum videndum est. Locus, quem producit, hic est (c. XLVII, p. 519) : Expedite autem PRAESCRIBIMUS adulteris nostris [Col.0549A] illam esse regulam veritatis, quae veniat a Christo, transmissa per

comites ipsius, quibus aliquanto posteriores diversi isti commentatores probabuntur. Mirabilem cernis viri docti ratiocinationem: Usurpavit praescribendi vocabulum TERTULLIANUS; ergo ad librum de praescriptionibus respexit. Tum demum aliqua ejus

vis erit, si, antequam de praescriptionibus commentaretur noster, vocem praescribendi Romanis inauditam fuisse, ostenderit. Pergit vero, tangi a TERTULLIANO solis defectum Uticae a. CCX. observatum. Perii, si vera dicit. Nimis vero ingeniosum, qui ex iis, quae spectat, verbis haec elici posse putet. Audi illa (Apolog., c. XX, p. 390.) : Quod etiam

323 of 843 officia temporum et elementorum munia exorbitant: quod et monstris et portentis

1/4/2006 2:06 PM


324 of 843


§ IX. Tandem aliquando sic ad eos ventum est, qui aut ante a. CC. aut eo ipso anno Apologeticum exaratum esse confitentur, quosve veritati amiciores esse supra agnovimus. Non eumdem illi cursum tenent, sed in varia discedunt. Sunt quibus a. CXCVI, placet (Cave Hist. litter. Script. Eccl., p. 42.) . Quorum ego quidem rationes ignoro. A. CXCVIII. PAGIUM quondam elegisse, antea docui. Caesar Baronius A. CCI. ut ipse quidem computare assuevit, hoc est, aerae vulgaris, quam in disquisitionibus ejusmodi obtinere [Col.0549C] notissimum est, a. CXCIX. librum prodiisse vult (Annal. eccles. T. II, ad a. CC. n. VII, p. 198. ad a. CCI. n. XXVII, p. 307, n. XXXVI, p. 310) , videlicet cum SEVERUS in Parthos, quod hoc anno factum esse sine rationibus censet, moveret, Plautianum praetorio praefectum Romae relictum pacem violasse Christianorum conjicit. Quam ob causam TERTULLIANUM, in urbe, ut vult, tum praesentem, pericula ista hoc libro repellere voluisse putat. Suspicionem de Plautiano Anton. Pagius jam sustulit, qui eum in Asiam cum SEVERO migrasse, evicit (Crit. in Baron. T. II. ad A. CXCIX. n. IV. p. 92, 93) . Quod, cum TERTULLIANUS scriberet, non nisi christianos Romae degentes excruciatos fuisse, contendit, ipse refellit Apologeticus; quem provinciarum [Col.0549D] praesidibus inscriptum esse certum est. De tempore belli Parthici inferius diligenter agetur. Annus CC. a plurimis electus est, iisque eruditissimis viris. Est in illis JAC. PAMELIUS, (Vita Tertulliani Opp. ejus praefixa), si Jo. Forbesio a Corse (Instruct. Histor. Theol. lib. VII, c. VII, § 16. p. 320, T. II, Opp. Theol.) , qui se eum sequi affirmat, credimus; Baronius enim in sua eum castra pertrahit. Est diligentissimus Tillemontius (Hist. des Emper. Tom. III, P. I, p. 94.) : quanquam is alio loco (In sua Chronologia, ad calcem T. III, Hist. p. 1221.) dubius est, annon melius a. CCI. ponendus sit? Est L. E. Dupin (Bibl. des Auteurs eccl. Tom. I, p. 91) , aliique complures, quorum nomina hic recensere, parum arbitror [Col.0550A] utile. Nonnulli ex his simpliciter sententiam dicunt, rationes omittunt. Manet enim haec nostra id fati plerumque genus, ut contempta jaceant ac derelicta. Qui diligentissimi sunt, ex eodem sua loco petunt, quem nos in subsidium vocabimus. Differunt in factis, de quibus quaeritur, ad annos suos referendis, bello nimirum Parthico, ac Albini motibus. Quapropter nihil huic negotio perficiendo magis conducet, quam si meam, et promam, et stabiliam sententiam. Quo facto, quis aliorum rationibus locus esse queat, obscurum amplius esse nequit. Ordine vero ac per gradus incedere animus est; generaliora praecedent, ac eorum caussa, qui post SEVERUM aetatem libri collocant, eo regnante consignatum esse, demonstrabitur. Specialior sequetur disquisitio, ac impedimenta [Col.0550B] cuncta indubitatis argumentis removebuntur. Ultimo loco de ipso anno deliberabitur. § X. Imperante SEVERO opus hoc TERTULLIANUM composuisse, cum loci quidam jam supra a me indicati, tum is quem nunc recitabo declarat. Caeterum, inquit (Cap. V. p. 294.), de tot exinde principibus ad hodiernum, DIVINUM HUMANUMQUE SAPIENTIBUS, edite aliquem debellatorem Christianorum. Eum, qui tum res imperii administrabat, in principibus divinum humanumque sapientibus, seu utriusque juris ac litterarum peritis numerat. Excipe SEVERUM; et nullus erit imperatorum, in quem haec conveniant. Aut COMMODUS, aut CARACALLA, quorum ille ante, hic post eum orbi terrarum praefuit, nominandus est. PERTINAX enim [Col.0550C] et JULIANUS, qui paucis tantum diebus defuncto COMMODO fastigium hoc tenuerunt, in hunc censum non veniunt. At quales, quaeso, illi quos dixi? Nec divinum, nec humanum sapientes, belluinis verius quam humanis moribus praediti, flagitiorum, non litterarum scientissimi.

1/4/2006 2:06 PM


325 of 843


Henr. Valesio edit. p. 740, Paris, 1634, in-4 o): [Col.0550D] παιδείας μὲν γὰρ ἐπεθύμει μᾶλλον ἢ ἐπετύγχανε, καὶ διὰ τοῦτο καὶ πολυγνώμων μᾶλλον ἢ πολυλόγος ἦν. Nec enim VALESII mihi versio ex omni parte placet: Disciplinarum studiosus potius quam peritus; et reliqua. Talis princeps quin suo jure eruditis connumerari potuerit, quis dubitet? Sed longiori probatione haud opus est. Ipsa res extra omne collocat dubium, sub nullo, quam SEVERO, hoc scriptum in litteras relatum esse. § XI. Imperatorem habemus. Non omnes deinde imperii ejus annos, sed eos tantum, qui ab a. CXCIII. quo illud suscepit, ad a. CC. numerantur, spectandos esse ex antea dictis novimus. Octo igitur iste annorum circulus nos jam exercebit. Cui vero non exiguum statim detrahetur spatium, si post civile ALBINI [Col.0551A] bellum in Gallia commotum scriptum esse librum demonstrabimus. Fiet id ope loci hujus, quem exhibeo. Nihil unquam in principum capita molitos esse sectae christianae socios dum vir ingeniosus contendit, sic inter alia exclamat (Cap. XXXV, p. 3000.) : Unde Cassii et Nigri et ALBINI?

Unde qui inter duas lauros obsident Caesarem? De Romanis, nisi fallor, id est, de non christianis. Praeterita imperii mala praesidibus in memoriam hoc loco revocat,

periculaque, quibus Imperatores feliciter defuncti sint, recenset. In his praecipue tumultum ab ALBINO excitatum memorat. Ad certiorem itaque scientiam nil amplius requiritur, quam ut, quo anno Albiniani hi conatus compressi sint, disquiramus.

§ XII. Enimvero novi hic circuitus. Dissident ii, quorum [Col.0551B] magnam in his rebus auctoritatem esse, paucissimi ignorant. Unicus tamen annus tantum eos sejungit. Placet his a. CXCVII; aliis a. CXCVIII. Nos, quibus aliquid, quod ad caussam omnem discutiendam pertinet, praetermittere religio est, indubitatis rationibus, quid sentire oporteat, docebimus. Quod eo quidem libentius fiet, quoniam omnis haec disceptatio de Apologetici anno ex hoc negotio pendet. Pervulgata prior est opinio, quam plerique fastorum conditores (Vid. Onuphr. Panvinius fastor. consul., p. 241, Heidelb. 1588.) , Caesar Baronius (Annalium Tom. II, ad annum CXCIX, n. I, p. 293.) , Franc. Mediobarbus (In Numism. Imper., p. 271, Mediob. 1683) , celeberrimus Tillemontius (Histoire des Emper. Tom. III, P. I, p. 72 et p. 404) compluresque [Col.0551C] alii tuentur. Hi si majori rationes suas industria munivissent, inviolatas sine dubio ac tectas conservassent. Munivissent vero, ut opinor, si quemquam tam audacem fore putassent, ut eas pervertere ac rejicere conaretur. Ego sine omni mora iis me addictum esse profiteor. Cujus consilii rationes, antequam eorum, qui secus sentiunt, apparatum disjiciam, expositurus sum. Fundamentis enim computationis nostrae indicatis, facilius judicabitur quod pretium alteri sit statuendum. Primo omnium hoc observari volo, non diuturnum Albinianum fuisse bellum, sed altero anno coeptum, altero absolutum. Magnis ac festinatis itineribus in Galliam ex Oriente SEVERUS advolabat. Aderat et statim hostis ALBINUS. Nec mora; congrediuntur, ac velitationibus [Col.0551D] quibusdam de summa rei publicae, haud quidem ita magnis, decertant. Ancipiti initio marte pugnabatur, ac in spem victoriae ALBINUS jam erectus erat. Sed paulo post fatalis ac decretoria prope Lugdunum pugna die XI. kal. martias, SEVERO victoriam, ALBINO afferebat interitum. Omnes, quos habemus, scriptores cuncta haec brevi tempore gesta, nec ulterius quam in alterum annum protracta esse, testantur. Nec quod excipi possit ullo modo intelligo. Jam, cur duos hosce annos CXCVI. et CXCVII. esse velim, accipe. Tria in aciem argumenta educam. PESCENNIUM NIGRUM, alterum SEVERI aemulum, a. CXCIV. victum vitaque privatum esse, qui in dubium vocet aut vocare possit, nullus est. [Col.0552A] Non multo vero post in Galliam SEVERUS sicarios mittebat, qui, ne quem

1/4/2006 2:06 PM



insidiaeque comparatae retegerentur, ALBINUS continuo arma in SEVERUM capiebat. Is nuntio hoc accepto nil quieti dandum esse putabat; sed collectis e vestigio, quae poterant, copiis incredibili celeritate in Galliam, qua animi erat vehementia, [Col.0552B] properabat, ALBINUM que adoriebatur. Ne Byzantii quidem exspectare volebat expugnationem. Αὐτὸς δὲ, inquit de eo Herodianus (Hist. L. III, c. VI. p. 139.) τῆς ὁδοῦ εἴχετό, μηδεμίαν ἀνοχὴν ἀναπαύλης διδοὺς μήτε ἑορταῖς μήτε καμάτοις, κρύους καὶ θάλπους ὀμοίως καταφρόνων. Ipse iter faciebat sine intermissione, neque festos dies, neque labores ullos magnopere curans, algoris atque aestus juxta patiens. Hanc qui festinationem considerat, non potest, quin a. CXCVI, initium a. CXCVII. finem Albiniani belli factum esse constituat. Insidiatores concedam a. CXCV ablegatos a SEVERO esse. Anno hoc pene finito eos in facinore deprehensos esse, adjungam. Denique A. CXCVI jam exorso rei ejus certiorem SEVERUM esse factum dicam. Intra haud ita multos dies morae impatientissimus imperator, qui currebat [Col.0552C] potius, quam proficiscebatur, Galliam post hunc nuntium acceptum attingere potuit. Aliud ex obsidionis Byzantinae tempore praesidium parabimus. Dio Cassius trium annorum spatio, ἐπὶ ὅλον τριετῆ χρόνον, oppugnatam a SEVERO hanc urbem fuisse, scribit (Hist. Lib. LXXIV, p. 845, ed. Francof. 1606.) . Omnes rei circumstantiae, id quod Tillemontio (Voy. Not. VIV, sur Sévère, T. III, Hist. des Emper., P. I, p. 401, 402.) jam observatum esse video, non de completo annorum trium circulo has voces explicandas esse jubent, sed ita tantum, ut tribus annis sibi succedentibus continuatam fuisse obsidionem indicent, licet fortassis primo exeunte coepta, tertio incipiente perfecta sit. Modus hic loquendi Graecis admodum familiaris est. Non [Col.0552D] disputabo, cui anno initium ejus assignari debeat, num a. CXCIII aut a. CXCIV: sufficit, quod iterum Dioni debemus (Histor. Lib. LXXIV, p. 844) NIGRO nondum extincto urbem copiis fuisse cinctam. Cecidit is a. CXCIV. Sive igitur, quod aliqui faciunt, finis a. CXCIII, sive exordium a. CXCIV. praeferatur, semper vicimus. Nec tamen nego, melius longe eos sentire, qui A. CXCIV. eligunt, ac multis quidem de caussis. Cadit ergo expugnatio in a. CXCVI. Nondum vero in potestatem imperatoris urbs redacta erat id temporis, cum ALBINO occurrebat, Herodiano teste (Histor. L. III. c. VI. p. 139.) . Quin in itinere gallico jam constitutus fuisse videtur, cum receptae urbis nuntius ad eum perferretur. [Col.0553A] Quod si ergo Byzantii recuperati et profectionis adversus ALBINUM annus unus idemque est, ille vero necessario a. CXCVI sit, sequitur omnino A. CXCVII praelium lugdunense commissum fuisse. Si ad a. CXCVIII progrediaris, obsidionem una byzantinam per quatuor durasse annos confiteberis, id quod falsissimum esse ex Dione constat. Maximum est, quod postremo loco afferam, argumentum. Magna apud Gruterum, aliosque inscriptionum, magna apud Biragium numorum, vis est, quae natu majorem SEVERI filium, ANTONIUM, CARACALLAM deinde vocatum, a. CXCVIII Augusti condecoratum esse titulo docet. Qua quidem commoti eruditi homines, licet de die, menseque disceptent (Vid. Ant. Pagi Crit. in Baron. T. II, ad A. CXCVIII, n. VII, p. 90; Henr. Norisius de votis [Col.0553B] decennal. Impp. p. 91, S. Tillemont Histoire des Emper. T. III, P. I, Not. XIX, sur Sevère p. 406.) de anni veritate non dubitant, ac Spartianum, qui id a. CC., decimo tertio CARACALLAE anno, factum fuisse ait (Vit. Severi c. XVI, p. 182.) , deferendum esse monent. Quo hunc jure reprehendant, quem ego quidem non de titulo Augusti, sed Imperatoris, ANTONINO a militibus imposito, intelligi forte debere, conjicio, non laboro. Ipsam sententiam et amplector, et nullis expositam esse dubiis agnosco. Egregie vero ea nostrae subvenit hoc loco computationi. Anno qui lugdunense praelium secutus est, honorem hunc CARACALLAE esse habitum ex Historicis liquet. Herodianus 326 of 843 paulo ante [Col.0553C] parthicam expeditionem Romae (Histor. Lib. III, c. IX, p. 148.)

1/4/2006 2:06 PM


327 of 843


§ XIII.---Equidem sic argumentis hisce comparatum esse arbitror, ut communem de ALBINI clade sententiam certissimam esse doceant. Si res flagitaret, de aliis addendis essem sollicitus. Jam satius esse puto, ut, quid eos, quibus tritam relinquere viam placuit, commoverit, disquiramus. Levia sunt: nec tamen omittenda. Dion. Petavius primas teneat. [Col.0553D] Initium is oppugnati Byzantii ad a. CXCV refert. Quam ob rem necessarium quoque fuit, quum triennio obsidio ista continuata sit, ut A. CXCVII., quo Orientem reliquerit SEVERUS, a. CXCVIII quo ALBINUM devicerit, fuisse diceret (Doctrinae tempor. Lib. XV. p. 693. ed. Paris. 1627) . Perspicuus est error, modo observetur, fontem ejus esse, quod male exordium oppugnationis byzantinae a. CXCV tribuerit. Haec vero, ut id faceret, ratio eum impulit, quod NIGRO superstite tantae molis operi, qualis haec obsidio, SEVERUM vacare non potuisse, credidit. Contrarium ex Dione vir eruditus discere potuisset, ut jam indicavi. Revocetur itaque cum Dione bysantinae oppugnationis initium ad verum suum a. CXCIV, et [Col.0554A] res ipsa, ut in gratiam nobiscum redeat, Petavium coget (Conf. Tillemont Hist. des Emper. T. III. Not. XVI, sur Sevère, p. 404) . Henricus Norisius eidem se patrocinari opinioni innuit (Diss. de votis decennal. Impp. p. 93. Patavii 1686), at rationes non aperit, Spartianum ab eo laudari video, quem nihil hujusmodi dixisse scio. Quare me confestim ad Anton. Pagium confero, cui hanc aeram ex instituto stabilire propositum fuit. (Crit. in baron. ad A. CXCVIII, n. V, p. 89) . Fallitur enim Tillemontius, qui Pagium secum facere ait [(1) 1Kb] . Summa rationum ejus, quas mire disjectas in unum colligo, haec est: Quinquennalia SEVERI, sine ulla controversia A. CXCVIII, Romae celebrata sunt, Herodianus vero statim post pugnam lugdunensem ingenti cum celeritate Romam eum petiisse, [Col.0554B] ac, simul ac adventaverit, Quinquennalia ista exhibuisse narrat. Quare si paulo post interemptum ALBINUM, cujus cladem decima nona februarii die contigisse nullus inficiatur, imperator Romam ingressus est, si inter reditum hunc ejus in urbem et quinquennalia nulla aut exigua mora fuit interposita, eumdem necis ALBINI et quinquennalium annum esse deberi, indubitatum est. Nisi, quam facilis in his rebus lapsus esset, scirem, certe admirarer, ab homine tam erudito infirmas ejusmodi ratiunculas proficisci potuisse. Mihi quidem in illis generatim id displicet, quod sic motibus ALBINIANIS tres annos contra omnem fidem tribuit. Arma A. CXCVI, sumpta esse profitetur. Petavium alio loco reprehendit, [Col.0554C] qui ob eam, quae ipsi cum Pagio communis erat, sententiam, sequentem annum praetulerat (Diss. Hypatica P. II. c. XII. p. 221) . Neque tamen, se hoc pacto in longe difficiliores, quam Petavium, tendiculas incidere sentit, quum in tertium annum omnibus repugnantibus bellum istud protrahat. Est et aliud, quod hanc premit sententiam. Iter SEVERI in Orientem ad expeditionem parthicam, quod eodem anno CXCVIII. factum esse conceditur a viro docto, cum quinquennalibus istis, redituque in urbem conjungitur. At hoc omnium scriptorum adversatur testimoniis, qui sic de his rebus exponunt, ut sine omni dubio ad alium annum reditus SEVERI in urbem e Gallia, ad alium migratio ad debellandos Parthos referenda sit. Quid de rationibus speciatim dicam, [Col.0554D] quarum nulla se sustentare, vel leviter potest? Distincte quamlibet excutiam. Incertissimum est, a. CXCVIII quinquennalia SEVERUM exhibuisse. Ipse celeb. Pagius hanc inculcavit regulam: Quinquennalia, Decennalia et id genus festa, modo anno quinto ineunte, modo exeunte indiscriminatim celebrabantur (Diss. Hypatica P. II, c. II, § V, p. 87). Lubrico eam fundamento ab eo impositam esse non ignoro, illi nimirum, cujus princeps auctor est, sententiae, imperatores in solemnitatibus ejusmodi consularem

1/4/2006 2:06 PM



a. CXCVII quam a. CXCVIII, eum spectacula ista plebi edere potuisse. Praepositus est imperio circa medium forte a. CXCIII. Diem et mensem, de quo alii litigant, scire parum refert (Vide Tillemont Hist. des Emper. T. III. Not. VII. sur Sevère p. 393) . Ego ipsum interea Pagium sequar, qui Idibus Maii id factum censet (Diss. Hypat. P. II, c. XII, p. 220). Quintus itaque imperii ejus a. CXCVII, mense Maio exordiendus erit. Quae jam vero ratio afferri potest, qua invicte demonstretur, non a. CXCVII, quo [Col.0555B] quintus SEVERI annus incipit, sed a. CXCVIII, quo desinit, Quinquennalia eum dedisse. Utrumque enim fieri potuisse certum est. Reliquorum deterior adhuc conditio est. Falsum est Herodianum dicere, Imperatorem statim post adventum in urbem plebi munera ista edidisse, quae quinquennalia vocat. Audiamus viri verba (Historiar. L. III, c. VIII, p. 145) : Ὁ δ᾽ οὖν Σεβῆρὸς εἰς τὸ τοῦ Διὸς τέμενος ἀνελθὼν, καὶ τὰς λοιπὰς τελέσας ἱερουργίας, ἐπανῆλθεν εἰς τὰ βασίλεια, καὶ τῷ δήμῳ προὒθηκεν ἐπὶ ταῖς νίκαις μεγίστας νομὰς, τοῖς δὲ στρατιώταίς ἐπέδωκε χρήματα πλεῖστα, ἄλλα τε πολλὰ συνεχώρησεν ἃ μὴ πρότερον εἶχον. Politianus ita vertit: Postea vero quam in templum Jovis ingressus est, omniaque sacrificia de more [Col.0555C] peregit, reversus in palatium magnoque congiario

populum Romanum, victoriae nomine, prosecutus, ac nummos militibus largitus est, simul alia permulta indulsit, quae nunquam antea acceperant. Quinquennalium hic mentionem quaero, sed frustra. Pagium quidem dicere audio: Quae novitates gratiaque quinquennalium SEVERI indicia. Infelicem vero divinationem! Quasi non aliis temporibus, quam Quinquennalibus, istiusmodi rebus donari populus potuerit. Et quid obfuit, doctissime Pagi, quod voces illas Herodiani non videres, ἐπὶ ταῖς νίμαις? Ob victoriam de ALBINO reportatam, non Quinquennalis imperii caussa, de quibus ludis postea separatim Herodianus dicit, hanc liberalitatem SEVERUS exercebat. Non minus in eo fallitur, quod ex Herodiano [Col.0555D] patere ait, Augustum statim post ALBINI cladem Romam contendisse. Dicit is quidem, quum Romam peteret, πολλῷ τάχει eum migrasse. At non iter illud coedem ALBINI confestim excepisse memorat (L. c. pag. 145). Potius, non antea eum Romam esse reversum narrat, quam res ordinasset Britanniae, composuisset Galliam ac de magna amicorum ALBINI copia supplicium sumpsisset. Quae tanti momenti sunt negotia, ut multum temporis in perficiendis illis consumptum sine dubio fuerit. Nihil igitur jam certius esse affirmamus, quam A. CXCVII [(1) 1Kb] motus ALBINI, auctore ejus occiso, sedatos fuisse. [Col.0556A] § XIV.---Atque sic inoffenso pede ad reliqua pergi, annusque Apologetici nostri facilius constitui potest. Libere igitur a. CXCVIII, laborantibus fratribus eo subvenire voluisse, pronuntio. Locus, qui hanc firmat opinionem, hic est: Sed et qui nunc

scelestarum partium socii aut plausores quotidie revelantur, post vindemiam parricidarum racematio superstes, quam recentissimis et ramossisimis laureis postes praestruebant? quam elatissimis et clarissimis lucernis vestibula enubilabant? quam cultissimis et superbissimis toris forum sibi dividebant? non ut gaudia publica celebrarent, sed ut vota propria jam edicerent in aliena solemnitate et exemplum atque imaginem spei suae inaugurarent, nomen principis in corde mutantes. Eadem officia deperdunt et qui Astrologos et Aruspices et Augures et [Col.0556B] Magos de Caesarum capite consultant (Apolog. c. XXXV, p. 458) . Non fugit illustris hicce locus Baronium: non

Tillemontium praeteriit. Sed neuter, quod absque diminutione tantorum hominum dixerim, eo recte uti potuit, eo quod in aliis rebus errarent. Vidit aliquid Baronius ac de strage reliquiarum ALBINI eum interpretandum esse, bene monuit (Annal. ad a. CC, n. III, p. 198). Aetatem libri idcirco recte notare non potuit, quoniam a. CXCVIII. SEVERUM 328 of 843 reducem factum fuisse Romam, ac a. CXCIX, Parthis signa demum illata esse, statuit.

1/4/2006 2:06 PM



inter belli parthici initia collocat, post ipsam difficillimam urbis Atrae obsidionem accidisse, vir eruditus censeat. Nos, diligenter excusso TERTULLIANI loco, facilem negotio exitum inveniemus. Parricidae quinam sint in eo, apertum est; ii nempe, qui ALBINO imperium affectanti aut ope aut consilio affuerant. Cicero jamdudum sic senserat (Philippica II, c. XIII, p. 446, T. II, Opp. ed. Gruteri) plus etiam quam parricidas ejusmodi esse homines: siquidem, ut addit, atrocius est patriae parentem quam suum occidere. At horum longe plurimi qui aut vere criminis [Col.0556D] istius rei erant, aut falso habebantur, tam in Gallia, quam Romae deinde supplicio affecti erant, praeter eos qui aperte arma tulerant. Herodianus et Spartianus hic possunt consuli. Atque hoc est, quod vindemiam TERTULLIANUS vocat. Racematio quaedam, ut quidem Imperator putabat, adhuc supererat. [Col.0557A] Suspicax scilicet et simul argenti cupidus princeps, quum jam omnia tranquillitati restituta essent, nihilominus quosdam e latebris veluti protrahebat, quos insidias sibi fecisse aiebat, ac ad mortem ideo rapi jubebat. Ista vigente racematione, ut loquitur, TERTULIANUS scribebat. Scire itaque, quo tempore reliquias seditiosorum investigaverit SEVERUS, est ipsum Apologetici annum scire. Ipse vero illud indicat post solemnia quaedam Romae facta evenisse, in quibus isti imperatoris inimici magnum falso gaudium prae se tulerint. Quantum intercesserit intervallum non addit. Patet tamen, haud ita magnum intelligi debere. Est et alius in alio ejus libro locus, qui, quod ad hoc momentum, hinc quasi explicat (Libro ad Scapulam c. I. p. 552. Opp.) : Nunquam, ait, Albiniani, aut Nigriani, vel Cassiani inveniri potuerunt [Col.0557B] Christiani: sed iidem ipsi, qui per genios eorum in pridie usque juraverant, qui pro salute eorum hostias et voverant et fecerant. De eadem re loquitur vir ingeniosus, de qua in nostris, quae exponimus. Vocem itaque pridie, quae breve denotat tempus, ad utrumque trahi, quid prohibet? Quaenam vero erant haec gaudia publica, ad quae respicit? Fallor aut quinquennalia innuit. Romam quidem quum ingrederetur SEVERUS post interfectum ALBINUM, gaudiis omnia et plausibus personabant (Vid. Herodianus Histor. Lib. III. c. VIII, p. 145) . Nec nobis id obesset, si quis eam hic laetitiam publicam indicari diceret. Longe tamen probabilius arbitror de quinquennalibus sermonem esse, cum alias ob caussas, tum quod vota pro salute [Col.0557C] Augusti tum esse facta, subindicat: Sed ut vota propria jam edicerent in aliena solemnitate, et reliqua. Ecquid vero notius, ludis quinquennalibus hunc morem praecipue observatum fuisse? Equid his numorum inscriptionibus celebrius: VOTA DECENN. SUSCEP.? Tangit has ceremonias sine dubio Herodianus, qui praeter munus illud, quod Romam redux Imperator populo exibuerat, aliam ejus hujus generis liberalitatem paulo ante parthicam expeditionem commemorat. νομάς τε μεγαλοφρόνως ἐπεδίδου, ἐπετέλεσε δὲ καὶ ἐπινικίον ἀγῶνα, τοὺς παντάχοθεν μούσης τε ὑποκρίτας, καὶ ἀνδρείας μαθήτας μεταπεμψάμενος (L. III, c. VIII, p. 147). Sed et congiaria dedit uberrima et certamen proposuit, undique accitis ludionibus atque athletis. Idem Spartianus perhibet (Vita Severi, c. XIV, p. 150.) cujus haec sunt: [Col.0557D] Profectus deinde ad bellum parthicum est, edito gladiatorio munere et congiario populo dato. Vide, quam amice hi duo conspirent: quam apte uterque praecessisse aliquam magnae munificentiae solemnitatem expeditionem parthicam tradat. Quae si celeberrimus attendisset Tillemontius, aliter sine dubio instituisset. De Pescenni NIGRI sectatoribus, quas in Syria venabatur SEVERUS, sermonem hic esse censet. At eos inducit TERTULIANUS, qui Romanis interfuerint spectaculis. Quales, qui in Syria delitescebant, NIGRI sectatores non erant. Quo anno, num a. CXCVII aut CXCVIII festos hosce dies imperator indixerit, parum curo. Id mihi tantum, ut ostendam, incumbit, sanguinem denuo Albinianorum, ut credebantur, 329 of 843 [Col.0558A] profusum fuisse, quum in eo esset, ut Parthos invaderet. Nullus quidem si

1/4/2006 2:06 PM


330 of 843


quibus aliisque in superioribus dixerat) caussis vel veris vel simulatis occidit.

Damnabantur autem plerique cur jocati essent: alii cur tacuissent: alii cur pleraque figurata dixisseut: ut esset imperator vere nominis sui, vere Pertinax et Severus. Huc

etiam, quae paulo post consequuntur, verba refero, quae, ut opinor, non ad solam Nigrinianorum in Oriente persecutionem [Col.0558B] pertinent, et cum ultimis TERTULLIANI conferenda sunt: Multos etiam, quasi Chaldaeos aut vates de sua salute

consuluissent, interemit, praecipue suspectos unumquemque idoneum imperio.

Transacta res est. a. CXCVIII, omnium consensu, in Parthos SEVERUS profectus est. Tum post quinquennalia exhibita, quum jam nil nisi praelia et Parthorum funera spiraret, racematio illa rebellium, de qua TERTULLIANUS, contigit. Igitur, quin eodem anno Apologeticus sit exaratus, dubitari amplius nequit. Licet nunc quoque annum primum calamitatum christianis imperante SEVERO illatarum designare. Sustinuerant jam per aliquod tempus furorem hostium, quum pro eis noster verba faceret. Certe nusquam de vulneribus nuper inflictis, sed inveteratis jam malis, loquitur. [Col.0558C] Quod, si non prius, minimum a praecedenti a. CXCVII miserias eorum repetendas esse, ostendit. § XV.---Habes jam, quae de aetate Apologetici TERTULLIANI tecum communicare statui. Equidem, ut cum robur, tum perspicuitatem iis compararem, pro viribus studui, utrumque num consecutus sim, aliorum esto judicium. Aliquid si obscuritatis adhaeret, non tam meo id vitio factum esse cogitabis, quam negotii ipsius. Habent hoc disquisitiones ejusmodi, ut semper aliquid domesticarum secum vehant sordium. Sed nec iis, qui prima merent stipendia, scribuntur, verum iis qui jam aliquem inter cives eruditos gradum nacti utriusque historiae, rerumque criticarum non ignari sunt. Quibus quidem, quod illis perobscurum videtur, nullam difficultatem parere [Col.0558D] solet. Mihi, si fata velint, suisque labor noster fautoribus non plane caruerit, hac via pergere propositum est. De reliquis TERTULLIANI operibus non eadem tantum industria, verum etiam de vita ejus satisque diligentius, quam huc usque factum video, peculiari libro commentabor; cui dissertationes quasdam in opera ejus adjiciam. Dudum est, quod eruditiores novam eorum editionem exoptant. Ac nemo me quidem libentius hoc onus in se devolvisset, si ea mihi vivendi sors obtigisset, ut me rite eo defungi posse putarem. Quae quum mihi negata sit, ea tamen, qua dixi, ratione, non tam de hac parte, quam de ipsa Historia sacra et civili bene mereri, constitui. Molitus est ejusmodi [Col.0559A] opus immortalis memoriae vir, Henricus Dodwellus (Ex vita ejus a Fr. Brockesby scripta vid. la Roche Bib. Angl. Tom. 1. P. 1. p. 86. 87) . Mors quominus ad finem perduceret, prohibuit. Ego vero vehementer dubito, an par eruditioni candor ac judicii maturitas in eo futura fuisset. Habemus TERTULLIANI vitam a PETRO Allixio: At eam, quam si dixero minus esse perfectam ac elaboratam, a veritate non aberravero. Sint ea, quae in hac Dissertatione ex ea consideravimus, speciminis loco. Petri Thomae [Col.0560A] du FOSSE vitam TERTULLIANI, quam sine nomine auctoris prodiisse, Dupinius testatur (Bibl. des Auteurs eccl. Tom. XVIII. p. 258) , nec ego, nec omnes forte, qui extra Galliam versamur, vidimus. Palma igitur adhuc in medio posita est; quam ut mihi vindicem, si vixero, studebo. Non is sum, qui me iis, quos nominavi, viris doctrina longe inferiorem esse nesciam. Idem tamen, nimis fortassis audacter, Dodwellum veritatis amore, caeteros assiduitate et diligentia me superaturum esse, spondeo.

1/4/2006 2:06 PM



LIBER PRIMUS. [Col.0559B] 1. Testimonium ignorantiae vestrae, quae iniquitatem dum defendit, revincit, in promptu est, quod omnes, qui vobiscum retro ignorabant et vobiscum oderant, simul eis contigit scire, desinunt odisse qui desinunt ignorare, imo fiunt et ipsi quod oderant, et incipiunt odisse quod fuerant. Adeo quotidie adolescentem numerum Christianorum ingemitis. Obsessam vociferamini civitatem; in agris, in castellis, in insulis Christianos; omnem sexum, omnem aetatem, omnem denique dignitatem transgredi a vobis quasi detrimento doletis. Nec tamen hoc ipso ad aestimationem alicujus latentis boni animos promovetis; non licet rectius suspicari, non libet propius experiri; hic tantum curiositas [Col.0559C] humana torpescit. Amatis ignorare, quod alii gaudeant invenisse; mavultis nescire, quia jam odistis, quasi certe non odituros vos sciatis. Atquin, si nullum erit odii, reperietur optimum utique ab injustitia priore discedere; sin vero caussa constiterit, nihil odio detrahetur, quod adeo amplius justitiae scientia cumulabitur, nisi si emendari pudet aut excusari piget. Scio plane, qua responsione soletis redundantiae nostrae testimonium convenire: non utique eo bonum praejudicari, quia plerosque convertat et sibi rapiat, inquitis. Novi demutationem mentis et malas partes. Quot desertores bonae vitae? quot transfugae in perversum? Multi bona fide, imo jam plures pro extremitatibus temporum. Verum deficit adaequatio comparationis istius. Nam de malo ita constat [Col.0559D] apud omnes, ut ne ipsi quidem rei, qui ad malum transeunt et a vobis in perversa divertunt, defendere malum pro bono audeant. Turpia timori, pudori impia habent; denique gestiunt latere, devitant apparere, trepidant deprehensi, negant accusati; ne torti quidem facile aut semper confitentur, certe damnati moerent; exprobrant etenim quod erant in semetipsos: [Col.0560B] malae mentis ab innocentia transitum vel fato imputant; adeo nolunt suum esse, quia malum negare non possunt. Christiani vero [(a) 1Kb] quid tale consequuntur? Neminem pudet, neminem poenitet, nisi tantum pristinorum. Si denotatur, gloriatur: si trahitur, non subsistit. Si accusatur, non defendit; interrogatus, confitetur; damnatus, gloriatur. Quod hoc malum est, in quo mali natura cessat? 2. In quo ipsi etiam contra formam indicandorum malorum judicatis. Nam nocentes quidem perductos, si admissum negent, tormentis urgetis ad confessionem, Christianos vero sponte confessos tormentis comprimitis ad negationem. Quae tanta perversitas, [Col.0560C] ut confessioni repugnetis, tormentorum officia mutetis, gratis reum evadere, invitum compellentes negare? Praesides extorquendae veritatis, de solis nobis mendacium exquiritis, ut dicamus nos non esse quod sumus. Opinor, non vultis nos malos esse, ideoque gestitis de isto nomine excludere. Sane caeteros ad hoc tenditis [(1) 1Kb] et carnificatis, ut negent esse quod esse dicuntur. Atquin illis negantibus non creditis; nobis, si negaverimus, statim creditis. Si certi estis nos nocentissimos esse, cur etiam in hoc aliter quam nocentes a vobis agimur? Non dico quod neque accusationi neque recusationi spatium commodetis; soletis et inaccusatos et indefensos non temere damnare. Sed verbi gratia si de homicida confutatur [(2) 1Kb] , non statim confesso eo 331 of 843 nomen homicidae dispuncta caussa est aut [Col.0560D] satiata cognitio. Quanquam

1/4/2006 2:06 PM


332 of 843


requirenda quae nostis. Hoc ergo perversius, si cogitis negare, de quibus certissime scitis, imo, quod magis odio vestro competebat, seposita forma judicandi, proprio studio non ad negationem certare, ne quos odistis liberaretis, sed ad confessionem singulorum scelerum, quo magis inimicitiae satiarentur ex aggeratione poenarum, dum recognoscitur, quot quisque jam convivia illa celebrasset, quotiens in tenebris incursionis incesta. Quid? quod eradicandi generis diffundenda erat requisitio, porrigenda quaestio in socios consciosque. Perducerentur [(a) 64Kb] infantarii et coqui et ipsi canes [(b) 1Kb] pronubi, emendata res esset [(c) 1Kb] . Etiam spectaculis gratia aggregaretur; quanto enim studio in caveam [Col.0561B] conveniretur, depugnaturo aliquo, qui centum infantes devorasset? Sed enim tam horrenda tamque monstruosa de nobis deferuntur. Utique erui debuerunt, ne incredibilia viderentur, et odium in nos publicum refrigesceret. Nam et plerique fidem talium temperant, horrentes [(d) 1Kb] naturam quaerere pabulum ferinum, quam concubitus ab humano genere praeclusit. 3. Vos igitur, alias diligentissimi ac pertinacissimi discussores scelerum longe minorum, cum talibus tam horrendis et omnem impietatem supergressis eam diligentiam deseratis, neque confessionem recipiendo judicantibus semper laborandam, neque exquisitionem digerendo damnatoribus semper consulendam: jam apparet, omne in nos crimen non alicujus sceleris sed nominis dirigi. Adeo, si de criminum [Col.0561C] veritate constaret, ipsa criminum nomina damnatis accommodarent, ut ita pronuntiaretur in nos: illum homicidam, vel incestum, vel quodcumque jactamur, duci, suffigi, ad bestias dari placet. Porro sententiae [Col.0562A] vestrae nihil nisi Christianum confessum notant; nullum criminis nomen exstat, nisi nominis crimen est: haec etenim est revera ratio totius odii adversus nos. Nomen [(e) 175Kb] in caussa est, quod quaedam occulta vis per vestram ignorantiam oppugnat, ut nolitis scire pro certo, quod vos pro certo nescire certi estis, et ideo nec creditis quae non probantur, et, ne probentur facile [(1) 1Kb] , non vultis inquirere, ut nomen inimicum sub praesumptione criminum puniatur: adeo ut de nomine inimico recedatur, ideo negare compellimur, dehinc negantes liberamur tota impunitate proeteritorum: jam non cruenti, neque incesti, quia nomen illud amisimus. Sed dum haec ratio suo loco ostenditur, vos quam insequimini ad expugnationem nominis, edite: quod nominis crimen, quae offensa, [Col.0562B] quae culpa? Praescribitur enim vobis, non posse crimina objicere, quae neque institutum [(f) 1Kb] dirigit, neque assignat, neque sententia enumerat. Quod praesidi offeratur, quod probatio [(2) 1Kb] de reo inquiratur, quod respondetur vel negatur, quod de consilio recitatur, id reum agnosco. Itaque de nominis merito, si qui reatus est nominum, si qua accusatio vocabulorum, ego arbitror nullam esse vocabulo aut nomini querelam, nisi cum quid aut barbarum sonat, aut infaustum sapit, vel impudicum, vel aliter quam enuntiantem delectet. Haec vocabulorum aut nominum crimina, sicuti verborum atque sermonum barbarismus est vitium et solecismus et insulsior figura. Christianum vero nomen, quantum significatio est, de unctione interpretatur; etiam cum corrupte a vobis Christiani [Col.0562C] pronuntiamur (nam ne nominis quidem ipsius liquido certi estis), sic quoque de suavitate vel bonitate modulatum est [(g) 1Kb] . Detinetis igitur in hominibus innoxiis [(1) 1Kb] etiam nomen innoxium nostrum, non incommodum [Col.0563A] [1Kb] linguae, non auribus asperum, non homini malum, non patriae infestum, sed et graecum aliis et sonorum et interpretatione jucundum. Et utique non gladio aut cruce aut bestiis punienda sunt nomina. 4. Sed dicitis, sectam nomine puniri sui auctoris. Primo quidem, sectam de auctoris

1/4/2006 2:06 PM



ignorando sectam, qui ignoratis auctorem, aut non recensendo [Col.0563B] auctorem, quia nec sectam recensetis, in solum nomen impingitis, quasi in illo detinentes sectam et auctorem quos omnino non nostis. Et tamen Philosophis patet libertas transgrediendi a vobis in sectam et auctorem et suum nomen, nec quisquam illis odium movet, cum in mores, ritus, cultus, vietusque vestros palam ac publice omnem eloquii amaritudinem elatrent, cum legum contemptu, sine respectu personarum, ut quidam etiam in principes ipsos libertatem suam impune jaculentur. Sed veritatem seculo operosissimam philosophi quidem affectant, possident autem Christiani; ideoque qui possident, magis displicent, quia qui affectat, illudit [(b) 1Kb] , qui possidet, defendit: denique Socrates ex ea parte damnatus est, quia proprius tentaverat veritatem, deos vestros destruendo: [Col.0563C] quanquam nondum tunc in terris nomen christianum, tamen veritas semper damnabatur. Itaque et sapientem non negabitis, cui etiam Pythius vester testimonium . Vicit Apollinem dixerat: Virorum, inquit, omnium Socrates sapientissimus [(c) 29Kb] veritas, ut ipse adversus se pronuntiaret; confessus [Col.0564A] est enim, se deum non esse, sed eum quoque sapientissimum affirmans, qui deos abnuebat; porro apud vos eo minus sapiens, quia deos abnuens, cum ideo sapiens, quia deos abnuens. Quo more etiam nobis soletis: bonus vir Lucius Titius, tantum quod Christianus; item alius: ego miror Caium Seium gravem virum factum Christianum. Pro stultitiae caecitate laudant quae sciunt, vituperant quae nesciunt, et id quod sciunt eo quod nesciunt vitiant. Nemini subvenit: ne ideo bonus quis et prudens, quia Christianus; aut ideo Christianus, quia prudens et bonus; cum sit humanius occulta manifestis adjudicare, quam manifesta de occulto praejudicare. Aliquos retro ante hoc nomen vagos, viles, improbos norant, emendatos repente mirantur, et tamen mirari quam [Col.0564B] assequi norunt. Alii tanta obstinatione certant, ut cum suis utilitatibus depugnent, quas de commercio istius nominis capere possunt. Scio maritum unum atque alium, anxium retro de uxoris suae moribus, qui, ne mures [(d) 1Kb] quidem in cubiculum irrepentes sine gemitu suspicionis sustinebat, comperta caussa novae sedulitatis et inusitatae captivitatis [(e) 1Kb] , omnem [(f) 1Kb] uxori patientiam obtulisse, negasse zelotypum, maluisse lupae quam Christianae maritum; ipsi suam licuit in perversum demutare naturam, mulieri non permisit in melius reformari. Pater filium, de quo queri desierat, exhaeredavit. Dominus servum, quem praeterea necessarium senserat, in ergastulum dedit. Simul quis intellexerit Christianum, mavult nocentem. Nam et ipsa per se traducitur disciplina, nec [Col.0564C] aliunde prodimur, quam de bono nostro. Si et mali [(g) 1Kb] de suo malo radiant, cur nos soli contra instituta naturae pessimi de bono denotamur? Quid enim insigne praeferimus, nisi primam sapientiam, qua frivola humanae manus opera non adoramus; abstinentiam, qua ab alieno temperamus; pudicitiam, quam nec [Col.0565A] oculis contaminamus; misericordiam, qua super indigentes flectimur; ipsam veritatem, qua offendimus; ipsam libertatem, pro qua mori novimus? Qui vult intelligere qui sint Christiani, istis indicibus utatur necesse est. 5. Quod ergo dicitis: pessimi et probrosissimi avaritia, luxuria, improbitate; non negabimus quosdam; sufficit et hoc ad testimonium nominis nostri: si non omnes, si non plures. Necesse est in corpore, [et] quantum velis integro aut puro, ut naevus aliquis effruticet, aut verrucula exsurgat, aut lentigo sordescat. Coelum ipsum nulla serenitas tam colata purgat, ut non alicujus nubeculae flocculo resignetur. Modica macula in fronte, in parte quadam exemplari [Col.0565B] visa, quo universitas munda est: major boni portio modico malo ad testimonium sui utitur. Cum tamen aliquos de nostris malos 333 of 843 probatis, jam hoc ipso Christianos non probatis; quaerite, secta cui malitiae deputatur?

1/4/2006 2:06 PM


334 of 843


philosophiae adimplent? Omnes nomen de professionibus gestant; seducant nomen professionis praestantia, qui superficie vocabuli infamant veritatem. Non statim sunt, qui [Col.0565C] dicuntur; sed quia non sunt, frustra dicuntur, et fallunt eos, qui rem nomini addicunt cum de re status nominis competat. Et tamen ejusmodi neque congregant neque participant nobiscum, facti per delicta denuo vestri; quando ne illis quidem misceamur, quos vestra vis atque saevitia ad negandum subegit. Utique enim facilius inter nos inviti desertores disciplinae, quam voluntarii continerentur. Caeterum sine caussa vocatis Christianos, quos ipsi negant Christiani, qui se negare non norunt [(a) 1Kb] . 6. His propositionibus responsionibusque nostris, quas veritas de suo suggerit, quotiens comprimitur et coarctatur consciencia vestra, tacitae ignorantiae suae testis, confugitis aestuantes ad arulam quamdam, [Col.0565D] id est, legum auctoritatem, quod utique non plecterent [Col.0566A] sectam istam, nisi de meritis apud conditores legum constitisset. Quid ergo prohibuit apud executores quoque legum proinde constare, cum de caeteris criminibus, quae similiter legibus arcentur ac puniuntur, nisi prius requiratur, poena cessat? verbi gratia, homicidam, adulterum lege, discutitur tamen de ordine admissi; et tamen cognitum est omnibus genus facti. Christianum puniunt leges. Si quod est factum Christiani, erui debet; nulla lex prohibet inquirere. Atquin pro legibus facit inquisitio. Quomodo enim legem observabis cavendo quod lege prohibetur, adempta diligentia cavendi per defectum agnoscendi quid observes. Nulla sibi lex debet conscientiam justitiae suae, sed eis a quibus captat obsequium. Caeterum suspecta lex est, si probari se non [Col.0566B] vult. Merito igitur tamdiu justae in Christianos et reverendae et observandae censentur, quamdiu ignoratur quod persequuntur; merito, post agnitionem iniquissimae repertae, cum suis machaeris et patibulis et leonibus despuuntur; legis injustae honor nullus est. Ut opinor autem, dubitatur de iniquitate legum quarumdam, cum quotidie novis consultis constitutisque duritias nequitiasque earum temperetis. 7. Unde ergo, inquitis, tantum de vobis famae licuit, cujus testimonium suffecerit forsitan conditoribus legum? Quis, oro, sponsor aut illis tunc aut exinde vobis de fide? Fama est. Nonne haec est: Fama [(b) 130Kb] malum, quo non aliud velocius ullum. (Virg. Aeneid. IV, 174.) [Col.0566C] plurimum [(c) 1Kb] Cur malum, si vera semper sit, non mendacio [(1) 1Kb] ? quae ne tum quidem cum vera defert, a libidine mendacii cessat, ut non falsa veris intexat adjiciens, detrahens, varietate confundens. Quid, quod ea conditio illi, ut nonnisi cum mentitur perseveret; tamdiu enim vivit, quamdiu non probat quidquam; siquidem approbata cadit, et quasi officio nuntiandi functa decedit; exinde res tenetur, res nominatur; nec quisquam dicit, verbi gratia: hoc Romae aiunt factum; aut: fama est, illum provinciam sortitum; sed: ille provinciam sortitus est, et: hoc factum est Romae. Nemo famam nominat, nisi incertus, quia nemo sit fama, sed conscientia certus; nemo famae credit, nisi stultus, quia sapiens non credit incerto. Fama, quantacumque ambitione diffusa est, ab uno aliquando ore exorta sit necesse est, [Col.0566D] exinde in traduces quodammodo linguarum et aurium [Col.0567A] serpit et modicum originum vitium rumores obscurat, ut nemo recogitet, ne primum illud os mendacia seminaverit, quod saepe fit aut aemulationis ingenio, aut suspicionis arbitrio, aut etiam nova mentiendi voluptate. Sed bene, quod omnia tempus revelat, testibus sententiis et proverbiis vestris,

1/4/2006 2:06 PM



impii Christiani, si justus, si castus, injusti et incesti [Col.0567B] Christiani, si non hostis publicus, nos publici hostes; quales simus damnator ipse demonstravit, utique aemula sibi puniens. Et tamen permansit erasis omnibus hoc solum institutum Neronianum, justum denique ut dissimile sui auctoris. Igitur aetati nostrae [(c) 1Kb] nondum anni CCL. Tot iniqui interea, tot cruces [(d) 20Kb] divinitatem consecutae, tot infantiae trucidatae, tot panes cruentati, tot strages lucernarum, tot errores nuptiarum, et adhuc Christianis sola fama decernit. Habet quidem grande fundamentum de vitio ingenii humani, felicius in acerbis atrocibusque mentitur; quanto enim proni ad malitiam, tanto ad mali fidem opportuni estis, facilius denique falso malo, quam vero bono creditur. Si quem tamen [Col.0567C] apud vos prudentiae locum iniquitas reliquisset, ad explorandam famae fidem, utique justitia poscebat dispicere, a quibus potuisset fama in vulgus, et ita in totum orbem dari. Ab ipsis enim Christianis non opinor, cum vel ex forma ac lege omnium mysteriorum silentii fides debeatur; quanto magis talium, quae prodita non evitarent interim humana animadversione praesentaneum supplicium? Si ergo non ipsi proditores sui, sequitur ut extranei. Oro vos, extraneis unde notitia, cum etiam justa et [Col.0568A] licita mysteria omnem arbitrii extraneum caveant? nisi inclita minus spernunt. Atquin extrancis tam honorare quam confingere magis competit . . . domesticorum curiositas furata est per rimulas et cavernas. Quid, cum domestici eos vobis prodant? Omnes a nullis magis prodimur, quanto magis, si atrocitas tanta sit, quae justitia indignationis omnem familiaritatis fidem rumpit, non potuerit continere, quod horruit, mens, quod expavit, oculus? Hoc quoque mirum, si et ille, qui tanto impatientiae jure prosiluit, deferre et non probare gestit, et ille, qui audiit, non et [(1) 1Kb] videre curavit; siquidem par fructus est et delatoris, si quod detulit probet, et auditoris, si quod audit etiam sibi credat. Tunc, inquitis, primo delatum et exhibitum est, auditum et inspectum est, [Col.0568B] atque exinde famae commendatum. Hoc quidem superscendit omnem admirationem, si semel deprehensum est quod semper admittitur, nisi desivimus jam talia factitare. Atquin et idem vocamur, et in iisdem deputamur, et de die redundamus; quo [(2) 1Kb] plures, hoc pluribus odiosi; magis increscit odium, increscente materia; proficiente multitudine reorum, quid ita non proficit multitudo nuntiatorum? Quod sciam, et conversatio notior facta est; scitis et dies conventuum nostrorum; itaque et obsidemur et opprimimur, et in ipsis arcanis congregationibus detinemur. Quis unquam tamen semeso puero [(e) 1Kb] supervenit? quis in cruentato pane vestigia dentium deprehendit? quis tenebris repentino lumine irruptis immunda aliqua, [Col.0568C] ne dixerim incesta, indicia, recognovit? Si praemio impetramus, ne tales in publicum extrahamur, quare et opprimimur? Possumus et omnino non extrahi; quis enim proditionem criminis alicujus sine crimine ipso aut vendit aut redimit? Sed quid extraneis speculatoribus et indicibus detractem, qui talia objiciatis, quae non ab ipsis nobis cum maxima vociferatione publicentur, aut statim audita, si prius demonstrantur, aut postea reperta, si interim celentur? Sine dubio enim initiatum volentibus mos est prius [Col.0569A] ad magistrum sacrorum vel patrem adire. Tum ille dicet: Infans tibi qui adhuc vagit [(1) 1Kb] necessarius, qui immoletur, et panis aliquantum, qui in sanguine infringatur, praeterea candelabra, quae canes annexi deturbent, et offulae, quae eosdem : sed et mater aut soror tibi necessaria est. Quid, si nullae erunt? canes [(2) 1Kb] opinor, legitimus Christianus esse non poteris? Haec, oro vos, denuntiata ab aliis sustinent prodi? Diversum opus non est scire illos [(3) 1Kb] ; prius fallaciae negotium perpetratur, ignaris et dapes et nuptiae subjiciuntur. Nihil enim unquam retro de Christianis mysteriis audierunt. Tamen postea cognoscant necesse est vel aliis quos 335 of 843 inducunt praeministranda. Caeterum quam vanum est profanos scire quod nesciat

1/4/2006 2:06 PM



atque miserandae nationes, ecce proponimus vobis disciplinae nostrae sponsionem. Vitam aeternam sectatoribus et conservatoribus suis spondet, e contrario profanis et aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminatur; ad utramque caussam mortuorum resurrectio praedicatur. Viderimus de fide istorum, dum suo loco digeruntur; interim credite, quemadmodum nos. Volo enim scire, si per talia scelera adire parati estis, quemadmodum nos? Veni, si quis [Col.0569C] es, demerge ferrum in infantem; vel si alterius officium est, tum modo specta morientem animam, antequam vixit, certe excipe rudem sanguinem in quo panem tuum saties, vescere libenter; interea discumbens dinumera loca, ubi mater aut soror torum presserit; nota diligenter, ut cum tenebrae irruerint, tentantes scilicet diligentiam singulorum, non erres extraneam incursans: piaculum feceris, nisi incestum. Haec cum expunxeris, vives in aevum. Cupio respondeas, si tanti facias aeternitatem? imo idcirco nec credis, et jam si credideris, nego te velle, et jam si velles, nego te posse. Cur autem alii possint, si vos non potestis? cur non possitis, si alii possunt? Impunitatem, aeternitatem quanto constare vultis? An hae nobis omni modo redimendae videntur? an [Col.0569D] alii ordines dentium Christianorum, specus [Col.0570A] facium, et alii ad incesti libidinem nervi? Non, opinior; satis enim est nobis sola veritate a vestra positione discerni. Tertium genus dicimur, [(a) 1Kb] cynopennae [(4) 1Kb] aliqui, vel sciapodes, vel aliqui de subterranea [(b) 1Kb ] . antipodes 8. Si qua istic, apud vos saltem ratio est, edatis velim primum et secundum genus, ut ita de tertio constet. Psammetichus quidem putavit tibi se ingenio exploratus, si de prima generis: dicitur enim infantes recenti e partu seorsum a commercio hominum alendos tradidisse nutrici, quam et ipsam propterea elinguaverat, ut in totum exsules vocis humanae non auditu formarent loquelam, sed suo promentes eam primam nationem designarent, cujus [Col.0570B] sonum natura dictasset. Prima vox [(c) 65Kb] Bekkos [(5) 1Kb] renuntiata est; interpretatio ejus Panis apud Phrygas nomen est; Phryges primi genus exinde habentur. Sed hoc unum erit de vanitatibus vestrarum fabularum non otiose nobis retractandum, quo fidem vestram vanitatibus quam veritatibus [(6) 1Kb] deditam demonstrare gestimus. An omnino credibile sit, tali membro desecto, vastato ipsius animae organo et utique radicitus caeso, castratis faucibus, quae etiam extrinsecus periculose vulnerantur, exinde tabo in praecordia refluente, postremo aliquamdiu cessantibus alimentis, vitam nutrici perdurasse? Age nunc, perseveraverit Philomelae medicamentis . . . . quam et ipsam prudentiores, non linguae caede, sed pudoris rubore mutam interpretantur. Si ergo vixit, potuit [Col.0570C] effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonum tinnitumque, sine modulatu labellorum, expanso ore, lingua stupente, de solis faucibus cogi licet: id fors tunc infantes, quia unicum, facilius commentati, paulo modulatius, utpote linguatuli, in ventum [(d) 1Kb] alicujus interpretationis impegerint. Sint nunc primi Phryges, non tamen tertii Christiani; quantae enim aliae gentium series post Phrygas? Verum recogitate, ne quos tertium genus dicitis, principem locum obtineant, siquidem non ulla gens non Christiana; itaque quaecumque gens prima, nihilominus Christiana. Ridicula dementia, novissimos dicitis et tertios nominatis. Sed de superstitione tertium genus deputamur, non de ratione, ut sint Romani, Judaei, dehinc Christiani. Ubi autem Graeci? vel si in Romanorum [Col.0570D] [(1) 1Kb] superstitionibus censentur, quandoquidem [Col.0571A] [1Kb] etiam deos Graeciae (c 6) Roma sollicitavit, ubi saltem Aegyptii, et ipsi, quod sciam, privatae curiosaeque religionis? Porro, si tam monstruosi, qui tertii loci, quales habendi, qui primo 336 of 843 et secundo antecedunt?

1/4/2006 2:06 PM



redundaverit, si Nilus non redundavit, si coelum stetit, si terra movit . . . . tiva vastavit, si fames afflixit, statim omnium vox: Christi . . . . tum. Quasi modicum habeant aut aliud metuere! [Col.0571B] Quid igitur? Opinor, ut contemptores deorum vestrorum haec jacula eorum provocamus. Ut supra edidimus, aetatis nostrae [(b) 1Kb] nondum anni trecenti, quantae clades ante id spatium supra universum orbem ad singulas urbes et provincias ceciderunt? quanta bella externa et intestina? quot pestes, fames, ignes, hiatus motusque terrarum seculum digessit? Ubi tunc Christiani, cum res Romana tot historias laborum suorum subministravit? ubi tunc Christiani, cum Hierenappe [(c) 1Kb] et Delphos et Rhodos [(d) 1Kb] et Creta insulae multis cum millibus hominum pessumierunt; vel quam Plato memorat majorem Asiam aut Africam in Atlantico mari mersam; cum Vulsinios de coelo, Tarpeios de suo monte perfudit ignis, cum terrae motu mare Corinthium ereptum est, cum [Col.0571C] totum orbem cataclysmus abolevit? Ubi tunc, non dicam contemptores deorum Christiani, sed ipsi dei vestri, quos clade illa posteriores loca, oppida approbant, in quibus nati, morati, sepulti sunt, etiam quae condiderunt? non alias enim superfuissent ad hodiernum, nisi posthuma cladis illius. Sed relegere et revolvere non curatis testimonia temporum aliter vobis renuntiata, imprimis ne deos vestros injustissimos pronuntietis, qui propter contemptores etiam cultores suos laedunt; tunc enim vosmetipsos errare probatis, si deos traditis, qui vos a meritis profanorum non discernunt. Quod si, ut unus atque alius . . . . . mus ait, idcirco vobis [(f) 8Kb] quoque irascuntur, quoniam de [Col.0572A] [1Kb] nostra eradicatione negligitis, absolutum est de infirmitate et mediocritate eorum: nam non irascerentur vobis in animadversione cessantibus, si ipsi exsequi possent; quanquam et alias confitemini istud, si quando illos supplicio nostro videmini ulcisci. Abaliud a majore defenditur [(e) 1Kb] . 10. Pudeat igitur deos ab homine defendi. Effundite jam omnia venena, omnia calumniae tela infligite huic nomini, non cessabo ultra repellere; at postmodum obtundentur expositione totius nostrae disciplinae; nunc vero eadem ipsa de nostro corpore vulsa in vos retorquebo, eadem vulnera criminum in vobis defossa monstrabo, quo machaeris cadatis. Jam primo, quod in nos generali vestris admentationibusque [(2) 1Kb] accusatione dirigitis, divortium ab institutis majorum, [Col.0572B] considerate etiam atque etiam, ne vobiscum communicemus crimen istud. Ecce enim per omnia vitae ac disciplinae corruptam, imo delatam in vobis antiquitatem recognosco. De legibus quidem jam supra dictum est, quod eas novis de die consultis constitutisque obruistis. De reliqua vero conversationis humanae dispositione palam subjacet, quanto a majoribus mutaveritis, cultu, habitu, apparatu, ipsoque victu, ipsoque sermone. Nam pristinum ut rancidum relegatis, exclusa ubique antiquitas in negotiis, in officiis; totam auctoritatem majorum vestra auctoritas dejecit. Sane, quod vobis magis probro est, laudatis semper vetustates, et nihilominus recusatis. Qua perversitate tant . . . . . . majorum apud vos permanere probari debuerunt, cum ea quae probatis recusetis? Sed et [Col.0572C] ipsum quod videmini a majoribus traditum fidelissime custodire et defendere, vel quo maxime reos non transgressionis postulatis, de quo totum odium christiani nominis animatur, deorum dico culturam, perinde a vobis destrui ac despici ostendam, nisi quod non perinde; nos enim contemptores deorum haberi nulla ratio est, quia nemo contemnit quod sciat omnino non esse. Quod omnino est, id contemni potest, quod nihil est, nihil patitur. Igitur quibus est, ab eis patiatur necesse esse, Quo magis oneramini, credentes esse et contemnentes, colentes et despuentes, honorantes et lacessentes! Licet etiam 337 of 843 hinc recognoscere, inprimis, cum alii alios deos colitis, eos quos non colitis, [Col.0573A]

1/4/2006 2:06 PM



maxime in persona deorum vestrorum, ipsi quoque impii deprehenduntur. Mentior, si nunquam censuerant, ne qui imperator fanum, quod in proelio vovisset, prius dedicasset quam senatus probasset, ut contigit M. Aemilio, qui voverat Alburno deo. Utique enim impiisimum, imo contumeliosissimum admissum est, in arbitrio et libidine sententiae humanae [Col.0573B] locare honorem divinitatis, ut deus non sit, nisi cui esse permiserit senatus. Saepe censores inconsulto populo adsolaverunt; certe Liberum patrem [(a) 1Kb] cum sacro suo consules senatus auctoritate urbe non solummodo, verum tota Italia eliminaverunt. Caeterum Serapem et Isidem [(b) 1Kb] et Harpocratem et Anubem prohibitos Capitolio Varro commemorat, eorumque statuas a senatu dejectas, nonnisi per vim popularium restructas. Sed tamen et Gabinius consul Kalendis Januariis, cum vix hostias probaret, prae popularium coetu, quia nihil de Serape et Iside constituisset, potiorem habuit senatus censuram, quam impetum vulgi, et aras institui prohibuit. Habetis igitur in majoribus vestris, etsi non nomen, attamen sectam christianam, quae deos negligit. Horum, si vos saltem [Col.0573C] integrum honoribus vestris rei esse laesae religionis: sed invenio conspirasse a vobis tam superstitionis quam impietatis profectum. Quanto enim irreligiosiores deprehendimini? Privatos enim deos, quos Lares et Penates domestica consecratione perhibetis, domestica licentia [(c) 1Kb] inculcatis, venditando, pignerando pro necessitate ac voluntate. Essent quidem tolerabiliora ejusmodi contumaciae sacrilegia, nisi quod eo jam contumeliosiora, quod modica. Sed aliquo solatio privatorum et domesticorum deorum querelae juvantur, quod publicos turpius contumeliosiusque tractetis. Jam primum, quos in hastarium regessistis, , omni quinquennio inter vectigalia vestra [Col.0574A] publicanis subd . . . tis [(2) 1Kb] proscriptos addicitis. Sic Serapeum, sic Capitolium petitur, addicitur, conducitur [(3) 1Kb] . . . . . sub eadem voce praeconis, eadem exactione quaestoris. Sed enim agri tributo onusti viliores, hominum capita stipendio censa ignobiliora; nam hae sunt captivitatis notae et poenae [(4) 1Kb] . Dei vero, qui magis tributarii, magis sancti, imo qui magis sancti magis tributarii. Majestas constituitur in quaestum, negotiatio [(d) 1Kb] religione proscribitur, sanctitas locationem mendicat; exigitis mercedem pro solo templi, pro aditu sacri, pro stipitibus, pro ostiis; venditis totam divinitatem, non licet eam gratis coli; plus denique publicanis reficitur, quam sacerdotibus. Non suffecerat vectigalium deorum contumelia, de contemptu scilicet [Col.0574B] aestimanda, nec contenti estis deis honorem non habuisse, nisi etiam, quemcumque habetis, depretietis aliqua indignitate. Quid enim omnino ad honorandos eos facitis, quod etiam non mortuis vestris ex aequo praebeatis? Exstruitis deis templa, aeque mortuis templa; exstruitis aras deis, aeque mortuis aras, eisdem titulis superscribitis litteras [(5) 1Kb] , easdem statuis inducitis formas, ut cuique ars aut negotium aut aetas fuit: senex de Saturno, imberbis de Apolline, virgo de Diana figuratur, et miles in Marte, et Vulcano faber ferri consecratur. Nihil itaque mirum, si hostias easdem mortuis, quas et deis caeditis, eosdemque odores crematis. Quis istam contumeliam excuset, quae ut aut [(6) 1Kb] mortuos cum deis deputet? Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta sunt, sacrique apparatus, [Col.0574C] ut tensae et currus et solisternia et lectisternia . . . . tie [(7) 1Kb] et ludi [(e) 17Kb] . Plane, quoniam illis coelum patet, hoc quoque non sine contumelia deorum: primo quidem, quod non decuerit alios eis annumerari, quibus datum sit post mortem deos fieri; secundum, quod tam libere atque manifeste coram populo pejeraret contemplator Proculus in coelum recepti, nisi contemneret quos dejeraret, quam ipse, quam ii, qui ei pejerare permittant; consentiunt enim ipsi nihil esse quod dejerant, imo insuper et praemio afficiunt, quia publice contempserit perjurii 338 of 843 vindices; quanquam perjurii apud vos [(8) 1Kb] unusquisque purus [Col.0575A] est [(a)

1/4/2006 2:06 PM


339 of 843


enim aliquando etiam de fiducia vel conscientiae securitate vel naturali sublimitate animi. Derisus vero quanto lascivior, tanto denotatior ad contumeliae morsum. Recognoscite igitur, quam derisores inveniamini numinum vestrorum, non dico quales sitis in sacrificando, quod enecta et tabida quaeque mactatis; de opimis autem et integris supervacua [(2) 1Kb] esui capitula et ungulas et plumarum setarumque praevulsa, et si quid domi quoque habituri [Col.0575B] non fuissetis. Omitto quae vulgae aut sacrilegae gulae videbuntur majorum prope religionem convenire; atquin doctissimi gravissimi, quatenus gravitas atque prudentia de doctrina proficere credunt, et irreverentissimi erga deos vestros semper existunt, nec eis cessit litteratura, quam ut aut turpia aut vana aut falsa de deis inferat. Ab ipso exordiar Homero [(c) 1Kb] vestro, ejus unda omnis et omne aequor [(d) 1Kb] , cui quantum honorem additis, tantum deis vestris derogastis, magnificando qui de eis lusit. Adhuc meminimus Homeri; ille, opinor, est, qui divinam majestatem humana conditione tractavit, casibus et passionibus humanis deos imbuens, qui de illis favore diversis gladiatoria quodammodo paria commisit: Venerem sauciat sagitta humana, Martem tredecim mensibus [Col.0575C] in vinculis detinet fortasse periturum, eadem Jovem poene perpessum a coelitum plebe traducit, aut lacrymas ejus super Sarpedonem [(e) 66Kb] excutit, aut luxuriantem cum Junone foendissime inducit, commendato libidinis desiderio per commemorationem amicarum. Exinde quis non poetarum ex auctoritate principis [Col.0576A] sui in deos insolens, aut vera prodendo aut falsa fingendo? Et tragici quidem aut comici pepercerunt, ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur? Taceo de philosophis, quos superbia severitatis et duritia disciplinae ab omni timore securos, nonnullus etiam afflatus veritatis adversus deos erigit: denique et Socrates in contumeliam eorum quercum [(3) 1Kb] et canem et hircum [(f) 39Kb] jurat. Nam et si idcirco damnatus est, cum poenituerit Athenienses damnationis, discriminatores quoque impenderit, restituitur testimonium Socrati, et possum retorquere, probatum esse in illo, quod nunc reprobatur in nobis. Sed et Diogenes nescio quid in Herculem lusit, et Romani stili Diogenes, Varro trecentos Joves, seu Jupiteres dicendum est, sine capitibus inducit. Caetera lasciviae [Col.0576B] ingenia etiam voluptates vestras per dedecus deorum administrant. Dispicite apud vos Lentulorum et Hostiorum sacrilegas venustates, utrum mimos an deos vestros in strophis et jocis rideatis; sed et histrionicas litteras magna cum voluptate suscipitis, quae omnem faeditatem designant deorum. Constuprantur coram vobis majestates in corpore impuro. Famosum et diminutum caput imago cujuslibet dei vestit. Luget Sol filium fulmine extinctum laetantibus vobis, Cybela pastorem suspirat fastidiosum non erubescentibus vobis, et sustinetis Jovis elogia modulari. Plane religiosiores estis in gladiatorum cavea, ubi super sanguinem humanum, super inquinamenta poenarum, proinde saltant dei vestri, argumenta et historias nocentibus erogandis, aut in ipsis dei nocentes [Col.0576C] puniuntur. Vidimus saepe castratum Attin deum a Pessinunte, et qui vivus cremabatur Herculem induerat. Risimus et meridiani ludi de deis lusum, quo Dis Pater, Jovis frater, gladiatorum exsequias cum malleo deducit, quo Mercurius, in calvitio pennatulus [(g) 1Kb] , in caduceo ignitulus [(h) 1Kb] , corpora exanimata [Col.0577A] jam mortemve simulantia e cauterio probat. Singula ista quaeque adhuc investigare quis possit? Si honorem inquietant divinitatis, si majestatis fastigium adsolant, de contemptu utique censentur, quam eorum qui ejusmodi factitant, quam eorum qui ita suscipiunt. Quare nescio, ne plus de vobis dei vestri quam de nobis querantur . . . . . ex alia parte adulamini, redimitis si qua delinquitis, et postremo licet vobis in eos quos esse voluistis; nos vero in totum aversamur. 1/4/2006 2:06 PM



vastis in Iocis aquae inopia laborantes, onagris, qui de pastu aquam petituri aestimabantur, indicibus fontis [(1) 1Kb] usos evasisse; ita ob eam gratiam consimilis bestiae superficiem a Judaeis coli, inde opinor praesumptum, nos quoque ut Judaicae religionis propinquos eidem simulacro initiari. At enim idem Cornelius Tacitus, sane ille mendaciorum loquacissimus, oblitus affirmationis suae in posterioribus refert, Ponpeium magnum Judaeis debellatis captisque Hierosolymis templum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse. Ubi ergo is deus fuerit? utique nusquam magis quam in templo tam memorabili, praesertim omnibus praeter sacerdotibus clauso, quo non vererentur extraneum. [Col.0577C] Sed quid ego defendam, professus interim confessionem temporalem omnium in vobis ex pari transferendorum? Credatur deus noster asinina aliqua persona; certe negabitis vos eadem habere nobiscum? Sane vos totos asinos colitis et cum sua Epona, et omnia jumenta et pecora et bestias, quae perinde cum suis praesepibus consecratis. Et hoc forsitan crimini datis, quod inter cultores omnium tantum asinarii sumus. Sed et qui nos crucis antistites affirmat, consecraneus erit noster. 12. Crucis qualitas, signum est de ligno; etiam de materia colitis penes vos cum effigie; quanquam sicut vestrum humana figura est, ita et nostrum propria. Viderint nunc liniamenta, dum una sit qualitas; viderit [Col.0577D] forma, dum ipsum sit dei corpus. Quod si de [Col.0578A] hoc differentia intercedit, quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Attica et Ceres Pharia, quae sine forma rudi palo et solo staticulo ligni informis repraesentatur [(a) 97Kb] ? Pars crucis, et quidem majus, est omne robur, quod de recta statione defigitur. Sed nobis tota crux imputatur, cum antemna scilicet sua et cum illo sedilis excessu [(b) 67Kb] . Hoc quidem vos incusabiliores, qui mutilum et truncum dicastis lignum quod alii plenum et structum consecraverunt. Enimvero de reliquo integra est religio vobis integrae crucis, sicut ostendam. Ignoratis autem etiam originem istam deis vestris de isto patibulo provenisse. Nam omne simulacrum, seu ligno seu lapide desculpitur, seu aere defunditur, seu qua cumque alia locupletiore materia producitur, plasticae manus praecedent [Col.0578B] necesse est; plasta autem lignum crucis in primo statuit, quoniam ipsi quoque corpori nostro tacita et secreta linea crucis situs est. Quod caput emicat, quod spina dirigitur, quod humerorum obliquatio . . . Si statueris hominem manibus expansis, imaginem crucis feceris. Huic igitur exordio, et velut statumini argilla desuper intexta paulatim membra complet, et corpus struit, et habitum, quem placuit argillae, intus cruci ingerit; inde circino et plumbeis modulis praeparatio simulacri in marmor, in lutum, vel aes, vel quodcunque placuit deum fieri, transmigratur. A cruce argilla, ab argilla deus; quodammodo transit crux in deum per argillam. Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus. Exempli gratia dictum erit, nempe de olivae nucleo et nuce persici et grano piperis sub terra temperato arbor exsurgit in ramos, [Col.0578C] in comam, in speciem sui generis. Eam si transferas, vel de brachiis ejus in aliam subolem utaris, cui deputabitur quod de traduce provenit? non illi grano aut nuci aut nucleo? Nam cum tertius gradus secundo adscribibitur, aeque primo secundus, sic tertius redigitur ad primum transmissus per secundum. Nec diutius super isto argumentandum est, quando naturali praescriptione omne omnino genus censum ad originem refert, quantoque genus censetur, tanto origo convenitur in genere. Si igitur in genere deorum crucum originem colitis, hic erit nucleus et granum primordiale, ex quibus apud vos simulacrorum silvae propagantur. Ad manifesta jam [(2) 1Kb] : Victorias ut numina, et quidem augustiora quanto laetiora, [Col.0578D] veneramini. Con. . . . . . . . one [(3) 1Kb] quid melius extollant, [Col.0579A] cruces erunt intestina quodammodo tropaeorum. Itaque in Victoriis et cruces colit castrensis religio, signa adorat, signa 340 of 843

1/4/2006 2:06 PM



13. Alii plane humanius solem Christianum deum aestimant, quod innotuerit ad orientis facere nos precationem vel die solis laetitiam curare. Quid vos minus partem [(a) 1Kb] facitis? Non plerique affectatione adorandi aliquando etiam coelestia ad solis initium labra vibratis? Vos certe estis, qui etiam in laterculum septem dierum solem recepistis, et ex diebus ipsum praelegistis, quo die lavacrum substrahatis, aut in [Col.0579B] vesperam differatis, aut otium et prandium curetis. Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a vestris ad alienas religiones. Judaei enim festi, sabbata et coena pura, et judaici ritus lucernarum et jejunia cum azymis et orationes litorales, quae utique aliena sunt a diis vestris. Quare, ut ab excessu revertar, qui solem et diem ejus nobis exprobratis, agnoscite vicinitatem; non longe a Saturno et sabbatis vestris sumus. 14. Nova jam de Deo nostro fama suggessit. Adeo nuper quidam perditissimus in ista civitate, etiam suae religionis desertor, solo detrimento cutis Judaeus [(b) 1Kb] utique magis post bestiarum morsus, ad quas se locando quotidie toto jam corpore decutit, cum incedit, picturam in nos proposuit sub ista proscriptione: ONOKOITHZ [(2) 9Kb] . Is erat auribus canteriorum, et in toga, cum libro, altero pede ungulato. Et credidit vulgus judaeo. Quod enim aliud genus [Col.0579C] seminarium est infamiae nostrae? Itaque in tota civitate ὀνοκοίτης praedicatur. Sed et hoc tamque externum et auctoritate temporis destitutum etqualitate auctoris infirmum, libenter excipiam studio retorquendi. Videamus igitur, an hic quoque nobiscum deprehendamini. Neque enim interest qua forma, dum deformia simulacra curemus? Sunt penes vos et canino [Col.0580A] capite et leonino et de bove et de ariete et hirco cornuti dii, caprigenae vel anguini et alites plantmerleta, fronte et tergo [(c) 1Kb] Quid itaque nostrum unicum denotatis? 15. Plures Onocoetae penes vos deprehenduntur. Si in deis aequalitate concurrimus, sequitur, ut sacrificii vel sacri quoque inter nos diversitas nulla sit, ut ex alia specie comparationis satis fiat. Nos infanticidio litamus sive initiamus? Vos, si de memoria abierunt, quae caede hominis, quaeque infanticidiis transegisse, recognoscetis suo ordine; nunc enim differimus pleraque, ne cadem videamur ubique retractare. Interim, ut , amen non aliter dixi, ex alia parte non deest adaequatio. Nam etsi nos aliter [(d) 1Kb] vos [(e) 1Kb] quoque infanticidae, qui infantes editos enecantes legibus quidem prohibemini, sed nullae magis [Col.0580B] leges tam impune, tam secure sub omnium conscientiae unius ae . . . . . . . tabellis eluduntur. Sed nec eo distant, si vos non ritu sacri, neque deo necatis. Atquin in hoc asperius, quod frigore et fame, aut bestiis . . . . . . . . . . . tis, aut longiore in aquis morte demergitis. At et si quo . . . . . . . . dissimilius penes vos fit, eo addicite, quo vestra pignora ex. . . . . . . . . . s, et supplebitur. Imo superacervabitur in vobis quidquid. . . . . ratione defecerit. Sed de ea impietatis hostia dicimur. . . . . dum ita quoque in vobis recognoscitur, ubi opportunius positum est, non multo secernimur a vestra voracitate, si illa impudica est, nostra vero crudelis, conjungimur si forte natura, qua semper saevitia cum impudicitia concordat. 16. Quanquam quid minus, imo quid non amplius facitis? parum scilicet humanis visceribus inhiatis, quia vivos et puberes devoratis? parum humanum sanguinem lambitis, quoniam futurum sanguinem [Col.0580C] elicitis? parum infante vescimini, quia infantem totum praecoquum perhauritis? Ventum est ad horam lucernarum et caninum ministerium et ingenia tenebrarum. Quo in loco metuo ne cedam. Quid enim tale in vobis detinebo? Verum jam laudate consilium incesti verecundi, quod adulteram noctem 341 of 843 commenti sumus, ne aut lucem, aut veram noctem contaminaremus, [Col.0581A] quod

1/4/2006 2:06 PM


342 of 843


vero etiam in tenebris scelera nostra recognoscere possumus. Plane Persae, Ctesias edit, tam scientes quam non horrentes cum matribus libere fiunt. Sed et Macedones, id quod probaverunt, palam est factitare, siquidem cum primus scenam eorum Oedipus intravit trucidatus oculos, risu ac derisu exceperunt; tragaedus consternatus retracta persona: Numquid, ait, domini, displicui vobis? responderunt Macedones: Imo tu quidem pulchre. Aut scriptor [Col.0581B] vanissimus si finxit, aut Oedipus dementissimus si ita fecit; atque exinde alter ad alterum, ἤλαυνε dicebat εἰς τὴν μητέρα [(1) 1Kb] . Sed una vel alia gens quantula macula totius orbis? Nos enim omnem infecimus solem, omnem polluimus Oceanum! Date igitur aliquam nationem vacantem ab eis, quae omne hominum genus ad incestum trahunt. Si qua gens concubitu ipso et aetatis ac sexus necessitate, ne dixerim libidine et luxuria, caret, ea erit quae carebit incesto; si qua ab humana conditione privata quadam natura remota est, ut neque ignorantiae neque errori neque casui opposita sit, ea erit quae sola Christianis respondere constantius possit. Respicite igitur luxuriam inter errores et ventos fluctuantem, si desunt populi, [Col.0581C] quos ad hoc sceleris incursent lata vada et aspera erroris. Imprimis cum infantes vestros alienae misericordiae exponitis aut in adoptionem melioribus parentibus, obliviscimini, quanta materia incesti, subministratur, quanta occasio casibus aperitur? Plane [Col.0582A] ex aliqua disciplina severiores aut certo respectu ejusmodi eventuum a libidine temperatis quocumque loco domi aut peregre, ut non dispersio seminum et saltus ubique luxuriae nescientibus filios edat, quos aut ipsi postmodum parentes, aut alii. . . . . incursent, quando etiam aetatum moderatio libidine exclusa sit. Quotcumque adulteria, quotcumque stupra, quotcumque publicatae libidinis . . . . . sive stativo vel ambulatorio titulo, tot sanguinis mixtiones, tot compagines generis, tot inde traduces ad incestum; unde adeo mimis et comoedis argumentorum venae fluunt, unde ista quoque talis ante tragoedia erupit. Fusciano [(a) 1Kb] praefecto urbi, judicata punitione reatus, fortuita negligentia comitata ultra januam progressus iter, praetereuntibus tractus domo excidit. Graeculus vel a limine Graeculo more [(b) 133Kb] captaverat intrans [(2) 1Kb] , inde mutatus [Col.0582B] Asiae aetate Romam in venalicio refertur. Emit imprudens pater et utitur Graeco. Dehinc, ut vestra, adolescentem dominus in agrum et vincula legat. Illic jam dudum paedagogus et nutrix poenas dabant. Repraesentatur eis tota caussa, referunt invicem exitus suos: illi, quod alumnus in pueritia periisset; ille, se quoque a pueritia periisse, caeterum eodem eventu Romae natum honesta domo. Forsitan et signa quaedam retexuerit. Igitur Dei voluntate, ut tanta seculo macula exprobraretur, spiritus dei [(d) 1Kb] de die concutit: tempora cum aetate respondent, aliquid et oculi de lineamentis recordantur, proprietates nonnullae in corpore recensentur. Dominos, imo jam parentes tantum prolatae inquisitionis diligentia impellit. Investigatur [Col.0582C] venaliciarius [(e) 1Kb] , infeliciter invenitur. Revelato scelere, parentes sibi laqueo medentur. Bona filio male superstiti praefectus adscribit, non ad haereditatem, sed ad stipendium stupri et incesti. Satis erat unum istud exemplum publicae erubescentiae [Col.0583A] ejusmodi scelerum delitescentium in vobis. Nihil semel evenit in rebus humanis, semel plane erui potest. De sacramentis nostrae religionis opinor intentatis, et sunt paria vestris etiam non sacramentis. [(c) 2Kb]

17. De Obstinationibus vero vel praesumptionibus, si qua proponitis, ne istae quidem ad . Prima obstinatio est, quae secunda communionem comparationis absistunt [(a) 1Kb] ab eis religio constituitur Caesarianae majestatis, quod irreligiosi dicamur in Caesares,

1/4/2006 2:06 PM


343 of 843


palatiis ipsis sanguis [(1) 1Kb] Caesaris notam fixit [(b) 1Kb] ; nulla in provinciis affectata majestas. Adhuc Syriae cadaverum odoribus spirant; adhuc Galliae Rhodano suo non lavant. Sed omitto vesaniae crimina, quia nec ista Romanum nomen admittunt. Vanitatis sacrilegia conveniam, et ipsius vernaculae gentis irreverentiam recognoscam, et festivos libellos, quos statuae sciunt [(c) 1Kb] , et illa obliqua nonnunquam dicta a concilio atque maledicta, quae circi sonant. Si non armis, saltem lingua semper rebelles estis. Sed aliud, opinor, est, non jurare per genium Caesaris. Dubitatur enim de perjuris jure, cum ne per deos quidem vestros ex fide dejeretis. [Col.0583C] Sed non dicimus deum imperatorem; super hoc enim, quod vulgo aiunt, sannam facimus [(d) 6Kb] . 18. Imo qui deum Caesarem dicitis, et deridetis, dicendo quod non est, et male dicitis, quia non vult esse quod dicitis; mavult enim vivere, quam deus fieri. Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis, [Col.0584A] quod neque gladios neque cruces neque bestias vestras, non ignem, non tormenta, ob duritatem ac contemptum mortis, animo recusemus. At enim haec omnia apud priores majoresque vestros non contemni modo, sed etiam magna laude pensari ac virtute didicerunt. Gladius quot et quantos viros voluntarios! piget prosequi. Crucis vero novitatem numerosae abstrusae Regulus vester libenter dedicavit. Regina Aegypti bestiis suis usa est. Ignes post Carthaginensem feminam Asdrubale marito in extremis patriae constantiorem docuerat invadere ipsa Dido. Sed et tormenta mulier Attica fatigavit tyranno negans, postremo, ne cederet corpus et sexus, linguam suam pastam exspuit, totum eradicatae confessionis ministerium. Sed vestris ista ad gloriam, nostris ad [Col.0584B] duritiam deputatis. Destruite nunc gloriam majorum, quo nos quoque destruatis. Contenti estote detrahere etiam laudi parentum ad praesens, ne nobis locum detis. De his forsitan et temporum qualitas robustioris antiquitatis exegerit ingenia duriora, at nunc tranquillitas pacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam in extraneos [(e) 1Kb] . . . Ergo, inquitis, veteribus vos comparate; nobis necesse est in vobis odio prosequi quod a nobis non probatur, quia nec invenitur in nobis. Respondete igitur ad singulas species. Non eadem voce exempla deposco. Si contemptu scilicet mortis gladius de majoribus fabulas fecit, utique non vitae amore gladio vos ad lanistas auctoratis, sed mortis nomen militiae datis [(f) 15Kb] . Si feminae alicui de bestiis famosa mors est, medio quotidie pacis [Col.0584C] sponte libera ad bestias itis. Si crucem, configendi corporis machinam, , nullus adhuc ex vobis Regulus pepigit, attamen jam ignis contemptus evasit [(g) 1Kb] ex quo se quidam proxime vestiendum incendiali tunica ad certum usquequaque locum auctoravit. Si flagris mulier insultavit, hoc quoque proxime inter venatorios [Col.0585A] [(a) 1Kb] ordine transcurso remensus est, ut taceam de Laconica gloria [(b) 1Kb] . 19. Hucusque, opinor, horrenda obstinationum christianarum; quae si vobiscum communicamus, superest deridenda personarum conferamus; quamquam de persuasionibus omnis obstinatio nostra praestruitur: mortuorum enim praesumimus resurrectionem. Spes resurrectionis fastidium est mortis. Ridete igitur quantumlibet stupidissimas mentes, quae moriuntur ut vivant; sed quo facilius rideatis et resolutius decachinnetis, arrepta spongia vel interim lingua delete litteras interim vestras, quae similiter asseverant animas in corpora redituras. Attamen quanto acceptabilior nostra praesumptio est, quae in eadem corpora redituras defendit? vobis autem quanto [Col.0585B] vanius traditum est, hominis spiritum in cane vel mulo aut pavone rediturum? Item judicium annuntiamus a Deo pro cujusque meritis post interitum destinatum. Id vos Minoi et Radamantho adscribitis, justiore interim Aristide recusato. Eo

1/4/2006 2:06 PM


344 of 843


diversitas habet, si unum et eidem sumus; quia non odistis quod estis: date dextras potius, compingite [Col.0585C] oscula, miscete complexus, cruenti cum cruentis, incesti cum incestis, conjurati cum conjuratis, obstinati et vani cum aequalibus. Pariter deorum numina [Col.0586A] laesimus, pariter indignationem eorum provocamus. Habetis et vos tertium genus, etsi non de tertio ritu, attamen de tertio sexu [(d) 1Kb] . Illud aptius de viro et foemina, viris et foeminis junctum. Aut numquid ipso vos collegio offendimus? Solet aequalitas aemulationis materiam subministrare. Sic figulus figulo, faber fabro invidet. Imo jam de fine simulata confessio redigit conscientiam ad veritatem et ad constantiam veritatis, (nam omnia ista in nobis solis erunt, et a nobis solis revincuntur, quibus illata sunt;) agnitione scilicet diversae partis, unde scientia instructa et consilium inspirat et judicium gubernat. Vestra denique sententia est, ne caussam quis judicet [(e) 1Kb] , nisi duobus auditis. Quod in nobis solis negligitis, naturae vitio satisfacitis, ut quae in nobis non refutetis, [Col.0586B] in aliis . . . . tis, aut quorum reatum in vobis memineritis, ea in alios jactetis . . . . opere occupatiores eritis, in extraneos casti, in vosmetipsos incesti, exsertiores foris, subjecti domi. Haec est iniquitas, ut gnari ab ignaris, absoluti a reis judicemur. Auferte stipulam de oculo vestro, aut trabem de oculo vestro, ut stipulam de alieno extrahatis [(1) 1Kb] . Emendate vosmetipsos prius, ut christianos puniatis; nisi quod emendaveritis, non punietis, imo eritis christiani, imo si fueritis christiani, eritis emendati. Discite quod in nobis accusetis, et non accusabitis. Recognoscite quid in vobis non accusetis, et accusabitis. Patet etiam hinc vobis, quantum aperire potuerimus (e paucis istis libellulis), erroris inspectio et veritatis recognitio. Damnate veritatem, sed inspectam si potestis, [Col.0586C] et probate errorem, sed repertum si putatis. Quodsi praescribitur vobis errorem amare et odisse veritatem; cur quod amatis et odistis, non noveritis?

LIBER SECUNDUS. [Col.0585] [Col.0585D] 1. Nunc de deis vestris, miserandae nationes, congredi vobiscum defensio nostra desiderat, provocans ipsam conscientiam vestram, ad censendum, an vere dei, ut vultis, an falso, ut scire non vultis. Haec enim materia est erroris humani per artificem ejus, ne [Col.0586D] ignorantia erroris [(a) 1Kb] . . . . quo magis rei sitis. Patent oculi, nec vident; hiant aures, nec audiunt: cor stupet saliens, nescit animus quod agnoscit. Denique, si tantam perversitatem una praescriptione discuti liceret, in expedito esset nuntiatio, cum omnes [Col.0587A] istos deos ab hominibus institutos, non . . . . hinc excidere fidem verae divinitatis, quo nihil utique aliquando coeptum divinum videri jure possit. Sed enim multa sunt, quibus teneritas conscientiae obduratur in callositatem voluntarii erroris. Ingenti manu [(a) 62Kb] veritas obsidetur; at ipsa de sua virtute [(b) 1Kb ] secura est. Quidni? quoscumque vult, de ipsis adversariis socios protectoresque sibimet assumit, et omnem illam expugnatorum multitudinem [(c) 1Kb] prosternit. Adversus haec igitur nobis negotium est, adversus institutiones majorum, auctoritates receptorum [(d) 1Kb] , leges dominantium, argumentationes prudentium;

1/4/2006 2:06 PM



retro digestis commentatus, idoneum se nobis scopum exposuit. Hunc si interrogem, qui insinuatores deorum? aut philosophos designat aut populos ant poetas. Triplici enim genere deorum censum distinxit: unum esse physicum, quod philosophi retractant; aliud mythicum, quod inter poetas volutetur; tertium gentile, quod populi sibi quique adoptaverunt. Igitur cum philosophi physicum conjecturis concinnarint, poetae mythicum de fabulis traxerint, populi gentile ultro praesumpserint, ubinam veritas collocanda? in conjecturis? [Col.0587C] sed incerta conceptio est; in fabulis? sed foeda relatio est; in adoptionibus? sed passiva et muncipalis adoptatio est. Denique apud philosophos incerta, quia varia; apud poetas omnia indigna, quia turpia; apud populos passiva omnia, quia voluntaria. Porro divinitas, si veram retractes, ea definitione est, ut istud neque argumentationibus incertis colligatur, neque fabulis indignis contaminetur, neque adoptionibus passivis judicetur; haberi enim debet, sicut [Col.0588A] est, certa, integra, communis, quia scilicet omnium. Caeterum quem Deum credam? quem suspicio aestimavit, quem historia jactavit, quem civitas voluit? Dignius multo neminem credam, quam dubitandum aut pudendum aut adoptivum. 2. Sed physicorum auctoritas philosophorum ut mancipium sapientiae patrocinatur. Sane mera sapientia philosophorum [(f) 1Kb] , cujus infirmitatem prima haec contestatur varietas opinionum, veniens de ignorantia veritatis. Quis autem sapiens expers veritatis, qui ipsius sapientiae ac veritatis patrem et dominum deum ignoret? . . . . divina alias enuntiatio Salomonis (Prov. IX. 10; Ps. XI. 10) : Initium, inquit, sapientiae metus in Deum. Porro timoris origo notitia est [(g) 1Kb] ; quis enim timebitquod ignorat? Ita qui Deum timuerit, [Col.0588B] omnium notitiam et veritatem assecutus, plenam atque perfectam sapientiam obtinebit. Hoc autem philosophiae non liquido successit. Licet enim per curiositatem omnimodae litteraturae inspiciendae, divinis quoque scripturis ut antiquioribus possint videri incursasse, et inde nonnulla dempsisse, cum tamen . . . . ut [(h) 1Kb] , probant sese aut omnia despexisse aut non omnibus . . . . Nam et alias veritatis simplicitas per scrupulositatem . . . . ve [(1) 1Kb] fide nutat, et ita accedente libidine gloriae ad proprii ingenii opera mutasse, per quod in incertum abiit etiam quod invenerant, et facta est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio veritatis; invento enim solummodo eo, non ut invenerant, exposuerunt, ut de qualitate [(2) 1Kb] ejus et de natura et jam de sede disceptent: Platonici quidem [Col.0588C] curantem rerum et arbitrum et judicem; Epicurei otiosum et inexercitum, et ut ita dixerim, neminem; positum vero extra mundum, Stoici; intra mundum, Platonici. Quem non penitus admiserant, neque nosse potuerunt, neque timere, nec inde sapere, exorbitantes scilicet ab initio sapientiae, id est, metu in Deum. Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter philosophos Divinitatis. Diogenes consultus, quid in coelis agatur: Nunquam, inquit, ascendi. [Col.0589A] Item, an dei essent? Nescio, inquit, nisi ut sint expedire. Thales Milesius, Croeso sciscitanti, quid de deis arbitraretur, post aliquot deliberandi commeatus, nihil renuntiavit. Socrates ipse deos istos quasi certus negabat. Idem Aesculapio gallinaceum secari quasi certus jubebat. Et ideo cum tam incerta et inconstans definiendi de Deo philosophia deprehenditur, quem potuit . . . . . . re ejus, quem non liquido tenebat determinare? De mundo . . . . dicimus. Hunc enim physicum theologiae genus cogunt: q . . . . . ta deos tradiderunt, ut Dionysius stoicus trifariam deos dividat, unam vult speciem, quae in promptu sit, ut solem, lunam . . . . . aliam, quae non compareat, ut Neptunum, reliquam, quae de hominibus ad divinitatem transisse dicitur, ut Herculem, Amphiaram. [Col.0589B] Aeque Arcesilaüs trinam formam divinitatis ducit, 345 of 843 Olympios, Astra, Titaneos; de Coelo et Terra, ex his, Saturno et Ope, Neptunum, Jovem

1/4/2006 2:06 PM


346 of 843


cum est, inquit, in nobis, ipsi sumus; cum exivit, emorimur. Ergo et ignis cum de mundo per fulgura proficiscitur, mundus emoritur. 3. His ita expeditis [(a) 1Kb] , videmus physicum istud ad [Col.0589C] hoc subornatum, ut deos elementa contendat, cum his etiam alios deos natos alleget; Dei enim nonnisi de deis nascerentur. Quos quoniam in mythico apud poetas plenius suo loco examinabimus, tamen quod de ipsis interim retractandum est, quod ad praesentem speciem facit, simul et de praesenti specie ad ipsos . . . . . . an ostensuri sumus, deos nullo modo videri posse, qui de elementis nati dicuntur, ut jam hinc praejudicatum sit, deos elementa non esse, cum qui de elementis nati dicuntur, Dei non sunt; aeque demonstrando, orta deos non esse, ad illam agnatorum speciem praestruemus recte non esse defendi, quorum parentes, id est elementia dei non sunt. Scitum, deum e deo nasci, quemadmodum de non deo non [Col.0589D] deum. Igitur quod elementa contineat mundus iste, ut summaliter tractem de universitate, partibus ejus praeministrans; nam quae conditio ejus, eadem utique erit et elementorum et membrorum, aut ab aliquo institutus sit necesse est, qua Platonis humanitas, aut a nullo qua Epicuri duritia. Et si institutus est, habendo initium habebit et finem, ita quod aliquando non fuit ante initium, et quandoque non erit post finem: non capit utique videri deus carens substantia [Col.0590A] divinitatis, id est aeternitate, quae sine initio et fine censetur. Si vero institutus omnino non est ac propterea deus habendus, quod ut Deus neque initium neque finem sui patitur: quomodo quidam assignat elementis, quae deos volunt, generationem, cum stoici negent quicquam Deo nasci? Item, quomodo volunt, quos de elementis natos ferunt, deos baberi, cum Deum negent nasci? Itaque quod mundi erit, hoc elementis adscribetur, coelo dico et terrae et sideribus et igni, quae deos et deorum parentes adversus negatam generationem Dei et nativitatem frustra credi proposuit Varro. Et qui Varro indicaverat animalia esse coelum et astra. Quod si ita est, etiam mortalia sint necesse est, secundum animalis formam; nam etsi immortalem constat animam, ipsi hoc soli licebit, [Col.0590B] non etiam illi cui adnectitur, id est corpori. Nemo autem negabit mortale corpus esse, cum et contingamus ea et contingamur ab eis, certa corpora ex illis decidere videamus. Ergo si animalia deposita ratione animae, qua corporum conditio, mortalia, non utique, dii elementa. Et tamen unde animalia Varroni [(b) 1Kb] videntur elementa? Quoniam moventur. Ac ne ex diverso proponatur, multa alia moveri, ut rotas, ut plaustra, ut machinas caeteras, ultro praevenit dicens, eo animalia credita, quod per semetipsa moverentur, nullo extrinsecus apparente motatore eorum aut minatore, sicut apparet, qui rotam compellit, et plaustra volvit, et machinam temperat. Igitur nisi animalia, non mobilia per se. Porro allegans, quid non appareat, ostendit quid quaesisse debuerat, id [Col.0590C] est, artificem et arbitrum motus; neque enim statim non est, quod, quia non videmus, non credimus esse. Imo eo altius investigandum est, quod non videatur, ut quod videatur quale sit scire possimus. Alioquin si tantum ea, quae comparent, deo esse creduntur, quia comparent? Quomodo deos etiam eos recipitis qui non comparent? Si autem videntur esse qui non sunt, cur non sint et qui non videntur? Motatorem dico coelestium rerum. Sint ergo et animalia, quia mobilia per se, etiam mobilia per se, quia non per alium; tamen illa non statim Dei, quia animalia, ita nec ideo, quia per se mobilia; aut quid vetat universa animalia, ut mobilia per se, deos haberi? . . . . . lia sane vanitate Aegyptiis licet. [Col.0590D] 4. Aiunt quidam propterea deos fuisse appellatos, quod θέειν et σείεσθαι, procurrere ac motari interpretatio est. Sane vocabulum istud non est alicujus majestatis;

1/4/2006 2:06 PM



dei mutuatum, uti quos aeque deos excudissetis, θεοὺς cognominaretis. Denique quam ita sit, probatio suppetit, cum etiam universos deos vestros, in quibus nullius cursus aut motus officium denotatur, θεοὺς communiter appelletis. Itaque si aeque θεοὺς aeque immobiles, disceditur vocabuli interpretatione pariter et divinitatis opinione, quae a cursu et motu modulata rescinditur. Quod si nomen istud proprium divinitatis et simplex, nec interpretatorium in illo deo reprehensum, in caetera, quae deos vultis, docete etiam qualitatis inter illos esse consortium, ut jure consistat collegium nominis communione substantiae. Porro ΘΕΟΣ ille jam hoc solo, [Col.0591B] quod non sit in promptu, vacat a comparatione eorum, quae in promptu sunt et visui et sensui; sed sensui satis, quod est testimonii ad diversitatem occulti et manifesti renuntiatio; si elementa palam proposita omnibus, si contra deus nemini, quomodo poteris ex ea parte, quam non vidisti, quae vides, congredi? Cum ergo non habes conjungere sensu. . . . ratione, quid vocabulo conjungis, ut conjungas etiam potestate? Ecce enim Zeno [(a) 1Kb] quoque materiam mundialem a Deo separat, vel eum per illam, tanquam mel per favos transisse dicit. Itaque materia et Deus duo vocabula, duae res. Pro discrimine vocabulorum etiam res separantur, etiam materiae conditio vocabulum sequitur. Quod si materia non est, quia sic et [Col.0591C] appellatio praescribit, quomodo quae sunt in materia, id est elementa, dei habebuntur, cum membra a corpore alig. . . . esse non possint? Sed quid ego cum argumentationibus physiologicis? S. . . . . ascendere debuit de statu mundi, non incerta descen . . . . . . . . lo platonica forma quadratum eum angulatumque com. . . . . . . do circino rotunda ita collegit, quod sine capite solum credi laborat. Sed Epicurus, qui dixerat, quae super nos, nihil ad nos, cum et ipse coelum inspicere desiderat, solis orbem [(b) 33Kb] pedalem deprehendit. Adhuc scilicet frugalitas et in coelis agebatur. Denique ut ambitio profecit, etiam sol aciem suam extendit, ita illum orbem majorem peripatetici denotaverunt. Oro vos, quid sapit conjecturarum libido? Quid probat tanta praesumptione asseverationis otium affectatae morositatis eloquii [Col.0592A] artificio adornatum? Merito ergo Milesius Thales [(c) 57Kb] dum totum coelum examinat et ambulat oculis, in puteum cecidit. . . . . . r, multum irrisus Aegyptio illi: In terra, inquit, nihil perspiciebas, coelum tibi speculandum existimas? Itaque casus ejus per figuram . . . . . . s notat, scilicet eos qui stupidam exerceant curiositatem. . . . . naturae, quam prius in artificem ejus et praesidem, in vacuum. . . . . n dum habituros. . . . . imur opinionem, quae de 5. Quin ergo ad humaniorem aliquanto [(d) 1Kb] communi omnium sensu et simplici cog. . . . deducta videatur [(1) 1Kb] ? Nam et Varro meminit ejus, creditam praeterea dicens elementorum divinitatem, quod nihil omnino sine suffragio illorum gigni, ali, provehi possit ad vitae humanae et terrae sationem, quando ne ipsa quidem corpora aut animas [Col.0592B] sufficere licuisset sine elementorum temperamento, quo hahitatio ista mundi circulorum conditionibus foederata praestatur, nisi quod hominum incolatui denegavit enormitas frigoris aut caloris. Itaque deos credi: solem, qui diei de suo cumulet, fruges caloribus, p. . . . . . et annum stationibus servet; lunam, solatium noctium, patrocinium mensium gubernaculis, item sidera, signacula quaedam temporum ad mutationem notandorum; ipsum denique coelum, sub quo omnia; terram, super quam omnia, et quicquid illorum inter se ad commoda humana conspirat. Nec tantum beneficiis fidem divinitatis elementis convenire, sed etiam de diversis, quae tanquam de ira et offensa eorum incidere soleant, ut fulmina, ut grandines, ut ardores, ut aurae [Col.0592C] pestilentes, item diluvia, item hiatus motusque terrarum. Et jure credi deos, quorum natura honoranda sit in secundis, 347 of 843 metuenda sit in adversis, domina scilicet juvandi et nocendi. Porro, si ita sentiuntur in. . .

1/4/2006 2:06 PM


348 of 843


medicis, quorum opera atque prudentia remedia proveniunt. Item in adversis qui ferro sociantur, non gladium ipsum aut [Col.0593A] lanceam accusant, sed hostem vel latronem. Et quos . . . [(1) 1Kb] tegulas aut imbrices arguunt, sed vetustatem; sicut et naufragi non petris et fluctibus imputant, sed procellae. Merito. Certum enim est, quodcumque est, ei adscribendum, non per quod fit, sed a quo fit, quia is est caput facti, qui et ut fiat et per quid fiat, instituit. Et sunt in omnibus rebus tres tituli isti: quod est, per quod est, et a quo est; quia prius est, qui quid velit fieri, et quod possit, inveniri. Et ita recte in caeteris agitis, auctorem considerantes. At in physicis contra naturam regula vestra, qua in caeteris sapientiam judicatis, auferendo summum gradum auctoris et quae fiunt, non a quo fieri. . . ita credere contingit elementorum potestates et ar . . . esse, quae sunt servitutes et officia. Non in ista investigatione ali. . . . us [Col.0593B] artificis intus et domini, servitutis autem non tendimus elementorum . . . . operis eorum quas facis potestatis. Sed Dei non serviunt; ea igitur, quae serviunt, Dei non sunt. Aut doceant vulgo fieri, ut de licentia passivitatis libertas approbetur, de libertate dominatio de dominatione divinitas intelligatur. Nam si omnia haec super nos certis curriculis, legitimis decursibus, propriis spatiis, aequis vicibus sub legis instar constituta volvendis temporibus et exercendis temporibus et exercendis temporum ducatibus occurrere meminerunt, ex ipsa observatione conditionum suarum et fide operum et instantia. . . . . . . . et cura demutationum, memoria reciprocatorum, aliquam dominationem sibi praeesse persuadeant vobis, cui apparere videatur universa negotiatio mundialis perveniens [Col.0593C] ad humani generis utilitatem et . . . . . onem? [(2) 1Kb] Non enim potest dicere, ea sibi agere ista ac sibi curare nec quicquam hominum caussa disponere, cum propterea defendas elementis divinitatem, quod ab aliis aut juvari te aut laedi sentias; nam si sibi praestant, nihil eis debes. 6. Age jam, conceditisne divinitatem non modo non serviliter currere, sed imprimis integre stare, neque minui neque intercipi neque corrumpi debere. Caeterum abiit omnis felicitas ejus, si quid patitur unquam. Ecce autem et astra intercidunt, et intercicidisse se attestantur. Confitetur et luna [(a) 1Kb] , quantum [Col.0594A] amiserit, cum resumit. Jam majora ejus detrimenta soletis in aquae speculo considerare, ut nihil amplius ullam. . . . . credam quod magi norunt. Ipse etiam sol saepe defectione tentatus est. Fingite quaslibet rationes coelestium casuum, non volet deus aut minor fieri, aut esse desinere. Viderint igitur humanae doctrinae patrocinia, quae conjectandi artificio sapientiam mentiuntur et veritatem. Nam alias natura sic est, ut qui melius dixerit, hic verius dixisse videatur, non qui verius, is melius. 7. Caeterum cui res examinabitur, verisimilius utique dicet elementa ista ab aliquo regi, quam ultro . . . igitur non deos, quae sub aliquo. At si in isto erratur, melius est simpliciter, quam ut physici, diligenter. Sed enim si ad mythic . . . tes [(3) 1Kb] , melius jam [Col.0594B] in physico mortalitas errat, eis divinitatem adscribendo, quae super hominem putat situ et vi et magnitudine et divinitate sentiri; quod enim super hominem, credas Deo proximum. Caeterum ut ad mythicum transeamus, quod poetis deputatur, nescio an tantum . . . . . . . . . mediocritati nostrae, an tanti de documentis divinitatis conf . . . . . . . . ut Mopsus Africanus et Boeotus Amphiaraus [(b) 49Kb] . Delibanda enim nunc est species ista, cujus suo loco ratio reddetur. Interim hos certe homines fuisse vel eo palam est, quod non constanter deos illos, sed heroas appellatis. Quid ergo contendimus? Si addicenda mortuis divinitas erat, non utique talibus? Ecce vos cum eadem licentia praesumptionis sepulcris regum vestrorum coelum infamatis, nonne

1/4/2006 2:06 PM



ordinationem vulgo prostituet et plus diligentiae atque justitiae hominibus licebit in distribuendis divinitatibus sapere? Mundiores erunt regum et principum comites quam summi Dei? Atquin horretis et aversamini, vagos, exsules, . . . . . . debiles, sordide natos, [Col.0595A] inhoneste institutos; contra incestos, adulteros, raptores, parricidas etiam legibus exserendis. Ridendum an irascendum sit, tales deos credi, quales homines esse non debeant? Sed enim in isto mythico genere, quod poetae ferunt, quam incerti agitis circa conscientiae pudorem et pudoris defensionem! Nam quotiens mise . . . . , turpia, vel atrocia deorum exprobramus; allegationem poeti . . . . . . e ut fabulosa defenditis! quotiens ultro siletur de ejusmodi poetica, non modo non horretis, sed insuper honoratis, utque in necessariis artibus habetis. Denique per hanc initiatricem litteraturae ingenuitatis studia producitis. Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuit, ipsum Homerum sane coronatum civitate pellendum. At cum excipiatis illos et retineatis, cur non credatis talia retexentibus de deis vestris? Igitur si creditis poetis, [Col.0595B] cur laudem mendacibus fertis, nec cavetis ne offendatis eos, quorum detrectatores honoratis? Sane fides a poetis non exigenda. Nonne qui dicitis deos post mortem factos, homines confitemini ante mortem? Quid ergo novi, si, qui homines fuerint, humanis aut casibus aut criminibus aut fabulis polluuntur? Non creditis poetis, cum de relationibus eorum etiam sacra quaenam disposueritis? Cur rapitur sacerdos Cereris, si non tale Ceres passa est? Cur Saturno alieni liberi immolantur, si ille suis pepercit? Cur Ideae masculus amputatur, si nullus illi fastidiosior adolescens libidinis frustatae dolore castratus est? Cur Herculeum polluctum [(a) 1Kb] mulieres Lanuvinae non gustant, si non mulierum caussa p . . . . . . Mentiuntur [Col.0595C] sane poetae! sed non ideo quod talia gesserint . . . homines quas defuerint nec quod divinas adscripserint fo . . . . divinitatis, cum interim vobis credibilius visum est deos fuisse, sed non tales, quam tales, sed non deos. 8. Superest gentile illud genus inter populos deorum, quos libidine sumptos, non pro notitia veritatis, docet privata notitia. Deum ergo existimo ubique notum, ubique praesentem, ubique dominantem, omnibus colendum, omnibus demerendum. At enim cum illi quoque, quos totus orbis communiter colit, excidant [Col.0596A] probationi verae divinitatis, quanto magis isti, quos ne ipsi quidem municipes sui norunt? Nam quae idonea auctoritas praecucurrit ejusmodi theologiae, quam etiam fama destituit? Quanti sunt, qui norint visu vel auditu Atagartin Syrorum, Coelestem Afrorum, Varsutinam Maurorum, Obodan et Dusaren Arabum, Belenum Noricum, vel, quos Varro ponit, Casiniensium Delventinum, Narniensium Visidianum, Atheniensium Numentinum, Aesculanorum Anchariam, et quam praevenerim [(1) 1Kb] , Volsiniensium Nortiam, quorum ne nominum quidem dignitas humanis cognominibus distat? Satis rideo etiam deos decuriones cujusque municipii, quibus honor intra muros suos determinatur. Haec libertas adoptandorum deorum quousque profecerit, Aegyptiorum superstitiones docent, qui etiam bestias privatas colunt, p . . . . crocodilos [Col.0596B] et anguem suum. Parum est si etiam hominem consecrarunt. Illum dico, quem non jam Aegyptus aut Graecia, verum totus orbis . . . . . . Afri jurant; de cujus statu quid conjici potest apud nostras litteras ut verisimile videtur positum est. Nam Serapis iste quidam olim Joseph [(b) 1Kb] . . . . . . fuit de genere sanctorum, junior inter caeteros fratres, sed excelsior . . . . . . . . . ab iisdem fratribus per livorem venum in Aegyptum datus, saeviebat in familia regis Aegyptorum [(c) 1Kb] Pharao, a regina minus pudica desideratus, sed quia non obsequebatur, e contrario ab eadem delatus, a rege in carcerem datur. Illic somnia 349 of 843 quibusdam non perperam interpretatus, vim spiritus sui ostendit. Interea rex quoque

1/4/2006 2:06 PM



prudêntem et sanctum semper necessarium probavit. Itaque Pharao universae Aegypto et frumentandae et exinde curandae eum praefecit. Hunc Serapidem ex suggestu [(d) 6Kb] , [Col.0597A] quo caput ejus ornatum, vocaverunt, cujus suggestus modialis figura frumentationis memoriam obsignat, et curam frugum super caput ejus fuisse, ipsis spicis, quibus per ambitum notatur, apparet. Propterea et canem, quem apud inferos deputant, [(a) 1Kb] sub dextera ejus dicaverunt, quod sub manu ejus compressatur [(1) 1Kb] Aegyptiorum, et Fariam adjungunt, quam filiam regis Pharao derivatio nominis esse demonstrat; nam et tunc Pharao, inter caetera honorum et remunerationum, filiam quoque in matrimonium ei dederat. Sed quia et feras et homines colere susceperant, utramque faciem in unum Anubin contulerunt, in quo naturae conditionisque suae potius argumenta videri posset consecrasse gens rixosa, suis regibus recontrans [(b) 1Kb] , in extraneis dejecta, sane et gula et spurcitia . . . . . . etiam servi ipsa. [Col.0597B] 9. Haec secundum tripertitam dispositionem . . . . divinitatis aut notiora aut insigniora digessimus, ut possit jam videri satis responsum de physico genere, de poetico, de gentibus. Et quoniam omnis superstitio [(2) 1Kb] , non jam philosophorum nec poetarum nec populorum, a quibus tradita est, sed dominantium Romanorum, quibus occupata est, auctoritatem sibi exstruxit, alia jam nobis ineunda est humani erroris latitudo, imo silva caedenda, quae undique conceptis superstitionum seminibus vitii pueritiam [(3) 1Kb] obumbravit. Sed et Romanorum deos Varro bifariam disposuit incertos et electos. Tantam vanitatem! Quid enim erat illis cum incertis, si certos habebant? nisi [Col.0598A] si Atticos stupores recipere voluerunt. Nam et Athenis ara est inscripta: Ignotis deis. Colit ergo quis quod ignorat? Tum si certos habebant, contenti esse debuerunt, nec electos desiderare. In quo etiam irreligiosi deprehenduntur. Si enim dei ut bulbi [(c) 19Kb] seliguntur, qui non seliguntur, reprobi pronuntiantur. Nos vero bifariam Romanorum deos recognoscimus, communes et proprios, id est, quos cum omnibus habent, et quos ipsi sunt commenti. Et numquid hi sunt publici et adventitii dicti? Hoc enim erae docent, adventitiorum ad fanum Carnae, publicorum in palatio. Quare cum communes dei, quam physico, quam in mythico comprehendantur, actum est jam de istis speciebus. De propriis dicere . . . . et. De Romanis stupeamus, tertium illud genus hostilium deorum . . . . eo quod nulla gens alia tantum sibi superstitionis invenerit [Col.0598B] . . . . duas species dirigimus, alios de hominibus assumptos, alios inde conceptos. Igitur quoniam idem illis color suppetit consecrationis mortuorum, tanquam ob merita vitae, eamdem et nos responsionem opponamus necesse est, neminem ex his quoque tanti fuisse. Patrem diligentem Aenean crediderunt, militem nunquam gloriosum, lapide debilitatum; quod telum quantum vulgare, atque caninum, tanto ignobile vulnus! Sed et proditor patriae Aeneas [(d) 1Kb] invenitur; tam Aeneas, quam Antenor. Ac si hoc verum nolunt, Aeneas certe patria flagrante dereliquit socios foeminae Punicae , quae maritum Hasdrubalem Aeneae timiditate supplicantem subjiciendus [(e) 1Kb] hosti non [Col.0599A] non comitata, raptis secum filiis, formam et patrem sibi habere non in fugam sapit, sed in ignes ardentis Carthaginis ut in amplexus patriae pereuntis incubuit. Pius Aeneas ob unicum puerum et decrepitum senem, Priamo et Astyanacte destitutis. Atquin Romanis magis detestandus, qui pro salute principum et domus eorum adversus liberos et conjuges et omne pignus suum dejerant. Consecrat filium Veneris, et hoc Vulcanus sciens patitur et Juno concedit. Si veredi [(a) 1Kb] parentum in coelo sedent, cur non potius Argivi juvenes dei habiti, quod matrem, ne in sacris piaculum committeret, plus quam humano more jugales provexerunt? cur non magis dea, quae 350 of 843 magis pia, illa filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educatrix? Quid aliud

1/4/2006 2:06 PM


351 of 843


stercoribus Juvando diligens fuit, plus fimi Augias conferebat. Si Faunus Pici filius in jus [(c) 1Kb] agitabatur mente ictus, curari eum magis quam consecrari decebat. Si Fauni filia pudicitia praecellebat, ut ne conversaretur quidem inter viros, aut barbaria aut conscientia deformitatis aut rubore insaniae paternae, quanto dignior bona dea Penelopa, quae inter utilissimos amatores diversata, obsessam castitatem tenere [Col.0599C] protexit? Est et sanctus, propter hospitalitatem a rege Plotio fanum consecutus: potuit et Ulixes de humanissimo Alcinoo unum amplius deum vobis contulisse. 10. Ad foediora festino. Non puduit auctores vestros de Larentina [(1) 1Kb] palam [(d) 1Kb ] . Scortum haec meritorium fuit, sive dum Romuli nutrix, et ideo lupa, facere quia scortum; sive dum Herculis amica est, et jam mortui Herculis, id est, jam dei. Nam ferunt, aedituum ejus solum forte in aede calculis ludentem ut sibi collusorem, quem non habebat, repraesentaret, una manu Herculis nomine, alia ex sua persona lusum inisse, si ipse vicisset, coenulam et scortulum ex stipitibus Herculis sumeret; si vero Hercules, id est manus [Col.0599D] altera, eadem Herculi exhiberet. Vicit manus Herculis (quoque potuit duodecim titulis ejus adscribi). [Col.0600A] Aeditus coenam Herculi dependit, scortum Larentinam conducit: coenat ignis, qui Sol, et ipsius Herculis co . . . . . . . nia ara consumpsit. Larentina in aede sola dormit . . . . . . de lenonio ludo jactitat se somniis Herculi functam, et potuit, dum animo contemplatur, somnio pati. Eam de aede progredientem mane primo quidam adolescens, tertius quod aiunt Hercules concupiscit, ad se . . . . . . . . . . . . . . s . . . . . . . . . . . . . id dictum sibi ab Hercule, utique . . . . . . . . . . . . . ceantur. Non enim impune licui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dem quoque scribit; mox illa prop . . . . . . . . . . . . . . . . per Herculem fuerat insecuta, agrum . . . . . . . . . . . . . . . . . divinitatem et filiabus suis, quas ut ipsas h . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dium a Larentiniana Romanorum numina digni . . . . . . . . . . . sola de tot uxoribus Herculi cara, sola enim dives . . . . . . . . . . or Cerere quae mortuo placuit. Tot exemplis et vo . . . . . . . . . . . . quis non [Col.0600B] deus affirmari potuit? Quis denique Antinoo controversiam divinitatis agitavit, quod decorior Ganymedes [(e) 1Kb] aut carior suo amatori . . . . [(2) 1Kb] ? Apud vos mortuis coelum, viam ab inferis ab astra subigitur. Pass . . . . . . . . . . ta ascendunt. Ne multum putetis vos praestare regibus vestris. Non contenti eos deos asseverare, qui visi retro, auditi contrectatique sunt, quorum effigies descriptae, negotia digesta, memoria propagata, umbras nescio quas incorporales, inanimales, et nomina de rebus efflagitant deosque sanciunt, dividentes omnem statum hominis singulis potestatibus ab ipso quidem uteri conceptu, ut si deus Consevius quidam, qui consationibus concubitalibus praesit, et Fluviona, [Col.0600C] quae infantem in utero . . . . . . . hinc Vitumnus, et Sentinus, per quem viviscat infans et sentiat . . . . . : dehinc Diespiter, qui puerum perducat ad partum. Cum prin . . . . . . . . . . . et Candelifera, quoniam ad candelae lumina pariebant, et quae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . us dictae. Perverse natos . . . . . . . . . . to Prosae carmentis esse provin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . et ab effatu Farmus, et aliis a lo . . . . . . . . . . . . . . nem ad cavendum sumministrat . . . . . . . . . . rix et Albana, et una Rucinia. Mirum . . . . . . . . . . non esse provisos. Exinde et primi cibi sum . . . . . . . . . . . . Potina et Eluda, et statuendi infantis sta . . . . . . . . . do, Abeona, et Domiducam, et habent Edeam . . . . . . . ae et malam. Item voluntatis, Volumnum, Voletam . . . . . . . . . Paventinam, Pavoris, Spei, Venilliam; voluptatis, Volupiam . . . . . ntiae, [Col.0600D] Praestitiam; aeque ab actu, Peragenorem: a consiliis Consum; juventam, novorum togatorum; [Col.0601A] virorum jam, fortuna

1/4/2006 2:06 PM



12. Et quonam usque deos . . . quia disserendum, quales deos receperitis, quantum vobis erus . . . . Rideam vanitatem, an exprobrem caecitatem, est admodum incertum. Nam quot deos, et quos utique producam? majores, an et minores [(b) 22Kb] ? veteres, an et novitios? mares, an et foeminas? caelibes, an et le, . . . . . ? artifices, an et inertes? rusticos, an et urbanos? cives, an et peregrinos. Tot enim familiae, tot nationes sensus bona fide quaerunt, ut dispici et distingui [Col.0601B] describique non possint, ut quanto diffusa res est, tanto substringenda nobis erit. Et ideo, quis in ista specie unum tuemur propositum demonstrandi, illos omnes homines fuisse: non quidem ut cognoscatis, nam quasi oblita agitis, compendio ab ipsa despiciendi ratione summam originem generis illorum retractando. Origo enim totius posteritatis. Ea origo deorum vestrorum Saturno, ut opinor, signatur. Neque enim si Varro antiquissimos deos Jovem, Junonem et Minervam refert, nobis excidisse debet, omnem patrem filiis antiquiorem, tam Saturnum Jove, quam Coelum Saturno; de Coelo enim et Terra Saturnus. Et tamen Coeli et Terrae originem omitto. Erant inde caelibes diu et orbi, antequam mariti et parentes. Longo scilicet aevo crescendum illis fuit ad tantam proceritatem. [Col.0601C] Denique simul coepit et Coelo vox insolescere et ubera terrae lapilliscere, faciunt nuptias inter se. Credo, aut Coelum descendit ad sponsam, aut Terra ascendit ad sponsum! Concepit tamen Terra de Coelo et peperit illa Athos, Athos Saturnum mira ratione. Utri parentum similis? Sed et peperit, certe ante Saturnum neminem procreaverunt, nisi unam postea Opem, exinde de subole cessatum est. Nam Saturnus quidem Coelum castravit dormientem. Legimus Coelum genere masculino; caeterum quomodo pater, nisi masculinus? Sed et unde castrandum? falx illi: hoc s . . l . . . Nondum enim Vulcanus artifex ferri. Terra vero orbata distulit, etsi adhuc juvenili aetate, alii nubere. Sed nec habebat Coelum . . . . . tamen nisi illam Mare amplectitur, sed olet salsuginem . . . . aquis assueta. Ita [Col.0601D] Saturnus unicus masculus Coeli atque Terrae. Sed ipse pubescens sorori suae jungitur. Nondum leges, quae [Col.0602A] incesta prohiberent, nec quae parricidium plecterent. Itaque filios virili sexu devorabat; melius ipse, quam lupi, si exponeret; timebat scilicet, ne quis illorum de paterna falce didicisset. Nato mox et abalienato Jove, saxum infantis ementiti deglutivit. Hoc ingenio diu securus, tandem filio, quem nondum digesserat, in tenebris adulto oppressus regnoque privatus est. Hunc vobis patriarcham deorum, Coelum et Terra, poetis obstetricantibus, procreaverunt. Sed eleganter quidam sibi videntur physiologice per allegoricam argumentationem de Saturno interpretari, tempus esse, et ideo Coelum et Terram parentes, ut et ipsos origini nullos, et ideo falcatum, quia tempore omnia dirimantur, et ideo voratorem suorum, quod omnia ex se edita in se ipsum consumat. Nominis quoque [Col.0602B] testimonium compellant: Cronium dictum graece, ut Chronon; aeque latini vocabuli a sationibus rationem . . . . . ut, qui eum procreatorem conjectantur, per eum seminalia coeli in terram deferri. Opem adjungunt, quod opem videndi semina conferant, et quod opere semina evadant. Quae oro, hujus translationem . . . . . ponas. Aut Saturnus fuit, aut tempus. Quomodo Saturnus . . . . . quomodo tempus? Utrumque enim non potes, corporale in eo . . . . . mare. Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitate? . . . . . hominis, aut fabulam hominis, aut famulam hominis in sua specie, non in tempo . . . . Quid sibi vult intellectio ista, nisi foedas materias mentitis argumentationibus colorare? Saturnum neque ideo qui . . d . . . . tempus, aut dum eum tempus facis, jam nec hominem vis fuisse. Pla . . . . s [Col.0602C] omnino Saturnus in terris humanae qualitatis apud veteres memorias recensetur. Potest incorporaliter fingi quodvis, quod non fuerit omnino; 352 of 843 vacat fingendi locus, ubi veritas est. Cum autem Saturnum constat vixisse, frustra

1/4/2006 2:06 PM



tunc vocabatur, Oenotriae, consedit, exceptus ab Jano sive Jane, ut Salii [(2) 1Kb] vocant. Mons, quem coluerat, Saturnius [Col.0602D] dictus; urbs, quam depalaverat, de Saturno vocabatur: Saturnia usque nunc est; tota denique Italia [(c) 1Kb] [Col.0603A] tali teste terram, quae nunc dominatur orbi etiamsi de origine Saturni dubitatur, de actu tamen constat hominem illum fuisse. Ita si homo Saturnus, procul dubio de [homine], imo quia homo, non utique de coelo atque terra. Sed cujus parentes ignoti, quibusdam facile fuit illum eorum filium dici, quorum possunt omnes videri. [(1) 1Kb] Quis enim non coelum ac terram patrem ac matrem venerationis gratia appellet? An de consuetudine humana, qua ignoti quique ex inopinato apparentes de coelo , ubique inolevit advenisse dicuntur? Proinde . . . . semper eg . . . . repentino [(2) 1Kb] coelitem dici. Nam et vulgo generis incertos terrae filios jactitamus [(a) 8Kb] . Nihil [(3) 1Kb ] tunc agebantur et oculi et mentes allego de statu antiquitatis, qua . . . rudes hominum, ut cujuslibet novi viri aspectu quasi divino commoverentur, [Col.0603B] nedum et regis, et quidem primi. Adhuc de Saturno immorabor, quod et caeteris compendium praestruam, satiata primordiorum disputatione; nec praetermittam potiora testimonia divinarum litterarum, quibus fides pro antiquitate superior debetur. Ante enim Sibylla, quam omnis litteratura, exstitit. Illa scilicet Sibylla [(b) 1Kb] , veri vera vates [(c) 31Kb] et cujus vocabula daemoniorum vatibus induistis. Ea senario versu in hunc sensum de Saturni prosapia et rebus ejus exponit: decima, inquit, genitura hominum, ex quo cataclysmum prioribus accidit, regnavit Saturnus et Titan et Jamfetus, Terrae et Coeli fortissimi filii. Si qua ergo, vel vestris . . . . oribus litteris vestris superioribus, sed idcirco magis proximis . . . . in illius aetatis, fides adjacet. [Col.0603C] 13. Satis de Saturno et Prosapia ejus . . . . um est, homines fuisse. Tenemus compendium, in caeteros originis praescriptionem, ne per singulos evagemur. Qualitas posteritatis a principibus generis ostenditur, mortalia de mortalibus, terrena de terrenis, gradus ad gradus comparantur, nuptiae, conceptus natales cucurrerunt patriae sedes, regna monumenta l . . . . qui natos non possunt negare, mortuos credant, qui mortuos confitentur, deos non putent. Sed enim manifestis vis sua adsistit; quos a primordio non . . . . . divinitatem, affirmando illos post mortem deos factos, ut Varro, et qui cum eo somniaverunt. Hic igitur consisto . . . . . alle . . . . . in hoc nomen et numen, ut in ordinem senatorium, . . . . . vestra . . . . . cedatis jam necesse [Col.0603D] est, aliquem summum dominatorem . . . . . allegendi potestatem, et quasi Caesarem; neque quisquam aliis praestare potest, qui non ipse dominetur. Caeterum si potuerunt deos sese facere post mortem, a . . . . [Col.0604A] deterioris conditionis ab initio esse voluerunt; aut si nemo est, qui deos fecerit, quomodo facti dicentur, qui non nisi ab alio fieri potuissent? Ita nullus datur vobis renuendi locus, esse mancipem quemdam divinitatis. Perspiciamus itaque caussas allegandae mortalitatis. in coelum. Harum duplicem rationem credo proferetis: aut enim illu . . . . . . . . quis idem praestans facit, ut habeat vel amminicula vel munimenta vel etiam ornamenta fastigii sui; aut meritorum necessitas . . . . . s dignis quibusque. Aliud quid suspicari non datur. Nemo . . . . . . . . giendo alicui, aut non sua aut illius caussa facit. Sed neque . . . . . . . petere numini inest tanta et potestas, ut scilicet . . . . . faciat, si tanta humanitas irrogetur, qui egeat opera vel adjumento quorumdam, et quidem mortuorum, quo mirum magis, [Col.0604B] cum alios sibi immortales instituere potuisset. Nec diutius de . . . . . . tus conquiret, qui humana divinis comparavit. Sa . . . . . rior opinio est, discuti debet, si deus reminis . . . . . . . . . . . . buta si pristinis viris . . . . . . . . . . . recogitandum. Quod exinde nemo dig . . . . . . si 353 of 843 capere jam locus non potest. Tantis videlicet . . . . . . . . . . . . . . . . a meruerit antiquitas.

1/4/2006 2:06 PM



sub quo nulli [Col.0604C] subigebant arva coloni, . . . . . . . . tellus nullo poscente ferebat. Sed oderat patrem incestum ejus . . . . castratorem . . . . . Ecce autem et ipse cum sorore miscetur, ut huic primum dictum putem: τοῦ πατρὸς τὸ παιδίον. Tam pius pater, quam pius filius . . . . . . . m tunc legibus ageretur, in duos culleos dividi Jovem decuit . . . . . . dubitaret, libidine ab incesto corroborata, in leviora, id est, . . . . . . . . et stupra diffundere? de quo poetica sic lusitavit. Quomodo . . . . . de fugitivo palam factum solemus et operam ejus percon . . . . . . . abusui nundinare [(4) 1Kb] ? modo in pretia luxuriae eum figurando . . . . bovem aut pretium bovis pensaverit, et imbrem pergulis . . . . aditum pecunia ruperit? modo in similitudines actuum ip . . . . . . . im, qiu rapuit, cycnum, qui cantaverat. Adeo non fabulae istae sunt de fa . . . . . . . . sit an [Col.0604D] non lasciv . . . . . . . . . . na hominum, quos . . . . . . . . emissa jam pridem a fide per incr . . . . . . . non est nobis extensius agendum. Si enim et re . . . . . . . . pibus et proseminatoribus [Col.0605A] suis morata plebs eadem q . . . . . . natura, alibi auctoritas exigebat similitudinem morum . . . . . . . . quanto deterior, qui non melior? privato enim titulo Jovem optimum . . . . . . tis, et est Virgilii aequus Jupiter optimus. Proinde incesti in suos, impudici in extraneos, impii, injusti, cui nullam insignem infamiam fabula reliquit . . . . . deus fieri non fuit dignus. 14. Sed quoniam alios seorsum volunt in divinitatem ab hominibus receptos, et distingui inter nativos et factos secundum Dionysium Stoicum, de ista quoque specie adjiciam. De ipso quidem Hercule . . . . . . . ma responsionis, an dignus coelo et divinitate, sic enim pro va . . . . meritis addicunt divinitatem? Si ob virtutem, quod feras constan . . . rit, quid tam memorabile? nonne ludo puniti, vel etiam ad . . . arenariae vilitatis [Col.0605B] plurimas in unum, et quidem studiosiores . . . . ciunt. Si ob peragratum orbem, quantis ad locupletibus dulcis . . . . tas, aut philosophis famulatoria mendicitas idem praestitit? Non meminerunt, Asclepiadem Cynicum unica vaccula, cujus et dorso vehebatur, et si quando ubere alebatur, orbem totum oculis subegisse? Si . . . . . etiam ad inferos adiit, quis hoc nesciat, viam ad inferos omni . . . . . . . as plurimas . . . . . . . . s ille Pompeius . . . . . . . . . qui nec hostias al . . . . . . n unum agnulum Byrsae Cartha . . . . . re. Quo magis Scipio, quam Herculis, ob . . . . ti deputatur? Adjicite potius tituli Hercula . . . . . . . rum, uxorum, et foetas Omfales, et ob decori pueri amissio . . . desertam militiam Argonautarum. Adjicite ad gloriam post turpi . . . . am, etiam furias ejus; auctorate sagittas, quae filios et [Col.0605C] uxorem . . . . erunt; qui tunc dignius rogo sese irrogasset prae dolore parti . . . . . . . Qui uxoris ob lasciviam venenis circumventus magis metu . . . honesta morte moreretur. Hunc vos de pyra in coelum suble . . . . a facilitate, qua et alium ignis et divini confectum, qui pauca e . . . ingenia commentus, dicebatur mortuos ad vitam recurasse . . . filius, tam homo, quam Jovis nepos, Saturni pronepos . . . . spurius ut incerto patre, ut Argivus Socrates detulit . . . . . . repertum, turpius Jove educatum, canino scilicet ubere . . . . . . nemo negare potest; fulmine haustus est. Malus Jupiter, . . . sus est [(1) 1Kb] , impius in nepotem, invidus in artificem. Sed enim pin . . . . . . . um ejus non occultavit, cupiditatem et avaritiam lucri . . . atam, qua quidem ille vivos ad mortem, non mortu . . . . praevaricatione venalis medicinae agebat. Dicitur [Col.0605D] etiam mater ejus eodem casu obisse; merito . . . sam m . . . bestiam ediderat iisdem quasi scalis ad coelum erupisse. Et tamen Athenienses scient ejusmodi deis sacrificare. Nam Aesculapio et matri inter mortuos parentant, quasi non et ipsi Thesea suum adorent: Mer . . . . deum, qui nisi conservatricem suam in littore [Col.0606A] peregrino deliquit, eadem oblivione, imo amentia, quae patri caussa mortis 354 of 843 fuit.

1/4/2006 2:06 PM


355 of 843


esse vultis . . . . dius, qui animam corpore viduet, quem intra muros cludi non permittendo damnastis. Item Caeculus, qui oculos sensu exani . . . . Orbana, quae in orbitatem semina exstinguat, et ipsius Mortis . . . . Ut caetera transvolem, etiam locorum urbis, vel loca, deos ar . . . . patrem, et diva Arquis et Lana et montium [Col.0606B] Septemontium [(a) 1Kb] . . . . illi faciunt, qui in iisdem locis aras vel aedes habent, praeterea . . . . in alieno loco aut mercedibus habitant. Taceo Ascensum . . . . et a clivis; taceo deos Forculum a foribus, et Cardeam a cardinibus, Levicolam [(2) 1Kb] et liminum Limentinum, sive qui alii inter vicinos ap . . . . num Janitorum adorantur. Quid enim magnum? cum et habeant in lupanaribus, in culinis, et in imo carcere; in i . . . . itaque propr . . . . aliisque Romanorum deis, quibus totius vitae officia distribuuntur, taliter, ut caeteris deis opus non sit. Imo cum privatim apud Romanos deputentur, quos supra signavimus, nec facile foris cogniti, quomodo ea omnia illos praeesse voluerunt in omni genere humano, et in omni gente proveniunt; ubi praedes eorum, non modo honore, sed [Col.0606C] ipsa quoque notitia carent. Sed enim quidam fructus et necessaria victui demonstraverunt? 16. Quaeso vos, cum dicitis invenisse illos, non confitemini prius fuisse quae invenirentur. Cur ergo non auctorem potius honoratis, cujus haec dona sunt, sed auctorem transfertis in repertores? . . . quam invenisset, utique auctori gratias egit, utique illum deum sensit; . . . . ministerium institutoris; a quo et ipse institutus est qui invenit . . . . sum quod invenirentur. Ficum viridem Romae nemo noverat . . . . um Cato senatui intulit; ut quo jam provincia hostilis esset; cui sub . . . . semper instabat exprimeret. Cerasum Cn. Pompeius de Ponto [(3) 1Kb] . . . . Italiae provulgavit. Potuerunt mihi novorum apud Romanos pomorum . . . . ruisse praeconium divinitatis. Tam vanum hoc, quam [Col.0606D] etiam . . . . commenta deos haberi; quibus si comparentur nostrae aetatis . . . . o dignius posteris, quam prioribus consecratio competisset . . . . on in omnibus jam artificiis antiquitas exolevit, usu quotidiano instruente novitatem; atque adeo quos ob artes sanctifi . . . in ipsis artibus et provocatis in aemulis insuperatos. [Col.0607A] 17. Denique . . . . toribus suis non negatis omnibus his quos deos antiquitas voluit, posteritas c . . . . superstitionum . . . . l . . , praesumptio, cui . . . . bemus; propterea scilicet Romanos totius orbis domi . . . . se, quod officiis religionum meruerint domina . . . . cis praevaleant. Nimirum Sterculus . . . . hoc imperium . . . . seu Romanorum distin . . . . tem extraneo potius . . . . tores et destitutores in . . . . ti, sepultique sunt. Ita nempe . . . . oblitus antrum illud Idaeum . . . . dissimum odorem. Nonne omni Capitolio . . . . . ut illa potius terra regnaret, . . . posthabita Samo dilecta, et utique Aeneadarum ignibus adoleri . . . . Hic illius arma, Hic currus fuit, hoc regnum dea gentibus esse, Si qua fata sinant, jam tunc tenditque fovetque [(a) 1Kb] . Misera adversus fata non valuit. Nec tamen tantum [Col.0607B] honoris Romani satis decreverint, ut dedentibus Carthaginem sibi, quantum Larentinae. Si dei isti conferendi in pote . . . . uit enim Jupiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto . . . . regnaverunt, quibus etiam operati plerique traduntur. Itaque . . . . mines facit, et dedititius Admeti cives romanos imper . . . . lem cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo . . . . timebat deum verum constanter praenuntiare regno exc . . . . potestate regnandi quoque

1/4/2006 2:06 PM



templis res vestras divina frustrabant. 28 Frugi religio et paupertina superstitio, altaria temeraria, vasa sordida, et nidor . . . . ex illis, et deus ipse nusquam . . . . religiosi, quam majores, quia religiosi. Atquin quomodo . . . . . . . . . religionem, et deorum profundissimam curam imperium Romanis . . . . videri possit, quod laesis potius dei sanctum est? Nisi fallor enim omne regnum vel imperium bellis quaeritur et bellis ampliatur. Porro . . . . . . . . ib. et dei urbis. nam eadem strages et moenium et templorum, pares caedes et civium et sacerdotum, eaedem rapinae profanorum et sacrorum. Tot sacrilegia Romanorum, quot trophaea; tot de deis quot de gentibus triumphi. Manent et simulacra captiva, et utique senti . . . . . . . . . . [Col.0608B] os non amant. Sed quia nihil sentiunt, impune laeduntur . . . . . . . . . laeduntur, frustra adorantur. Itaque quorum fastigium . . . . . . . . . . adultum est, non possunt videri religionis meritis, excrevisse . . . . . nis sive laedendo creverunt. Regnum universae nationes temporibus habuerunt, ut Assyrii, ut Medi, ut Persae, ut Aegyptii . . . . . aut penes quosdam, et tamen qui amiserunt, non sine religionibus et cultu, et de propitiorum deorum mora . . . . . . . cessit universa pene dominatio. Sors temporum ita volutat . . . . . Quaerite quis temporum vices ordinavit. Idem regna dispensat, et nunc penes Romanos eam summam, tanquam pecuniam de multis nominibus exactam in unam arcam congregavit [(a) 1Kb] . Quid de ea statuerit, sciunt proximi ei.

[Col.0607]

QUINTI SEPTIMI FLORENTIS TERTULLIANI DE TESTIMONIO ANIMAE LIBER ADVERSUS GENTES [(a) 2Kb] . (C) ARGUMENTUM.---Post uberrimam Scriptorum segetem, [Col.0607D] qui religionis

Christianae caussam egerant, in arenam descenderat Tertullianus, ut patet ex Apologetico et libris duobus contra Nationes; cum tamen caussam illam nihil juvisse videretur, hunc de Testimonio animae libellum exorsus est, ut novo pugnandi genere christiani hostes adoriretur, conceptamque perverse [Col.0608C] ex eorumdem animis opinionem evelleret, et rem [Col.0608D] Christianam in tuto collocaret. Hujusce operis veluti fundamenta jecerat Apologetici, cap. 17, verum hic ea latius prosequitur, quae obiter tantum perstrinxerat: Deumque praesertim unum hic, et animae statum post mortem demonstrat. CAP. I. Magna curiositate [(b) 1Kb] et majore longe memoria [Col.0609A] opus est ad [(a) 1Kb] studendum [(1) 1Kb] , si quis velit ex litteris receptissimis quibusque [(2) 1Kb] philosophorum vel poetarum vel quorumlibet doctrina sapientiae [(3) 1Kb] saecularis magistrorum testimonia excerpere christianae veritatis; ut aemuli persecutoresque ejus de suo proprio instrumento, et erroris in se, et iniquitatis in nos rei revincantur. Nonnulli [(b) 1Kb] quidem [(4) 1Kb] , quibus de pristina litteratura et opuscula curiositatis labor et memoriae tenor perseveravit, ad eum modum [(5) 1Kb] penes nos condiderunt, commemorantes et contestificantes in suggillationem et originem [(c) 1Kb] [(6) 1Kb] , per quae recognosci 356 of 843 et traditionem et sententiarum argumenta

1/4/2006 2:06 PM



passionibus et fabulis designant [(8) 1Kb] : tunc philosophi duri, cum veritatis fores [(d) 1Kb ] pulsant . Hactenus sapiens et prudens habebitur, qui prope christianum pronuntiarit, cum si quid prudentiae aut sapientiae affectaverit, seu ceremonias . Jam igitur nihil despuens, seu saeculum revincens, pro christiano denotetur [(e) 1Kb] nobis erit cum litteris et doctrina perversae felicitatis, cui in falso potius creditur [(9) 1Kb] , quam in vero. Viderint si qui de unico et solo deo pronuntiaverunt. Imo nihil omnino relatum fit, quod agnoscat christianus, [Col.0610A] ne exprobrare possit. Nam et quod relatum est [(10) 1Kb] , neque omnes sciunt; neque qui sciunt, constare confidunt. [(11) 1Kb ] abest ut nostris litteris annuant homines, ad quas nemo venit nisi jam Tanto christianus. Novum testimonium advoco, imo omni litteratura notius, omni doctrina agitatius, omni editione vulgatius, toto homine majus, id est totum quod est hominis. Consiste in medio, anima [(f) 1Kb] , seu divina et aeterna res es secundum plures . Seu minime divina, quoniam quidem philosophos, eo magis non mentiens [(12) 1Kb] [(g) 1Kb ] mortalis, ut Epicuro soli videtur, eo magis mentiri non debebis [(13) 1Kb] , seu de coelo exciperis, seu de terra conciperis, seu numeris, seu atomis concinnaris, , seu post corpus induceris, unde unde [(15) 1Kb] seu cum corpore incoeperis [(14) 1Kb] et quoquo modo [Col.0610B] hominem facis animal rationale, sensus et scientiae capacissimum. Sed non eam te advoco, quae scholis formata, bibliothecis exercitata, et porticibus Attici partam [(17) 1Kb] sapientiam ructas [(18) 1Kb] academiis [(16) 1Kb] . Te simplicem et rudem et impolitam et idioticam compello, qualem [(19) 1Kb] habent qui te solam habent, illam ipsam de compito, de trivio, de textrino totam. Imperitia tua mihi opus est, quoniam aliquantulae peritiae tuae nemo credit. Ea expostulo, quae tecum in hominem [(20) 1Kb] infers, quae aut ex temetipsa, aut ex quocumque auctore tuo sentire didicisti. Non es, quod sciam, christiana, fieri enim, non nasci solet [(21) 1Kb] christiana [(h) 1Kb] . Tamen nunc a te testimonium flagitant christiani, ab extranea adversus tuos, ut vel [Col.0611A] tibi erubescant, quod nos ob ea oderint et irrideant, quae te nunc consciam detineant. CAP. II. Non placemus, Dominum [(a) 1Kb] praedicantes hoc nomine unico unicum, a quo omnia, et sub quo universa. Dic testimonium si ita scis. Nam te quoque palam et tota libertate, qua [(1) 1Kb] non licet nobis, domi ac foris audimus ita pronuntiare, Quod Deus dederit, et, Si Deus voluerit, ea voce et aliquem esse significas, et omnem illi confiteris potestatem, ad cujus spectas voluntatem, simul et caeteros negas deos esse, dum suis vocabulis nuncupas, Saturnum, Jovem, Martem, Minervam. Nam [(2) 1Kb] solum Deum confirmas, quem tantum Deum nominas, ut et cum illos interdum deos appellas, de alieno et quasi pro mutuo usa videaris. De natura quoque Dei quem [(3) 1Kb] praedicamus, [Col.0611B] nec te latet: Deus bonus est [(4) 1Kb] , Deus benefacit, , contraria propositione tua vox est. Plane ea dicis, sed homo malus scilicet [(5) 1Kb] oblique et figuraliter exprobrans, ideo malum hominem, quia a Deo bono abscesserit. Etiam quod penes Deum bonitatis et benignitatis omnis benedictio inter nos summum sit disciplinae et conversationis sacramentum, Benedicat te Deus, tam facile pronuntias, quam [(6) 1Kb] christiano necesse est. At cum [(7) 1Kb] in maledictum [(b) 1Kb] convertis benedictionem Dei, perinde dicto omnem super nos potestatem ejus consistere secundum nos confiteris. Sunt, qui etsi Deum non [(8) 1Kb] negent, dispectorem plane et arbitrum, et judicem non putent: in quo utique nos maxime rejiciunt, qui ad istam disciplinam metu praedicati judicii transvolamus; sic [Col.0611C] Deum honorantes [(9) 1Kb] , dum curis observationis, et molestiis animadversionis absolvunt, cui ne iram [(c) 1Kb] adscribunt. Nam si Deus (inquiunt) irascitur, corruptibilis quidem [Col.0612A] 357 of 843

1/4/2006 2:06 PM


358 of 843


magis propitium velit, quam iratum? Unde igitur naturalis timor animae in Deum, si Deus non [(10) 1Kb] novit irasci? Quomodo timetur, qui nescit offendi? Quid timetur, nisi ira [(e) 16Kb] ? unde ira, nisi ex animadversione? Unde animadversio, nisi de [(11) 1Kb] Dei judicio? Unde judicium, nisi de potestate? Cujus [Col.0612B] potestas summa, nisi Dei solius? Hinc ergo tibi anima de conscientia suppetit domi ac foris, nullo irridente vel prohibente praedicare, Deus videt omnia, et Deo commendo, et Deus reddet, et Deus id plerumque et inter nos jubicabit. Unde hoc tibi non Christianae? Atque [(12) 1Kb] vitta Cereris redimita [(f) 1Kb] , et pallio Saturni coccinata et deae [(13) 1Kb] Isidis [(14) 1Kb ] [(g) 1Kb ] ? In ipsis denique templis Deum judicem imploras, sub linteata , Minervae [(16) 1Kb] calceans Esculapio stans, Junonem in aere exorans [(15) 1Kb] [(17) 1Kb] furvis galeam [(18) 1Kb] formis [(19) 1Kb] , et neminem de praesentibus deis contestaris; in tuo foro aliunde judicem appellas, in tuis templis alium deum pateris. efficit O testimonium veritatis, quae apud ipsa daemonia testem [(20) 1Kb] christianorum. CAP. III. Enimvero cur [(21) 1Kb] daemonia affirmamus [Col.0612C] esse? sane quasi . Aliqui Chrysippi non et probemus, qui ea soli de corporibus exigimus [(h) 1Kb] illudit ea [(1) 1Kb] , et esse, et abominationem adsentator [Col.0613A] [(a) 1Kb] sustinere, execrationes tuae respondent. Daemonium vocas, hominem aut immunditia, aut malitia, aut insolentia, aut quacunque macula, quam nos daemoniis deputamus, aut [(2) 1Kb] ad necessitatem odii [(3) 1Kb] opportunam. Satanam [(b) 1Kb] denique [(4) 1Kb ] in omni aversatione et aspernatione et detestatione pronuntias, quem nos dicimus malitiae angelum, totius erroris artificem, totius saeculi interpolatorem, per quem homo a primordio circum ventus, ut praeceptum Dei excederet, et propterea in mortem datus, exinde totum genus de suo semine infectum, suae etiam damnationis traducem fecit. Sentis igitur perditorem tuum. Et licet soli illum noverint christiani, vel quaecunque [(5) 1Kb] apud Dominum secta, et tu tamen eum nosti, dum odisti. CAP. IV. Jam nunc quod ad necessariorem sententiam [Col.0613B] tuam spectet, quantum [(6) 1Kb] et ad ipsum statum tuum tendit, affirmamus, te manere post vitae aut cruciatui dispunctionem, et exspectare diem judicii, proque meritis [(c) 1Kb] destinari, aut refrigerio, utroque sempiterno. Quibus sustinendis necessario tibi substantiam pristinam, ejusdemque hominis materiam, et memoriam reversuram, quod et nihil mali ac boni sentire possis, sine carnis passionalis facultate, et nulla ratio sit judicii sine ipsius exhibitione, qui meruit judicii passionem. Ea opinio Christiana etsi honestior multo pythagorica, quae te non in bestias transfert; etsi plenior platonica, quae tibi etiam dotem corporis reddit; etsi epicurea gratior [(7) 1Kb] , [Col.0614A] quae te ab suum nomen soli vanitati et stupori, et ut interitu defendit: tamen propter [(8) 1Kb] dicitur, praesumptioni deputatur [(d) 1Kb] . Sed non erubescimus, si tecum erit nostra praesumptio. Primo enim cum alicujus defuncti recordaris, misellum vocas eum: [(9) 1Kb] non utique [(10) 1Kb] quod de bono vitae ereptum, sed ut poenae et judicio jam adscriptum. Caeterum alias securos vocas defunctos. Profiteris et vitae incommodum, et mortis beneficium. Vocas porro securos, si quando extra portam [(e) 1Kb] cum [(11) 1Kb ] [(f) 24Kb ] matteis tibi potius parentans ad busta recedis [(g) 1Kb] obsoniis et , aut a bustis dilutior redis. At ego sobriam tuam sententiam exigo: misellos vocas eorum mortuos, cum de tuo loqueris, cum ab eis longe es. Nam in convivio [(12) 1Kb] quasi praesentibus et conrecumpentibus sortem suam exprobrare non possis, debes adulari propter [Col.0614B] quos [(13) 1Kb] laetius vivis. Misellum ergo vocas, qui nihil

1/4/2006 2:06 PM



reliquisti: cur mentiris in te, quasi aliquid ultra pati possis? Imo cur in totum times mortem, si nihil est [(15) 1Kb] tibi timendum post mortem, qua nec experiundum post ? Nam etsi dicere [(16) 1Kb] potes, ideo [Col.0615A] mortem timeri, mortem [(i) 1Kb] [(1) 1Kb ] aliquid minantem, sed ut commodum vitae amputantem: atquin cum non ut et incommoda longe plura vitae pariter [(2) 1Kb] excedas, [(3) 1Kb] et lucratione gravioris partis metum diluis, nec jam timenda est amissio bonorum, quae altero bono, id , quod nos liberat ab est incommodorum pace, pensatur. Non est timendum [(a) 27Kb] omni timendo. Si times vita decedere, quia optimam nosti: certe mortem timere non debes, quam malam nescis. At cum times, scis malam. Non scires autem malam quia nec timeres, si non scires aliquid esse post mortem, quod eam malam faciat, ut timeas. Omittamus nunc naturalem formam timendi mortem. Nemo timeat, quod evadere non potest. Ex altera parte congredior, laetioris spei post mortem. Nam omnibus [Col.0615B] fere ingenita est famae post mortem cupido. Longum est retexere [(b) 1Kb] Curtios [(c) 1Kb] [(4) 1Kb ] et Regulos, vel Graecos viros, quorum innumera elogia sunt contemptae mortis propter posthumam famam. Quis non hodie memoriae post mortem frequentandae ita studet, ut vel litteraturae operibus, vel simplici laude morum, vel ipsorum sepulcrorum ambitione, nomen fuum servet [(d) 1Kb] ? Unde anima [(5) 1Kb] hodie affectare aliquid, quod velit post mortem, et tantopere praeparare, [(6) 1Kb] quo sit usura post obitum: si nihil de postero sciret? Sed forsitan de sensu post excessum tui certiores, quam de resurrectione quandoque, cujus nos praesumptores denotamur. Atquin hoc quoque ab anima praedicatur. Nam si de aliquo jam pridem defuncto tanquam [(7) 1Kb] vivo quis requirat, prae [Col.0615C] manu occurrit dicere: Abiit jam [(e) 1Kb] , et reverti debet. CAP. V. Haec testimonia animae quanto vera, tanto simplicia; quanto simplicia, tanto vulgaria; quanto vulgaria, tanto communia: quanto communia, tanto naturalia: quanto [Col.0616A] putem cuiquam frivolum et frigidum naturalia, tanto divina. Non [(8) 1Kb] videri posse, si recogitet naturae majestatem, ex qua censetur auctoritas animae. Quantum dederis magistrae, tantum adjudicabis discipulae. Magistra natura, anima discipula. Quicquid aut illa edocuit, aut ista perdidicit: a Deo traditum est, magistro scilicet ipsius magistrae. Quid anima possit de principali institutore praesumere, in te est aestimare de ea quae [(9) 1Kb] in te est. Senti illam, quae ut sentias efficit! recogita in praesagiis vatem, in ominibus augurem, in eventibus prospicem. Mirum si a Deo data homini, novit divinare. Tam mirum, si eum a quo data est, novit. Etiam circumventa ab adversario, meminit sui auctoris, et bonitatis, et decreti ejus, et exitus sui et [(10) 1Kb] adversarii ipsius. Sic mirum, si a Deo data, [Col.0616B] eadem canit, quae Deus suis dedit nosse. Sed qui ejusmodi [(11) 1Kb] eruptiones animae non putavit doctrinam congenitae et ingenitae conscientiae [(13) 1Kb] tacita esse naturae et [(12) 1Kb] [(14) 1Kb ] commissa, dicet potius diventilatis in vulgus opinionibus, publicatarum litterarum usum, jam et quasi vitium corroboratum taliter sermocinandi. Certe prior anima, quam littera [(f) 1Kb] ; et prior sermo, quam liber, et prior sensus, quam stylus; et prior homo ipse, quam philosophus et poeta. Numquid ergo credendum est, ante litteraturam et divulgationem ejus mutos absque hujusmodi pronuntiationibus homines vixisse? Nemo deum et bonitatem ejus, nemo mortem, nemo inferos loquebatur: mendicabat sermo, opinor, imo nec ullus esse poterat, cessantibus etiam tunc, sine quibus etiam hodie jam [Col.0616C] beatior, et locupletior, et prudentior esse non potest, si ea quae tam facilia, tam assidua, tam proxima hodie sunt, in ipsis quodammodo labiis 359 of 843 parta, retro non fuerunt, antequam litterae in saeculo germinassent, antequam Mercurius

1/4/2006 2:06 PM



demonstrandam; etsi haec eloquia de litteris usurpavit anima, utique de nostris credendum erit, non de vestris: quia potiora sunt ad instruendam animam priora, quam postera, quae et ipsa a prioribus instrui sustinebant [(a) 1Kb] ; cum, etsi de vestris instructam concedamus, ad originem tamen principalem traditio pertineat, nostrumque omnino sit, quodcunque de nostris sumpsisse et tradidisse contigit vobis. Quod cum ita sit, non multum refert, an a [Col.0617B] Deo formata sit animae conscientia, an litteris Dei. Quid igitur vis, homo, de humanis sententiis litterarum tuarum exisse haec in usus [(b) 1Kb] communis callositatem? CAPUT VI. Crede itaque tuis, et de commentariis nostris tanto magis crede divinis, sed de animae ipsius arbitrio perinde crede naturae. Elige quam ex his fidelius [(2) 1Kb] sororem observes veritatis [(c) 17Kb] . Si de tuis litteris dubitas, neque Deus, neque natura mentitur: ut et naturae et Deo credas, crede animae; ita fiet, ut et tibi credas. Illa certe est, quam tanti facis, quantum [(3) 1Kb] illa te facit: cujus es totus; quae tibi . omnia est; sine qua nec vivere potes nec mori; propter quam Deum negligis [(d) 1Kb] Quum enim times fieri christianus, [Col.0618A] eam conveni: cur alium colens, Deum nominat? Cur, cum maledicendos spiritus denotat, daemonia pronuntiat? Cur ad coelum contestatur [(e) 1Kb] , et ad terram detestatur? Cur alibi servit, alibi vindicem convenit [(f) 1Kb] ? Cur de mortuis judicat? Cur verba habet Christianorum, quos ne [(4) 1Kb] auditos visosque vult? Cur aut nobis dedit ea verba, aut accepit a nobis? Cur aut docuit, convenientiam praedicationis in tanta aut didicit? Suspectam habe [(5) 1Kb] disconvenientia conversationis. Vanus es, si huic linguae soli aut graecae, quae propinquae inter se habentur [(g) 1Kb] , reputabis ejusmodi, ut neges naturae universitatem. Non Latinis nec Argivis solis anima de coelo cadit. Omnium gentium unus homo nomen est [(6) 1Kb] ., una anima, varia vox, unus spiritus, varius sonus; propria [Col.0618B] cuique genti loquela, sed loquelae materia communis. Deus ubique [(h) 27Kb] , et bonitas Dei ubique; daemonium ubique, et maledictio daemonii ubique, judicii divini invocatio ubique, mors ubique, et conscientia mortis ubique et testimonium ubique. Omnis anima suo jure proclamat, quae nobis ne [(7) 1Kb] mutire conceditur. Merito testis igitur omnis anima rea et testis est, in tantum et rea erroris, in quantum [(8) 1Kb] [(i) 1Kb ] [(9) 1Kb ] veritatis; et stabit ante aulas Dei die judicii, nihil habens dicere. Deum praedicabas, et non requirebas; daemonia abominabaris, et illa adorabas, judicium Dei appellabas, nec esse credebas; inferna supplicia praesumebas, et non praecavebas; Christianum nomen sapiebas et Christianum persequebaris.

[Col.0619]

QUINTI SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI AD MARTYRES LIBER [(a) 5Kb] . (C) [Col.0619A] ARGUMENTUM.---Quinta persecutione jamjam imminente sub Severo

opusculum istud scripsit Septimius, in quo martyres adhortatur ad constantiam in fide, et 360 of 843 alacritatem in subeundo carceris squallore, judicumque decretis. Eos vero potissimum

1/4/2006 2:06 PM


361 of 843


CAPUT PRIMUM. [(b) 1Kb] Inter carnis alimenta, benedicti martyres [(b) 1Kb] designati, quae vobis et suis domina mater Ecclesia de uberibus suis, et singuli fratres de opibus [(1) 1Kb] propriis in carcerem subministrant, capite aliquid et a nobis quod faciat ad spiritum quoque educandum. [Col.0620A] Carnem enim saginari, et spiritum esurire non prodest. Imo, si quod infirmum est, curatur; aeque, quod infirmius est [(2) 1Kb] , negligi non debet. Nec tantus ego sum, ut vos alloquar; verumtamen et gladiatores perfectissimos non tantum magistri et praepositi sui, sed etiam idiotae et supervacui quique adhortantur de longinquo, ut saepe de ipso populo dictata suggesta profuerint. In primis ergo, benedicti, nolite contristare Spiritum sanctum (Eph., IV, 3), qui vobiscum introiit carcerem. Si enim non vobiscum nunc introisset, nec vos illic hodie fuissetis. Et ideo date operam, ut illic vobiscum perseveret: ita vos inde perducat ad Dominum. Domus quidem diaboli est et carcer, in qua familiam suam continet. Sed vos ideo in carcerem pervenistis, [Col.0621A] ut illum etiam in domo sua conculcetis. Jam enim foris congressi conculcaveratis. Non ergo dicat: In meo sunt, tentabo illos vilibus [(1) 1Kb] scidiis [(2) 1Kb] [(a) 23Kb] , affectionibus, aut inter se dissensionibus. Fugiat conspectum vestrum, et ima sua delitescat contractus et torpens, tanquam coluber excantatus aut effumigatus. Nec illi tam bene sit in suo regno, ut vos committat sed inveniat munitos, et concordia armatos: quia pax vestra bellum est illi. Quam pacem [(b) 2Kb] quidam in Ecclesia non habentes, a martyribus in carcere exorare consueverunt. Et ideo eam etiam propterea in vobis habere et fovere et custodire debetis, ut si forte et aliis praestare possitis.

CAPUT II. Caetera aeque animi impedimenta usque ad limen [Col.0621B] carceris deduxerint vos, quousque et parentes vestri. Exinde segragati est is ab ipso mundo, quanto magis a saeculo, rebusque ejus? Nec hoc vos consternet, [Col.0622A] quod segregati estis a mundo [(3) 1Kb] . Si enim recogitemus ipsum magis mundum carcerem esse, exisse vos e carcere, quam in carcerem introisse, intelligemus. Majores tenebras habet mundus, quae hominum praecordia excaecant. Graviores [(4) 1Kb] catenas induit [(5) 1Kb] mundus, quae ipsas animas hominum constringunt. Pejores immunditias exspirat mundus, libidines hominum. Plures postremo mundus reos continet, scilicet universum hominum genus. Judicia denique [(c) 1Kb] non proconsulis, sed Dei sustinet. Quo vos, benedicti, de carcere in custodiarium si forte translatos existimetis. estis ipsi: habet vincula, sed vos soluti Deo estis. Habet tenebras, sed lumen [(6) 1Kb] Triste illic exspirat, sed vos odor estis suavitatis; Judex exspectatur [(7) 1Kb] , sed vos estis de judicibus ipsis [Col.0622B] judicaturi (Sap. III). Contristetur illic, qui fructum saeculi suspirat. Christianus etiam extra carcerem saeculo renuntiavit, in carcere autem etiam carceri. [Col.0623A] Nihil interest, ubi sitis in saeculo, qui extra saeculum estis; et

1/4/2006 2:06 PM


362 of 843


non imaginibus eorum incurris, non solemnes nationum dies ipsa commixtione participas, non nidoribus spurcis verberaris, non clamoribus spectaculorum, atrocitate, vel furore, vel impudicitia celebrantium caederis: non in loca libidinum publicarum oculi tui impingunt: vacas a scandalis, [Col.0623B] a tentationibus, a recordationibus malis, jam et a persecutione. Hoc praestat carcer christiano, quod eremus prophetis (Marc, I). Ipse Dominus in secessu frequentius agebat, ut liberius oraret, ut saeculo cederet (Luc, IV). Gloriam denique suam discipulis in solitudine demonstravit (Matth., XVII; Marc, IX; Luc, II; I Petri, 1) . Auferamus carceris nomen, secessum vocemus. Etsi corpus includitur, etsi caro detinetur, omnia spiritui patent. Vagare spiritu, spatiare spiritu, et non stadia opaca [(a) 1Kb] aut porticus longas [(2) 1Kb] praeponens tibi, sed illam viam, quae ad Deum ducit. Quotiens eam spiritu deambulaveris, totiens in carcere non eris. [(3) 1Kb] Nihil crus sentit in nervo [(b) 22Kb] cum animus in coelo est. Totum hominem animus circumfert, et quo velit transfert (Matth., VI): [Col.0623C] Ubi autem erit cor tuum, illic erit et thesaurus tuus. Ibi ergo sit cor nostrum, ubi volumus habere thesaurum.

CAPUT III.

[1Kb]

[(10) 1Kb]

Sit [(4) 1Kb] nunc, benedicti, carcer etiam christianis [Col.0624A] molestus? Vocati sumus ad militiam Dei vivi jam tunc, cum in sacramenti verba respondimus [(5) 1Kb] . Nemo miles ad bellum cum deliciis venit; nec de cubiculo ad aciem procedit, sed de expeditis et substrictis, ubi omnis duritia et imbonitas et papilionibus [(c) 1Kb] insuavitas constitit. Etiam in pace, labore et [(6) 1Kb] incommodis bellum pati jam ediscunt, in armis deambulando, campum decurrendo, fossam moliendo, testudinem [(7) 1Kb] [(e) 1Kb] densando [(d) 1Kb] . Sudore omnia constant, ne corpora atque animi expavescant: de umbra ad solem, de sole ad coelum [(8) 1Kb] de tunica ad loricam, de silentio ad clamorem, de quiete ad tumultum. Proinde vos, benedicti, quodcumque hoc durum est, ad exercitationem virtutum animi et corporis deputate. Bonum agonem [(9) 1Kb] subituri estis in quo agonothetes, [Col.0624B] Deus vivus [(f) 1Kb ] , Spiritus sanctus corona, aeternitatis; brabium, angelicae est; xystarches substantiae, politia in coelis, gloria in saecula saeculorum. Itaque Epistates [(g) 23Kb] vester Christus Jesus, qui vos spiritu unxit, et ad hoc scamma produxit, voluit vos ante diem agonis ad duriorem tractationem a liberiore conditione seponere, ut vires corroborarentur in vobis. Nempe enim et athletae segregantur ad strictiorem disciplinam, ut robori aedificando vacent: continentur a luxuria, a cibis laetioribus, a potu jucundiore. Coguntur, cruciantur, fatigantur: quanto plus in exercitationibus laboraverint, tanto plus de victoria sperant. Et illi, inquit Apostolus (I. Cor. 9), ut coronam corruptibilem consequantur; nos aeternam consecuturi. Carcerem [Col.0624C] nobis pro palaestra interpretemur, ut ad stadium tribunalis bene exercitati incommodis omnibus producamur: quia virtus duritia extruitur, mollitia vero destruitur.

1/4/2006 2:06 PM


363 of 843


Scimus ex dominico praecepto, quod caro infirma [Col.0625A] sit, spiritus promptus. Non ergo nobis blandiamur, quia Dominus consensit carnem infirmam esse. Propterea enim praedixit spiritum promptum [(1) 1Kb] , ut ostenderet, quid cui debeat esse subjectum, scilicet, ut caro serviat spiritui, infirmior fortiori, ut ab eo etiam ipsam [(2) 1Kb] fortitudinem assumat. Colloquatur spiritus cum carne de communi salute, nec jam de incommodis carceris, sed ipso agone et praelio cogitans. Timebit forsitan caro gladium gravem, et crucem excelsam, et rabiem bestiarum, et summam ignium poenam, et omne carnificis ingenium in tormentis. Sed spiritus contra ponat sibi et carni, acerba licet ista, a multis tamen aequo animo excepta, imo et ultro appetita, famae et gloriae caussa; nec a viris tantum, sed etiam a foeminis, ut vos quoque, benedictae, [Col.0625B] sexui vestro respondeatis. Longum est, si enumerem singulos, qui se gladio confecerint, animo suo ducti [(a) 1Kb] . De foeminis ad manum est Lucretia, quae vim stupri passa, cultrum , sibi adegit in conspectu propinquorum, ut gloriam castitati suae pareret [(b) 1Kb] , manum suam dexteram in ara cremavit, ut hoc factum ejus fama Mutius [(c) 1Kb] haberet. Minus fecerunt philosophi: Heraclitus [(d) 1Kb] , qui se bubulo stercore oblitum exussit; item Empedocles, qui in ignes Aetnaei montis dissilivit; et Peregrinus, qui non olim se rogo immisit: cum foeminae quoque contempserint ignes: Dido [(3) 1Kb] , ne post virum dilectissimum nubere cogeretur; item quum Asdrubalis uxor, quae jam ardente Carthagine maritum suum supplicem Scipionis videret, cum filiis suis in incendium patriae devolavit. Regulus, dux Romanorum, [Col.0625C] captus a Carthaginiensibus, cum se unum pro multis captivis Carthaginiensibus compensari noluisset, maluit hostibus reddi et in arcae genus stipatus undique extrinsecus clavis transfixus, tot cruces sensit. Bestias foemina libens appetiit, et utique aspides, serpentes tauro vel urso horridiores, quas Cleopatra immisit sibi, ne in manus inimici perveniret. Sed mortis metus non tantus est, quantus tormentorum [(5) 1Kb] . Itaque, cessit meretrix [Col.0626A] atheniensis? quae conscia conjurationis, cum carnifici [(6) 1Kb] propterea torqueretur a tyranno, et non prodidit conjuratos, et novissime linguam suam comestam in faciem tyranni exspuit, ut nihil agere se scirent tormenta, etsi ultra perseverarent. Nam quod [(7) 1Kb] hodie apud Lacedaemonas solemnitas maxima [(e) 13Kb ] est, διαμαστίγωσις , id est, flagellatio, non latet. In quo sacro, ante aram nobiles quique adolescentes, flagellis affliguntur, astantibus parentibus et propinquis, et uti perseverent adhortantibus. Ornamentum enim et gloria deputabitur majore quidem titulo, si anima potius cesserit plagis, quam corpus. Igitur, si tantum terrenae gloriae licet de corporis et animi vigore, ut gladium, ignem, crucem bestias, tormenta contemnant, sub praemio laudis humanae, possum dicere, modicae sunt istae passiones [Col.0626B] ad consecutionem gloriae coelestis et divinae mercedis. Si tanti vitrum [(f) 1Kb] ? margaritum? Quis ergo non libentissime tantum pro vero habeat quanti [(8) 1Kb] erogare, quantum alii pro falso?

CAPUT V. Omitto nunc gloriae causam. Eadem omnia saevitiae et cruciatus certamina, jam apud

1/4/2006 2:06 PM


364 of 843


sine caussa [Col.0626C] Dominus in seculum admisit; sed ad nos et nunc [(10) 1Kb] exhortandos, et in illo die confundendos, si reformidaverimus pati pro veritate in salutem, quae alii affectaverunt pro vanitate in perditionem.

CAPUT VI. Sed haec exempla constantiae omittamus de affectatione venientis. Convertamur ad ipsam conditionis humanae contemplationem, ut et illa nos instruant, si qua constanter adeunda sint, quae et invitis [Col.0627A] evenire consueverunt. Quotiens enim incendia vivos cremaverunt [(a) 60Kb] ! quotiens ferae et in silvis suis et in mediis civitatibus elapsae caveis [(b) 1Kb] , homines devoraverunt! quot a latronibus fetro, ab hostibus ! Nemo etiam cruce extincti sunt, torti prius, imo et omni contumelia expuncti [(c) 1Kb] non etiam hominis caussa [Col.0628A] pati potest, quod in caussa Dei pati dubitat. Ad hoc quidem vel praesentia nobis tempora documenta sint, quantae qualesque personae inopinatos, natalibus, et dignitatibus, et corporibus, et aetatibus suis, exitus referunt, hominis caussa: aut ab ipso, si contra eum fecerint: aut ab adversariis ejus, si pro eo steterint.

[Col.0627]

QUINTI SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI DE SPECTACULIS LIBER. (C)

[NOTA.] [Col.0627B] Cum non Romae solum, sed per provincias etiam propter Severi reditum, victoriamque de Albino reportatam ederentur, spectacula, libros de Spectaculis et de Idololatria ea occasione scripsisse Tertullianum [Col.0627C] Cl. Noesseltus demonstravit. Nonnulli equidem conjectant librum de Spectaculis abs Tertulliano compositum fuisse in montanismo, quia in illo iis suffragari videtur, qui revelationes petebant (Tertull. lib. de Spect., cap. 29) . Verum quis nescit, et ipsos Ecclesiae

1/4/2006 2:06 PM



tractatus fuit apud Tertullianum, christianos, ipsosque catechumenos a spectaculis avocare, [Col.0627D] demonstrando quam inverecunda sint hujusmodi oblectamenta, verae pietati, cultuique sincero quem Deo debemus, contraria, atque iis etiam infesta qui fastus mundi, voluptates, ac idololatriam ejurarunt. Primo duo plausibilia ethnicorum argumenta removet, quorum primum: Nihil obstrepere religioni in animo et in conscientia

tanta solatia extrinsecus oculorum, vel aurium, nec vero Deum offendi oblectatione hominis. Secundum: Christianos, expeditum morti genus, ad hanc obstinationem erudiri abdicatione voluptatum quo facitius vitam contemnant, amputatis quasi retinaculis ejus.

Explosa dein alia ridicula objectione paganorum, quod omnia quae theatro inserviunt, terra, saxa, leones, vires corporis, vocis [Col.0628B] suavitates sint res a Deo creatae, atque propterea non repudiandae, exceptioni quorumdam christianorum asserentium, in Scriptura sacra nullibi spectaculis adesse expresse prohiberi, opponit illa regii Prophetae: [Col.0628C] Beatus vir, qui non abiit in concilium impiorum, et in via peccatorum non stetit, et in cathedra pestilentiae non sedit. Addit dein ad hanc fugam teneri fideles, quia aquam ingressi fidem professi sunt, et renuntiasse diabolo, et pompae et angelis ejus ore suo contestati sunt, et ludos ac spectacula ad idololatriam pertinere affirmat, a qua originem suam traxisse demonstrat, atque ludorum nomina, eorumdem apparatum idololatricum, loca superstitiosa, et artes recenset. De circo disserens ait: quamvis circus idolis, et signis superstitiosis esset impletus, nihilominus christianos extra spectaculorum tempus sine crimine posse intrare, sicut in ipsa templa intrarent, si caussa intrandi culpa vacet. De circo transit ad theatrum particulariter Veneri et Baccho consecratum; inde ad [Col.0628D] athletarum certamina suo quaeque numini sacrata et denique ad gladiatores, qui suum pompis funereis originem debebant; ultima haec spectacula ad amphitheatrum pertinebant. Sed praeter idololatriam, causam principalem, alias adhuc commemorat rationes, ob quas spectacula a christianis vitanda sint, Periculum scilicet amittendi Spiritum sanctum in commotione passionum nostrarum; damnum temporis christiano adeo pretiosi; injurias, maledicta, calumnias, et convicia. Ibi quippe publice omnia nefanda producebantur, quae alibi summa cura occultabantur. Quantum a sana ratione abhorreat, ostendit, ea in spectaculis cupide quaerere, quae in reliquo vitae commercio videre vel committere pudor et horror vetant. Tum [Col.0629A] pergit: Rerum earum imaginem, quas facere non licet videre non expedit; atqui in

Tragoedia horrenda crimina, in Comoedia lasciviam, spectatorum oculis exhibetis. Hominem ratione praeditum, crudelem et saevum esse non decet, ergo etiam aspectu horrido, ubi homines trucidantur, delectari non decet, quamvis etiam necati fuerint morte ob scelera digni. Insanum est, artem illam magni facere, cujus periti ob infamiae notam honestorum hominum societate excluduntur. Exin larvatorum proterviam increpat,

virisque, qui vester muliebres assumerent, intentatam a Deo maledictionem memorat; quippe viri muliebri habitu mulierum personam in scena agebant. Postea ostendit iterum spectaculorum usum esse baptismo contrarium, ipsosque gentiles christianos a repudio spectaculorum distinguere [Col.0629B] consuevisse. Tandem exempla duo adducit christianorum propter frequentata spectacula punitorum. Dein exhortatur christianos, ut in gemitibus hic vitam degant, dum gentiles voluptatibus sese immergunt, nihilque magis in votis habeant, quam exire de hoc saeculo, ut ad Deum perveniant. Volens autem ostendere Tertullianus quaenam sint voluptates, et oblectamenta, quae christianos decent, scribit: Quae major voluptas, quam fastidium ipsius voluptatis, quam saeculi

totius contemptus, quam vera libertas, quam conscientia integra . . . . quod calcas Deos nationum, quod daemonia expellis, quod medicinas facis, quod revelationes petis, 365 of 843 [Col.0630A] quod Deo vivis? Hae voluptates, haec spectacula christianorum, sancta,

1/4/2006 2:06 PM


366 of 843


CAPUT PRIMUM. Qui status fidei [(a) 1Kb] , quae ratio veritatis, quod praescriptum disciplinae, inter caetera saecularium errorum, etiam [(b) 17Kb] spectaculorum voluptates adimat, Dei servi cognoscite, qui cum maxime ad Deum acceditis: recognoscite, qui jam accessisse vos testificati et confessi estis, ne aut ignorando aut dissimulando quis peccet. Tanta est enim vis voluptatum, [(c) 1Kb] ut et ignorantiam protelet in occasionem, [Col.0630B] et conscientiam corrumpat in dissimulationem. Ad utrumque, adhuc forsan alicui opiniones in ista caussa adversus nos ita argumentari ethnicorum blandiuntur, quae [(1) 1Kb] consueverunt: Nihil [(d) 1Kb] obstrepere religioni in animo et consciencia [(2) 1Kb] tanta solatia extrinsecus oculorum vel aurium: nec vero Deum offend oblectatione hominis, qua, salvo erga Deum metu et honore, suo in tempore et suo in loco frui, scelus non sit. Atquin hoc cum maxime paramus demonstrare, quemadmodum isthaec [(3) 1Kb] non competant verae religioni et vero obsequio erga Deum verum. Sunt qui [(4) 1Kb] Christianos [(5) 1Kb] expeditum [Col.0631A] morti existiment [(e) 310Kb] genus ad hanc obstinationem [(a) 1Kb] abdicatione voluptatum [(b) 1Kb] erudiri, quo facilius vitam contemnant, amputatis quasi retinaculis ejus, ne desiderent, quam jam sibi fecerint [(2) 1Kb] : ut hoc consilio potius et humano supervacuam [(1) 1Kb] prospectu, non divino praescripto definitum existimetur. Pigebat scilicet etiam perseverantes in tantis voluptatibus propter Deum mori. Quanquam etsi ita esset, tam [(3) 1Kb] apto consilio, tantae obstinatio disciplinae debebat obsequium.

CAPUT II. Jam vero nemo est, qui non hoc quoque praetendat (Gen. 1.), omnia a Deo instituta, et : homini attributa (sicut praedicamus), et utique bona omnia, ut boni auctoris [(4) 1Kb] inter haec deputari universa ista, ex quibus spectacula instruuntur, circum [(5) 1Kb] [Col.0631B] verbi gratia, et leonem, et vires corporis, et vocis suavitates. Igitur neque , quod de conditione constet ipsius: alienum videri posse, neque inimicum Dei [(6) 1Kb] [(7) 1Kb ] neque cultoribus Dei vitandum , quod Dei non sit inimicum, quia nec alienum. Plane et ipsae exstructiones locorum, quod saxa, quod caementa, quod marmora, quod columnae, Dei res sunt, qui ea ad instrumentum terrae dedit: sed et ipsi actus sub coelo Dei transiguntur. Quam sapiens argumentatrix sibi videtur ignorantia humana, praesertim cum aliquid ejusmodi de gaudiis et de fructibus saeculi metuit amittere! Plures denique invenias, quos magis periculum voluptatis, quam vitae, avocet ab hac secta. Nam mortem etiam stultus ut debitam non extimescit, voluptatem etiam sapiens [(8) 1Kb] ut tantam non contemnit, [Col.0631C] cum alia non sit et stulto et sapienti vitae gratia, nisi voluptas. Nemo negat, quia nemo ignorat quod ultro natura suggerit, Deum esse universitatis conditorem, eamque universitatem tam bonam, quam homini mancipatam.

1/4/2006 2:06 PM



omnia sint instituta, sed a quo conversa. Ita enim apparebit cujus [(12) 1Kb] vi [(13) 1Kb ] sint instituta, si appareat cujus non sint . Multum interest inter corruptelam et integritatem, quia multum est inter institutorem et interpolatorem. Caeterum omnes etiam ethnici [(14) 1Kb] ut indubitata, et prohibent species malorum, quae [(c) 1Kb] et defendunt, ex operibus Dei constant: Vis [(15) 1Kb] homicidium ferro, veneno, perfici [(16) 1Kb] . Tam ferrum Dei res magicis devinctionibus [Col.0632B] [(d) 1Kb] est, quam herbae, quam angeli: numquid tamen in hominis necem auctor ista providit? Atquin omnem homicidii speciem uno et principali praecepto interemit: Non occides (Exod. 20.) Proinde aurum, aes, argentum, ebur, lignum, et quaecumque fabricandis idolis materia captatur, quis in saeculo posuit, nisi saeculi auctor Deus? Numquid tamen ut haec adversus ipsum adorentur? Atquin summa offensio [(17) 1Kb] penes illum idololatria est. Quid non Dei est, quod Deum offendit? Sed cum offendit, Dei esse desiit; , non tantum et cum desiit, offendit. Ipse homo omnium flagitiorum actor [(18) 1Kb] [(e) 1Kb ] opus Dei, verum etiam imago est , et tamen et corpore et spiritu descivit [(19) 1Kb] a suo institutore. Neque enim oculos ad concupiscentias [(20) 1Kb] [Col.0632C] sumpsimus, neque [(21) 1Kb] linguam ad maliloquium, et aures ad exceptaculum maliloquii, et gulam ad gulae crimen [(f) 1Kb] , et ventrem ad gulae , et genitalia ad excessus impudicitiae, et manus ad vim, et satietatem [(22) 1Kb] gressus ad vagam vitam, aut spiritus ideo insitus [Col.0633A] corpori, ut insidiarum, et fraudum, et iniquitatum cogitatorium fieret, non opinor. Nam si omnem malignitatem, et si tantam [(1) 1Kb] malitiam excogitatam Deus exactor innocentiae odit, indubitate quae quaecunque condidit, non in exitum operum constat condidisse [(a) 1Kb] damnat, licet eadem opera per ea quae condidit administrentur, quando haec sit tota ratio damnationis, perversa administratio conditionis a conditis [(2) 1Kb] . Nos igitur cognito [(b) 1Kb] , etiam aemulum ejus inspicimus [(4) 1Kb] , qui, Domino [(3) 1Kb] qui, institutore comperto, etiam interpolatorem una deprehendimus, neque mirari, neque dubitare oportet, quum ipsum hominem, opus et imaginem Dei, totius universitatis possessorem, illa [(5) 1Kb] vis interpolatoris et aemulatoris angeli ab initio de [(6) 1Kb ] integritate dejecerit, universam [Col.0633B] substantiam ejus [(7) 1Kb] pariter cum ipso in perversitatem demutatam [(8) 1Kb] adversus institutorem, ut quam doluerat homini concessam, non sibi, in ea ipsa et hominem reum Deo faceret, et suam dominationem collocaret.

CAPUT III. Hac conscientia instructi [(9) 1Kb] adversus opinionem ethnicorum, convertamur . Quorumdam enim fides aut simplicior, aut magis ad nostrorum detractatus [(10) 1Kb] scrupulosior, ad hanc abdicationem [Col.0634A] spectaculorum de Scripturis auctoritatem exposcit [(c) 1Kb] , et se in incertum constituit, quod non significanter neque nominatim denuntietur servis Dei abstinentia ejusmodi. Plane nusquam invenimus, quemadmodum aperte positum est (Exod., 20.), Non occides, non idolum coles, non adulterium, non fraudem admittes; ita exerte definitum, «Non in Circum ibis [(11) 1Kb] , non in theatrum; agonem, munus non spectabis [(12) 1Kb] .» Sed 367 of 843

1/4/2006 2:06 PM


368 of 843


divina [(f) 1Kb] dividitur, ubicunque secundum praesentis rei sensum etiam disciplina [(16) 1Kb] munitur, ut hic quoque non sit aliena vox a spectaculorum interdictione. Si vocavit, quanto magis enim pauculos tunc judaeos impiorum concilium [(g) 49Kb] [(17) 1Kb ] minus peccatores, minus tantum conventum ethnici populi! ni pii ethnici, hostes Christi, quam tunc Judaei, quo [(18) 1Kb] et caetera congruunt. Nam apud cardines balteorum per ambitum spectacula et in via statur. Vias enim vocant [(h) 1Kb] [(a) 28Kb] , [Col.0635A] et discrimina popularium per proclivum. Cathedra quoque nominatur ipse in anfractu ad consessum situs. Itaque e contrario infelix qui in quodcunque concilium impiorum abierit, et in quacunque via peccatorum steterit, et in quacunque cathedra pestium sederit. Generaliter dictum intelligamus, cum quid etiam specialiter interpretari capit. Nam et specialiter quaedam pronuntiata [(b) 1Kb] , generaliter sapiunt. Cum Deus Israelitas admonet disciplinae vel objurgat, utique ad omnes habet (Exod. 12.): cum Aegypto et Aethiopiae exitium comminatur, in omnem gentem [(c) 1Kb] peccatricem praejudicat. Sic omnis gens peccatrix vocatur Aegyptus et Aethiopia (Is. 14 et alibi.) , a specie ad genus. Quemadmodum etiam de origine spectaculorum omne spectaculum concilium [Col.0635B] vocat impiorum, a genere ad speciem.

CAPUT IV. Ne quis argumentari nos putet, ad principalem auctoritatem convertar ipsius signaculi nostri. Cum aquam ingressi christianam fidem in legis suae verba profitemur, renuntiasse nos diabolo et pompae et angelis ejus ore nostro contestamur. Quid erit summum ac [(1) 1Kb] praecipuum, in quo diabolus et pompae et angeli ejus censeantur, quam idololatria? ex qua omnis immundus et nequam spiritus, ut ita dixerim, quia nec diutius de hoc. Igitur si ex idololatria universam spectaculorum paraturam constare constiterit, indubitate praejudicatum erit etiam ad spectacula pertinere renuntiationis nostrae testimonium in lavacro, quae diabolo et pompae et [Col.0635C] angelis ejus sint mancipata, scilicet per idololatriam. Commemorabimus origines singulorum, quibus [(2) 1Kb] [Col.0636A] in cunabulis [(3) 1Kb] in saeculo adoleverint: exinde titulos quorumdam, quibus nominibus nuncupentur: exinde apparatus, quibus superstitionibus instruantur: tum [(4) 1Kb] loca, quibus praesidibus [(5) 1Kb ] artes, quibus auctoribus deputentur. Si quid ex his non ad dicentur: tum idolum pertinuerit, id neque ad idololatriam, neque ad nostram ejerationem pertinebit.

CAPUT V. De originibus quidem ut secretioribus et ignotis penes plures nostrorum altius, nec [(d) 1Kb]

[(6) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM


369 of 843


instituunt: inde Romani accersitos artifices mutuantur, tempus, enuntiationem, ut ludi a Lydis [(e) 1Kb] vocarentur. Sed etsi Varro ludos a ludo, id est a lusu interpretarur, sicut et Lupercos ludos appellabant, quod ludendo discurrant; tamen eum lusum juvenum et diebus festis, et templis, et religionibus reputat. Nihil jam de caussa vocabuli, cum [(7) 1Kb] rei caussa idololatria sit. Nam et cum promiscue ludi Liberalia [(f) 1Kb] vocarentur, honorem Liberi patris manifeste sonabant. Libero enim a rusticis primo demonstrata gratia vini. Exinde fiebant ob beneficium quod ei adscribunt pro [(8) 1Kb] ludi Consualia dicti, [Col.0636C] qui [(9) 1Kb] initio Neptunum honorabant. Eumdem . Dehinc Equiria [(11) 1Kb] Marti [Col.0637A] enim et Consum vocabant [(10) 1Kb] defendunt, quod ea Conso Romulus dixit: quanquam et Consualia Romulo [(1) 1Kb] dicaverit Deo, ut volunt, consilii: ejus scilicet, quo [(2) 1Kb] tunc Sabinarum virginum rapinam militibus suis in matrimonia excogitavit. Probum plane consilium, et nunc ipsos Romanos justum et licitum, ne dixerim, penes Deum. quoque apud [(3) 1Kb] [(4) 1Kb ] Facit etenim ad originis maculam, ne bonum existimes, quod initium a malo odio [(5) 1Kb] , a fratricida accepit, ab impudentia, a violentia, ab [(a) 1Kb] institutore, a filio Martis: et nunc ara Conso illi in Circo defossa est ad primas metas sub terra, cum inscriptione hujusmodi, CONSUS CONSILIO, MARS DUELLO, LARES [(b) 12Kb] COMITIO [(6) 1Kb] POTENTES. Sacrificant apud eam nonis Juliis flamen Quirinalis, et [Col.0637B] sacerdotes publici, XII. Kalen. Septembres [(7) 1Kb] virgines. Dehinc idem Romulus Jovi Feretrio ludos instituit in Tarpeio, quos Tarpeios dictos et Capitolinos Piso tradidit. Post hunc Numa Pompilius Marti et Robigini fecit [(8) 1Kb] . Nam et Robiginis [(9) 1Kb] Deam [(c) 1Kb] finxerunt. Dehinc Tullus Hostilius. Dehinc Ancus Martius, et caeteri. Qui quotque per ordinem [(10) 1Kb] , et quibus idolis ludos instituerunt, positum est apud Suetonium Tranquillum, vel a quibus Tranquillus accepit. Sed haec satis erunt ad originis de idololatria reatum.

CAPUT VI. Accedit ad testimonium antiquitatis subsecuta posteritas, formam originis de titulis hujus quoque temporis praeferens, per quos signatum est, cui [Col.0638A] idolo, et cui generis ludi [(d) 1Kb] notarentur, Megalenses [(12) superstitioni utriusque [(11) 1Kb] 1Kb] [(e) 1Kb] et Apollinares, item Cereales et Neptunales, et Latiares [(f) 1Kb] , [(13) et Florales in commune celebrantur: reliqui ludorum, de natalibus et solemnitatibus 1Kb] regum, et publicis prosperitatibus et municipalibus fastis [(14) 1Kb] superstitionis [(15) 1Kb] caussas originis [(16) 1Kb] habent. Inter quos etiam privatorum memoriis legatariae editiones parentant, id quoque secundum institutionis antiquitatem. Nam et a primordio bifariam ludi censebantur, sacri et funebres [(g) 1Kb] , id est, diis nationum et mortuis. Sed de idololatria nihil differt apud nos, sub quo nomine et titulo, dum ad eosdem spiritus perveniat, quibus renuntiamus [(17) 1Kb] , licet [(18) 1Kb ] diis suis faciant. Proinde mortuis suis ut [Col.0638B] diis mortuis, licet faciant [(19) 1Kb] , una conditio partis utriusque est, una idololatria, una renuntiatio nostra adversus idololatriam. 1/4/2006 2:06 PM


370 of 843


CAPUT VII. Communis igitur [(20) 1Kb] origo ludorum utriusque generis, communes et tituli, ut de apparatus communes habeant necesse est communibus caussis, proinde [(21) 1Kb] idololatriae conditricis suae. Sed Circensium paulo de reatu generali [(22) 1Kb] pompatior suggestus, quibus proprie hoc nomen, pompa, praecedit [(23) 1Kb] , quorum , de simulacrorum serie, de imaginum agmine, de sit in semetipsa probans [(24) 1Kb] , de armamaxis [(i) 1Kb] , [Col.0639A] de sedibus, de curribus, de thensis [(h) 1Kb] coronis, de exuviis, quanta praeterea sacra, quanta sacrificia praecedant, intercedant, succedant, quot collegia, quot sacerdotia, quot officia moveantur, sciunt homines illius urbis in qua daemoniorum conventus consedit [(a) 1Kb] . Ea si minore cura per provincias pro minoribus viribus administrantur, tamen omnes ubique Circenses illuc deputandi, unde et petuntur; inde inquinantur, unde sumuntur. Nam et rivulus tenuis ex suo fonte, et surculus modicus ex sua fronde, qualitatem originis continet. Viderit ambitio sive frugalitas ejus quo [(1) 1Kb] Deum offendit: qualiscunque pompa circi, etsi pauca simulacra circumferat, in uno idololatria est: et si unam thensam trahat, Jovis tamen plaustrum est: quaevis idololatria sordide instructa, vel [Col.0639B] modice locuples [(2) 1Kb] splendida est censu criminis sui.

CAPUT VIII. Ut et de locis, secundum propositum exsequar, circus Soli principaliter consecratur: cujus aedes medio spatio, et effigies de fastigio aedis emicat, quod non putaverint [(3) 1Kb] sub tecto consecrandum, quem in aperto habent. Quod [(4) 1Kb] spectaculum [(5) 1Kb ] , editum affirmant: ab ea et primum a Circe habent. Soli patri suo, ut volunt Circi appellationem argumentantur. Plane [(6) 1Kb] venefica eis utique negotium gessit hoc, nomine quorum sacerdos erat, daemoniis et angelis scilicet. Quot igitur in habitu loci ipsius idololatrias recognoscis! singula ornamenta Circi, singula templa sunt. Ova honori Castorum [(b) 1Kb] adscribunt, qui illos ovo editos credendo [Col.0639C] [(c) de cygno Jove non erubescunt 1Kb] . Delphinos Neptuno vovent [(d) 1Kb] , sessias a sementationibus, messias a messibus, tutelinas a tutelis columnas [(7) 1Kb] [(8) 1Kb] fructuum sustinent. Ante has tres arae, [Col.0640A] trinis diis parent, magnis, , potentibus, valentibus. Eosdem Samothracas existimant. Obelisci enormitas [(e) 1Kb] ut Hermateles affirmat, Soli prostituta: scriptura ejus unde et census, de Aegypto superstitio est. Frigebat daemonum concilium sine sua matre magna; ea itaque illic praesidet Euripo. Consus (ut diximus) apud metas sub terra delitescit. Murtias quoque . Murtiam enim deam amoris [(f) 1Kb] volunt, cui in illa parte idolum fecit [(9) 1Kb] aedem vovere. Animadverte, christiane, quot nomina [(10) 1Kb] immunda possederint Circum. Aliena est tibi religio, quam tot diaboli spiritus occupaverunt. De locis quidem locus est retractandi ad praeveniendam quorumdam interrogationem. Quid enim, inquis, si alio in tempore Circum adiero, periclitabor de inquinamento? Nulla [Col.0640B] est

1/4/2006 2:06 PM



excidimus, sed si quid de saeculi criminibus attigerimus. Proinde si Capitolium, si Serapeum sacrificator et adorator intravero, a Deo excidam, quemadmodum circum vel theatrum spectator. Loca nos non contaminant per se, sed quae in locis fiunt, a quibus et ipsa loca contaminari altercati sumus: de contaminatis contaminamur [(11) 1Kb] . [Col.0640C] Propterea autem commemoramus, quibus ejusmodi loca dicentur, ut eorum demonstremus esse, quae in his locis fiunt, quibus loca dicantur.

CAPUT IX. [Col.0641A] retro simplex de Nunc de artificio quo circenses exhibentur. Res equestris [(a) 1Kb] [(1) 1Kb ] dorso agebatur, et utique communis usus reus non erat. Sed cum ad ludos coactus est, transiit a Dei munere ad daemoniorum officia. Itaque Castori et Polluci deputatur haec species, quibus equos a Mercurio distributos Stesichorus docet. Sed et Neptunus equestris est, quem Graeci ἵππιον appellant. De jugo vero [(2) 1Kb] quadrigas soli, bigas lunae sanxerunt. Sed [(3) 1Kb] et Primus Erichthonius currus et quattuor ausus Jungere equos, rapidusque rotis insistere victor. Erichthonius Minervae et Vulcani filius, et quidem de caduca in terram libidine, portentum est daemonicum, imo diabolus ipse, non coluber. Si vero [Col.0641B] Trochilus [(4) 1Kb] Argivus auctor est currus, primo [(5) 1Kb] Junoni [(b) 1Kb] , id opus suum dedicavit. Si Romae Romulus quadrigam primus ostendit, puto et ipse inter idola conscriptus, si idem est Quirinus. Talibus auctoribus quadrigae productae, merito et aurigis coloribus [(c) 1Kb] idololatriam vestierunt, et ab initio duo soli fuerunt [(6) 1Kb] , albus et [(d) 7Kb] russeus: albus hiemi, ob nives candidas; russeus aestati, ob solis ruborem, voti erant. Sed postea tam voluptate, quam superstitione provecta, russeum alii Marti, alii album Zephyris consecraverunt; Prasinum vero [(7) 1Kb] terrae [(e) 1Kb ] , Venetum coelo et mari, vel autumno. Cum autem omnis matri vel verno species idololatriae damnata [Col.0642A] sit a Deo, utique etiam illa damnatur, quae elementis mundialibus [(8) 1Kb] profanatur.

CAPUT X. Transeamus ad scenicas res, quarum et originem communem, et titulos pares secundum ipsam ab initio ludorum appellationem et administrationem conjunctam cum re equestri jam ostendimus. Apparatus etiam ex ea parte consortes, quae ad scenam inter tibias 371 of 843 spectat: nam a templis et aris, et illa infelicitate thuris et sanguinis [(f) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM



censores renascentia [(10) 1Kb] cum maxime theatra destruebant, moribus consulentes, quorum scilicet periculum ingens de lascivia providebant, ut jam hinc ethnicis in testimonium cedat sententia ipsorum nobiscum faciens, et nobis in exaggerationem disciplinae etiam humanae praerogativa. Itaque Pompeius Magnus [(h) 1Kb] solo theatro suo minor, cum illam arcem omnium turpitudinum exstruxisset, veritus quandoque memoriae suae censoriam animadversionem, Veneris aedem superposuit, et ad dedicationem edicto populum vocans, non theatrum, sed Veneris templum nuncupavit: Cui subjecimus, inquit, gradus spectaculorum: [Col.0643A] ita damnatum et damnandum opus templi titulo praetexuit, et disciplinam superstitione delusit. Sed Veneri et Libero convenit. Duo ista daemonia conspirata et conjurata inter se sunt, ebrietatis et libidinis. Itaque theatrum Veneris, Liberi quoque domus est. Nam et alios ludos scenicos Liberalia proprie vocabant, praeterquam Libero devotos, quod sunt Dionysia penes Graecos, etiam a Libero institutos. Et est plane in artibus quoque scenicis Liberi et Veneris patrocinium, quae privata et propria sunt scenae, de gestu et corporis fluxu. Nam mollitiam Veneri et Libero immolabant [(1) 1Kb] : illi per sexum [(a) 1Kb] [(b) 23Kb] , illi per fluxum [(2) 1Kb] , dissoluti [(3) 1Kb] . Quae vero voce et [(4) 1Kb ] modis et organis et lyris transiguntur, Apollines et Musas [(c) 1Kb] et Minervas et Mercurios mancipes habent. Oderis, [Col.0643B] christiane, quorum auctores non potes non odisse. Jam nunc volumus suggerere de artibus, et de his, quorum [(5) 1Kb] auctores in nominibus exsecramur. Scimus nihil esse nomina ipsa simulacra eorum. Sed non ignoramus, qui sub istis mortuorum, sicut nec [(6) 1Kb] nominibus et institutis simulacris operentur et gaudeant, et divinitatem mentiantur, nequam spiritus scilicet daemones. Videmus igitur etiam artes eorum honoribus dicatas esse, qui nomina incolunt auctorum earum [(7) 1Kb] , nec ab idololatria vacare, etiam propterea dii habentur. Imo quod ad artes pertinet, quarum institutores [(8) 1Kb] altius praescripsisse debemus, daemonas ab initio prospicientes sibi inter caetera idololatriae etiam spectaculorum inquinamenta, quibus hominem [Col.0643C] a Deo avocarent, et suo honori obligarent, ejusmodi quoque artium ingenia inspirasse. Neque [Col.0644A] enim ab aliis praeoccupatum [(9) 1Kb] fuisset, quod ad illos perventurum esset. Nec per alios tunc homines edidissent, quam per ipsos, in quorum nominibus et imaginibus et historiis fallaciam consecrationis sibi negotium acturae [(10) 1Kb] constituerant [(11) 1Kb] .

CAPUT XI. Ut ordo peragatur, ineamus etiam agonum retractatum. Origo istis de ludorum propinquitate est. Inde et ipsi sacri vel funebres instituti, aut diis nationum aut mortuis fiunt. Proinde Tituli [(12) 1Kb] : Olympia Jovi [(d) 1Kb] , quae sunt Romae capitolina [(e) 1Kb] ; item Herculi Nemaea [(13) 1Kb] , Neptuno Isthmia, caeteri mortuarii [(14) 1Kb] agones. Quid ergo mirum, si apparatus agonum idololatria conspurcat de coronis profanis, de sacerdotalibus praesidibus, de collegiariis ministris, [Col.0644B] de ipso postremo boum sanguine? Ut de loco suppleam, ac de loco communi pro collegio artium 372 of 843 Musicarum et Minervalium, et Apollinarium, etiam Martialium, per duellum, per tubam,

1/4/2006 2:06 PM


373 of 843


CAPUT XII. Superest illius [(f) 1Kb] insignissimis spectaculi [(16) 1Kb] acceptissimi recognitio [(17) 1Kb] [(g) 1Kb ] . Munus dictum est ab officio , quoniam officium etiam muneris nomen est. Officium autem mortuis hoc spectaculo facere se veteres arbitrabantur, posteaquam illud humaniores [Col.0644C] atrocitate temperaverunt. Nam olim quoniam animas defunctorum humano sanguine propitiari [Col.0645A] creditum erat, captivos vel malo ingenio [(1) 1Kb] servos mercati in exsequiis immolabant. Postea placuit impietatem voluptate adumbrare. Itaque quos paraverunt armis, quibus tunc et qualiter poterant eruditos, tantum ut occidi discerent, mox edicto die Inferiarum apud tumulos erogabant [(a) 1Kb] . Ita mortem homicidiis consolabantur. Haec muneris [(2) 1Kb] origo, sed paulatim provecti ad tantam gratiam, ad quantam et crudelitatem, quia ferrum voluptati satis non faciebat [(3) 1Kb] , nisi et feris humana corpora dissiparentur. Quod ergo mortuis litabatur, utique parentationi deputabatur. Quae species proinde idololatria . Tam haec quam illa est, quoniam et idololatria parentationis est species [(b) 1Kb] mortuis ministrat. In mortuorum autem idolis daemonia consistunt, ut et titulos consideremus: licet [Col.0645B] transierit hoc genus editionis ab honoribus mortuorum ad honores viventium, quaesturas dico et magistratus, et flaminia [(4) 1Kb] et sacerdotia: cum tamen nominis dignitas idololatriae crimine teneatur, necesse est quidquid dignitatis nomine administratur, communicet etiam maculas ejus, a qua habet caussas. Idem de apparatibus interpretabimur in ipsorum honorum suggestu deputandis, quod purpurae, quod fasciae, quod vittae, quod coronae, quod denique conciones et edicta [(c) 1Kb] , et pultes pridianae [(d) 1Kb] sine pompa diaboli, sine invitatione [(5) 1Kb ] daemonum non sunt. Quid ergo de horrido loco [(e) 1Kb] perorem, quem nec perjuria sustinent? pluribus enim et asperioribus numinibus [(6) 1Kb] [Col.0646A] amphitheatrum consecratur, quam Capitolium omnium daemonum templum est. Tot illic immundi spiritus considunt, quot homines capit. Ut et de artibus concludam, Martem et Dianam [(f) 1Kb] utriusque ludi praesides novimus.

CAPUT XIII. Satis, opinor, implevimus ordinem, quot et quibus modis spectacula idololatriam committant, de apparatibus, de locis. De sacrificiis quidem [(7) 1Kb] certi sumus, nulla renuntiavimus, I Cor. VIII. Non ex parte competere nobis ea, qui bis idolis [(g) 1Kb] quod idolum sit aliquid (ut Apostolus ait), sed quodquae faciunt, daemoniis faciunt, consistentibus scilicet in consecrationibus idolorum sive mortuorum, sive species (ut putant) deorum. Propterea igitur, quoniam utraque [Col.0646B] idolorum conditionis unius est, dum mortui et dii unum sunt, utraque idololatria abstinemus, nec minus templa, quam monumenta despuimus: neutram [(h) 19Kb] aram novimus (Act. XX; I

1/4/2006 2:06 PM



magis ad Deum pertinet, quam intestinorum.

CAPUT XIV. [Col.0647] , quod solum subjectum sufficere Nunc interposito nomine idololatriae [(a) 1Kb] deberet ad abdicationem spectaculorum, alia jam ratione tractemus ex abundanti: propter eos maxime qui sibi blandiuntur, [Col.0647A] quod non nominatim abstinentia ista praescripta sit, quasi parum etiam de spectaculis [(1) 1Kb] pronuntietur [(2) 1Kb] , cum concupiscentiae saeculi damnantur. Nam sicut pecuniae, vel dignitatis, vel gulae, vel libidinis, vel gloriae; ita et voluptatis concupiscentia est: species autem voluptatis etiam spectacula. Opinor, generaliter nominatae [(3) 1Kb] concupiscentiae continent in se et voluptates: aeque generaliter intellectae voluptates specialiter et in spectacula disseruntur. Caeterum retulimus supra de locorum conditione, quod non per semetipsa nos inquinent, sed per ea quae illic geruntur, per quae simul inquinamentum combiberint, tunc et in alteros [(4) 1Kb] respuunt [(b) 1Kb] .

CAPUT XV. [Col.0647B] Viderit ergo, ut diximus [(5) 1Kb] , principalis titulus idololatriae [(6) 1Kb] [(7) , reliquas ipsarum rerum qualitates contra Dei 1Kb] omnes feramus [(c) 1Kb] . Deus praecepit Spiritum sanctum [(d) 1Kb] , utpote pro naturae suae bono tenerum et delicatum (Eph. IV), tranquillitate, et quiete et pace tractare, non furore, non bile, non ira, non dolore inquietare. Huic quomodo cum spectaculis poterit convenire? Omne enim spectaculum sine concussione spiritus non est. Ubi enim voluptas, ibi et studium, per quod scilicet voluptas sapit. Ubi studium, et aemulatio, per quam studium sapit. Porro et ubi aemulatio, ibi et furor et bilis, et ira et dolor [(e) 1Kb] , et caetera ex his quae cum his non competunt disciplinae. [Col.0648] Nam etsi qui modeste et probe spectaculis fruitur, pro dignitatis vel aetatis, vel etiam naturae suae conditione: non tamen immobilis animi est [(8) 1Kb] sine tacita spiritus passione. Nemo ad voluptatem venit sine affectu, nemo affectum sine casibus suis patitur. [Col.0648A] Ipsi casus incitamenta sunt affectus. Caeterum si cessat affectus, nulla est voluptas, et est reus jam ille vanitatis eo conveniens, ubi nihil consequitur. Puto autem, etiam vanitas extranea est nobis. Quid quod et ipse se judicat inter eos positus, quorum se similem nolens utique detestatorem confitetur? Nobis satis non est, si ipsi nihil tale faciamus, nisi et talia facientibus non conferamur. Si furem, inquit (Ps. 49), videbas, concurrebas cum eo. Utinam ne in saeculo quidem simul cum illis moraremur: sed tamen in saecularibus separamur, quia 374 of 843 saeculum Dei est, saecularia autem diaboli.

1/4/2006 2:06 PM


375 of 843


CAPUT XVI. [Col.0648B] Cum ergo furor [(9) 1Kb] interdicitur nobis, ab omni spectaculo auferimur, spectaculum etiam a Circo, ubi proprie furor praesidet. Aspice populum ad [(10) 1Kb] jam cum furore venientem, jam tumultuosum, jam caecum, jam de sponsionibus concitatum. Tardus est illi Praetor, semper oculi in urna ejus cum sortibus volutantur. Dehinc ad signum anxii pendent, unius dementiae una vox est. Cognosce [(11) 1Kb] dementiam de vanitate. Misit dicunt [(f) 1Kb] , et nuntiant invicem, quod simul ab omnibus visum est. Teneo testimonium caecitatis [(g) 1Kb] : non vident quid sit: gula [(13) 1Kb] mappam missam putant; sed est diaboli ab alto praecipitati [(12) 1Kb] [(h) 1Kb] . Ex eo itaque itur in furias et animos et [Col.0649A] et discordias, et quidquid non licet sacerdotibus pacis. Inde maledicta, convicia sine justitia, odii etiam suffragia [(1) 1Kb] sine merito amoris. Quid enim consecuturi suum [(2) 1Kb] illic agunt, qui sui non sunt? nisi forte hoc solum, per quod sui non sunt: de aliena infelicitate contristantur, de aliena felicitate laetantur. Quidquid optant, quidquid abominantur, extraneum ab illis est, ita et amor apud illos otiosus, et odium injustum. At forsitan sine [(3) 1Kb] caussa amare liceat, quam sine caussa odisse. Deus certe etiam cum caussa prohibet odisse, qui inimicos diligi jubet. Deus etiam cum caussa maledicere non sinit, qui maledicentes benedici praecipit (Matth. V. Marc. VII. Rom. XIII) . Sed Circo quid amarius, ubi ne principibus quidem aut civibus suis parcunt? Si quid horum quibus Circus furit, alicubi [Col.0649B] competit sanctis, etiam in Circo licebit. Si vero nusquam, ideo nec in Circo.

CAPUT XVII. Similiter impudicitiam [(a) 1Kb] omnem amoliri [(4) 1Kb] jubemur. Hoc igitur modo etiam a theatro separamur, quod est privatum consistorium impudicitiae, ubi nihil probatur, quam quod alibi non probatur. Ita summa gratia ejus de spurcitia plurimum concinnata est, quam Atellanus [(b) 1Kb] gesticulator, quam mimus etiam per mulieres, repraesentat, sexum pudoris exterminans [(c) 1Kb] , ut facilius domi quam in scena erubescant; quam denique pantomimus a pueritia patitur in corpore, ut artifex esse possit. Ipsa etiam prostibula publicae libidinis hostiae in scena proferuntur, plus miserae in praesentia feminarum, quibus solis [Col.0649C] latebant, perque omnis aetatis, omnis dignitatis ora transducuntur; locus, stipes, elogium, etiam quibus [Col.0650A] opus non est, praedicatur. Taceo de reliquis, ea quae in tenebris et in speluncis suis delitescere decebat, ne diem contaminarent. Erubescat senatus, erubescant ordines omnes. Ipsae illae pudoris sui interemptrices, de gestibus suis ad lucem et populum expavescentes, semel anno erubescant [(d) 1Kb] . Quod si nobis omnis impudicitia exsecranda est, cur liceat audire quae loqui non licet? Cum etiam scurrilitatem et omne vanum verbum judicatum a Deo sciamus, cur aeque liceat videre, quae facere flagitium est? Cur quae ore prolata communicant hominem, ea per oculos et aures admissa non videantur hominem communicare: cum spiritui appareant aures [(e)

1/4/2006 2:06 PM


376 of 843


CAPUT XVIII. Sin et doctrinam saecularis litteraturae, ut stultitiae apud Deum deputatam, aspernamur, satis praescribitur nobis et de illis speciebus spectaculorum, quae saeculari litteratura lusoriam vel agonisticam [(f) 17Kb] scenam [(5) 1Kb] dispungunt. Quod si [(6) 1Kb] tragoediae et comoediae scelerum et libidinum actrices [(7) 1Kb] , cruentae et lascivae, impiae et prodigae: nullius rei aut atrocis, aut vilis, commemoratio melior est: quod in facto rejicitur, etiam in dicto non est recipiendum. Quod si et stadium contendas in Scripturis nominari, sane obtinebis. Sed quae in stadio geruntur, indigna conspectui [(8) 1Kb] tuo non negabis, pugnos et calces et colaphos et omnem petulantiam manus, et quamcumque [Col.0650C] humani oris [(9) 1Kb] , id est, divinae imaginis depugnationem. Non probatis usquam vanos cursus jaculatus [Col.0651A] et saltus vaniores, nusquam tibi vires aut injuriosae aut vanae placebunt, sed nec cura factitii corporis, ut plasticam Dei supergressa. Et propter [(1) 1Kb] otium Graeciae altiles [(a) 1Kb ] oderis. Et palaestrica diaboli negotium est [(b) 46Kb] . Primos homines homines diabolus elisit (Genes. III). Ipse gestus colubrina vis, est tenax ad occupandum, tortuosa ad obligandum, liquida ad elabendum. Nullus tibi coronarum usus est, quid de coronis voluptates aucuparis?

CAPUT XIX. Expectabimus nunc [(2) 1Kb] et amphiteatri repudium de Scripturis [(3) 1Kb] (Gen. IX. Exod. XX. Matth. VI) . Si saevitiam, si impietatem [(c) 1Kb] , si feritatem permissam nobis contendere possumus, eamus in amphiteatrum. Si tales sumus, quales didicimur, [Col.0651B] delectemur sanguine humano. Bonum est cum puniuntur nocentes. Quis hoc nisi nocens negabit? Et tamen innocens de supplicio alterius laetari non potest, cum magis competat innocenti dolere, quod homo par ejus tam nocens factus est, ut tam crudeliter impendatur. Quis autem mihi sponsor est, nocentes semper vel ad bestias vel ad quodcunque supplicium decerni, ut non innocentia [(4) 1Kb] quoque inferatur, aut ultione judicantis, aut infirmitate defendentis, aut instantia quaestionis? Quam melius ergo est nescire cum mali puniuntur, ne sciam [(d) 1Kb] et quum boni pereunt, si tamen bonum sapiunt. Certe quidem gladiatores innocentes in ludum veniunt, ut publicae voluptatis hostiae fiant. Etiam qui damnantur in ludum, quale est ut de leviore [Col.0652A] delicto in homicidas emendatione proficiant. Sed haec ethnicis respondi. Caeterum absit ut de istius spectaculi aversione diutius discat Christianus: quanquam nemo haec omnia plenius exprimere potest, nisi qui adhuc spectat malo non implere, quam meminisse.

1/4/2006 2:06 PM


377 of 843


Quam vana igitur, imo desperata argumentatio eorum, qui sine dubio tergiversationem [(5) 1Kb] admittendae voluptatis [(6) 1Kb] obtendunt, nullam ejus abstinentiae [(7) 1Kb ] mentionem specialiter in Scripturis determinari, quae directo prohibeat, ejusmodi conventibus interesse servum Dei. Novam proxime defensionem [(e) 1Kb] suaviludii cujusdam [(f) 1Kb] audivi. Sol (inquit), imo etiam ipse Deus de coelo spectat, nec contaminatur. [Col.0652B] Plane sol et in cloacam radios suos defert [(8) 1Kb] , nec inquinatur. Utinam autem Deus nulla flagitia hominum spectaret, ut omnes judicium evaderemus. Sed spectat et latrocinia, spectat et falsa, et adulteria, et fraudes, et idololatrias, et spectacula ipsa. Idcirco ergo nos non spectabimus, ne videamur ab illo qui omnia spectat. Comparas [(9) 1Kb] , homo, reum et judicem: reum, qui quia videtur, reus est: judicem, qui quia videt, judex est. Numquid ergo et extra limites circi furori studemus, et extra cardines theatri impudicitiae intendimus, et insolentiae extra stadium, et immisericordiae extra amphitheatrum, quod deus etiam extra cameras, et [(10) 9Kb] gradus [(g) 1Kb] , et apulias [(h) 1Kb] oculos habet. Erramus, nusquam et nunquam excusatur [Col.0653A] quod Deus damnat. Nusquam et nunquam licet, quod semper et ubique non licet. Haec est veritatis integritas [(a) 20Kb] , et quae ei debetur disciplinae plenitudo et aequalitas timoris, et fides obsequii, non immutare sententiam, nec variare judicium. Non potest aliud esse, quod vere quidem est bonum seu malum. Omnia autem penes veritatem Dei fixa sunt.

CAPUT XXI. Ethnici [(b) 1Kb] , quos penes nulla est veritatis plenitudo, quia nec doctor veritatis Deus, malum ac bonum pro arbitrio ac libidine interpretantur, alibi bonum quod alibi malum, et alibi malum quod alibi bonum. Sic ergo evenit, ut qui in publico vix necessitate vesicae tunicam levet, idem in circo aliter non exsultet [(1) 1Kb] , nisi totum pudorem in [(2) 1Kb ] faciem omnium intentet; et qui filiae virginis ab omni [Col.0653B] spurco verbo aures tuetur, ipse eam in theatrum ad illas voces gesticulationesque deducat; et qui in plateis litem manu agentem aut compescit, aut detestatur, idem in stadio gravioribus pugnis suffragium ferat; et qui ad cadaver hominis communi lege defuncti exhorret, idem in amphiteatro derosa et dissipata [(c) 1Kb] , et in suo sanguine squalentia corpora patientissimis oculis desuper incumbat. Imo qui propter homicidae poenam probandam ad spectaculum veniat, idem gladiatorem ad homicidium flagellis et virgis compellat invitum; et qui insigniori cuique homicidae leonem poscit, idem gladiatori praemium conferat: illum vero [(3) 1Kb] atroci petat rudem, et pileum [(d) 1Kb] confectum [Col.0654A] [(e) 1Kb] etiam oris [(4) 1Kb] spectaculo repetat, libentius [(5) 1Kb ] occidere de longinquo, tanto durior si recognoscens de proximo, quem voluit . noluit [(6) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM


378 of 843


boni et mali per inconstantiam sensus et judicii varietate [(8) 1Kb] ? Etenim ipsi actores [(9) 1Kb] et administratores spectaculorum, quadrigarios, scenicos, xysticos, arenarios [(f) 10Kb] illos amentissimos [(10) 1Kb] , quibus viri [(11) 1Kb] animas [(g) 1Kb] , foeminae, aut illi etiam, corpora sua substernunt, propter quos in ea committunt quae reprehendunt, ex eadem arte [(12) 1Kb] , quam [(13) 1Kb] magnifaciunt, deponunt [(14) 1Kb] , imo manifeste damnant ignominia et capitis minutione [(h) 1Kb] , arcentes curia, rostris, senatu, equite, caeterisque honoribus omnibus simul ac ornamentis quibusdam. [Col.0654B] Quanta perversitas! Amant quos mulctant, depretiant quos probant. Artem magnificant, artificem notant. Quale judicium est, ut ob ea quis offuscetur, per quae promeretur? Imo quanta confessio est malae rei, cujus auctores [(15) 1Kb] , cum acceptissimi sint, sine nota non sunt!

CAPUT XXIII. Quum igitur humana recordatio, etiam obstrepente gratia voluptatis, damnandos eos censeat, ademptis bonis dignitatum in quemdam scopulum famositatis, quanto magis divina justitia in ejusmodi artifices animadvertit? An Deo placebit auriga ille tot animarum inquietator, tot furiarum [(i) 1Kb] minister, [Col.0655A] tot statuum, ut [(1) 1Kb] sacerdos coronatus, vel coloratus ut leno, quem curru rapiendum diabolus adversus Heliam exornavit? Placebit et ille [(2) 1Kb] , qui vultus suos novacula mutat? infidelis erga faciem suam, quam non contentus Saturno et Isidi et Libero proximam facere, insuper contumeliis alaparum sic objicit, quasi de praecepto Domini ludat? Docet scilicet et diabolus verberandam maxillam patienter offerre (Matth. VI). Sic et tragoedos cothurnis extulit, quia nemo potest adjicere cubitum unum ad staturam suam (Luc XII): mendacem facere vult Christum. Jam vero ipsum opus personarum, quaero an Deo placeat, qui omnem similitudinem vetat fieri, quanto magis imaginis suae. Non amat falsum auctor veritatis (Exod. XX): adulterium est apud illum omne [Col.0655B] quod fingitur. Proinde vocem, sexus, aetates mentientem, amores, iras, gemitus, lacrymas adseverantem non probabit, qui omnem hypocrisin damnat. Caeterum cum in lege praescribit, maledictum esse qui muliebribus [(a) 1Kb] vestietur (Deut. XXII), quid de pantomimo judicabit, qui etiam muliebribus [(b) 1Kb] curatur [(3) 1Kb] ? Sane et ille artifex pugnorum impunitus ibit? Tales enim cicatrices caestuum, et callos pugnorum, et aurium [(4) 1Kb] fungos a Deo cum suo plasmate [(5) 1Kb] accepit. Ideo illi [(6) 1Kb] oculos Deus plasmavit, ut vapulando deficiant. Taceo de illo, qui hominem leoni prae se opponit, ne parum sit homicida [(c) 1Kb] , [(7) 1Kb] qui eumdem postmodum jugulat.

CAPUT XXIV. 1/4/2006 2:06 PM


379 of 843


pompa diaboli, adversus quam in signaculo fidei ejeramus. Quod autem ejeramus, neque facto, neque dicto, neque visu, neque prospectu participare debemus. Caeterum nonne ejeramus et rescindimus signaculum, rescindendo testationem ejus? Numquid ergo superest ut ab ipsis ethnicis responsum flagitemus? Illi jam nobis renuntient, an liceat christianis spectaculo uti. Atquin hinc vel maxime intelligunt factum christianum, de repudio spectaculorum. Itaque negat manifeste, qui per quod agnoscitur tollit. Quid autem spei superest in hujusmodi homine? [Col.0656B] Nemo in castra hostium transit, nisi projectis armis suis, nisi destitutis signis et sacramentis [(d) 1Kb] principis sui, nisi pactus simul perire.

CAPUT XXV. An ille recogitabit eo tempore de Deo, positus illic ubi nihil est de Deo? pacem, opinor, habebit in animo contendens pro auriga; pudicitiam ediscet, attonitus in mimos. Imo in omni spectaculo nullum magis scandalum occurret, quam ipse ille mulierum et virorum accuratior cultus: ipsa consensio, ipsa in favoribus [(e) 1Kb] aut conspiratio aut dissensio inter se de commercio [(f) 9Kb] scintillas libidinum constabellant [(g) 1Kb] . Nemo denique in spectaculo ineundo prius cogitat, nisi videri et videre. Sed tragoedo , exclamationes ille alicujus prophetae [Col.0656C] retractabit, et vociferante [(h) 26Kb] inter effoeminati histrionis modos psalmum secum comminiscetur, et cum athletae agent, [Col.0657A] ille dicturus est repercutiendum non esse (Matth. V)? Poterit et de misericordia moneri defixus in morsus ursorum et spongias retiariorum [(a) 48Kb] ? Avertat Deus a suis tantam voluptatis exitiosae cupiditatem. Quale est enim de Ecclesia Dei [(b) 1Kb] in diaboli Ecclesiam tendere? de coelo (quod aiunt) in coenum? illas , postmodum laudando histrionem manus quas ad Dominum extuleris [(c) 27Kb] fatigare? ex ore quo amen in Sanctum protuleris [(d) 41Kb] , gladiatori testimonium [(e) 47Kb] alii omnino dicere nisi Deo reddere, εἰς αἰῶνας απ᾽ αἰῶνος [(1) 9Kb] Christo?

CAPUT XXVI. Cur ergo non ejusmodi etiam daemoniis penetrabiles fiant? Nam et exemplum accidit, Domino [Col.0657B] teste, ejus mulieris [(f) 1Kb] quae theatrum adiit, et inde cum daemonio rediit. Itaque in exorcismo cum oneraretur immundus spiritus, quod ausus esset fidelem aggredi: constanter et justissime quidem (inquit) feci, in meo eam inveni. Constat et alii linteum in somnis ostensum ejus diei nocte, qua tragoedum audierat, cum exprobratione nominato tragoedo, nec ultra quintum diem eam mulierem in saeculo fuisse. Quot utique et alia documenta cesserunt de his qui cum diabolo apud spectacula 1/4/2006 2:06 PM


380 of 843


CAPUT XXVII. Odisse debemus istos conventus et coetus ethnicorum, vel quod illic nomen Dei blasphematur, illic quotidiani in nos leones expostulantur, inde persecutiones decernuntur, inde tentationes emittuntur. Quid facies in illo suffragiorum impiorum aestuario deprehensus, non quasi aliquid illic pati possis ab hominibus, nemo te cognoscit christianum, sed recogita quid de te fiat in coelo. Dubitas enim illo momento, quo in diaboli Ecclesia fueris [(2) 1Kb] , omnes angelos prospicere de coelo, et singulos denotare, quis blasphemiam dixerit, quis audierit, quis linguam, quis [Col.0658B] aures diabolo adversus Deum administraverit? (Ps. I). Non ergo fugies sedilia hostium Christi, illam cathedram pestilentiarum [(3) 1Kb] , ipsumque aerem, qui desuper incubat, scelestis vocibus constupratum? Sint dulcia licet et grata et simplicia, etiam honesta quaedam. Nemo venenum temperat felle et elleboro, sed conditis pulmentis et bene saporatis, et plurimum dulcibus id mali injicit: ita et diabolus letale quod conficit, rebus Dei gratissimis et acceptissimis imbuit. Omnia illic seu fortia, seu honesta, seu sonora, seu canora, seu subtilia, proinde habe ac si stillicidia [Col.0659A] [(a) 1Kb] mellis de ranunculo [(1) 1Kb] venenato [(b) 14Kb] : nec tanti gulam facias voluptatis, quanti periculum per suavitatem.

CAPUT XXVIII. Saginentur ejusmodi dulcibus convivae sui, et loca et tempora et invitator ipsorum est. Nostrae coenae, nostrae nuptiae nondum sunt, non possumus cum illis discumbere, quia nec illi nobiscum. Vicibus disposita res est. Nunc illi laetantur, nos conflictamur (Joan., XVI). Saeculum (inquit) gaudebit, vos tristes eritis. Lugeamus ergo dum ethnici gaudent, ut quum lugere coeperint, gaudeamus, ne pariter nunc gaudentes, tunc quoque pariter lugeamus. Delicatus es, christiane, si et in saeculo voluptatem concupiscis, imo nimium [(c) 1Kb] stultus, si hoc existimas [Col.0659B] voluptatem. Philosophi quidam [(2) 1Kb] hoc nomen quieti et tranquillitati dederunt, in ea gaudent, in ea avocantur, in ea et scenas et pulverem et arenas suspiras. etiam gloriantur. Tu mihi metas [(d) 1Kb] Dicas velim; non possumus vivere sine voluptate, qui mori cum voluptate debebimus? Nam quod est aliud votum nostrum, quam quod et Apostoli, exire de saeculo, et recipi apud Dominum (Phil. I)? Hic voluptas, ubi et votum.

CAPUT XXIX. 1/4/2006 2:06 PM



voluptas, quam fastidium ipsius voluptatis, quam saeculi totius [Col.0660A] contemptus, quam vera libertas, quam conscientia integra, quam vita sufficiens, quam mortis timor nullus; quod calcas deos nationum, quod daemonia expellis, quod medicinas facis, quod revelationes petis, quod Deo vivis? Hae voluptates, haec spectacula christianorum, sancta, perpetua, gratuita: in his tibi ludos Circenses [(e) 1Kb] interpretare, cursus saeculi intuere, tempora labentia, spatia dinumera, metas consummationis exspecta, societates Ecclesiarum defende, ad signum Dei suscitare, ad tubam angeli erigere, ad martyrii [(4) 1Kb] palmas gloriare. Si scenicae [(5) 1Kb] doctrinae delectant, satis nobis litterarum est, satis versuum est, satis sententiarum, satis etiam canticorum, satis , sed simplicitates. Vis et vocum; nec fabulae, sed veritates; nec strophae [(f) 1Kb] pugillatus et [Col.0660B] luctatus? praesto sunt, non parva, sed multa [(6) 1Kb] . Adspice impudicitiam dejectam a castitate, perfidiam caesam a fide, saevitiam a , et tales sunt misericordia contusam, petulantiam a modestia obumbratam [(7) 1Kb] [(g) 11Kb ] apud nos agones, in quibus ipsi coronamur . Vis autem et sanguinis et ? habes Christi. aliquid [(h) 1Kb]

CAPUT XXX. Quale autem spectaculum in proximo est adventus Domini jam indubitati, jam superbi, jam triumphantis! Quae illa exsultatio angelorum, quae gloria resurgentium sanctorum! quale regnum exinde justorum! qualis civitas nova Hierusalem [(i) 1Kb] ! At enim supersunt alia spectacula, ille ultimus et perpetuus judicii dies, ille nationibus insperatus, ille derisus, [Col.0660C] cum tanta saeculi vetustas, et tot ejus nativitates uno igni haurientur. Quae tunc spectaculi latitudo [(j) 1Kb] ! quid admirer? quid rideam? ubi , qui in [Col.0661A] gaudeam, ubi exsultem, spectans tot ac tantos reges [(8) 1Kb] coelum recepti [(a) 1Kb] nuntiabantur, cum ipso Jove et ipsis suis testibus in imis tenebris congemiscentes? item praesides, persecutores dominici nominis, saevioribus, quam ipsi contra christianos saevierunt, flammis insultantibus, liquescentes? praeterea sapientes illos philosophos coram discipulis suis una conflagrantibus [(b) 1Kb] erubescentes, quibus nihil ad Deum pertinere suadebant, quibus animas aut nullas, aut non in pristina corpora redituras affirmabant, etiam poetas non ad Rhadamanti, nec ad Minois, sed ad inopinati Christi tribunal palpitantes? Tunc magis tragoedi audiendi, magis scilicet vocales in sua propria calamitate. Tunc histriones cognoscendi solutiores [(c) 1Kb] multo per ignem: tunc spectandus auriga in [Col.0661B] flammea rota totus [(1) 1Kb ] [(d) 1Kb] rubens : tunc xystici contemplandi non in gymnasiis [(e) 1Kb] , sed in igne jaculati, nisi quod nec tunc quidem illos velim visos, ut qui [Col.0662A] malim ad eos potius conspectum insatiabilem conferre, qui in Dominum desaevierunt. Hic est ille (dicam) fabri aut quaestuariae [(2) 1Kb] filius [(f) 51Kb] , sabbati destructor, Samarites et daemonium habens. Hic est quem a Juda redemistis, hic est ille arundine et colaphis diverberatus, sputamentis dedecoratus, felle et aceto potatus. Hic est quem clam discentes subripuerunt, ut resurrexisse dicatur, vel hortulanus detraxit [(g) 1Kb] , [(h) 1Kb] . Ut talia ne lactucae suae frequentia commeantium laederentur [(3) 1Kb] 381 of 843 spectes, ut talibus exsultes, quis tibi praetor aut consul, aut quaestor, aut sacerdos de

1/4/2006 2:06 PM


382 of 843


[Col.0661]

QUINTI SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI DE IDOLOLATRIA LIBER. (C)

ARGUMENTUM. [Col.0661D] Post tractatum de Spectaculis alterum conscripsit Septimius de idololatria, in quo varios (si ita loqui fas est) conscientiae casus proponit, discutit, resolvit. Non deerant siquidem, qui tanta laborarent ignorantia, ut arbitrarentur idololatriae crimine non pollui, nisi illos, qui idolis vel thura adolerent, vel hostias offerrent, vel eorum mysteriis aut profano sacerdotio [Col.0662D] initiarentur (c. 2). Inde idololatriam definit: «Omnis circa idolum famulatus et servitus, et nihil interest, dicit, an plastes effingat, aut caelator exsculpat, an phrygio detexat, nec de materia refert, an gypso, an coloribus, an lapide, an aere, an argento, an filo formetur idolum (cap. 3).» Addidit Deum, tam fieri idolum, quam coli, prohibere (cap. 4). Hinc dicit, non licere [Col.0663A] Christianis idola fabrefacere, aut vendere adoraturis, ac quidem cum aliud non habent, unde vivant (cap. 5). Prohibet etiam aedificationem templi, arae, aediculae, domus in honorem idolorum (cap. 8). Quin etiam negotiationes mercium earum, quae ad idololatriam pertinent (cap. 11): a festis quoque diebus etiam entraordinariis abstinendum (cap. 13): neque servis licere ministros esse idololatriae (cap. 18): neque licitam militiam, in qua militandum sit sub signo diaboli (cap. 19); dejerationem omnem me Hercule, medius Fidius, nec non abjurationem Jupiter tibi sit iratus, et sabsecutam, responsionem, imo tibi, damnat et execratur. Caeterum in perlegendo hoc tractatu discretione opus est: quae enim velut generalia principia Tertullianus hic ponit, fere omnia vera sunt; non autem omnia vera sunt, [Col.0663B] quae exinde deducit. LUMP.

CAPUT PRIMUM. Principale crimen generis humani, summus seculi reatus, tota caussa judicii, idololatria. Nam etsi suam speciem tenet unumquodque delictum, etsi suo quoque nomine [(1) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM



adulterium [Col.0663C] et stuprum in eodem recognoscas: nam qui falsis deis servit, sine dubio adulter est veritatis, quia omne falsum adulterium est. Sic et in [(4) 1Kb] stupro mergitur. Quis enim immundis spiritibus operatus, non conspurcatus et constupratus incedit (Ezech., XXIII) ? Atque adeo Scripturae sanctae stupri vocabulo utuntur in idololatriae exprobratione. Fraudis conditio ea est opinor, si quis alienum rapiat, aut alii debitum deneget, et utique erga hominem admissa fraus maximi criminis nomen est. Atenim idololatria fraudem Deo facit, honores illi suos denegans, et conferens aliis, ut fraudi etiam contumeliam conjungat. Quod si tam fraus quam stuprum atque adulterium mortem afferunt, jam in his aeque [(5) 1Kb] idololatria de homicidii reatu non liberatur. Post talia crimina, tam exitiosa, [Col.0663D] tam devoratoria salutis, caetera quoque aliquem ad modum et seorsum proinde disposita, in idololatria conditionem suam repraesentant. In illa et concupiscentiae saeculi. Quae enim idololatriae solemnitas sine ambitione cultus et ornatus? In illa lasciviae et ebrietates, cum plurimum victus et ventris et libidinis caussa frequentantur [(6) 1Kb] . In illa injustitia. Quid enim injustius ea, quae justitiae Patrem nescit? In illa etiam vanitas, quum tota ejus ratio vana sit; in illa mendacium, [Col.0664A] quum tota substantia ejus mendax sit. Ita fit, ut omnia in idololatria, et in omnibus idololatria deprehendatur. Sed et alias quum universa delicta adversus Dominum sapiant, nihil autem quod adversus Dominum [(7) 1Kb] sapiat, non daemoniis et immundis spiritibus deputetur, quibus idola mancipantur: sine dubio idololatriam admittit, quicunque delinquit: id enim facit quod ad idolorum mancipes pertinet.

CAPUT II. Sed universa nomina criminum discedant in operum suorum proprietates; remaneat idololatria in eo quod ipsa est: sufficit sibi tam inimicum Deo nomen, tam locuples substantia criminis, quae tot ramos porrigit, tam venas defundit [(8) 1Kb] , ut de hoc cum maxime materia suscepta sit, quot modis nobis [Col.0664B] praecavenda sit idololatriae latitudo. Quoniam multifariam servos Dei nec tantum ignorata, sed etiam dissimulata subvertit. Plerique idololatriam simpliciter existimant his solis modis interpretandam: si quis aut incendat, aut immolet, aut polluceat, aut sacris aliquibus aut sacerdotiis obligetur: quemadmodum si quis existimet adulterium in osculis, et in amplexibus, et in ipsa carnis congressione censendum: aut homicidium in sola sanguinis profusione, et in animae ereptione reputandum (Matth., V, 22) . At enim Dominus quam extensius ista disponat certi sumus, cum adulterium etiam in concupiscentia designat, si oculum quis impegerit libidinose, et animam commoverit impudice (ibidem): cum homicidium etiam in verbo maledicti vel convicii judicat [(9) 1Kb] , et in omni [Col.0664C] impetu irae, et in negligentia caritatis in fratrem. Sicut (Joan., III, 15) Joannes docet homicidam esse qui oderit fratrem. Alioquin in modico consisteret, et diaboli ingenium de malitia, et Dei Domini [(10) 1Kb] de disciplina, qua nos adversus diaboli altitudines [(11) 1Kb] munit (Matth., V, cf. Apoc., V. 24) , si in his [(12) 1Kb] tantum delictis judicaremur, quae etiam nationes decreverunt vindicanda. Quomodo 383 of 843 abundabit justitia nostra super scribas et pharisaeos, ut Dominus praescripsit, nisi

1/4/2006 2:06 PM


384 of 843


CAPUT III. [Col.0664D] Idolum aliquandiu retro non erat. Priusquam hujus monstri artifices ebullissent, sola templa et vacuae aedes erant, sicut in hodiernum quibusdam locis vetustatis vestigia permanent. Tamen idololatria agebatur, non in isto nomine, sed in isto opere. Nam et hodie extra templum et sine idolo agi potest. At ubi artifices statuarum et imaginum, et omnis generis simulacrorum diabolus saeculo intulit, [Col.0665A] rude illud negotium humanae calamitatis, et nomen de idolis consecutum est, et profectum. Exinde jam caput facta est idololatriae ars omnis quae idolum quomodo edit. Neque enim interest, an plastes effingat, an caelator exsculpat, an phrygio detexat: quia nec de materia refert, an gypso, an coloribus, an lapide, an aere, an argento, an filo formetur idolum. Quando enim et sine idolo idololatria fiat, utique cum adest idolum nihil interest quale sit, qua de materia, qua de effigie [(1) 1Kb] , ne qui putet id solum idolum habendum, quod humana effigie sit consecratum. Ad hoc necessaria est vocabuli interpretatio: εἶδος εἴδωλον deductum, aeque graece formam sonat; ab eo per diminutionem [(2) 1Kb] apud nos formulam fecit. Igitur omnis forma vel formula idolum se dici exposcit. Inde [Col.0665B] idololatria omnis circa omne idolum famulatus et servitus. Inde et omnis idoli artifex, ejusdem et unius est criminis: nisi parum idololatriam populus admisit, quia simulacrum vituli, et non hominis sibi consecravit.

CAPUT IV. Idolum tam fieri, quam coli, Deus prohibet. Quanto praecedit ut fiat [(a) 1Kb] quod coli possit, tanto prius est, ne fiat, si coli non licet. Propter hanc caussam, ad eradicandam scilicet materiam idololatriae, lex divina proclamat (Exod., XXXII; Levit., XXVI, 1; Deut., V, 8): Ne feceris idolum [(b) 8Kb] . Et conjungens (Exod., XX, 8), neque similitudinem eorum quae in coelo sunt, et quae in terra, et quae in mari. Toto mundo ejusmodi artibus [(c) 1Kb] praedicens Enoch [(4) 1Kb] interdixit servis Dei. Antecesserat [(3) 1Kb] omnia elementa, omnem mundi sensum [(5) 1Kb] quae [Col.0665C] coelo, quae mari, quae terra continentur, in idololatriam [Col.0666A] versuros daemonas et spiritus desertorum angelorum, ut pro Deo adversus Dominum consecrarentur. Omnia igitur colit humanus error, praeter ipsum omnium conditorem. Eorum imagines idola, imaginum consecratio idololatria. Quicquid idololatria committit, in artificem quemcunque et cujuscunque idoli deputetur necesse est. Denique idem Enoch simul et cultores idoli et fabricatores in comminatione praedamnat. Et rursus [(6) 1Kb] : Juro vobis peccatores, [(7) 1Kb ] quod in diem sanguinis perditionis poenitentia parata est. Qui servitis lapidibus, et qui imagines facitis aureas et argenteas, et ligneas, et lapideas, et fictiles, et [(8) 1Kb]

[(d) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM


385 of 843


detestatur, cujus clausula est (Is. XLIV, 20), Cognoscite quod cinis sit cor illorum, et [(e) 12Kb] errant [(9) 1Kb] et nemo animam suam liberare possit. Ubi [(10) 1Kb] aeque David, Et [(11) 1Kb] tales fiant [(f) 1Kb] , inquit, qui faciunt ea (Ps. CXIII, 8) . Et quid ego modicae memoriae homo? ultra quid suggeram? quid recolam de Scripturis? quasi aut non sufficiat vox Spiritus Sancti, aut ultra deliberandum sit, an maledixerit atque damnaverit Dominus ipsos prius artifices eorum, quorum cultores maledicit et damnat?

CAPUT V. [Col.0666C] Plane impensius respondebimus ad excusationes [Col.0667A] hujusmodi artificum, quos nunquam in domum Dei admitti oportet, si quis eam disciplinam norit. Jam illa objici . Districtius repercuti potest: vivere solita vox: Non habeo aliud quo vivam [(a) 1Kb] ergo habes. Quid tibi cum Deo est, si tuis legibus [(1) 1Kb] ? Tum quod et de Scripturis , dixisse apostolum, ut quisque fuerit inventus, ita et audent argumentari [(b) 33Kb] perseveret (I Cor. VII, 20) . Possumus igitur omnes in peccatis perseverare ex ista interpretatione. Nec enim [(2) 1Kb] quisquam nostrum non peccator inventus est (I Cor., IV), cum Christus non alia ex caussa descenderit, quam peccatorum liberandorum. Item eumdem praecepisse (I Thess., IV, 11) dicunt secundum suum exemplum, ut manibus unusquisque operetur ad victum. Si hoc praeceptum ab omnibus manibus defendatur, [Col.0667B] credo et fures [(c) 1Kb] balnearios [(3) 1Kb] manibus suis vivere, et ipsos latrones manibus agere quo vivant. Item falsarios utique non pedibus, sed manibus operari malas litteras. Histriones vero non manibus solis, sed totis membris [(d) 1Kb] victum elaborare. Pateat igitur Ecclesia omnibus, qui manibus et suo opere . Sed ait tolerantur, si nulla exceptio est artium, quas Dei disciplina non recipit [(4) 1Kb] quidam adversus similitudinis interdictae propositionem (Num. XXI): Cur ergo Moses in eremo simulacrum serpentis ex aere fecit? Seorsum figurae, quae dispositioni alicui arcanae praestruebantur, non ad derogationem [(5) 1Kb] legis, sed ad exemplarium caussae suae [(e) 1Kb] . Alioquin si haec ut adversarii legis interpretemur, numquid et nos, quod et Marcionitae, inconstantiam adscribimus Omnipotenti? quem [Col.0667C] illi [(6) 1Kb] hoc modo destruunt ut mutabilem, dum alibi vetat, alibi mandat? Si quis autem dissimulat illam effigiem aerei serpentis, suspensi in modum, figuram designasse dominicae crucis [(f) 1Kb] , a serpentibus, id est [Col.0668A] ab angelis diaboli liberaturae nos, dum per semetipsum diabolum, id est, serpentem interfectum suspendit, sive quae alia figurae istius expositio dignioribus revelata est, dummodo (I Cor., X) apostolus affirmet omnia tunc figurate populo accidisse: bene quod idem Deus qui lege [(7) 1Kb] vetuit similitudinem fieri, extraordinario praecepto serpentis similitudinem [(8) 1Kb ] indixit . Si eumdem Deum observas, habes legem ejus (Exod., XX, 4), Ne feceris similitudinem. Si et praeceptum factae postea similitudinis respicis, et tu imitare Moysen, ne facias adversus legem simulacrum aliquod, nisi et tibi Deus jusserit. 1/4/2006 2:06 PM



Si nulla lex Dei prohibuisset idola fieri a nobis, si nulla vox Spiritus sancti fabricatoribus idolorum [Col.0668B] non minus quam cultoribus comminaretur: de ipso sacramento nostro interpretaremur nobis adversas [(g) 1Kb] esse fidei ejusmodi artes. Quomodo enim renuntiavimus diabolo et angelis ejus, si eos facimus? Quod repudium diximus iis, non dico cum quibus, sed de quibus vivimus? Quam discordiam suscepimus in eos, quibus exhibitionis nostrae [(h) 1Kb] gratia obligati sumus? Potes lingua negasse, quod manu confiteris? verbo destruere, quod facto struis? unum Deum praedicare, qui tantos efficis? verum Deum praedicare, qui falsos facis? Facio (ait quidam), sed non colo. Quasi ob aliquam [(9) 1Kb] caussam colere non audeat, nisi ob quam et facere non debeat, scilicet ob Dei offensam utrobique. Imo tu colis, qui facis ut coli possint. Colis autem, non spiritu vilissimi nidoris [Col.0668C] alicujus, sed tuo proprio: nec anima pecudis impensa, sed anima tua. Illis ingenium tuum immolas, illis sudorem tuum libas, illis prudentiam tuam accendis. Plus es illis quam sacerdos, cum per te habeant sacerdotem. [Col.0669A] Diligentia tua numen [(1) 1Kb] illorum est. Negas te, quod facis, colere? Sed illi non negant, quibus hanc saginatiorem et auratiorem [(a) 1Kb] et majorem hostiam caedis, salutem tuam.

CAPUT VII. Tota die ad hanc partem zelus fidei perorabit, ingemens christianum [(b) 1Kb] ab idolis in Ecclesiam venire, de adversarii [(c) 1Kb] officina in domum Dei [(2) 1Kb] venire, attollere ad Deum patrem manus matres idolorum, his manibus adorare [(d) 1Kb] quae , eas manus admovere corpori Domini [(f) 1Kb] foris adversus Deum adorantur [(e) 1Kb] , quae daemoniis corpora conferunt. Nec hoc sufficit. Parum sit, si ab aliis manibus accipiant quod contaminant [(3) 1Kb] ; sed etiam ipsi [(4) 1Kb] tradunt aliis quod contaminaverunt. Alleguntur in ordinem [Col.0669B] ecclesiasticum artifices idolorum. Pro scelus! Semel Judaei Christo manus intulerunt, isti quotidie corpus ejus lacessunt. O manus praecidendae! Viderint jam an per similitudinem dictum sit, Site manus tua scandalizat, amputa eam (Matth., VIII, 8) . Quae magis amputandae, quam in quibus [(5) 1Kb] Domini corpus scandalizatur?

CAPUT VIII. Sunt et aliae complurium artium species, quae etsi non contingunt idolorum fabricationem, tamen ea sine quibus idola nil possunt, eodem crimine [Col.0670A] expediunt [(g) 1Kb] . Nec enim differt, an extruas vel exornes, si templum, si aram, si aediculam ejus instruxeris, si bracteam expresseris [(h) 1Kb] , aut insignia, aut etiam 386 of 843 domum fabricaveris. Major est ejusmodi opera, quae non effigiem confert, sed

1/4/2006 2:06 PM



praeter simulacra parietibus incrustare [(8) 1Kb] . Scit et pictor, et marmorarius, et aerarius, et quicumque caelator, latitudines suas utique multo faciliores. Nam qui signum describit, quanto facilius abacum linit? Qui de tilia Martem exsculpit, [Col.0670B] quanto citius armarium compingit? Nulla ars non alterius artis, aut mater, aut propinqua est. Nihil alterius vacat [(k) 1Kb] . Tot sunt artium venae, quot hominum concupiscentiae. Sed de mercedibus et manuspretiis interest. Proinde interest et de labore. Minor merces frequentiore actu repensatur. Quot parietes signa desiderant? Quot templa et aedes idolis aedificantur? Domus vero, et praetoria et balnea et insulae quantae? Soccus et baxa quotidie deaurantur, Mercurius et Serapis non quotidie. Sufficiat ad quaestum artificiorum, [Col.0671A] frequentior est [(1) 1Kb] omni superstitione luxuria et ambitio. Lances et scyphos facilius ambitio, quam superstitio desiderabit. Coronas quoque magis luxuria, quam solemnitas erogat. Cum igitur ad haec artificiorum genera cohortemur, quae idolum quidem, et quae idolo competunt, non attingant, sint autem et hominibus communia saepe quae et idolis, hoc quoque cavere debemus, ne quid, scientibus nobis, ab aliquibus de manibus nostris in rem idolorum postuletur. Quod si concesserimus, et non remediis jam [(2) 1Kb] usitatis egerimus, non puto nos a contagio idololatriae vacare, quorum manus non ignorantium in officio vel in honore et usu daemoniorum deprehenduntur.

CAPUT IX. [Col.0671B] Animadvertimus inter artes etiam professiones quasdam obnoxias idololatriae. De astrologis ne loquendum quidem est. Sed quoniam quidam istis diebus provocavit defendens sibi perseverantiam professionis istius, paucis utar. Non allego quod idola honoret, quorum nomina coelo inscripsit, quibus omnem Dei potestatem addixit: quod propterea homines non putant [(3) 1Kb] Deum requirendum, praesumentes stellarum nos immutabili arbitrio agi. Unum propono, angelos esse illos desertores Dei (Gen., VI), amatores foeminarum, proditores etiam hujus curiositatis, propterea quoque damnatos a Deo. O divina sententia usque ad terram pertinax, cui etiam ignorantes testimonium reddunt. Expelluntur mathematici [(a) 1Kb] sicut angeli eorum. Urbs et Italia interdicitur mathematicis, [Col.0671C] sicut coelum angelis eorum. Eadem poena est exilii discipulis [Col.0672A] et magistris. Sed magi et astrologi ab oriente venerunt (Matth., II). Scimus magiae et astrologiae inter se societatem. Primi igitur stellarum interpretes [(b) 1Kb] natum Christum annuntiaverunt, primi [(c) 1Kb ] muneraverunt . Hoc nomine Christum (opinor) sibi obligaverunt. Quid tum? Ideo nunc et mathematicis patrocinabitur illorum magorum religio? De Christo scilicet est , stellas [(4) 1Kb] Christi, non Saturni et Martis et cujusque mathesis hodie [(d) 1Kb] [(e) 1Kb] , ex eodem ordine mortuorum observat et praedicat. At enim scientia illa usque ad Evangelium [(f) 1Kb] fuit concessa, ut Christo edito nemo exinde nativitatem [(5) 1Kb ] . Nam et thus illud et myrrham et aurum ideo alicujus de coelo interpretetur infanti tunc Domino obtulerunt, quasi clausulam [Col.0672B] sacrificationis [(g) 1Kb] et gloriae saecularis, quam Christus erat adempturus. Quod igitur iisdem magis somnium 387 of 843 sine dubio ex Dei voluntate suggessit, ut irent in sua, sed alia, non qua venerant, via, id

1/4/2006 2:06 PM



traxit ad Evangelium usque (Act., VIII, 18) . Nam exinde et Simon Magus jam fidelis, quoniam aliquid adhuc de circulatoria secta cogitaret, ut scilicet inter miracula professionis suae [Col.0672C] etiam Spiritum Sanctum [(h) 15Kb] per manuum impositionem [Col.0673A] enundinaret, maledictus ab (Act., VIII, 20) apostolis de fide [(1) 1Kb] ejectus est: et alter magus qui cum Sergio Paulo, quoniam iisdem adversabatur apostolis, luminum amissione mulctatus est (Act., XIII, 6 seqq.) . Hoc et astrologi . Attamen cum magia punitur, retulissent credo, si quis in apostolos incidisset [(2) 1Kb] cujus est species astrologia, utique et species in genere damnatur. Post Evangelium nusquam invenias aut sophistas, aut chaldaeos, aut incantatores, aut conjectores, aut magos, nisi plane punitos. Ubi sapiens, ubi litterator, ubi conquisitor hujus oevi? Nonne infatuavit Deus sapientiam hujus saeculi (I Cor. I, 20)? Nihil scis, mathematice, si nesciebas te futurum christianum. Sin sciebas, hoc quoque scire debueras, nihil tibi futurum cum ista professione. Ipsa te de periculo suo instrueret, quae aliorum climacterica praecanit [Col.0673B] [(a) 2Kb] , Non est tibi pars neque sorsin ista ratione (Act., VIII, 21) . Non potest regna coelorum sperare, cujus digitus aut radius abutitur coelo.

CAPUT X. Quaerendum autem est etiam de ludi magistris [Col.0674A] et de caeteris professoribus litterarum, imo non dubitandum affines illos esse multimodae idololatriae. Primum, quibus necesse est deos nationum praedicare, nomina, genealogias, fabulas, ornamenta honorifica quaeque eorum enuntiare, tum solemnia festaque eorumdem observare, ut , sine tabula septem quibus vectigalia sua suppetant. Quis ludimagister [(b) 2Kb] [(3) 1Kb ] [(c) 1Kb ] frequentabit ? Ipsam primam novi idolorum, quinquatria tamen discipuli stipem Minervae et honori et nomini consecrat, ut etsi [(4) 1Kb] non . Quid minus est profanatus alicui idolo, verbotenus de idolothyto esse dicatur [(d) 1Kb] inquinamenti [(5) 1Kb] eo quod praestat quaestus et nominibus et honoribus idolo nuncupatus? tam Minervalia Minervae, quam Saturnalia Saturni, quae etiam serviculis sub tempore Saturnalium celebrari necesse est. [Col.0674B] Etiam strenae captandae, et septimuntium, et brumae, et carae cognationis honoraria exigenda omnia, Florae [(6) 1Kb] scholae coronandae [(e) 1Kb] . Flaminicae et aediles sacrificant, creatis [(7) 1Kb] [(f) 1Kb ] schola honoratur feriis. Idem fit idoli natali omnis diaboli pompa frequentatur. [Col.0675A] Quis haec competere christiano existimabit [(a) 1Kb] , nisi qui putabit convenire etiam non magistro? Scimus dici posse: «si docere litteras Dei servis non licet, etiam nec discere licebit. Et quomodo quis institueretur ad prudentiam interim humanam, vel ad quemcumque sensum vel actum, cum [(1) 1Kb] instrumentum sit ad omnem vitam litteratura? Quomodo repudiamus saecularia studia, sine quibus divina non possunt?» Videamus igitur necessitatem litteratoriae eruditionis; respiciamus ex parte eam admitti non posse, ex parte vitari. Fideles magis discere, quam docere litteras capit. Diversa est enim ratio discendi et docendi. Si fidelis litteras doceat insertas [(2) 1Kb] idolorum praedicatione [(3) 1Kb] , sine dubio, dum docet, 388 of 843 commendat: dum tradit, affirmat: dum commemorat, testimonium dicit (Exod. XXIII, 13) ;

1/4/2006 2:06 PM


389 of 843


quod prius didicit, id est, de Deo et fide: proinde illa respuet, nec recipiet. Et erit tam tutus, quam qui sciens venenum ab ignaro accipit, nec bibit. Huic necessitas ad excusationem deputatur, quia aliter discere non potest. Tanto autem facilius est litteras non docere, quam non discere, quanto et reliqua scholarum de publicis propriis solemnitatibus inquinamenta facilius discipulis fidelis non adibit, quam magister non frequentabit.

CAPUT XI. [Col.0675C] , si caetera delictorum recogitemus, in primis cupiditatem De negotiationibus [(5) 1Kb] radicem omnium [Col.0676A] malorum, qua quidam irretiti, circa fidem naufragium sunt passi [(c) 24Kb] ; quamvis et idololatria ab eodem apostolo dicta sit cupiditas. Tum mendacium, cupiditatis ministrum. Taceo de perjurio, quando ne jurare quidem liceat. Negotiatio servo Dei apta est? Caeterum, si cupiditas abscedat, quae est caussa acquirendi, cessante caussa acquirendi, non erit necessitas negotiandi. Sit nunc aliqua justitia quaestus, secura de cupiditatis et mendacii observatione, in crimen offendere idololatriae eam opinor, quae ad ipsam idolorum animam et spiritum pertinet, quae omne daemonium saginat. Sane annon illa principalis idololatria [(d) 1Kb] ? viderint si aedem ad sacrificium idolorum, etiam merces, thura dico et caetera peregrinitatis [(e) 1Kb] hominibus ad pigmenta medicinalia [(f) 12Kb] , nobis quoque insuper ad solatia sepulturae usui sunt. Certe cum [Col.0676B] pompae, cum sacerdotia, cum sacrificia idolorum de periculis, de damnis, de incommodis, de cogitationibus, de discursibus negotiationibusve [(g) 1Kb] instruuntur, quid aliud quam procurator idolorum demonstraris? Nemo contendat posse hoc modo omnibus negotiationibus controversiam fieri. Graviora delicta quaeque pro magnitudine periculi diligentiam extendunt observationis, ut non ab his tantum abscedamus, sed et ab iis per quae fiunt. Licet enim ab aliis fiat, non interest, si [(6) 1Kb] per me. In nullo necessarius esse debeo alii, cum facit quod mihi non licet. Ex hoc quod vetor facere, intelligere debeo curandum mihi esse, ne fiat per me. Denique in alia caussa non levioris reatus praejudicium istud observo. Nam quod mihi de stupro interdictum sit, aliis ad eam rem nihil aut operae aut [Col.0676C] conscientiae exhibeo. Nam quod ipsam carnem meam a lupanaribus segregavi, agnosco me, neque lenocinium, neque id genus lucrum alterius caussa exercere [Col.0677A] posse. Sic et homicidii interdictio ostendit mihi lanistam quoque [(a) 17Kb] ab Ecclesia arceri: nec per se non faciet, quod faciendum aliis subministrat. Ecce magis proximum praejudicium. Si publicarum victimarum redemptor ad fidem accedat, permittes ei in eo negotio permanere? Aut si jam fidelis id [(1) 1Kb] agere susceperit, retinendum in Ecclesia putabis? Non opinor, nisi si quis et de thurario dissimulabit, scilicet ad alios pervenit procuratio sanguinis, ad alios odorum. Si antequam idola in saeculo essent, his mercibus adhuc informis idololatria [(b) 1Kb] transigebatur, sic et nunc fere sine idolo opus idololatriae incendiis odorum perpetratur, ecquid majoris operae et erga daemonia thurarius [(2) 1Kb] ? nam facilius sine idolo

1/4/2006 2:06 PM


390 of 843


debuit de eo impetrare, quem quotidie pascit. Nulla igitur ars, nulla professio, nulla negotiatio, quae quid aut instruendis aut formandis idolis administrat, carere poterit titulo idololatriae: nisi si aliud omnino interpretemur idololatriam, quam famulatum [(e) 1Kb] idolorum colendorum.

CAPUT XII. Male nobis de necessitatibus humanae exhibitionis supplaudimus, si post fidem obsignatam dicimus: [Col.0678A] non habeo quo vivam. Jam hic enim plenius illi abruptae propositioni respondebo: Sero dicitur. Ante enim fuit deliberandum, ex similitudine providentisssimi aedificis illius [(f) 1Kb] qui prius sumptus operis cum postea erubescat. Sed et viribus suis supputat, ne, ubi coeperit, defectus [(4) 1Kb] nunc habes dicta Domini, et exempla adimentia tibi omnem caussationem. Quid enim dicis? «Egebo». Sed felices egenos Dominus appellat. «Victum non habebo.» Sed nolite, inquit, cogitare de victu. Et vestitus habemus exemplum lilia. «Substantia mihi opus erat:» Atquin omnia vendenda sunt, et egentibus dividenda. «Sed filiis et posteritati providendum.» Nemo aratro manum imponens et retro spectans aptus est operi. «Sed .» Nemo duobus dominis [Col.0678B] servire potest. Si vis conditionalis eram [(g) 1Kb] Domini discipulus esse, crucem tuam tollas, et Dominum sequaris necesse est, id est, angustias et cruciatus tuos, vel corpus solum, qnod in modum crucis est [(h) 2Kb] . Parentes, conjuges, liberi propter Deum relinquendi erunt. De artibus et negotiationibus, et de professionibus etiam liberorum et parentum caussa dubitas? Jam tunc demonstratum est nobis et pignora, et artificia, et negotia propter Dominum derelinquenda, cum Jacobus et Joannes vocati a Domino et patrem navemque derelinquunt; cum Matthaeus de teloneo suscitatur; cum etiam sepelire patrem tardum fuit fidei. Nemo eorum quos Dominus allegit, non habeo, dixit, quo vivam. Fides famem . Scit etiam famem non [Col.0679A] minus sibi contemnendam non timet [(i) 1Kb] propter Deum, quam omne mortis genus. Didicit non respicere vitam, quanto magis victum? Quotusquisque haec adimplevit? Sed quae penes homines difficilia, penes Deum facilia.

CAPUT XIII. Sic tamen nobis de mansuetudine et clementia Dei blandiamur, ut non usque ad idololatriae affinitates necessitatibus largiamur: sed omnem adflatum ejus vice pestis etiam de longinquo devitemus, non his tantum quae praemisimus, sed in universa serie humanae superstitionis, sive deis suis, sive defunctis, sive regibus mancipatae, ut ad eosdem spiritus immundos pertinentis, modo per sacrificia et sacerdotia, modo per 1/4/2006 2:06 PM



hoc quidem primo consistam, an cum ipsis quoque nationibus communicare in hujusmodi servus Dei debeat, sive habitu, sive victu, vel quo alio genere laetitiae earum. Gaudere cum gaudentibus, et lugere cum lugentibus, de fratribus dictum est ab apostolo ad unanimitatem cohortante (Rom., XII, 15) . Caeterum ad haec nihil communionis est lumini et tenebris vitae et morti: aut scindimus quod est scriptum (II Cor. VI, 14; Joan., XVI, 20): Saeculum gaudebit, vos vero lugebitis. Si cum saeculo gaudemus, verendum est, ne cum saeculo et lugeamus. Saeculo autem gaudente lugeamus, et saeculo postea [(a) 21Kb] lugente gaudebimus (Luc, XVI, 19). Sic et Lazarus [(1) 1Kb] apud inferos in sinu Abrahae refrigerium consecutus; contra dives in tormento ignis constitutus, alternas malorum [Col.0680B] et bonorum vices aemula retributione compensant [(2) 1Kb] . Sunt quidam dies munerum [(b) 1Kb] , quae apud alios honoris titulum, apud [(c) 1Kb ] expungunt. Nunc ergo, inquis, recipiam meum, vel alios mercedis debitum rependam alienum. Si hunc morem sibi homines de superstitione consecraverunt, tu extraneus ab omni eorum vanitate, quid participas idolothyta [Col.0681A] solemnia, quasi tibi quoque praescriptum sit de die, quo minus id quod homini debes, vel tibi ab homine debetur, citra diei observationem luas, vel recipias. Da formam in qua [(1) 1Kb] velis agi tecum [(a) 1Kb] . Cur enim et lateas, cum ignorantia alterius tuam conscientiam contamines? si non ignoraris quod sis christianus, tentaris, et contra conscientiam alterius agis, tanquam non christianus. Enimvero etsi simulaveris [(2) 1Kb] , tentatus, addictus es. Certe sive hac, sive illac, reus es confusionis in Deo (Matth., X, 32; Luc, IX, 26) . Qui autem confusus super me fuerit penes homines, et ego confundar super illo, inquit, penes Patrem meum, qui est in coelis.

CAPUT XIV. Sed enim plerique jam induxerunt animo, ignoscendum [Col.0681B] esse, si quando [(3) 1Kb] , quae ethnici, faciunt, ne nomen blasphemetur. Porro blasphemia, quae nobis omnino devitanda est, haec opinor est: si quis nostrum ad justam blasphemiam ethnicum deducat, aut fraude, aut injuria, aut contumelia, aliave materia dignae querelae, in qua nomen merito percutitur, ut merito irascatur et Dominus [(4) 1Kb] . Caeterum si de omni blasphemia dictum est: vestri [(5) 1Kb] caussa nomen meum blasphematur (Rom. II, 24), perimus universi; cum totus circus scelestis suffragiis nullo merito nomen lacessit. Desinamus, et non blasphemabitur. Imo blasphemetur, dum sumus in observatione, non in exorbitatione disciplinae, dum probamur, non dum reprobamur. O blasphemiam [(6) 1Kb] martyrii affinem, [Col.0681C] quae tunc me testatur Christianum, cum propter eam detestatur! Benedictio est nominis, maledictio custoditae disciplinae. Si hominibus, inquit, vellem placere, servus Christi non essem (Gal., I, 10). Sed idem alibi (I Cor., X, 33) jubet, omnibus placere curemus. Quemadmodum ego, inquit, omnibus per omnia placeo. Nimirum Saturnalia et Kalendas januarias [Col.0682A] celebrans hominibus placebat? an modestia et patientia, an gravitate, an humanitate, an integritate? Proinde cum dicit, Omnia omnibus factus sum, ut omnes lucrifaciam (I Cor. IX, 22), numquid idololatris idololatres, numquid ethnicis ethnicus, numquid saecularibus 391 of 843 saecularis? Sed etsi non prohibet nos conversari cum idololatris et adulteris et caeteris

1/4/2006 2:06 PM



conlaetemur ex communione naturae [Col.0682B] [(10) 1Kb] , non superstitionis. Pares anima sumus, non disciplina: compossessores mundi, non erroris. Quod si nobis nullum jus est communionis in ejusmodi cum extraneis, quanto scelestius est, haec inter fratres frequentare [(11) 1Kb] ! Quis hoc sustinere aut defendere potest? Judaeis dies suos fastos [(12) 1Kb] exprobrat Spiritus sanctus: Sabbata, inquit, vestra et neomenias et caeremonias odit anima mea (Is., I, 14). Nobis quibus sabbata extranea sunt et neomeniae et feriae a Deo aliquando dilectae, Saturnalia, et Januariae, et Brumae [(b) 1Kb] , et Matronales [(c) 1Kb] frequentantur? munera commeant? strenae consonant? [(13) 1Kb ] ? O melior fides nationum in suam sectam! quae lusus, convivia constrepunt nullam solemnitatem Christianorum [Col.0682C] sibi vindicat, non Dominicum diem, non Pentecosten [(d) 1Kb] , etiamsi nossent, nobiscum communicassent; timerent enim ne Christiani viderentur. Nos ne ethnici pronuntiemur, non veremur. Si quid et carni , habes, non dicam duos [(14) 1Kb] dies [(15) 1Kb] indulgendum est [(e) 1Kb] tantum, sed et plures. Nam ethnicis semel annuus dies quisque festus est: tibi octavus . Excerpe singulas solemnitates nationum, et in [Col.0683A] quisque dies [(1) 1Kb] , Pentecosten implere non poterunt. ordinem texe [(2) 1Kb]

CAPUT XV. Sed (Matth., V, 16) luceant, inquit [(a) 1Kb] , opera vestra. At nunc lucent tabernae et januae nostrae: plures jam invenies ethnicorum fores sine lucernis et laureis quam Christianorum. De ista quoque specie quid videtur? Si idoli honor est, sine dubio idoli honor idololatria est. Si hominis caussa est, recogitemus omnem idololatriam in hominis caussam esse. Recogitemus omnem idololatriam in homines esse culturam, cum ipsos deos nationum homines retro fuisse, etiam apud suos constet. Itaque nihil interest, superioris, an hujus saeculi viris superstitio ista praestetur. [Col.0683B] Idololatria non propter personas quae opponuntur [(3) 1Kb] , sed propter officia ista damnata est, quae ad daemones pertinent. Reddenda sunt (Matth., XXII) Caesari quae sunt Caesaris, bene quod opposuit, et quae sunt Dei Deo. Quae ergo sunt Caesaris? scilicet de quibus tunc consultatio movebatur, praestandusne esset census Caesari, an non. Ideo et monetam ostendi sibi Dominus postulavit, et de imagine, cujus esset, requisivit. Et cum audisset, Caesaris: Reddite, ait, quae sunt Caesaris Caesari, et quae sunt Dei Deo [(b) 1Kb] ; id est imaginem Caesaris Caesari, quae in nummo est, et imaginem Dei Deo, quae in homine est: ut Caesari quidem pecuniam reddas, Deo temetipsum. Alioquin, quid erit Dei, si omnia Caesaris? Ergo, inquis, honor Dei est, lucernae pro foribus, et laurus in postibus? non utique quod [Col.0683C] Dei honor est, sed quod ejus qui pro Deo hujusmodi officiis honoratur, quantum in manifesto est, salva operatione quae est in occulto, ad daemonia perveniens. Certi enim esse debemus, si quos latet per ignorantiam litteraturae saecularis, etiam ostiorum deos apud Romanos, Cardeam a cardinibus appellatam, et Forculum [(4) 1Kb] a foribus, et Limentinum a limine, et ipsum Janum a janua: et utique scimus, licet nomina inania atque conficta sint, [Col.0684A] cum tamen in superstitionem deducuntur, rapere ad se daemonia et omnem 392 of 843 spiritum immundum per consecrationis obligamentum. Alioquin daemonia nullum habent

1/4/2006 2:06 PM


393 of 843


lucernae et laureae pertinebunt. Idolo feceris, quicquid ostio feceris. Hoc in loco ex auctoritate quoque Dei contestor, quia nec tutum est subtrahere quodcumque uni fuerit ostensum, utique omnium caussa. Scio fratrem per visionem [Col.0684B] eadem nocte castigatum graviter, quod januam ejus subito annuntiatis gaudiis publicis servi coronassent. Et tamen non ipse coronaverat, aut praeceperat, nam ante processerat, et regressus reprehenderat [(6) 1Kb] factum: adeo apud Dominum in hujusmodi etiam [(e) 1Kb ] familiae nostrae aestimatur [(7) 1Kb] . Igitur quod attineat ad disciplina honores regum vel imperatorum (Rom., XIII, 7) , satis praescriptum habemus, in omni obsequio esse nos oportere, secundum Apostoli praeceptum, subditos magistratibus et principibus et potestatibus: sed intra limites disciplinae, quousque ab idololatria separamur. Propterea enim et illud exemplum trium fratrum praecucurrit, qui alias obsequentes erga regem Nabuchodonosor (Dan., III, 12, seqq.) , honorem imaginis ejus constantissime respuerunt, [Col.0684C] probantes idololatriam esse, quicquid ultra humani honoris modum ad instar divinae sublimitatis extollitur [(8) 1Kb] . Sic et Daniel (Dan. VI, 5, seqq.) caetera Dario subnixus, tamdiu fuit in officio, quamdiu a periculo vacaret. Nam id ne subiret, non magis leones regios timuit, quam disciplinae [(9) 1Kb] illi regios ignes. Accendant igitur quotidie lucernas, quibus lux nulla est, affigant postibus lauros postmodum arsuras, quibus ignes imminent; illis competunt et testimonia [Col.0685A] tenebrarum, et auspicia poenarum (Matth., V). Tu lumen es mundi, et arbor virens semper (Ps. I). Si templis renuntiasti, ne feceris templum januam tuam. Minus dixi: si lupanaribus renuntiasti, ne indueris domi [(1) 1Kb] tuae faciem novi lupanaris.

CAPUT XVI. Circa officia vero privatarum et communium solemnitatum [(a) 1Kb] , ut togae purae [(b) 1Kb] [(c) 17Kb ] , ut sponsalium, ut nuptialium, ut nominalium , nullum putem periculum observari de flatu idololatriae quae intervenit: caussae enim sunt considerandae, quibus praestatur officium. Eas mundas esse opinor per semet ipsas, quia neque vestitus virilis, neque annulus aut conjunctio maritalis, de alicujus idoli honore descendit. Nullum denique cultum a Deo maledictum [Col.0685B] invenio, nisi muliebrem in viro (Deut., XXII, 5) : Maledictus enim, inquit, omnis qui muliebribus induitur. Toga vero etiam appellatione virilis est [(d) 1Kb] . Nuptias [Col.0686A] quoque celebrari non magis Deus prohibet quam nomen imponi. Sed his accommodantur sacrificia. Sim , nec adsacrificii sit titulus [(2) 10Kb] officii et operae meae vocatus [(e) 4Kb] [(3) 1Kb ] expunctio , quantum sibi libet. Utinam quantum sibi quidem, nec videre possimus quae facere nobis nefas est! Sed quoniam ita Malus circumdedit saeculum idololatria, licebit adesse in quibusdam, quae nos homini, non idolo, officiosos habent. Plane ad sacerdotium et sacrificium vocatus non ibo (proprium enim idoli officium est): sed neque consilio, neque sumptu, aliave opera in ejusmodi fungar. Si propter sacrificium vocatus assistam, ero particeps idololatriae: si me alia caussa conjungit sacrificanti, ero tantum spectator sacrificii. 1/4/2006 2:06 PM


394 of 843


[Col.0686B] Caeterum quid facient servi vel liberi fideles, item officinales sacrificantibus dominis vel patronis vel praesidibus suis adhaerentes? Sed si merum [Col.0687A] quis sacrificanti tradiderit, imo si verbo quoque aliquo sacrificio necessario adjuverit, minister habebitur idololatriae. Hujus regulae memores etiam magistratibus et potestatibus officium possumus reddere secundum patriarchas et caeteros majores, qui regibus idololatris usque ad finem idololatriae apparuerunt. Hinc proxime disputatio suborta [(1) 1Kb] est, [(a) 31Kb ] alicujus dignitatis aut potestatis administrationem capiat, si ab an servus Dei omni specie idololatriae intactum se, aut gratia aliqua, aut astutia etiam praestare possit: secundum quod et Joseph (Gen., XLI), et Daniel (Dan., II et VII) mundi ab idololatria exstitere, et dignitatem et potestatem administraverunt in ornamento et purpura totius [(2) 1Kb] Aegypti [(b) 1Kb] sive Babyloniae. Credamus itaque succedere alicui posse, in solo honoris nomine incedat, neque [Col.0687B] ut in quoquo honore, ut [(3) 1Kb] sacrificet, neque sacrificiis auctoritatem suam accommodet, non hostias locet, non curas templorum deleget, non vectigalia eorum procuret, non spectacula edat de suo aut de publico, aut edendis praesit: nihil solemne pronuntiet vel edicat, ne juret quidem: jam vero quae sunt potestatis, neque judicet de capite alicujus vel pudore (feras enim de pecunia), neque damnet neque praedamnet [(c) 1Kb] , neminem vinciat, neminem , aut torqueat; si haec credibile est fieri posse. recludat [(d) 1Kb]

CAPUT XVIII. Jam vero de solo suggestu et apparatu honoris retractandum; proprius habitus uniuscujusque est, tam ad usum quotidianum, quam ad honorem [Col.0687C] et dignitatem. Igitur purpura illa et aurum cervicis ornamentum eodem more apud Aegyptios et Babylonios insignia erant dignitatis, quo more nunc praetextae [(e) 1Kb] , [(f) 1Kb ] [(g) 1Kb ] vel trabae, vel palmatae , et coronae aureae sacerdotum provincialium, sed non [Col.0688A] eadem conditione. Tantum enim honoris nomine conferebantur his qui familiaritatem regum merebantur. Unde et purpurati regum vocabantur a purpura, sicut apud nos a toga candida candidati: sed non ut suggestus ille sacerdotiis quoque aut aliquibus idolorum officiis adstringeretur. Nam si ita esset, utique tantae sanctitatis et constantiae viri statim habitus inquinatos recusassent, statimque apparuisset Danielem (Dan., XII) idolis non deservisse, nec Belem nec draconem colere, quod multo postea apparuit. Simplex igitur purpura illa, nec jam dignitatis erat, sed ingenuitatis apud Barbaros insigne. Quemadmodum enim et Joseph (Gen., XLI) qui servus fuerat, et Daniel (Dan., VII) qui per captivitatem statum verterat, civitatem Babyloniam et Aegyptiam [(4) 1Kb] sunt consecuti [Col.0688B] per habitum barbaricae si necesse fuerit, poterit et pueris ingenuitatis: sic penes nos quoque fideles [(5) 1Kb] [(6) 1Kb ] praetexta concedi, et puellis stola, nativitatis insignia, non potestatis: generis, non honoris: ordinis, non superstitionis. Caeterum purpura vel caetera insignia dignitatum et potestatum, insertae dignitati et potestatibus idololatriae ab initio dicata, habent profanationis suae maculam: cum praeterea ipsis etiam idolis induantur [(7) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM


395 of 843


te, sed tu per illam mundus esse non poteris. Jam nunc qui de Joseph (Gen., XLI) et Daniel (Dan., VII) argumentaris, scito non semper comparanda esse vetera et nova, rudia et polita, coepta et explicita, servilia et liberalia. [Col.0689A] Nam illi etiam servi conditione erant: tu vero nullius servus, in quantum solius Christi, qui te etiam captivitate saeculi liberavit, [(1) 1Kb] ex forma dominica [(a) 1Kb] agere debebis. Ille Dominus incertus (Luc., IX): Nam Filius, in humilitate et ignobilitate incessit domicilio [(2) 1Kb] inquit, hominis non habet ubi caput suum collocet; vestitu incultus, neque enim dixisset (Matth. XI, 8): Ecce qui teneris vestiuntur, in domibus regum sunt; vultu denique et aspectu inglorius, sicut et Esaias (Is. LIII, 2) pronuntiaverat. Si potestatem quoque nullam ne in suos quidem exercuit, quibus sordido ministerio functus est (Joan. XIII): si regem se denique fieri [(b) 1Kb] , conscius sui regni, refugit (Joan. VI), plenissime dedit [(3) 1Kb ] omni fastigio [(c) 19Kb] et suggestu tam [(4) 1Kb] formam suis dirigendo dignitatis quam potestatis. [Col.0689B] Quis enim magis his usus fuisset quam Dei Filius? quales et quanti [(5) 1Kb] eum fasces producerent! qualis purpura de humeris ejus floreret! quale aurum de capite radiaret, nisi gloriam saeculi alienam et sibi et suis rejecit, damnavit; quae damnavit, judicasset! Igitur, quae noluit, rejecit; quae [(6) 1Kb] in pompa diaboli deputavit. Non enim damnasset, nisi non sua: alterius autem esse non possent, nisi diaboli, quae Dei non sunt. Tu si diaboli pompam ejerasti [(d) 1Kb] , quicquid ex ea attigeris, id scias esse idololatriam; vel hoc [Col.0690A] te commonefaciat omnes hujus saeculi potestates, et dignitates, non solum alienas, verum et inimicas Dei esse, quod per illas adversus Dei servos supplicia consulta sunt [(e) 1Kb] , per illas et [(f) 1Kb ] [(7) 1Kb ] ad impios paratae irrogantur . Sed et nativitas et poenae substantia tua molestae tibi sunt adversus idololatriam. Ad evitandum remedia deesse non possunt; cum etsi defuerint, supersit unicum illud quo [(8) 1Kb] felicior factus non in terris magistratus, sed in coelis.

CAPUT XIX. Posset in isto capitulo etiam de militia definitum videri, quae inter dignitatem et potestatem est. At nunc de isto quaeritur, an fidelis ad militiam converti possit, et an , cui militia ad fidem admitti etiam caligata, vel inferior [Col.0690B] quaeque [(9) 1Kb] non sit necessitas immolationum vel capitalium judiciorum. Non convenit sacramento divino et humano, signo Christi et signo diaboli, castris lucis et castris tenebrarum: non potest una anima duobus deberi, Deo et Caesari (Matth., XXII; Exod., III; Exod., XXVIII; Matth., III; Exod., XVII; Luc., III; Matth., VIII; Matth. XXVI) . Et virgam portavit Moyses, fibulam [(g) 1Kb] et Aaron; cingitur loro et Joannes; agmen agit et Jesus Nave; bellavit , imo [(10) 1Kb] et populus, si placet ludere. Quomodo autem bellabit [(h) 2Kb] [(a) 1Kb ] [Col.0691A] quomodo etiam in pace militabit , sine gladio, quem Dominus abstulit? Nam, etsi adierant milites ad Joannem, et formam observationis acceperant, si etiam centurio crediderat; omnem postea militem Dominus, in Petro exarmando, discinxit. Nullus habitus licitus est apud nos illicito actui adscriptus. 1/4/2006 2:06 PM


396 of 843


Sed enim, cum conversatio divinae disciplinae non factis tantum, verum etiam verbis , ita (Matth., XII, periclitetur (nam, sicut scriptum est: Ecce homo et facta ejus [(b) 1Kb] [(1) 1Kb ] 37): Ex ore tuo justificaberis); meminisse debemus etiam in verbis quoque idololatriae incursum praecavendum, aut de consuetudinis vitio, aut timiditatis. Deos nationum nominari lex prohibet (Exod., XXIII, 15) , non utique ne [Col.0691B] nomina eorum pronuntiemus, quae nobis ut dicamus conversatio extorquet; nam id plerumque dicendum est: in templo Aesculapii illum haqes, et, vico Isidis habito, et, sacerdos Jovis factus est, et multa alia in hunc modum, quando et hominibus hoc genus nomina inducuntur. Neque enim Saturnum honoro, si ita vocavero eum suo nomine [(2) 1Kb] , [(c) 1Kb ] si vocavero Marcum. Sed ait: Nomen aliorum tam non honoro quam Marcum, , neque audiatur de ore tuo. Hoc praecepit, ne deorum ne commemoremini [(3) 1Kb] deos vocemus illos. Nam et in prima parte legis (Exod., XX, 7): Non sumes, inquit, nomen Domini Dei tui in vano, id est, idolo. Cecidit igitur in idololatriam, qui idolum nomine Dei honoraverit. Quod si deos dicendum erit, adjiciendum [Col.0691C] est aliquid, quo appareat, quia non ego illos deos dico. Nam et Scriptura deos nominat; [(d) 1Kb] sed adjicit suos, vel nationum. Sicut David cum deos nominasset, ubi ait (Ps. CXV. 4): Dei autem nationum daemonia. Sed hoc mihi ad sequentia magis praestructum [Col.0692A] est: caeterum consuetudinis vitium est me Hercule dicere, me Dius fidius [(e) 15Kb] , accedente ignorantia quorumdam, qui ignorant jusjurandum esse per dejeratio [(5) 1Kb] per eos quos ejerasti, quam Herculem. Porro quid erat [(4) 1Kb] praevaricatio fidei cum idololatria? Quis enim per quos dejerat, non honorat?

CAPUT XXI. Timiditatis est autem, cum te alius per deos suos obligat juratione vel aliqua testificatione, et tu ne intelligaris quiescis. Nam aeque quiescendo confirmas majestatem eorum, cujus caussa videberis obligatus. Quid refert deos nationum dicendo deos, an audiendo confirmes? jures [(6) 1Kb] per idola, an ab alio adjuratus acquiescas? Cur non agnoscamus versutias Satanae, qui quod ore nostro perficere non potest, [Col.0692B] id agit, ut suorum ore perficiat, per aures inferens nobis idololatriam? Certe quisquis ille est, aut amica aut inimica congressione [(7) 1Kb] adstringit. Si inimica, jam ad pugnam vocaris, et scis tibi dimicandum esse. Si amica, quanto securius in Dominum transferes responsionem tuam, ut dissolvas obligationem ejus, per quem te Malus honori idolorum, id est, idololatriae quaerebat annectere. Omnis patientia ejusmodi idololatria. Honoras eos, quibus impositis obsequium praestitisti. Scio quemdam (cui Dominus ignoscat), cum illi in publico per litem dictum esset, Jupiter tibi fecisset ethnicus, qui Jovem deum sit iratus, respondisse, imo tibi. Quid aliter [(8) 1Kb] credidit? Etiamsi non per eumdem retorsisset maledictum, nec per [Col.0692C] ullum Jovis similem; confirmaverat Jovem deum, per quem se maledictum indigne tulisse demonstraverat remaledicens. Ad quid enim indigneris per eum quem scis nihil esse [(9) 1Kb] ? Nam si insanis, jam esse confirmas, et erit idololatriae [(10) 1Kb] professio timoris tui: [Col.0693A] quanto magis cum per ipsum remaledicis, eodem Jovis [(1) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM


397 of 843


CAPUT XXII. Aeque benedici per deos nationum Christo initiatus non sustinebit, ut semper rejiciat immundam benedictionem, et eam sibi in Deum convertens emundet. Benedici per deos dedero eleemosynam, vel aliquid nationum, maledici est per Deum. Si [(2) 1Kb] praestitero beneficii, et ille mihi deos suos, vel coloniae genium [(b) 1Kb] , propitios imprecetur, jam [Col.0693B] oblatio mea vel operatio idolorum honor erit, per quae . Cur autem non sciat me Dei caussa benedictionis gratiam compensat [(3) 1Kb] fecisse, ut et Deus potius glorificetur, et daemonia non honorentur in eo quod propter Deum feci? Deus videt [(4) 1Kb] quoniam propter ipsum feci: pariter videt quoniam propter ipsum fecisse me nolui ostendere, et praeceptum ejus idolothytum quodammodo feci. Multi dicunt: «Nemo se debet promulgare:» puto autem, nec negare; negat enim quicumque dissimulat [(c) 1Kb] , in quacumque caussa pro ethnico habitus. Et utique omnis negatio, idololatria est, sicut omnis idololatria negatio, sive in factis, sive in verbis.

CAPUT XXIII. [Col.0693C] Sed est quaedem ejusmodi species in facto et in verbo, bis [(5) 1Kb] acuta et infesta utrinque, licet tibi blandiatur, quasi vacet in utroque, dum factum non videtur, quia dictum non tenetur. Pecuniam [Col.0694A] de ethnicis mutuantes sub pignoribus fiduciati [(d) 1Kb] , jurati cavent, et sic negant [(e) 1Kb] . Scire [(f) 1Kb] volunt scilicet tempus persecutionis, et locum tribunalis, et personam praesidis. Praescribit Christus, non esse jurandum [(g) 1Kb] . Scripsi, inquit; sed nihil dixi: lingua, [(6) 1Kb ] non littera occidit. Hic ergo naturam et conscientiam advoco: naturam, quia nihil potest manus scribere, etiamsi lingua in dictitando cessat immobilis et quieta, quod non anima dictaverit, quanquam et ipsi linguae anima dictaverit, aut a se conceptum, aut ab alio traditum. Jam ne dicatur, «alius dictavit,» hic conscientiam appello, an quod alius dictavit anima suscipiat, et sive comitante sive residente lingua ad manum transmittat. Et bene, quod in animo et conscientia delinqui dominus dixit. Si, inquit (Matth., V, 28) [Col.0694B] concupiscentia [(h) 1Kb] vel malitia in cor hominis ascenderit, pro facto . Cavisti igitur quod in cor tuum plane ascendit, quod neque ignorasse teneris [(7) 1Kb] te contendere potes [(8) 1Kb] , neque noluisse. Nam cum caveres, scisti: cum scires, tam in facto quam cogitatu, nec potes leviore utique voluisti, et haeres [(9) 1Kb] [(10) 1Kb ] excludere, ut dicas falsum plane effici, cavendo quod non crimine majus facis. «Tamen non negavi, quia non juravi.» Imo etsi nihil tale fecisses, tamen dicereris dejerare si consenseris. Non valet tacita vox in stylo, et mutus in litteris sonus. At enim (Luc., I) Zacharias temporali vocis orbatione mulctatus, cum animo collocutus linguam irritam [(i) 1Kb] transit, manibus suis a corde dictat, et nomen filii sine [Col.0694C] ore

1/4/2006 2:06 PM


398 of 843


proferantur signatae signis, non jam advocatorum, sed angelorum [(c) 1Kb]

.

CAPUT XXIV. Inter hos scopulos et sinus, inter haec vada et freta idololatriae [(d) 1Kb] , velificata [(f) 1Kb] fides navigat, tuta si cauta, secura si attonita [(1) 1Kb] spiritu Dei [(e) 1Kb] . Caeterum inenatabile excussis profundum est, inextricabile [(g) 1Kb] impactis naufragium est, irrespirabile devoratis hypobrychium in idololatria: quicumque fluctus ejus offocant; omnis vortex ejus ad inferos desorbet [(h) 1Kb] . Nemo dicat: «quis tam tuto praecavebit? exeundum de saeculo erit;» quasi non tanti sit exire, [Col.0695B] quam idololatren in saeculo stare. Nihil esse facilius [Col.0696A] potest, quam cautio idololatriae, si timor ejus in capite sit. Quaecumque necessitas minor est periculo, tanto comparata. Propterea Spiritus Sanctus, consultantibus tunc apostolis, vinculum et jugum nobis relaxavit, ut idololatriae devitandae vacaremus. Haec erit lex nostra quo expedita, hoc plenius administranda, propria Christianorum, per quam ab ethnicis agnoscimur et examinamur: haec accedentibus ad fidem proponenda (Is., XXXIII; Matth., VII: Phil., III; Luc, X), et ingredientibus in fidem inculcanda est ut accedentes deliberent, observantes perseverent, non observantes [(2) 1Kb] renuntient sibi [(i) 1Kb] . Viderimus enim si [(j) 1Kb] et corvus et milvus et lupus et secundum arcae (Gen., VII) typum [(3) 1Kb] canis et serpens in Ecclesia erit, certe idololatres in arcae typo non habetur [(4) 1Kb] . Nullum animal in idololatren figuratum est: [Col.0696B] quod in arca non fuit, in Ecclesia . non sit [(k) 1Kb]

AD LIBROS APOLOGETICOS APPENDIX,

[Col.0697]

LIBER AD SCAPULAM. (C)

1/4/2006 2:06 PM



[Col.0695] [Col.0695D] Hunc ad Scapulam librum, etsi fuerit post susceptum ab Auctore montanismum, omnibus fere confitentibus, exaratus, tamen aliis praecedentibus ante Tertulliani lapsum compositis, tum ob rerum connexionem, tum forsan [Col.0696D] ob nonnullam aetatis relationem, uti videre est in dissertatione D. Le Nourry infra afferenda, statim subjiciendum duximus. EDD.

ARGUMENTUM ET SYNOPSIS. [Col.0697A] De epocha libri ad Scapulam dissident eruditi, ac anno 203, a Tertulliano, editum fuisse Pamelius et Baronius tradiderunt; alii vero sub Heliogabalo imperatore, anno 217. Verosimilius tamen hoc intermedio tempore, et circa annum 212, id accidisse videtur, cum scilicet post patris obitum solus imperaret Caracalla: quare unius tantum imperatoris eo in libro meminit: Colimus ergo imperatorem sic, quomodo et nobis licet, et ipsi expedit, ut hominem a Deo secundum; et iterum: Itaque et sacrificamus pro salute imperatoris; sed Deo nostro, et ipsius. Post diuturnam vero persecutionem, quae sub Severi imperio contigit, haec Tertullianum scripsisse inde constat, quod quinque proconsules numeret, a quibus christiani vexati fuerant, quique cum in varias incidissent calamitates, horum exemplo Scapulam, ut sibi caveret, hortatur; cum praecipue portenta quaedam Carthagine visa fuerint, statim ac idem Scapula provinciam ingressus, Mavilium Adrumeticum christianum hominem ab bestias damnaverat: Tibi quoque optamus [Col.0697B] admonitionem solam fuisse, quod cum Adrumeticum Mavilium ad

bestias damnasses, et statim haec vexatio subsecuta est.

Quaenam autem fuerit illa vexatio, his verbis narrat: Caeterum et imbre anni praeteriti,

quid commeruerit genus humanum apparuit, cataclysmum scilicet, et retro fuisse propter incredulitates, et iniquitates hominum; et ignes, qui supra moenia Carthaginis proxime pependerunt per noctem, quid minati sint, sciunt, qui viderunt; et pristina tonitrua quid sonaverint, sciunt, qui obduruerunt. Omnia haec signa sunt imminentis irae Dei, quam necesse est, quoquo modo possumus, ut et annuntiemus, et praedicemus, et deprecemur interim localem esse; universalem enim et supremam suo tempore sentient, qui exempla ejus aliter interpretantur. Nam et sol ille in conventu Uticensi, extincto plene lumine, adeo portentum fuit, ut non potuerit ex ordinario deliquio hoc pati, positus in suo hypsomate, et domicilio. [Col.0697C] Habetis astrologos. Deinde ut Scapulam ab effundendo christianorum sanguine deterreret, quid passi sint alii praesides, enarrat:

Doleamus necesse est, quod nulla civitas impune latura sit sanguinis nostri effusionem, sicut et sub Hilariano Praeside, cum de areis sepulturarum nostrarum acclamassent: Areae non sint. Areae ipsorum non fuerunt, messes enim suas non egerunt. Ac post nonnulla alibi relata subdit: Possumus aeque et exitus quorumdam Praesidum tibi exponere, qui in fine vitae suae recordati sunt deliquisse, quod vexassent christianos. 399 of 843 Vigellius Saturninus, qui primus hic gladium in nos egit, lumina amisit. Claudius

1/4/2006 2:06 PM



excidere fecisset, pene christianus decessit. Caecilius Capella in illo exitu Bysantino, christianos, gaudete, acclamavit. Sed et qui videntur sibi impune tulisse, venient in diem divini judicii. Praesidum etiam, qui in Christianos mitius egerunt, exempla addit: Quanti autem

Praesides, et constantiores, et crudeliores dissimulaverunt ab hujusmodi caussis? Ut Cincius Severus, qui Thistri ipse dedit remedium, quomodo responderent christiani, ut dimitti possent. Ut Vespronius Candidus, qui christianum quasi tumultuosum civibus suis satisfacere dimisit. Ut Asper, qui modice vexatum hominem, et statim dejectum, nec sacrificium compulit facere, ante professus inter advocatos et assessores, dolere se incidisse in hanc causam. Pudens etiam missum ad se christianum, in elogio concussione ejus intellecta, dimisit, scisso eodem elogio, sine accusatore negans se auditurum hominem, secundum mandatum. Haec omnia tibi, et de officio suggeri possunt, et ab eisdem advocatis, qui et ipsi beneficia [Col.0698B] habent christianorum, licet acclament, quae volunt; nam et cujusdam notarius, cum a daemone praecipitaretur, liberatus est; et quorumdam propinquus, et puerulus, et quanti honesti viri (de vulgaribus enim non dicimus) aut a daemoniis, aut valetudinibus remediati sunt! Tum Severi refert imperatoris exemplum, qui a christiano homine, oleo inunctus, curatus fuerat: Ipse etiam Severus, pater Antonini, Christianorum memor fuit: nam et Proculum christianum, qui Toparcion cognominabatur, Evodiae procuratorem, qui eum per oleum aliquando curaverat, requisivit, et in palatio suo habuit usque ad mortem ejus, quem et Antoninus optime noverat lacte christiano educatus. Scapulam tandem admonet, ut a christianorum perquisitione cesset, ne tota Carthago christianorum sanguine impleatur: Quid ipsa Carthago passura est decimanda a te, cum propinquos, cum contubernales suos illic unusquisque cognoverit, cum viderit illic fortasse, et tui ordinis viros, [Col.0698C] et matronas, et principales quasque personas, et amicorum tuorum, vel propinquos, vel amicos? Parce Carthagini, si non tibi: parce provinciae, quae visa intentione tua, obnoxia facta est concussionibus, et militum, et inimicorum suorum cujusque. Haec idcirco, quod cum semel innotuisset Praesidem christianis infensum esse, gentiles turmatim in eos magno furore impetum facere, praedari, atque enecare solebant. Caeterum haud exstingui persecutione christianam Religionem, sed propagari potius, his verbis annotat:

Nec tamen deficiet haec secta, quam tunc magis aedificari scias, cum caedi videtur. Quisque enim tantam tolerantiam spectans, ut aliquo scrupulo percussus, et inquirere accenditur, quid sit in caussa: et ubi cognoverit veritatem, et ipse statim sequitur. Hactenus Tertullianus [Col.0698D] ad Scapulam. LUMP.

CAPUT PRIMUM. [Col.0697D] Nos quidem neque expavescimus, neque pertimescimus ea, quae ab ignorantibus patimur: cum ad hanc sectam, utique suscepta conditione ejus, pacti venerimus, ut etiam animas nostras auctorati in has pugnas accedamus, ea quae Deus repromittit consequi 400 of 843 optantes, et ea quae diversae vitae comminatur pati timentes. Denique cum omni

1/4/2006 2:06 PM



bonitas nostra, non communis. Amicos enim diligere omnium est, inimicos autem solorum christianorum. Qui ergo dolemus de ignorantia vestra, et miseremur erroris humani, et [(2) 1Kb] futura [Col.0699A] prospicimus, et signa eorum quotidie intentari [(1) 1Kb ] , necesse est vel hoc modo erumpere ad proponenda vobis ea, videmus quae palam non vultis audire [(a) 1Kb] .

CAPUT II. Nos unum deum colimus, quem omnes naturaliter nostis, ad cujus fulgura et tonitrua , ad cujus beneficia gaudetis. Caeteros et ipsi putatis deos contremiscitis [(2) 1Kb] esse, quos nos daemonas scimus. Tamen humani juris et naturalis potestatis est unicuique, quod putaverit, colere; nec alii obest aut prodest, alterius religio. Sed nec religionis est cogere religionem [(b) 1Kb] , quae sponte suscipi debeat, non vi: cum et hostiae ab animo libenti expostulentur. Ita etsi nos compuleritis ad sacrificandum, nihil praestabitis diis vestris: ab invitis enim sacrificia non desiderabunt; nisi si contentiosi sunt; contensiosus autem [Col.0699B] deus non est. Denique qui est verus, omnia sua ex aequo et profanis et suis praestat. Ideoque et judicium constituit aeternum de gratis et ingratis. Tamen nos, quos sacrilegos existimatis, nec in furto unquam deprehendistis, nedum in sacrilegio. Omnes autem qui templa despoliant [(3) 1Kb] , et per deos jurant, et eosdem colunt, et christiani non sunt, et sacrilegi tamen deprehenduntur. Longum est si retexamus, quibus aliis modis et derideantur et contemnantur omnes dii, ab ipsis cultoribus suis. Sic et circa majestatem Imperatoris infamamur [(c) 1Kb] , tamen [(d) 1Kb ] nunquam albiniani , nec nigriani, vel cassani inveniri potuerunt [Col.0700A] , qui christiani: sed idem ipsi qui per genios eorum in pridie usque juraverunt [(e) 1Kb] [(4) 1Kb ] et voverant, qui christianos saepe pro salute eorum hostias et fecerant damnaverant, hostes eorum sunt reperti. Christianus nullius est hostis, nedum Imperatoris: quem sciens a Deo suo constitui, necesse est ut et ipsum diligat, et revereatur, et honoret, et salvum velit, cum toto romano imperio, quousque saeculum stabit. Tamdiu enim stabit. Colimus ergo et Imperatorem sic, quomodo et nobis licet, et ipsi expedit, ut hominem a Deo secundum, et quicquid est a Deo consecutum [(5) 1Kb] , solo Deo minorem. Hoc et ipse volet. Sic enim omnibus major est, dum solo vero Deo minor est: sic et ipsis diis major est, dum et ipsi in potestate sunt ejus. Itaque et sacrificamus pro salute Imperatoris [(f) 50Kb] , sed Deo nostro et ipsius: sed quomodo [Col.0700B] praecepit Deus, pura prece. Non enim eget Deus, conditor universitatis, odoris aut sanguinis alicujus [(g) 1Kb] . Haec enim daemoniorum pabula sunt. Daemones autem non tantum respuimus, verum et revincimus, et quotidie traducimus, et de hominibus expellimus, sicut plurimis notum est. Ita nos magis oramus pro salute Imperatoris, ab eo eam postulantes, qui praestare potest. Et utique ex disciplina patientiae divinae agere nos, satis manifestum esse vobis potest, cum tanta hominum multitudo, pars pene major civitatis cujusque [(6) 1Kb] , in silentio et modestia agimus, singuli forte noti magis quam omnes: nec [Col.0701A] aliunde noscibiles quam de emendatione vitiorum pristinorum. Absit enim ut indigne feramus ea nos pati quae 401 of 843 optamus, aut ultionem a nobis aliquam machinemur, quam a Deo exspectamus.

1/4/2006 2:06 PM


402 of 843


CAPUT III. Tamen (sicut supra diximus) doleamus necesse est, quod nulla civitas impune latura sit , sicut et sub Hilariano praeside [(1) 1Kb] , cum sanguinis nostri effusionem [(a) 1Kb] ; areae de areis sepulturarum nostrarum acclamassent: Areae non sint [(b) 1Kb] ipsorum non fuerunt. Messes enim suas non egerunt. Caeterum et imbre [(2) 1Kb] anni praeteriti quid commeruerit genus humanum apparuit, cataclysmum scilicet et retro [(3) 1Kb] fuisse propter incredulitates et iniquitates hominum; et ignes qui super moenia Carthaginis [Col.0701B] proxime pependerunt per noctem, quid minati sint, sciunt qui viderunt; et pristina tonitrua quid sonaverunt, sciunt qui obduruerunt. Omnia haec signa sunt imminentis irae Dei, quam necesse est, quoquo modo possumus, ut et annuntiemus, et praedicemus, et deprecemur interim localem esse [(4) 1Kb] : universalem enim et supremam suo tempore sentient, qui exempla ejus aliter , extincto pene lumine, interpretantur. Nam et sol ille in conventu Uticensi [(c) 1Kb] adeo portentum fuit, ut non potuerit ex ordinario deliquio hoc pati, positus in suo hypsomate et domicilio [(d) 1Kb] . Habetis astrologos. Possumus aeque et exitus [Col.0702A] quorumdam praesidum tibi proponere, qui in fine vitae suae recordati sunt deliquisse, quod vexassent chritianos. Vigellius Saturninus [(5) 1Kb] qui primus hic [(6) 1Kb ] in gladiumin nos egit, lumina amisit. Claudius Lucius Herminianus Cappadocia, cum indigne ferens uxorem suam ad hanc sectam transisse, christianos crudeliter tractasset, solusque in praetorio suo vastatus peste [(e) 1Kb] , cum vivus [(7) 1Kb] : Nemo sciat, aiebat, ne [(8) 1Kb] gaudeant vermibus ebullisset [(f) 1Kb] . Postea cognito errore suo, quod tormentis quosdam a proposito christiani [(9) 1Kb] suo excidere fecisset, pene christianus decessit. Caecilius Capella in illo exitu bysantino [(g) 1Kb] : Christiani gaudete [(h) 1Kb] , exclamavit. Sed et qui videntur sibi [(10) 1Kb] impune tulisse, venient in diem divini judicii. Tibi quoque optamus admonitionem solam [Col.0702B] fuisse, quod cum Adrimeticum Mavilum [(11) 1Kb] ad bestias damnasses, et statim haec vexatio subsecuta est, et nunc ex eadem caussa interpellatio . Sed memento de caetero [(j) 1Kb] . sanguinis [(i) 1Kb]

CAPUT IV. Non te terremus, qui nec timemus: sed velim, ut omnes salvos facere possimus, monendo μὴ θεομαχεῖν. Potes et officio jurisdictionis tuae fungi, et humanitatis meminisse, vel quia et vos sub gladio estis. Quid enim amplius tibi mandatur, quam nocentes confessos damnare, negantes autem ad tormenta revocare? Videtis ergo quomodo ipsi vos contra [Col.0703A] mandata faciatis, ut confessos negare cogatis. Adeo confitemini innocentes esse nos, quos damnare statim ex confessione non vultis. Si autem contenditis ad elidendos nos [(1) 1Kb] , jam ergo innocentiam expugnatis. Quanti autem praesides, et constantiores et crudeliores, dissimulaverunt ab hujusmodi caussis! ut Cincius Severus, qui Thystri [(2) 1Kb] ipse dedit remedium [(a) 1Kb] ,

1/4/2006 2:06 PM


403 of 843


dimisit, scisso eodem elogio, [Col.0703B] sine accusatore negans se auditurum hominem secundum mandatum [(4) 1Kb] . Haec omnia tibi et de officio suggeri , qui ipsi beneficia habent Christianorum, possunt, et ab eisdem advocatis [(5) 1Kb] [(6) 1Kb ] . Nam et cujusdam notarius cum a daemone licet acclament, quae volunt praecipitaretur, liberatus est: et quorumdam propinquus et puerulus, et quanti honesti viri (de vulgaribus enim non dicimus) aut a daemoniis aut valetudinibus remediati sunt! Ipse etiam Severus pater Antonini, Christianorum memor fuit. Nam et Proculum christianum qui Torpacion cognominabatur, Euhodeae [(7) 1Kb] procuratorem, qui eum per oleum aliquando curaverat, requisivit, et in palatio suo habuit usque ad mortem ejus: quem et . Sed et Antoninus optime [Col.0703C] noverat lacte christiano educatus [(8) 1Kb] clarissimas foeminas et clarissimos viros Severus sciens hujus sectae esse, non modo non laesit, verum et testimonio exornavit, et populo furenti in nos palam restitit. Marcus quoque Aurelius in Germanica expeditione christianorum militum orationibus ad Deum factis, imbres in siti illa impetravit. Quando non geniculationibus et jejunationibus nostris etiam siccitates sunt depulsae? Tunc et populus acclamans Deo deorum [(9) 1Kb] , qui , in Jovis nomine Deo nostro testimonium reddidit. Praeter [(11) solus potens [(10) 1Kb] 1Kb] haec depositum non abnegamus, matrimonium nullius [Col.0704A] adulteramus, pupillos pie tractamus, indigentibus refrigeramus, nulli malum pro malo reddimus. Viderint, qui sectam mentiuntur, quos et ipsi recusamus. Quis denique de nobis alio nomine queritur [(12) 1Kb] ? quod aliud negotium patitur christianus, nisi suae sectae? quam incestam, quam crudelem, tanto tempore nemo probavit. Pro tanta innocentia, pro tanta probitate, pro justitia, pro pudicitia, pro fide, pro veritate, pro Deo vivo, cremamur; quod nec sacrilegi, nec hostes publici, verum [(13) 1Kb] nec tot majestatis rei pati solent. Nam et nunc a praeside legionis, et a praeside Mauritaniae vexatur hoc nomen, sed gladio tenus, sicut et a primordio mandatum est animadverti in hujusmodi. Sed majora certamina, majora sequuntur praemia. 1Kb]

CAPUT V. [Col.0704B] Crudelitas vestra gloria est nostra. Vide tantum ne hoc ipso, quod talia sustinemus, ad hoc solum videamur erumpere, ut hoc ipsum probemus, nos haec non timere, sed ultro vocare. Arrius Antoninus in Asia cum persequeretur instanter, omnes illius civitatis christiani ante tribunalia ejus se manu facta obtulerunt, cum [(14) 1Kb] ille, paucis duci jussis, reliquis ait, ὧ δεῖλοι, εἰ θέλετε ἀποθνήσκειν, κρημνοὺς ἢ βρόχους ἔχετε [(d) 10Kb] . Hoc si placuerit et hic fieri, quid facies de tantis millibus hominum, tot viris ac foeminis, omnis sexus, omnis aetatis, omnis dignitatis, offerentibus se tibi? Quantis ignibus, quantis gladiis opus erit! quid ipsa Carthago passura est, decimanda a te, cum propinquos, cum contubernales [Col.0704C] suos illic unusquisque cognoverit, cum viderit illic fortasse et tui ordinis viros et matronas, et principales quasque personas, et amicorum tuorum vel propinquos vel amicos? Parce ergo tibi, si non nobis, parce Carthagini, si non tibi, parce provinciae, quae visa intentione tua obnoxia facta est

1/4/2006 2:06 PM


404 of 843


percussus [Col.0706A] [(2) 1Kb] , et inquirere accenditur, quid sit in causa, et ubi cognoverit veritatem, et ipse statim sequitur.

[Col.0705]

Dissertatio IN Q. SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI APOLOGETICUM, DUOS AD NATIONES LIBROS, ET UNUM AD SCAPULAM, (AUCTORE DOMNO NIC. LE NOURRY.) PRESBYTERO ET MONACHO ORDINIS S. BENEDICTI E CONGREGATIONE SANCTI MAURI.

CAPUT PRIMUM. Analysis Apologetici, et quis sit Tertullianus,

cujus nomine inscribitur.

[Col.0705B]

ARTICULUS PRIMUS. Analysis Apologetici. Cum Tertullianus non magno sine animi dolore cerneret Christianos tanta iniquitate ab ethnicis vexari et occidi, ut nec sibi palam se tueri, nec judicibus eos publice audire liceret, ad ipsorum causam occulta scriptorum vi apud Romani imperii Antistites agendam aggressus est. Primum itaque gravissime conqueritur, Christianos omnes ab ethnicis, qui eos nec noverant, nec nosse volebant, contra omnia [Col.0705C] aequitatis et naturae jura odio plane implacabili haberi et excarnificari. Publicum enimvero hujus ignorantiae testimonium eo magis illorum praevaricationem redarguebat, quod ubi primum agnoscebant quae et qualis sit Religio christiana, statim relicto falsorum deorum cultu, eam toto terrarum in orbe amplexabantur. Neque dicendum est illos in malum tunc traduci. Mali siquidem hominis haec est conditio, ut pudore et timore perfusus, latebras quaerat: contra vero Christianus etsi damnatus, ac quolibet tormentorum genere excruciatus, de sua professione gloriatur, gestit et exsultat (cap. 1). Deinde vero si christianus sacrilegii, incesti, homicidii, vel alterius cujuslibet criminis, uti garriebant [Col.0705D] gentiles, reus sit, cur ab illis contra divinas humanasque leges, sine ulla criminis accusatione, sine teste, sine praevio ullius circumstantiae, temporis,

1/4/2006 2:06 PM



Quid autem, obsecro te, iniquius ea lege, quae Christianos, utpote innocentes, vetat inquiri, et tanquam nocentes condemnari praecipit (cap. 2)? [Col.0706B] Ad haec vero, divinis humanisque legibus cautum est, ne ullius cujuslibet criminis reus ulla unquam torqueretur aut poena, aut quaestione, nisi ut scelera sua confiteretur. At Christiani e contrario discruciabantur; ut ea, quorum accusari solebant, crimina, seque Christianos esse negarent. De solo itaque christianorum nomine praelium erat. Et certe quae a judicibus de tabella adversus eos pronuntiabatur sententia, omisso cujusvis criminis elogio, nihil aliud ferebat, nisi christianos damnari. At ethnici tum in sacratiores leges eo gravius peccabant, quo saepius fatebantur castos sanctosque esse mores Christianorum, eosque qui ex suis gentilibus christianae fidei [Col.0706C] nomen dabant, fieri semper meliores. Verumtamen non minori crudelitate in hos neophytos, quam in caeteros omnes, ob assumptum christianum nomen saeviebant. At nobis, inquiebant ethnici, displicet auctoris eorum nomen. Quid ergo, respondet Tertullianus, odiosi subesse potest in Christi nomine? Nonne ex suavitate vel benignitate ductum est? Quid etiam in illo magis odio dignum, quam in ipso philosophorum, medicorum, coquorum nomine, transmisso ab auctoribus suis, et ab aliis accepto? Nullius denique sectae nomen malum aut invisum videri debet, nisi prius quid in ipsa secta mali sit, certo dignoscatur et probetur (cap. 3). [Col.0706D] Urgebant ethnici se legum, ad imperatoribus latarum, praescripto ad vexandos tollendosque christianos teneri. Verum prorsus inepta est, inquit Tertullianus, haec exceptio. Nemo enim ulla injusta obligatur lege, quae aut bonum prohibet, aut iniquum aliquid imperat. Atqui tales erant sancitae in christianos leges. Inficias praeterea ethnici ire non poterant plures a suis, aliisque legislatoribus, humanae infirmitati obnoxiis, datas, quae quidem quia visae sunt aut noxiae aut inutiles, ab aliis postmodum emendatae, truncatae, abrogatae fuerunt? Nonne enim leges Lycurgi a Lacedaemoniis, nonne leges Papiae de suscipiendis liberis a Severo Imperatore aut correctae, aut antiquatae sunt? Nonne lex de creditoribus in [Col.0707A] partes secandis immutata fuit? Nec mirum quidem. Enimvero neque vetustas, neque auctoris dignitas, sed aequitas sola leges commendat. Nulla vero unquam iniquior fuit, quam illa, quae Christianos, ob suum duntaxat nomen, nec audita causa, condemnari jubebat (cap. 4). Quantum enim non modo nova et injusta, sed etiam tyrannica sit, inde Tertullianus demonstrat, quia Tiberius, quo regnante christianum nomen per varias mundi partes disseminari coepit, auditis Christi miraculis, eum deorum numero voluit adscribi. Quod quidem etsi, obstante senatu, non perfecerit; in sua tamen permansit sententia, et Christianorum accusatoribus periculum comminatus est. Ex successoribus autem illius Nero, omnium primus, heu quam [Col.0707B] impius sceleratusque homo! Caesariano gladio adversus Christianos ferociit. Domitianus vero, crudelitate illi non impar, cum eadem tentasset, suos cito repressit conatus. Ab utroque autem longe abfuit Marcus Aurelius, qui christianorum militum precibus impetrato divinitus imbre, jussit in eos severius animadverti, qui Christi sectatores accusarent. Antea Trajanus, nulla lege lata, prohibuit eos inquiri. Nulla quoque adversus illos exstat imperatorum Adriani, Vespasiani, Pii, et Veri lex, nullumque decretum. Soli itaque pessimi, nequissimi, ac impiissimi imperatores in eos saevierunt (cap. 5). 405 of 843 Tum dehinc Tertullianus, ut ethnicis omnem ex majorum institutis ac legibus inepte

1/4/2006 2:06 PM


406 of 843


Romanis sunt restituti. Denique ethnici omnes nuntium moribus proavorum suorum remiserant habitu, victu, instructu, censu, et ipso etiam sermone. Christianis igitur frustra objiciebant conculcatam et profligatam veterum patrum suorum auctoritatem, quam ipsimet tam audacter, quam impune pessumdederant (cap. 6). Transit inde Auctor noster ad falsa et mentita infanda [Col.0707D] christianorum crimina, quae quidem ita diluit, ut ipsos ab iis tam alienos, quam gentiles illorum reipsa reos esse evidentissime demonstret. Primum enim Christiani a longo jam tempore infamabantur, quasi carnes occisi a se pueri ferino more vorarent, ac postea exstinctis canum opera luminibus, in quolibet stupro et incestu foedissime volutarentur. At certe nihil facilius erat, quam Christianos tantorum, si revera ab iis perpetrarentur, criminum convincere. Tot enimvero illorum inimici et hostes semper fuerunt, quot judaei, quot milites, quot domestici, quot pene eorum uxores, imo et gentiles homines, qui illos semper insectabantur. Nullus tamen ex eis tanta facinora agnovit unquam, multoque minus prodidit, [Col.0708A] vel iisdem Christianis pretio aliquo suum vendidit silentium. Et vero quis haec crimina prodidisset? Non Christiani quidem, qui non minus scrupulose, quam gentiles sua celabant mysteria. Neque etiam ethnici, qui ab eorumdem Christianorum coetibus penitus exclusi, quid in eis ageretur, scire procul dubio non poterant. At isti, fama, inquiebant, communi haec divulgata sunt. Sed quid fama levius, quae sane quia semper oritur vel invidia, vel odio, aut suspicione, aut alios decipiendi voluptate, tamdiu tantum perseverat, quamdiu mentitur (cap. 7). Urget Tertullianus tam horribilia esse illa flagitia, ut a nemine credi unquam debuerint, aut potuerint committi. Sectatoribus quippe suis Christiani aeternam felicitatem promittebant. Quis autem in animum [Col.0708B] sibi inducat, eam pollicitos esse homini, qui infantem occideret, panem comederet recenti illius sanguine intinctum, ac postea nefando incestu pollueretur? Imo vero nemini unquam persuaderi poterit haec ab ethnico, cui pudoris et humanitatis aliquis sensus sit, potuisse fieri. Neque dixeris religionis christianae candidatis factam ab aliis fraudem. Quis enim eam facere potuit? Num sacrorum pater, aut alius a quo edocebantur? At quo tandem dolo, quibus praestigiis eos docere poterat quidnam ab ipsis ad exsecranda illa crimina perpetranda esset agendum? Esto tamen, et fac, si velis, haec ab illis fuisse commissa, cur ergo iis tandem agnitis et actis, de fraude sibi facta nunquam conquesti, in tradita sibi tam horribili doctrina tam constanter omnes [Col.0708C] perseverarunt? Numquid timebant ne ea patefacientes punirentur? Quin imo ethnicorum gratiam sibi inde conciliavissent: sed perire malebant, quam sub tali conscientia vivere (cap. 8). Qua autem facilitate Tertullianus Christianos de tantis purgat criminibus, eadem profecto ostendit gentiles eorumdem aut similium plane penitusque convinci. Saturno namque, qui propriis filiis suis non pepercit, infantes ad primum usque Tiberii proconsulatum palam, ac deinceps occulte in Africa immolabant. Galli vero solebant majores natu Mercurio, Tauri suos hospites Dianae, Romani bestiarios, non minus tamen homines, in publicis ludis Jovi mactare. Quid quod, alii non minori crudelitate infantibus aut abortu praeripiebant vitam, aut natos [Col.0708D] morti exponebant mox futurae. Huc accedit, quod non solum nationes quaedam, quemadmodum Catilina, effuso suo sanguine foedus pepigere, verum etiam Scythae hominem comedere ferebantur. Bellonae quoque sacerdotes suo consecrabantur sanguine, et gladiatores, sicut comitiali morbo laborantes, bibebant aliorum hominum in arena occisorum sanguinem. Alii etiam in

1/4/2006 2:06 PM



sanguinem, aut suffocatum aliquid, aut oblatum falsis diis morticinium praegustare (cap. 9). Quid vero caussae erat cur ethnici Christianos arguerent incestus, cujus exemplum dederat sceleratissimus Jupiter, et rei erant Persae? Ejusdem vero sceleris suspecti erant Macedones, a quibus is irrisus fuit qui Oedipi tragoediam agendo, lamentabatur violatam a semetipso matrem suam. Quid plura? Improbi gentiles stupris assuefacti, suis etiam liberis, olim expositis, nec sibi amplius cognitis, stuprum caeca libidine inferebant. At Christiani aut in virginitatis perseverabant statu, aut ab omni post matrimonium excessu semper abstinebant. [Col.0709B] Ab falsis autem fictitiisque Christianorum occultis criminibus, ad ea transit Tertullianus, quae ethnici manifesta et publica esse criminabantur. Praecipuum autem illud erat, quo sacrilegii et laesae majestatis divinae ideo accusabantur, quod omnem diis cultum prorsus denegarent. Nec diffitetur quidem Tertullianus grande procul dubio esse illud crimen, si quos ethnici adorabant, dii revera fuerint. At eos non deos, sed meros homines fuisse testis erat ipsorummet ethnicorum conscientia. Si quis tamen reluctari adhuc audeat; ille confestim innumeris revincetur Scriptorum suorum testimoniis, qui loca indicant, ubi commentitii illi dii nati, ubi mortalem egerunt vitam, et ubi ea finita sepulti sunt. [Col.0709C] Quia vero longius fuisset singulos hosce deos nominatim recensere, Auctor noster illud Saturni, deorum omnium primi, exemplo demonstrat. Omnes namque antiquitatum descriptores asserunt illum revera fuisse hominem, qui post multas expeditiones, Attico hospitio ab Jano vel Inone in Italia exceptus, monti ac civitati quam incoluit, totique Italiae dedit Saturniae nomen. Neque id minus perspicue declarabant tabulae ab ipso ibi primum confictae, et nummus imagine signatus, ob quem praesidere aerario perhibetur. Homo igitur ille fuit, nec de coelo et terra ortus, sicuti nonnulli fabulati sunt. Caeteros ergo omnes deos, qui suam ex illo ducunt originem, homines etiam fuisse, quis negare audebit (cap. 10)? Nec sinit quidem Tertullianus sibi responderi hos [Col.0709D] post mortem tantum suam deorum adscriptos esse numero. Divinitatem enim nullus homo sibi conferre potest. Si cui ergo seu ante, seu post mortem data est, is certe ab alio potentiore Deo illam accipere debuit. At nulla plane caussa unquam fuit cur ille summus Deus aliquos post eorum mortem deos faceret. Nullius quippe, sive ad mundum fabricandum, sive ad aliud quidpiam agendum unquam indiguit auxilio. Ante omnes siquidem fictitios gentilium deos, pluviae, lumina, sidera, tonitrua, fulmina, et varia frugum genera orta sunt. Quin imo omnium hominum primus, post omnia ad vitam ejus necessaria, conditus est. Non magis ergo Liber, Ceres, Bacchus et Minerva ob inventas fruges dii facti sunt, [Col.0710A] quam Lucullus ob cerasa ex Ponto transvecta in Italiam. Neque potiori ratione dici potest collatam propter merita et virtutes hominibus divinitatem. Nam inde conficitur supremum aliquem esse deum, qui merentibus divinitatem dipensat. Deinde vero gentiles fateri cogebantur deos suos fuisse homines improbos, impios, sceleratos, nequissimos, aliosque illis similes ab aliis bene moratis jure merito condemnari. Fac tamen illos fuisse probos, sed non meliores erant Socrate et Aristide, nec fortiores Themistocle et Alexandro, nec feliciores Polycrate et Sylla, nec Croeso Crassove ditiores, eloquentiores Demosthene et Cicerone, sapientiores Catone, ac Scipione aequiores. Cur ergo ethnici, his apud inferos relictis, illos [Col.0710B] in coelum 407 of 843 tanquam deos sustulerunt (cap. 11)?

1/4/2006 2:06 PM



sacrilega consecratione facta sunt? Quis insuper non videat pulchra illa simulacra, dum fabricantur, eadem pati, atque christiani, cum ab ethnicis torquentur? Ex metallis enim fiunt, quibus damnantur Christiani. Illa crucibus et stipitibus imponuntur, raduntur ungulis, ignibus exuruntur, sed his omnibus modis [Col.0710C] Christiani tolluntur e medio; in hoc tamen ab illis discrepant, quod simulacra primum sunt sine capite, quod Christianis, iniquissime damnatis, tandem amputatur. Ad haec vero, hi in insulas relegantur, in quibus plerosque omnes gentilium deos natos mortuosque esse nemo nescit. Neque respondere poterant haec mera esse Christianorum in deos convicia; quandoquidem eosdem deos Seneca pluribus longeque amarioribus verbis insectatus est. Recte ergo Christiani illa deorum simulacra adorare renuebant, quae a milvis, muribus, araneis coinquinata, ab ipsis gentilibus negliguntur, illuduntur, destruuntur. Quin etiam alii alios deos colebant, nullusque sine senatusconsulto deus esse poterat. Domesticos vero deos pro sua quisque aut necessitate aut potestate [Col.0710D] oppignerabat, vel vendebat, vel mutabat modo in trullam, modo in cacabum. Publicos autem deos in hastario vectigales habebant, ac sub hasta, et publici praeconis voce venales. Nec id profecto mirum. Dii quippe quo magis sancti, eo magis tributarii erant. Mendicans vero ethnicorum religio circuibat cauponas, ac magnam pro templi alicujus aditu exigebat mercedem. Sed agedum, quo, quaeso, modo ethnici deos suos honorabant? Eodem plane ac mortuos imperatores: imo vero eumdem honorem illis viventibus, ac mortuis diis suis detulerunt. Simili quoque modo Larentinam meretricem, Simonem Magum, et nescio quem Synedi deum, ac impuras Junones, Cereres, et [Col.0711A] Dianas venerabantur. Quid ergo amplius in veterum deorum contumeliam fieri ab ullo homine poterat (cap. 12, 13)? Nonne etiam dii non minori illis erant ludibrio, qui pessima quaeque illis sacrificabant, et tertiam subripiebant decimarum Herculi debitarum partem? Nonne alii suis in libris non maxima sine illorum ignominia praedicabant eos inter se propter Trojanos, aut Achivos decertasse, Venerem sauciatam, Martem in vinculis pene consumptum, Jovem a monstro quodam liberatum, nunc flentem, nunc foede subantem? Poetae vero canunt Apollinem Admeto, et Laomedonti Neptunum servientes, Pindarus vero Aesculapium fulmine judicatum. Praeterea a tragoedis decantantur deorum aerumnae et errores. Ex philosophis [Col.0711B] autem Socrates, etsi per quercum, hircum, et canem juraverit, quia tamen deos destruebat, morte damnatus est. Sed rescissa damnatione praeclarum tandem illi reddidere testimonium. Postremo Diogenes quidam irrisit Herculem, ac Varro trecentos Joves introduxit (cap. 14). Urget adhuc Tertullianus in gentilium comoediis ac tragoediis repraesentari moechum Anubim, masculum Lunam, flagellatam Dianam, Jovis testamentum, tresque Hercules famelicos. Ab histrionibus insuper exhibebatur Sol lugens, Cybele fastidiosum pastorem suspirans, Jovis elogium, Junonis Minervaeque judicium, ac tandem in illis ignominiosissimum caput repraesentabat dei alicujus imaginem, et corpus ridicula arte effoeminatum Minervam aut Herculem. [Col.0711C] Neque melius aliquid ex cavea expectes. Ibi enim persona agebatur Atydis castrati, ardentis Herculis, Mercurii inter ludicra meridianorum spectacula mortuos cauterio examinantis, ac fratris Jovis cadavera mortuorum hominum cum malleo deducentis. Plura alia his similia omittit Tertullianus, 408 of 843 vitioque gentilibus vertit, quod intra deorum templa, ipsasque inter aras, atque in

1/4/2006 2:06 PM


409 of 843


Verum contra objiciebant ethnici caput asininum [Col.0711D] a christianis tanquam deum adorari. Sed merum, ait Tertullianus, est somnium, cui Cornelius Tacitus dedit occasionem, ubi memoriae falso prodidit Judaeos consimilem hujus bestiae superficiem idcirco consecrasse, quia ipsis, in Aegypto siti laborantibus, quidam onagri fontem ostenderant. Sed hujus mendacissimi scriptoris calumnia evidentissime patuit, cum Pompeius, Judaeorum templum ingressus, nullum ibi invenit simulacrum. At certe quo id falsius, eo verius erat jumenta omnia, et cantherios cum sua Hippona ab ethnicis coli et honorari. Nec potiori ratione Christianis exprobrabant crucis Christi cultum. Quid enim in illo arguere poterant? Nonne apud eos prostabat Pallas Attica, ac Ceres [Col.0712A] Pharia, quae rudi palo et ligno a crucis stipite non distinguebatur? In suorum praeterea deorum simulacris, in victoriis, trophaeis, signis militaribus, vexillorum et cantabrorum sipharis, aut eorum intestinis monilibus, et stolis cruces adorabant illis suppositas. Alii paulo quidem verisimilius suspicabantur christianorum, quemadmodnm Persarum, Deum esse Solem. Sed haec falsa suspicio inde suborta est, quod iidem christiani, ad Solem conversi, Deum precabantur, ac die Solis sive dominico laetitiae indulgerent. Sed istud gentilium reprehensione eo certe minus dignum erat, quod illi diem Saturni otio et victui destinaverant. Postremo Auctor noster Judaeum quemdam, maximum [Col.0712B] profecto nebulonem, exsibilat, qui cum bestiarius esset, inter ludos Circenses, in ista, inquit, civitate novissime editos, tabellam proposuit, in qua pictus circumferebatur Deus Christianorum auribus asininis, altero pede ungulatus, Iibrum gestans, et togatus, cum hac ridicula inscriptione: Deus Christianorum onochoetes. Sed quam falsa mendaxque fuit haec pictura, tam verum erat ab ethnicis deos adorari hominum belluarumque membris compositos (cap. 16). Ne autem ethnici veram Christianorum doctrinam voluntaria ignoratione, et impudentibus more solito mendaciis deinceps calumniarentur, illam Tertullianus summa cum brevitate, tum sinceritate sic exponit. Deus, inquit, quem colimus, unus est, qui mundum universum, in suae majestatis ornamentum, ex [Col.0712C] nihilo creavit. Quamvis autem cognoscatur, invisibilis tamen est, inaestimabilis, immensus, ac sibi soli tantus quantus est, cognitus. Hunc vero unum verumque Deum revera existere demonstrant et mundus, et caetera omnia, quae verbo fieri jussit, ratione composuit, ac virtute sua condidit. Quin etiam illud evidentissime comprobatur testimonio animae nostrae, naturaliter christianae, quae in quocumque sive infirmitatis, sive erroris, sive pravae libidinis statu sit, ubi resipiscit, aut redit ad se ipsam, non deos, sed unum conclamat Deum, eumque judicem contestatur (cap. 17). Nec minus evidens divinae existentiae argumentum desumitur ex sacris Veteris Testamenti libris, qui scripti sunt a viris divino spiritu inundatis, et qui [Col.0712D] scripta sua variis verisque miraculis confirmavere. Aristaeus autem testificatur hosce libros, hebraico primum sermone compositos, in graecum, procurante Ptolemaeo Philadelpho, ac Menedemo probante, a septuaginta judaeis summa fide conversos fuisse. Tum autem adhuc asservabantur in Ptolemaei bibliotheca hebraicis et graecis litteris exarati, quos Judaei singulis quibusque sabbatis palam lectitabant. Nullum ergo de illorum veritate

1/4/2006 2:06 PM


410 of 843


vetustiores sunt. Nam is Moyses, Inacho coaevus, non modo Homerum, et Priami cladem, sed vetustissimum quoque Danaum aetate longe superat. Caeteri vero prophetae, etsi illo posteriores, non brevi tamen temporis intervallo graecos sapientes, legiferos, et historicos antecedunt. Quia vero id quod omnibus probatu facillimum est, enarrare longius foret, Tertullianus hanc probationem idcirco missam fecit, ita tamen ut fontes indicet, citetque varios scriptores, ex quibus illa Scripturae sacrae antiquitas unicuique manifestissima fieri potest (cap. 19). Neque porro summam illius autoritatem repetit ex hac tantum antiquitate, sed eo maxime, quod plane divina sit. Ab illius namque auctoribus, divino spiritu [Col.0713B] afflatis, mundi clades aliaque plura praedicta sunt, quae revera accidisse cognoscimus. Dubitare proinde de caeteris non debemus, quae ab iis praenuntiata quoque fuerunt. Ratum itaque fixumque esse debet unum duntaxat, qui ab eis passim praedicatur, Deum existere, veramque esse christianam religionem, quae hisce illorum libris suffulta est (cap. 20). Sed tum insurgebant ethnici, ac vociferabantur novellam esse hanc religionem christianorum, qui a Judaica, et nomine et ritibus plane penitusque discrepabant. Verum his respondet Tertullianus Judaeos summa felicitate tamdiu floruisse, quamdiu insigni sua justitia, ac patriarcharum fide, gratiam Dei promeruerunt. Postquam vero conculcatis illius legibus, maxima in scelera prolapsi sunt, in eorum poenam [Col.0713C] dispersi, palabundi, ac coeli solique extorres ita vagantur, ut ipsis patriam suam vestigio saltem salutare concessum non fuerit. At non haec tantum a sacris illorum vatibus praedicta sunt, sed futurum quoque alium populum, in quem Deus majorem, quam illis gratiam transferret. Christus vero selecti hujus populi arbiter, magisterque est, ab iisdem quoque prophetis praenuntiatus. Et is quidem philosophis Zenoni et Cleanthi non plane incognitus, Dei λόγος sermo, ratio, sophia, sapientia, verusque Filius est. Non enim hominum, aut factitiorum deorum more, sed sicut radius ex sole, ita spiritus ex spiritu, et lumen de lumine genitus, non recessit a matrice, sed ita excessit, ut non separetur a substantia sui Patris, a quo alter modulo, non numero, [Col.0713D] gradu non statu, unus omnino cum illo est Deus. Statuto dehinc tempore prolapsus in virginem, homo Deo mistus factus fuit. Ad aniles vero fabulas haec rejicere non poterant neque gentiles, qui similes alias finxerant, neque Judaei, qui noverant illum a suis prophetis promissum fuisse. Nam hi in eo errabant, quod ea, quae in iis sacris Scripturis de primo et secundo illius adventu dicta sunt, non intelligentes, illum ad nos jam venisse inficiabantur. Tanta autem erat eorum caecitas, perversitas, et nequitia, ut hunc magiae accusaverint, qui editis miraculis se λόγον Dei palam ostendebat. Cum vero coelesti sua doctrina plurimos ad se alliceret, tunc exasperati, illum obtulerunt Pontio Pilato, [Col.0714A] ab eoque violentia suffragiorum extorserunt, ut cruci, quemadmodum ille praedixerat, affigeretur. Eo autem moriente, facta est insolita plane solis defectio, ab iisdem Judaeis, qui eam a prophetis annuntiatam nesciebant, in arcanis suis descripta. Ab illis porro corpus ejus sepulcro est conditum. Sed cum tertia die mirabiliter resurrexisset, subreptum a discipulis jactitaverunt. At ille redivivus turbis se subduxit, ac per dies quadraginta cum quibusdam discipulis conversatus, eos doctrina ubique divulganda imbuit, ac post haec circumfusa nube conscendit in coelum. Pilatus vero, qui tunc conscientia christianus erat, ea omnia nuntiavit Tiberio, qui quidem Christo credidisset, nisi fuisset Caesar, imperassetque

1/4/2006 2:06 PM


411 of 843


summam, nec posse sibi ab ethnicis fidem abrogari. Persuasum siquidem christiani penitus habebant fas nemini unquam fuisse, multoque minus sibi, religionis suae documenta declarantibus, mentiri. Quid ergo in hac eorum religione et cultu poterat esse mali, qui Deum a se per Christum coli palam asserebant? Nonne Judaei Deum per Moysem venerabantur, ac gentiles Graeci per alios homines, Romani vero per Numam Pompilium superstitionibus suis initiati sunt? Quaerendum potius erat utrum vera sit Christi divinitas, qua [Col.0714C] cognita, homo in melius reformatur (cap. 21). Credebant praeterea christiani esse daemones, philosophis, ac potissimum Socrati ac Zenoni, poetis atque magis haud incognitos, quos vulgus exsecrando, aut aliis maledicendo invocat. Hi autem spiritualis, sicut angeli, sunt substantiae, sed in peccatum prolapsi, exitium hominis ab mundi initio moliti sunt. Sicut autem substantia, sic viribus spiritalibus praediti, non solum fruges hominisque valetudinem vitiant, sed illius quoque animum concutiunt pravis motibus, et a divinitatis avertunt cogitatu. Nativa vero agilitate cum ubique uno momento sint, ac Dei dispositiones cognoscant, aemulantur divinitatem, dum furantur divinationem. Ad haec vero, ambigua pronuntiant oracula, sanant quos laeserunt, falsa variis [Col.0714D] praestigiis faciunt miracula, phantasmata edunt, defunctorum infamant animas, pueros elidunt in oraculi eloquium, somnia immittunt, atque eorum opera caprae ac mensae divinare consueverant. Atqui ethnici, qui haec omnia diis suis adscribebant, hos dubio procul daemones esse fatebantur. Neque respondere poterant deos suos non ex his quae in profanis locis, sed quae in eorum duntaxat templis fiebant, debere aestimari. Non dispar etenim est illius furor qui ex turre his diis sacrata, et alterius qui se ex summo vicinae domus tecto dat praecipitem. Nec impar etiam illius est amentia, qui in deae honorem lacertos et genitalia, atque alterius qui sibi gulam prosecat. Sed si haec, ait [Col.0715A] Tertullianus, levis videantur momenti, aliis argumentis invictissime demonstratur eosdem esse deos gentilium ac daemones. Producatur enim aliquis, qui de deo patitur, qui aris inhalans, numen concipit; prodeat dea virgo pluviarum pollicitatrix, proferatur in medium deus Aesculapius, morientem aliquem sanaturus, tumque hi omnes et singuli si petenti christiano qui sint, se daemones esse non fateantur, per Tertullianum licet, ut illico fundatur, ejusdem christiani sanguis. At nihil plane hac demonstratione est simplicius, manifestius et efficacius. Vel enim mentietur daemon, et deus non est: vel vera dicet, ac proinde dii revera daemones sunt. Quicumque ergo haec a diis facta dixerit, is asserat necesse est illos christianis esse subjectos, atque idcirco [Col.0715B] tam falsos esse deos, quam vera est christianorum religio. Omnis quippe haec potestas oritur ex Christi nomine, quo daemones, ab illis adjurati, de obsessis hominum corporibus coguntur non solum exire, sed insuper fateri se deos non esse, sed immundos spiritus, ob malitiam suam praedamnatos, unicum vero esse Deum, ac vera idcirco esse quae de Christo paulo ante dicta sunt (cap. 22, 23). Recte ergo ex eis Tertullianus concludit christianos perperam laesae majestatis divinae accusari. Quamvis enim constaret veros esse deos ethnicorum, ipsi tamen, quemadmodum Plato, existimabant penes unum, puta Jovem, esse summam potestatem, et officia penes caeteros. Quid ergo peccabant christiani, qui unum supremum Deum, sicuti alii homines [Col.0715C] unicum imperatorem, colebant et venerabantur? Numquid id minus licitum illis erat, quam singulis quibusque hominibus, civitatibus, et provinciis quemdam proprium et peculiarem deum habere? At certe alii,

1/4/2006 2:06 PM


412 of 843


Deum penitus negandum cogere nitebantur (cap. 24). Objectabant tamen Romani se pro pietatis, ac religionis [Col.0715D] erga deos suos merito accepisse totius terrarum orbis imperium. Quid ergo, ait Tertullianus? Numquid illud impetraverant a diis suis vernaculis ac domesticis, quales erant Sterculus, Mutunus et Larentina meretrix? Quis credat? Numquid a peregrinis et adventitiis, quibus major Romae, quam patriae suae protegendae cura esse debebat? At Cybele Romam adscita, de nuntianda magno suo sacerdoti archigallo Aurelii imperatoris morte tam parum sollicita fuit, ut tranquillo animo passa sit lacertos impurumque sanguinem ab illo litari pro hujusce imperatoris salute, qui jam ante octo dies ex hac vita migraverat. Qua vero ratione Jupiter tam patienter tulit Cretam suam, ubi natus, mortuus, et sepultus est, Romanis fascibus [Col.0716A] concuti? Numquid Juno aequo animo ferre potuit Carthaginem, sibi olim adeo dilectam, et Samo praepositam, a Romanis deleri, ut imperii sui fines latius propagarent? At si res tamen ita sit, cur Romani minorem illi honorem, quam lupae prostitutissimae Larentiae tribuerunt? Deinde vero plures illorum dii, sicuti Saturnus et Jupiter, regnaverant. A quo ergo Romanorum deo suum accepere regnum? Numquid a quodam Sterculo? Quis nisi fatuus id dicere audeat? Multi quoque fuerunt reges, qui nec Romanorum deos, nec alios nunquam coluerant. Denique Romanum regnum ante religionem accrevit. Priusquam enim Numa Pompilius vanas superstitiones Romae instituisset, et ante quam ulla apud illos fuissent deorum simulacra, plures [Col.0716B] Latini habuerunt reges. Romani ergo, inquit Tertullianus, non ante religiosi, quam magni; ideoque non ob hoc magni, quia

religiosi.

Sed acrius adhuc urget: Quomodo, inquit, isti in aliorum regna invaserunt? Non pietate profecto, nec religione, sed bellis, et victoriis, ac proinde communi moenium et templorum, sacerdotum et civium, rerum sacrarum et profanarum strage ac ruina. Haeccine ergo est pietas, propter quam dii et laedentibus se Romanis orbis imperium dederunt, et aliis ademerunt, qui suos quoque nec minori pietate colebant deos. Denique ante jacta Romae fundamenta, regnabant non solum Babylonii, Medi, Aegyptii, Assyrii et Amazones, sed Judaei etiam, qui omnes Romanorum aliorumque gentilium deos respuebant, et [Col.0716C] aspernabantur. Non ergo Romanorum aut aliarum gentium dii regna dispensant, sed solus ille omnipotens Deus, cujus, inquit auctor noster, est orbis, qui regnatur, et homo ipse, qui regnat. Non christiani igitur, qui illum colebant, sed Romani aliique gentiles laesae majestatis divinae crimine convincebantur, qui non solum falsos deos colebant, sed eosdem christianos ad eorum cultum quibuslibet suppliciis compellere conabantur (cap. 25, 26). Quorum vero major erat clementia, hi persuadere illis tentabant, ut saltem manente apud animum veri Dei colendi proposito, tam pertinaciter, tamque certo capitis periculo diis sacrificare non recusarent. Sed hoc falsae misericordiae consilium iis inspirabatur fraude et astutia daemonum, qui christianorum potestatem [Col.0716D] timentes, adversus eos implacabili odio praeliantur. Nec minimum quidem putant esse praedamnationis suae solatium, si constantiam illorum labefactare, eosque laedere aliquando possint. Quamobrem christiani illis resistunt, persuasumque habent, se nunquam de ipsorum malitia gloriosius triumphare, quam cum pro constanti fidei suae professione damnantur (cap. 27). 1/4/2006 2:06 PM



mortuos timerent, atque idcirco citius per hos omnes pejerarent, quam per imperatoris genium? Quid vero rectae rationi magis repugnat, quam diis sacrificare pro hominis salute, quam nec dare possunt, nec conservare. Quo enim modo, urget Tertullianus, alios servabunt, qui suas aedes ac statuas sine caesareorum militum excubiis tueri non valent? Quid vero, quod templa et dii multi pendent de Caesaris nutu ac voluntate? Itaque christiani multo potiori jure pro imperatoris salute non falsos illos deos, sed Deum verum, vivum, et aeternum precabantur. Nam et ipsimet imperatores, si sanae mentis sint, hunc sibi optant esse propitium, a quo habent [Col.0717B] quod homines sint, quod vivant, quod aliis hominibus imperent. Pro eorum igitur salute, prosperitate, vita longiori, diuturnoque imperio christiani manibus expansis, nudo capite, sine praevio monitore preces fundebant de carne pudica, innocente anima, ac sancto Spiritu profectas. Sed non offerebant, sicut ethnici, grana unius assis, nec arboris Arabicae lacrymas, nec sanguinem bovis tabie aut aetate confecti, nec spurcam conscientiam, aut hostias a vitiosissimis sacerdotibus immolatas. Ethnicorum itaque praesides provocat Tertullianus, ut christianos, si fas unquam sit, eo modo Deum pro imperatoris salute precantes torqueant, discrucient, et occidant (cap. 28, 29, 30). Quam sincero autem animo, nec ficta adulatione, [Col.0717C] quae ethnicis eam objicientibus prodesse poterat, sic Deum omnipotentem precarentur, inde ille demonstrat, quod sacris eorum litteris, quas non occultabant, omnibus praecipitur, ut non solum pro inimicis suis, sed pro ipsis etiam nominatim imperatoribus Deum orent. Addit aliam ipsis fuisse causam, sive potius necessitatem, pro imperatoribus et imperii Romani statu orandi, ut mundi nimirum, qui cum eo perire debebat, finis retardaretur. Quocirca per salutem imperatorum libenter jurabant, minime vero per illorum genios, quos adjurationibus fugare consueverant (cap. 31, 32). Praeterea tanto major, inquit auctor noster, erat christianorum pietas et religio erga imperatorem, quanto certius sciebant illum a Deo vero electum ac [Col.0717D] constitutum. Ab hoc igitur Deo imperatoris salutem eo facilius poterant impetrare, quod hisce precibus illum Deo minorem esse fatebantur. Nefas autem ipsis erat imperatorem deum appellare, ut pote qui homo est, ac dum triumphat, suae admonetur humanae conditionis. Quin vero Augustus imperator nolebat se dominum vocari. Et recte quidem; nam unus est omnium atque etiam imperatoris dominus, scilicet Deus omnipotens. Denique quomodo imperator adhuc vivus poterat Dei appellari nomine, quod ethnici non ante apotheosim Caesaribus tribuebant (cap. 33, 34)? Qua autem facilitate et evidentia Tertullianus hactenus probaverat christianos non esse reos laesae majestatis [Col.0718A] humanae, eadem perspicuitate ostendit, eos propterea ab ethnicis dici non potuisse publicos hostes, quod ipsorum more non celebrarent Caesarum solemnia. Quis enim nisi impius homo negabit ea agenda esse cum magna modestia, verecundia, sobrietate, et pudicitia? Atqui gentiles ea celebrabant summa cum lascivia, ebrietate, impudentia, seditiosis cursitationibus, injuriis, et appensis instar lupanarium ad domorum postes laureis ac lucernis. Huc accedit quod haec festa solemnia agentes, non ipsis parcebant imperatoribus, quibus cum plures vitae annos falso optabant, tum de alio novo cogitabant creando imperatore. Neque sinit auctor noster sibi responderi haec caeci tantum et ingrati vulgi esse vota, non vero aliorum. [Col.0718B] Non enim plebeii homines erant infensissimi imperatorum 413 of 843 hostes Cassii, Nigri, Albini, neque alii Sigeriis et Partheniis audaciores, qui inter duas

1/4/2006 2:06 PM


414 of 843


Caesarum futura morte consultabant, exoptabantque esse proximam (cap. 35). Debita ergo imperatoribus fides, pietas et religio non in his officiis consistit, quae ab eorum hostibus saepius exhiberi visa sunt, sed in iis moribus, ac bonae mentis operibus, quae imperatoribus et aliis omnibus [Col.0718C] indiscriminatim, nullaque nisi a Deo expectata mercede persolvas. At haec praestabant christiani, qui jubentur nemini male velle, aut facere, de nullo male cogitare, neminem odisse, diligere inimicos, ac cum laeduntur, par pari non referre. Quod quidem ab illis tam sedulo observatum est; ut ab vulgo lapidibus appetiti, vel aliorum furore ignibus exusti, vel bacchanalium furiis ex sepulcro effossi, tot tantasque sibi aut suis fratribus illatas injurias nunquam ulcisci voluerint. Poterant tamen de iis poenas sumere aut pauculis faculis occultas, aut majoribus, quam ethnici, militum copiis apertas. Per totum siquidem mundum dispersi, urbes, municipia, castra, exceptisque solis deorum templis, omnia impleverant. Quamvis autem minores copias instruere potuissent, cui tamen bello [Col.0718D] prompti et idonei non erant, qui libenter pro suae religionis confessione se trucidari patiebantur? Fac etiam, si velis, eos fuisse inermes. At sua sola a gentilibus defectione, aut separatione, sese vindicare facillime poterant. Tanta quippe erat illorum multitudo, ut ethnici sibi solis relicti, suam obstupuissent ad solitudinem, ac plures hostes habuissent, quam cives. Denique ad christianorum vindictam satis utique fuisset, si daemones non depulissent ab obsessis ethnicorum corporibus. Tanto igitur hoc uno praesidio, gentilibus collato, ostendebant se non humani quidem generis, sed erroris, uti hactenus probavimus, esse inimicos (cap. 36, 37). Transit inde auctor noster ad alteram nec minus [Col.0719A] impudentem calumniam, qua christiani de falso illicitae factionis crimine postulabantur. Quae enim, ait ille, est factio illicita, nisi hominum, qui dignitatum aut gloriae ambitione civitates ac regna turbabant? Atqui christiani, nulla ambitione ducti, nuntium semper remiserant ethnicorum coetibus, et rebus publicis, quemadmodum circi, theatri, arenae, aliorumque spectaculorum voluptatibus. At certe iis rejectis, nullum inde ethnicis damnum, nullaque injuria, sicuti neque si quando christiani alias consectarentur voluptates, quas ethnici vicissim respuebant (cap. 38). Tertullianus porro ut cunctis planius adhuc ostenderet nihil a christianis turbulento illicitae factionis, sed omnia solo verae religionis et pietatis animo fieri; breviter ac sincere ea describit, quae in eorum [Col.0719B] coetibus agebantur. In illis, inquit, vim Deo faciebant, fusis precationibus pro imperatore et potestatibus, pro statu saeculi, ac rerum quiete, pro mora fini ultimo mundi afferenda. Tum dehinc legebantur divinae Scripturae, quibus adstantium pascerent fidem, spem erigerent, ac figerent fiduciam. Sequebantur postea exhortationes, castigationes, et divina ob grave aliquod peccatum censura. Praesidebant autem his coetibus probati seniores, non pretio, sed merito hunc honorem adepti. Unusquisque vero menstrua die modicam stipem sua sponte, et pro modulo conferebat ad alendos quoslibet egenos, senes, pueros, exsules, carceribus mancipatos, aliosque ad metalla damnatos. Ethnici ergo frustra conabantur hanc infamare mutuam christianorum charitatem, qua etiam [Col.0719C] sese invicem vera religione adunatos, fratres vocabant; suaque aliis partiebantur bona, quibus nunquam non dirimebatur mutuus ethnicorum amor. Indiscreta quippe illi habebant omnia, praeter uxores, quas hi, caetera omnia retinentes, cum amicis suis, quemadmodum Socrates et Cato, communicabant.

1/4/2006 2:06 PM


415 of 843


manualem et lumina, quisque, ut potest, ad aliquid ex [Col.0719D] Scripturis sacris Deo canendum provocatur. Alii vero secum colloquentes, Dominum audire sciunt. Denique oratio sicut incoepit, ita dirimit convivium, atque inde omnes non tumultuoso et lascivo ethnicorum more, sed summa cum modestia discedunt. Atque ex iis ita expositis Tertullianus concludit non in his christianorum, sed ipsis gentilium coetibus esse illicitas damnandasque factiones. Nec potiori quidem jure hi clamitabant eosdem christianos publicarum omnium calamitatum esse auctores. Nam ante auditum illorum nomen plures insulae, ab auctore nostro denominatae, aut maris fluctibus, aut motibus terrae absorptae sunt. Constat etiam antea, ac priusquam ulli essent Romanorum [Col.0720A] dii, totum orbem terrarum generali, nec tantum campestri, ut Plato putavit, periisse diluvio. Ad haec vero priusquam Judaei in Aegyptum migrassent, atque adeo longe antea, quam Christus religionem suam fundasset, ultor ignis Sodomam et Gomorrham, Vulsinios et Pompeios consumpserat. Nemini quoque incompertum Romanos Cannensi praelio fuisse profligatos, et captum a Senonibus capitolium, cum Romani deos suos, et nulli christiani verum Deum adorarent. Demum eadem antea fuit urbium atque templorum clades et ruina. At haec non potuerunt iis, quorum erant templa, factitiis diis adscribi, sed impietati hominum, qui eos coluerunt, ac verum Deum, omnium bonorum fontem, aut ignorantes aut aspernati, omni vitiorum scelerumque genere sese contaminaverant. [Col.0720B] Huc accedit, quod ab eo tempore, quo exorta est Christi religio, leviores procul dubio fuerunt publicae hujusmodi calamitates. Illius quippe sectatorum innocentia iniquitatem saeculi temperavit. Et vero ubi calamitate aliqua mundus premebatur, tum ethnici falsos deos suos ritibus solitis perperam fatigabant: christiani vero continentia, jejuniis, aliisque poenitentiae actibus exorabant veri Dei misericordiam. Non hi itaque veri Dei cultores, sed ethnici, illum spernentes, publicarum calamitatum causa erant (cap. 39, 40). Instat adhuc Tertullianus iniquissimos esse horum deos, si propter christianorum scelera illos tantis malis afflictent ac conficiant. Nec sinit hoc telum in christianos retorqueri, quos Deus iisdem atque gentiles calamitatibus opprimi patiebatur. Justos [Col.0720C] quippe homines, uti ipse edixit, non discernet ab injustis, nisi in ultimo post mundi finem judicio. Quapropter voluit omnia in hoc humanae vitae cursu omnibus esse communia, et adversa quidem bonis in admonitionem, malis vero in castigationem. Nullis praeterea adversis laedebantur christiani, quibus nihil erat optabilius, quam de hoc mundo exire. Quacumque autem vexatione concuterentur, spem fiduciamque suam praedicatione divinarum Scripturarum recreabant. At ethnici e contrario nihil in adversis solatii a diis suis, neque in hac, neque in futura vita habentes, injustos utique colebant et ingratos (cap. 41). Quid praeterea magis absurdum alia ethnicorum de christianis expostulatione, qua conquerebantur eos esse infructuosos ac Reipublicae inutiles. Non enim [Col.0720D] Brachmanes erant, aut sylvicolae, sed quaelibet cum iisdem ethnicis commercia ubique habebant, ac solis exceptis superstitiosis illorum caeremoniis, sic artes miscebant et operas, ut cum iis, et de illis viverent. At templorum nostrorum, inquiebant gentiles, vectigalia minuuntur. Sed quibus, ait Tertullianus? Numquid hominibus diisque vestris mendicantibus? Nonne christiani opem illis petentibus semper ferunt, eorumque misericordia plura vicatim tribuit, quam gentiles templatim? Caetera vero vectigalia iidem christiani tanta fide expendunt, quanta improbitate ab ethnicis fraudantur (cap. 42).

1/4/2006 2:06 PM


416 of 843


ejiciendo, satis superque compensabant. Verum gentiles tanta profecto crudelitate, quanto reipublicae damno occidebant christianos, quorum comperta omnibus esse debebat innocentia, vel eo solo, quod sceleratis cum pleni essent carceres, nullus ibi, nisi suum solum ob nomen, christianus reperiebatur (cap. 43, 44). Neque inde tantum probatur illorum vitae morumque integritas, sed ex divinis etiam illorum legibus, quae sanctitate et auctoritate sua omnibus humanis longe praestant. Nam hae homicidium, illae [Col.0721B] iram; hae adulterium, illae concupiscentiam: hae maleficium, illae maleloquium; illae injuriam vindicari praecipiunt, hae injuriae vicem reddere prohibent. Huc accedit quod omnia, quae in humanis gentilium legibus probantur, haec ex divinis christianorum statutis delibata sunt. Praeterea majorem esse harum, quam illarum auctoritatem hinc plane conficitur, quia humana lex perfringi facile potest, vel propter reorum latebras, et peccandi necessitatem, vel propter supplicii brevitatem, non ultra obitum infligendi. At nihil prorsus latere potest Deum, qui aeternas de quibuslibet criminum consciis poenas repetit. Quid mirum ergo, si tanta fuerit, sicuti jam demonstratum est, christianorum illum timentium innocentia, et gentilium proconsulem metuentium perversitas [Col.0721C] (cap. 45, 46)? At philosophi nostri, aiebant isti, eamdem ac christiani profitebantur innocentiam, justitiam, patientiam, sobrietatem, pudicitiam. Si ita est, respondet Tertullianus, cur plures philosophi, superstitiones gentilium adspernati, laudantur, donanturque statuis ac salariis; christiani vero idcirco torquentur et interficiuntur? Numquid Socrates, qui daemonis, sibi semper adsistentis, opera usus est, et Aesculapio sacrificavit, melior fuit christianis, qui daemonia fugant et expellunt? Numquid Thaletis, qui de Deo interrogatus nihil respondit, aut Platonis, qui dixit Deum esse inventu et enarratu difficilem, major, aut melior est scientia, quam cujuslibet christiani opificis, qui Deum invenit, et quis ille sit, [Col.0721D] confestim explicat? Numquid christianorum, qui continentiam servant, aut nullam praeter uxorem, foeminam concupiscunt, minor, aut pejor est pudicitia, quam Platonis adolescentium corruptoris, vel Diogenis Phrynem meretricem perdite amantis, vel Speusippi in adulterio morientis, vel Democriti sese, ne mulieres corruptis oculis videret, obcaecantis! Quae vero fuit aut Diogenis modestia, superbiam Platonis alia superbia calcantis, aut Pythagorae et Zenonis tyrannidem affectantium? Quae Lycurgi aequitas, qui ob emendatas leges suas mortem sibi conscivit? Quid plura? Nonne Aristoteles tam turpiter Hermiam loco suo expulit, quam Alexandro adulatus est? Nonne Plato ventris gratia venditatus, Aristippus nepotatus, [Col.0722A] Hippias in insidiis, à se alteri paratis, occisus memorantur? At christianus ab iis omnibus alienissimus, nihil unquam his simile tentavit. Si quis enim excessit à regula disciplinae, tum desiit esse christianus. Ethnici ergo frustra venditabant philosophos suos christianis scientia aequiparari. Nam hi ipsi philosophi, quemadmodum poetae ac sophistae, plura quidem placita ex sacris divinae nostrae Scripturae fontibus hauserant: sed ejus simplicitatem, ac sermonem tunc obscurum despicientes, ea pravis corruperunt suis opinionibus. Ex hac quippe sacra Scriptura agnoverunt unum duntaxat esse Deum: sed hunc Platonici incorporeum, Stoici corporeum, Epicurus ex atomis, ex numeris Pythagoras, Heraclitus ex igne ortum esse docuerunt. Simili quoque modo [Col.0722B] Plato divinam illius providentiam asseruit, quam negavit Epicurus. Aliqui illum extra mundum, alii in eo positum censebant. Eamdem sane ob causam variae fuerunt illorum de mundi ortu et duratione, ac de

1/4/2006 2:06 PM



Maligna insuper daemonum calliditate, pravoque illorum instinctu gentiles philosophi et poetae quasdam excogitarunt fabulas, ut falsa veritatis, in Scripturis sacris traditae, similitudine caeteri homines ipsis potius, quam christianis, sibi odiosis, fidem praestarent. [Col.0722C] Sic enim finxere aliquod apud inferos tribunal, Pyriphlegetontem fluvium, et Elysios campos; quia a nostris acceperant ultimum fore hominum omnium judicium, aeternas improborum poenas, ac piorum sempiternam in paradiso felicitatem. Sed quis nesciat scriptis nostris, ut pote antiquioribus, potius quam aliis recentioribus, sicuti archetypo potius quam imagini credendum (cap. 47)? Et certe Pythagorica animarum transmigratione longe verior est integra corporum nostrorum restitutio. Nemo quippe inficias unquam ibit corpus humanum ab eo refici posse, a quo anima de uno in aliud corpus migrandi potestatem habere perperam fingitur. Verum enimvero fictitia plane est illa animarum migratio; quandoquidem nullus unquam [Col.0722D] se in bestiam reformatum agnovit. Praeterea hoc animae de uno in aliud corpus transitu, una hominis pars viva, altera semper mortua remanet. At necesse omnino est totum hominem ad pristinam suam vitam redire; ut de bonis aut malis, a se in hac vita actis, ultimum a Deo judicium referat. Quid vero, quod anima nihil sine corpore pati potest, quae tamen non sine illo aliquid meruit? Neque dixeris id non posse unquam ab ullo fieri. Nam qui te, cum non esses, sicut et omnem mundum, de nihilo creavit, potest utique temetipsum, postquam esse desieris, totum sicuti eras, reficere. Postremo lux, tenebrae, sidera, fructus terrae, semina, et caetera alia quam plurima reviviscunt, quanto magis ad vitam redibit [Col.0723A] homo, qui quidem si se Pythiae oraculo noverit, omnium morientium et resurgentium est dominus? Ubicumque ergo, aut quocumque modo ad nihilum redactus fuerit, ad vitam potestate illius revocabitur, cujus est nihilum, sicut et totum. Numquid igitur, arguet aliquis, moriendum semper et resurgendum? Ita sane, ait Tertullianus, si Deo placuisset. At ille, qui ex diversis ac contrariis rebus creavit omnia, voluit utique homines mortuos ad pristinam vitam semel eo medio temporis puncto excitari, quod in fine mundi inter hanc temporaneam aetatem, ac aeternitatem deinde futuram intercedit. Tunc autem Dei cultores consequentur aeternae felicitatis praemium, quemadmodum profani et iniqui sempiterno igne cruciabuntur. Hujus porro ignis, a [Col.0723B] terreno nostro plane diversi, exempla nobis suppeditant fulmina, et montes semper ardentes. Quae quidem etsi philosophi agnoverint, aliique non improbaverint; hanc tamen christianorum sententiam deridebant. Fac tamen, si Deo placet, illam esse falsam. At certe omnibus ipsa aeternae aut poenae, aut mercedis spes utilis est et necessaria. Quaecumque porro illa sit, non idcirco tamen in christianos gladiis, bestiis, crucibus, et ignibus, exsultante populo, saeviendum erat. Ethnici igitur insulse prorsus gestiebant, ac gloriabantur de illorum suppliciis, qui damnari potius, quam a Deo excidere optantes, immortalem agebant triumphum (cap. 48, 49). Sed rursus gentiles acriusque vociferabantur nullam christianis esse querendi causam, si sua sponte [Col.0723C] patiantur. At his auctor noster respondet illos more pati militum, qui licet belli deprecentur pericula, totis tamen decertant viribus, ac demum gaudentes, praedam, victoriam et gloriam adipiscuntur. Christianorum quippe victoria gloriam habet 417 of 843 placendi Deo, et vitae aeternae praedam. In glorioso autem hoc certamine ipsa, quibus

1/4/2006 2:06 PM


418 of 843


vitam revocationem, et gloriae aeternitatem decorarunt. Tanto igitur abest ut christianus, qui a Deo, pro quo patitur, veram aeternitatem exspectat, insanus sit, quin potius inde innocentiam suam, et ethnicorum iniquam probet crudelitatem. Nonne etiam hi ipsi christianam mulierem ad lenonem potius quam leonem damnando, palam confitebantur labem pudicitiae omni tormentorum genere, et morte ipsa atrociorem ab illa et aliis christiani reputari? Neque inde, ne hilum quidem, gentilibus sua proficiebat saevitia; quandoquidem sanguis martyrum semen erat christianorum, quo mirum in modum crescebat semper illorum numerus. Sua siquidem morte longe plures effecerunt discipulos, quam Cicero, Seneca, Diogenes, [Col.0724A] Pyrrhon, et Callinicus, qui suos ad doloris tolerantiam et mortem cohortati sunt. Gentiles namque primum quidem invictam admirati sunt christianorum constantiam. Tum dehinc agnoverunt tantae constantiae causam et christianae religionis veritatem. Eam porro agnitam ulla absque mora amplexati, miro incensi sunt ardore martyrii, quo non solum remittuntur omnia peccata; sed tota etiam Dei gratia redimitur. Gratias igitur agebant ethnicorum sententiis, quibus damnati, a Deo absolvebantur (cap. 50).

ARTICULUS II. Ostenditur Tertullianum esse hujus libri auctorem,

ac quis ille fuerit, quae ejus patria, qui parentes, quorum falsis religionibus primum imbutus fuit.

Constat sane, ac communis omnium, nemine hactenus [Col.0724B] refragante, sententia fuit Tertullianum hujus Apologetici libri verum genuinumque esse auctorem. Si quis tamen certa hujusce opinionis argumenta sibi proferri desiderat, abunde ei satisfacere haud difficile est. Nam praeter complures manuscriptos remotioris et propioris aetatis codices, in quibus hic ipse liber Tertulliani nomine inscribitur, Eusebius cujus hac in re fides nulli suspecta esse debet, post transcripta quaedam hujusce libri verba, ibidem adjecit: Ταῦτα Τερτυλλιανὸς, τοὺς Ῥωμαίων νόμους ἡκριβωκὼς ἀνὴρ, τὰ τε ἄλλα ἔνδοξος, καὶ τὸν μάλιστα ἐπὶ Ῥώμης λαμπρῶν, ἐν τῇ γραφείσῃ μὲν αὐτῷ τῇ Ῥωμαίων φωνῇ, μεναβληθείσῃ δὲ καὶ ἐπὶ τὴν ἑλλάδα γλώσσαν ὑπὲρ Χριστιανῶν ἀπολογίᾳ (Euseb. lib. II. Eccles. histor. cap. 2. p. 41) Quae quidem Rufinus sic latine interpretatus est: Haec [Col.0724C] Tertullianus vir et legum et institutionum Romanarum peritissimus, et

inter nostros scriptores admodum clarus, in Apologetico suo, quem adversus gentes pro nostra fide scribit (Ruf. lib. II. cap. 2) . Nec male profecto, si aliqua non omisisset latine sic vertenda: Postea graecum in sermonem translato. Persuasum itaque Eusebius, et

ipse etiam Rufinus habuerunt hunc librum a Tertulliano conscriptum fuisse. Plura adhuc idem Eusebius, memorato Tertulliani nomine, ex hoc eodem libro transcripsit (Euseb. lib. III, cap. 23, p. 91) , et alicubi addidit: Εἴληται δ᾽ ἡμῖν ἡ ἲστορία ἐξ ἧσ ἀνωτέρω δεδηλώκαμεν τοῦ Τερτυλλιανοῦ ῥωμαικῆς ἀπολογίας, ἧς ἡ ἑρμηνεία τοῦτον ἔχει τρόπον.

Porro ex Tertulliani Apologetico, latine conscripto, cujus supra mentionem fecimus, haec a nobis desumpta [Col.0724D] est narratio (Ibid. cap. 35, pag. 105) . Sic enim Valesius

graeca Tertulliani verba latina fecit. Alio denique adhuc in libro, citatis similiter Tertulliani nostri verbis, haec praemisit (Idem lib. V. cap. 5. pag. 169) : Μάρτυς δὲ τούτων γένοιτ᾽ ἂν 1/4/2006 2:06 PM


419 of 843


validiore, atque evidentiore argumento confirmat. [Col.0725A] Ad haec vero, Hieronymus in sua ad Magnum epistola (Hieronym. epist. 83, ad Mag. pag. 656): Quid Tertulliano, inquit, eruditius, quid acutius? Apologeticus ejus, et contra gentes libelli, cunctam saeculi obtinent disciplinam. Plura autem in rem adeo certam et evidentem congerere nihil necesse est, nisi velis ipsi soli meridiano lucem afferri. Antequam vero ad hunc librum more nostro examinandum veniamus, operae pretium est investigare quis hic ipse illius auctor fuerit. Primo itaque quatuor, nullo adhuc reclamante, feruntur haec ejus nomina: Quintus, Septimius, Florens, Tertullianus. Neminem vero movere debet haec tot nominum turba. Nam plures totidem appellati sunt, ut ab aliis suae gentis, ac familiae hominibus discernerentur. Primum [Col.0725B] autem erat praenomen, quo is, cui imponebatur, ab omnibus suis fratribus distingui posset. Etenim praenomina, sicuti Varro nos monuit, sunt instituta ad usum singularia, quibus

discernerentur nomina gentilitia, ut a numero Prima, Secunda, Tertia, Quarta, in viris, ut Quintus, Sextus, Decimus; sic ab aliis rebus, cum essent duo Terentii aut plures, discernendi causa ut aliquid singulare haberent, notabant, ut ab eo qui mane natus diceretur, ut esset Manius, qui luce Lucius, qui post patris mortem, Posthumus (Varr. lib. III, de ling. latin. pag. 126) .

Nomen vero erat gentilitium, sive a gente desumptum, ex qua suam aliquis ducebat originem. Cognomen porro, quod plures ab agnomine non distingunt, datum est, ut cum in una familia plures ejusdem [Col.0725C] erant nominis, unusquisque ex qua natus fuisset, dignosceretur. At quidam tamen opinantur agnomen ideo dictum, quod tribus jam memoratis accesserit vel ob praeclarum aliquod factum, vel virtutem aliquam, vel aliquod animi vitium, vel corporis naevum, vel aliam similem ob causam. Sed de his plura Sigonius, Onuphrius Panvinus, et alii (Sigon. de nomin. Roman. cap. 5. Onuphr. de nomin. Rom. § 13 et 16) . Tertulliani itaque praenomen fuit Quintus, haud dubie quia quinto inter fratres suos ordine natus erat. Nomen Septimius, uti ipse his significat verbis, quibus librum de virginibus velandis, sic absolvit: Haec cum bona pace legentibus, veritatem consuetudini

praeponentibus, pax et gratia a Domino nostro Jesu redundet cum Septimio Tertulliano, cujus hoc opusculum [Col.0725D] est (Tertull. lib. de Virg veland. cap. 17) . Nomen autem illud Septimii habuit, quia ortus est ex Septimia gente. Quia vero plures erant hujus familiae viri, additum ei cognomen Florens Tertullianus, nisi probetur a cognomine distingui illud agnomen, quod ipsi aliquam peculiarem, uti annotavimus, ob causam sit adjectum.

Caeterum tametsi quatuor ipsi fuerint nomina, solo nihilominus Tertulliani nomine ab Eusebio, uti jam vidimus, atque ab Hieronymo, et aliis, quemadmodum infra nec semel animadvertemus, appellatur. Atque eo etiam solo Apologeticus ejus liber in manuscriptis nostris codicibus inscriptus est. Qua autem in provincia et urbe natus sit, nos docet [Col.0726A] Hieronymus hisce verbis: Tertullianus . . . . provinciae Africae, civitatis Carthaginensis (Hieronym. Catal. Scriptor. Eccles. cap. 53, pag. 115) . Quamobrem in chronico Eusebiano dicitur Tertullianus Afer (Chron. Euseb. ad ann. Christ. 208) : ab Optato autem Tertullianus

1/4/2006 2:06 PM



natam fuisse testificatur alio in libro, quem Carthaginensibus obtulit. [Col.0726B] Oblivionis enim vitium ibi eis ideo exprobrat, quod etsi ariete olim in bellis usi fuissent: Cum tamen, inquit, ultimarent tempora patriae, et aries jam Romanus in muros quondam suos auderet, obstupuere illico Carthaginenses, ut novum extraneum ingenium (Idem lib. de Pallio, cap. 1). Nonne autem inde colligi potest his verbis non minus clare suam, quam illorum quos alloquitur, patriam ab illo designari? Carthagine igitur haud dubie natus est, patre, ut ait Hieronymus, centurione proconsulari: vel sicut in Eusebii Chronico legimus: ille centurionis proconsularis filius fuit. At non magno quidem in honore erant proconsulis centuriones et milites; ut pote qui illius apparitores, vilia ministeria obire consueverant (Hieronym. Catal. script. Eccl. cap. 53. p. 115. Chron. [Col.0726C] Euseb. ad ann. Christ. 208) . Ab hoc autem patre suo Tertullianus, et aliis nunc incognitis parentibus suis ethnicis ortus, nefandas illorum superstitiones cum lacte suxit, palamque postea professus est. Nam ubi de veris christianorum dogmatibus disputat, eosdem ethnicos sic affatur: Haec et nos risimus aliquando; de vestris fuimus: fiunt, non nascuntur christiani (Tertullian. Apologet. cap. 18) . Suam vero, qua tunc laborabat, caecitatem, ac veri Dei ignorantiam, his verbis alio in libro deplorat: Poenitentiam, hoc genus hominum, quod et ipsi retro

fuimus, caeci, sine Domini lumine, natura tenus norant, passionem animi quamdam esse, quae veniat de offensa sententiae prioris (Init. lib. de poenitent. cap. 1) .

[Col.0726D] Tum ergo, quemadmodum eruditi viri observaverunt, veri Dei et christianae religionis lumine privatus, profanis spectaculis delectabatur. De his enim ille alicubi dixit: Malo non implere, quam meminisse (Lib. de Spectac. cap. 19) . Quin etiam non sine animi dolore confitetur se in turpia carnis vitia esse prolapsum: Ego enim, inquiebat, scio me neque alia carne adulteria commisisse, neque tunc, legendum, nunc, alia carne ad continentiam eniti (Lib. de Resurrect. carn. cap. 59) . Nec minus aperte declarat se aliorum peccatorum suorum poenituisse: Tu peccator mei similis, imo me minor. Ego enim praestantiam in delictis meam agnosco (Lib. de Poenitent. cap. 4) . Ac rursus postea: Peccator omnium notarum cum sim, nec ulli rei [Col.0727A] nisi poenitentiae natus, non facile possum super ea re tacere (Lib. de Poenit. cap. 12) . At nulli procul dubio mirum videbitur, si ethnicus homo, qui deos adulteros, et adulteris pejores adorabat, eorum exempla, sicut Chaereas apud Terentium (Eunuch. act. III. scen. 5. v. 43) sequi voluerit. Sed quantae haec crimina Tertulliano olim ethnico voluptati, tanto ipsi christianam postea religionem profitenti, uti ex ejus libris, atque hoc praesertim Apologetico, patet, horrori fuerunt.

ARTICULUS III. Quibus rationibus Tertullianus ad christianam

religionem adductus, et quando eam professus est.

[Col.0727B] Quibus Tertullianus rationibus ad Christi fidem amplexandam impulsus sit, si quis postulat, is a Georgio Ambianensi capucino audiet tres illas fuisse: christianorum 420 of 843 innocentiam, excellentiam sacrae Scripturae, ac miram eorumdem christianorum in

1/4/2006 2:06 PM



Tertullianus, animo ponderatis, non potuisse ad christianae religionis professionem adduci. Quamobrem putat Tertullianum nutantem adhuc, ac fluctuantem, aliqua [Col.0727C] singulari divinaque visione impulsum, christianae religioni suum dedisse nomen. Sed undenam, quaeso, Georgius didicit a memoratis ab eo cum gentilibus tum Judaeis illas christianae religionis probationes tanta quanta a Tertulliano animi attentione, aequitate, sinceritate expensas et ponderatas? Unde etiam accepit Tertullianum illa singulari visione fuisse donatum, qua privatus, aliis quamtumlibet validissimis rationibus, ad christianam religionem adduci nunquam potuisset? Siccine ergo christiano religiosoque homini licet mera eaque levissima conjectura eorum vim et robur infirmare argumentorum, quibus christianae religionis veritas, ut infra ostendemus, invictissime demonstratur? Sed doctus ille vir animum haud dubie non satis adverterat ad ea Tertulliani in [Col.0727D] Apologetico de Martyrum patientia verba: Quis non

contemplatione ejus concutitur ad requirendum quid intus in re sit? Quis non, ubi requisivit, accedit? Ubi accessit, mori exoptat (Tertullian. Apologet. cap. 50) ? Et rursus ille alteri libro sic finem imponit: Quisque tantam tolerantiam spectans, ut aliquo scrupulo percussus, et inquirere accenditur quid sit in caussa, et ubi cognoverit veritatem, et ipse statim sequitur (Libr. ad Scapul. cap. ultim.). At si quilibet gentilis, nec omnino pertinax, nec iniquus rerum aestimator, sic agnita christianae religionis veritate, eam amplexatus est, quanto magis Tertullianus, qui alios animi sagacitate, et aequitate longe superabat?

Quid vero, quod ille maxime christianorum in [Col.0728A] daemones potestatis oculatus testis fuit, aut saltem de illa ita persuasus, ut ethnicos ad periculum illius coram omnibus faciendum provocet, ac nisi daemones ab illis adjurati, se deos non esse fateantur, horumce christianorum velit fundi sanguinem? At quid isto, inquit, opere manifestius, quid hac probatione fidelius? Simplicitas veritatis in medio est (Idem, Apologet. cap. 23) . Exploratam igitur habuit hujus rationis et experientiae vim, cui a nemine, nisi falsis praejudiciis penitus obcaecato, resisti posse arbitrabatur. Nec minus perspecta ipsi fuit Scripturae sacrae auctoritas, quam, inquit, qui adierit, inveniet Deum; qui etiam studuerit intelligere, cogetur et credere. (Ibid. cap. 18). Nonne

ergo et ille ibi Deum invenit, [Col.0728B] et falsos agnovit gentilium deos, ac veram esse christianam religionem? Tantis enim luminibus haec veritas fulgebat, ut ab omnibus voluntaria obstinatione non obcaecatis, statim susciperetur. Sed audias velim illum haec enarrantem: Testimonium ignorantiae est, quae iniquitatem dum excusat, condemnat;

cum omnes qui retro oderant, quia ignorabant quale sit quod oderant, simul desinunt ignorare, cessant et odisse. Ex his fiunt christiani, utique de comperto, et incipiunt odisse quod fuerant, et profiteri quod oderant (Ibid. cap. 1). At certe si tot gentiles, fatente ipsomet Tertulliano, his omnibus, aut singulis rationibus facti sunt christiani; quanto magis ille, cui adeo comperta fuit falsitas religionis ethnicorum, et christianae veritas. Ad illam igitur rejiciendam, et hanc [Col.0728C] amplexandam opus non habuit ea, quam Georgius finxit, divina visione. Quando autem christianae religioni nomen dederit, non ita facile dixeris. Opinatus est enim Pamelius librum de Pallio publicam in lucem ab illo emissum anno Christi 195, et statim ac ille christiana religione initiatus fuit. Sed falsa est hujus scriptoris opinio in assignanda hujus libri aetate, quem longe postea, nimirum post ipsius a catholica Ecclesia defectionem, et circa annum 211 scriptum nunc peritiores existimant. 421 of 843 Alio igitur modo investigandum est susceptae ab illo hujus professionis initium. Discimus

1/4/2006 2:06 PM



inquit, eadem admoneo, ut si tibi placet scire quot molestiis virgo libera, quot uxor adstricta sit, legas Tertullianum ad amicum philosophum (Idem Epist. 18. ad Eustoch. p. 37). Sed in dubium haud immerito vocari potest utrum hic liber, cujus jam a longo tempore jacturam fecimus, a Tertulliano ethnico, aut christiano fuerit compositus. Verum cui, inquiet aliquis, verisimile videbitur Hieronymum christianae virgini auctorem suasoremque esse voluisse; ut hunc sicut Cypriani Damasi et [Col.0729A] Ambrosii libros pervolutaret, si quid vidisset in illo contra statas christianae religionis leges? Quomodo autem Tertullianus hujusmodi librum conficere potuit, nisi iisdem legibus abunde fuerit institutus? Atqui nullus, illo ipso teste, christianam religionem ejusque leges agnovit, quin illam confestim voluerit profiteri. Praeterea Hieronymus haec adhuc de illo memoriae mandavit: Hic usque ad mediam aetatem presbyter Ecclesiae (Idem Catalog. script. Eccl. cap. 53, p. 115) , videlicet catholicae, permansit, et idcirco antequam Montani haeresi infectus fuisset. Tum vero ille ibidem adjecit: Fertur vixisse usque ad decrepitam aetatem, ad annum scilicet octogesimum, aut si velis, nonagesimum. Orthodoxus igitur presbyter permansit ad annum aetatis suae circiter quadragesimum. At [Col.0729B] nec tunc primum quidem, nec statim post emissam christianae religionis professionem, ad hunc sacrum ordinem evectus videtur. Ergo juvenili in aetate ex ethnico christianus factus videtur. Quanti autem in tota hanc argumentatione sit ponderis, periti quique pronuntient.

ARTICULUS IV. De Tertulliani conjugio, et summo continentiae

amore, de ejus sacerdotio; utrum presbyter factus, maritorum more cum uxore vixerit, nec sacris ordinibus initiatos distinxerit a laicis: quodnam fuerit illius vivendi genus, quam asperis moribus: quomodo et quando in Montanistarum haeresim prolapsus, ac quo aetatis suae et Christi anno longiorem vitam finierit. [Col.0729C] Uxorem certe Tertullianus habuit, eamque christianam, uti ex duobus, quos ad illam scripsit, libris evidentissime demonstratur. At nostrae aetatis scriptores in controversiam vocant utrum ille adhuc gentilis, aut christianus illam gentilem aut christianam duxerit. Nam mos quidem, ut ipse Tertullianus testatur, christianis tunc erat; ut inirent ethnicorum mulierum connubia, nullumque in illius aliorumve scriptis exstat vestigium, quo deprehendi possit utrum ille, ducta jam uxore, ad Christi castra convolaverit. Verum si ex iis quae paulo ante diximus, inferri possit ab illo adhuc juvene in leges Christi juratum, nonne et hinc quoque concludi potest ductam ab eo postea uxorem? Ubi enim christianus factus est majori observandae christianae legis studio semper flagravit, [Col.0729D] quam ut ipse christianus aliam in matrimonium, nisi christianam acciperet. Et vero in citatis ad uxorem libris ei persuadere conatur, ut si ipse prior ex hac vita migraverit, illa aut permaneat in viduitatis statu, aut christiano nubat viro, si velit secundis nuptiis illigari. Nonne autem vero prorsus simile est, illum paruisse legibus, quas uxori suae praescripsit? Sed hasce conjecturas aliorum judicio 422 of 843 permittimus.

1/4/2006 2:06 PM


423 of 843


imperabat (Tertull. lib. I, ad Uxor. cap. 7) . Quorsum enim haec ad illam fecit verba, si a consueto matrimonii usu ipse uxorque ejus sibi semper temperavissent? Nemo tamen est, qui inde non intelligat quanto Tertullianus continentiae castitatisque studio inflammatus semper fuerit.

Minus autem mirum omnibus videri deberet, quod ille uxorem suam ad continentiam his in libris adhortetur, si vera sit de tempore, quo scripti sunt, quorumdam cum heterodoxorum, tum catholicorum opinio. Ab illo enim editos suspicantur tam ingravescente ipsius, quam florente ac vivida uxoris aetate. Quamobrem putant in iis conditas illius quasi testamenti tabulas. Sed non aliud opinionis suae argumentum proferunt, nisi haec Tertulliani verba, quae prioris [Col.0730B] libri initio ita leguntur: Nam

saecularibus satagentes sumus, et utrique nostrum consultum volumus. Si talibus ordinamus, cur non magis de divinis atque caelestibus posteritati nostrae prospicere debeamus, et legatum quodammodo praelegare admonitionem et demonstrationem eorum, quae ex bonis immortalibus, et de haereditate caelorum deputatur (Ibid. cap. 1)? Sed quia in codice Agobardi, uti nos monet Rigaltius, bis legitur talibus, id correctum voluit, ac legendum: talibus tabulas ordinamus; et inde colligit hos libros testamenti instar a Tertulliano, aetate jam plurimum provecto, compositos (Rigalt. Not. 1. in hunc libr.) .

Sed tametsi res ita esset, numquid testamenta nunquam, nisi ingravescente jam aetate, ab hominibus facta obsignataque sunt? Numquid nemo prudens [Col.0730C] homo, ac praesertim christianus, etsi florente adhuc aetate de morte semper incerta, et testamento suo conscribendo cogitavit? At certe Tertullianus eo potiori jure de illo condendo qualibet aetate sua cogitare debuit, quod tunc saevientibus in christianos ethnicis, nescire non poterat vitam suam quotidie periclitari. Nonne etiam ille, tanto tamque singulari, uti diximus, continentiae castitatisque amore semper incensus, potuit quolibet vitae suae tempore uxorem suam ad eam, si unquam vidua foret, conservandam adhortari? Ad haec vero si illa, cum Tertullianus edendis his libris operam dabat, adhuc erat, ut aiunt, vivida, numquid ex ficta quorumdam illius verborum significatione concludi potest illum senem fuisse aut decrepitum? Neque audiendi sunt, qui objiciunt plura in [Col.0730D] his libris occurrere, quibus Tertullianus suum in Montanistas jam propensum animum patefacit. Numquid enim quia uxorem suam ad continentiam adhortatur? At nonne ipse etiam Paulus Apostolus christianos ad eamdem virtutem cohortatus est? Sed nobis sufficit quod concedant Tertullianum cum hos ad uxorem scribebat libros, nondum in Montanistarum lapsum fuisse errorem. Ad mediam enim usque aetatem, uti Hieronymus, a nobis citatus testificatur, presbyter catholicae Ecclesiae fuit. Ergo longe ante senectutem suam libros illos composuerat. At quemadmodum de Tertulliani conjugio constat, ita sane extra dubium esse videtur illum sacro presbyteratus ordine fuisse inauguratum. Etenim Hieronymus, [Col.0731A] et libri de Praedestinatorum haeresi auctor illum Ecclesiae presbyterum haud dubitanter appellant (Hieronym. Catal. script. Eccl. cap. 53. pag. 115. Praedestin. cap. 26. pag. 28). Quamobrem Alixius memoratae Rigaltii, de libris a Tertulliano jam aetate confecto ad uxorem scriptis, opinioni eo lubentius subscripsit, quod inde confici posse putabat eumdem Tertullianum, postquam presbyter factus est, cum uxore sua solito vixisse more maritali. Sed haec sententia et ruinoso prorsus, uti annotavimus, fundamento, ac falsis Calvinianae haereseos praejudiciis innixa est. Et certe quo majori continentiae studio Tertullianus, ut saepius diximus, ardebat, eo minus probabile est illum, postquam

1/4/2006 2:06 PM



Verum alius nescio quis forsitan, sacrorum ordinum oppugnator, a nobis postulabit, cur Tertullianus, si presbyter fuit, sese aliquando in laicorum retulerit numerum. Nam in libro de Oratione: Nos, inquit, vel maxime nullius loci homines (Tertull. lib. de Orat. cap. 14) . Sed quamvis hic, sicuti opinantur, esset horum verborum sensus; nihil tamen ex eis contra Tertulliani sacerdotium concludi potest. Certum enimvero non est utrum, quando haec scripsit, [Col.0731C] tum adhuc in grege non fuerit laicorum. At quidam nobis haud dubie objicient ab illo sublatum fuisse omne laicos inter et clericos discrimen, ubi de utrisque hunc loquitur in modum: Unde Episcopi et Clerus? Nonne de

omnibus? . . . . Sed cum extollimur adversus clerum, tunc unum omnes sumus, tunc omnes sacerdotes nos Deo et Patri fecit, cum per adaequationem disciplinae sacerdotalis provocamur, deponimus infulas, et impares sumus. Ita quidem ille in libro de Monogamia (Idem, lib. de Monog. cap. 12) . Simili quoque modo in alio de Exhortatione castitatis: Differentiam, inquit, inter ordinem et plebem constituit Ecclesiae auctoritas; et honor per ordinis consessum sanctificatus; adeo ubi Ecclesiastici ordinis non est consessus, et offers, et tinguis, et sacerdos es tibi solus (Idem, lib. de Exhort. Castit. cap. 7).

[Col.0731D] Verum nemini incompertum est illum dum haec scriberet, jam animo imbibisse Montanistarum errores, quos ibidem secutus adjecit: Sed ubi tres, Ecclesia est, licet laici (Ibid.). Quamobrem errantium more vel sibi non constitit, vel nomen sacerdotis non proprio et strictiori, sed improprio et latiori accepit significatu, quemadmodum non semel sumitur ab Joanne his, ad quae alludere videtur verbis: Fecit nos regnum et sacerdotes Deo et Patri suo (Apocalyps. cap. I, 6) . Atque iterum postea: Fecisti nos Deo nostro regnum et sacerdotes (Ibid. cap. V. 10) . Ipse enimvero idem Tertullianus, tametsi tunc Montani sectator, alio in libro sic loquitur: Est hodie soror [Col.0732A] apud nos revelationum charismata sortita, quas in Ecclesia inter dominica

solemnia per ecstasin in spiritu patitur . . . . Post transacta solemnia, dimissa plebe, quo usu solet nobis renuntiare quae viderit (Tertull., lib. de Anim. cap. 9) . At certe ibi ille sese a plebe, seu omni laicorum grege secernit.

Privatam autem solitariamque egit vitam, ac rejecta communi omnium veste, sumptoque philosophorum pallio, se ex publicorum negotiorum tumultu subduxisse testificatur. Haec enim sunt ejus, ficto ejusdem pallii sui nomine verba: Ego nihil foro, nihil campo, nihil

curiae debeo; nulli officio advigilo, nulla rostra praeoccupo, nulla praetoria observo; canales non odoro; cancellos non adoro, subsellia non contundo, jura non conturbo, causas non elatro, non judico, non [Col.0732B] milito, secessi de populo, in me unicum negotium mihi est, nisi aliud non curo, quam ne curem (Idem, lib. de Pall. cap. 5) .

Moribus vero tam castis sanctisque fuit, quam duris profecto et asperis. Severioris quoque disciplinae non solum sectator erat, sed acerrimus etiam, ac ultra statos aequitatis limites defensor et patronus. Nec parum quidem verisimile videtur illum falsa severitatis, quam montanistae prae se ferebant, specie deceptum in eorum haeresim sese dedisse praecipitem. Sed huc ingenita animi duritia inclinantem traxerunt falsae quarumdam mulierum, illius haeresis veneno imbutarum, visiones, atque praedictiones. Denique invidia et contumeliis clericorum Romanae Ecclesiae, ait Hieronymus, ad Montani dogma delapsus, [Col.0732C] in multis novae prophetiae meminit, specialiter 424 of 843 autem adversus Ecclesiam (Hieronym. Catalog. script. Eccl. c. 53. p. 115) .

1/4/2006 2:06 PM



floruisse potissimum sub Severo principe et Antonino Caracalla, atque, uti fertur, pervenisse ad decrepitam usque aetatem. Si vero peritioribus nostri temporis Scriptoribus fidem habeamus, natus fuerat circa annum Christi 160, et anno circiter 245 mortuus est. Inficias porro nullus ibit, longiorem media parte fuisse vitae illius cursum, cujus [Col.0732D] postremam partem in propugnandis absurdis haereticorum erroribus consumendo, et sibi ipsi et aliis quampluribus nocuit. Quamobrem recte jam laudatus a nobis Hieronymus: In Tertulliano, inquit, laudamus ingenium, damnamus haeresim (Idem, lib. III. Apolog. adv. Rufin. pag. 463) . At de illius ingenio paulo uberius agendum est.

ARTICULUS V. De Tertulliani ingenio, et multiplici eruditione: utrum

jurisconsultus fuerit, et idem ac Tertyllianus: de ejus stylo ac scribendi modo, et nominis celebritate.

Severo morum vivendique genere Tertullianus sequebatur [Col.0733A] innatos impetus ingenii, acutissimi quidem et acerrimi, sed non minus asperi ac vehementis. Quapropter Hieronymo vocatur: acris et vehementis ingenii vir (Hieronym. Catalog. script. Eccl. cap. 53, pag. 115). At quamvis id tacuisset, durum et impatiens illius ingenium passim ubique in ejus lucubrationibus emicat. Quid ergo mirum, si ille intra legitimos patientiae, mansuetudinis, ac moderationis limites sese continere saepius non potuerit? Et ipse certe tam sincero, quam poenitenti animo palam confessus est se patientiae virtute non omnino fuisse praeditum. His enim suum de eadem patientia librum orditur verbis:

Confiteor ad Dominum Deum satis temere me, si non etiam impudenter de patientia componere ausum, cui praestandae idoneus omnino non sum, ut homo nullius [Col.0733B] boni, quando oporteat demonstrationem, et commendationem alicujus rei adortos, ipsos prius in administratione ejus rei deprehendi, et constantiam commonendi propriae conversationis auctoritate dirigere, ne dicta factis deficientibus erubescant (Tertul. lib. de Patient. cap. 1) .

Verum si acriores animi impetus virtute patientiae mitigare non semper valuit, ingenio certe pollebat ad quamlibet scientiam facile consequendam aptissimo. Quantum vero omni eruditionis genere abundaverit, ex his conjice Vincentii Lirinensis verbis: Sicut

Origenes apud Graecos, ita hic apud Latinos nostrorum omnium facile princeps judicandus est. Quid enim hoc viro doctius? Quid in divinis atque humanis rebus exercitatius? Nempe omnem philosophiam, et cunctas [Col.0733C] philosophorum sectas, auctores assertoresque sectarum, omnesque eorum disciplinas, omnem historiarum ac studiorum varietatem mira quadam mentis capacitate complexus est. Ingenio vero nonne tam gravi ac vehementi excelluit; ut nihil sibi pene ad expugnandum proposuerit, quod non aut acumine irruperit, aut pondere eliserit? Jam porro orationis suae laudes quis exsequi valeat? Quae tanta nescio qua rationum necessitate conserta est, ut ad consensum sui, quos suadere non potuerit, impellat. Cujus quot pene verba, tot sententiae sunt, quot sensus, tot victoriae. Sciunt hoc Marciones, Apelles, Praxeae, 425 of 843 Hermogenes, Judaei, Gentiles Gnostici, caeterique, quorum ille blasphemias multis ac

1/4/2006 2:06 PM



Eusebium et Rufinum, jam a nobis citatos, aliosque complures, ab Hieronymo appellatur vir eruditissimus, (Hieronym. adv. Vigil. pag. 285 et epist. 83. ad Mag. pag. 656) , quo quidem nihil est eruditius, et acutius. In ipso autem, de quo nunc disputamus, ipsius Apologetico, et aliis adversus gentes libellis id emicare haud dubitanter affirmat. Operae igitur prorsus inutilis foret hoc, sicut facile est, illustrium cujuslibet aetatis scriptorum testimoniis comprobari, quod a nemine [Col.0734A] ignoratur, et ipsamet auctoris scripta manifestissimum omnibus faciunt. At praetermittere tamen non possumus singulare quoddam eruditionis genus, quod his Eusebius verbis in Tertulliano laudavit: Τερτουλλιανὸς τοὺς Ῥωμαίων νόμους ἡκριβωκὼς, ἀνὴρ τά τε ἄλλα ἔνδοξος καὶ τῶν μάλιστα ἐπὶ Ρώμης λαμπρῶν (Euseb. lib. II. Histor. Eccles. cap. 2, pag. 41) , id est, Valesio interprete: Tertullianus legum Romanarum peritissimus, et inter latinos scriptores celeberrimus. Valesio longe antea praeiverat Rufinus eumdem pene in modum: Tertullianus vir et legum, inquit, et institutionum Romanarum peritissimus, et inter nostros scriptores admodum clarus (Ruf., lib. II, hist. Eccles., cap. 2) . A vero autem longe absunt, qui inde concludi posse autumant Tertullianum nostrum [Col.0734B] professione sua fuisse jurisconsultum, eumque ipsummet esse Tertyllianum, qui revera leges publice docuit et interpretatus est. Nam uterque propriis suis nominibus satis distinguitur. Deinde vero quis nesciat posse aliquem juribus legibusque Romanorum affatim imbui; tametsi illorum scientiam nunquam in scholis publicis professus fuerit? Non ibi itaque Eusebius Tertulliani professionem laudat, sed perfectam legum Romanarum doctrinam atque peritiam. Par tantae illius eruditioni non erat elocutio. Aequos autem et idoneos ea de re judices si desideras, in tibi praesto est Lactantii, qui Cicero christianus audit, judicium: Septimius

Tertullianus fuit omni genere litterarum peritus, sed in eloquendo parum facilis, et minus comptus, et multum obscurus (Lactant. lib. [Col.0734C] V. Inst. divin. cap. 1, pag. 459) .

Neque dixeris ibi Lactantium loqui de Tertulliani potius Apologetico, aliisque libris adversus ethnicos scriptis, quam caeteris ejus operibus. Etenim eadem est Hieronymi de omnibus illius commentationibus sententia, quam hisce paucioribus verbis pronuntiavit: Tertullianus creber est in sententiis, sed difficilis in eloquendo (Hieronym. Epist. 49. ad Paulin. pag. 567). Nemo autem est, qui notata ab utroque orationis difficilis, inornatae, et obscurioris vitia non statim deprehendat. Alii vero reprehendunt inaequabilem eorum, quibus ille utitur, argumentorum varietatem. Gravissimis siquidem et invictissimis, inquiunt, argumentationibus plures alias, rapidioris ingenii acumine excogitatas, quandoque intermiscet, quae levissimi [Col.0734D] aut nullius plane sunt momenti. At plerique omnes fatentur illud vitiosum sive dicendi, sive argumentandi genus, sicubi occurrat, micanti prorsus sententiarum gravitate, summaque aliorum argumentorum vi ac pondere, quasi mira quadam compensatione, leniri et resarciri. Et vero si Vincentium Lirinensem, non omnino ineptum judicem, jam a nobis citatum, rursus audire velis: Tanta, inquit, nescio qua rationum necessitate, oratio ejus, conserta est, ut ad

consensum sui quos suadere non potuerit, impellat. Cujus quot pene verba, tot sententiae sunt, quot sensus, tot victoriae. Eam sane ob causam ille, sicuti aiebant Chronici Eusebiani auctor: Omnium Ecclesiarum sermone celebratur (Euseb. Chron. ad

ann. Christ. 208). [Col.0735A] Ecclesiarum autem dicit non solum Occidentis, sed etiam 426 of 843 Orientis. Quidam enim illius libri, ob magnum, quo aestimabantur, pretium, in graecam

1/4/2006 2:06 PM



assiduae lectionis testis omni fide major nobis est Hieronymus, qui a quo, et quam certo id acceperit, sic enarrat: Vidi ego quemdam Paulum Concordiae, quod oppidum Italiae

est, senem, qui se beati Cypriani jam grandis aetatis notarium cum ipse admodum esset adolescens, Romae vidisse diceret, referreque sibi solitum, nunquam Cyprianum [Col.0735B] absque Tertulliani lectione unum diem praeteriisse, ac sibi crebro dicere: Da Magistrum, Tertullianum videlicet significans (Hieronym. Catalog. script. Eccles. cap. 53, pag. 115). Quin etiam plane asseverat hoc ex ipsismet Cypriani libris testatum satis fieri. Ad Pammachium enimvero et Oceanum haec in verba scripsit: Beatus Cyprianus

Tertulliano magistro utitur, ut ejus scripta probant: cumque eruditi et ardentis viri delectetur ingenio, Montanum cum eo Maximillamque non sequitur (Idem epist. 42, pag.

342). Nec dubium sane est quin alii quamplurimi, quemadmodum Cyprianus, Tertulliani libros pervolutaverint. De illo siquidem haec rursus ab Hieronymo litteris mandata legimus: Multa scripsit volumina, quae quia nota sunt pluribus, praetermittimus (Hieronym. ibid.). At quomodo [Col.0735C] illis adeo nota esse poterant, nisi ea saepe saepius legissent?

CAPUT II. De libri Apologetici aetate, quibus directus

nuncupatusque sit, utrum auctoris nomine primum inscriptus, quis illius titulus, quodve argumentum, a quibus in capita divisus, et praefixa capitum summaria, quo applausu susceptus, a quo in graecam linguam conversus ac quo stylo conscriptus.

ARTICULUS PRIMUS. Quo tempore Tertullianus Apologeticum

publicam in lucem emiserit.

Extra omne dubium est Tertullianum, uti jam ostendimus, esse hujus Apologetici libri verum ac ge [Col.0735D] nuinum auctorem At quo tempore eum composuerit, non una est omnium consensio. Georgius enim Ambianensis putat illum a Tertulliano editum primis Severi Imperatoris annis, hoc est, paulo post annum Christi 193 (Georg. Vind. Tertull., part. III, § 1. pag. 20) , quo ille Romani imperii habenas moderari coepit. Suam autem opinionem inde confirmare conatur, quod existimet Tertullianum, ubi de superstite parricidarum, qui necem imperatoribus intulerant, racematione loquitur, ibi de Pertinacis interfectoribus fecisse sermonem (Tertullian. Apologetic. cap. 35) . Quia vero Albini, qui adversus Severum imperatorem conspiravit, nomen quod in textu Tertulliani ibidem legitur, huic sententiae adversari cernebat, [Col.0736A] illud intrusum, atque ex libro ad Scapulam huc translatum esse pronuntiat (Idem lib. ad Scapul. cap. 2) . Sic itaque 427 of 843 difficultatis nodum unius verbi amputatione secari voluit. Verum qua, amabo te, ratione?

1/4/2006 2:06 PM



ejusdem Severi imperatoris mortem, quae anno Christi 211. mense Februario accidit. At nullam opinationis suae aliam reddunt rationem, nisi quia arbitrantur haec Tertulliani verba: Papias leges heri constantissimus principum [Col.0736B] Severus exclusit (Idem Apologet., cap. 4) , non aliter, quam de hoc imperatore jam mortuo posse intelligi. Numquid ergo adverbium, heri, illum potius mortuum, quam adhuc viventem significat? Deinde vero ibi Severus glorioso constantissimi principis titulo exornatur. At quomodo Tertullianus hoc elogio illum decorare potuit, nisi antequam publicis edictis diram in christianos excitasset persecutionem? Atqui eam movisse perhibetur exeunte anno Christi secundo supra ducentesimum. Tertullianus igitur hunc librum ante hunc annum, ac proinde ante hujus imperatoris obitum confecisse dicendus est. Nec minus quidem certo illud probari posset his illius verbis: Leges adversus Christianos nullus Severus impressit quae in quibusdam hujus Apologetici [Col.0736C] manuscriptis et editis codicibus leguntur (Ibid., cap. 5). Quia tamen in aliis editionibus et septem nostris codicibus manuscriptis scriptum est, nullus Verus impressit; haec, de quibus adhuc postea, non ultra quam oporteat, urgenda duximus. Instat vero Alixius: ad suum Tertullianus de Praescriptionibus haereticorum librum alludere videtur, ubi in Apologetico contra illos sic disputat: Expedite praescribimus

adulteris nostris illam esse regulam veritatis, quae veniat a Christo, transmissa per comites ipsius, quibus aliquando posteriores diversi isti commentatores probabuntur

(Ibid., cap. 47) . At numquid hoc argumentum adversus novatores, et doctrinae christianae corruptores ab alio adhiberi non potest, nisi ab eo, qui librum de Praescriptionibus haereticorum [Col.0736D] ediderit? Deinde vero si ibi ad hunc librum collineare voluit, cur illum clarioribus verbis non indicat, atque iis utitur, quae de illo, uti alii putant, tam conficiendo, quam jam composito possunt intelligi? Denique non constat inter eruditos quo tempore Tertullianus hunc de Praescriptionibus librum publicam emiserit in lucem. Peritiores autem critici censent ab eo divulgatum, cum nondum ab Ecclesia catholica defecisset. Neminem porro, uti opinamur, illud movebit quod Alixius adhuc objectat designatam a Tertulliano sibi videri insolitam eclipsim, quae anno Christi 210. contigit (Ibid., cap. 20). Quod enim citat libri Apologetici caput, in eo nullum plane exstat singularis [Col.0737A] et insolitae alicujus eclipsis indicium, nullaque significatio. Alii itaque existimant hunc librum a Tertulliano elucubratum fuisse, cum Severus orbi Romano imperabat. Non enim illum, nisi adhuc regnantem, nec in christianos adhuc palam saevientem, constantissimi, uti paulo ante diximus, Imperatoris elogio exornasset. Deinde vero ubi de perduellibus, laesae majestatis reis, ac publicis hostibus postea disserit: Unde, inquit, Cassii, et Nigri, et Albini, Ibid. cap. 35. qui videlicet de summa imperii potestate cum legitimis Imperatoribus decertaverant. At post occisum mense Maio anni 193 Pertinacem Imperatorem, C. Pesce nnius Niger purpuram et imperium in Pannonia assumpsit, ejusque in partes transiit Cassius Clemens. [Col.0737B] Niger vero victus a Severo, ac profligatis tertio praelio illius copiis, fuga saluti suae consulere frustra conatus est. Ab iis enim, qui fugientem insequebantur, occisus fuit sub finem anni 194, vel 195 initium. Post haec Severus Albino, quem falsis blanditiis, ne hostium suorum numerus augeretur, deceperat, bellum intulit. Commisso tandem prope Lugdunum praelio, Albinus initio anni 197 fractus ac fusus, mortem sibi conscivisse perhibetur. 428 of 843 Neque tamen tunc omnino finitum est civile bellum. Superfuerunt etenim hujus factionis

1/4/2006 2:06 PM



Sever. pag. 323. col. 1) . Ultus est igitur graviter Albinanam defectionem, interfectis

plurimis, genere quoque ejus exstincto, iratus populo et senatoribus, Romam venit. Tum

deinde post memorata varia Severi itinera illud adjecit: Inter haec Pescennianas

reliquias, Plautiano auctore, persequebatur, ita ut nonnullos etiam ex amicis suis, quasi vitae suae insidiatores appeteret (Ibid. ead. pag. col. 2) . Atque ex his posterioribus verbis aliqui confici posse existimant Tertulliani Apologeticum in lucem prodiisse non solum post exstinctas, de quibus ille disserit, perduellium reliquias, sed post Plautiani etiam caedem, qui jubente Caracalla, anno Christi 204 aut 205 interfectus est. [Col.0737D] In hujus autem opinionis confirmationem adduci quoque poterant subsequentia ejusdem Spartiani de hoc ipso Imperatore verba: Multos etiam, quasi

Chaldaeos, aut vates de sua salute consuluissent, interemit, praecipue suspectos unumquemque idoneum imperio, cum ipse parvulos adhuc filios haberet, idque dici ab iis vel crederet, vel audiret, qui sibi augurabantur imperium (Ibid.); nam Tertullianus eodem citato a nobis capite dixit: Eadem officia, in principum scilicet solemnitatibus, dependunt, et qui astrologos, et aruspices, et augures, et magos de Caesaris capite consultant. (Tertullian. Apologet. cap. 35) .

Negari quidem non potest hanc argumentationem [Col.0738A] non minimi profecto esse ponderis, si ethnici proximam Imperatorum mortem optantes, magos aliosque divinandi arte peritos de solius Severi Imperatoris salute semel tantum consuluissent. At certe Tertullianus hancce consultationem saepius propositam et repetitam fuisse haud obscure significat. Praeterea si haec illius de iisdem seditiosis factionibus verba: Sed et nunc. . . . quotidie revelantur, attentiori animo expendamus, nonne inde colligi recte potest, de illis sermonem ab illo fieri, tanquam nondum penitus exstinctis, sed ad summum sopitis, caputque amplius attollere non audentibus? Nondum ergo Severus habuisse videbatur apertas cum Plautiano simultates. Atqui Plautianus filiam suam Plautillam Caracallae ejusdem Severi filio in matrimonium anno 204 collocavit. [Col.0738B] Anno autem subsequenti ille, teste Herodiano, manifestam Caracallae, generi sui, qui tum uxorem suam oderat, audaciam furoremque veritus, in ejus imperium insidiis invadere molitus est (Herodialib. III in Vita Sever. pag. 244 et seqq.) Sed his retectis Caracalla illum, praesente Severo patre suo, jussit occidi. Ante hunc igitur annum Tertulliani Apologeticus, sed non multo prius scriptus videtur. Quorsum enim Plautiani potius, quam Albini, et aliorum perduellium nomini pepercisset? Post annum itaque 197, quo Albinus violentas sibi manus attulit, et ante annum 204 aut 205, quo Plantianus necatus est, hunc Tertullianus librum confecit. Probabile tamen quibusdam videtur eum a Tertulliano profectum anno posteriore, quo Antonini Caracallae [Col.0738C] decennalia Caesariani imperii celebrata sunt, atque ignis persecutionis, in christianos concitatae, ardentius flagrabat. Nam de iis Tertullianus in hoc Apologetico saepius disputavit (cap. 2). Deinde vero plures quidem ab aliis Imperatoribus in christianos leges latas memorat, sed nullam a Severo. Nonne ergo Tertullianus ante promulgata hujus in eos edicta hunc Apologeticum librum divulgavit? At quamvis ille hoc in libro adversus ethnicos, qui Principum solemnia non minus nefario, quam superstitioso ritu agebant, acerrime invehatur, non de Caracallae tamen potius, quam Severi aliorumque Principum solemnitatibus disserit. Ad christianorum autem persecutiones, et leges in eos scriptas, quod spectat, facile concedimus Severum imperii 429 of 843 sui initio [Col.0738D] iis revera favisse. Ipse siquidem Tertullianus testis est hujusce

1/4/2006 2:06 PM



optime noverat, lacte christiano educatus. Fatemur quoque nullam in Apologetico fieri legis ab eodem Severo in christianos sancitae mentionem.

Verum non inde certo concludi posse putamus illum editum fuisse postquam Caracalla, anno 211 solus imperare coepisset, atque ethnici eo jam regnante, in [Col.0739A] christianos omnes crudelissime furebant ac bacchabantur. Tantus quippe erat ethnicorum in eos furor, ut is solus, ac vanus veterum legum praetextus, ipsis ad quoslibet nunquam non excruciandos suffecerit. Neque id a nobis temere fingitur. Eosdem enimvero gentiles Tertullianus noster his compellat verbis: Quoties in

christianos desaevitis, partim animis propriis, partim legibus obtemperantes! Quoties etiam, praeteritis vobis, suo jure nos inimicum vulgus invadit lapidibus et incendiis! Ipsis Bacchanalium furiis nec mortuis parcunt christianis, quin illos de requie sepulturae, de asylo quodam mortis jam alios, jam nec totos, avellant, dissecent, distrahant (Tertullian. Apologet. cap. 36. pag. 459) . Paulo autem prius ille dixerat: Nec ulli magis depopulatores christianorum, quam vulgus (Idem [Col.0739B] cap. 35. pag. 451) .

caecum nempe et vesanum, quod sua proculdubio rabie, ac ingenito quasi furore, nullo autem legum praescripto ad vexandos necandosque christianos ferebatur. Huc accedit, quod ethnici in eos refundebant publicarum omnium calamitatum caussam. Ubi igitur aliqua accidisset, tum confestim, teste adhuc Tertulliano, conclamabant: Christianos ad leonem (Ibid., cap. 40) . Adire tamen nobis videmur aliquem, qui adhuc instabit haec aliaque plura in hoc Apologetico non potuisse ab Auctore nostro describi, quamdiu Severus Imperator favit christianis, nec ullam adversus eos legem dederat. Verum si nullius legis ab eo latae Auctor noster meminit, id alii de industria factum esse opinantur, ne magis irritaret viventis tunc [Col.0739C] Imperatoris animum, sed facilius ad saniorem mentem illum revocare posset. Ea porro sunt rationum momenta quibus diversae de hujus libri aetate opiniones innituntur. At iis sedulo expensis, si haec posterior aliis praeponenda tibi videatur, fatendum est hunc librum vulgatum fuisse post excitatam ab eodem Severo adversus christianos persecutionem, non quidem anno 197 aut 198, ut quidam frustra opinantur, sed anno 202, quo idem Severus leges in eos revera condidit, et decimum, ut ait Eusebius, imperii sui annum agebat (Euseb. lib. VI. Eccles. hist. cap. 2. pag. 101. et seqq.).

At si quis judicet non satis valida esse hujus opinionis firmamenta, is certe non diffitebitur ex his, quae paulo ante annotabamus, recte profecto [Col.0739D] colligi posse hunc Tertulliani librum in lucem ab illo emissum fuisse aliquo post Albini necem tempore, id est, post 197, quemadmodum observavimus, Christi annum. Quoniam vero Tertullianus ibidem significat repressos fuisse majores factionis illius impetus, ac quasdam tantum superfuisse illarum reliquias, inde sane concludendum est, hujus libri aetatem anno 199 aut potius 200 consignandam videri. Urgebit tandem aliquis tunc Tertullianum, ut saepius dictum est, non attigisse quadragesimum quintum aetatis suae annum. Atqui summa eruditio, quae mirum in modum et passim ubique in hoc illius Apologetico refulget, provectiorem aetatem desiderare videtur. Imo vero supernum, uti alii respondent, [Col.0740A] divini luminis et 430 of 843 gratiae auxilium. Praeterea Tertullianus tam excellenti ac perspicaci ingenio praeditus

1/4/2006 2:06 PM



ARTICULUS II. Quibusnam Antistitibus et praesidibus hunc

Tertullianus Apologeticum librum nuncupaverit.

Quanto apertius clariusque Tertullianus ipso Apologetici initio prodidit illum a se directum

Romani imperii Antistitibus in aperto et edito, in ipso fere vertice civitatis praesidentibus

(Tertullian. Apologet. cap. 1. pag. 257) . tanto majori animorum contentione inter eruditos disputatur quinam, cujusve civitatis fuerint [Col.0740B] illi praesides. Apud plurimos quidem opinio jam dudum invaluerat his verbis Romanum senatum significari; aliis tamen postea visum est designari praesides Carthaginis; aliis demum quotquot toto Romano in imperio presides erant. Primae autem opinionis fautores nituntur his ipsis, quae citavimus, Tertulliani verbis. Non aliam enimvero urbem nisi Romam indicari arbitrantur. Et certe quis alius, inquiunt, esse potest ille apertus et editus civitatis vertex, nisi Romanorum Capitolium, quod Tertullianus periphrasi potius, quam suo nomine appellandum censuit? Nonne etiam in hujus sententiae confirmationem illud proferri poterit, quod de solis eclipsi, quae Christo moriente contigit, scriptum ab illo legimus: Eum mundi casum relatum [Col.0740C] in arcanis vestris habetis (Ibid. cap. 21). Quaenam etenim illa sunt, nisi Romanorum arcana, sive archiva, et chartophylacia, in quibus acta publica recondebantur? Nam ibi ille narrat Pilatum Tiberio Imperatori nuntiavisse non solum hanc eclipsim, sed ea etiam extraordinaria omnia, quae ante et post Christi mortem acciderant. Quis autem facile non concedet Tiberium jussisse haec in iisdem reponi et servari arcanis, ad quae scrutanda Tertullianus Romanos provocat? Ad quod ille obscurius, hoc Eusebius clarius his, quae nulla obscuritate involvuntur, retulit verbis: Tertullianus Apologiam suam τῇ ῥωμαἳκῇ συγκλήτῳ προσφωνήσας: Ad senatum romanum conscripsit. (Euseb. lib. V. Hist. Eccles. cap. 5. pag. 169) . Nec minimum quidem [Col.0740D] roboris huic sententiae eo afferri autumant, quod Tertullianus Romae diu commoratus sit. Rursus namque de illo Eusebius haec posteris scripto tradita reliquit: καὶ τῶν μάλιστα ἐπὶ Ῥώμης λαμπρῶν. Et Romae celeberrimus fuit (Idem, ibid. lib. II. cap. 2. pag. 41) . Huc quoque accedit Hieronymus (Hieronym. Catal. scriptor. Eccles. cap. 53. pag. 115) , qui testificatur illum clericorum Romanorum vexatum fuisse invidia et contumeliis. Ubi autem, nisi cum Romae degebat? Sed nihil, inquiunt alii, obstat quominus Tertullianus, etiam dum Carthagine habitaret, illis invidiae et calumniarum aculeis pungeretur. Tam enim frequens erat inter Romanos et Carthaginenses commercium, ut quam Tertullianus meruerat summae eruditionis et [Col.0741A] doctrinae famam, ab invidis Romanae Ecclesiae clericis potuerit lacerari. Nec alio certe, quam ad hanc illius famam Eusebius, verbis proxime citatis, respexisse ipsis videtur. Neque etiam his ille denotat aliquam Tertulliani in urbe Roma habitationem, sed maximam apud Romanos nominis et famae ejus, ob singularem doctrinam scriptaque sua celebritatem. Urgere tamen alii poterant, neminem prorsus diffiteri posse illum Romam saltem semel venisse. Quis enim hoc negare auderet, quod ipsemet Tertullianus disertissime asseruit?

431 of 843 Gemmarum nobilitatem vidimus Romae de fastidio illo Parthorum et Medorum,

1/4/2006 2:06 PM


432 of 843


revera mansisse quando Apologeticum conficiebat? Quamobrem plures arbitrantur illum prorsus Carthagine editum, oblatumque hujusce civitatis praesidibus. Etenim ab illius, uti jam vidimus, exordio illos vocat, in aperto et edito vertice civitatis praesidentes (Idem, Apologet. cap. 16. pag. 259) . Rursum vero alibi: In ista, inquit, civitate in qua suum elucubrabat Apologeticum. Atqui Roma non civitas, sed urbs, atque eo solo Urbis nomine per antonomasiam appellari solebat. Nonne enim haec ipsamet sunt ejus verba: Liberum. . . . consules senatus auctoritate, [Col.0741C] non modo Urbe, sed universa Italia eliminaverunt (Ibid. cap. 6. pag. 305) . Deinde se tunc illinc abfuisse haud obscure Tertullianus ipse significat. Nam post citata proxime illius verba dixit: Ecce in illa religiosissima urbe Aeneadum priorum, id est, Roma, est Jupiter quidem (Ibid. cap. 9. pag. 317) . Vides hanc ab eo vocari urbem, et his verbis, in illa, significari se ab ea fuisse remotum. Ad haec vero, ubi patrios et indigetes quorumdam nationum deos recenset: Romanas, ut opinor, inquit, provincias edidi, nec

tamen Romanos deos earum, quia Romae non magis coluntur, quam qui per ipsam quoque Italiam municipali consecratione censentur (Ibid. cap. 24). At sane si hunc librum Romano senatui nuncupasset, non his verbis, Romanas, [Col.0741D] Romanos, Romae, sed potius istis: vestras, vestros, et a vobis, utique uteretur. Eumdem tamen in modum alibi adhuc locutus est (Ibid. cap. 21, pag. 392, cap. 35. pag. 451) .

Instant praeterea nullam in hoc libro fieri senatus Romani mentionem, sed sicuti initio antistites et praesidentes, ita et in fine praesides compellari. Jam vero audisti priora ejus verba, nunc posteriora audias velim: Sed hoc agite, boni praesides, meliores multo apud populum, si illis christianos immolaveritis. (Ibid. cap. 50. pag. 530) At eo nomine non appellat Romanos senatores, aut magistratus, sed alios in urbe ac provincia, in qua manebat, Africa videlicet et Carthagine praesidentes et antistites. [Col.0742A] Quid vero, quod postquam ostendit humanas victimas apud varias gentes, et Romanos ipsos diis immolari, et in Catilinae conjuratione humanum sanguinem degustatum, tum haec subjunxit: Longe excurro: hodie istic, id est, in ipsa urbe ubi haec scribebat, Bellonae sacratos sanguis de femore proscisso in palmulam exceptus, esui datus signat (Ibid. cap. 9. pag. 321) Quis ergo, inquient, non videt ab illo suam civitatem a Romana aperte distingui? Denique ethnicis opponit christianos, Deum non proconsulem timentes (Ibid. cap. 45). Ethnici igitur hunc, minime vero illum timebant. Proconsul autem non Romae, sed in provinciis hanc gerebat primam magistratus dignitatem. Verum alia superioris sententiae firmamenta, quibus Romanos praesules [Col.0742B] compellatos esse ostendimus, his rationum momentis nec destruuntur, nec infirmantur. Tertia itaque, et inter utramque, hactenus a nobis expositam, media illorum opinio est, qui arbitrantur hunc Apologeticum librum a Tertulliano directum fuisse non unius tantum civitatis, aut provinciae, sed totius, quam longe lateque patebat, romani imperii praesidibus. At ea si probari possit, aliarum assertores poterunt secum facile reconciliari. Utrum autem vera sit, quia id ab ejus patronis non satis accurate demonstratum est, a nobis diligentius inquirendum. Primo itaque constat hunc librum nullis nominatim, sed generatim praesidibus missum esse et oblatum. Si qui enim nomine suo, nec alii praeter illos appellarentur, nulla esse posset lis aut controversia. Nam [Col.0742C] iis hunc in

1/4/2006 2:06 PM


433 of 843


cap. 21) Neque tamen hos tantum praesides, sed Quirites, et ipsam quoque plebem Romanam sic alloquitur (Ibid. cap. 35): Ipsos Quirites, ipsam vernaculam septem collium, hoc est, urbis Romae, Plebem, convenio, an alicui Caesari suo parcat lingua Romana? Verumtamen aliud est, inquies, aliquos in libro suo alloqui, aliud vero iis suum mittere et nuncupare librum. Recte quidem. Sed cur, [Col.0742D] amabo te, omnes Romanos praesides, Quirites, et plebeios nominibus suis appellavit, nisi quia suum ad eos librum mittendum esse certo noverat? At satis perspicue ostendimus, non Romanos tantum, sed alios etiam praesides in hoc Tertulliani libro compellari. Exposita namque in secundae opinionis defensionem argumenta non minus aperte probant huncce librum aliis scriptum fuisse, quam Romano senatui, aut praesidibus Romanis. Huc accedit, quod auctor noster in hoc Apologetico, quemadmodum in duobus ad Nationes libris, communem omnium, quotquot in orbe terrarum erant, christianorum

caussam agit. Sicut ergo hos ad cunctas nationes, ita Apologeticum librum ad omnes [Col.0743A] Romani imperii praesides ab eo missos fuisse, cui verisimillimum non videbitur? Neque dixeris scriptum ab illo quoque, in christianorum defensionem, alium, ut ipse vocat, libellum, quem ad Scapulam, praeposito illius nomine, direxit. Cur enim, obsecro te, huic quem, objectas, libello Proconsulis proprium nomen inscripsit? cur in eo ubique se ad eum speciatim scribere significat? cur e contrario in Apologetico multo graviori ac longiori libro, nullius plane singularis hominis, nec quorumdam praesidum nomen ullibi inseruit? Nonne haec ipsa ratio est, quia Apologeticum omnibus generaliter ethnicis praesidibus scribendum esse censuit? Et certe is videtur esse primorum libri illius verborum sensus: Si non licet vobis, Romani imperii [Col.0743B] antistites, id est, qui in toto Romano imperio primarii, principes, et praesides estis, in aperto et edito, in (quae ultima particula desideratur in omnibus codicibus nostris, et editis antiquioribus) ipso fere vertice civitatis, nimirum cujusque praesidentibus. Ibi enim indefinite dixit: Romani imperii antistites, qui in aperto atque edito ipso vertice civitatis cujuslibet ad alios judicandos praesidetis. At haec interpretatio, et tertia opinio, id saltem habet commodi, quod facile tollat propositas ab aliarum sententiarum patronis difficultates, et ipsasmet diversas sententias inter se conciliet. Nam hinc facile intelligitur cur quosdam praesides aliquando, alios vero nonnunquam in hoc appellaverit libro, quem Carthagine scribebat. Omnia porro trium illarum opinionum argumenta sive [Col.0743C] ab aliis proposita, sive a nobis adjecta candido simplicique more nostro exposuimus; ut quae majoris, ac gravioris ponderis sint, omnes facile agnoscant, ac, quam veriorem judicaverint, opinionem amplectantur.

ARTICULUS III. Utrum Tertullianus huic Apologetico nomen

inscripserit suum: de illius titulo, argumento, in capita divisione, capitumque summariis. 1/4/2006 2:06 PM



domesticis indiciis (manuscripti nostri, et melioris notae codices editi judiciis) nimis operata infestatio sectae hujus obstruxit defensioni (in quibusdam editis additum obstruit viam), liceat veritati, vel occulta via tacitarum litterarum ad aures vestras pervenire

(Tertull. Apolog. cap. I. pag. 259) . Si ergo christianis non licuit caussam suam publice ac coram judicibus defendere, quanto minus Tertulliano, tam acriter gentilium errores impugnanti; ne prolato suo nomine, caput certo et inevitabili periculo temere offerret? Tum enim ille nondum superbum audacioremque montanistarum animum induerat, sed catholicae Ecclesiae obtemperantem [Col.0744A] praeceptis, quibus cuilibet christiano horrendis cruciatibus ac morti crudelissimae ultro se exponere vetabatur. Quid vero, inquiunt alii, si martyrii desiderio inflammatus, supplicia mortemque pro Christi confessione eo minus timuerit, quo ardentius eam optabat? Quid etiam, si persuasum omnino habuit nomen suum latere diu aliis non potuisse, sed fore ut ipso suo dicendi genere omnibus statim fieret manifestum? Quamvis ergo judicibus palam se sistere ausus non fuerit; potuit tamen occultae, ut ipse loquitur, tacitarum litterarum viae suum nomen praemittere, quod diu occultare non poterat. Nulla quoque videtur esse ratio, cur in hujus potius libri, quam aliorum ad Nationes et Scapulam titulo nomen suum [Col.0744B] reticuerit.

Caeterum quidquid de tacito sive expresso Tertulliani nomine definiatur, nemini plane dubium esse debet illud saltem christianis non diu fuisse incognitum. Neque enim latuit Eusebio, neque Lactantio, qui hunc librum non dissimulato, uti vidimus, ejus nomine citaverunt. Quosdam igitur hujus libri codices ad manum habebant, ipso Tertulliani tempore haud dubie descriptos, in quibus nomen ejus praepositum erat. In duobus autem antiquissimis nostris codicibus manuscriptis hic est illius titulus: Apologeticum Tertulliani; et in fine haec verba leguntur: Apologeticum Quinti Tertulliani explicit. In caeteris quoque aliis codicibus, tam manuscriptis, quam editis, hic liber Apologeticum, aut Apologeticus inscribitur. [Col.0744C] Veram autem esse hanc inscriptionem non probatur hoc tantum illorum testimonio, sed Lactantii etiam, a quo is liber Apologeticus appellatur, et Eusebii, a quo graecis hisce citatur verbis (Lact. lib. V, Inst. cap. 4, pag. 470; Euseb. loc. supr. cit.) : ὑπὲρ Χριστιανῶν ἀπολογία, id est, christianorum apologia, et defensio. Plures autem in rem adeo certam ac probatam citare tam nobis longum, quam aliis molestum foret. Quantumlibet autem brevis sit hic titulus, totum tamen ipsius libri complectitur argumentum. In eo siquidem Tertullianus defensionem suscepit christianorum, planeque demonstrat illos contra omnia cujuslibet naturalis divinae et humanae legis praescripta propter solum nomen suum, nec caussa unquam [Col.0744D] audita ab ethnicis condemnari, et occidi, qui omnium rei erant scelerum, quorum eosdem christianos falso falsius accusabant. Ex his itaque, quae in proposita a nobis hujus libri analysi fusius explicata sunt, apertissime conficitur totum illius argumentum eo titulo exhiberi. Quamvis autem hic ipse liber in omnibus editis, ac manuscriptis etiam vetustissimis codicibus, varia in capita sit divisus, ea tamen divisio a Tertulliano profecta non est. Ecquis enim quantumlibet parum eruditus, vel primo intuitu non deprehendit quam parum accurata, quamque imperfecta sit? Plurimis autem, qui novas illius editiones adornarunt, illud ita persuasum fuit, ut hancce partitionem mutare non [Col.0745A] dubitaverint. Conatum vero illorum qui improbet putamus esse neminem. At nullus etiam negabit eos 434 of 843 scopum nondum attigisse, et hunc librum posse adhuc melius in capita distribui.

1/4/2006 2:06 PM



praefecti studuerunt illa emendare; nec omnino quidem inutilis fuit eorum correctio, sed non ita absoluta, quin adhuc accuratiori castigatione indigeant.

ARTICULUS IV. Quanto applausu hic liber susceptus, a quo

graecam in linguam conversus, quo stylo conscriptus, et utrum Tertullianus suscepto defensoris christianae religionis munere rite functus sit. [Col.0745B] Summo sane omnium cum graecorum, tum latinorum christianorum applausu, communique approbatione susceptus lectusque fuit hic liber. Neque ad id probandum alio opus habemus teste, quam Eusebio, qui memoriae prodidit illum tanto apud Graecos fuisse in pretio, ut ab eis vernaculam suam in linguam conversus fuerit. Ab illo quippe his totidemque verbis citatur: Τερτουλλιανὸς. . . ἐν τῇ γραφείσῃ μὲν αὐτῷ τῇ Ῥωμαίων φώνῇ, μεταβληθείσῃ δὲ καὶ ἐπὶ τὴν ἑλλάδα γλῶτταν, ὑπὲρ Χριστιανῶν ἀπολογίᾳ (Euseb. lib. II. Eccl. Hist. cap. 2, pag. 41) . Tertullianus . . . . in Apologia ab ipso [Col.0745C] quidem

latine conscripta, postea vero in graecum sermonem translata.

At quidam nostrae aetatis Scriptores, eruditione sua conspicui, de hujus graecae interpretationis auctore inter se dissident. Nonnulli enim opinantur hunc ipipsum esse Eusebium. Sed hoc negant alii. Nam ubi idem Eusebius ex hoc libro plura transcripsit, quae Plinius ad Tiberium de Christi miraculis retulerat, ibi multa praetermisit, quae ad suum tamen propositum maxime conducebant. Sed non magni momenti est hoc argumentum. Majoris ponderis illud videtur, quod plura testimonia, ex hoc adhuc libro ab eodem Eusebio desumpta, non satis accurate in graecum sermonem versa sunt. Sed parum Ecclesiae interest scire quis hunc librum graece sit interpretatus. Nobis autem [Col.0745D] facilius persuadebitur eum graece redditum ante Eusebii tempora, et cum tyranni majore persecutionis aestu in christianos saeviebant. Non omnino siquidem obscure ille nobis significare videtur hunc librum a se non antea lectum, quam graeco idiomate divulgaretur. Utcumque porro sese res habeat, inde profecto liquet quanti haec Apologia a graecis hominibus aestimata fuerit. Quid ergo, inquiet aliquis, nonne aliud longe diversum Lactantius de illa judicium his tulit verbis? Septimius Tertullianus fuit omni genere litterarum peritus, sed in eloquendo

parum facilis et comptus, et multum obscurus fuit. Ergo ne hic quidem satis celebritatis invenit, id est, famae et laudis (Lactant., lib. V. || Iust. [Col.0746A] divin., cap. 1, pag.

459). Verum qui haec objecerit is animum, quaeso, ad ea advertat, quae superius diximus, ac primum quidem a Lactantio laudari omnigenam Tertulliani nostri eruditionem (Supr. cap. 1, art. 5) . Deinde vero quod dixit illum non satis invenisse celebritatis, ita intelligi non debet, ac si minus validis rationum momentis caussam egerit christianorum, sed propter difficilem, incomptam, ac multum obscuram dictionem atque elocutionem. Et 435 of 843 sane qui hunc librum primariis, ut aiunt, labris attigerit, putamus esse neminem, quin

1/4/2006 2:06 PM


436 of 843


pleraque omnia illius argumenta tanti esse momenti ac ponderis, ut iis aut convincantur aequiores, aut pertinaciores conterantur atque obruantur. Neque tamen dissimulare possumus eum asperioris ingenii impetu nonnunquam raptum, quaedam adhibuisse argumenta, quae aut infirma, atque etiam falsa pluribus videntur. Verum infra demonstrabimus eos non satis diligenter attendisse, quantum ille hoc in libro brevitati consuluerit, et plura quae falsa putant, vera profecto deprehendi, si cum aliis, quae ipse alibi fusius enarrat, attento animo componantur. [Col.0746C] Non jure autem prorsus immerito potest in hoc libro desiderari melior argumentorum dispositio et ordo, qui majus toti operi lumen attulisset, et quo Tertullianus sibi facilius conciliasset lectoris benevolentiam et approbationem. Verum nobis aliquis adhuc objiciet Lactantium, qui hanc de eodem Tertulliani Apologetico tulit sententiam: Quanquam Tertullianus eamdem christianorum caussam

plene peroraverit in eo libro, cui Apologetico nomen est; tamen quoniam aliud est accusantibus respondere, quod in defensione aut negatione sola positum est; aliud instruere quod nos facimus, in quo necesse est doctrinaetotius sammam contineri

(Lactant. lib. V. Inst., cap. 4, p. 470) . Declarat enim duo ab iis agi debuisse, qui christianae religionis defensionem [Col.0746D] adversus ethnicos suscipiebant. Primum erat iis respondere, qui christianos plurium criminum insimulabant. Secundum, doctrinam christianae religionis ita exponere, ac demonstrare; ut ea quilibet plene ac perfecte instrueretur. At ille primam hujus caussae partem, a Tertulliano plene peroratam fatetur, minime vero secundam. Verum satis Tertullianus proposito suo esse putavit insulsas evertisse ethnicorum, christianos cujusvis gravissimi criminis accusantium, criminationes, ac vindicasse illorum innocentiam ac morum integritatem. Quam recte autem id demonstraverit, ex data hujus libri analysi atque aliis infra dicendis, fiet omnibus manifestum.

Deinde vero ille penitus intactam non reliquit christianae [Col.0747A] doctrinae institutionem, et explicationem. Nam praecipua ejus capita breviter quidem, sed adeo sincere ac candide explicat, ut ab omnibus intelligi facile possit nihil esse et divinis institutionibus, et rectae rationi, sicut postea ostendemus, magis consentaneum. Sed Lactantius longiorem proculdubio desiderabat horum documentorum expositionem, ac probationem. Verum in superioribus nostris dissertationibus ostendimus non justam omnino esse hanc querimoniam (Dissertat. in Minuc., cap. 2, art. 2, et in Lactant., cap. 3, art. 2).

CAPUT III. De hujus libri Apologet ici manuscriptis codicibus,

editionibus, et variorum in eum paraphrasibus, scholiis et observationibus.

1/4/2006 2:06 PM



[Col.0747B] Plures sane Apologetici, a Tertulliano nostro editi, codices manuscripti ad aetatem usque nostram pervenerunt. Duos enim indicat Beatus Rhenanus, quorum opera hujus aliorumque ejusdem Tertulliani librorum editionem adornavit. Primus Paterniacensis, in Paterniaci Transjurani coenobii, secundus in Hirsaugiensis monasterii bibliothecis asservabantur. Uterque autem plurimis iisdemque fere omnibus sic scatet mendis, ut alter ab altero videatur descriptus. Alium vero Tertulliani Operum codicem Sigismundus Gelenius vetustissimum, et optimae, ut ipse ait, notae [Col.0747C] codicem nactus est ex Masburiensi caenobio: sed ille satis clare nobis non edisseruit, utrum hic Apologeticus unus ex Tertulliani libris sit, qui in hoc codice desideratur. Tres praeterea exstant in bibliotheca Vaticana eorumdem librorum codices, ex quibus, sibi ab illustrissimo Cardinale Sirleto subministratis, Alanus Copus diversas ab editis lectiones collegit, transmisitque Pamelio, qui iis ad concinnandam novam operum Tertulliani editionem usus est. Sed tria adhuc illa illorum exemplaria ipsi suppeditata sunt, et duo quidem ex S. Amandi ac Bavonis monasteriis, tertium Anglicum, quod penes se Joannes Clemens anglus habebat. Verum neque Pamelius, neque alius quispiam nobis indicavit qualia quantaeve antiquitatis ea sint. [Col.0747D] In nostra autem Gallia alii cujuslibet aetatis reperiuntur horum librorum manuscripti codices, ex quibus plures nullis aliis aut veneranda antiquitate, aut eleganti charactere cedere videntur. Ex iis unus Puteanorum olim fratrum asservatur in Regis nostri christianissimi bibliotheca. Alterum vero Jacobus Bongartius possidebat. Ad utrumque autem Desiderius Heraldus singularem Apologetici editionem castigavit. Nicolaus vero Rigaltius non magna sine indignatione conqueritur emendatissima Operum Tertulliani prima genuinaque exemplaria jam a longo tempore ab iis, qui Africani hujus scriptoris dictiones capere non potuerunt, sic corrupta fuisse, ut vix ulla restituendi [Col.0748A] veri textus spes supersit. Sed fatetur tamen suae editioni plurimum lucis et ornamenti accessisse ex variis lectionibus, a Rhenano, et aliis melioribus a Fulvio ac Junio collectis et editis. Nos insuper admonet sibi ad manum fuisse memoratum codicem Puteanorum fratrum, et alterum Petri Pithoei, ac variantes codicis Fuldensis lectiones, in libro illustrissimi Monchalli, Tholosatum archiepiscopi, ex autographo, ut ipse ait, descriptas. Horum autem codicum, atque imprimis harum lectionum sibi missarum auxilio, textum Apologetici 250 in locis se emendasse gloriatur. At penitus tacuit cujus notae et antiquitatis sint duo illi codices, et illud autographum, ex quo Fuldenses lectiones delibatae sint. Nos vero non solum duos illos primos nacti sumus [Col.0748B] codices, sed alios etiam complures, qui quidem qualesve sint, explicandum est. Primus itaque Puteanus, charactere pulcherrimo circa annum Christi 900 descriptus peritioribus videtur. In eo autem solus Tertulliani Apologeticus liber continetur, asservaturque in christianissimi, ut diximus, regis nostri bibliotheca numero 3971 notatus, quem illustrissimus abbas Tellerius summa, qua solet, benignitate nobiscum a Nicolao Clemente communicari praecepit. Secundus Petri, ut diximus, Pithoei olim fuit, et RR. Patrum Oratorii Jesu collegio Trecensi dono datus, in eorum bibliotheca custoditus, ad nos singulari prorsus illorum 437 of 843 humanitate transmissus est. Viri autem in examinandis veteribus codicibus magis

1/4/2006 2:06 PM


438 of 843


Plures autem in eo codice transcripti sunt Tertulliani tractatus, quorum index in prima illius pagina exhibetur. Verum in hoc indice praetermissus est hic Apologeticus liber. Quamobrem suspicandi locus esse videtur utrum post alios libros ab aliquo librario postea exaratus fuerit. Nam index ille eadem manu, atque alii libri scriptus est. Qui vero Apologeticum deinceps descripsit, is aliis imperitior et latinae linguae ignarus, frequentes, quibus codex ille passim ubique scatet, errores reliquit. Alia quoque in eo, quam in aliis libris conspicitur verborum contractio. [Col.0748D] Quidam tamen, satis idonei scripturae veteris judices, hunc librum, sicut alios, ab eodem librario exaratum existimant. In eo autem non integer ille Apologeticus liber exhibetur; sed duntaxat usque ad capitis trigesimi initium: caetera autem, quae quartam totius libri partem continent, plane desiderantur. Tertium codicem manuscriptum nobis suppeditavit vir illustrissimus, et omni laude major, Achilles Harlaeus, qui postquam admirabili prorsus juris scientia, aequitate, probitate aliisque eximiis virtutibus per multos annos Parisiensi senatui praefuisset; tanta animi fortitudine, quanto communi omnium desiderio se hac dignitate abdicavit, ac servata semper eadem vitae aequabilitate mortuus est. Codex autem ille characteris [Col.0749A] elegantia Puteano non cedit, neque centum post annos descriptus nobis videtur. At plerasque in eo easdem, atque in illo, deprehendimus bonas et malas lectiones. Quartus ac quintus codex Colbertinae est bibliothecae, numerisque 989, et 5,271 signati. Antiquior autem ab annis circiter 700, et recentior non ante annos 400 scripto videtur traditus. Bibliothecae vero illius praefectus cl. vir Carolus Duchesne nobis utriusque codicis, jubente illustrissimo abbate Colberto, copiam fecit. Diversas insuper lectiones ex duobus aliis codicibus manuscriptis accepimus, quorum primus monasterii est Morbacensis, in cujus fine haec leguntur verba: Orate pro domno abbate Morbacensi. Is autem [Col.0749B] ipse est Bartholomaeus de Andelo, qui anno 1455 ac postea huic monasterio praepositus, collectos undique quamplurimos codices manuscriptos eadem subscriptione notari voluit. Longe autem recentiori manu exarata sunt haec subjecta Apologetico verba, quam ipse Apologeticus liber, qui 600 aut 700 abhinc annis scriptus apparet. Varias autem ejus lectiones summa diligentia, et ad scrupulum usque decerpsit, ad nosque misit unus ejusdem monasterii monachus, cujus humanitati gratias nec minimas quidem habemus. Alter codex manuscriptus, cujus variantes ab editis lectiones ad nos missae sunt, unus ex iis est, quibus suam bibliothecam Romae ditavit abbas illustrissimus Justus Fontaninus, sua satis notus erudiditione, [Col.0749C] nec a nobis unquam sine debita laude nominandus. Hunc autem ille codicem subministravit nostro Claudio Devic, qui, licet majoribus studiis deditus, curavit erutas a se diversas hujus codicis lectiones ad nos transferri. Quinque porro memoratos codices, Puteanum, Pithoeanum, Harlaeanum, et utrumque Colbertinum, cum adornata a Rigaltio editione diligenter contulimus, atque ex hac collatione plurimas sane collegimus diversas lectiones, quae ab illo, nulla saepe saepius reddita ratione, sed propria, uti videtur, auctoritate saepe saepius aut penitus resecatae, aut immutatae sunt. Fatetur enim se duobus duntaxat, uti diximus, codicibus, Puteano et Pithoeano, et variis Fuldensis lectionibus usum fuisse. At hae lectiones [Col.0749D]

1/4/2006 2:06 PM


439 of 843


correctionibus Rigaltii omnino adversari. Quis autem dixerit dubiam unius Fuldensis codicis fidem tot aliorum et meliorum et antiquiorum auctoritati esse anteferendam? Ne quis vero nobis minus, quam illi credendum esse existimet, quaedam proponenda sunt hujusmodi amputationum et immutationum [Col.0750A] exempla. In primo itaque Apolegetici capite haec tantum in Rigaltii editione leguntur; Omnes qui retro oderant, quia ignorabant, simul desinunt ignorare, etc. (Tertullian. Apologet. cap. 1, p. 262) . In nostris autem exemplaribus manuscriptis, ac prioribus editionibus: Omnes qui retro oderant, quia ignorabant quale sit quod oderant, simul desinunt ignorare, etc. Videsne a Rigaltio rejecta esse haec verba quale sit quod oderant? Neque dixeris ea a typographis omissa fuisse. Nam eumdem Rigaltium summae negligentiae, nec ulli, qui editioni hujuscemodi operis praeficitur, condonandae, accusabis. Postea vero haec nec plura in eadem Rigaltii editione habentur: Venerem humana sagitta sauciatam, Martem, etc. (Ibid. cap. 14), In iisdem autem editis et manuscriptis libris: Venerem [Col.0750B]

humana sagitta sauciatam, quod filium suum Aeneam, pene interfectum ab eodem Diomede, rapere vellet: Martem, etc. Numquid ergo et id typographorum oscitantiae aut

festinationi tribuendum? Sin autem Rigaltius haec ex margine, vel aliunde in textum intrusa putabat, cur nos hujus additamenti non admonuit? Sed age, et alia ex auctoris nostri textu similiter resecata agnosces. Alibi quippe Tertullianus, ut testantur nostri codices, scriptum reliquerat: Dicam plane imperatorem dominum, sed voce communi (Ibid. cap. 34). At Rigaltio haec tria posteriora. verba, tollere placuit. Nec multo post ille: Tanto abest ut imperator Deus debeat dici, non modo, etc. Verum in iisdem antiquioribus exemplaribus scriptum est: Tanto abest ut imperator dici debeat, quod credi non [Col.0750C] potest, non modo, etc. Quis igitur haec verba: quod credi non potest, ex textu sustulit, nisi ille, qui inutilia et supervacua esse arbitrabatur? Quid vero, quod non modo excisa, sed transposita sunt ab eo isthaec Tertulliani verba:

Licuit Epicureis aliquam decernere voluptatis veritatem. Quo vos offendimus, si alias praesumimus voluptates? Si oblectari novisse nolumus, nostra injuria est, si forte non vestra. Sed reprobamus quae placent vobis; nec vos nostra de lectant (Ibid., cap. 38). In aliis vero vetustioribus editis et manu exaratis codicibus: Quo vos offendimus, si alias praesumimus voluptates? Si oblectari novisse volumus, nostra injuria est, si forte nostra, non vestra. Sed reprobamus quae placent vobis, nec vos nostra delectant. Sed licuit [Col.0750D] Epicureis aliquam decernere voluptatis veritatem, id est, animi aequitatem et ampla negotia christianae. Sed hoc ultimum verbum christianae in editis non invenitur. Quid ergo? Numquid propter hoc solum verbum, ab oscitante librario praepostere additum, fas alicui fuit textum Tertulliani immutare, pervertere, detruncare? Simili tamen modo Rigaltius delevit alibi haec Tertulliani verba: Deum tangimus (Ibid. c. 40).

Aliud adhuc hujuscemodi immutationum exemplum si velis, non longe quaerendum est. Non enim multo post ille haec in eodem Tertulliani textu mutavit editorum et codicum manuscriptorum verba: Non lavor diluculo, ubi scribi jussit: Non lavo sub noctem. Plura alia hujus libri loca a Rigaltio pariter [Col.0751A] interpolata, maleque mulctata possent facile proferri. Sed iis recensendis nunc, ne eadem repetantur, supersedendum esse duximus. De illis enimvero, quae majoris momenti sunt, data inferius occasione agendum erit. Decreveramus quidem omnes prorsus vel a nobis, vel ab aliis excerptas variantes hujusce libri lectiones ad nostrae dissertationis calcem repraesentare. Verum quia unus e sodalibus nostris, qui adornandae omnium Tertulliani librorum editioni sedulam dat operam, poposcit hanc sibi provinciam demandari, aequioribus illius votis

1/4/2006 2:06 PM



ARTICULUS II. De variis hujus Apologetici, aliorumque Tertulliani

librorum editionibus.

Pauca profecto invenias veterum Ecclesiae Patrum opera, quae saepius typis mandata sint, quam hic Apologeticus, aliaeque Tertulliani lucubrationes. Neque ille simul cum istis tantum, sed seorsim quoque publici juris factus est. Nam is solus ex typographorum officina publicam in lucem studio ac cura Joannis Baptistae Egnatii exivit. Altera autem hujus Apologetici editio Lutetiae Parisiorum facta est anno 1613, labore et opera Desiderii Heraldi, qui ei, ut suo loco annotavimus, M. Minucii [Col.0751C] Felicis Octavium subjunxit (Dissertat. in Minuc. Octav. cap. 2, art. 3) . Antea vero et postea ille Apologeticus liber cum aliis Tertulliani operibus aut plurimis, aut omnibus publicae luci datus fuit. Praecipuas autem eorum editiones ut breviter recenseamus, primo quidem Beatus Rhenanus illa Basileae anno 1521, ac deinde anno 1528, typis excudi curavit. Ex his autem editionibus aliae annis 1525, 1536, et 1538, eodem plane modo divulgatae sunt; alia vero anno 1562, curis Sigismundi Gelenii in vulgus prodivit. Tum deinde anno 1580, aliam Renatus Laurentius de la Barre nobis procuravit, qua Tertulliani commentationes veterum, ut ipse ait, et recentiorum exemplarium collatione emendatae fuerunt. Nulla autem horum librorum editio [Col.0751D] multiplicata magis fuit, quam illa, quae curante Jacobo Pamelio, annis 1579, publicam in lucem emissa est. Nam ea rursus annis 1579, 1584, 1596, 1597, 1599, 1608, 1616, 1627, 1658, 1662 et 1664, variis recusa fuit in Europae urbibus. Praeterea Ludovicus de la Cerda, primarius apud RR. e societate Jesu Patres theologiae professor novo labore, novisque curis pleraque publicavit Tertulliani opera: sed ea praesertim omisit, quae ab illo adversus Marcionem, et catholicam Ecclesiam scripta sunt. Duobus tamen tomis ea complexus est, qui anno 1624, 1630, ac 1641 e praelo exierunt. Anno autem 1634, Nicolaus Rigaltius omnia quoque Tertulliani opera, uno tomo comprehensa, novo [Col.0752A] studio, novisque typis edi curavit. Sed quod ad Apologeticum, de quo nunc disputamus, librum attinet, jam animadvertimus plura ab illo in africani scriptoris nostri, pro libito, propriaque auctoritate variis in locis immutata, transposita, atque etiam penitus excisa. Subsequenti tamen anno 1635, altera post eumdem Rigaltium editio Parisiis ex typographorum exivit officina. Qui vero illi praepositus est, is nullo amplius manuscripto codice usus, voluit librum Tertulliani de Pallio et Apologeticum ad Pamelii, reliquos omnes ad Rigaltii numeros recudi. Verum praefationis auctor in hoc plane aberrat, quod editos ab Rigaltio libros de Pallio et Apologeticum sic perfectos esse existimet, ut videri possint ab illo luci publicae primum [Col.0752B] donati. Nam ex his, quae paulo ante notavimus, et postea annotabimus, quis non videat hunc librum a Rigaltio, pluribus in 440 of 843 locis potius corruptum fuisse, quam emendatum, anno nihilominus 1641, tota illa ipsa

1/4/2006 2:06 PM



1646, secundus anno 1648, et tertius anno 1650, divulgatus fuit. Insignem vero praefixit toti operi titulum Tertulliani redivivi, perinde ac si mortua eruditissimi illius africani opera ad vitam revocasset. Nihil profecto [Col.0752C] necesse est nostrum de hac inscriptione totaque editione interponere judicium; quandoquidem alii quam plurimi suum, nec illud quidem valde honorificum affatim tulerunt. Quidam tamen eruditi viri plura sane in ea laudibus haud immerito, uti paulo post dicetur, digna judicant. Secundae tandem post Rigaltium omnium Tertulliani operum editioni praefuit Philippus Priorius, qui illam anno 1664, absolvit. Sed nihil ei de novo addidit, nisi brevem de Tertulliani vita et noevis dissertatiunculam, nec interruptum importuna notarum mole textum, novosque typographorum errores.

ARTICULUS III. De variorum in Tertulliani Apologeticum scholiis,

paraphrasibus, notis, et observationibus.

[Col.0752D] Plures sane varia eruditione conspicui scriptores, qui in edendis Tertulliani libris curam impenderunt, aut aliud aliquid agebant, conati sunt obscuriora, aut notatu magis digna Apologetici illius libri loca suis observationibus, scholiis, paraphrasibus, et commentariis aut explicare, et illustrare, aut confirmare. Primo autem Beatus Rhenanus huic libro, a se edito, praefixit argumentum, sed longe quam par erat brevius. Verum hanc brevitatem suppleri posse putavit, subjectis novis capitum, ut aiunt, summariis, quibus alia, in manuscriptis exhibita, emendare connixus est. Ad haec vero, in eodem, etsi brevissimo, libri hujus [Col.0753A] argumento tentavit paucissimis quibusdam obscuris ejus locis lucem aliquam praeferre. Posthaec vero Franciscus Zephyrus, cum animadvertisset quantae utilitatis hic liber omnibus esse possit, ac ne studiosi adolescentes propter sermonis obscuritatem, corruptosque librariorum incuria locos, ab ejus lectione deterrerentur, ipsius composuit ediditque paraphrasim. In ea autem, quae textui Tertulliani minus quidem commode intermiscetur, plura loca intellectu difficilia explanare, ac varia obcuritatis impedimenta removere molitur. Tanti porro Pamelius hanc paraphrasim aestimavit, ut illam in eum plane, quo in superiore editione, modum textui Auctoris nostri censuerit inserendam. Verumtamen haec ipsa ab aliis, qui variis hujus libri [Col.0753B] editionibus deinde praepositi sunt, atque imprimis Ludovico la Cerda plane penitusque rejecta est. At doctus iste vir, ne quis de hac omissione conqueri unquam posset, novam edidit textus Tertullianei interpretationem. Singulis quoque capitibus subjecit notas suas, quibus, alias laude dignis, idem textus, non fine interrupta lectoris attentione legi haud facile potest. Sed plures etiam expostulant de inutilibus quibusdam ac longioribus notis, atque a Tertuliani proposito alienis digressionibus. Ab aliis nihilominus laudantur, caeterisque anteponuntur hactenus editis. In his itaque illud duntaxat desiderant, quod textum 441 of 843 Tertulliani ad manuscriptos codices non castigaverit; quod omnia illius opera non

1/4/2006 2:06 PM


442 of 843


composuit. Ne vero in illis a Tertulliani proposito longius excurreret, duos ei subjunxit digressionum libros, quibus difficilia et salebrosa ejus loca complanare nititur. In his autem omnibus deprehenditur profana auctoris eruditio, sed sacrorum et obscuriorum christianae religionis dogmatum, a Tertulliano traditorum, explicationem frustra requiras. Plura quoque alia reliquit intacta, quae explicatione et confirmatione procul dubio indigebant. [Col.0753D] Multas quoque in omnia Tertulliani opera animadversiones edidit Laurentius de la Barre, quas se ex iis excerpsisse declarat, quibus Beraldus, Alciatus, Crinitus, Turnebus, Vetranius, Homanus, Cujacius, aliique peregrinis in locis quasdam intellectu difficiles Tertulliani dictiones explicare contendebant. Sed quia haec spectant ad grammaticam, ibidem adjecit Rhenani notas, quas quidem, quia Romanorum et Hispanorum censuram non effugerant, a se prius correctas esse significat. At quia paucas admodum easque brevissimas addidit, vixque ullam dedit Apologeticum hunc librum, vides sane quid ab eo de rebus theologicis exspectare debeas. Majoris itaque pretii aestimantur Pamelii in hunc [Col.0754A] aliosque Tertulliani libros annotationes. Non minima quippe, uti aiunt, consperguntur sacra profanaque eruditione, quae lectoribus prodesse potest. Sed hoc in eis culpant, quod Pamelius a proposito saepius digrediatur, plura congesserit inutilia, et interjecta, sicuti diximus, Zephyri paraphrasi, interruperit Tertulliani textum, quem debebat in hoc et aliis libris, meliorum codicum ope, pristinae, si fieri potuerit, restituere integritati. Rigaltius itaque iis omnibus spretis postque habitis, novas scripsit in hunc Apologeticum, aliaque Tertulliani Opera notas et observationes. Verum quoniam plurimas, ab eruditis hominibus profectas, haud merito prorsus jure praetermisit, illae rursus publici juris factae sunt in uno volumine quod [Col.0754B] anno 1635, editum est. Collectae autem fuerunt ex Pamelio, Latino Latinio, Beato Rhenano, Joanne Mercerio, Edmondo Richerio, Theodoro Marcilio, Joanne Wowerio, et Gabriele Albaspinaeo Aurelianensium Episcopo. Persuasum autem eruditi quidam viri habuerunt hoc volumine divulgatae a Rigaltio operum Tertulliani editioni conjuncto, hanc caeteris omnibus fore perfectiorem. Sed praeterquam quod in illo notarum volumine omittuntur aliorum, sicuti la Cerdae non minus utiles notae, et explicationes; quid, amabo te, sperandum de Rigaltio, qui ad emendandum Tertulliani textum, nec ipsos, sicuti diximus (Art. super.) quos prae manibus habebat, nec alios manuscriptos codices aut legere, aut sequi curavit? Deinde vero non minima [Col.0754C] quidem in notis suis scribendis fuit illius audacia, quam in praefatione sua excusare coactus est. Sed paucos admodum invenias, quibus omnino accepta sit illius excusatio. Minus quidem temerariae sunt, sed non magis probantur longissimae, et ad nauscam usque conjectae a Georgio Ambianensi observationes. Nam in illas ea omnia instrusit, quae aliam ob caussam, et ad publicas, uti videtur, conciones corrogaverat. Nonnulli tamen fatentur in iis aliqua esse utilia, ac praesertim in capitum scholiis, quae in adversa textus Tertulliani parte ab ipso exhibentur. Denique Priorius varias selegit eruditorum virorum Rhenani, Pamelii, la Cerdae, Salmasii, Albaspinaei, aliorumque quorumdam animadversiones; quibus et [Col.0754D]

1/4/2006 2:06 PM


443 of 843


Tertulliani novis typis recudenda aggressus, nullum plane cum editis contulit manuscriptum codicem, sed solam Rigaltii editionem, de verbo ad verbum secutus fuit? Ex iis porro, quae de tot tamque variis operum Tertulliani editionibus hactenus a nobis disputata [Col.0755A] sunt, quis nobiscum non fatebitur nullam prorsus esse quae perfecta et omnibus numeris absoluta dici merito possit? De litteraria igitur republica is proculdubio bene merebitur, qui sacra profanaque eruditione non parum imbutus, novam parabit Apologetici et aliorum Tertulliani operum editionem. Sed ante omnia textus illius summa fide et diligentia ad manuscriptos codices gallicanos, italicos, germanicos, anglicanos, ac veteres editiones recognosci debet et castigari. Plures enim supersunt saltem Apologetici libri optimae notae codices, quos nemo hactenus cum editis contulit. At si varias ac notatu dignas lectiones, ex illis excerptas, bona fide exhibeat, de vero genuinoque Tertulliani textu certius judicium ferri poterit.

CAPUT IV. De duobus Tertulliani ad nationes libris. [Col.0755B]

ARTICULUS PRIMUS. Analysis libri primi ad Nationes. Duobus ad Nationes libris caussam Tertullianus adhuc egit christianorum, duasque utrumque librum satis aperte divisit in partes. In prima siquidem prioris libri ostendit christianos nec auditos, nec defensos falsissimis, iniquissimisque praejudiciis a gentilibus vexari, condemnari, ac crudelissime necari (Lib. I. cap. 1. et seqq.) . Planum vero secunda in parte omnibus facit falsa omnino esse, quorum christiani accusabantur, crimina, horumque reos revera esse gentiles (Cap. 9. [Col.0755C] et seqq.). In prima autem secundi libri parte demonstrat, quam vana et absurda sit ficta a Varrone triplex ethnicorum Theologia, quae ab eo physica, mythica, ac plebeia sive gentilis appellatur (Lib. II. cap. 1. et seqq.) . In secunda autem parte demonstrat deos Romanorum falsos esse, planeque commentitios (Cap. 9. et seqq.) . Sed haec paulo enodatius explicanda sunt. Primum itaque ethnicis vitio vertit, quod implacabili odio christianos persequerentur, tametsi qui, qualesve sint penitus ignorarent, nec scire unquam voluerint. Ubi primum enim illos agnoverant, statim desinebant odisse, christianamque religionem ultro amplectebantur. Neque id negari poterat, quod clamabat quotidiana ipsorum de multiplicato christianorum [Col.0755D] numero querimonia. Non sinit autem Auctor noster sibi objici hos, ut fieri aliquando solet, in malum conversos. Nullam quippe mali notam habet christianae religionis professio, cujus neminem aut pudet aut poenitet, ac de qua omnes gaudent et gloriantur (Lib. I. cap. 1.) . 1/4/2006 2:06 PM


444 of 843


qui eorum socii, et receptores, ac ea tandem in scripta damnatorum sententia nominatim enuntiare. At nihil tale in christianorum damnatione factitatum, nec aliud eorum sententia pronuntiatum, nisi christianum nomen. Solum ergo nominis crimen erat; sed hoc ipsum nomen nihil barbarum, infaustum, inhonestum sonat, sed vel unctionem, vel saltem suavitatem, aut bonitatem, quando ab ipsis gentilibus chrestiani corrupte vocabantur (cap. 2, 3). At hi plane desipiebant, qui solo auctoris nomine sectam christianorum se odisse causabantur (cap. 4). Non enim Platonicos, aut Pythagoraeos, ob Platonis, aut Pythagorae, nec medicos ob Erasistrati, nec grammaticos ob Aristarchi nomen oderant. Quis etiam nesciat nefas esse sectam aliquam odio habere nisi, [Col.0756B] quid in ea odio dignum sit, antea advertatur? Ethnici tamen nec christianam sectam, nec ejus auctorem noverant, nec volebant cognoscere. Ad haec vero, per ipsos cuilibet ethnico licebat, quam vellet philosophorum, tametsi reipublicae ac principibus infensorum, sectam amplecti. Eos quoque solos philosophos vexabant, qui veritatem ex parte docentes, aspernabantur illorum deos. Ita sane Socratem damnaverunt, quanquam Apollinis oraculo renuntiatus fuisset mortalium omnium sapientissimus. Non mirum itaque si illorum in christianos odium veritas pepererit. Sed vide, quaeso, quo insanientis animi furore. Fatebantur eos omnes meliores factos, qui ejurato falsorum deorum cultu, suum dederant christianae religioni nomen. Sed in illos hoc solo nomine [Col.0756C] crudelius saeviebant, eosque nocentes et sceleratos esse malebant quam christianos. Contra tamen objiciebant ethnici quosdam ex christianis pessimos esse, ac vitiis sceleribusque perditos (cap. 5). Verum hi, inquit Tertullianus, pauci admodum erant; qui quidem, sicut noevi corporis, ita sectae suae ostendebant praestantiam. Quicunque porro, et quotquot illi fuerint hi, non secus ac philosophi, sectam suam flagitiis infamantes, erant veri desertores, nomine tenus christiani, imo hoc indigni nomine. Urgebant gentiles sectam christianorum revera malam esse, ut pote quae imperatorum legibus damnata sit (cap. 6). At nonne eaedem, regerit auctor noster, imperatorum aliorumque justae leges statuerunt neminem unquam condemnandum, nisi prius [Col.0756D] criminis alicujus sit rite convictus? Cur ergo ethnici christianos nec auditos nec convictos condemnabant? Nonne plures etiam datae sunt ab eorumdem ethnicorum legislatoribus iniquissimae leges, postmodum emendatae, vel antiquatae? Denique injusta lex, qualis in christianos lata fuerat, nullum exigit honorem aut obsequium. Nec instare poterant ethnici leges in christianos ab iis sancitas, qui illorum crimina communi popularique fama compererant. Nonne enim fama, fatentibus iisdem ethnicis, malum est quo nullum velocius? Sed illa tandiu tantum vivit, quandiu incerta, falsa, et mendax est. Ubi enim res est certa, ibi haec fama desinit. Investiganda igitur illius origo, atque exspectandum [Col.0757A] tempus, quod omnia revelat. Quis autem ab ipso christianae religionis exordio objecta christianis infanticidia, incestus, aliaque scelera in eorum synaxibus unquam deprehendit, patefecit, prodidit? Numquid ipsimet christiani? Sed summo silentio sua mysteria tegebant, nec poterant tam horrenda crimina, si illorum conscii fuissent, sine capitis periculo prodere. Numquid gentiles? Minime quidem. Quamvis enim christianos in suis synaxibus quotidie obsiderent, nemo tamen haec deprehendisse, nec ullus domesticus pretio corruptus, se aut vidisse, aut celavisse unquam testificatus est. 1/4/2006 2:06 PM



Cynopennae erant, nec Sciapodes, nec antipodes (cap. 7). Quis autem non rideat ethnicos, qui ridiculo pueri, a muta nutrice educati, primoque vocis sono βέκκοις pronuntiantis, commento probare contendebant christianos Phrygibus aliisque nationibus esse posteriores? Quis enim nesciat christianam gentem, quae a Judaeis ortum duxit, esse caeteris antiquiorem? Quamvis autem aliis recentior foret, tertia tamen post Graecos et Romanos natio inhumanissimis superstitionibus addicta non erat (cap. 8). [Col.0757C] Instabant ethnici christianos, ob deorum contemptum, omnium cladium esse auctores, atque idcirco exterminandos (cap. 9). Sed variis Tertullianus exemplis demonstrat mundum gravissimis calamitatibus, uti aquarum inundationibus, igne coelesti, ac generali diluvio perturbatum, obrutumque fuisse, antequam ipsimet ethnici deos suos finxissent, ac fundatae essent urbes, in quibus nati, commorati, et sepulti sunt. Quid vero, quod postea hi eximii dii non potuerunt ab aliis cladibus suos eripere cultores? Secunda hujus libri in parte Auctor noster ostendit ipsosmet gentiles eorumdem criminum esse conscios, quorum christianos arguere frustra conabantur. [Col.0757D] Nam hi qui antiquos, sed impios ritus a christianis repudiatos immerito querebantur, illi ipsi a majorum suorum legibus, institutis moribus desciverant cultu, victu, ipsoque sermone, ac nunquam satis a se laudatas rejecerant vetustates. Deinde vero christiani deos, quos nullos esse noverant, contemnere non potuerunt. Ethnici vero quos veros esse, ac se colere venditabant, penitus adspernabantur. Pluribus siquidem spretis, et repudiatis, quosdam tantum a se selectos honorabant. Nonne etiam contumeliose a senatu ejecti sunt deus Alburnus, Liber, Serapis, Harpocrates, Anubis, et statuae illorum eversae? Quid diis adhuc magis injuriosum, quam sine senatusconsulto eos coli non [Col.0758A] posse? Quid magis ignominiosum, quam a privato quolibet homine domesticos pignorari deos, publicos vero in hastario venditari? Quid turpius, quam pro templi solo, aditu, stipitibus, ostiis exigi mercedem? Quae major deorum infamia, quam senem in Saturno, imberbem in Apolline, in Marte militem, in Vulcano fabrum consecrari, quam diis maximis aequales facere mortuos homines, quam punire per deos, non vero per genium Caesaris dejerantes, quam pessimas quasque victimarum partes iis sacrificare? Quid tandem deorum majestate magis indignum, quam ab Homero aliisque poetis impune decantari Venerem sauciatam, vinctum Martem, Jovem ab aliis diis lacessitum, flentem, luxuriantem, suaque adulteria dinumerantem? Quid plura? Nonne iidem dii deridebantur [Col.0758B] in theatris, et Lentulorum, atque Hostiorum comoediis, ubi, cunctis plaudentibus, mimi et histriones ridiculam plane agebant Cybeles pastorem suspirantis personam, vel Jovis elogia et ignominias decantabant? Nonne dii infamabantur a perditis hominibus, qui in cavea repraesentabant Atym castratum, crematum Herculem, Ditem gladiatorum deducentem exsequias, ac Mercurium mortuos examinantem? Quis ergo diffitebitur hujusmodi deos, ab his ipsis, qui eos finxerant, gentilibus longe magis, quam a christianis contemni et derideri (cap. 10)? Age vero, ethnici a mendace Tacito decepti, falso asseverabant a christianis adorari asini caput (cap. 11). Sed ipsi gentiles revera totos adorabant asinos cum sua Epona, suisque cum praesepibus consecrabant [Col.0758C] bestias. Qua vero ratione 445 of 843

1/4/2006 2:06 PM


446 of 843


Quidam vero ex illis perperam opinati sunt Solem a christianis adorari, quia verum Deum suum, facie ad eumdem Solem conversa, precabantur, ac die Dominico spiritali indulgebant laetitiae (cap. 13). Verum improbi isti calumniatores negare non potuerant morem ethnicorum fuisse simili modo factitios deos suos precandi, atque illis dicandi unum hebdomadis diem, quem Dominico proximum, longe diverso ac [Col.0758D] Judaei ritu, celebrabant. Tum deinde Tertullianus acriter, invehitur in bestiarium quemdam, Judaicae religionis desertorem, qui in Circo picturam Dei christianorum sub forma asini circumtulerat cum hac inscriptione: Onochoetes (cap. 14). Nam quanto longius istud a veritate abhorrebat, tanto certius erat ab ethnicis adorari deos cornutos, caprigenas, ac monstris omnino similes. Nihil quoque falsius fingi poterat, quam a christianis sacra inter mysteria occidi infantem, ejusque sanguinem potari. At plane constabat ab ethnicis contra leges suas recens natos trucidari infantes, aut summa crudelitate injuriis aeris necandos exponi, [Col.0759A] aut elici eorum sanguinem, totosque praecoquos devorari (cap. 15). Quid vero impudentius quam christianos falsi omnino nocturni incestus ab iis accusari, qui inficias ire nequibant gentiles Persas cum matribus suis palam coire, quique Oedipum scelus illud in theatro repraesentantem magno cum applausu laudabant incitabantque. Quin etiam isti ipsi cum liberis suis, quos, sicut diximus, exposuerant infantes, nec amplius agnoscebant, saepius infami incestu commiscebantur (cap. 16). Ne quis autem illud gratis fictum objiceret, ab auctore nostro confirmatur celebri exemplo, quod Fusciani Urbis praefecti tempore, nec paulo ante acciderat, quam hos libros scripsisset. Pergit ille, palamque facit christianos frustra publicos [Col.0759B] hostes ab ethnicis ideo proclamari, quia non adorabant imagines Caesarum, nec per eorum genium jurabant (cap. 17). Plane enim ostendit hoc ipsum in crimen merito vocari rebelles illas nationes, quae ab imperatoribus debellatae, Parthicorum, Medorum, Germanicorum cognomina eis pepererant. Nonne etiam publici hostes fuerunt Romani, qui conspiraverunt adversus imperatores suos, eosque in palatiis suis nuper in Gallia occiderunt? Nonne etiam publici hostes dicendi sunt, qui illos vexaverunt omni contumeliarum genere in ludis circensibus, vel famosis libellis ad eorum statuas appensis? Denique quinam publici hostes, num christiani, qui nolebant deum vocare Imperatorem; vel gentiles, qui contra conscientiam illum non sine irrisione appellabant deum, [Col.0759C] ac per ejus genium dejerantes, pejerare non verebantur? Novum porro hi scelus christianis inferebant, mirabilem videlicet in quibuslibet cruciatibus pro religionis suae veritate perferendis constantiam (cap. 18). Sed qua, quaeso, fronte et audacia? Nam ipsi maximis laudibus efferebant Regulum, qui primus crucis supplicio; reginam Aegypti, quae bestiarum morsu; uxorem Annibalis, quae, sicuti Dido, voluntario igne vitam finierunt? Nonne etiam laudabant atticam mulierem, quae post acerbissima tormenta linguam suam, ne secretum proderet, in tyrannum exspuit? Nonne etiam gladiatoribus laudi tribuebant, quod a se invicem, aut a bestiis necari, quod quidam vivos se comburi, quod Lacones se flagris caedi laniarique [Col.0759D] constanter paterentur? 1/4/2006 2:06 PM


447 of 843


corpora migraturas, futurum Minois ac Rhadamanthi judicium, ac postea impios aeterno igne, pios autem in amoeno loco vitam aeternam transacturos. [Col.0760A] Postremo Tertullianus ex hactenus disputatis concludit christianos, etiamsi omnium, quorum falso accusabantur, criminum rei fuissent, non puniendos tamen vexandosque ab ethnicis, qui eadem perpetrasse revera convincuntur (cap. 20). Denique quamvis christiani se criminum reos esse dixissent, maxima nihilominus diligentia ethnici investigare debebant an haec vera essent, ac legitimos audire, examinare horum criminum testes ac conscios. Sed nolebant haec a legibus suis statuta observare, ne agnita christianorum innocentia, eos amarent, quos odisse ac de medio tollere decreverant. Voluntaria igitur ignorantia errores suos amabant, oderantque veritatem.

ARTICULUS II. Analysis libri secundi. [Col.0760B] Secundo in libro, duas quoque in partes diviso, ostendit Tertullianus falsos esse gentilium deos, pravosque ac rejiciendos eorum cultus (lib. II. cap. 1) . Quacumque enim majorum auctoritate stabiliti videantur, illorum falsitas adeo manifesta est, ut omnibus, qui se sponte non excaecaverint, facillime agnoscatur. Indomitam itaque horum obstinationem ut frangat Tertullianus, ea primum refellit, quae Varro, omnium sui temporis virorum eruditione praestantium facile princeps, in suis de religione libris tradiderat. Triplex autem ibi ille distinguit deorum genus: primum physicum, sive philosophorum; secundum mythicum, seu poetarum; tertium gentile seu populorum. Sed primum, inquit [Col.0760C] auctor noster, incertis nititur conjecturis, secundum meris fabulis, tertium ridiculis deorum adoptionibus, cultuque insano et turpissimo. Ea ergo omnia tam falsa sunt, quam communis unaque esse debet omnium de vero Deo sententia, unanimisque consensus. Summa quippe erat physicorum seu philosophorum de Dei natura dissensio, quae non aliunde, quam ex ipsius ignorantia oriebatur (cap. 2). Sapientiam itaque frustra profitebantur, cujus initium est Dei timor. Quomodo autem eum timere potuissent, quem, quis qualisque sit ignorabant? Promptum tamen illis erat hunc verum Deum ex sacris nostris Scripturis cognoscere. Sed quae ex puris hisce fontibus hauserant, caeca gloriae libidine ducti, variis corruperunt argutiis, et exinde varias scissi sunt in partes. [Col.0760D] Platonici siquidem docebant Dei providentia omnia administrari; contra Epicurei id plane penitusque negabant. Asserebant iidem Platonici Deum intra, Stoici vero extra mundum esse positum. Fatebatur Diogenes se nescire quid in coelo agatur, quive dii sint: prius vero Thales Milesius Croeso de diis illum interroganti nihil prorsus respondere potuit. Socrates vero illos existere non quidem credebat, sed jussit tamen gallum gallinaceum Aesculapio immolari. Quid plura? Dionysius deos trifariam divisit: primo in eos, qui sub adspectum nostrum

1/4/2006 2:06 PM



Democritus deos omnes ortos esse cum superno igne, cujus instar Zeno naturam esse voluit. Unde Varro docuit mundi animum esse ignem, quo quippe exstincto, morimur. Ad id tamen unum hae omnes, quantumvis diversae, opiniones conspirare videntur, ut non alios Philosophi illi deos esse putaverint, quam mundi elementa, aut quae ex iis oriuntur (cap. 3). Verum Tertullianus haec vigilantium hominum somnia esse demonstrat. [Col.0761B] Nam Deus ex se ipso est, ingenitus, et aeternus, qui nec initium habet, nec finem unquam habebit. Atqui elementa partes sunt mundi, quem Plato creatum esse fatetur, et solus Epicurus increatum esse somniaverat. Ad haec vero, si mundus et elementa dii sint, animalia esse debent, atque hoc ipso mortalia sunt, ac divinitate carentia. Nec audiendus est Varro, qui garriebat ea esse quidem animalia, sed quae ex se ipsis moventur, et idcirco immortales dii censendi sunt. Nam quoquo modo haec elementa moveantur, sunt profecto corporea, ac proinde destrui cum possint, dii esse nequeunt. Deinde vero, etsi sese moverent, motus tamen sui principium acceperunt ab alio, qui quamvis non videatur, omnium motuum primus auctor est, et idcirco verus solusque Deus. [Col.0761C] Nec sinit Tertullianus sibi objici nomen graecum Θεός a cursu ac motu, quo elementa praedita sunt, reipsa derivari (cap. 4). Nam vera Dei denominatio non aliquam, quae oculis nostris conspiciatur, non secus ac cursus et motus, qualitatem significat, sed supremam majestatem ac substantiam. Quid vero, quod plures ethnici deos suos bene multos immobiles esse praedicabant. Nemo insuper inficias unquam ibit elementa componi materia, quam simplicissima Dei natura pati non potest. Et certe Zeno materiam mundi a Deo sejunxit, eumque per illam, tanquam mel per favos transire arbitratus est. Sed dicas velim, quo physici pacto mundum, ac comprehensa in eo elementa deos esse asseverant? Plato enim ipsum hunc mundum censet esse rotundum, capiteque carentem. Epicurus vero: [Col.0761D] Quae supra nos, inquiebat, nihil ad nos? solemque duntaxat pedalem esse effutiebat: contra Peripatetici illum toto terrarum orbe longe majorem esse opinabantur. Nonne ergo tales deos fingere summa dementia est? Denique Thales Milesius coelum rimando in puteum cecidit. Quid autem casus ille indicat, nisi vanam fuisse curiositatem physicorum, qui rerum naturam frustra scrutati verum illius artificem Deum omnipotentem non cognoverunt? Instabat Varro tribuendam elementis divinitatem, qua homines aut summis beneficiis sibi devinciunt, aut premunt incommodis (cap. 5). Verum respondet Tertullianus elementa rerum prosperarum vel adversarum esse tantummodo instrumenta, verumque [Col.0762A] Deum, cui serviunt, esse illarum auctorem. Nam sicuti aegroti sanatio non medicamentis, sed medico, et mors hominis non gladio aut lanceae, sed latroni aut hosti tribuendae, sic prospera et adversa non elementis, sed Deo, aequo meritorum judici, adscribenda sunt. Constat praeterea elementa minui, intercidere, ac regi ab aliquo (cap. 6). At verus Deus nec minui, nec pati aliquid potest, omniaque regit, ac moderatur. Transit inde Tertullianus ad secundum deorum genus quod Varroni mythicum seu poetarum cognominare placuit (cap. 7). Finxerunt autem poetae hos deos esse heroas, qui post transactam mortalem hominum vitam, praeclaris factis adepti sunt divinitatis praemium. Pessimo autem hoc exemplo Romani suos [Col.0762B] reges, aliis pejerantibus, deos similiter renuntiarunt. At quinam, amabo te, fuerant illi poetarum dii? 448 of 843 Homines utique sordida aut scelerata origine procreati, qui per vitae suae curriculum in

1/4/2006 2:06 PM


449 of 843


Herculem non solum venerabantur, sed horrenda quoque eis sacrificia faciebant. Quis igitur hos poetarum deos non summa sine impietate ab ethnicis [Col.0762C] coli et venditari non fatebitur? Nec minus certe insulsum erat tertium deorum genus, quod Varro gentile, seu plebeium esse docebat (cap. 8). Non alii quippe erant hi dii, quam illi, quos quidam populi ad arbitrium ac libidinem adoptatos, ab aliis nec visu, nec auditu, ac ne nomine quidem discernebant. Tales Tertullianus memorat Atargartim, Coelestem, Versutinam, Obodam, Dusaren, Belenum, Delventinum, Visidianum, Numentinum, Anchariam, Praeverim, et Nortiam. Eadem vero licentia factum ille putat, ut Aegyptii, qui bestias colebant, patriarcham Joseph Serapidis nomine deum habuerint et honoraverint. Recte igitur ex dictis concludit falsissimos esse illos populorum deos; quando quidem solus verus Deus ubique praesens [Col.0762D] et omnium dominus, ab omnibus pariter colendus et adorandus est. Secunda hujus libri parte Romanorum deos ille speciatim explodit et evertit (cap. 9). Eos autem Varro praepostere divisit in dubios, certos, et electos. Nam quis, inquit auctor noster, nisi amens, incertum dubiumque deum honorat. Certos vero deos et selectos qui habet ac veneratur, is alios profecto spernit ac reprobat. Inepta est igitur illa divisio deorum, qui paulo melius distingui poterant in communes et proprios. Verum primi, sive communes, iidem sunt ac publici et adventitii, qui paulo ante memorato a nobis et confutato deorum physico vel mythico genere comprehenduntur. Supersunt itaque [Col.0763A] tantum proprii Romanorum dii, qui vel ex devictis hostibus rapti, et Romam asportati erant, vel penates et lares, quos unusquisque privata in domo sua peculiarique ritu colebat. At hi omnes homines fuerunt, qui ob egregia quaedam facinora dii post mortem insulsa plane consecratione facti sunt. At quaenam, ait Tertullianus, unius ex eis, verbi gratia Aeneae, erant merita? Num pietas in patrem et filium? Sed is vel suam, sicut Antenor, prodidit patriam, vel eam, relicto Priamo et Astyanacte, flagrantem deserendo, non imitatus est foeminam Punicam, quae se cum filiis in ardentis patriae ignes injecit. Numquid melior Romanis, qui pro salute principum adversus liberos et conjuges jurabant? Si quid porro patrem humeris gestando promeruit nonne Argivi [Col.0763B] juvenes matrem suam, ne in sacris piaculum faceret, tanquam jugales vexerunt? Si suum ille patrem aluit, nonne filia quaedam majori pietate patri suo, in carcere posito, admovit ubera? Magis ergo illi divinis honoribus digni erant, quam ignavus timidusque Aeneas, qui post praelium Laurentinum nunquam comparuit. Numquid etiam divinitatis honorem meruit Romulus, qui interfecit fratrem suum, alienasque rapuit virgines? Numquid Hercules propter Augiae fimum ejectum, Penelope propter castitatem, Sanctus propter hospitalitatem jura divinitatis potius, quam Sterculus, quam filia Fauni, quam Ulyxes consequi debebant? Quid vero de aliis longe turpioribus diis dicendum? Quid, obsecro te, divinitatis est in Larentina [Col.0763C] meretrice publica, et Romuli nutrice? Quid foemina, quae in ab Herculis aedituo post ridiculum ludum vitiata, ipso Hercule jam mortuo se compressam fuisse gloriabatur? Quis patienter ferat infamem Antinoum a Romanis deum haberi? Alios tamen non minus turpes deos hi commenti sunt, quos nuptiis ac procreandis liberis praeesse stultissime praedicabant. Tales sunt Consevius, Fluvionia, Vitumnus, Sentinus, Diespiter, Candelifera, Prosa, Farmus, Albana, Runcinia, Potina, Edula, Abeona, Domiduca, Volumnus, Voleta, Paventina, Venilia, Volupia, Praestitia, Peragenor,

1/4/2006 2:06 PM



illorum originem, quam Varro a Jove, Junone et Minerva orditur: sed quae a Saturno illorum parente repetenda est (cap. 12). Non hic autem, multo minus ejus filii, deus unquam esse potuit, qui e Coelo seu Chrono et Terra genitus, patrem suum castrasse perhibetur. Nec dicendum haec allegorice de tempore terraeque foecunditate explicari. Clarissimi siquidem scriptores Cassius Severus, Cornelius Nepos, Tacitus, Diodorus, et alii disertissime asseverant Saturnum revera hominem fuisse, qui variis orbis terrae partibus peragratis, in Oenotria seu Italia exceptus, monti et urbi, ubi sedem [Col.0764A] fixerat, ac toti Italiae suum imposuit nomen. Quia vero ille tanquam ex inopinato appulerat, nec cogniti erant ejus parentes, de coelo lapsus ferebatur. Ne quid autem ethnici mutire auderent, hoc recepto ab illis Sibyllae testimonio confirmat. Itaque cum nullus ambigendi locus detur, quin Saturnus homo fuerit, inde certo colligitur, quos ethnici ortos ex illo, ac postea mortuos sepultosque fatebantur, hos reipsa fuisse homines (cap. 13). Atqui mortui homines non possunt esse dii, nisi vel a seipsis, vel ab aliis suam acceperint divinitatem. A se autem ipsis eam non habent. Non enim sivissent se primum fuisse homines, tot tantisque humanis infirmitatibus obnoxios. Neque etiam suprema divinitate ab alio aliquo donati sunt, nisi caeteris omnibus fictis diis potentiore, [Col.0764B] qui proinde solus verus Deus dici debet. Deinde nulla prorsus assignari causa potest, cur verus Deus alios fecerit deos. Non quidem ut sibi auxilio essent, vel ornamento. Deus enim omnipotens nullius ope vel ornatu indiget. Neque aliquos homines propter eorum merita deos fecit. Quid namque merebatur Saturnus, filiorum suorum devorator; aut Jupiter patris subductus furori, sororis adulter, qui ut alia stupra et adulteria securius faceret, bovis, imbris aurei, cygni, aliasque formas induisse perhibetur? Tam impii ergo et scelerati hujusmodi homines divinitatem nunquam meruerunt. Neque ii etiam dii sunt, quos Dionysius Stoicus in nativos et factos distinguit (cap. 14). Tertullianus siquidem vel unico Herculis exemplo, sed quod plane [Col.0764C] sufficit, insulsissimam hancce opinionem evertit. Non enim divinitate dignus erat Hercules, quia feras interemit; quandoquidem plures occiduntur a gladiatoribus, neque etiam quia terrarum percucurrit orbem; nam Asclepiades Cynicus, pluresque philosophi majori mendicitatis labore cunctas lustraverunt totius mundi partes. Numquid ergo deus est, quia ille se contulit ad inferos? Sed quibusnam eorum via patet? Pergamus, si placet. Nonne eximius ille Hercules constupravit foeminas? Nonne ob amissum puerum militiam deseruit Argonautarum? Nonne lascivae uxoris venenis circumventus, accenso rogo, necem sibi ipse conscivit! Quis ergo mentis suae compos homo hunc credat esse deum? Quo etiam pacto Aesculapius potuit deus renuntiari, qui, ut narrat argivus [Col.0764D] Socrates, patre incerto natus, ob medicinae peritiam fulmine Jovis, quemadmodum ejus mater, percussus fuit. Athenienses tamen illum matremque ejus, sicut Thesca, adorant. Nec coelo ac divinitate magis digni Castores, Perseus, Erigone, exoletus Jovis, sive Ganymedes, sicuti nec canes, scorpiones et cancri, quos romani in astra transtulerunt. Quis vero sine risu illa audiet nomina deorum, quos Romani certis quibusdam urbium ac domorum locis praepositos arbitrabantur? Ab iis quippe vocantur Viduus, Caeculus, Orbana, Arguis, Lana, Ascensus, Levicola, Forculus, Cardea, Limentinus, aliique singulis quibusque vitae officiis praefecti. Sed hi solis pene Romanis cogniti, si dii [Col.0765A] fuissent, caeteris omnibus nihil opus erat (cap. 15). 450 of 843 At ingrati plane sumus, inquiebant Romani, si divinitatis honores iis denegemus, qui vitae

1/4/2006 2:06 PM


451 of 843


(cap. 16). Instabant Romani se sua in deos pietate ac religione meruisse totius mundi dominatum. Itane vero, inquit Tertullianus? Numquid turpis Sterculus Romani imperii fines propagavit? Numquid Jupiter antri Idaei, Cretae patriae suae, ac jucundissimi nutricis suae odoris oblitus, his praetulit capitolium? Numquid [Col.0765B] Juno Carthaginis, quam Samo olim praeposuerat, penitus immemor, voluit eam a Romanis subverti? Sed horum, aliorumque imbellium deorum nec ulla fuit adversus fata potestas, nec potuerunt suas urbes provinciasque adversus hostium suorum arma tueri. Ad haec vero, Romanorum imperium antea fundatum fuit quam ulla deorum essent simulacra, cultus ac sacra, quae postmodum a Numa Pompilio introducta sunt. Bellis itaque accrevit illud imperium, atque idcirco pari sacerdotum ac civium caede, pari rerum sacrarum atque profanarum ruina, totque sacrilegiis, quot trophaeis ac triumphis. Denique quis nescit funditus eversa fuisse regna Assyriorum, Medorum, [Col.0765C] Persarum, Aegyptiorum, qui non minore pietate, quam Romani, deos suos colebant? Solus ergo Deus, unus et omnipotens, regna dispensat, minime vero Romanorum aut aliorum gentium dii, quos tam factitios esse constat, quam illorum, a quibus coluntur, falsas vanasque religiones (cap. 17).

ARTICULUS III. Variis rationum momentis ostenditur Tertullianum

horum librorum esse auctorem, et nova Hoornbeeki id negantis opinio refellitur.

Testatum nobis Hieronymus fecit editos fuisse a Tertulliano praeter Apologeticum alios ad Gentes libros, de quibus ad Magnum haec scripsit in verba: Quid Tertulliano

eruditius? quid accuratius? Apologeticus ejus, et contra Gentes libri cunctam saeculi obtinent [Col.0765D] disciplinam (Hieronym. epist. 83. ad Mag. pag. 656) . Quis autem

non videat hos, de quibus agimus, designari libros, et ab Apologetico distingui? Quamvis enim in Agobardi codice, de quo infra dicendum, inscribantur Ad nationes, eumdem tamen atque Ad gentes titulum esse quis diffitebitur?

Huc accedit Augustinus, qui Tertulliani nostri opinionem refellendo, ejus nomine hosce libros, tametsi paulo obscurius, citavit: Non dico, inquit, quod facetius ait Tertullianus fortasse, quam verius: Si dii seliguntur ut bulbi, utique caeteri reprobi judicantur. (August. lib. VII. de Civit. cap. 1. pag. 162.) Scimus quidem nonnullis visum ibi citari illius Apologeticum. Sed persuasum alii ita habuerunt non alios ibi, quam [Col.0766A] ad Nationes libros citari; ut inde illorum textum corrigi voluerint. Et certe postea ostendemus Augustinum ibi ad hos potius respexisse auctoris nostri libros, quam ad Apologeticum. Praeterea hi libri in vetusto Agobardi codice manuscripto non semel inscribuntur ipso Tertulliani nomine. Secunda enim illius in pagina haec legimus: Hic sunt Tertulliani libri: Ad nationes liber I. Item Ad nationes liber II. In primi etiam libri fine: Tertulliani Ad 1/4/2006 2:06 PM



in quo, atque aliis haud dubie pluribus, hi libri praefixum similiter habebant Tertulliani nomen. Communis igitur non eo tantum Agobardi, sed superioribus etiam saeculis, opinio erat Tertullianum horumce ad Nationes librorum esse auctorem. Quamvis autem tanti roboris ratio nobis deesset; horum tamen librorum argumentum, aetas, atque in primis styli scriptionisque genus, ac summa cum Apologetico affinitas, illos a Tertulliano profectos esse demonstrant. Ex ipsa siquidem a nobis jam exhibita eorum analysi evidentissime patet illorum scriptorem in hoc esse totum, ut palam omnibus faciat christianos contra legum omnium praescripta ab [Col.0766C] ethnicis iniquissime vexari, eorumque criminum falso accusari, quorum revera conscii erant ipsimet gentiles. Scripti sunt ergo hi libri, ipsa Tertulliani aetate, cum ethnici tam caeco, quam effrenato furore in christianos adhuc saeviebant. Denique nihil in eis sive de christianis, sive de gentibus dictum est, quod Tertulliani aetati non conveniat, ipsumque ejus tempus non indicet. Singularis quoque horum librorum stylus, insolitum dictionum verborumque genus, plane ostendunt Tertullianum esse verum illorum parentem. Nam peculiaris ejus ac propria caeterisque dissimilis ejus elocutio in eis ubique passim emicat, ac cito citius a quolibet lectore deprehenditur. Ad haec vero, in illis saepius occurrunt non solum eadem atque in Apologetico [Col.0766D] propria insolitaque Tertulliani verba, sed integrae etiam eaedem periodi. Neque id longa inductione probari necesse est, quod facile obvium, atque ex postea dicendis manifestum omnibus fiet. Nonne autem tanta utrorumque librorum affinitas et connexio satis aperte demonstrat illos ab uno eodemque scriptore, nimirum Tertulliano, esse compositos? Miramur itaque recentiorem quemdam, magni certe apud suos nominis virum, qui audacter pronuntiat sibi plane non videri Tertullianum horum librorum revera esse auctorem. Sed quibus, putas, rationum momentis? Non aliis pene quam iis ipsis, quibus ei potissimum vindicatur: Non videtur mihi, inquit, auctor esse Tertullianus, non ejus stylus et materia, [Col.0767A] quae fere eadem quae in Tertulliani Apologetico, inde

potius hausta, et per aliquem forte Tertulliani aemulum, aut studiosum ad eum efformata

(Hoornbeek. lib. I. de theolog. Patr. cap. 1, § 10. pag. 106) . Novum sane et mirum est illud argumentandi genus! Idem stylus, inquit doctus ille vir, et eadem est Apologetici et librorum ad Nationes materia; ergo hi libri non a Tertulliano, sed ab ejus aemulo aut studioso compositi sunt. Quid, si inde nos similiter concludamus Apologeticnm non ab illo, sed ab ejus aemulo aut studioso esse confectum? Numquid respondebit hunc librum Tertulliano ab aliis scriptoribus adjudicari? At nos etiam mox ostendimus ipsi quoque ab aliis adscribi illos ad Nationes libros. Deinde vero eruditus ille vir nobiscum fatetur, [Col.0767B] quod negare non potest, eumdem esse horum librorum et Apologetici stylum. At, nec ille, nec alius unquam negabit Tertulliani stylum dicendique modum ita ipsi proprium et peculiarem esse, ut vix ac ne vix quidem ullus unquam potuerit illum imitari. Nonne ergo hinc, ut peritiores critici solent, longe potiori jure concludendum est eumdem Tertullianum horum trium librorum esse revera parentem?

Instat Hoornbeekius eamdem praeterea esse illorum materiam idemque argumentum. Sed quid inde? Numquid idem christianus auctor duos diversos de eodem argumento, ac 452 of 843 potissimum in christianae religionis, ab ethnicis tanta iniquitate, quanta saevitia vexatae,

1/4/2006 2:06 PM



quae brevius agitur. Ad haec vero libri ad Nationes, ad alios quam Apologeticus, et liber ad Scapulam directi sunt. Quid vero quod paulo post demonstrabimus alia plura in Apologetico, quam in libris ad Nationes, ac vice versa pertractari? Denique ostendemus Tertullianum validis rationibus ad hos libros post Apologeticum scribendos compulsum fuisse. Urget tamen Hoornbeekius auctorem libri primi ad Nationes dixisse nondum elapsos a Christo nato [Col.0767D] annos ducentos: in libro autem de Monogamia circiter centum et sexaginta (Tertull. lib. de Monogam. cap. 3) . Sed levissimas rationes alia longe leviori confirmare frustra nititur. Nam etsi constaret nullum librariorum in numeris describendis subesse errorem, ac certum foret initium horum annorum ab ipso Christo duci; non inde tamen concludi potest libros ad Nationes Tertulliano esse abjudicandos. In ipso siquidem horum primo legimus: Aetati nostrae nondum anni CCL (Idem lib. I. ad Nation. cap. 7) . Ac non multo post: Ut supra edidimus aetatis nostrae nondum anni trecenti (Ibid. cap. 9). Numquid ergo hunc librum non ab uno eodemque auctore editum esse dixeris? Quis [Col.0768A] sanae mentis homo ita unquam argumentatus est? Quis non videat ab eodem scriptore, chronographum non agente, dici revera potuisse nondum a Christo fluxisse 200 annos, et alibi annos circiter CLX elapsos esse? Sed nos sane pruderet, taederetque tam vanam singularemque opinionem refellere, nisi quidam postea huic, quem magnis laudibus extollunt, novo auctori subscripsisse viderentur.

ARTICULUS IV. Quo tempore hi libri publicam in lucem prodierunt. Quo ipso tempore Tertullianus his ad Nationes libris componendis operam dederit, dictu nec promptum nec facile est. Quaedam tamen in eis aetatis notae atque indicia nobis sese offerunt. Primo etenim in [Col.0768B] libro legimus latam paulo antea a Fusciano, Urbis praefecto, sententiam in quemdam patrem, qui cum filium suum recens natum exposuisset, elapso dehinc tempore, sibi amplius non cognitum, a seque emptum, constupraverat (Tertull. lib. I. ad Nat. cap. 16) . Atqui Capitolinus meminit Fusciani, Urbis praefecti, cui Pertinax proxime successit (Capitolin. in vita Pertinacis post init.). Initio autem anni 193. hic imperator creatus, post tres circiter menses occisus fuit. Non diu ergo post Pertinacis mortem Tertullianus hos libros edidisse dicendus est. Neque objicias illum in eodem libro scripsisse: Aetati nostrae nondum anni 250, id est, a christianae religionis exortu (Tertull. lib. I. ad Nat. cap. 7) . Nam postea adhuc scripsit: Ut supra edidimus, [Col.0768C] aetatis nostrae nondum anni trecenti (Ibid. cap. 5). Nihil ergo penitus certum et exploratum inde concludi potest. Majorem enimvero annorum numerum assignare ille procul dubio maluit, ne ethnicis ullum cavillandi locum praeberet. Praeterea ex duobus illis numeris, nondum anni 250 et 300 tam disparibus, quid certum colligi potest? Si quid autem inde colligere velis, prius definiendum tibi erit, quo Tertullianus anno assignaverit aerae christianae initium. Nonnulli itaque existimant horum librorum aetatem certius agnosci posse ex aliis illius 453 of 843 verbis, quibus ethnicos sic adloquitur: Ex vobis nationibus quotidie Caesares, et Parthici,

1/4/2006 2:06 PM



Clarius ergo horum librorum aetatem indicant haec subsequentia Auctoris nostri verba: Adhuc Syriae cadaverum odoribus spirant; adhuc Galliae Rhodano suo lavant (Ibid.). Nam ibi proculdubio designantur Pescennius Niger, et Clodius Albinus, qui cum a Severo Imperatore defecissent, ille in Syria, hic in Gallia, cum suis copiis profligati caesique fuerunt. Atqui haec, quae in ejusdem Tertulliani Apologetico memorantur, contigerunt anno 194, vel 195, aut potius anno 197, sicuti supra fusius explicavimus [Col.0769A] (Supr. cap. 3. art. 2) . Paulo igitur post hunc annum hos Tertullianus ad Nationes libros, sicut Apologeticum divulgasse dicendus est. Quidam vero ex subsequentibus illius verbis: Temporum qualitas robu . . . . ris

antiquitatis exegerit ingenia duriora: at nunc tranquillitas pacis et ingenia mitiora (Ibid. cap. 18.), arbitrantur confici posse haec ab illo tradita, cum Christiani sub initio imperii Severi optata pacis et otii tranquillitate fruerentur. At Severus ille persecutionem in eos excitavit datis anno 202 edictis. Antea igitur Tertullianus hos, inquiunt, libros confecerat.

Sed animadvertendum est illum his verbis induxisse ethnicos, perperam objicientes duriora fuisse suorum ingenia majorum, qui ad quoslibet etiam acerbissimos [Col.0769B] cruciatus patienter ferendos comparati magis erant, quam alii aetatis suae homines, quorum ingenia tranquillitas pacis et otii mitiora reddiderat. Si tamen haec ipsa Auctoris nostri verba de vera christianae Ecclesiae pace intelligenda esse contendas, ac probaveris, ultro tibi assentiemur. Inficias nemo tamen ibit ex superius dictis certius colligi hos ad Nationes libros et Apologeticum non multo post annum 197. publicam venisse in lucem. Quinam autem ex iis primum prodierint, alia est inter eruditos controversia, jam a nobis excutienda.

ARTICULUS V. Utrum hi duo ad Nationes libri ante vel post

Tertulliani Apologeticum scripti fuerint.

[Col.0769C] Qui duos ad Nationes libros post Apologeticum scriptos fuisse autumant, hi ratione triplici opinionem suam stabilire conantur. Primo enim Apologeticum anno circiter ducentesimo, atque initio commotae ab imperatore Severo adversus Christianos persecutionis, editum suspicantur; libros autem ad Nationes jam provecto Caracallae imperio, et postquam hic imperator Parthici Germanicique nomen accepisset. Verum jam ostendimus nutare penitus hujusce posterioris de Caracalla assertionis fundamentum. Secunda illorum ratio est, Christianorum defensionem, quae totum et Apologetici et librorum ad Nationes complectitur argumentum, plenius in his quam in illo pertractari. Sed a nobis postea demonstrabitur quam vero parum similis sit haec conjectura. [Col.0769D] Tertiam rationem sumunt ex verbis et periodis, qui aliis occurrunt in libris, quos Tertullianus post suam ad Montanistas defectionem divulgavit. Quasi vero nec alia his quoque similia reperiantur in aliis ejus libris, ac praesertim Apologetico, ubi longe 454 of 843 plura eadem atque in libris ad Nationes occurrere fatentur.

1/4/2006 2:06 PM


455 of 843


nomen vexari, continenter addidit: Sed dum haec ratio suo loco ostenditur, [Col.0770A] vos, quam insequimini ad expugnationem nominis, edite rationem (Tertull. lib. I. ad Nat. cap. 3). Nihil enim ibi diserte pollicetur a se deinceps agendum, sed rem ipsam a se satis explicatam significasse nobis videtur. At clarioribus profecto verbis spondet fore ut alibi longiorem instituat de futura corporum resurrectione, aeternisque hominum post mortem aut praemiis aut poenis disputationem. Hunc enim ille loquitur in modum: Viderimus de fide istorum, dum suo loco digeruntur, (Ibid. cap. 7), id est, scriptis tradenda disponuntur et praeparantur. Ubinam vero hoc ille adversus ethnicorum ineptias digessit ac tradidit? Non in his quidem ad Nationes libris, sed sub finem Apologetici sui, quem potius quam alium [Col.0770B] librum designasse haud immerito dixeris (Idem, Apologet. cap. 48 et 49) . Tum deinde, ubi alias ethnicorum, christianos omnis publicae cladis caussam esse clamitantium, calumnias refellit: Postmodum, ait, obtundentur expositione totius nostrae disciplinae (Idem, libr. I. ad Nation. cap. 10) . Die autem, obsecro, ubinam ille ad diluendas hasce gentilium criminationes hanc christianam doctrinam exposuit. Non in his certe ad Nationes libris, sed in pluribus Apologetici capitulis, uti vel ex sola patet, quam supra dedimus, hujus libri analysi (Idem, Apologet. cap. 17, 18 et seqq) . Praeterea pollicetur se aliquando probaturum falsa esse de Deo non modo ethnicorum poetarum, sed divinandi etiam artem profitentium documenta: Delibanda [Col.0770C] enim, inquit ille, nunc est species ista, cujus suo loco ratio reddetur (Idem, lib. II. ad Nat., cap. 5). Quo ergo in libro illam, qua gentilium ineptae accusationes redarguantur reddidit rationem? Nonne in Apologetico, ubi eam fuse explicatam legimus (Idem, Apologet., cap. 21 et 22)? Quid plura? Ubi ille rursus gentilium, qui infanticidii Christianos impudentissime postulabant, audaciam retundit, illos his compellat verbis; Vos si de memoria abierunt

quae caede hominis, quaeque infanticidiis transegisse, recognoscetis suo ordine. Nunc enim differimus pleraque, ne eadem videamur ubique retractare (Lib. II, ad Nation., cap.

15). Vides profecto ibi duo ab Auctore nostro diserte enuntiari. Primo quidem plenius a se ipso demonstrandum gentiles [Col.0770D] homicidii atque infanticidii esse reos. Atqui id ille nullibi fusius quam in Apologetico demonstrat. Secundo palam declarat multa se distulisse, alibi a se fusius enucleanda, ne eadem aliis in libris repeteret, ac retractaret. Sed ubi, quaeso, haec adversus gentiles uberius, quam in Apologetico disputavit? Quis ergo, iis omnibus, quae retulimus, accurate expensis, non fatebitur Tertullianum, cum hos ad Nationes libros exarabat, nos ad suum misisse Apologeticum quem tum conficere meditabatur (Supr. cap. 3. art. 1) ? Prius igitur libri ad Nationes, quam Apologeticus ab illo editi sunt. At ex assignata a nobis hujus aetate satis aperte colligi potest illum, ad datam scribendi Apologetici fidem liberandam, non [Col.0771A] longum interposuisse temporis spatium, nec moram pati potuisse, quin Christianorum caussa, sicuti apud universas nationes, ita apud eorum praesides, judices ac magistratus perorata, illorum innocentiam omnibus patefaceret. Si ergo Apologeticus liber circa annum Christi 200, quemadmodum diximus, publicam in lucem emissus est, hi duo ad Nationes libri paulo ante divulgati fuerant (Ibid.). 1/4/2006 2:06 PM


456 of 843


plenius perfectiusque in eis, quam in Apologetico pertractetur. Plura quidem in superiori articulo retulimus Tertulliani verba, quibus testatur se plura in his ad Nationes libris praetermisisse, quae in Apologetico [Col.0771B] fusius explicare decreverat. At haec plane repugnant illorum opinioni, qui contendunt harumce commentationum argumentum in libris ad Nationes uberius, perfectius, meliorique ordine, quam in Apologetico pertractari. Animum enim nescio qua ratione induxerant acre, vehemens, acutum auctoris ingenium, igneumque illius acumen passim ubique in his micare libris, sed eum violento illius impetu raptum, plura scripsisse, quae non satis meditata, polita, limataque sunt. Verum ruit plane haec opinio, si Apologeticus post libros ad Nationes ab eo, sicuti vidimus, profectus fuerit. Praeterea constat plura magni sane momenti in Apologetico disputari, quae in libris ad Nationes omissa sunt, tametsi nonnulla in his vicissim libris, [Col.0771C] et neutiquam in illo legantur. Cunctis autem ut haec magis plana ac perspicua fiant, exhibendum censuimus indicem capitum, in quibus eadem aguntur. Inde enim unusquisque facile judicabit, in quibus hi libri a se invicem discrepant.

INDEX CAPITUM In quibus Apologeticus et libri ad Nationes, inter

se conveniunt.

Caput 7. Liber primus ad Nationes.

Apologeticus.

Caput 1.

Cap 1.

Caput 2.

Cap. 2.

Caput 3.

Cap. 2 et 3.

Caput 4.

Cap. 3 et 46.

Caput 6.

Cap. 4.

[Col.0771D] Cap. 7 et 8. Caput 8.

Cap. 8, non totum.

Caput 9.

Cap. 40 et 41.

Caput 10.

Cap. 12, 13, 14 et 15.

Caput 11, 12, 13 et 14.

Cap. 16.

Caput 14, 15 et 16.

Cap. 9.

Caput 17.

Cap. 35.

Caput 18.

Cap. 50.

Caput 19.

Cap. 47, 48, 49.

Liber secundus ad Nationes. Apologeticus.

1/4/2006 2:06 PM


457 of 843


Vides sane ex hoc indice cum Apologetico concordare [Col.0772A] primum ad Nationes librum, si hujus excipias caput quintum, in quo petita ab ethnicis ex malis quibusdam christianis argumentatio diluitur; et caput ultimum, quod totius libri conclusio est. Secundus autem liber ad nationes in septemdecim capitula divisus est, quorum quindecim nihil cum Apologetico commune habent. In octo autem prioribus ex his quindecim capitulis Tertullianus fictum a Varrone triplex deorum genus physicum, mythicum, plebeium, in septem vero posterioribus venditatos Romanorum deos exagitat et explodit. Ex quinquaginta vero Apologetici capitulis ne media quidem pars cum duobus ad Nationes libris congruit. Cum caeteris autem dissidet, in quibus Tertullianus explicat asseritque quam vera sint Christianorum [Col.0772B] documenta, quam casti et incorrupti illorum mores, quam pii et sancti solemnes eorum coetus, ac quam religiosae synaxes. At de his nihil in libris ad Nationes. Uno verbo in hisce libris demonstratur Christianorum innocentia iniquissime vexata, ethnicorum vero injustitia, depravatio, corruptela et religionis pravitas, nihilque amplius. Verum in Apologetico haec quidem omnia, et insuper christianae religionis sanctitas ac veritas. Quis ergo ex hac horumce librorum collatione negare poterit illorum argumentum longe plenius ac perfectius in Apologetico, quam in libris ad Nationes explicari ac demonstrari?

ARTICULUS VII. De librorum ad Nationes titulo; cur a Tertulliano

scripti, ac quibus directi fuerint; de unico illorum manuscripto codice, variis editionibus, ac quorumdam in eos notis et observationibus.

[Col.0772C] Observatum a nobis fuit hos libros in Agobardi codice inscribi ad Nationes (Supr. hoc cap. art. 3); ab Hieronymo autem librorum ad gentes nomine citari, sed utriusque tituli eamdem esse significationem. Quia tamen illi ad quos hi libri directi sunt ab ipso Tertulliano Nationes aut miserae aut miserandae nationes appellantur, hinc certe potior videtur praefixa in Agobardi codice inscriptio (Tertull. lib. I. ad Nat. cap. 1. et lib. II, cap. 1). Quidam autem ex hac epigraphe colligi posse autumant hos libros ad ethnicorum populum plebemque directos, Apologeticum vero ad ipsorum magistratus, [Col.0772D] judices ac principes. At de hoc quidem Apologetico certa res, et extra controversiam posita est. Quid tamen vetat quominus duo ad Nationes libri omnibus omnino ethnicis, cum populis, tum judicibus et praesidibus, scripti fuerint? Nonne in eis Tertullianus non solum in plebem gentilium invehitur, sed etiam in judices, qui contra praescriptam aequitatis legumque cunctarum formam Christianos indefensos et inauditos condemnabant? Nonne ergo dici potest Tertullianum, cum hanc ethnicorum injustitiam

1/4/2006 2:06 PM


458 of 843


sint, expendant aequi rerum aestimatores, ac pronuntient. Quam multi ac frequentes libri Apologetici, tam rari sunt horum ad Nationes librorum codices manuscripti (Supr. cap. 2. art. 1) . Unicus enim nobis superest, quem Agobardus, uti aiunt et a nobis jam annotatum est, archiepiscopus ludgunensis ad sancti Stephani altare obtulerat. Verum codex ille in marginibus plerisque ita situ, squalore, aut aqua pluvia corruptus est, ut extremae linearum litterae legi amplius nequeant. Saepius itaque depravatis locis, nisi emendatior codex reperiatur, medica manus afferri [Col.0773B] non potest, nec auctoris sensus plane percipi. In veteri autem illo codice totum opus uno tenore, et absque ulla capitum divisione exaratum est. Sed Jacobus Gothofredus illud in varia capita distinxit, adjecitque capitum argumenta ac summaria. At Rigaltius, his omissis, retinuit solam capitum partitionem, in margine suis duntaxat numeris indicatam. Cuilibet itaque integrum est hanc, si ita judicaverit, distinctionem capitum, horumque immutare argumenta. Omnium vero primus idem Gothofredus hos libros anno 1625, tales separatim typis excudi curavit, quales in memorato Agobardi codice descripti sunt. Postea Rigaltius illos cum aliis Tertulliani operibus divulgavit, quos septuagies octies se correxisse asseverat. [Col.0773C] Sed gratum profecto nobis fecisset, si dignatus fuisset dicere unde has omnes correctiones acceperit. Etenim illas non delibavit ex unico Agobardi codice, quem, optima fide a Gothofredo typis excusum, Rigaltius nunquam legisse videtur. Nam ut plura taceamus, inter haec verba, suo amatori apud vos, ille vacuum sicuti Gothofredus spatium reliquit tanquam aliquid deesset (Tertull. lib. II. ad Nat., cap. 10) . At in manuscripto codice nihil deest, et omnia sana atque integra sunt. Non hunc igitur codicem perlustravit, sed solam ejusdem Gothofredi editionem. Ex hujus itaque conjecturis, quas in notis suis consulto adjecerat, has Rigaltius, quas vocat, hausit emendationes, easque et alias plures a se, vel bene, vel saepius male excogitatas, in textum horumce librorum, [Col.0773D] perinde ac si sui essent, audacter intrusit. Longius sane foret illas omnes hic exhibere, quas unus ex nostris cum nova operum Tertulliani editione repraesentare serio meditatur. Plures tamen, quae majoris momenti sunt, opportuniori loco infra notabimus. De postrema tandem horum librorum editione, a Priorio adornata, nihil nobis amplius dicendum suppetit; quando quidem ille Rigaltianam κατὰ πόδας secutus est. At his porro, quos illorum ad Nationes librorum editionibus praefectos memoravimus, scriptae sunt in illos notae et observationes. Gothofredus autem plures quam alii edidit, quibus menda librarii et Tertulliani verba, tametsi quandoque non adeo obscura, explanare, aut similibus ipsius et aliorum dictis confirmare [Col.0774A] nititur. Pauciores vero a Rigaltio more modoque suo, de quo satis supra diximus, scriptae sunt, quas Priorius curavit typis recudi, eisque unam ex Pamelio, et alias proprio ingenio adjecit. Quanti autem sint momenti, eruditi viri non semel pronuntiarunt.

CAPUT V. De Tertulliani libro ad Scapulam.

1/4/2006 2:06 PM



ARTICULUS PRIMUS. Analysis hujus libri. Librum hunc, sive potius supplicem libellum Tertullianus ad Scapulam Africae proconsulem direxit, quo eum, si fieri unquam poterat, a Christianis contra jus omne et fas excruciandis excarnificandisque deterreret (Tertull. lib. ad Scapul. cap. 1) . Primum [Col.0774B] autem declarat hunc libellum a se scriptum, non quod Christianis, supplicia lubenti et alacri animo perferentibus, timeret, sed gentilibus illorum inimicis, quos vel hoc solo nomine diligere, ac pro eis Deum orare iidem Christiani tenebantur. Quamobrem officii sui esse duxit palam omnibus facere innocentes omnino esse Christianos, ac gentiles in hoc ipso criminum genere revera offendere, in quo illos falso reprehendebant. Non fictitios siquidem deos, sicut illi, colunt, sed verum unicumque Deum, quem omnes naturaliter cognoscunt, ac verentur. Christiani igitur ad alium colendum cogi non debent; quando quidem religionis non est cogere religionem. Neque etiam quicumque finguntur dii, possunt ab invitis sacrificia [Col.0774C] desiderare. Impietatis itaque aut sacrilegii, aut furti, aut seditionis Christiani, deos colere recusantes, plane immerito accusantur. Ethnici vero impune spoliantes deorum suorum templa illos contemnunt ac derident. Quid vero, quod hi soli in Albinianis, Nigrianis, et Cassianis seditionibus eo ipso tempore reperti sunt, qui per Imperatorum jurabant genios, et pro eorum salute immolabant hostias, et sacrificia faciebant. At Christiani nullius plane hostes sunt, nedum imperatoris, quem a Deo constitutum sciunt, et idcirco sincere honorant, voluntque cum toto Romano imperio salvum esse et incolumem. Non gentilium tamen more illum venerantur, tanquam deum, sed quia falsis omnibus diis est major, minorque solo vero Deo, [Col.0774D] quem idcirco pro illius salute quotidiano precum sacrificio exorant. Caeterum tametsi maxima sit eorumdem Christianorum multitudo, singuli nihilominus vix aliter agnoscuntur, quam modestia, silentio ac pristinorum vitiorum emendatione (cap. 2). Nec inquieto aut impatienti animo irrogata sibi ab ethnicis, ait Tertullianus, ferunt supplicia, quorum a Deo exspectant ultionem. Sed dolent utique jam praemissa fuisse illius jam imminentis indicia, messes nimirum, Hilariano nuper praeside, amissas, nimios et intempestivos imbres, ignes nocturnos super Charthaginis moenia pendentes, tonitrua insolita, atque extraordinariam prorsus solis defectionem. Vigellius vero Saturninus, qui primus in Africa christianos [Col.0775A] interfici jusserat, oculorum lumine privatus est. In Cappadocia quoque Claudianus Herminianus peste vermibusque ebullientibus obiit, etiamsi sera nimis poenitentia christianus pene factus fuisset. Denique Caecilius Capella cum in exitu sive exitio Byzantino Christianis insultando exclamasset: Gaudete, impudentiae crudelitatisque suae poenas solvit. Si qui vero ejusmodi praesides impune evaserunt, ultimo Dei judicio punientur. Scapulae ergo, inquit auctor noster, ideo erat timendum, quia Adrumenticum Mavillum paulo ante illud exitium Byzantinum ad bestias damnaverat (cap. 3). Serio tamen illum admonet haec a se commemorari non propterea quidem quod ipse aliquid formidet, aut ut eumdem Scapulam terreat; sed quia vult omnes [Col.0775B] salvos fieri. Quapropter illum adhortatur, ut morem gerat legibus, quae nullum reum, nisi 459 of 843 crimina confessum, aut eorum convictum plecti praecipiunt. Exempla deinde ei proponit

1/4/2006 2:06 PM



mirabiliter sanaverant. Quin etiam Severus imperator, Antonini christiano lacte educati pater, cum olim similiter sanatus fuisset oleo, quod Proculus Torpacion christianus, Euhodiae procurator, dederat, non modo eum ad mortem usque [Col.0775C] in palatio suo retinuit, sed clarissimas foeminas et clarissimos viros, christianae religionis itidem sectatores nunquam laesit, restititque populo in Christianos palam furenti. Marcus quoque Aurelius in Germanica expeditione imbrem, exercitui suo penitus necessarium, impetravit precibus Christianorum, qui et alios in casu simili obtinuerant. Quid ergo iniquius, quam jubere Christianos, sedulam virtutibus omnibus operam navantes, non tantum gladio, quemadmodum a legionis et Mauritaniae praesidibus, ex veterum legum praescripto feriri, sed vivos etiam comburi? Verum Tertullianus palam profitetur haec supplicia a Christianis magis optari, quam timeri. Cum enim Arrius Antoninus in eos crudelius saeviret, omnibus in Asiae civitate sese illi ultro offerentibus [Col.0775D] respondit: Si vultis perire, praecipitia aut funes habetis. Quid igitur Scapula faciet innumeris propemodum christianis carthaginensibus, quid sui ordinis hominibus, quid propinquis et amicis, qui sponte sua sese illi necandos offerent? Quamobrem illum hortatur ut parcat Carthagini et provinciae, quam militum et inimicorum concussionibus obnoxiam fecit. Deus enim solus est Christianorum magister, qui ante ipsum erat, nec ab hominibus mali aliquid pati potest; contra vero quos Scapula magistros habet, homines sunt, aliquando morituri. Denique, quidquid ille agat, non deficiet Christianorum secta, quae tum etiam crescit, cum caedi videtur. Quisquis namque investigat et agnoscit cur illi tam constanter quaelibet tormenta [Col.0776A] patiantur, hic tunc veritatem cognoscit, et illorum amplectitur religionem (cap. 4).

ARTICULUS II. Ostenditur Tertullianum hujus libri esse auctorem; quibus rationibus ad illum post Apologeticum et libros ad Nationes

edendum impulsus fuerit; quo tempore illum scripserit, ac de quibusdam ethnicis proconsulibus ac praefectis, qui aut crudelius aut mitius cum Christianis egerunt.

Omnes magno sane unanimique consensu fatentur Tertullianum hujus libri verum esse parentem. Ecquis vero id negare audeat, quod ipsemet liber, totus quantus est, palam attestatur? Nam idem in eo atque in Apologetico et ad Nationes libris dicendi genus, [Col.0776B] eaedem peculiares ac Tertulliano propriae dictiones, eadem verba singularia, eaedem plerumque in Christianorum adversus ethnicos defensionem argumentationes. Quemadmodum etiam Apologeticus et libri ad Nationes aut omnibus ethnicis aut eorum praesidibus missi sunt, ita plane constat hunc librum directum fuisse Scapulae, Carthaginis totiusque Africae praefecto, quem Tertullianus a Christianis plane innocentibus torquendis et trucidandis avocare conatus est. 460 of 843 Sed quid Tertulliano, inquiet aliquis, necesse erat aliam adversus gentiles et pro

1/4/2006 2:06 PM


461 of 843


impense faverit Christianis; post debellatos tamen Cassium, Nigrum et Albinum ac post suum solemnem anno 197 in urbem Romam ingressum, animo plane mutatus est. Tum enim ipso primum annuente, aut saltem non prohibente recrudescere coepit dira in Christianos persecutio. Iratior deinde factus, novas, anno 202, in eos condidit leges, quarum auctoritate, ait Eusebius, ubique locorum per Ecclesias facta sunt martyria. Africam itaque non secus atque alias provincias is crudelissimae vexationis aestus depastus est (Euseb. lib. VI. eccles. Hist. cap. 2. pag. 201. Hieronym. Catalog. scriptor. eccl. § 54. pag. 115) . [Col.0776D] Tertullianus vero de Christianorum salute semper sollicitus, ante datas hasce leges Apologeticum et libros ad Nationes, sicut diximus, divulgaverat, quorum lectione furor gentilium in Christianos, quamtumlibet inflammatus, debebat procul dubio sedari (Euseb. ibid. cap. I. pag. 201) . Sed nulla prorsus sole etiam meridiano clariora rationum momenta potuerunt illum restinguere, nec prohibere quominus iniquissimis legibus a Severo latis Christiani in Africa excarnificarentur. Quamobrem Tertullianus hunc adhuc supplicem libellum Scapulae, illius provinciae proconsuli, obtulit, quo eum et gravissimo argumentorum pondere, et domesticis illustribusque aliorum praesulum, atque etiam imperatorum [Col.0777A] exemplis a divexandis torquendisque Christianis avocaret. Plura autem hic liber nobis suppeditat argumenta, quibus illum post exortam Severi imperatoris in Christianos persecutionem scriptum fuisse satis aperte conficitur. Quorumdam enim ibi proponuntur exempla praesidum, qui cum per id tempus Christianos variis suppliciis affecissent, crudelitatis suae poenas jam dederant. Ab Hilariano autem sic Tertullianus orditur: Sub Hilariano praeside, cum de areis

sepulturarum nostrarum acclamassent: Areae non sint, areae ipsorum non fuerunt; messes enim, suas non egerunt (Tertul. lib. ad Scapul. cap. 3) . Ibi vero haud prorsus inepta antithesi aream sive locum vacuum, aut campum sterilem, in quo mortui

sepeliebantur, [Col.0777B] opponit areae, in qua fruges teruntur et excutiuntur. Dixit itaque quo tempore acrius ethnici saeviebant in Christianos acclamabantque negandam ad illos sepeliendos aream, tum iisdem ethnicis defuisse messes et frumenta, quae suis in areis tererent. Palam autem asserit hanc sterilitatem contigisse, cum Hilarianus Africae praeses erat. Atqui ex Actis sanctarum martyrum Perpetuae et Felicitatis, quae tanquam vera et genuina a pluribus, ac tandem a Bollandi sociis, et nostro Theodorico Ruinarto typis edita sunt, discimus has sanctissimas martyres bestiis expositas fuisse jussu Hilariani procuratoris: Qui tunc, sicut ibi legitur, loco Proconsulis Minutii Firmiani defuncti jus gladii acceperat (Bolland. 7. Martyr. pag. 633. et seqq. Ruinart. Act. Martyr. cap. [Col.0777C] 85. et seqq.). Quidam autem putant eas martyrio coronatas anno 202; alii, 203; alii, 205, post commotam procul dubio a Severo imperatore persecutionem. De Perpetua porro haec ipse Tertullianus alio in libro memoriae mandavit: Perpetua,

fortissima martyr, sub die passionis in revelatione paradisi solos illic commartyres vidit

(Tert. lib. de Anim. cap. 55) . Discimus quoque ab Augustino, qui illius et Felicitatis saepius mentionem facit, utriusque festum diem quotannis in Africa celebratum. Nonne autem inde satis liquido conficitur has in Africa palmam tulisse martyrii, cum ibi Hilarianus proconsulis officio fungeretur (Augustin. serm. 280 et seqq. pag. 1134 et seqq.). Postea Tertullianus: Vigilius Saturninus, inquit, [Col.0777D] qui primus hic gladium in nos

1/4/2006 2:06 PM



2 et seqq. Ruinart. Act. Mart. p. 77 et seqq.) . Quod autem Tertullianus subjunxit Saturninum primum in Africa gladium in Christianos egisse, ibi procul dubio subintelligendum, postea quam excitata fuisset a Severo imperatore persecutio. Omnem enimvero extra controversiam [Col.0778A] esse videtur plures antea neci fuisse traditos. Sensus itaque Tertulliani est Christianos prius a Saturnino, quam Hilariano excruciatos, ac proinde illum ibi recensendo Africae praefectos Christianorum carnifices, non sequi temporum ordinem. Minus igitur certa videtur illorum opinio, qui arbitrati sunt Cincium Severum, Vespronium Candidum, Asperum ac Pudentem ibidem a Tertulliano nostro post Hilarianum et Saturninum eodem ordine appellari, quo unusquisque proconsul Africae fuit (Tertullian. lib. ad Scapul. cap. 4) . Nam hos ideo commemorat, quia tanto mitius in Christianos egerunt, quanto illi crudelius. Cur autem temporum ordinem servasse dicetur hos potius, quam illos nominando? Ad haec vero, dubitandi locus est utrum hi Africae [Col.0778B] fuerint praesides; etenim Hilariano et Saturnino, dirissimis Christianorum tortoribus, subjunxit Claudium Herminianum Cappadociae praefectum. Si quis tamen ab auctore nostro veram illorum in Africae proconsulatus successionem exhiberi probaverit, ei haud inviti assentiemur. Caeterum ille haec clementiorum praesulum exempla ante Scapulae oculos non aliam ob causam posuit, nisi quia Africae praesides post leges adversus Christianos a Severo imperatore sancitas in illos acerbius furebant et bacchabantur (Ibid. cap. 3). Praeter praefatos siquidem Saturninum et Hilarianum, ipsemet Scapula, sicut auctor noster ibidem testificatur, non modo Adrumeticum Mavillum ad bestias damnaverat; sed Africa etiam christiana ipso [Col.0778C] non cohibente, aut jubente, obnoxia, inquit, facta est concussionibus, et militum inimicorum suorum cujusque (Ibid. cap. 4). Quamvis autem definire non possimus, quo praefati proconsules anno Africam rexerint; ex hactenus tamen disputatis colligi potest hunc ad Scapulam librum editum fuisse a Tertulliano post commotam a Severo imperatore adversus Christianos persecutionem. Inquirendum igitur superest utrum statim post excitatum aut exstinctum illius incendium editus fuerit. Quidam autem opinantur illum in vulgus prodiisse post annum 210 et Severi imperatoris mortem. Tertullianus etenim ibi de quadam, inquiunt, solis eclipsi hunc loquitur in modum; Sol in conventu Uticensi, exstincto pene lumine, adeo portentum [Col.0778D] fuit, ut non potuerit ex ordinario deliquio hoc pati positus in suo hypsomate et domicilio (Ibid. cap. 3). At haec, aiunt illi, eclipsis accidit anno Christi 210, undecima aprilis die, horaque ipsa meridiana. Sed aliis omnino vacillare videtur totum hujus opinionis fundamentum. Solitam quippe illi notant solis eclipsim; Tertullianus vero aliam omnino extraordinariam, quae, sicuti ait, portentum fuerat. Tum namque sol, inquit, erat in suo hypsomate, id est, summitate, altitudine et cacumine. Hoc enim significat verbum graecum ὕψωμα. Nulla autem illius ibi positi fieri potest eclipsis, quam tunc tantum patitur, cum transit circa nodos, qui in Draconis capite et cauda occurrunt. [Col.0779A] Quamvis autem Tertullianus noster in astrologiae scientia omnino peregrinus fuisset, ex illius tamen verbis collogi potest solitam non fuisse hanc solis defectionem, sed ita extraordinariam, ut astrologi, ad quos ille nos mittit, hoc negare non potuerint. Quamobrem Scaliger posthabita illa ratione, existimat hunc librum fuisse compositum post mortem Caracallae, jamque regnante Heliogabalo, qui mense maio anni 218 462 of 843 imperator creatus est. Tertullianus enim de Severo haec, quemadmodum vidimus, verba

1/4/2006 2:06 PM


463 of 843


Sed quibus sana et integra mens est, hac in argumentatione sanam Scaligeri mentem non agnoscunt. Quid enim vetat quominus Caracalla juvenis et adolescens noverit Proculum, tuncque adhuc vixerit, quando Tertullianus haec litteris mandabat? Ad haec vero, illud verbum noverat ideo ille adhibet, quia Proculus, non autem Caracalla, tum revera erat mortuus. Non ergo ii amplius audiendi sunt, qui ea invalida Scaligeri ratione freti, ab ejus tamen opinione paululum recedentes, suspicantur editum fuisse hunc librum anno 217, quo regnavit Macrinus. Everso siquidem hujus opinionis fundamento, ipsa etiam corruit. Propius itaque a vero abesse videntur, qui hujus [Col.0779C] libri aetatem adsignant paulo post annum 211, quo Severus Eboraci in Anglia, mense februario, vitam imperiumque posuisse perhibetur. De illo quippe hoc in libro haud dubie Tertullianus loquitur, ubi dixit: Ipse etiam Severus pater Antonini Caracallae Christianorum memor fuit (Tert. lib. ad Scapul. cap. 4) . Cur enim, inquiunt appellatur, pater Antonini, nisi quia jam migraverat ex hac vita, et in ejus locum filii ejus Caracalla et Geta substituti fuerant? Nonne etiam postea Auctor noster ad eos jam imperantes alludit, cum asseruit Scapulam habuisse suae in Christianos crudelitatis magistros? Post Severi autem obitum, aut certe non multo postea, cum cerneret Tertullianus mitigatum Scapulae atque aliorum in Christianos furorem, illi hunc supplicem libellum obtulisse [Col.0779D] videtur. Non enim illum offerendum esse censuit, cum Severus, cujus summam primis imperii annis in Christianos clementiam, ut vidimus, laudaverat, in eos ad mortem usque atrociter saeviebat. At illo vita functo, oblatam sibi proconsulem Scapulam a vexandis Christianis deterrendi occasionem confestim captasse verisimilius est.

ARTICULUS III. De hujus libri manuscriptis et editis codicibus, de

variorum in eum observationibus, ac nonnullis diversis lectionibus et notis. Plures indicantur hujus libelli codices. Primus est Gorziensis, quo ad illius editionem usus est Rhenanus. Alter autem vocatur Angelicus, ac tres insuper Vaticani [Col.0780A] memorantur. Gelenius vero ad prioris, et Pamelius ad posteriorum fidem, superiores hujus libelli editiones recognoverunt ac castigarunt. Rigaltius porro alium se vidisse testatur penes Petrum Belinium S. C. Divionensem, cujus diversae ab editis lectiones in Petri Pythoei manus inciderant. Nunquam autem hic liber ex typographorum officinis solus, sed semper cum aliis Tertulliani operibus publicam in lucem prodivisse perhibetur. Tot itaque factae sunt hujus, quot illorum editiones. De his autem cum jam plura disputaverimus, ea nunc repetere nihil necesse est. Pamelium autem, qui veteres ex tribus, uti ait, Vaticanis codicibus editiones emendavit, Rigaltius ubique secutus est. Quamvis enim divionensem codicem vinditet, unam [Col.0780B] tamen tantum notavit diversam lectionem, quam plane repudiavit. Ibi vero occurrit, ubi de Proculo haec Tertulliani in editionibus omnibus

1/4/2006 2:06 PM


464 of 843


Verum hanc divionensis codicis lectionem rejicit Rigaltius, quia illa Tertulliani verba referri debent ad Antoninum, qui septennis puer, sicut narrat Spartianus, cum collusorem

suum puerum ob Judaicam religionem gravius verberatum audisset, neque patrem suum, neque patrem pueri, vel auctores verberum diu respexit (Spart. [Col.0780C] in Vit. Carac. pag. 331. col. 1) . At Judaicae religionis nomine Christianam Spartianus intelligit; quia utramque ethnici confundebant. Addamus, si lubet, Proculum paulo ante ab ipso Tertulliano dictum fuisse christianum. Repetendum igitur illud non erat his verbis christianis educatum, quae in divionensi codice corrupta satis apparent.

Hujus praeterea libri initio in Pamelii, et aliis deinceps editionibus haec legimus: Nos

quidem neque expavescimus . . . . . cum ad hanc sectam utique suscepta conditione ejus pacti venerimus, ut etiam animas nostras auctorati in has pugnas accedamus (Tertull. lib. ad Scapul. cap. 1) . At in primis editionibus scriptum fuerat: Nos quidem neque expavescimus . . . cum ad hanc sectam, utique suscepta conditione ejus, [Col.0780D] pacti ante cum anima nostra et auctorati, in has pugnas accedimus. Solus

autem Laurentius de la Barre se haec verba ex gorziensi codice emendasse testificatur. Sed veterum editionum verba in notis integra conscribere debebat, ut cuncti facilius agnoscerent num recte corrigantur: neque enim sensu aliquo penitus carere videntur. Caeterum Tertullianus ibi utitur verbo auctoritati, sicut et alibi, Ad ignes, ait, quidam se auctoraverunt (Tertull. lib. ad Martyr. cap. 5. p. 158) . At verbum auctorare significat, aut mercede se obligare, aut sacramento. Primis autem Tertulliani verbis hoc verbum secundo, posterioribus primo sensu accipitur. Si vero scriptorum quorumdam testimonio illud tibi probari postulaveris, primum [Col.0781A] audi Ciceronem: Ipsa, inquit, merces auctoramentum servitutis (Cicer. lib. II. de offic. p. 274. lin. 4) . Suetonius autem narrat Tiberium Caesarem dedisse munus gladiatorum auctoramento centenum millium (Sueton. lib. III. § 7) . Dixit quoque Seneca: Eum dedi larvis et proximo ponere inter novos auctoratos (Senec. lud. de morte Claud. p. 919) . Milites vero addicti militiae sacramento auctorati, dimissi autem exauctorati, a Livio aliisque scriptoribus saepius dicuntur. Caeteras porro hujus libri diversas lectiones infra, cum occasio se dabit, annotabimus. Notas autem et observationis in hunc librum iidem eodemque modo scripserunt, qui et in Apologeticum. De illis itaque omnibus idem, quod supra animadvertimus, judicium ferendum est. Nihil igitur adjiciendum, [Col.0781B] nisi quod his Tertulliani ad Scapulam verbis: Cum Adrumeticum Mavillum ad bestias damnasses, et statim haec vexatio subsecuta est (Tertull. lib. ad Scapul. cap. 3) , Rigaltius arbitratur denotari acutissimae cujusdam aegritudinis cruciatum, quo ipse Scapula ob iteratam, inquit, in Christianos saevitiam denuo vexabatur. Nam Tertullianus continenter addidit: Et nunc ex eadem caussa interpellatio sanguinis, id est, ut idem Rigaltius opinatur, Christianorum sanguis clamaverat ad Deum, ac divinae illius patientiae moras interpellaverat. Sed nullum plane, ne minimum quidem, auctor noster de primo aut secundo Scapulae morbo verbum fecit. Et vero si acutissima, quemadmodum vult Rigaltius, aegritudine semel et iterum laboravisset, cum longe acrius inde urgeret, [Col.0781C] ut ad saniorem mentem facilius reduceretur. Verum hoc omisso, instat et urget aliorum exemplis praesidum et proconsulum, qui suae in Christianos crudelitatis poenas dederant. Nobis itaque facilius persuadebitur referenda esse illa Tertulliani verba ad Byzantinum, cujus ibidem meminet, exitium, quo ethnici ob iniquissimam in eosdem Christianos crudelitatem a Deo se

1/4/2006 2:06 PM



disserendum.

CAPUT VI. Novae in Tertulliani Apologeticum, duos ad Nationes

libros, et unum ad Scapulam observationes, quibus primum ostenditur Christianam religionem fultam esse sacris Veteris Testamenti Scripturis, et quomodo hae Scripturae ad Christianos, Judaeorum successores, pervenerint, ac quanta illarum auctoritas. [Col.0781D]

ARTICULUS PRIMUS. Quomodo Tertullianus ostendat Christianam

religionem, Tiberio imperante, in mundum introductam, sacris fulciri Judaeorum Scripturis, ac Christianos, etsi ab iisdem Judaeis nomine, quorumdam ciborum usu, festis diebus et circumcisione discrepent, in eorum tamen, ex patrio solo ob sua scelera pulsorum, locum fuisse revera subrogatos.

[Col.0782A] Non aliud Tertulliani in iis, de quibus agimus, libris propositum fuit, nisi ut, caussam Christianorum agendo, demonstraret veram esse illorum, falsam vero gentilium religionem, hosque omnium reipsa reos esse criminum, quorum eosdem Christianos falso accusabant. Sed quia haec ab illo non satis distincte et distribute tractantur, ac plura et difficilia occurrunt, ea pro virili nostra parte in meliorem ordinem redacta, solito more nostro examinare et explicare connitemur. Fatetur Tertullianus non vetustam admodum esse Christianam religionem; utpote quae a Christo Domino sit fundata, regnante Tiberio Caesare, ante cujus tempus nunquam auditum fuerat Christianorum nomen. Census enim, inquit ille, hoc est origo et initium, istius disciplinae, ut jam edidimus, a Tiberio est (Tertullian. [Col.0782B] Apologet. cap. 7). Prius vero dixerat: Tiberius, cujus tempore nomen Christianum in saeculum introivit (Ibid. cap. 5). Ubi autem et quando illud primo introductum fuerit si quis scire aveat, ex Apostolorum Actibus discet Paulum et Barnabam in Antiochena Ecclesia docuisse turbam multam: Ita ut cognominarentur primum Antiochiae discipuli christiani (Act. cap. XI. 25). Quamobrem Tertullianus noster alio in libro: Aetatis, inquit, nostrae nondum anni ducenti et quinquaginta, ac postea: Aetati nostrae nondum anni trecenti (Tertull. lib. ad Nat. cap. 5. et cap. 9) . Quin etiam in Apologetico: Hesterni, ait, sumus, id est, non a longo tempore, sed tanquam hesterna, si cum aliis comparemur, die nati. Ibi autem monitos nos esse voluit non magno sine miraculo [Col.0782C] factum, ut Christiani, 465 of 843 tametsi ab annis tam paucis exorti, omnia orbis terrarum, exceptis solis ethnicorum

1/4/2006 2:06 PM


466 of 843


tamen est ipsam antiquissimis, ut ille adhuc ait, Judaeorum instrumentis, id est, sacris Veteris Testamenti scripturis esse suffultam. Non iis autem tantum subnixa est, sed illae etiam non minus ad Christianos nunc pertinent, quam olim ad Judaeos. Paulo enim superius Auctor noster scripserat: Unius prophetae [Col.0782D] scrinium, id est Moysis libri, aliorum omnium libros pluribus saeculis vincit, in quo videtur thesaurus collocatus totius Judaici sacramenti, et inde etiam nostri (Ibid. cap. 19); in nostris vero codicibus manuscriptis, et inde jam et nostri. Quibus sane verbis Tertullianus significat in hoc et aliis Veteris Testamenti libris divinum nostri, sicut olim Judaeorum, sacramenti thesaurum revera collocari. Contra tamen objiciebant ethnici hanc futilem esse et absurdam praesumptionem, jactationemque Christianorum, qui sub umbraculo insignissimae religionis (Idem, cap. 21) se volebant abscondere, atque impium, quem homini crucifixo exhibebant, cultum tutari. Nam magna, inquiebant, illos inter et Judaeos [Col.0783A] erat, non solum nomine, sed ipsis etiam rebus discrepantia. Primo enim, sicut nemo nesciebat quanta fuerit Judaeorum antiquitas, ita nullus plane ignorabat Christum esse hominem, quem ipsimet Judaei non a longo, uti mox animadvertimus, tempore judicaverunt, ac crucis affecerunt supplicio. Deinde illi inter se dissidebant victus exceptionibus, hoc est quibusdam ciborum generibus, quibus hi abstinebant, illi vero utebantur. Tertio, secum discrepabant solemnitatibus dierum, quae apud utrosque erant prorsus diversae. Denique differebant ipso signaculo, sive, ut ait Minutius Felix, notaculo corporis, quod ab Apostolo, signum circumcisionis, et signaculum justitiae fidei in praeputio vocatur (Minut. Felix, pag. 376. Paul. Epist. ad Rom. IV. cap. 4) . Atqui haec omnia [Col.0783B] Christianis et Judaeis debebant esse communia, si eidem Deo manciparentur. At nova non fuit haec non modo gentilium, sed etiam Judaeorum adversus Christianos argumentatio. Nam Justinus martyr in sua ad Graecos cohortatione illam gentilium nomine sic urget: Εἰ δὲ τὶς φάσκοι τῶν προχείρως ἀντιλέγειν εἰθισμένων, μὴ ἡμῖν τὰς βίβλους ταύτας, ἄλλα Ἰουδαίοις προσήκειν, διὰ τὸ ἔτι νῦν ἐν ταῖς συναγωγαῖς αὐτῶν σώζεσθαι, καὶ ματὴν ἡμᾶς ἐκ τούτων φάσκειν τὴν θεοσέβειαν μεμαθηκέναι λέγοι (Justin. martyr. Cohort. ad Graec. pag. 14) : At si quis eorum, qui temere contradicere

consueverunt, nobis objiciat non nostros hos esse, sed Judaeorum libros, et per vanitatem nos jactare religionem ex eis hausisse dicat. Alio autem in libro Judaeum,

eodem quo Tertullianus modo, Christianis [Col.0783C] haec objectantem sic inducit: Ἐκεῖνο δὲ ἀποροῦμεν μάλιστα, εἰ ὑμεῖς εὐσεβεῖν λέγοντες, καὶ τῶν ἄλλων ὀιόμενοι διαφέρειν, κατ᾽ οὐδὲν αὐτῶν ἀπολείπεσθε, οὐδὲ διαλλάσσετε ἀπὸ τῶν ἐθνῶν τὸν ὑμέτερον βίον, ἐν τῷ μήτε τὰς ἑορτὰς, μήτε τὰ σάββατα τηρεῖν, μήτε τὴν περιτομὴν ἔχειν, καὶ ἔτι ἐπ᾽ ἄνθρωπον σταυρωθέντα τὰς ἐλπίδας ποιούμενοι. (Idem Dialog. cum Tryph. pag. 227). Illud certe quidem ambigendo maxime miramur vos, qui veram jactatis

religionem, et aliis hominibus praestare vultis, cum nihil ab eis varietis, et vita degenda nihil a gentibus differatis; utpote qui neque festos dies, neque sabbata servetis, neque circumcisionem habeatis, atque insuper in homine crucifixo spem collocetis.

Respondet itaque Tertullianus maximam olim Judaeorum fuisse apud Deum gratiam, ob insignem justitiam [Col.0783D] et fidem originalium auctorum (Tertullian. Apologet. cap. 21.), id est, primorum patriarcharum, ex quibus originem suam ducebant. Quamobrem tunc felices, et generis, ut ille ait, magnitudine, et regni sublimitate floruerunt. At eorum posteri, fiducia, ita ipse prosequitur, patrum inflati, deviantes a disciplina in profanum

1/4/2006 2:06 PM



quaedam etiam ipsamet ejus verba huncce in modum mutuatus est: Judaeis primum erat

apud Deum gratia. Sic olim justi erant, sic majores eorum religionibus obediebant. Inde illis et regni sublimitas floruit, et generis magnitudo provenit. Sed illi negligentes, indisciplinati, et superbi postmodum facti, et fiducia patrum inflati, dum divina praecepta contemnunt, datam sibi gratiam perdiderunt. Quam vero fuerit illis profana vita, quae contracta sit violatoe religionis offensa, ipsi quoque testantur, qui etsi voce tacent, exitu confitentur. Dispersi et palabundi vagantur, soli et coeli sui profugi, per hospitia aliena jactantur (Cyprian. de idolor. vanit. pag. 15) . Sed haec jam retulimus in dissertatione nostra de libro Minutii Felicis, qui inde Caecilii pervicaciam retundit [Col.0784B] (Dissertat. in Minut. cap. 6. art. 3) .

At non solum huc et illuc per totum terrarum orbem Judaei errant ac vagantur; sed nec ipsis quoque, pergit Tertullianus, advenarum jure terram patriam saltem vestigio salutare conceditur (Tertullian. loc. cit.) . Ubi vero contra eosdem Judaeos nominatim alio in libro disputat, palam adhuc asserit illud non modo eis non permissum, sed etiam vetitum, quemadmodum a sacro propheta, videlicet Isaia, praenuntiatum longe antea fuerat. Audi, quaeso, ejus verba: Animadvertimus nunc neminem de genere Israel in civitate

Bethlehem remansisse, et exinde quod interdictum est, ne in confinio ipsius regionis demoretur quisquam Judaeorum, vel hoc quoque esset adimpletum per Prophetam: «Terra vestra deserta, civitates vestrae igni exustae,» id est, quod [Col.0784C] belli tempore eis evenerit (Isaiae, cap. I. 7) ; «regionem vestram in conspectu vestro exteri comedent, et deserta, et subversa erit a populis alienis.» Et alio loco sic per Prophetam dicitur: «Regem cum claritate videbitis,» id est, Christum facientem virtutes in gloria Dei Patris, «et oculi vestri videbunt terram de longinquo» (Ibid. cap. XXXIII. 17) . Quod vobis pro meritis vestris post expugnationem Jerusalem prohibitis ingredi in terram vestram, de longinquo eam oculis tantum videre permissum est (Idem, lib. adv. Judae, cap. 13) . Prior quoque ille Isaiae locus à Cypriano eamdem ob caussam citatur (Cypr. lib. I. adv. Judae. § 6. pag. 22). Ea porro praedictio, ac subsecutum patriae ingressu interdictum ab auctore Eusebiani Chronici hisce verbis confirmatur: Bellum Judaicum, quod in [Col.0784D] Palaestina

gerebatur, finem accepit, rebus Judaeorum penitus oppressis: ex quo tempore etiam introeundi eis Jerosolyma licentia ablata, primum Dei nutu, sicut Prophetae vaticinati sunt, deinde Romanis interdictionibus (Euseb. Chron. ad ann. Christ. 135) .

Antea vero Justinus martyr citat eamdem atque Tertullianus, priorem Isaiae de ejiciendis ex patria sua Judaeis vaticinationem (Justin. Cohort. ad gent. pag. 14.) , alteraque adhuc in medium allata, continenter adjecit: Ὀτὶ δὲ φυλάσσεται ὑφ᾽ ὑμῶν, ὅπως μηδεὶς ἐν αὐτῇ γενήται, καὶ θάνατος κατὰ τοῦ καταλαμβανομένους Ἰουδαίου εἰσίοντος ὥρισται. Cavere

autem et servare vos, ne quis ibi sit, et poenam capitalem constitutam esse adversus Judaeum eo ingredientem [Col.0785A] probe scitis (Justin. Apolog. 1. pro christian. pag. 84). Hieronymus vero: Post extremam vastitatem etiam leges publicae pependerunt, et prohibiti sunt Judaei terram, de qua ejecti fuerant, ingredi (Hieronym. in cap. VI. Isai. v. 11. p. 65.). Et rursus alibi: Nullus Judaeorum terram quondam et urbem sanctam ingredi lege permittitur (Idem, in cap. XVIII. Ezechiel. v. 16. p. 617) .

Quo autem tempore, et a quo Imperatore lata sit ea lex, si roges, ex Eusebio discere poteris, qui narrat anno 12 Adriani imperatoris, post eversam urbem Berthera, non procul 467 of 843 Hierosolymis dissitam: Τὸ πᾶν ἔθνος ἐξ ἐκείνου καὶ τῆς περὶ τὰ Ἱεροσόλυμα γῆς πάμπαν

1/4/2006 2:06 PM



Aristo Pellaeus (Euseb. l. IV. Histor. Eccles. cap. 6. pag. 118) . Verum Hilarii aetate

nonnihil de hujusce legis severitate relaxatum est, quemadmodum his totidem verbis significat: Quin etiam nunc ingressu civitatis ejusdem edicto romani Regis inhibentur. Et

cum deserta sanctorum sancta, et prophetias silere, et placationum hostias deesse, et dignitatem omnem deformatam ministerii levitici recordantur, conversi nunc, et fame verbi Dei et cibi salutaris affecti, ad solatium praesentium miseriarum circumire sunt soliti civitatem (Hilar. Tract. in psalm. LVIII. § 7. p. 130) . [Col.0785C] Verum infelix ille populus hoc qualicumque miseriarum suarum solatio non gratis frui poterat, sed pretio redimere cogebatur. Audias velim testem hujusce rei locupletissimum Hieronymum:

Usque ad praesentem diem perfidi coloni . . . . . . . prohibentur ingredi Jerusalem: et ut ruinam suae eis flere liceat civitatis, pretio redimunt; ut qui quondam emerant sanguinem Christi, emant lacrymas suas . . . . . . adhuc fletus in genis, et livida brachia, et sparsi crines, et miles mercedem postulat, ut illis flere plus liceat (Hieronym. in cap. I. Soph. V. 15. pag. 1655).

Atqui non haec tantum sacris, sicut dictum est, prophetarum vocibus praedicta fuerant:

sed eaedem, ait Tertullianus, semper omnes ingerebant fore, uti sub extimis curriculis saeculi ex omni jam gente, et populo, [Col.0785D] et loco custodes sibi allegeret Deus multo fideliores, in quos gratiam transferret pleniorem quidem ob disciplinae auctoris capacitatem (Tertullian. Apologet. cap. 21) . In nostris codicibus manuscriptis legimus eadem pro eaedem, et auctioris pro auctoris, nec omnino male. Cyprianus vero haec sicuti superiora, paulo ante a nobis memorata, pari modo delibavit: Deus ante praedixerat fore ut, vergente saeculo, et mundi fine jam proximo ex, omni gente et populo et loco cultores sibi allegeret multo fideliores, et melioris obsequii, qui indulgentiam de divinis muneribus haurirent, quam acceptam Judaei, contemptis religionibus, perdidissent (Cyprian. lib. de idolor. vanit. pag. 15) . At neuter ibi indicat

quae illa fuerint [Col.0786A] sacrorum vatum oracula; sed Tertullianus quaedam alio in libro citavit, et plura Cyprianus, atque etiam postea Lactantius, ut suo loco a nobis demonstratum est (Idem, lib. adv Judae, cap. 12. Cyprian. lib. I. adv. Jud. § 11. pag. 23. Dissertat. in Lactant. cap. 10. art. 1) .

Christianis itaque tanquam in Judaeorum olea, ut adhuc loquitur Tertullianus, ex oleastro insitis, atque in eorum locum suffectis, communis illis factus est cum iisdem Judaeis sacrarum Veteris Testamenti Scripturarum thesaurus (Tertull. lib. de Testim. anim. cap. 5). Prius autem sanctus martyr Justinus asseveranter affirmaverat doctrinam in sacris Veteris Testamenti Scripturis traditam pertinere ad Christianos, ad quos non sine divina providentia ab [Col.0786B] ipsismet Judaeis transmissae sunt (Justin. cohort. ad gent. pag. 14).

Quamvis autem Judaeis et Christianis communes hi libri facti sint, non inde tamen sequitur ab istis recipi debuisse omnes in hisce libris praescriptos ritus. Nam plures jure merito Christus abrogavit, quemadmodum sabbata, dies festos, circumcisionem, et hujuscemodi, quae carnalibus Judaeis praescripta fuerunt. Nam haec omnia umbrae erant et figurae, ac in signum data, quae, uti luculenter Tertullianus alio in libro demonstrat, veritatis, id est, Christi adventu debebant evanescere et antiquari (Tertull. lib. adv. Judae. cap. 3 et 4) . Christiana itaque religio, etsi regnante Tiberio imperatore, in mundum a Christo 468 of 843 introducta, in Judaicae [Col.0786C] tamen locum substituta, divinas illius Scripturas

1/4/2006 2:06 PM


469 of 843


ARTICULUS II. Quando et quomodo sacrarum Scripturarum libri,

hebraice primum conscripti, in linguam graecam a Septuaginta duobus interpretibus conversi; an in diversis cellulis; ubi de Aristea, Ptolemaeo Philadelpho, Pisistrato, horumque et Attalicorum Regum bibliothecis, ac de Demetrio Phalereo grammaticorum probatissimo. Observat Tertullianus Deum a primordio misisse [Col.0786D] viros, justitia et innocentia conspicuos, qui illum unicum esse et agnoverunt, et praedicaverunt (Tertullian. Apologet. cap. 18) . Hi autem docebant ab hoc unico Deo creata omnia, de humo hominem formatum, dispositas temporum vices, edita divinae majestatis suae signa, conditas morum vitaeque recte agendae leges, ac producto aevo omnes homines ad vitam rursum excitandos, et judicandos, ut pro meritis aeterna aut poena aut felicitate afficiantur. At ibi in Tertulliani textu haec legimus verba: Quas demerendo sibi disciplinas determinaverit, quae ignoratis aut deseritis; quae quidem Heraldo adeo obscura corruptaque visa sunt, ut nihil de his pronuntiare audeat. Sed non tanta fuit timiditas Rigaltii, [Col.0787A] qui contra apertam omnium manuscriptorum editorumque codicum fidem particulam qui pro quas, ac deinde quas pro quae scribi nulla tamen reddita ratione voluit. Lubenter tamen fatebimur non omnino infelicem videri hanc conjecturam, sed id ei deesse, quod nullius plane codicis auctoritate firmetur. At Heraldus, audacior postea factus, in verbi producto locum suspicatur substituendum prodacto, id est, consumpto et peracto. Suam vero emendationem probare conatur aliis Tertulliani locis, ubi eadem significatione prodactum legitur. Sed poterat insuper quintum Tertulliani nostri contra Marcionem librum citare, ubi codem verbo similiter usus est. Verum quid facias contra codicum omnium reclamationem, et ubi auctor barbara et impropria verba adhibet? [Col.0787B] Quicunque autem fuerit ejus loquendi modus, eo aperte significat mundi finem et exitum (Idem, lib. V. advers. Marcion. cap. 6) . At appellati ab eo insignes pietate et justitia viri non solum praedicatores, sicut ille ait, fuerunt, sed etiam prophetae de officio praefandi, sive futura annuntiandi, vocantur (Tertullian. Apologet., cap. 18) . Praeterea virtutes, sive miracula, ad fidem divinitatis stabiliendam ediderunt. Denique Spiritu divino inundati, ipsa adhuc illius verba sunt, hoc est ita pleni erant, ut extra ipsos efflueret et effunderetur. Quae autem ab eis mirabilia, et supra naturae ordinem facta, ac divino afflante Spiritu, praedicta sunt, haec omnia in thesauris inquit rursum Tertullianus, litterarum manent (Ibid.); sed quarumnam, obsecro [Col.0787C] te, litterarum? Non aliarum procul dubio, quam hebraicarum. Nam ipse ibidem narrat Ptolemaeum Philadelphum a Judaeis, qui olim Hebraei erant, accepisse earum libros, proprias ac vernaculas litteras (Ibid.), sive hebraea lingua conscriptas, quia, ut ille adhuc loquitur, ad ipsos semper prophetae peroraverant (Ibid.). Moysis itaque aliorumque sacrorum vatum libri hebraico sermone scripti remanserant apud Hebraeos et Judaeos, qui eos summa certe cura integros atque incorruptos conservaverunt. 1/4/2006 2:06 PM


470 of 843


immerito. Tertullianus siquidem significat illas non a suo duntaxat, sed ab ipso Graecorum, uti diximus, interpretum tempore non latuisse amplius. Quando autem et quomodo haec graeca sacrorum librorum interpretatio ab iis adornata fuerit, hunc ille explicat in modum; Cum Ptolemaeus, cognomento Philadelphus, bibliothecam suam omni quorumcunque librorum supellectile locupletare vellet, [Col.0788A] ab Judaeis, suggerente Demetrio Phalereo, poposcit et impetravit sacros illorum codices, hebraice exaratos, et viros septuaginta duos, qui illos in graecam linguam transtulerunt. Tum ibidem adjecit Auctor noster: Quos Menedemus quoque philosophus Providentiae vindex (male in uno codice Vaticano, provinciae judex) de sententiae communione suspexit (Ibid.). Sed quid his ultimis verbis, de sententiae communione suspexit significetur, non minima est inter eruditos aetatis nostrae scriptores dissensio. Quidam enimvero opinantur iis significari communem fuisse Menedemi de divina providentia omnia gubernante sententiam. Verum Tertullianus, inquiunt alii, de hac Dei providentia ibi non disputat, sed de graeca tantummodo sacrarum Scripturarum interpretatione. [Col.0788B] Quorsum ergo hanc de illa Dei providentia mentionem interjecisset? Quamobrem hi arbitrantur hunc esse Tertulliani sensum: Menedemus absolutam sacrae Scripturae graecam interpretationem examinavit, suspexitque illam communi interpretum consensione eodem plane modo factam. Vindex itaque et testis fuit divinae providentiae, cujus mirabili plane ductu hebraicum Scripturae textum eodem prorsus modo ab iisdem interpretibus graece redditum palam testificatus est. At hoc, inquies, ita fieri nequivit, nisi interpretes, separatim et in diversis cellulis positi, hunc hebraicum textum in graecum singuli verterint. Atqui falsa est illa de diversis illis cellulis opinio. Sed quid inde, si Tertullianus praevios secutus sit scriptores, [Col.0788C] qui post Justinum martyrem, ut alibi ostendimus, hanc de illis interpretum cellulis opinionem constanter propugnaverunt (Tom. 1. Apparat. lib. II. dissert. 2. cap. 7. § 5. pag. 390 et seqq.) ? Nonne enim hanc ob causam Menedemus ab illo appellatur Providentiae vindex; quia hos interpretes de sententiae communione suspexit, utpote qui, ab invicem sejuncti, sacras Scripturas uno eodemque modo graece verte rant. Verum nonne divina, arguet aliquis, providentia hoc satis resplendet, quod interpretes illi simul quidem, sed eodem modo eas in linguam graecam transtulerint? Quis nescit quantum intellectu sint difficiles, ac mirum profecto videri, quod illas graece vertendo una eademque fuerit tot interpretum sententia? [Col.0788D] Sed quis etiam diffitebitur longe mirabilius divinam providentiam reluxisse, si hi a se invicem separati interpretationem suam composuerint? Instabis hasce sejunctas interpretum cellulas non obscuris tantum verbis denotari, sed testem quoque citari Aristeam, qui nullum de illis habuit sermonem. Sed responderi poterit Tertulliani verba satis clara fuisse aetatis suae hominibus, unumque vadem ab eo datum; quia tunc communis, et quasi minime dubia erat haec de distinctis illorum interpretum cellulis opinio. Quis etiam inficiabitur plura ab illo narrari, quam in Aristeae narratione continentur? Utrum autem haec vera fuerit Tertulliani sententia, te pronuntiantem libenter audiemus. De Aristeae porro [Col.0789A] historia diversisque eruditorum de illa opinionibus, ac de Menedemo alibi disputavimus (Idem, lib. I. dissert. 2, cap. 1, pag. 223 ac seqq. et lib. III. dissert. 2, cap. 3, art. 5, pag. 922) . 1/4/2006 2:06 PM


471 of 843


Ea porro Philadelphi sagacitas erat omnis litteraturae, id est librorum omnium quacunque de materia scriptorum, diligentissima ubique inquisitio. Summo [Col.0789B] autem illos conservandi studio bibliothecam, ait auctor noster, et simili modo Eusebius in Chronico, ex omni genere litteraturae comparaverat (Chron. Euseb. ad ann. 1734) . Quanto autem librorum numero instructa fuerit in sequenti articulo ostendemus. Si quis vero postulet quis sit Pisistratus, cujus hac in re studium aemulatus Philadelphus a Tertulliano asseritur, illud discere poterit ex his A. Gellii verbis: Libros Athenis disciplinarum liberalium publice ad legendos posuisse dicitur Pisistratus tyrannus. Verum de Pisistrati tyrannide, quam ter, ut narrat Herodotus, recuperavit, frequens apud varios Scriptores, Laertium, Pausaniam, Thucydidem, Aelianum, Valerium Maximum, et alios mentio. Nos vero de hac Pisistrati tyrannide in superiore Apparatus nostri tomo egimus. Scriptum praeterea a citato Pausania legimus dissipata olim [Col.0789C] fuisse Homeri carmina, atque ex illis a Pisistrato, ut ait Aelianus, collectis confectam Iliadem et Odysseam. Sed praestat Ciceronem audire: Quis doctior, inquit, iisdem temporibus aut cujus eloquentia

litteris instructior, quam Pisistrati? Qui primus Homeri libros, confusos antea, sic disposuisse dicitur ut nunc habemus. Non fuit ille quidem civibus suis utilis, sed ita eloquentia floruit, ut litteris doctrinaque praestaret (Gell., lib. VI, Noct. Atti. cap. 17, p.

393; Herodot. lib. II, § 59 et seqq.; Laert. in Vita Solon. § 53 et seqq. 65 et seqq.; Pausan. lib. I, pag. 3 et 21; Thucyd. lib. VIII. Hist. p. 446; Aelian. var. Histor. lib. VIII, c. 13; Val. Max. lib. I, § 2. lib. VIII. c. 9; Exter. § 2; tom. I. Apparat. pag. 1176; Pausan. lib. [Col.0789D] VII, p. 235; Aelian. var. Histor. lib. XIII. cap. 14; Cicer. lib. III. de Orat. p. 194, lin. 37).

Certo tamen Tertullianus pronuntiare non audet utrum Philadelphus hujus in instruenda ditissima bibliotheca studium revera aemulatus fuerit: sed dixit tantum: opinor, id est ut ipsi verisimilius videbatur. Vitruvio autem, qui Augusti Caesaris aetate floruit, si credas, Prolemaeus Philadelphus hocce studio imitatus est reges Attalicos. Audias velim illius verba: Reges Attalici magnis philologiae dulcedinibus inducti, cum egregiam

bibliothecam Pergami ad communem delectationem instruxissent, tunc item Ptolemaeus infinito zelo cupiditatisque incitatus studio, non minoribus industriis ad eumdem modum contenderat Alexandriae [Col.0790A] comparare (Vitruv. prooem. lib. VII) . Sed in hoc ille erroris ab aliis arguitur. Nam Alexandrini, inquiunt, reges Attalicis antiquiores erant. At nihil inde concludi potest adversus Tertulliani nostri conjecturam. Pisistratus enim et alii plures, ab Athenaeo et Epiphanio laudati, bibliothecas instruxerant, quos Philadelphus potuit imitari (Athen. lib. I. Deipnos. pag. 3. Epiphan. de Pond. et mensur. pag. 166) .

Caeterum, quamvis certa esset Tertulliani opinio, a Scaligero tamen eo vapulat, quod non alio Demetrium Phalereum titulo exornaverit, quam Grammaticorum probatissimi. Enimvero, parum, inquit, notae Tertulliano Demetrii dotes fuerunt (Scalig. not. in Chron. Euseb. ad ann. 1724. pag. 133) . Cur igitur? Numquid quibusdam Demetrii dotibus memoratis, [Col.0790B] alias negavit? Quis etiam juranti Scaligero fidem habiturus est? Nonne Suetonius nos alicubi admonuit grammaticis datum initio nomen litteratorum, quia aliquid acute scienterque poterant dicere aut probare (Sueton. de illust. grammat. § 4. pag. 821)? At hoc potissimum nomine Tertullianus Demetrium laudavit, quoniam de bibliothecae praefectura ipsi a Philadelpho commissa disserebat. Cui autem melius demandari potuit, quam grammaticorum probatissimo, id est, viro varia eruditione praedito, qui libros omnes, eorumque pretium apprime noverat? 1/4/2006 2:06 PM



Scripturarum repositi, ubi ea bibliotheca constructa, quantus in illa librorum numerus, an tota incendio consumpta, quomodo sacri codices ad Christianos pervenerint ac de vectigali Judaeorum ad eos publice lectitandos libertate. [Col.0790C] Postquam Tertullianus illam omnem codicum sacrae Scripturae, seu hebraica, seu graeca lingua descriptae, narrationem contexuit, tum continuo enarrat, ubi cuncti illi codices asservabantur: Hodie, inquit, apud Serapaeum Ptolemaei bibliothecae cum ipsis hebraicis litteris exhibentur (Tertullian. Apologet. cap. 18. pag. 19) . Quibus sane verbis declarat hos hebraicos graecosque Veteris Testamenti libros repositos fuisse in Serapaeo, hoc est, Serapidis templo, quod Alexandriae exstructum fuerat. Nam Chrysostomus diserte pronuntiat illos ab hoc Ptolemaeo Philadelpho collocatos fuisse, εἰς τὸ τοῦ Σεράπιδος ἱερὸν, in Serapidis templum [Col.0790D] (Chrysost. Orat. 1. adv. Judae. tom. I, pag. 394. edit. Morel.) . At in eo, quod magnificentia sua soli, sicuti Gellius et Ammianus Marcellinus perhibent, Capitolio cedebat, plura procul dubio erant separata a se invicem aedificia (Gell. lib. VI. Noct. att. c. ult.) . In eorum autem aliquo una aut duplex Philadelphi bibliotheca reposita fuit. Plurimum enimvero Auctor noster verbis proxime citatis meminit; quemadmodum Ammianus Marcellinus, qui post descriptam Serapaei munificentiam, sic prosequitur: In quo bibliothecae fuerunt inaestimabiles; et

loquitur monumentorum veterum concinens fides, septingenta volumina millia, Ptolemaeis regibus vigiliis intentis composita, bello Alexandrino dum diripitur civitas, sub dictatore [Col.0791A] Caesare conflagrasse (Ammian. Marcell. libr. XXII. cap. 16. pag. 343).

Unam autem tantum memorat Athenaeus, qui postquam viros quosdam, coacervandis libris nobiles, recensuit: Omnes, inquit, mercatus Ptolemaeus rex nostras, cognomine Philadelphus, cum iis quos Athenis et Rhodi emerat, εἰς τὴν καλὴν Ἀλεξάνδρειαν μετήγαγε; in pulchram Alexandrinam bibliothecam transferri curavit (Athen. lib. I. Deipnos. pag. 3). Similiter Eusebiani Chronici auctor: Ptolemaeus, inquit, Philadelphus

divinas Scripturas in graecam vocem ex hebraica lingua per LXX. interpretes transferre curavit, quas in Alexandrina bibliotheca habuit, quam sibi ex omni genere littteraturae comparaverat (Eus. Chron. ad. ann. 1734) .

At Epiphanius, etsi duas designet bibliothecas, in [Col.0791B] hoc tamen a Tertulliano nostro et Ammiano Marcellino dissentit, quod sacrae Scripturae libros in Bruchio, et Aquilae, Symmachi, et Theodotionis interpretationes in minore Serapaeo positos fuisse asserat. Suam etenim de graeca illorum interpretatione narrationem his verbis absolvit: Αἱ βίβλοι εἰς ἐλληνίδα ἐκτεθεῖσαι ἀπετέθησαν ἐν τῇ πρώτῃ βίβλιοθηκῃ τῇ ἐν τῇ βρουχίῳ οἰκοδομηθείσῃ· ἔτι δ᾽ ὓστερον καὶ ἑτέρα ἐγγένετο βιβλιοθήκη ἐν τῷ Σεραπίῳ, μικροτέρα τῆς πρώτης, ἥτις καὶ θυγάτηρ ὠνομάσθαι αὐτῆς, ἐν ᾗ ἀπετέθησαν οἱ τοῦ Ἀκύλα, καὶ Συμμάχου, καὶ Θεοδοτίωνος, καὶ τῶν λοιπῶν ἑρμηνεῖαι, μετὰ διακοσιοστὸν καὶ πεντηκοστὸν· ἔτος. Libri illi, in graecum translati, in priore bibliotheca, quae in Bruchio

fundata est, repositi sunt. Post haec alia rursus in Serapio bibliotheca constituta est, longe illa minor, quae [Col.0791C] hujus filia dicebatur, in quam Aquilae, Symmachi, 472 of 843 Theodotionis, et aliorum editiones congestae sunt post annos CCL. (Epiphan. libr. de

1/4/2006 2:06 PM



Ab hac porro difficultate si te expedieris, in alteram longe majorem confestim incides. Nam Tertullianus de Veteris Testamenti graecis codicibus loquitur tanquam in illa Alexandrina bibliotheca suo adhuc tempore asservatis, atque exstantibus. Contra vero Ammianus Marcellinus, ut vidimus, diserte [Col.0791D] asserit hancce ipsammet bibliothecam bello Alexandrino sub dictatore Caesare conflagrasse (Marcell. libr. XXII. cap. 16. p. 344). Aulus etiam Gellius testatum facit incensa tum fuisse ab auxiliariis militibus septingenta ferme voluminum millia (Gell. l. VI. Noct. Atti. cap. 17. pag. 394) . Utrique Dion suffragari videtur, qui ait Achillam recta venisse Alexandriam, atque ab eo commissa cum Caesare dictatore varia praelia, multaque facta incendia. Τὰς δὲ ἀποθήκας καὶ τοῦ σίτου, καὶ τῶν βίβλων πλείστων δὴ καὶ ἀρίστων, ὥς φασι, γενομένων καυθῆναι, et apothecas sive cellas frumenti et librorum plurimorum et optimorum, ut fertur, conflagrasse (Dion. lib. XLII. Rom. hist. pag. 228) . Quin etiam Epiphanius memoriae prodidit bibliothecam, [Col.0792A] quae in ea Alexandriae urbis erat regione, quam Bruchium vocant, desertam suo tempore fuisse (Epiphan. de Pond. et Mensur. § 10. p. 166) . At in ea repositos, uti vidimus, dixerat sacrae Scripturae codices. Atqui si haec bibliotheca deserta fuit, atque multo magis si Alexandrinae bibliothecae jam ipsa Caesaris aetate combustae sunt, qua, amabo te, ratione Tertullianus dicere potuit: Hodie apud Serapaeum, Ptolemaei bibliothecae cum ipsis hebraicis litteris exhibentur, et Judaei palam lectitant (Tertullian. Apologet. cap. 18)? Respondent aliqui duas saltem in eo fuisse bibliothecas. At una, inquiunt, incendi potuit, et altera, in qua libri illi repositi erant, integra prorsus remanere. Verum ea responsio adversatur plane ipsimet Epiphanio, asserenti hanc [Col.0792B] bibliothecam, in qua hi libri reconditi fuerant, suo non exstitisse amplius tempore: quapropter alii respondent, etiamsi haec aliaeque omnes bibliothecae Alexandrinae igne combustae fuerint, non crematos tamen omnes libros, atque ab hoc incendio ereptos sacrae Scripturae hebraicos graecosque codices. In hujus autem opinionis confirmationem proferri potest Senecae, ac post ipsum Pauli Orosii testimonium, qui quadringenta duntaxat librorum millia tum consumpta memorant (Senec. lib. de tranquil. anim. cap. 9. pag. 663. Oros. lib. VII. cap. 15) . Atqui si Marcellino et Gellio, a nobis antea citatis credimus, in illa bibliotheca septingenta millia librorum condita fuerant. Trecenta igitur millia flammis subducta sunt. Ex horum itaque numero haud dubie [Col.0792C] erant haec, Deo ita providente, hebraica graecaque Scripturae sacrae volumina. Quid vero, quod Chrysostomus constanter asseverat graecam propheticorum librorum interpretationem ad suum usque tempus in Serapaeo, sive ut ipse loquitur, Serapidis templo conservatam. Haec autem sunt graeca illius verba: Καὶ μέχρι νῦν ἐκεῖ τῶν προφητῶν αἱ ἐρμηνευθεῖσαι βίβλοι μένουσι (Chrysost. Orat. 1. adv. Judae. pag. 595, tom. I). Caeterum, quanquam aliquis contra hanc Chrysostomi aliorumque sententiam evidenter probaverit exustos fuisse hos codices, negare tamen non poterit ante illud incendium multiplicata fuisse illorum exemplaria, ac plura hebraica a Judaeis, et graeca ab aliis descripta, quae diligenter conservata sunt. Nullus [Col.0792D] enimvero dubitandi locus est, quin multa quidem ad Christianos pervenerint. Non pauca etenim graeca testimonia 473 of 843 in Novi Testamenti libris citata reperiuntur.

1/4/2006 2:06 PM


474 of 843


audientibus omnibus, lectitasse hos sacros codices, vernacula sua lingua conscriptos. Atqui mos ille ante et post Christum Dominum, atque ab antiquis temporibus inoleverat. [Col.0793A] De Paulo siquidem ejusque sociis in Actibus Apostolorum memoriae proditum est: Illi vero pertranseuntes Pergen, pervenerunt Antiochiam Pisidiae, et

ingressi Synagogam die sabbatorum, sederunt. Post lectionem autem Legis et Prophetarum Paulus Judaeorum rogatu sermonem ad eos habuit (Act. Apost. cap. XIII. 14. et seqq.). Post haec vero, haec ibidem litteris mandata invenies: Moyses a temporibus antiquis habet in singulis civitatibus, qui eum praedicent in synagogis, ubi per omne sabbatum legitur (Ibid. cap. XV. 21) . At id certe fieri non potuit, quin antea Judaei habuerint hos codices, et maximam in iis incorruptis atque integerrimis conservandis curam impenderint.

Quid vero sibi, inquies, vult Tertullianus, cum dixit Judaeis vectigalem fuisse coetus suos singulis [Col.0793B] sabbatis agendi, et libros suos ibi legendi, libertatem? Quidam autem existimant his verbis designari facultatem eis a Philadelpho concessam, modo annuum vectigal modicum solverent. Sed quo argumento probabitur illud vectigal exactum a Philadelpho, qui tanti faciebat sacros Veteris Testamenti libros, ac illorum interpretes donis maximis cumulaverat? longe itaque verisimilius aliis videtur a Tertulliano denotari tributum, quod Romani imperatores Judaeis indixerant, ut eis more solito singulis sabbatis congregari liceret. Quidam vero putant de hoc tributo intelligenda esse istaec Suetonii, de Domitiano imperatore agentis, verba: Praeter caeteros Judaicus

fiscus acerbissime actus est, ad quem deferebantur, qui, vel uti professi Judaicam intra urbem viverent vitam, vel dissimulata [Col.0793C] origine, imposita genti tributa non pependissent (Sueton. lib. VIII. in Vita Domit. § 12) . At ibi significat Judaeis, ut liberam

sectae suae professionem redimerent, solvendum quidem tributum, sed quod auctum tunc potius fuerat, quam primo impositum. Nam in Dionis Epitome Xiphilinus narrat Titum imperatorem post captam Hierosolymam jussisse ut Judaei, qui patrias leges profitebantur, quotannis didragmam Jovi Capitolino penderent (Xiphil. Epit. Dion. in Vit. Vespasian. pag. 318) . Visne graeca illius verba audire? En ipsa sunt: Καὶ ἀπ᾽ ἐκείνου δίδραγμον ἐτάχθη τοὺς τὰ πάτρια αὐτῶν ἔθη περιστέλλοντας τῷ Καπιτωλίῳ Διῒ κατ᾽ ἔτος ἀποφέρειν. Ad illud porro tributum putant his Juvenalem allusisse versibus:

[Col.0793D] Nunc sacri fontis nemus, et delubra locantur Judaeis, quorum cophinus foenumque supellex. Omnis enim populo mercedem pendere jussa est Arbor, et ejectis mendicat sylva camoenis. (Juvenal. satir. 3. v. 13. et seqq.) Recte ergo haec a Tertulliano appellatur vectigalis libertas, quia non poterant, nisi soluto prius tributo, cogere suas synaxes, et in synagogis suis, ubique dispersis, accuratissime conservatos sacros suos codices palam lectitare. Ab his itaque Judaeis, infensissimis suis hostibus, Christiani acceperant illos Veteris Testamenti codices, de quorum veritate et integritate nemo sani capitis homo unquam dubitabit. Nam, ut antiquus libri contra quinque haereses, olim Augustino adscripti, auctor recte adversus ethnicos argumentatur: [Col.0794A] Codex in quo haec scripta leguntur, in armario Judaei habent. Inimicus meus testis est. Ab ipso quaere, aperi, lege, crede (Augustin. Append. tom. VIII. libr. contr. quinq. haeres. c. 7. p. 9) . Tales ergo hos libros Christiani habuerunt, quales sibi a Judaeis transmissi fuerant. Nihil enim in eorum textu quidquam immutare

1/4/2006 2:06 PM


475 of 843


ARTICULUS IV. Quomodo Tertullianus sacrae Scripturae

auctoritatem ex maxima ejus antiquitate demonstret, quae sint substantiae et materiae veterani styli, urbes insignes historiarum, et cani memoriarum. [Col.0794B] Summam sacrae Scripturae auctoritatem Tertullianus duplici argumento aperte vindicat. Primum autem petit ex maxima ejus antiquitate, de qua nos saepius in superiori apparatus nostri tomo: secundum vero ex illius divinitate, sive ex divino Spiritu, cujus afflatu omnes ejus libri litteris mandati fuerunt. Prius autem argumentum eo lubentius adversus ethnicos urget, quod, illius vim et pondus agnoscentes, inde religionem suam, quamtumvis falsam, tueri ac confirmare conabantur. Eos enim omnes his ille compellat verbis: Apud vos religionis est instar fidem de temporibus adserere (Tertullian. Apologet. cap. 19) , id est, religionem vestram, falsorumque deorum cultum ejus antiquitate propugnare contenditis. [Col.0794C] Atqui si momenti alicujus sit haec ratio, non potestis Scripturis nostris derogare fidem. Nam unius, inquit Tertullianus, prophetae scrinium (hoc est, libri Moysis) saeculis vincit omnes substantias et materias . . . cujusque veterani styli vestri (Ibid.), seu omnes omnino commentationes vestras, earumque argumenta. Quin etiam superat origines, inquit, sive initia et caussas, ordines et venas, sive meatus et canales, quibus ad vos usque pervenerunt. Praeterea vetustate sua antecedunt gentes plerasque, quae postea ortae sunt, et urbes insignes historiarum, et canas memoriarum. Ita in nostris codicibus manuscriptis et antiquioribus editionibus, nisi quod pro canas in eis scriptum est causas. Rigaltius vero quem alii deinceps secuti sunt, retinuit quidem [Col.0794D] nomen canas, sed antecedens historiarum propria, uti videtur, delevit auctoritate. Nullam enim nec ille nec alii dederunt hujus omissionis rationem. Sed in animum haud dubie induxerunt ibi gravissimum esse adversus grammaticae regulas ἀμάρτημα, ubi substantivum nomen pro adjectivo, et adjectivum pro substantivo ponitur. Sed nonne graecismus est non semel a melioris latinitatis auctoribus usurpatus? Nonne enim Horatius dixit: Integer vitae scelerisque purus. Sensus itaque Auctoris nostri est, Hebraeos esse vetustiores urbibus, quae insignes erant historiarum monumentis, et canis memoriis, id est, commentariis, quae canitie sua et vetustate originem caeteris omnibus antiquiorem prae se ferebant. Sic etiam Theophilus [Col.0795A] Antiochenus dixerat eosdem Hebraeos antiquiores esse urbibus, quae erant apud Aegyptios famosissimae (Theoph. libr. III. ad Autolyc. pag. 130). Non dissimulabimus tamen in alio Tertulliani libro scriptum: Qui antiquitatum canos collegerunt (Tertull. lib. II. ad Nat. cap. 12) . Sed hujus libri unicus tantummodo superest codex manuscriptus, Apologetici vero quamplures. Quidquid autem statuas, idem semper erit sensus. Porro autem ab Auctore nostro nomen memoriarum usurpatur pro monumentorum, quemadmodum ex Augustino facile confirmari potest (August. lib. de Cur. pro mort. agend. cap. 4. p. 519. t. VI) . Eadem rursus significatione ipse Tertullianus, libro mox citato, dixit: Saturnus in terris humanae qualitatis apud veteres 1/4/2006 2:06 PM



scripserat eos exaratos fuisse litteris hebraicis, quas quidem aliis quibuslibet vetustiores esse pro certo habebat. Addit autem litteras esse custodes rerum, ut pote quae res ipsas, earumque historiam ab interitu vindicant. Sed haec fusius explicantur a Josepho, cujus verba, paulo prolixiora quam ut hic referantur, in illius libro te legisse non pigeat (Joseph., init. lib. I. contr. App. pag. 1034. et seqq.) . Postremo subjunxit Tertullianus: Et puto, adhuc [Col.0795C] minus dicimus, ipsos, inquam, deos vestros, ipsa templa, et oracula, et sacra (Tertull. loc. cit.) , id est, libros

Moysis gentilium diis, templis, oraculis, et sacris esse longe vetustiores. Deorum enimvero originem, sicut infra dicemus, a Saturno repetendam esse opinatur. Non mirum itaque si hos deos libris Moysis posteriores esse affirmet. Verum his illis verbis, adhuc minus dicimus, ethnicis exprobare videtur quod deos suos eorumque cultum libris Moysis vetustiores esse, tam imperite quam falso, venditarent.

ARTICULUS V. Quam luculenter Tertullianus probaverit

antiquitatem librorum Moysis ex ejus aetate, qui coaevus fuit Inacho, et pluribus saeculis Danao, Trojanae cladi et Homero praeivit, ubi de Manethone, Beroso, Iromo, seu Hieronymo, et Josepho. [Col.0795D] Nemo certe diffitebitur librorum Moysis antiquitatem non posse clarius, quam ex illius aetate probari. Quamobrem Tertullianus veterum scriptorum testimonio fretus, quo ille tempore, et ante quos vixerit, hisce explicat verbis: Argivo, inquit, Inacho pariter aetate

est: quadringentis pene annis (nam et septem minus) Danaum et ipsum apud vos vetustissimum praevenit, mille circiter cladem Priami antecedit; possem etiam dicere quingentis amplius Homerum (Tertull. Apologet. cap. 19) . Primum itaque docet

[Col.0796A] Moysem Inacho fuisse coaevum. At in priore Apparatus nostri tomo ostendimus hanc communem fuisse veterum scriptorum ad Eusebium usque sententiam, quam nonnulli etiam hoc saeculo propugnare nisi sunt (tom. I. Apparat. pag. 385, 531, 836, 909 et 1342). Asseveranter vero Auctor noster adfirmat se opinionis suae plures habuisse sponsores et patronos. Ne quis autem putaret illud ab eo gratis adsertum, hos ipsos, ut paulo post videbimus, singillatim et nomine suo appellat. Praeterea horumce scriptorum auctoritate fultus, asseverat Moysen 393 annis praevertisse Danaum. At animum, quaeso, adverte utrum haec Tertullianus delibaverit ex Josepho, qui ibidem ab ipso post alios Scriptores citatur. Enimvero postea quam Josephus [Col.0796B] editam a Manethone Aegyptiorum chronologiam recensuit, eam his absolvit verbis: Οἱ καλούμενοι ποιμένες ἡμέτεροι πρόγονοι τρισὶ καὶ ἐννενήκοντα καὶ τριακοσίοις πρόσθεν ἔτεσιν, ἐκ τῆς Αἰγύπτου ἀπαλλαγέντες, τὴν χώραν ταύτην ἐπῴκησαν, ἢ Δαναὸν εἰς Ἄργος ἀφικέσθαι, καὶ τοι τοῦτον ἀρχαιότατον Ἀργεῖοι νομίζουσι.

476 of 843 Qui vocabantur pastores, id est nostri progenitores, ex Aegypto liberati ante tres et

1/4/2006 2:06 PM



πρὸ ἐτῶν τριακωσίων δεκατριῶν, ante [Col.0796C] trecentos et tredecim annos (Theoph. lib. III. ad Autolyc. pag. 131) , quam Danaus in Graeciam pervenerit. Etenim Theophilus, ut ex dictis patet, haud dubie scripserat, τριακοσίοις καὶ ἐννενήκοντα τρισὶ, trecentis et nonaginta tribus. Sed non satis perito scribae proclive fuit pro ἐννενήκοντα scribere δέκα. De hac nihilominus conjectura judicium aliorum exspectabimus. At certe ex his Theophili verbis facile agnosces cur Tertullianus Danaum apud ethnicos vetustissimum dixerit. Tum ille postea: Moyses mille, inquit, circiter annis cladem Priami, id est, Trojanum excidium antecedit (Tertullian. Apologet. cap. 19) . Ibi autem rursus vestigia premit Josephi, qui asseverat adeo antiquum esse Hebraeorum ex Aegypto egressum, [Col.0796D] ὡς ἐγγύς που προτέραν αὐτὴν τῶν Ἱλιακῶν ἔτεσι χιλίοις, ut annis pene mille Iliacum bellum praecedat (Joseph. lib. I. contr. Appion. pag. 1042) . Uterque vero adverbium adjecit circiter; nec immerito sane. Magna siquidem est de hoc temporis intervallo, ut alibi vidimus, sententiarum varietas. At, quaecunque a vero propius absit, certo certius est Moysem Iliacis temporibus longe esse antiquiorem (tom. I. Apparat. pag. 1345, 1347 et seq.) . Major adhuc est dissensio de Homeri aetate, quem annis post eamdem cladem Iliacam quingentis et amplius, atque idcirco 1500 ac pluribus annis post Moysem floruisse Auctor noster pronuntiat. Diversas autem hasce scriptorum opiniones recenset Tatianus [Col.0797A] (Tatian. orat. cont. Graec. pag. 166 et seq.) , et qui verba ejus retulit Eusebius (Euseb. lib. X. Praepar. Evangel. c. 11. p. 492. et seqq.) , nec non etiam Clemens Alexandrinus (Clem. Alex. lib. I. Stro. p. 326 et seqq.) , aliique et antiqui et recentiores, qui de veteribus scriptoribus, aut de chronologis et poetis, ac nominatim de ejusdem Homeri vita vel aetate disputationes, sive data opera, sive aliud agentes, instituerunt. Nos quoque de his auctorum dissidiis alibi disseruimus (Tom. I. Apparat. pag. 1278, 1347 et seqq.) Caeterum quoquo tempore floruerit Homerus, plane constat, uti Josephus recte arguit, nullam apud Graecos esse conscriptionem, quae hujus poetae operibus sit vetustior (Joseph. lib. I. contr. Appion. pag. [Col.0797B] 1034). Quin etiam si eidem Josepho credas, poemata illius non litteris consignata sunt, sed cantu recitata, quae ab aliis cum memoriter tantum collecta fuerint, multa in eis dissonantia comperiuntur. Ad haec vero, ille paulo ante dixerat alias nationes gloriari se a Phoenicibus et Cadmo, ut alibi etiam adnotavimus, habuisse antiquissimum litterarum usum (tom. I. Apparat. pag. 385. et seqq.). At nullus tamen, pergit Josephus, demonstrare poterit aliquod scriptum, quod a prisco illo tempore, vel in templis, vel in publicis anathematibus servatum fuerit: Moysis ergo libri caeteros omnes longo temporis, imo et saeculorum intervallo antecesserunt. Nihil autem, ait Auctor noster, probatu erat facilius (Tertullian. Apologet. cap. 19) . Sed quia hoc [Col.0797C] longius erat, nec poterat sine maxima a proposito suo digressione fieri, ideo censuit esse differendum. An vero his verbis aliam ea de re commentationem promittat, ac promissis steterit, quis certo asseverare audebit? Ne quis tamen illud ab eo temere prolatum diceret, palam omnibus ipse facit, unde et a quibus nominatim scriptoribus evidenter probetur. Primum enimvero citat antiquissima Aegyptiorum, Chaldaeorum, Phoenicum archiva, sive scrinia, in quibus scripturae, sive libri, eorum reponebantur. Gentes autem istas ideo nominibus suis vocat, quia Graeci, teste Josepho 477 of 843 (Joseph. ibid.), fatebantur antiquissimam rerum traditionem apud eos haberi. At, quia

1/4/2006 2:06 PM


478 of 843


gentes, et scriptores nominatim vocat, ex Aegyptiis Manethonem, Berosum ex Chaldaeis, a Josepho, ut paulo post notabimus, citatos; atque ex Phoenicibus Iromum Tyri regem, de quo postea fusius agendum. Si vero hi non sufficiebant, adjicit ipsorum sectatores Ptolemaeum Mendesium, qui sacerdos, inquit Clemens Alexandrinus, (Clemens Alexandr. lib. I. Strom.) ac post ipsum Eusebius (Euseb. lib. X. praepar. Evang. cap. 12. pag. 497) , regum Aegypti res gestas tribus libris [Col.0798A] exposuit: item Menandrum Ephesium, a quo actus et historiam regum Tyri conscripta esse Josephus (Joseph. lib. I. contr. Appion. p. 1042.) et Theophilus Antiochenus perhibent (Theoph. lib. III. ad Autolyc. pag. 132) . His adjungit Demetrium Phalereum, a Josepho adhuc citatum, tresque alios, regem Jubam, Appionem et Thallum, de quibus nos, in primo Apparatus nostri tomo et in superioribus dissertationibus, disputavimus. Denique: Et qui istos, ait Tertullianus (Tertullian. loc. cit,) probat aut revincit, judaeus Josephus, Antiquitatum Judaicarum vindex, in Antiquitatum videlicet Judaicarum libris, qui etiamnum in omnium manibus versantur. Verumtamen ille non his tantum libris istos, ut loquitur Auctor noster, scriptores [Col.0798B] probat aut revincil (ibid.); sed in aliis etiam, contra Appionem libris quos jam citavimus (Joseph. lib. I. contra Appion. pag. 1039. et seqq. pag. 1043. et seqq.) . In his siquidem plura retulit ex libris Aegyptiacorum, scilicet Manethonis Aegyptii, ac Berosi Chaldaei, ex quo prodierunt de astronomia et Chaldaeorum philosophia commentationes. Major itaque difficultas est de tertio scriptore, qui a Tertulliano cognominatur Iromus Phoenix Tyri rex. Nam in nostris manuscriptis codicibus, et antiquioribus Rigaltiana editionibus legitur: Hieronymus Phoenix Tyri rex. Sed quia nullum fuisse putabant Tyri regem nomine Hieronymum, in textu Tertulliani scribi maluerunt Iromus. Correctionis tamen hujus nullam rationem dederunt, nisi quaedam verba, [Col.0798C] ex fragmentis Menandri, a Scaligero editis, delibata. Sed longe potiori jure citare debebant Theophilum Antiochenum, a quo non solum eadem illa graeca verba citantur (Theophil. lib. III. ad Autolyc. pag. 131 et seqq.) , sed vocatur etiam Ἱέρωμος Τυρίων βασιλεὺς, Hieromus, Tyriorum rex. Eum autem esse testatur, qui plures ad Salomonem, et vicissim Salomon ad eum scripserat litteras, quae apud Tyrios servari ferebantur. Non inde tamen confici potest hunc regem aliquid de antiquitate Hebraeorum scripto tradidisse. Nonne etiam in Tertulliani textu legendum esse Hieronymi nomen hinc colligi potest, quod Josephus in primo Antiquitatum Judaicarum libro, ubi de longa primorum patriarcharum vita disserit, ibi post [Col.0798D] memoratos a se, quemadmodum ab Auctore nostro, Manethonem et Berosum, haec scripsit: Μώχος καὶ Ἑστιαῖος, καὶ πρὸς αὐτοῖς ὁ αἰγύπτιος Ἱερώνυμος, οἱ τὰ φοινικὰ συνταξάμενοι, συμφωνοῦσι τοῖς ὑπ᾽ ἐμοῦ λεγόμενοις. Mochus, Hestiaeus, et Hieronymus aegyptius, qui Phaenicum res prosecuti sunt, nobiscum consonant (Joseph. lib. I. Antiquit, cap. 4. pag. 11) . Hunc autem Hieronymum in eorum numero posuit, qui de longiori Noe et superiorum patriarcharum vita scriptum aliquid reliquerant. In primo tamen adversus Appionem libro observat Hieronymum ex iis scriptoribus unum esse, qui historias scribendo Judaicae gentis non meminit (Idem, lib. I. contr. Appion. pag. 1050) : Ἱερώνυμος γὰρ οὐδαμοῦ κατὰ τὴν ἱστορίαν [Col.0799A] ἐμνημόνευσε, καί τοι σχεδὸν ἐν τοῖς τόποις διατετριφὼς.

Hieronymus enim nequaquam nostri in historia meminit, licet pene ipsis locis nutritus esset. Fatetur itaque Hieronymum in hac lucubratione missas fecisse res Judaeorum,

tametsi incognitae illi non fuerint. Sed ibi eum Hecataeo opponit, a quo historiam de

1/4/2006 2:06 PM



humani aliquid ibi passus est, aut a librariis verba ejus depravata sunt, aut de regis Tyrii ad Salomonem epistolis, quemadmodum [Col.0799B] Theophilus Antiochenus, intelligendus est? Vide igitur quid tibi videatur probabilius, aut melius invenire queas.

ARTICULUS VI. De aliorum post Moysem sacrorum vatum aetate, et supputariis digitorum gesticulis, et censualibus conferendis. De aliorum post Moysis mortem sacrorum vatum nostrorum aetate Tertullianus (Tertullian. Apologet. cap. 19) sic adversus ethnicos pronuntiat: Caeteri prophetae etsi

Moysi posthumant, extremissimi tamen eorum non retrosiores deprehenduntur primoribus vestris sapientibus, et legiferis, et historicis. At ibi plures sane adhibet

improprios loquendi modos (Lib. de resarr. [Col.0799C] Christ. c. 45. libro adv. Valentin. c. 35). Primo siquidem dixit posthumant, id est, post Moysis mortem vixerunt; quo sensu alibi scripsit posthumat, et posthumatum. Secundo qui hic extremissimos, alibi postremissimos omnium: tertio retrosiores, id est, posteriores ac recentiores adpellavit. Verum, etiamsi his obsoletis ac barbaris vocibus utatur, apertus tamen est hic illius sensus: Caeteri prophetae nostri post Moysis quidem obitum vixerunt; sed eorum omnium ultimi non sunt posteriores graecis sapientibus, legiferis et historicis. Suam porro sententiam non alio probat argumento, nisi prolatis plurium auctorum nominibus: vel quia gentiles publicae eorum auctoritati repugnare et resistere non poterant; vel quia longius fuisset singula [Col.0799D] illorum testimonia hoc in libro describere, in quo brevitati consultum esse volebat. Si quis tamen illud quibusdam saltem confirmari postulet, is audiat Theophilum (Theophil. Antioch. libr. III. ad Autolyc. pag. 132 et seqq.) Antiochenum sic argumentantem: Ultimus, inquit, Prophetarum Zacharias censetur, qui tempora Darii regis attigit. Solon autem Atheniensis antiquissimus legislator tempore regum Cyri et Darii vixisse perhibetur. Caeteri ergo prophetae aliis legislatoribus vetustiores sunt, et multo magis Moyses, qui ante Jovem Cretensem atque ipsum, ut diximus, Trojanum bellum floruit. Nec id dixisse satis Theophilo fuit, sed exhibita ibi brevissima chronologia demonstrare nititur. [Col.0800A] Josephus vero de historicorum aetate hunc loquitur in modum (Joseph. lib. I. contr. Appion., pag. 1034.) : Οἱ μέν τοι τὰς ἱστορίας ἐπιχειρήσαντες συγγράφειν παρ᾽ αὐτοῖς, λέγω δὲ τοὺς περὶ Κάδμόν τε τὸν Μιλήσιον, καὶ τὸν Ἀργεῖον Ἀκουσίλαον, καὶ μετὰ τοῦτον εἴ τινες ἄλλοι λέγονται γένεσθαι, βραχὺ τῆς Περσῶν ἐπὶ τὴν ἑλλάδα στρατείας τῷ χρόνῳ προέλαβον: Qui autem historias apud eos (Graecos) conscribere tentavere, id

est, Cadmus Milesius et Acusilaus Argivus, et post hunc quicunque alii fuisse feruntur, paulum Persarum (Cyri et Darii) expeditionem praecessere (T. I. Apparat. pag. 1165 et

seqq. pag. 1355 et seqq.) . Nos vero de Graeciae sapientibus et eorum aetate in primo Apparatus nostri tomo disputavimus. De Moysis porro et aliorum prophetarum tempore egimus non solum in eodem citati Apparatus nostri loco, [Col.0800B] sed in superiori etiam de Lactantii operibus dissertatione. (Dissertat. in Lactant. cap. II. art. 1. et 2.) 479 of 843 Denique Tertullianus certiores nos facit ad recte designanda illorum omnium et

1/4/2006 2:06 PM


480 of 843


motus, quibus antiqui solebant annos resve alias numerare. De longaevi siquidem Nestoris annis cecinit Juvenalis (Juvenal. satyr. 10. v. 240) : Felix nimirum, qui per tot saecula mortem [Col.0800C] Distulit, atque suos jam dextra computat annos. Plinius vero narrat simulacrum Jani factum fuisse digitis eo modo figuratis, quo 365 dierum numerus indicabatur (Plin. lib. XXXIV. Hist. natur. cap. 7. pag. 182) . Scriptum quoque ab Hieronymo legimus (Hieronymo. lib. I. adv. Jovin. pag. 146) : Centesimus

numerus de sinistra transfertur ad dexteram, et iisdem quidem digitis, sed non eadem manu, quibus in laeva nuptae significantur et viduae, circulum faciens exprimit virginitatis coronam. At longe antea Apuleius, ubi de Pudentillae aetate disputat (Apul. Apologet. 2. post med. pag. 375) : Si triginta annos, inquit, pro decem dixisses, posses videri pro computationis gestu errasse, quos circulare debueris digitos aperuisse. Cum vero quadraginta quae facilius caeteris porrecta palma [Col.0800D] significantur, ea quadraginta tu dimidio auges, non potes digitorum gestu errasse, nisi forte triginta annorum Pudentillam ratus, binos cujusque anni consules numerasti. Tertullianus itaque significat opus esse majori otio, et longiori ab instituto suo digressione, ut illis digitorum gestibus aetas tot scriptorum ac prophetarum computetur.

At, praeter hanc aliasque annos dinumerandi difficultates (Tertullian. Apologet. cap. 19) , Graecorum etiam, ait ille, censuales conferendi. Nemo sane non videt ibi nomen libri vel codices subaudiri. Censuales autem eos vocat libros, in quibus acta et rerum gestarum annales a scribis et notariis publicis, vel aliis descripta erant. Nos vero hos libros, [Col.0801A] diari, eta magis vulgari nomine publica scribarum registra nuncupamus. Caeterum, tametsi Tertullianus tot ad probandam sacrae Scripturae antiquitatem argumenta breviter exposuerit, quisquis tamen illorum pondus et robur se intelligere negat, is se ipsum occaecare voluisse videtur. Quapropter totam hanc disputationem melius absolvere non possumus, quam his ipsius ad gentiles alio in libro verbis (Tertull. lib. de Testim. anim. cap. 5) : At enim cum divinae Scripturae, quae penes nos, vel

Judaeos sunt, in quorum olea et oleastro insiti sumus, multo saecularibus litteris non modica tantum aetate aliqua antecedant, ut loco suo edocuimus ad fidem earum demonstrandam: etsi haec eloquia de litteris usurpavit anima, utique de nostris credendum [Col.0801B] erit, non de vestris; quia potiora sunt ad instruendam animam priora, quam postera, quae et ipsa a prioribus instrui sustinebant, cum etsi de vestris instructam concedamus, ad originem tamen principalem traditio pertineat, nostrumque omnino sit, quodcunque de nostris sumpsisse et tradidisse contigit vobis. Demum in Apologetico eosdem adhuc ethnicos sic alloquitur (Idem, Apolog., cap. 45, pag. 499) :

Sciatis ipsas quoque leges vestras, quae videntur ad innocentiam pergere, de divina lege, ut antiquiore, formam mutuatas. Et certe in aliis nostris dissertationibus abunde

ostendimus scriptores ethnicos ex sacris nostris libris plura delibasse, quae illi pravis erroribus suis plane corruperunt. At nemo est qui ex dictis non facile intelligat quam recte a Tertulliano nostro probata [Col.0801C] sit illorum antiquitas. Ad eorum vero auctoritatem explicandam nunc veniamus.

1/4/2006 2:06 PM



Non ex sola antiquitate Tertullianus summam Scripturae sacrae auctoritatem repetit, sed eo maxime quod divina sit, seu litteris tradita ab illis utique viris qui erant divino Spiritu afflati, ac futura certo praedixerunt (Ibid., cap. 20): Idoneum quippe testimonium divinitatis, ait ille, est veritas divinationis. Neque id ullus negare poterat, nec ipsi quidem gentiles, qui veros esse deos suos inde conficere conabantur, [Col.0801D] quia res futuras ab iis praenuntiatas esse autumabant. Christiani vero vim hujus argumenti, sic ab gentilibus usurpati, non aliam ob causam infirmabant, nisi quia aut falsae erant hujusmodi factitiorum deorum praedictiones, aut daemonum artibus et praestigiis excogitatae. Solus namque verus Deus, aut prophetae spiritu illius repleti, possunt futura certo praenuntiare. Atqui plurima, inquit Auctor noster, eodem modo jam facta cernimus, quo a sacris vatibus nostris praemonstrata fuerant. Brevi autem harumce praedictionum enumeratione illud comprobat (Ibid.). Nunc enim, ut ille ait, Terrae, quemadmodum a sacris Prophetis praedictum est, vorant urbes, id est, repentinis terrarum [Col.0802A] motibus et hiatibus urbes absorptae ac voratae sunt (Ibid.) Deinde: Insulas maria fraudant, quas videlicet maris fluctibus ac tempestatibus exhaustas videmus (Ibid.). Ad haec vero: externa, atque interna bella dilaniant, regnis regna compulsant, hoc est, bella in diversas partes scindunt non solum regna, provincias et urbes, sed cives etiam, atque affines, et sanguine conjunctos (Ibid.). Praeterea:

fames, et lues, et locales quaeque clades, et frequentiae pleraque montium vastant. Melius in exemplaribus nostris et antiquis editionibus, plerumque mortium vastant (Ibid.). Frustra enim aliqui ad vocem montium confirmandam contendunt ea significari leones,

ursos, aliasque id genus belluas, quibus montes frequentantur, vastanturque campi. Nam de hominum Auctor noster loquitur mortibus, quae lue, [Col.0802B] fame, aliisque hujuscemodi cladibus frequentissime accidunt.

Pergit autem ille: Officia temporum et elementorum munia exorbitant (Ibid.), id est, solitus quatuor anni tempestatum, ac statutus elementorum ordo confunditur, quod improprio dixit verbo exorbitant. Quin etiam Monstris et portentis naturalium forma turbatur. Quidam autem ibi monstra a portentis sic distingui volunt, ut monstra in hominibus animalibusque sint, portenta vero in rebus inanimatis. Sed ii non satis procul dubio attenderunt, quod scripsit Cicero informatas deorum notiones praeter naturam hominum pecudumque portentis (Cicer., lib. II de Natur. deor. pag. 215, lin. 45) . Et alibi:

An vero illa nos terrent, si quando aliqua portentosa aut a pecude, aut ex homine [Col.0802C] nata dicuntur (Lib. II de Divinit. p. 247, lin. 16) ? Portentum igitur non magis de inanimatis rebus dicitur, quam de hominibus et pecudibus, in quibus membrum aliquod praeter naturam plane deformatur, aut redundat, aut deficit. Portentum tamen a monstro si quando Tertulliani verbis revera secerni nobis probetur, protinus cedemus.

Quid plura? Humiles, ait ille, sublimitate, sublimes humilitate mutantur (Tertullian. Apologet., cap. 20, pag. 390) ; sive, hominum status et conditio ita commutatur, ut a sublimi ac summa ad humilem et infimam atque versa vice, aut decidant aut conscendant. Denique: justitia rarescit, et iniquitas crebrescit; bonarum omnium disciplinarum cura torpescit, apud ethnicos videlicet, qui christianam religionem oderant, [Col.0802D] vel aspernabantur. Nam postea manifestum ipse, ut suo loco videbimus, cuilibet fecit a Christianis excultam disseminatamque fuisse justitiam, pietatem, sanctitatem, curamque bonarum omnium disciplinarum. Porro autem clades, 481 of 843 calamitates, rerumque perturbationes, quas Auctor noster recenset, a sacris nostris

1/4/2006 2:06 PM


482 of 843


contr. Faust. Manich., cap. 7, pag. 255, tom. VIII) . Sed illum plura de his ibi [Col.0803A] disputantem adire poteris. De mundi vero cladibus, quas Tertullianus a sacris nostris vatibus praedictas esse dixit, inferius cum eo agendum. Dissimulare tamen non possumus aliis longe clarioribus sacrae Scripturae verbis futura praenuntiari. Tales enimvero sunt plures de venturo Christo, ejusque vita, miraculis, morte, et ad vitam regressu praedictiones, quae ab Auctore nostro et Lactantio, ut in superiori dissertatione ostendimus, accurate referuntur (Infra, cap 9, art. 2; Dissertat. in Lactant. cap. 8, art. 1 et 2) . Verum ipse Tertullianus noster arbitratus est, nec jure quidem immerito, ea quae nunc memorat, ad probandam sacrae Scripturae divinitatem sic sufficere, ut aliis opus non esset, nec exemplis, nec probationibus. [Col.0803B] Neque objici poterat illas a Christianis occultatas, nec ethnicos habuisse easdem legendi et examinandi facultatem. Quamvis enim summae Christianis religioni fuerit sacrae sua mysteria alios omnes, et ipsos etiam catechumenos celare; divinae tamen Scripturae libros, nec abscondebant, nec abscondere poterant. Quamobrem Tertullianus ethnicum hominem sic compellat: Inspice Dei voces, litteras nostras, quas neque ipsi supprimimus, et plerique casus ad extraneos transferunt (Tertullian. Apolog. cap. 31, pag. 446) . Nonne autem his verbis litteras nostras, omnes generatim designat libros non solum prisci, sed novi etiam Testamenti, quod alicubi supplementum veteris Instrumenti appellavit (Tertull., lib. adv. Hermog. cap. 20) . Christiani itaque non supprimebant hasce sacras litteras; [Col.0803C] et quamvis illas occultare voluissent, ad extraneos tamen, hoc est ethnicos, variis casibus transferebantur. Praeterea, libri veteris Testamenti ab ipso Philadelphi tempore ex hebraica in graecam linguam, uti diximus, conversi, in eorumdem ethnicorum venerant manus, poterantque eas legere, et agnoscere, utrum omnium illorum viderent effectum, quae in eis praenuntiata fuerant. At, tametsi gentiles, aut incuria, aut pervicacia hos sacros libros non legissent, nihilominus Christiani manifestissime demonstrabant veras fuisse vaticinationes, quas in eis longo antea tempore praedictas videmus. Denique Prophetae, quorum voces hisce in libris descriptae sunt, mirandis virtutibus et miraculis, uti supra observatum est, sua et verba et [Col.0803D] documenta invictissime stabiliverunt, confirmaveruntque. Tertullianus itaque ex his, quae in hoc et superioribus articulis dicta sunt, recte concludit divinam esse sacrarum nostrarum Scripturarum auctoritatem, quas idcirco divinas litteras ac sanctas voces appellat (Apologet. cap. 39, pag. 469) , et asserit ex fide et antiquitate harum divinarum litterarum veritatem nostrae religionis ejusque documentorum certissime demonstrari (Ibid. cap. 46, pag. 501) . Quae autem ab illo in his, quos prae manibus habemus libris tradita et asserta sint, nunc diligenter investigare ac perscrutare conemur.

CAPUT VII. De Deo divinisque ejus perfectionibus et attributis, ac

quot qualesve gentilium philosophorum de illo dissensiones et errores.

1/4/2006 2:06 PM


483 of 843


ARTICULUS PRIMUS. Examinatur sextuplex argumentum, quo

Tertullianus Deum existere demonstrat, videlicet sacrarum Scripturarum auctoritate, gentilium philosophorum consensu, ipsiusmet Dei operibus, intimo mentis humanae sensu et conscientia, infinitis Dei perfectionibus, ac publica et saepius repetita daemonum a Christianis adjuratorum confessione.

Ea est christianae religionis perfectio, ut, ad illius [Col.0804B] veritatem et aliarum quarumcunque falsitatem demonstrandam, sola, simplex, nudaque, ut recte ait Tertullianus, sufficiat doctrinae ejus expositio. Nihil enim in ea occurrit, quod naturali omnium hominum lumini ac rectae rationi plane non congruat. Praecipua autem ejus capita auctor noster exponit, atque ab eo orditur, quod caeterorum omnium fundamentum est, videlicet ab ipso Deo, qui a Christianis colitur et adoratur. Variis itaque argumentis illum existere, et unicum esse, plane ostendit. Primum enim is, inquit, ipse est, quem singulae fere omnes sacrarum nostrarum Scripturarum paginae unicum, et nullum prorsus alium, esse Deum apertissime asserunt ac renuntiant (Tertull. Apologet. cap. 17 et seqq., pag. 375) . Atqui [Col.0804C] jam probavimus divinam esse ejusdem sacrae Scripturae auctoritatem. Quod ergo de unico Deo, reipsa existente, tam saepe quam perspicue praedicat, hoc certe verissimum est. Scriptores siquidem divino, uti vidimus, Spiritu afflati, nec mentiri possunt, nec in ullum umquam nos inducere errorem. Si quis autem ethnicus aliquos sacrae Scripturae libros vel breviter percurrendi laborem recuset, is saltem eorum initium ac prima Geneseos verba legat, atque iis disertissime proditum comperiet, quod dixit Tertullianus, unicum omnino esse Deum: Qui totam

molem istam, cum omni instrumento elementorum, corporum, spirituum, verbo, quo jussit, ratione, qua composuit, virtute, qua potuit, id est, qua ad mundum creandum revera pollebat, de nihilo expressit (Ibid.). [Col.0804D] Minutius autem Felix, uti in alia

dissertatione animadvertimus, quaedam ex his verbis mutuatus est, sed haec praetermisit, quae videntur obscuriora: Cum instrumento elementorum, corporum, et spirituum. (Dissertat. in Minut., cap. 21, art. 5) . At nihil aliud haec significant, nisi totum mundum et ea omnia quibus componitur, nimirum elementa, corpora, et spiritus creata fuisse ab omnipotente Deo, quem idcirco existere necesse penitus est. Porro autem Tertullianus, hisce verbis, non ad ea tantum alludit quae initio Geneseos, sicuti dicebamus, scripta sunt, sed alia etiam sacrae Scripturae loca, quibus vates divini coelos verbo Dei firmatos, et mundum omnem ipsius sapientia ac potestate ex nihilo [Col.0805A] factum esse praedicant. At quia Hermogenes et alii nonnulli haeretici, et gentiles somniaverunt, mundum non ex nihilo, sed ex materia praeexistente ipsique Deo coaeterna conditum, hinc Tertullianus falsam hanc opinionem peculiari in libro, adversus eumdem Hermogenem composito, invictis rationum momentis radicitus evellit. Sed jam plura, quibus hic error a Lactantio destruitur, argumenta a nobis alibi explicata sunt. Recte ergo inde Tertullianus noster sic disputat: Dubitabitur, credo, de Dei viribus, qui

tantum hoc corpus mundi de eo quod non fuerat, non minus quam de morte vacationis et

1/4/2006 2:06 PM



sibi materia, sed ex nihilo creavit mundum. At summae et infinitae est potestatis aliquid, ac quod longe majus est, totum mundum ex nihilo creare. Deus igitur omnipotens mundi creator existit. Atque haec prima est Tertulliani argumentatio, qua ex sacrae Scripturae auctoritate, cui nemo, uti diximus, ne gentilis quidem homo, refragari potest, recte demonstrat Deum reipsa existere. Antequam vero ad alia progrediamur, observare juvat in citato ejusdem Tertulliani textu pro libito sublatum à Rigaltio nomen animarum tanquam supervacaneum, ac pro imposuit scriptum composuit. Nam [Col.0805C] huic correctioni, cujus nullam reddidit rationem, omnes manuscripti et antiquiores editi codices plane adversantur. Deinde vero, nonne Auctor noster poterat verbo imposuit abuti, quo significantius exprimeret, quod antea dixerat, mundum a Deo creatum ex nihilo, ac tanquam supra mortem vacationis et inanitatis impositum? Potuit etiam per quamdam emphasim adjicere nomen animarum, ut luculentius significaret Deum non modo corporum, sed etiam animarum esse revera animatorem et creatorem. Secundum Tertulliani argumentum desumitur ex communi omnium pene gentilium philosophorum consensu, qui, licet in definienda Dei natura non parum a se invicem, ut paulo post ostendemus, dissentiant, eum tamen revera existere volentes nolentes confessi [Col.0805D] sunt (Idem, cap. 47, pag. 516; Infr. hoc cap. art. 4; Dissertat. in Minut. cap. 4, art. 1, et in Lactant. cap. 12, art. 1) . Sed de hac illorum sententia alibi fuse disputavimus, nec ea quae ibi diximus nunc repetenda sunt. Tertium unius Dei existentis argumentum petit Tertullianus ex ejus operibus, quae sicut nullus, nisi plane desipiat, non potest non agnoscere, ita nec diffiteri unum Deum esse illorum auctorem. Nam mundus, uti recte ait Tertullianus, ab illo factus est, In ornamentum majestatis suae (Tertullian. Apologet. cap. 17, pag. 375) . Quid vero illud est in divinae majestatis ornamentum, nisi in illius probationem et argumentum, quo ex mundi creatione divina ejus [Col.0806A] majestas et omnipotentia omnibus sane, etiam hebetioribus, fit manifesta et cognoscitur? Quamobrem Lactantius diserte postea dixit:

Qui solem rebus humanis clarissimum ac singulare lumen in argumentum suae unicae majestatis accendit (Lactant., lib. II divin. Instit. cap. 5, pag. 161) . Et certe sol, non casu aliquo, vel a se ipso, ratione penitus orbato, creatus est. Suo igitur lumine et splendore omnipotentem Deum auctorem suum demonstrat. De hac autem argumentatione in nostra de ejusdem Lactantii libris dissertatione egimus (Dissertat. in Lactant. cap. 12, art. 1).

Neque hoc tantum clarissimo solis lumine perstricti obtusiores mentis humanae oculi Deum agnoscere coguntur, sed ex aliis quoque ejus operibus: Tot ac tantis, inquit Tertullianus, quibus continemur, [Col.0806B] quibus sustinemur, quibus oblectamur, quibus exterremur (Tertullian. Apologet. cap. 17, pag. 376) . Quid enim tot tantaque opera aliud clamant, nisi ab uno Deo esse edita, qui homines, aut beneficiis, aut terrore, ad sui cognitionem adducit? Atque inde profecto paulo post adjecit edita ab illo majestatis suae signa per imbres, haud dubie generalis diluvii, per ignes, ac eos potissimum quibus urbes Sodoma et Gomorrha consumptae fuerunt. A quo enim, obsecro te, haec fieri potuere, nisi a Deo judice aequissimo, qui ab impiis et consceleratissimis hominibus debitas criminibus poenas repetebat? 484 of 843 Alia vero sunt adhuc, quibus, ut ait Tertullianus, exterremur, nimirum fulgura, fulmina,

1/4/2006 2:06 PM



respondet ideo haec fieri, ut exterreamur, hoc est, Deum verum illorum auctorem timeamus, atque eo timore, quem homini innatum esse alibi demonstrat, agnoscamus illum reapse existere, qui eosdem impios aliosque sceleratos pro merito castigare potest (Idem, lib. de Testimon. anim. cap. 2) . Porro autem alibi ostendimus, etiamsi infirmae ac caecutienti hominum menti non omnino comperta sit [Col.0806D] infinita Dei magnitudo, quorumdamque ejus operum caussa, ex ipsius tamen effectibus, nemini incognitis, manifestissime demonstrari illum existere, et quem ob finem omnia fecerit. Jam vero non quaerimus cur aut quomodo omnia ab illo fiant, aut facta sint, sed utrum ipse existat atque id ex ejus operibus agnoscatur. In aliis autem nostris dissertationibus plane ostendimus quam certo et evidenter Deum existere inde demonstretur, et quam imbecilla sit ethnicorum argumentatio, qui illud ideo negabant, quia ipse Deus videri non potest (Dissert. in Minut. cap. 5, art. 1, et cap. 6, art. 1) . Quarta Dei revera existentis demonstratio a Tertulliano ducitur ex intimo animae humanae sensu, sive [Col.0807A] ejus testimonio, ipsaque hominis conscientia. Visne, ait ille, ex animae ipsius testimonio comprobemus: quae, licet carcere corporis pressa,

licet institutionibus pravis circumscripta, licet libidinibus et concupiscentiis evigorata, licet falsis diis exancillata, cum tamen resipiscit, ut ex crapula, ut ex somno, ut ex aliqua valetudine, et sanitatem suam patitur, Deum nominat, hoc solo, quia proprie verus hic unus Deus, bonus, et magnus; et: Quod Deus dederit, omnium vox est; judicem quoque contestatur illum: Deus videt; et: Deo commendo; et: Deus mihi reddet (Tertull. Apolog.,

cap. 17, p. 376 et seq.) . In hoc autem auctoris nostri textu quaedam Rigaltius more suo immutavit et addidit. Primum enim ex sola, sed forsitan non prorsus infelici, Latinii conjectura, pro verbo patitur, emendatum scriptumque [Col.0807B] voluit, potitur, hoc est, inquit, dum est compos sanae mentis. Et certe nomen sanitas accipitur aliquando pro bono statu mentis, atque apud bonos auctores legimus potiri gaudia. In duobus autem recentioribus codicibus scriptum est pascitur. Quid vero, si Tertullianus minus latine loquendo dixerit patitur sanitatem, videlicet nondum integram?

Quidquid sit, videtur Rigaltius privata auctoritate his verbis: Hoc solo, quia proprie hic unus Deus, bonus et magnus, istaec subrogasse: Hoc solo, quia proprio Dei veri. Deus magnus, Deus bonus. Sed nonne satis perspicua erant manuscriptorum codicum verba, nec his minus clara? Sed fac obscuriora esse, numquid idcirco manus inferenda veteris scriptoris textui, ut pro libito corrigatur, nec amplius illius sit? [Col.0807C] Non hoc autem tantum in libro Tertullianus noster hac adversus ethnicos argumentatione utitur, sed eam quoque fusius acriusque urget toto in libro de Testimonio animae adversus gentes, ubi docet hoc ipsum ejus testimonium esse omni litteratura

notius, doctrina agitatius, omni editione vulgatius, toto homine majus, id est, totum quod est hominis (Idem, lib. de testim. anim. cap. 1) . Alia autem ejus verba alibi citavimus,

palamque fecimus idem argumentum adhiberi a Minutio Felice, Cypriano, Arnobio et Lactantio, qui, Auctoris nostri vestigiis inhaerentes, hujus argumenti vi ac pondere omnes falsorum deorum cultores atheosque obruerunt (Dissertat. in Minut., cap. 2, art. 5, et cap. 3, art. 3; Dissertat. in Arnob. cap. 5, art. 1, et Dissertat. in Lactant. cap. 12, art. 1). 485 of 843 [Col.0807D] Quapropter illa hic non repetenda censemus, sed illud duntaxat

1/4/2006 2:06 PM



si homo non nascitur, sed fit christianus, ergo ejus anima naturaliter christiana non est. Verum Tertullianus, qui paucas inter lineas sibi procul dubio non contradixit, prioribus verbis nihil aliud significat, nisi animae humanae [Col.0808A] naturaliter insitam esse veri Dei notionem, quae totius christianae religionis est fundamentum. Alia autem omnia illius mysteria et documenta non cognoscit, quin prius ab aliis doceatur. Atque ita quidem Christiani fiunt, non autem nascuntur, quamvis naturaliter unum Deum agnoscant et invocent. Visne illud tibi ex ipsomet Tertulliano probari? Ad Nationes ille scribit Liberum Patrem cum suo sacro ab urbe Roma totaque Italia auctoritate senatus ejectum, eversasque Serapidis, Isidis et Harpocratis statuas. At hanc inde elicit conclusionem: Habetis igitur in

majoribus vestris, etsi non nomen, attamen sectam christianam, quae deos negligit

(Tertull. lib. I ad Nation. cap. 10, pag. 573) . Videsne ob hoc solum factum quosdam gentiles sectae christianae nomine [Col.0808B] ab eo appellari? Eadem itaque ratione anima naturaliter christiana dici potuit, quae conscientiae suae testimonio, naturalique lumine ac motu verum unicumque Deum agnoscit. Sed a nobis jam observatum est his plane similia a Minutio Felice proferri (Dissertat. in Minut., cap. 13, art. 4) . Jure igitur merito Tertullianus inde, et ex iis omnibus quae hactenus probaverat, sic concludit: Haec est summa delicti nolentium recognoscere, quem ignorare non possunt (Apol., c. 17, pag. 376) . Eadem plane est Cypriani, ejus discipuli et sequacis, conclusio: Atque haec est summa delicti nolle agnoscere, quem ignorare non possit (Cyprian., lib. de idolor. Vanit., pag. 15) . Nemo quippe potest ignorantiam excusare Dei, quem tot argumentis et intimo cordis animaeque sensu [Col.0808C] agnoscere compellitur. Maximum igitur delictum, imo vero summum omnium delictorum est nolle Deum recognoscere, qui a nemine, nisi penitus excors et amens sit, potest ignorari. Quinta divinae, ut aiunt, existentiae demonstratio his includitur verbis, quibus Auctor noster illam ex infinitis Dei perfectionibus elicit conclusionem: Ideo, inquit, Deus verus et tantus est (Ibid.). Nonne enim hunc argumentatur in modum? Veri Dei nomine is intelligitur, cujus infinitae sunt perfectiones, et quo nihil majus aut perfectius excogitari potest; non enim esset verus Deus, si tantus non esset: at is, qui infinitas perfectiones in se complectitur, a se profecto habet, et quod existat, et quod aliis tribuat ut sint et existant; cum enim ea sit rerum omnium creatarum [Col.0808D] series, ut posteriores ab antiquioribus originem, qua existunt, acceperint, debuit ante omne tempus esse aliquis, qui a nullo, sed potius a se ipso habuerit quod existat, et rebus quibusque creatis eas omnes quibus praeditae sunt, perfectiones largiatur: at ille ideo est verus, quia tantus est. In suo autem adversus Marcionem libro ex summa Dei perfectione concludit illum esse unicum, ita ut non existeret, si non esset unus. Audias velim quae sit ejus argumentatio: Deus cum summum magnum sit, recte veritas nostra pronuntiavit: Deus,

si non unus est, non est. Non quasi dubitemus esse Deum, dicendo: Si non unus, non est; sed quia quem confidimus esse, id eum definiamus esse, quod si non est, Deus non est, summum scilicet magnum. [Col.0809A] Porro summum magnum unicum sit necesse est: ergo et Deus unicus erit, non aliter Deus, nisi summum magnum, nec aliter summum magnum, nisi parem non habeat, nec aliter parem non habens, nisi unicus fuerit (Idem., lib. I advers. Marcion., cap. 3) . Sextam et ultimam qua Deus existere probatur demonstrationem Tertulliano suppeditavit 486 of 843 summa ac mira Christianorum ad daemones expellendos potestas, contra quam quilibet

1/4/2006 2:06 PM



[Col.0809B] Christi venerabantur. Atqui omnis ista, ait Tertullianus, confessio illorum,

qua se deos negant esse, quaque non alium Deum respondent praeter unum, cui nos mancipamur, satis idonea est ad depellendum crimen laesae maxime romanae religionis,

quae non verum et unicum, sed falsos utique deos venerabatur (Tertullian. Apologet., cap. 24, pag. 416) . Nam omnes profecto ethnici daemonibus, verum contra semetipsos confitentibus, debebant credere, qui mentientibus credebant. Nemo siquidem, ut recte ille arguit, ad suum dedecus mentitur, quin potius ad honorem. Magis fides proxima est adversus semetipsos confitentes, quam pro se ipsis negantes (Ibid., cap. 23, pag. 415) . Tam publicum enimvero testimonium nemini plane dubium suspectumque esse poterat. Quamobrem illud, pergit Auctor [Col.0809C] noster, solebat ex ethnicis facere christianos (Ibid.). Ecquis enim homo poterat tam certam claramque testificationem respuere, nisi cui falsa praejudicia aut privatae utilitates rationis lumen penitus eripuerant? Jure igitur merito Auctor noster summam redarguit iniquitatem gentilium, qui Christianos accusabant laesae romanae religionis, eosque contra conscientiam, totque ac tanti ponderis demonstrationes, ad falsos deos colendos negandumque verum Deum quibuslibet suppliciis adigere nitebantur.

ARTICULUS II. De perfectionibus sive attributis Dei, ac quo sensu a

Tertulliano dicatur hominibus cognitus, quamvis sit invisibilis, incomprehensibilis, inaestimabilis; quae hujus veri Dei et vivi scientia, sapientia, et aeternitas.

[Col.0809D] Deum esse perfectissimum inde Tertullianus recte colligit, quod mundum et omnia qua in eo sunt, sicut in superiore articulo vidimus, ab illo creata fuerint. (Tertullian. Apologet., cap. 11). Etenim imperfectum, inquit ille, non potuit esse, quod perfecit omnia, id est, quia Deus a se ipso est, et caetera omnia fecit, nihil prorsus imperfecti, sed omnes omnino perfectiones habeat, necesse est. Tantae autem illae sunt, humanique ingenii imbecillitatem adeo superant, ut invisibilis sit (Ibid., cap. 17, pag. 375) , ait Auctor noster, id est, humanis oculis [Col.0810A] videri non possit. Nam ut ipse in Exodo loquitur (Exod., cap. XXXIII, 20) : Non enim videbit me homo, et vivet. Addit vero Tertullianus, etsi videatur, hoc est, tametsi homines allatis supra argumentis ac (Art. super.) demonstrationibus illum revera existere mente videant et cognoscant.

Incomprehensibilis quoque est, pergit Tertullianus. (Tertullian., ibid.) Nam ut fatetur

Clemens Alexandrinus (Clem. Alexandr., lib. V Strom., pag. 548) : Δῆλον μηδένα ποτὲ δυνάσθαι παρὰ τὸν τῆς ζωῆς χρόνον τὸν Θεὸν ἐναργῶς καταλαβέσθαι. Neminem unquam posse per hoc vitae tempus Deum perspicue comprehendere. Quibus uterque verbis significat infinitas Dei perfectiones ab hominibus, vitam hanc mortalem viventibus, 487 of 843 non posse clara distincta idea et notione plane [Col.0810B] penitusque comprehendi.

1/4/2006 2:06 PM


488 of 843


μονῇ Θεὸν ἰδεῖν συγκεχώρηται. Sed ipse se ipsum ostendit: ostendit autem per fidem, qua sola Deum videre concessum est. Nonne vero uterque ad haec collineavit Matthaei verba (Matth. XI, 17) : Nemo novit Filium, nisi Pater, neque Patrem quis novit, nisi Filius, et cui voluerit Filius revelare. Aut ad illa Joannis (Joan., cap. I, 18) : [Col.0810C] Deum

nemo vidit unquam. Unigenitus Filius, qui est in sinu Patris, ipse enarravit.

Pergit Auctor noster: inaestimabilis, etsi humanis sensibus aestimetur, id est, in hoc recte ab hominibus aestimetur, quod sciunt eum esse inaestimabilem (Tertullian. Apologet., cap. 17, pag. 375) . Ipse enim mox addidit: Hoc est quod Deum aestimari facit, dum aestimari non capit, perinde ac si dixisset: Tunc Deum recte aestimamus, cum fatemur nec à nobis, nec ab ullo homine posse pro merito aestimari. Horum omnium rationem si ab illo postules, hanc ille ibidem reddet: Quod videri

communiter, quod comprehendi, quod aestimari potest, minus est oculis quibus occupatur, et manibus quibus contaminatur, et sensibus quibus invenitur, hoc est,

quidquid oculis [Col.0810D] corporeis communiter cernitur, manibus tangitur, aut sub alios sensus cadit, illud his omnibus sensibus minus est, inferiorisque, quam Deus, ordinis (Ibid.). Nam quod immensum est, quemadmodum Deus, soli sibi notum est (Ibid.). Immensi autem nomine illud Tertullianus praecise non intelligit, quod ubique et in omni loco existit, sed quod est infinitum. Eo quippe sensu a bonis auctoribus dicitur immensus labor, et dolor immensus, vel immensa cupiditas. Deus itaque, utpote infinitus, a se solo quantus est cognoscitur (Ibid.). Atque ita illum, ut rursus, ait Auctor noster, vis magnitudinis, et notum hominibus objicit, et ignotum (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 5, art. 1; Dissert. in Lactant. cap. 13, [Col.0811A] art. 1). Tanta enimvero est ejus magnitudo, et divinae illius naturae excellentia, ut, etsi homines certo certius noverint illum existere, capere tamen non possint quantae qualesque sint omnes ejus perfectiones. Sed de his omnibus jam disputatum est in superioribus nostris dissertationibus. Neque porro haec tantum negativa, ut aiunt, Dei attributa a Tertulliano asserta animadvertimns, sed plura quoque alia, quae affirmantia vocantur (Tertullian. Apologet., cap. 30, pag. 441) . Deum etenim verum et vivum appellat, atque ita illum gentilium diis falsis et mortuis opponit. Deinde vero docet ipsum esse omnium speculatorem, cujus infinita est scientiae plenitudo, et cui nihil prorsus ulla latebrarum difficultate latere unquam [Col.0811B] potest (Ibid., cap. 45, pag. 500) . Non in solo autem Apologetico, sed alio quoque in libro divinam hanc scientiam praedicat. Ab illo enim haec alibi scriptis tradita legimus (Idem. lib. de Poenit. cap. 3) : Neque si mediocritas humana facti solum judicat, quia voluntatis

latebris par non est, idcirco crimina ejus etiam sub Deo negligamus. Deus in omnia sufficit. Nihil a conspectu ejus remotum, unde omnino delinquitur. Omnes igitur humani cordis intimos et occultiores recessus penetrat; atque caetera proinde omnia, quaecunque sint, perfecte cognoscit.

Nec minus asseveranter pronuntiat eum ab aeterno esse rationalem, qui Verbum, ut infra fusius ostendetur, Sermonem, Sophiam, Sapientiam protulit; ac mundum verbo, ratione et sapientia molitus, creavit [Col.0811C] ex nihilo, atque idcirco omne tempus antecessit, et aeternus est (Idem, Apologet., cap. 17, pag. 375; cap. 11, pag. 332) . 1/4/2006 2:06 PM


489 of 843


temporum collectione constet (Ibid., cap. 18, pag. 377) . Quapropter ille antea dixerat: Deus saeculum certis temporum dispositionibus et exitibus ordinavit. At id facere non poterat, [Col.0811D] nisi ante omne, ut ipse loquitur, tempus, atque idcirco aeternus fuerit. Neque dubites hanc esse illius mentem, qui alibi Christianorum nomine scripsit (Ibid., cap. 30) : Nos Deum invocamus aeternum. At ibi illum non modo aeternum praedicat, verum etiam omnipotentem, in cujus potestate sita sunt omnia.

ARTICULUS III. Ostenditur Tertullianum revera credidisse Deum

esse spiritum, nihilque habere corporei, et contraria argumenta solvuntur.

Quae de tot tantisque Dei perfectionibus et attributis hactenus exposita sunt, haec manifeste demonstrant illas esse summas, ac Deum a se ipso solo, et [Col.0812A] a nullo alio, habere quidquid ipse est. Atqui si nihil ei ex alio accidat, et perfectiones ejus sint infinitae, nec ab ullo unquam circumscribi potuerint, simplicissima procul dubio est illius natura, ac proinde spiritualis, et omnis corporeae concreationis expers. Nullum ergo habet corpus, quod utique partibus componitur, atque idcirco potest dissolvi, et imperfectum est. Sed quid necesse est aliqua argumentatione hanc probare Auctoris nostri doctrinam? Nonne id apertissime his praedicavit verbis (Tertullian. Apologet., cap. 21): Deum ediximus, propriam substantiam spiritum inscribimus? Et paulo post: Nam et

Deus spiritus.

Neque respondeas velim ibi spiritus nomine corpus aliquod, sed caeteris longe subtilius ab eo intelligi. [Col.0812B] Nam ibidem Verbum, Sermo et Filius Dei ab ipso dicitur ex sinu Patris sui aeterni prodiisse, de spiritu spiritus, et de Deo Deus (Ibid.). At certe illa aeterna, et ante omne corpus creatum, Dei prolatio nihil plane corporei admittere potest. Ipsa siquidem est Dei cogitatio et intelligentia, quae penitus incorporea, et mere spiritualis esse debet. Vere ergo Tertullianus credidit, Deum Patrem Filiumque ejus esse spiritum, qui nihil prorsus corporis et materiae quantumlibet subtilis habeat. Contra tamen nonnulli reclamant, nobisque objiciunt Tertullianum docuisse, quidquid est aut corpus esse, aut nihil, nec posse omnino aliquid inter utrumque medium assignari. Nam haec sunt ipsissima ejus verba: Omne quod est, corpus est sui generis. [Col.0812C] Nihil est incorporale, nisi quod non est (Idem, lib. de Carne Christi, cap. 11) . Generalis procul dubio est haec ejus propositio, ac proinde ab eo diserte definitur quidquid sit, sive Deus, sive quid aliud, eo ipso quod est, illud esse corpus. Cum tot igitur, uti vidimus, argumentis probaverit Deum unum et verum existere, eum utique revera corporeum esse credidit. Sed quid hac, inquient alii, aliave argumentatione opus est? Nonne de ipsomet Deo hunc loquitur in modum? Quis negabit Deum corpus esse, etsi Deus spiritus est? Spiritus

enim corpus sui generis in sua effigie. Sed et invisibilia illa quaecunque sunt, habent apud Deum et suum corpus, et suam formam, per quae soli Deo visibilia sunt (Idem,

1/4/2006 2:06 PM



molem, cum omni instrumento elementorum, corporum, spirituum (Idem, Apologet. cap. 17). Quid autem necesse erat ibi adjicere spirituum, si corpus et spiritum, unum idemque esse credidisset? Numquid respondebis corporum nomine significari corpora densa et crassiora, spirituum autem vocabulo corpora subtiliora ac tenuissima? Sed haec tantum diversae sunt corporum qualitates, quae [Col.0813A] poterant solo corporum nomine satis designari. At spirituum nomine non corporum qualitates, sed aliquid ab omni corpore discretum, significare procul dubio videtur. Quid vero, quod ille alio in libro rem spiritualem a corporali plane penitusque distinguit? Ubi enim de hominis, qui corpore, uti ille ait, et spiritu constat, peccatis delictisque disserit, aperte pronuntiat: Delictorum quaedam esse carnalia, id est, corporalia, quaedam vero spiritalia (Idem, lib. de Poenit. cap. 3) . Tum vero paulo post: Exinde

spiritalia et corporalia nominantur, quod delictum omne aut agitur aut cogitatur. Ut corporale sit, in facto est; quia factum, ut corpus, et videri et contingi habet. Spiritale vero, quod in animo est, quia spiritus [Col.0813B] neque videtur neque tangitur. Per quod intelligitur non facti solum, verum et voluntatis delicta vitanda. Fatetur itaque

duplicis generis esse peccata, nimirum corporalia, quae a corpore, non repugnante animo et voluntate, perpetrantur. Alia vero solius spiritus, quae sola admittuntur cogitatione et voluntate, ac sine ullo corporis ministerio. Quin etiam alios adhuc esse docet proprios animae nostrae actus, ab ejus corpore nequaquam dependentes, quibus non solum poena, sed praemium quoque debetur (Idem, lib. de Anim., cap. 58) . Atqui hos solius animae aut bonos aut malos actus, praemio aut poena dignos nec corpus, nec nihil, sed aliquid intermedium esse arbitrabantur. Ergo quaedam esse putavit, quae tantum spiritalia nec plane corporalia sunt. [Col.0813C] Ad secundam vero illius de Deo propositionem quod spectat, nonne, uti diximus, diserte affirmat ejus Filium esse ipsiusmet sapientiam, internum verbum et sermonem, sive intelligentiam, quae penitus incorporea planeque spiritalis est? Qui ergo id fieri potest, nisi Deus sit plane incorporeus ac spiritus? Ad haec vero, plane sufficit aliquam ab eo admitti substantiam spiritualem, inter coprus et nihil mediam. Nam si quae sit, hanc potissimum Deum esse quis diffitebitur? Instabis tamen ab illo nihil tertium inter corporale et incorporale agnosci. Etenim adversus Hermogenem ita argumentatur; Nisi fallor, omnis res aut corporalis aut

incorporalis sit, necesse est (ut concedam interim esse aliquid incorporale de substantiis duntaxat, [Col.0813D] cum ipsa substantia corpus sit rei cujusque): certe post corporale et incorporale nihil tertium. (Idem, ad Hermog., cap. 35) . Verum ibi incorporalia admittere potius, quam negare proculdubio videtur. Nam ibi ipsum, ut dictum est, refellit Hermogenem, qui materiam, etsi revera existentem, et corpoream et incorpoream esse effutiebat. Tertullianus vero, ut hoc vanae opinionis commentum funditus evertat, rem omnem dividit in corpoream et incorpoream. Itaque aliquam fatetur esse incorporalem. At si quae sit, prae caeteris certe omnibus Deus est.

Urgebis fortasse hanc divisionem ipsi omnino perfectam non videri. Non absolute siquidem id pronuntiat, sed adversario suo interim et gratis, nihilque [Col.0814A] adserendo, concedit aliquam substantiam esse incorpoream, quae tamen rei ipsius corpus est. Nihil ergo, nisi corporeum esse opinabatur. Sed animadvertas, velim, illum haerere duntaxat in hujus nominis, corpus, significatu. Non obscure tamen ibidem 490 of 843 explicat quid hoc nomine intellexerit: Ipsa, inquit, substantia corpus est rei cujusque.

1/4/2006 2:06 PM



ac illud esse dixerit, quod res ipsa et veritas est? De veteris quippe Testamenti [Col.0814B] figuris hunc scribit in modum (Paul. ad Coloss., II, 17) : Quae sunt umbra futurorum, corpus autem Christi, id est: Hae caeremoniae nihil aliud sunt quam umbrae illarum autem corpus, sive res ipsa et veritas est Christus, in quo adimplentur. Quamobrem in iis, quae nobis objecta sunt, Tertulliani nostri locis, ubi dixit omnem substantiam esse corpus, aut quidquid est hoc esse corpus, haud inconsulte ibi addidit sui generis, id est, substantiam esse sui generis, vel corporei vel spiritalis. Verum instabit aliquis, etiamsi hoc evidentissime probaretur, in dubium tamen vocari posse utrum Tertullianus aliquando existimaverit Deum esse corpus, ac postea animum mutaverit et sententiam. De illo namque Augustinus hunc loquitur in modum [Col.0814C] (August., lib de Genes. ad litter., cap. 26, pag. 273) : Tertullianus quia corpus esse

animam credidit, non ob aliud quod eam incorpoream cogitare non potuit; et ideo timuit ne nihil esset, si corpus non esset, nec de Deo voluit aliter sapere, qui sane quoniam acutus est, interdum contra opinionem suam visa veritate superatur. Quid enim verius dicere potuit, quam id quod ait quodam loco: Omne corporale passibile est (Tertul. lib. de Anim. cap. 7) ? Debuit ergo mutare sententiam qua paulo superius dixerat etiam Deum corpus esse. Neque enim arbitror eum ita desipuisse, ut etiam Dei naturam passibilem crederet, ut jam Christus non in carne tantum, sed in ipso Verbo, per quod facta sunt omnia, passibilis et commutabilis esse credatur, quod absit a corde christiano. [Col.0814D] Verum Petavius ab Augustino dissentit, nec censet Tertullianum secum pugnare, aut suam de Deo corporeo mutasse sententiam, tametsi omne corpus passibile, naturam vero Dei minime passibilem esse crediderit (Petav. tom. I, Theolog. dogmat., cap. 1, § 5 et seqq.) . Nam alias, inquit, rei corporeae, quam Deo tribuit passiones, sive alios motus et affectus. Marcioni siquidem irae motum in Deo esse neganti, atque objicienti illum, si aliquando irasceretur, corruptioni et morti fore obnoxium, respondet ipse Tertullianus passiones, sive motus, et sensus animi in Deo et homine iisdem revera nominibus appellari, sed tantum in utroque esse diversos quantum substantia et corpus a se invicem discrepant. Marcionem quippe [Col.0815A] his compellat verbis: Discerne substantias, et suos eis distribue sensus, tam diversos, quam substantiae exigunt, licet vocabulis communicare videantur (Idem, lib. II advers. Marcion., cap. 16) . . . . Quanta erit diversitas divini corporis et humani sub iisdem

nominibus membrorum, tanta erit et animi divini et humani differentia sub iisdem licet nominibus membrorum, quos tam corruptorios efficit in homine corruptibilitas substantiae humanae, quam incorruptorios in Deo efficit incorruptibilitas substantiae divinae.

Petavius itaque inde colligit Tertullianum existimavisse tam in Deo, quam in homine esse corpus, quemadmodum passiones sive sensus motus et affectus, sed eo discrimine, quod in homine corruptorii, in Deo autem incorruptorii sint. Nihil ergo repugnat, [Col.0815B] inquit ille, quominus stante Tertulliani opinione, Deus habeat corpus, quod non passibile quidem, sed incorruptorium esse putaverit. At expendas, velim, utrum Petavius perspectum omnino habuerit quo sensu Tertullianus acceperit illud passibilis nomen, quod a Deo excludit. Non enim aliud eo significare videtur, nisi quod aliquid imperfecti et commutabilis secum importat. Nonne ergo Augustinus recte dixit Tertullianum aut secum pugnare, aut mutasse sententiam, cum asseruit Deum esse corpus, et omne corpus esse passibile? Nam Deus perfectissimus, ac simplicitate 491 of 843 omnique perfectionum genere cumulatissimus est. Nihil igitur prorsus imperfecti habere

1/4/2006 2:06 PM



(August., lib. de Haeresib., cap. 86, pag. 25) : Tertullianus posset quoquo modo putari

ipsam naturam substantiamque divinam corpus, cujus partes, aliae majores, aliae minores valeant vel debeant cogitari, qualia sunt omnia, quae proprie dicimus corpora . . . sed potuit, ut dixi, propterea putari corpus Deum dicere; quia non est nihil, non est inanitas, non est corporis vel animae qualitas, sed ubique totus, et per locorum spatia nulla partitus, in sua tamen natura atque substantia immutabiliter permanet.

Mirum tamen nonnullis, quibus satis nota non sit [Col.0815D] Augustini modestia, fortasse videbitur, cur ille penitus affirmare non audeat hanc ipsam revera, sed quoquo modo posse putari Tertulliani fuisse sententiam. Jam enim ostendimus eum haud obscure declaravisse corporis nomine a se intelligi substantiam, quae quovis modo existit, et nihilo opponitur. Praeterea animadvertimus substantiam ab eo dividi in corpoream et incorpoream, id est, omnis omnino corporis expertem, et quae sit mere spiritalis. Atqui, si vel unam hujusmodi unquam esse arbitratus est, persuasum utique habuit Deum esse spiritum, et caeteris sane omnibus longe praestantiorem. Et certe summae illius perfectiones, atque infinita rerum omnium cognitio et scientia, a Tertulliano, sicuti paulo [Col.0816A] supra observavimus, tam luculenter vindicatae, nihil omnino corporei habere possunt. Nullum siquidem corpus, quantumvis tenue; nulla materia, quolibet motu agitata; nullae atomi, quovis concursu inter se cohaerentes, possunt rei alicujus, multo minus rerum omnium efficere cognitionem. Non potuit ergo Tertullianus Deo corpus, vel corporei aliquid tribuere, nisi hoc nomine, sicut vidimus, substantiam sui generis, id est, divini et spiritalis intellexerit. Sed his lucem adhuc ea afferent, quae capite sequente de Christi divinitate, ac postea de angelis ac daemonibus, atque anima humana, dicentur.

ARTICULUS IV. Quot qualesve fuerint gentilium philosophorum de

Deo dissensiones, Thaletis, seu Simonidis, qui de illo interrogatus, nihil respondere potuit; Platonicorum, qui omnia; Epicureorum, qui nihil curantem; Platonicorum, qui eum intra mundum; Stoicorum, qui extra positum; Platonis, qui mundi creatorem; Pythagorae, qui mundum increatum esse docuerunt; et utrum Tertullianus recte illorum opiniones explicaverit. [Col.0816B] Quanquam philosophi gentiles vel ratione naturali, vel ex sacris, ut ait Tertullianus, Scripturis agnoverint, vel agnoscere haud difficiliter potuerint unum duntaxat esse Deum (Tertullian. Apologet. cap. 47) ; inter se tamen, vel inanis gloriae vitio, vel disputandi libidine, de ipsa Dei natura, qualitate ac sede nunquam non digladiabantur: Quid enim [Col.0816C] Thales, ille princeps physicorum, auctoris nostri verba sunt, sciscitanti Craeso de Divinitate certum renuntiavit? Nihil plane, sed commeatus deliberandi saepe 492 of 843 frustratusest (Ibid., cap. 46; et lib. II. ad Nation. cap. 2,) . At Cicero, et qui eum, ut alibi

1/4/2006 2:06 PM



et Minutii opinio, ut percipiatur, inquirenda est Thaletis, Simonidis, et Croesi aetas. [Col.0816D] At juxta Eusebianum Chronicum, anno 1266 Thales Milesius physicus philosophus agnoscitur. Ad annum autem 1465, ea quae de Croeso memorantur, quomodo tentaret oracula, his fuere temporibus. Et duos post annos, Thales moritur. Duo itaque, ut notat Scaliger, Thaletes memorantur, quorum prior physicus philosophus Lycurgi et Orphei aetate, posterior post ducentos pene annos Croesi tempore floruisse perhibentur (Scalig. not. in Chron. Euseb., pag. 74) . Atqui Tertullianus de Thalete physicorum principe loquitur, qui duobus saeculis Croeso antiquior cum eo vivere, ac proinde illi respondere, non potuerat. Simonides autem in eodem Eusebiano Chronico vixisse traditur anno 1531. Ibi enim legimus: Pindarus [Col.0817A] et Simonides lyrici poetae insignes habentur. Postea vero ad annum 1542, Hieron., cujus Minutius Felix meminit, post Gelonem Syracusis tyrannidem exercebat. Quantum ergo prior Thales a Croeso distat aetate, tantum Simonides eidem Hieroni proximus esse dicitur. Huic igitur Simonidi magis, quam Thaleti physicorum principi, conveniunt citatae de Divinitate interrogatio et responsio. Ad haec vero Minutii opinio eo adhuc videtur probabilior, quod Ciceronis auctoritate stabiliatur. Neque dixeris plurimos in Eusebiano Chronico esse in assignanda illustrium virorum aetate errores; nam quicunque illi sint, nemo sane negabit Thaletis physici Croesique tempora magis a se invicem sejungi, quam ut simul vixisse dicantur. Nec est quod [Col.0817B] urgeas memorantem responsionem Thaleti philosopho et physicorum principi recte congruere, minime vero Simonidi, qui poeticae, ut alibi vidimus, operam dabat (Dissertat. in Minuc. Octav., cap. 3, art. 2; et tom. I. Apparat. pag. 1284) . Nam poetae apud ethnicos in theologorum habebantur numero. Denique Minutius, Ciceronis testimonio fretus, potuit Tertulliani, tametsi plura, sicut observavimus, ex ejus libris excerpserit, hanc corrigere de primo Thalete et Croeso opinionem. Et certe quomodo hic Thales de Divinitate interrogatus nihil respondere ausus fuisset, qui, sicut alibi post eumdem Ciceronem annotavimus, tam certo quam falso docuit aquam esse rerum omnium initium, ac Deum mentem esse, quae ex aqua omnia formavit (Cicer., lib. I de Natur. [Col.0817C] deor., pag. 199; Dissertat. in Minut. cap. 4, art. 1; et in Lactant. cap. 12, art. 1) . Nemo autem nobis probavit illum de hac sententia, aut aliquando dubitasse, aut eam unquam mutasse. Si quis porro illud de Deo responsum Thaleti secundo tribuendum esse probaverit, delenda esse ostendet ex Tertulliani textu haec verba: Physicorum princeps. Caeterum, cujuscumque philosophi fuerit illa responsio, quis eam ab illo adsertam esse in dubium vocabit? Palam igitur confessus est ignotam sibi fuisse Divinitatem. In secundo autem ad Nationes libro Tertullianus Thaleti praemisit Diogenem, qui consultus quid in coelis agatur (ipsamet sunt illius verba): Nunquam, inquit, in coelum adscendi (Tertull. lib. II ad Nat. cap. 2) . Item, an dii essent: Nescio, respondit, [Col.0817D] nisi ut sint expedire. hoc est, Nescio, sed cunctis utile est et expedit deos esse. Non multum quidem a priore responso illud abest, quod a Diogene cynico homini de coelestibus disserenti datum Laertius sic retulit: Ποσταῖος πάρει ἀπὸ τοῦ οὐρανοῦ, Quandonam de coelo venisti (Laert. l. VI. de Vit. Diog., § 39) ? At vide, quaeso, utrum a secunda longius absit haec ejusdem Diogenis sciscitanti Lysiae pharmacopolae, an deos esse crederet, responsio: Πῶς οὐ νομίζω, ὅπου καὶ σε θεοῖς ἐχθρὸν υπολαμβάνω, 493 of 843 Quomodo non credo, qui te diis inimicum puto (Ibid., § 42)? Nos tamen Laertius ibidem

1/4/2006 2:06 PM


494 of 843


adnumeravit Diogenem phrygem (Aelian. lib. II var. Hist., § 31) . Verum, praeterquam quod in nostra librorum Aeliani editione legitur Dionysius Phryx, nullus nobis indicavit ubi Diogenes iste, sive Dionysius, citata ab auctore nostro verba pronuntiaverit. Aliorum vero philosophorum maxima fuit de Deo opinionum varietas et dissensio: Alii enim, inquit Tertullianus, nimirum Platonici, incorporalem Deum asseverant (Apologet., cap. 47, pag. 515) . Visne aliquem tibi testem proferri? En adest Cicero, qui Velleium sic de Platone loquentem induxit: Quod [Col.0818B] vero sine corpore ullo Deum vult esse, ut Graeci dicunt ἀσώματον, id quale esse possit, intelligi non potest (Cicer. l. I de Natur. deor., pag. 200, l. XIII) . Eadem de hoc philosophorum principe narrat Laertius: Opinatur, inquit, animam, sicut Deum, esse incorporalem ἀσώματον εἶναι (Laert. lib. III, in Vita Platon., § 77). Laertio autem Plutarchus, Eusebius, Apuleius, et alii suffragantur (Plutarch., lib. I de Placit. philosoph., cap. 7, pag. 881; Euseb. orat. Constant, pag. 200; Platon tom. III, pag. 27-28, et alibi Apulei. de Deo. Quantumlibet autem vera sit haec opinio, ab aliis tamen gentilibus philosophis rejecta est. Nam Velleius apud Ciceronem, uti mox dicebamus, contendebat intelligi non posse quid qualeve sit quod incorporeum [Col.0818C] vocatur (Socrat., Cicer., loc. cit.). Neque alii etiam philosophi explicare potuerunt quae sit vera rei incorporeae idea et notio. Stoici vero, pergit Auctor noster, Deum corporalem esse praedicarunt (Tertullian. Apologet., cap. 515, tom. I Apparat., lib. III, dissert. 1, cap. 11, art. 2; Dissertat. in Minut., cap. 4, art. 10) . De hac autem Stoicorum opinione, quae suis, propter illorum repugnantias, difficultatibus non caret, nos alibi disputavimus. Plures autem citavimus, qui illos in hunc errorem revera lapsos fuisse testificantur. Prosequitur Tertullianus: Alii, nimirum Epicurus ejusque sectatores, ex atomis, alii ex numeris, quemadmodum Pythagoras, alii ex igne, sicut Heraclitus, Deum constare garriebant (Tertullian., loc. cit., [Col.0818D] tom. I, Apparat., pag. 435; Dissertat. in Minut. loc. cit. Dissertat. in Lactant., cap. 12, art. 1) . Hi autem omnes opinabantur ea esse prima rerum omnium principia, nec alios esse deos, ut alibi nec semel quidem animadvertimus. Neque minus manifeste probavimus varias, et sibi invicem oppositas fuisse philosophorum de divina, sicut ait Tertullianus, providentia opiniones: Platonici enim, inquit ille, curantem rerum; contra Epicurei otiosum et inexercitum, et ut ita dixerim, neminem humanis rebus esse praedicabant (Tertullian. Apologet., cap. 47, et lib. II ad Nation., cap. 2) . De Platone si plura velis, adi Laertium, et dicentem audies: οἴεται καὶ θεοὺς ἐφορᾷν τὰ ἀνθρώπινα. [Col.0819A] Arbitratur et deos humana cernere et curare (Laert., lib. III, in Vit Platon., § 78) . Nec alii plures citandi, quandoquidem hoc et ipsemet Plato saepius asseruit (Plat. Phaed., tom. I, pag. 62, post. med.) . Alicubi enim ait Deum nostri curam gerere, non secus ac rei suae et possessionis: Τὸ θεόν τε εῖναι τὸν ἐπιμελουμένον ἡμῶν, καὶ ἡμᾶς ἐκείνου κτήματα εἶναι. (Idem, lib. X de Leg., pag. 285) . Alibi vero haud dubitanter asseverat primam insaniam esse deos negare, secundam autem asserere eos curam non habere hominum: Τὸ δεύτερον ὄντας οὐ φροντίζειν ἀνθρώπων. (Ibid., pag. 899 et seq.) . Sed hoc ille postea fusius prosequitur, et insanum illum errorem profligat et evertit (Dissertat. in Lactant., cap. 14, art. 1) . At absurdissimus ille error est Epicuri sectatorumque ejus, sicut a nobis [Col.0819B] demonstratum est. 1/4/2006 2:06 PM



autem in libro scriptum ab eo legimus, Deum, universi gubernatorem, post mundum resque omnes creatas, dimisisse illius regendi habenas, et in suam rediisse quasi speculam (Idem, Polit., pag. 272 et seqq.) . Postea vero, ne mundus, variis tempestatibus et malis quassatus, [Col.0819C] penitus dissolveretur, resumpsit ejus gubernaculum, illique sollicite insidens, ejusdem mundi partes ornavit, et moderatur. At Stoici contra hanc Platonicorum opinionem praedicabant, uti ait Tertullianus, Deum esse positum extra mundum, qui figuli modo extrinsecus torqueat molem hanc (Tertullian. Apologet., cap. 47, et lib. II ad Nation., cap. 2) . Sed non minimus dubitandi locus est utrum haec ipsa fuerit Stoicorum sententia. Nam Zenon illorum antesignanus, ejusque asseclae, uti ex Laertio et Plutarcho discere est, arbitrabantur Deum esse mentem, quae omnia pertingat ac penetret (Laert., lib. VII, in Vit. Zenon., § 138 et 147; Plutarch. lib. I de Placit. philosoph., cap. 7, pag. 882) . Nos etiam alibi observavimus hanc [Col.0819D] revera fuisse illorum opinionem. Qua ergo ratione Auctor noster tam asseveranter a firmare potuit Stoicos docuisse Deum positum esse instar figuli extra fabricatam a se totam mundi molem (Tom. I, Apparat., pag. 780; Lips. lib. I Psycholog. stoic., dissertat. 31, pag. 565, tom. IV) ? Difficultatis hujus nodum secat potius, quam solvit Lipsius. Haud dubitanter etenim Tertullianum ibi arguit erroris, quo Stoicis illud tribuit, quod ab iis nec dictum, nec cogitatum quidem fuerat. Itane vero erravit Tertullianus? Numquid ignorabat, aut ex mente illius exciderat, quod Stoici de mente divina, mundum universum pervadente, tradiderant? Minime quidem. Nam alio in libro haec scriptis mandavit: [Col.0820A] Stoici volunt Deum sic per materiam decurrisse, quomodo mel per favos (Tertullian. lib. adv. Hermogen, cap. 44) . Contradictionis itaque potius, quam oblivionis aut ignorantiae insimulari debuit. Sed majores procul dubio erant Stoicorum, quam Tertulliani, repugnantiae, quas Plutarchus integris in libris patefecit, nosque alicubi notavimus (Dissertat. in Lactant., cap. 21, art. 2) . Nonne ergo illorum potius, quam hujus repugnantiis id adscribi poterat? Quid vero, si Seneca, et ipse stoicus, hanc contradictionem tollendi nobis rationem suggerit? De Deo siquidem hunc ille disserit in modum: Quid est Deus? Mens Universi.

Quid est Deus? Quod vides totum, et quod non vides totum. Sic demum magnitudo sua illi redditur, qua nihil majus excogitari potest, si [Col.0820B] solus est. Omnia opus suum et intra et extra tenet (Senec., praefat. lib. I natural. Quaest., pag. 793) . Nonne enim his

verbis significat Deum et intra et extra mundum esse; quia omni opere suo major est? At si illa fuit stoicorum opinio, duae fuerunt ejusdem opinionis partes. Quid ergo, si Tertullianus unius tantum partis meminerit, ut Stoicos Platonicis opponeret? Objici tamen potest hanc eamdem opinionem ab ipso Seneca tribui Epicureis, quos idcirco acriter corripit et exagitat: Tu, Epicure, inquiebat, Deum inermem facis . . . . projecisti eum extra metum (alii legi volunt, extra metam). Hunc igitur septum ingenti

quodam et inexplicabili muro, divisumque de contractu et conspectu mortalium, non habes quare verearis. Nulla illi nec [Col.0820C] tribuendi, nec nocendi materia est. In medio intervallo hujus est alterius coeli desertus, sine animali, sine homine, sine re, ruinas mundorum, supra se circaque se cadentium evitat, non exaudiens vota, nec nostri curiosus (Idem, lib. IV de Benefic., cap. 19, pag. 79) . In quadam quoque epistola eumdem illorum errorem sic reprobat ac proscribit: Non de ea philosophia loquor, quae 495 of 843 civem extra patriam posuit, extra mundum deos, quae virtutem voluptati dedit (Idem I.

1/4/2006 2:06 PM


496 of 843


quidem, si illud ratione aliqua satis utique valida probetur. At certe non una fuit stoicorum de Deo sententia, sed maxima, uti diximus, opinionum varietas. Si qui autem ex illis, uti praefatus Seneca, Deum aliquo modo extra mundi fines positum somniaverunt, illud Tertulliano satis fuisse quis unquam inficiabitur? Potuit enim Epicureis, quos ethnici aspernabantur, omissis, Stoicorum facere mentionem. Verumtamen, quaecumque genuina sit Tertulliani lectio, idem erit argumentationis ejus pondus ac robur. Nam ex ea, et his omnibus quae hactenus disputata sunt, cuivis liquido patebit, quam merito jure ille asseveret tam difficile fuisse philosophis omnibus naturam, qualitatem et sedem Dei designare, [Col.0821A] quam id vel infimae sortis christiano promptum facileque fuit. Verum illud adhuc auctoritate confirmatur Platonis, illorum omnium facile principis, qui, sicut ipse Tertullianus memorat nosque haud semel animadvertimus, palam professus est, factitatorem universitatis neque inveniri facilem, et inventum enarrari in omnes difficilem (Tertullian. Apologet., cap. 46, Plat. Tim. pag. 28) . Quamobrem sectatores ejus, uti alio in libro ait Auctor noster, illum, quem non penitus admiserant, neque nosse

potuerunt, neque timere, nec inde sapere, exorbitantes scilicet ab initio sapientiae, id est, metu in Deum (Tom. I Apparat., pag. 948; Dissertat. in Minut. Octav., cap. 4, art. 2) . Quilibet vero christianus illum invenit, et quod in Deo quaeritur, [Col.0821B] re quoque adsignat (Tertullian., lib. II ad Nation., cap. 2) ? ipsum videlicet esse unum, omnipotentem, infinitum, mundi creatorem, et quo nihil majus meliusque excogitari potest. Quapropter eum timet, et longe magis sapit, quam hi caeteris philosophis sapientiores.

Denique non minimam adhuc ea Tertulliani verba habent difficultatem, quibus aliud philosophorum de Deo mundi creatore dissidium notavit: Totum, inquit, hoc mundi

corpus, sive innatum et infectum secundum Phythagoram, sive natum et factum secundum Platonem (Tertullian. Apologet., cap. 11, p. 332) . Quam enim certum est

hanc de mundo creato fuisse, ut alibi ostendimus, Platonis opinionem, tam falsum videtur Pythagoram docuisse illum innatum et infectum [Col.0821C] fuisse. Nam ibidem observavimus a Lactantio adfirmate pronuntiari omnes ad Epicurum philosophos, ac nominatim Pythagoricos, constanter adseruisse mundum esse factum et creatum (Dissertat. in Lactant., cap. 21, art. 2) . Quin etiam Plutarchus disertissime declarat eamdem fuisse Pythagorae atque Platonis ea de re sententiam. En graeca ejus verba: Πυθαγόρας καὶ Πλάτων γενητὸν ὑπὸ Θεοῦ τὸν κόσμον. Pythagoras et Plato mundum a Deo factum arbitrati sunt (Plutarc., lib. II de Placi. philosop., cap. 4, pag. 886) . Quid ergo? Erravitne adhuc Tertullianus, ac nomen Pythagorae pro alio ibi ipse, vel librarius scripsisse dicendus est? Numquid potius, quia celebris hic philosophus ab eodem Plutarcho, Laertio, Theodoreto, et aliis docuisse perhibetur unitatem esse rerum [Col.0821D] omnium principium, atque ex numeris omnia fieri, inde Auctor noster confici posse putavit mundum, sicut unitatem et numeros, nec ortum fuisse nec factum (Idem ibid., lib. II, cap. 3. Laert. lib. VIII, § 25; Theodoret. serm. 2 de principio, pag. 489) ? Sed si ira res se habeat, citati à nobis auctores erroris procul dubio convincentur. Numquid igitur probabilius dici potest Pythagoram errantium more in eadem non permansisse sententia? Haec velim expendas, et pronunties. Multo itaque verius certiusque illud est, quod Auctor noster tradidit, mundum ex nihilo à Deo creatum, verbo quo jussit; ratione qua disposuit, virtute qua potuit (Tertullian. Apologet., cap. 17, [Col.0822A] et cap. 21). Quod quidem ab eo repetitum, et a Minutio

1/4/2006 2:06 PM



CAPUT VIII. De Christi divinitate.

ARTICULUS PRIMUS. De variis Filii Dei nominibus, ac quam

luculenter Tertullianus doceat veri summique Dei attributa illi convenire, eumque unum et aeternum cum Patre suo esse Deum. Quid sit Verbum, Ratio, Sermo, et Filius Dei, ut Tertullianus [Col.0822B] omnibus patefaciat, duobus modis et Deum, et Verbum Dei Filium considerari posse docet. Ambo enim spectari possunt antequam ipse Deus mundum vel creaturam ullam condiderit, vel quando mundus ab eo creatus est. De utroque autem ante creationem mundi hoc tanquam certissimum constituit: Ante omnia Deus erat solus, ipse sibi mundus, et locus,

et omnia. Solus autem, quia nihil aliud extrinsecus praeter illum. Caeterum ne tunc quidem solus; habebat enim secum, quam habebat in semetipso, rationem suam scilicet. Rationalis, et ratio in ipso prius, et ita ab ipso omnia. Quae ratio sensus ipsius est. Hanc Graeci λόγον dicunt, quo vocabulo etiam sermonem appellamus. Ideoque jam in usu est nostrorum per simplicitatem interpretationis sermonem dicere in primordio apud Deum fuisse, cum [Col.0822C] magis rationem competat antiquiorem haberi; quia non sermonalis a principio, sed rationalis Deus etiam ante principium, et quia ipse quoque sermo ratione consistens, priorem eam, ut substantiam suam, ostendat. Tamen et sic, nihil interest. Nam et si Deus nondum sermonem suum miserat, proinde eum cum ipsa et in ipsa ratione intra semetipsum habebat, tacite cogitando, et disponendo secum, quae per sermonem mox erat dicturus. Cum ratione enim sua cogitans, atque disponens, sermonem eam efficiebat, quam sermone tractabat (Tertullian. lib. adv. Prax., cap. 5). Haec autem, etsi paulo longiora, idcirco integra retulimus, quia omnia singulari attentione et examine digna sunt.

Primo itaque declarat Deum ante principium, id [Col.0822D] est, ab omni aeternitate, ac poinde antequam mundus crearetur, fuisse et solum et non solum. Ante mundi quippe creationem solus erat, ipse sibi mundus, locus et omnia; quia nihil praeter se extrinsecus habebat. Tum tamen non erat solus, quia suam habebat rationem. Ante principium enimvero, seu a tota aeternitate rationalis fuit; quandoquidem Deus esse non potest, nisi sit sensu et ratione praeditus. Secundo, divinam illam aeternamque Dei rationem graeci, inquit, λόγον dicunt, haud dubie quia Joannes Evangelii sui initio scripsit: Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος (Joann., I, 1). Nam ipse Tertullianus haec latine ita citavit: In principio erat sermo . . . . , et sermo apud Deum, et Deus erat sermo (Tertullian. adv. Herm., [Col.0823A] cap. 20). Ejus autem tempore mos invaluerat, ut Filius Dei à Latinis diceretur sermo, cum melius graecum illud nomen λόγος ab illis ratio dici debuisset. Qua quidem de interpretatione egimus, ubi 497 of 843 ostendimus transcriptum fuisse à Lactantio hunc Tertulliani locum (Dissertat. in Lactant.,

1/4/2006 2:06 PM


498 of 843


ab aeterno sicut rationem, ita et sermonem intra se habuit, licentiam Tertullianus unicuique dedit utroque rationis et sermonis nomïne pro libito utendi. [Col.0823B] Ab illo autem Filius Dei non tantum sermo, ratio et verbum, sed sophia etiam seu sapientia vocatur (Tertullian. lib. de carne Christi, cap. 18; lib. adv. Hermog., cap. 18) . Praeterea ille in suo Apologetico, ac postea Lactantius, ut suo loco vidimus, certiores nos fecerunt hunc λόγον a Zenone ethnico philosopho agnitum, quem universitatis factitatorem esse praedicabat (Idem, Apologet., cap. 21; Dissertat. in Lactant., cap. 16, art. 1). Addit Auctor noster: Cleanthes in spiritum congerit, quem permeatorem universitatis ad firmat (Tertullian. loc. cit.; tom. I Apparat., pag. 782; Dissertat. in Minuc. Oct., cap. 4, art. 1, et Dissertat. in Lactant., cap. 12, art. 1) . At hic Cleanthes Zenonis discipulus [Col.0823C] fuit, quemadmodum alibi annotavimus, ubi etiam exposuimus quae illius fuerit de Deo sententia, ex qua id, quod narrat Tertullianus, desumptum videtur. Jam vero ex his, quae ille de Dei Verbo, sermone et ratione dixit, ita explicatis, colligi utique potest persuasum omnino ipsi fuisse illud interius Dei Verbum tam aeternum esse, quam ipsummet ejus Patrem, qui illum ab aeterno quidem, sed intra semetipsum duntaxat, protulit. De hac autem Verbi divini aeternitate infra fusius agendum (Inf. art. 8 et seqq.). Prius enim vera ac sincera Auctoris nostri de suprema illius divinitate sententia accuratissime a nobis enucleanda exponendaque est. Primum itaque docet huic divino Verbo et Dei Filio omnia Patris sui aeterni nomina et attributa [Col.0823D] convenire: Nomina, inquit, Patris: Deus omnipotens, altissimus,

Dominus virtutum, rex Israelis, Qui est; quatenus ita Scripturae docent, haec dicimus et in Filium competisse, et in his Filium venisse, et in his semper egisse, et sic ea in se hominibus manifestasse. Omnia, inquit, Patris mea sunt. Cur non et nomina? Cum ergo legis Deum omnipotentem, et altissimum, et Deum virtutum, et Regem Israelis, et Qui est, vide ne per haec Filius etiam demonstretur, suo jure omnipotens, qua sermo Dei omnipotentis, quàque omnium accepit potestatem: Altissimus, qua dextera Dei exaltatus, sicut Petrus in Actis concionatur: Dominus virtutum, quia omnia subjecta sunt illi a Patre: Rex Israelis, quia illi proprie excidit sors gentis istius. Item, Qui est, quoniam [Col.0824A] multi dicuntur Filii, qui non sunt (Tertullian. lib. adv. Praxe., cap. 17) . At quibus, obsecro te, verbis clarius declarari et asseri potest suprema Christi Filii Dei divinitas? Quis ea omnia veri summique Dei, attributa possidere potest, nisi summus et unus cum aeterno Patre Deus? Quid vero, quod Tertullianus haec omnia et singula Sermoni Filioque Dei convenire, non solum adfirmat, sed probat etiam, variisque rationibus confirmare nititur? Persuasum ergo habuit Filium Dei unum eumdemque cum suo Patre esse Deum. Neque insurgat nescio quis aut arianus aut socinianus, et nobis objiciat ab eo non recte probari quomodo divina illa attributa Filio Dei conveniant. Nunc enim non inquirimus quam valida, quod probatu tamen [Col.0824B] facillimum est, ac firma sint ejus argumenta, sed quae sit ejus sententia, quam probare voluit. Atqui ex ipsius verbis evidentissime conficitur illum, aliosque omnes orthodoxos ejus aetatis christianos, pro certo penitus habuisse Verbum et Filium Dei verum esse Deum, eosque, sicuti Praxeam, contra quem ibi ille disputat, et alios omnino errasse, qui secus sentiebant. 1/4/2006 2:06 PM


499 of 843


constitutus, non rapinam existimavit pariari Deo (Idem lib. de Resurr. carn., cap. 6) .

Audivisti sane quam perspicue Filium Dei Patri suo parem aequalemque adserat; jam audi quomodo illum non minorem esse praedicet: Omnia sibi tradita dicit a Patre.

Credas, si creatoris est Christus, cujus omnia, quia non minori se tradidit omnia Filio creator, quae per eum condidit, per sermonem suum scilicet (Idem, lib. advers. Marcion, cap. 25). Atqui si non minor, sed par et aequalis Patri suo sit Dei Filius, verus procul dubio est cum eo Deus. Et enim ab eodem Tertulliano, sicut mox vidimus, altissimus et omnipotens dicitur. At nec duo altissimi et omnipotentes, sicut nec duo dii esse possunt. Nam [Col.0824D] alibi, uti animadvertimus, dixerat Deum ideo esse unum, quia est summus, atque idcirco, Deus, inquit, si non unus est, non est (cap. super., art. 1) .

Plura autem si quis desideret, is ipsum, de quo agimus, Apologeticum ejus librum adeat, ubi ille, post brevem christianae de Filio Dei, Christo Domino, doctrinae expositionem, ethnicos haec alloquitur in verba: Quaerite ergo, si vera est ista divinitas Christi: si ea

est, qua cognita, ad bonum quis reformatur; sequitur ut falsa sit quaevis alia comperta, in primis illa, quae (manuscripti nostri codices et editi addunt omni ratione, quae Rigaltius sustulit) delitescens sub nominibus et imaginibus mortuorum, quibusdam signis, et miraculis et oraculis fidem divinitatis operatur (Idem, [Col.0825A] Apologet., cap. 21) . Quo autem modo vera et suprema Christi divinitas potuit unquam magis aperte et asseveranter asseri ac praedicari? Tertullianus quippe palam asseverat eam tam esse veram, quam falsa est quaelibet alia divinitas a gentilibus agnita et introducta. Imo vero clamat ita veram esse Christi divinitatem ut inde sequatur falsam esse aliorum omnium, atque etiam daemonum divinitatem, qui sub mortuorum nominibus et imaginibus delitescentes, signis, miraculis, oraculis fidem divinitatis operabantur, id est, omnibus persuadere conabantur haec signa, miracula, et oracula fieri divina sua potestate, ac veros se esse deos. Quis ergo non videat hac utriusque verae et fictitiae divinitatis oppositione veram ac summam a Tertulliano declarari Christi divinitatem?

[Col.0825B] Neque satis adhuc esse putavit hoc ibi dixisse, sed paulo post eosdem ethnicos his adhuc compellat verbis: Dicere non potestis Christum esse communis conditionis hominem (Ibid., cap. 23). Venturus siquidem est in fine mundi, ut Dei virtus, et Dei spiritus, et sermo, et sapientia, et ratio, et Dei Filius. Palam igitur, atque in ore et oculis infensissimorum Christiani nominis hostium audacter pronuntiat et contestatur Christum esse aeterni Patris sui Sermonem, Sapientiam et Rationem, qua ab aeterno Filius ejus est. Quapropter diserte adfirmat in Christo duas esse Dei et hominis naturas, illumque tam verum esse Deum, quam verum hominem.

ARTICULUS II. Quam diserte Tertullianus asseverat unam et

eamdem esse Patris aeterni ejusque Filii substantiam ac naturam, licet distincta sit utriusque persona. [Col.0825C] 1/4/2006 2:06 PM


500 of 843


Deum dictum ex unitate substantiae. Nam et Deus spiritus: et cum radius ex sole porrigitur, portio ex summa; sed sol erit in radio, quia solis est radius, nec separatur substantia, sed extenditur: [Col.0825D] ita et de Spiritu Spiritus, et de Deo Deus, ut lumen de lumine accensum. Manet integra et indefecta materiae matrix, etsi plures inde traduces qualitatum mutueris: ita quod de Deo profectum est, Deus est, et Dei Filius, et unus ambo: ita de spiritu spiritus, et de Deo Deus modulo alternum numerum gradu, non statu fecit, et a matrice excessit, non recessit (Ibid, cap. 21). Ita sane ibi gentilibus simpliciter ac sincere declarat quid Christiani de divini Verbi, ac proinde Filii Dei natura ac generatione sentirent. Quam sincera autem sit haec explicatio, inde liquet, quod si celare aut dissimulare aliquid potuisset, illud certe non erat dicturus in libro publico, quem ethnicis omnibus, ac Romani etiam imperii antistitibus offerebat [Col.0826A] At quo magis vera certaque est ista expositio, eo magis studiose a nobis examinari debet.

Dicit itaque primo: Hunc ex Deo prolatum didicimus. Sed unde, quaeso, ille aliique christiani id didicerant? Non aliunde profecto, nisi ex sacris Scripturis, ac certa constantique ab Apostolis ad suum usque tempus traditione. Plura autem alibi citat hanc in rem ejusdem sacrae Scripturae loca, atque in primis in libro adversus Praxeam, haereseos patripassianorum fautorem. At ibi quoque praeclare docet hanc esse fidei nostrae regulam quae ab Evangelii initio decucurrit, et quibuslibet haereticis est antiquior: Constat autem id, inquit, verum esse quodcunque primum, id esse falsum quodcunque posterius (Tertull. lib. adv. Praxe., cap. 2) . Perperam, igitur quidam [Col.0826B] insulsissimi homines venditarunt illud de λόγου et Filio Dei dogma Apostolis primisque eorum discipulis fuisse incognitum, ac secundo duntaxat Ecclesiae saeculo haustum ex philosophorum opinionibus, et a Christianis receptum. Si quae enim, in praecipuo fidei christianae capite facta fuisset immutatio, haec omnium ac praecipue Tertulliani animum percellere debebat. Non mediocriter enim eruditus ille vir sub secundi saeculi et tertii initium floruit, nec proinde potuit ignorare quam certo haec communis omnium doctrina ab Apostolis ad suum usque tempus transmissa sit. Secundo, ille docet Verbum divinum esse de Spiritu Spiritum; quia Dei est Verbum, Ratio, et Sermo (Idem, Apologet. cap. 21) . Nam sicut alibi ait: Spiritum [Col.0826C]

intelligimus in nomine sermonis: ita et sermonem quoque agnoscimus in nomine spiritus. Nam et spiritus substantia est sermonis, et sermo operatio spiritus, et duo unum sunt

(Idem, lib. adv. Praxe., cap. 26) . Existimavit itaque Sermonem, seu Verbum, et Filium Dei esse spiritum, remque plane spiritualem, à quacumque materia, et omni re corporea discretam. Quae quidem illius sententia inde confirmatur, quod ipse ibidem pronuntiat illum esse spiritum de spiritu, id est, spiritu ac cogitatione aeterni Patris sui prolatum ac genitum (Idem, Apologet., cap. 21) . Divinae siquidem cogitationis prolatio non solum nihil corporei admittit, sed unus cum suo Patre, à quo profertur, Deus est. At quid opus est id à nobis probari, quod ab illo disertissime hisque ipsismet verbis [Col.0826D] asseritur: Quod de Deo profectum est, Deus est, et Dei Filius, et unus ambo, et de Deo Deus (Ibidem). Tertio, Tertullianus affirmat illum cum Deo Patre unum esse Deum ex unitate substantiae, ac proinde unam et eamdem esse utriusque substantiam (Ibid.). A Patre enim suo non separatur, inquit, substantia, sed extenditur; quoniam hunc ex Deo, uti adhuc illo loquitur, prolatum didicimus, et prolatione generatum (Ibid.). Quia vero ab illo ita prodiit, et genitus est; idcirco, quemadmodum a Patre suo non separatur substantia,

1/4/2006 2:06 PM



Neque ibi tantum, sed in suo adhuc adversus Praxeam libro, illud his confirmat verbis:

Rationem reddidimus, qua Dii non duo dicantur, nec Domini, sed qua Pater et Filius duo; et hoc non ex separatione substantiae, sed ex dispositione, cum individuum et inseparatum Filium a Patre pronuntiamus, nec statu, sed gradu alium, qui, etsi Deus dicatur, quando nominatur singularis, non ideo duos Deos faciat, sed unum, hoc ipso, quod et Deus ex unitate Patris vocari habeat (Tertull., lib. adv. Praxe. cap. 19) . Vides sane quam diserte ibi ille, sicut alibi, asseveret Filium Dei alium esse a Patre suo non statu, sed [Col.0827B] gradu, id est, non natura, sed persona, quae ordine secunda

distinguitur, atque hac distinctione esse quidem duos, sive duas personas, a se invicem distinctas, sed duos Deos dici non posse; quia eadem est utriusque substantia, et idcirco ambo unus Deus (Ibid. cap. 2). Neque dixeris ibi taceri personae nomen. Nam illud hac Patris et Filii distinctione satis subintelligitur. Quia enim unam dixit esse utriusque naturam, sola duntaxat persona distingui et duo esse possunt. Deinde nomen personae, hoc ipso quo nunc utimur significatu, in eodem adversus Praxeam libro sumitur, sicut ex locis infra citandis evidentissime patebit.

At, non solum adversus Praxeam, sed etiam adversus Valentinum alium haereticum hanc de distincta [Col.0827C] Filii Patrisque persona, sed una utriusque substantia doctrinam tutatur ac propugnat. Duo enimvero erant Valentini errores, quos ille his descripsit verbis: Valentinus probolas suas, id est, divinas prolationes, discernit et separat, et ita longe ponit, ut Aeon Patrem nesciat (Ibid. cap. 8). Secundum autem hunc errorem, de Aeone Patrem nesciente, refellit Joannis Evangelistae auctorite: Apud nos, inquit, solus Filius Patrem novit, et sinum Patris ipse exposuit. Tum deinde primum Valentini de separatis divinis prolationibus errorem, his, quae ad propositum nostrum magis faciunt, verbis evertit: Sermo et in Patre semper, sicut dixit: Ego in Patre; et apud

Deum semper, sicut scriptum est: Et Sermo erat apud Deum. Et nunquam separatus a Patre, aut alius [Col.0827D] a Patre, quia Ego et Pater unum sumus. Inde vero concludit

hunc sermonem Filiumque Dei a Patre suo esse distinctum, quia ab eo prodivit ac prolatus est; sed ab eo non separari, quandoquidem una utriusque est natura. Quin etiam paulo post adjecit: Non diversitate alium esse Filium a Patre, sed distributione; nec

divisione alium, sed distinctione; quia non sit idem Pater et Filius, vel modulo alius ab alio (Ibid.). At nunc animadvertas velim Filium Dei ab eo dici alium a Patre, et non alium, videlicet alium a Patre persona, et substantia non alium, quia haec substantia in utroque plane eadem est.

Cum igitur Filius a Patre suo sit distinctus, quia duae sunt in una eademque substantia personae, recte [Col.0828A] quidem de eodem Filio Dei in Apologetico scripsit: Modulo, quemadmodum adversus Valentinum dixit, alternum numerum, gradu, non statu, fecit. Sed Rigaltius contra manuscriptorum nostrorum, et omnium antea editorum codicum fidem ibi priora verba sic corrigi voluit: Modulo alterum, non numero (Idem, Apologet. cap. 21). Nullam nihilominus hujusce emendationis reddidit rationem. Numquid ergo putavit, sicuti videtur, sic immutatis auctoris verbis, illius accurratius servari antitheses? Sed nefas procul dubio est veteris auctoris textum levissima conjectura immutare, multo minus praepostera immutatione sensum ejus in alium detorquere plane oppositum, et in eum, quem impugnat, errorem. Nam Tertullianus, uti affatim probatum est, apertissime 501 of 843 [Col.0828B] docet Filium Dei modulo et gradu, sive persona alium esse a Patre suo, sed

1/4/2006 2:06 PM


502 of 843


Filium Dei modulo alternum cum Patre suo numerum facere. Jam enim eum dicentem audivimus: Non est idem Pater et Filius modulo, id est, eo prolationis modo, quo Filius a Patre prodivit (Idem, lib. adv. Praxe., cap. 8) . Filius ergo cum Patre numerum facit alternum, id est, uterque Pater et Filius alternatim vlcissimque [Col.0828C] duarum personarum numerum faciunt. Tertulliani autem hunc esse sensum colligi haud inepte potest his ejus in eodem libro verbis: Pater Filium facit, et Patrem Filius. Et qui ex

alterutro fiunt, a semetipsis sibi fieri nullomodo possunt, ut Pater se sibi Filium faciat, et Filius se sibi Patrem . . . . . . Habeat necesse est Pater Filium, ut Pater sit, et Filius Patrem, ut Filius sit (Ibid., cap. 10). Audisne quam luculenter ille doceat Patrem et Filium sic inter se componi, ut Pater cum Filio, ac vicissim Filius cum Patre numerum alternum faciant?

Verum, quia infinitum est inter homines et Deum discrimen, hinc minime dubitanter asseverat Filium Dei alium esse a Patre gradu quidem, sed non statu, hoc est, illum sua generatione esse alium gradu, [Col.0828D] seu ordine secundum (Ibid., cap. 2), ut pote genitum a Patre, sed non statu, id est, non substantia ac natura, quae una eademque in illo et Patre suo est. Sed his illius dictis novam certe lucem ea dabunt, quae de ejusdem Filii et Spiritus Sancti divinitate ac sacro Trinitatis mysterio ille tradidit, et a nobis jam enodanda explanandaque sunt.

ARTICULUS III. Quam diserte Tertullianus orthodoxam adhuc de

Filii Dei, nec non Spiritus sancti divinitate ac sacro Trinitatis mysterio doctrinam explicet ac vindicet.

Tertullianus non iis tantum quae retulimus, sed aliis adhuc pluribus in locis, catholicam de suprema [Col.0829A] Filii Dei Christique Domini divinitate sententiam tam asseveranter quam perspicue tuetur ac vindicat. Sed quia in iis catholicum quoque de Spiritus Sancti divinitate ac sanctissimae Trinitatis mysterio dogma non minus diserte asserit et praedicat, illud separatim in hoc articulo exponendum esse duximus. Primum itaque contra Praxeam patripassianum, qui eumdem Patrem et Filium Dei esse effutiebat, haec de Trinitatis mysterio, tribus videlicet divinis personis et una eademque earum natura, firmiter credenda esse declarat: Custodiatur, inquit, oeconomiae

sacramentum, quae unitatem in Trinitatem disponit, tres dirigens, Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum: tres autem non statu, sed gradu; nec substantia, sed forma; nec potestate, sed specie; unius autem substantiae, et unius status, [Col.0829B] et unius potestatis; quia unus Deus, ex quo et gradus isti, et formae, et species in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti deputantur (Tertull., lib. adv. Praxe., cap. 2) . Nemo est autem qui non intelligat, nomine status, sicut in superiore articulo monuimus, idem significari ac

substantiam et naturam Dei; gradus autem, formae et speciei nominibus, divinas personas, atque eorum ordinem, et existendi modum. Manifeste igitur docet tres esse sanctissimae Trinitatis personas, quae numerum sine divisione patiuntur, sed unam eamdemque esse earum substantiam.

1/4/2006 2:06 PM


503 of 843


esse Patrem, et alium Filium, et alium Spiritum sanctum. Male accipit idiotes quisque aut perversus hoc dictum, quasi diversitatem sonet, et ex diversitate separationem protendat Patris, et Filii, et Spiritus. Necessitate autem hoc dico, cum eumdem Patrem, et Filium, et Spiritum contendunt adversus oeconomiam monarchiae adulantes, non tantum diversitate alium Filium a Patre, nec divisione alium, sed distinctione; quia non sit idem Pater et Filius, vel modulo alius ab alio (Ibid., cap. 9). Numquid clarius meliusve [Col.0829D] explicari potest vera et catholica de sacro Trinitatis mysterio doctrina? Palam enim et contra haereticorum errores Auctor noster profitetur Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum tres esse personas, a se invicem distinctas, sed sine diversitate, divisione, et separatione, quia una est illarum substantia. At hanc esse asseverat orthodoxae fidei regulam, quae in sacris Scripturis tradita, atque a majoribus accepta, ab omnibus tenenda est. Quapropter id non semel bisque dixisse contentus, postea adhuc repetit, et corroborat:

Nos, inquit, qui et tempora et caussas Scripturarum per Dei gratiam inspicimus, maxime Paracleti, non hominum discipuli, duos quidem definimus Patrem, et Filium, et jam tres [Col.0830A] cum Spiritu sancto secundum rationem oeconomiae, quae facit numerum, ne ut vestra perversitas infert, Pater ipse credatur natus et passus, quod non licet credi, quoniam non ita traditum est (Ibid., cap. 13). Cum autem ille haec scriberet, jam

defecerat ab Ecclesia catholica ad Montanistarum errores, et absurdum falsi Paracleti commentum imbiberat. Sanam tamen et orthodoxam de Trinitatis mysterio fidem diserte asserit ac tuetur. Quis ergo negabit verum esse hoc praecipuum christianae religionis documentum, quod ille quocumque in statu, ac per totam vitam, tam constanter propugnavit, et a solis plane errantibus impugnatum fuisse testificatur.

Prius enimvero illud ab eo scriptum legimus: Quale est ut Deus divisionem et dispersionem pati videatur [Col.0830B] in Filio et Spiritu sancto, secundum et tertium sortitis locum, tam consortibus substantiae Patris, quas non patitur in tot angelorum numero, et quidem tam a substantia alienis (Ibid. cap. 3)? Intelligis profecto quanta

perspicuitate adhuc pronuntiet, Patrem a Filio et Spiritu sancto sic persona distingui, ut Filius et Spiritus sanctus secundum et tertium locum habeant. Plane tamen prorsusque contendit et adfirmat nullam inter eos esse divisionem, aut dispersionem, sed ejusdem consortes substantiae, quae in eis tam una, quam in angelis, quantumlibet perfectis, divisa et separata est.

Verum nulla procul dubio explicatione illud indiget, quod ab illo non solum apertissime renuntiatur, sed ipsa etiam probatur sacrae Scripturae auctoritate, [Col.0830C] ac his potissimum Joannis Evangelistae verbis: Ego et Pater unum sumus. Postquam enim haec citavit, sic prosequitur (Ibid. cap. 22): Hic ergo jam gradum volunt figere stulti, imo coeci, qui non videant, primo, Ego et Pater duorum esse significationem; dehinc in novissimo, Sumus, non ex unius esse persona, quod pluraliter dictum est, tum quod, unum sumus, non, unus sumus. Si enim dixisset, Unus sumus, potuisset adjuvare

sententiam illorum. Unus enim singularis numeri significatio videtur: adhuc cum duo masculini generis. Unum dicit neutrali verbo, quod non pertinet ad singularitatem, sed ad unitatem, ad similitudinem, ad conjunctionem, ad dilectionem Patris . . . Unum sumus, dicens, Ego et Pater, ostendit duos esse, quos aequat et jungit. Postea vero haec brevius quidem, sed [Col.0830D] non minus clare ac perspicue explicat: Connexus Patris in Filio, et Filii in Paracleto, tres efficit cohaerentes, alterum ex altero, qui tres

1/4/2006 2:06 PM


504 of 843


sacrae Scripturae testimoniis demonstrat tres in sanctissima Trinitate esse personas, unamque duntaxat naturam. Etenim id ille probat his Geneseos verbis: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram (Genes. [Col.0831A] I, 26). Et aliis: Ecce Adam factus est tanquam unus ex nobis (Ibid., III, 22) . Nam inde ille sic argumentatur: Quia jam adhaerebat illi Filius, secunda persona, Sermo ipsius, et tertia, Spiritus in Sermone, ideo pluraliter pronuntiavit: Faciamus, et, nostram, et, nobis. Tum paulo post: Denique sequens Scriptura distinguit inter personas: Et fecit Deus hominem: ad imaginem Dei fecit illum. Cur non suam, si unus qui faciebat, et non erat ad cujus

faciebat? Erat autem, ad cujus imaginem faciebat, ad Filii scilicet, qui homo futurus certior et verior, imaginem suam fecerat dici hominem, qui tunc de limo formari habebat, imago veri el similitudo. Nec longe postea: Alium, inquit, a Patre Filium, quomodo accipere debeas jam professus sum, personae, non substantiae nomine; ad [Col.0831B] distinctionem, non ad divisionem. Caeterum, etsi ubique teneo unam substantiam in tribus cohaerentibus, tamen alium dicam oportet ex necessitate sensus eum qui jubet, et eum qui facit (Tertull., lib. adv. Praxe., cap. 22) . Prius, vero, ubi adversus eumdem Praxeam disputando, manifeste ostendit Filium Dei, qui illius Sophia, et sermo est, alium esse a Patre suo, ibi sic arguentem Praxeam inducit: Ergo, inquis, das aliquam substantiam esse sermonem, spiritu et sophiae traditione constructam (Ibid., cap. 7)? Cui ille uno verbo respondet: Plane, atque ita illud verum esse ultro confitetur. Cujus hanc continenter reddit rationem: Non vis enim eum substantivum habere in re per substantiae proprietatem, ut res et persona [Col.0831C]

quaedam videri possit, et ita capiat secundus a Deo constitutus, duos efficere, Patrem et Filium, Deum et Sermonem. Finem certe dicendi non faceremus, si omnia et singula illius, sacrum Trinitatis mysterium adversus Praxeam tam recte quam diserte asserentis, verba vellemus transcribere et enucleare. Quamobrem ne simus longiores, ea duntaxat adjiciemus, quibus adhuc ostendit tres unius divinitatis in sanctissima Trinitate esse personas: Christus, inquit, novissime mandans, ut tinguerent in Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum, non in uno, nec semel, sed ter ad singula nomina personas singulas (Ibid. cap. 27). Unam vero esse trium illarum personarum substantiam et divinitatem disertissime non solum in locis [Col.0831D] jam citatis, sed in alio adhuc edixit libro, quem ab eo, cum etiam haeresim Montanistarum sequeretur, compositum fuisse nullus dubitat. Ibi enim haec ille scripsit: Ecclesia proprie ipse est Spiritus, in quo est Trinitas, sive tres personae unius divinitatis, Pater, et Filius, et Spiritus sanctus (Idem, lib. de Pudicit. cap. 21). Porro autem ex his omnibus, quae hactenus in hoc et superiori articulo disputata sunt, satis, uti putamus, evidenter colligitur sanam omnino planeque orthodoxam fuisse Tertulliani, sive catholici sive montanistae, id est, per totum vitae suae tempus, de suprema Filii Dei Spiritusque sancti divinitate, et eadem ipsorum cum aeterno Deo Patre substantia, ac distinctis [Col.0832A] tribus illorum personis sententiam. Nec minus evidenter pater ipsi persuasum omnino fuisse hoc praecipuum totius Ecclesiae catholicae dogma fundari sacrae Scripturae auctoritate, illudque ab Apostolis eorumque successoribus ad suam usque aetatem certa ac perpetua traditione transmissum. Denique, ex dictis liquet hoc documentum ab eo audacter propugnari, non solum adversus haereticos illud negantes, sed ethnicos etiam, infestissimos Christianorum

1/4/2006 2:06 PM



gratis fictum putaveris, quod ipsemet Tertullianus palam aperteque profitetur: Caeterum, si conscientia nostra, ita ille loquitur, qua scimus Dei nomen Domini et Patri, et Filio, et

Spiritui sancto convenire, Deos et Dominos nominaremus, extinxissemus faces nostras, etiam ad martyria timidiores, quibus evadendi quoque pateret occasio, jurantibus statim per deos et dominos, ut quidam haeretici, quorum dii plures (Ibid. cap. 13). Tertullianus itaque, quemadmodum alii veri christiani quaelibet tormentorum genera experiri, et necari maluerunt, quam hanc traditam sibi a Christo ejusque discipulis, de ejusdem Christi divinitate et sanctissimae Trinitatis mysterio doctrinam [Col.0832C] ullomodo infirmare aut dissimulare. Nullus ergo dubitandi locus est, quin vera sit haec ejusdem Tertulliani et catholicae Ecclesiae doctrina, quae hunc in modum a sacris scriptoribus adserta, constanterque ac perpetuo servata propugnataque fuit.

ARTICULUS IV. Quibus rationibus Tertullianus explicare conatus sit

divinam aeternamque Filii Dei generationem, et cur ille, non vero Spiritus sanctus, Filius Dei dicatur.

Satis Tertulliano non fuit suam et totius catholicae Ecclesiae de suprema Filii Dei et Spiritus Sancti divinitate sententiam eo, quo vidimus (Art. super.), modo expositam tueri ac vindicare; sed explicare [Col.0832D] etiam conatus est, cur Verbum et Ratio Dei verus ejus Filius sit et dici debeat. Palam itaque omnibus declarat Deum, eo ipso quod Deus est, semper atque ab omni aeternitate fuisse rationalem (Ibid.). Cum ergo sine ratione esse non possit, ab eadem aeternitate protulit Sermonem, qui quidem Sermo melius latine, quemadmodum annotavimus, Ratio appellari debuerat. Divinus autem ille Sermo non est quaedam articulata, sicuti hominis vox, vel quidam sonus oris, aerve percussus, atque ita nescio quid vacuum et inane; sed habet, inquit, propriam substantiam spiritum (Tertull. Apologet. cap. 21) . Quia vero id ab haeretico Praxea negabatur, contra eum sic disputat, probatque hunc Dei Sermonem esse veram [Col.0833A] substantiam: Quid est enim, dices, sermo, nisi vox et sonus oris, et sicut

grammatici tradunt, aer offensus, intelligibilis auditu, caeterum, vacuum nescio quid, et inane, et incorporale. At ego nihil dico de Deo inane et vacuum prodire potuisse, ut non de inani et vacuo prolatum, nec carere substantia, quod de tanta substantia processit, et tantas substantias fecit. Fecit enim et ipse, quae facta sunt per illum. Quale est ut nihil sit, sine quo nihil factum est; ut inanis solida, et vacuus plena, et incorporalis corporalia sit operatus? Nam etsi potest aliquando quid fieri diversum ejus per quod fit; nihil tamen potest fieri per id, quod vacuum et inane est. Vacua et inanis res est Sermo Dei, qui Filius dictus est, qui ipse Deus cognominatus est? ET SERMO ERAT APUD DEUM, ET

DEUS ERAT SERMO (Idem lib. adv. Prax. [Col.0833B] cap. 7)? Ea ergo argumentatione ostendit Verbum, sive Sermonem ac Rationem Dei, non esse aliquid inane et vacuum, sed veram substantiam.

Atqui ideo hic sermo divinus vera est substantia, qui a Deo prolatus est. Nam eum, inquit ille, prolatione generatum, et idcirco Filium Dei dicimus. Prolatus autem a divino Patre 505 of 843 suo, ex ipsius intellectu tanquam ex matrice, prodiit, atque ideo generatus, et verus Dei

1/4/2006 2:06 PM



[Col.0833C] Sed rursus Tertullianum audiamus, qui id alibi (Idem, lib. advers. Prax., cap. 8) pluribus sacrae Scripturae testimoniis asserit ac confirmat: De quo, inquit, procedendo

Filius factus est, primogenitus, ut ante omnia genitus, et unigenitus, ut solus ex Deo genitus, proprie de vulva cordis, id est, intellectus, ipsius, secundum quod et Pater ejus testatur: ERUCTAVIT COR MEUM SERMONEM OPTIMUM (Psalm. XLIV, 2) : Ad quem deinceps gaudens in persona illius: FILIUS MEUS ES TU, EGO HODIE GENUI TE (Psal. II, 7): et, ANTE LUCIFERUM GENUI TE (Ibid. CIX, 5). Sic et Filius ex sua persona profitetur Patrem in nomine Sophiae: DOMINUS CONDIDIT ME INITIUM

VIARUM IN OPERA SUA (Ad Hebr. cap. I) . ANTE OMNES AUTEM COLLES GENERAVIT ME (Proverb. cap. VIII, 22) . Atque haec [Col.0833D] ipsa ratio est, cur Verbum, Seu sermo Dei, non vero Spiritus sanctus sit, dicaturque Filius Dei: atque, ut ipse Tertullianus ait, Qui etiam proprie nomen Filii accepit, tum quia nomen illud ipsi in sacris Scripturis datur, tum etiam quia prior a solo Patre suo in naturae similitudinem est genitus, et Spiritus sanctus ab utroque processit, quemadmodum ex mox citandis ejusdem Tertulliani nostri verbis manifestum unicuique fiet (Tertull. lib. adv. Praxe. cap. 8). Sed quamvis Sermo Dei a Patre suo aeterno prodeat, vel sicuti ait ipse Tertullianus: Non

aliunde, sed de substantia Patris deducatur (Ibid. cap. 4), hoc est, oriatur ex ejus

cogitatione et intelligentia, non idcirco tamen ab illo separatus est. Nam [Col.0834A] dividi non potest simplicissima Dei substantia, sicut nec plures dii esse possunt. Quamobrem ille iterum dicit: Omne quod prodit ex aliquo, secundum sit ejus necesse est

de quo prodit; non ideo tamen separatum. Secundus autem ubi est, duo sunt; et tertius ubi est, tres sunt. Tertius enim est Spiritus a Deo, videlicet Patre et Filio, sicut tertius a radice fructus ex frutice (Ibid. cap. 8). Duo autem ibi docet, quae attento certe animo

observanda sunt. Dicit enim primo Filium Dei alium, et ordine secundum esse a Patre suo; quia ejus est aeternus Sermo, qui ex illius intellectu et cogitatione prodivit, atque idcirco Filius ejus est. Secundo ait Spiritum sanctum esse tertium; quia ab utroque Patre et Filio procedit, tanquam tertius fructus ex radice et frutice oritur. At cum ibi [Col.0834B] non suam tantum, sed totius Ecclesiae catholicae sententiam contra Praxeam haereticum explicet, ac tueatur, inde profecto colligitur illam a christianis omnibus orthodoxis, atque aliis etiam non eodem, aut simili ac Praxeas errore infectis assertam ac propugnatam. Verum quidam objiciunt ibi Tertullianum non agere de Spiritus sancti origine, sed de personarum SS. Trinitatis ordine, in quo ille tertius post Patrem constituitur. At cur, quaeso, ab iis, qui sic arguunt, omissa fuere haec subsequentia Auctoris nostri verba:

Sicut tertius a radice fructus ex frutice, et tertius a fonte rivus ex flumine, et tertius a sole apex ex radio, nihil tamen a matrice alienatur, a qua proprietates suas ducit? Nonne

autem haec satis ostendunt illum non de [Col.0834C] solo Spiritus sancti ordine, sed ejus etiam origine fecisse sermonem? Ibi siquidem his comparationibus adversus Praxeam demonstrat Filium Dei, etiamsi a Patre suo non sit separatus, ab eo tamen ideo distingui, quia suam ab ipso originem ducit. Tum inde ad Spiritus sancti ortum delapsus, eodem, uti vides, plane modo argumentatur. Tam igitur de Spiritus sancti, quam Filii origine disputat. Urgent nihilominus a Tertulliano antea apertissime pronuntiari: Ortum Spiritum non 506 of 843 aliunde puto, quam a Patre per Filium (Idem, cap. 4). Sed attende, quaeso, quam parum

1/4/2006 2:06 PM



scriptum ab eodem Hilario legimus: Ex te (nimirum Patre) per eum (Filium) sanctus Spiritus tuus est. Paulo post vero sic Patrem precatur: Dona mihi ut Patrem te scilicet

nostrum, Filium tuum una tecum adorem; sanctum Spiritum tuum, qui ex te per unigenitum tuum est, promerear (Ibid. lib. 12, § 56 et 57) .

At si is eodem catholico sensu dixit Spiritum a Patre et Filio, atque Spiritum sanctum a Patre procedere per Filium, cur non etiam Tertullianus? Numquid idem loquendi modus in uno probari potest, et in altero reprobari? Uterque igitur, sicut recte Spiritum sanctum [Col.0835A] a Patre et Filio, ita a Patre per Filium procedere dixerunt. Nam Filius, tanquam medius inter Patrem et Spiritum sanctum, ab eodem Patre solo principium accepit, atque ab illo et patre Spiritus sanctus suam ducit originem. Itaque Spiritus Sanctus dicitur a Patre procedere per Filium, qui origine sua inter utrumque tanquam medius, a Patre accepit, ut Spiritus sanctus ab ipso procedat. Quamobrem haec ipsa processio uno eodemque modo tam a Patre, quam a Filio derivatur, ac deducitur. Quia igitur Filius Verbum illius et Sermo est, qui ex Patris intellectu seu cogitatione, sicuti ex quadam matrice et vulva prodivit, hinc recte Filius ejus et unigenitus proprie, ut alibi dixit, nomen Filii accepit. (Tertul. lib. adv. Praxe. cap. 8) . Spiritus vero [Col.0835B] sanctus, quoniam ab utroque procedit, nec unius ex illis, nec amborum Filius unquam est appellatus, nec appellari debuit.

ARTICULUS V. Exponuntur et examinantur quaedam exempla,

quibus Tertullianus divinam Filii Dei generationem explicare conatus est.

Cum divina Filii Dei generatio captum hominis longe superet, nec possit facile ab eo intelligi, hinc Tertullianus noster illam quibusdam comparationibus explanare, et illustrare connisus est. Verum quia difficultatibus non carent, a nobis sunt examinandae. Primum itaque eas in Apologetico sic proponit: Cum radius a Sole porrigitur, portio ex summa, sed Sol erit in radio, quia Solis est radius; nec separatur substantia, [Col.0835C] sed

extenditur: ita de Spiritu Spiritus, et de Deo Deus, ut lumen de lumine accensum. Manet integra et indefecta materiae matrix, etsi plures inde traduces qualitatum mutueris: ita et quod de Deo profectum est, Deus est, et Dei Filius, et unus (supple Deus) ambo

(Tertullian. Apologetic. cap. 21, pag. 399) . Sed haec ille fusius alibi iisdem aliisque exemplis enucleare adhuc conatur. Audiamus eum, si lubet: Protulit Deus Sermonem, quemadmodum etiam Paracletus docet, sicut radix fruticem, et fons fluvium, et sol radium. Nam et istae species probolae, id est, uti paulo ante dixerat, prolationes sunt

earum substantiarum, ex quibus prodeunt. Nec dubitaverim Filium dicere et radicis fruticem, et fontis fluvium, et solis radium; quia omnis origo parens est; et omne quod ex origine profertur, [Col.0835D] progenies est; multo magis Sermo Dei, qui etiam proprie nomen Filii accepit. Nec frutex tamen a radice, nec fluvius a fonte, nec radius a sole discernitur, sicut nec a Deo Sermo. Igitur secundum eorum formam profiteor me duos 507 of 843 dicere, Deum et Sermonem ejus, Patrem et Filium ipsius. Nam et radix et frutex duae res

1/4/2006 2:06 PM


508 of 843


Nam et ipse dixit: Multo magis Sermo Dei, quibus verbis significat has omnes [Col.0836A] comparationes esse imperfectas. Et vero quis nesciat illas tantum inter se differre, quantum a Creatore distat creatura? Non putavit igitur iis posse omnino explicari Filii Dei generationem, sed ut qualicumque modo, ac secundum infirmas ingenii nostri vires eam intelligamus. Deinde vero haec exempla ab illo non adhibentur in omnibus, sed in aliquibus tantum rebus, quae ad divinam spectant Filii generationem. Omnia enimvero illa eo duntaxat tendunt, ut ostendat Filium Dei, etsi a Patre suo prodeat, ab illo tamen non esse separatum, nec divisum. Propterea enim quod frutex, uti ille ait, a radice, fluvius ex fonte, radius ex sole prodeunt, nec a se invicem separantur, aut dividuntur, sed sibi conjunguntur, et sine ulla divisione cohaerent; [Col.0836B] hinc hominis intellectus eo adduci potest, ut pro infirmis plane viribus cognoscat Dei Filium, quamvis a Patre prodeat, ab eo non separari, sed infinite perfectiori modo, quam res illas corporeas, ipsi esse conjunctum, atque ab eo penitus indivisum. Sic etiam postea ille, ut confirmet Filium Dei a Patre separari, tametsi ab illo divina generatione exierit, ipsum ita loquentem introducit: Exivi a Patre, ut radius ex sole, ut rivus ex fonte, ut frutex ex semine (Ibid. cap. 22). Alibi vero eadem solis et radii comparatione ideo tantum utitur, ut demonstret Dei nomen non creaturis tribuendum, sed Patri aeterno ejusque Filio, quorum una omnino est substantia. Praestat autem ipsum haec enarrantem audire: Deos, inquit, omnino non dicam, nec dominos, [Col.0836C] sed

Apostolum sequar, ut si pariter nominandi fuerint Pater et Filius, Deum Patrem adpellem, et Jesum Christum Dominum nominem. Solum autem Christum potero Deum dicere, sicut idem Apostolus: Ex quibus Christus, qui est, inquit, Deus super omnia benedictus in aevum omne. Nam et radium solis seorsum solem vocabo: solem autem nominans, cujus est radius, non statim et radium solem appellabo. Nam etsi soles duos non faciam, tamen et solem et radium ejus tam duas res, et duas species unius indivisae substantiae numerabo quam Deum et Sermonem ejus, quam Patrem et Filium (Ibidem, cap. 13).

Neque ibi ille stetit, sed ad illam aeternam Verbi divini generationem rursus explicandam alia usus est comparatione; quae quidem licet superioribus [Col.0836D] longe perfectior sit, eam tamen adhuc imperfectam esse palam profitetur. Ab illo autem desumitur ex interiore hominis sermone ac verbo, atque ita argumentatur: Vide cum tacitus tecum ipse

congrederis, ratione hoc ipsum agi intra te, occurrente ea tibi cum sermone ad omnem cogitatus tui motum, et ad omnem sensus tui pulsum. Quodcumque cogitaveris, sermo est; quodcumque senseris, ratio est. Loquaris illud in animo necesse est, et dum loqueris, conlocutorem pateris sermonem, in quo inest haec ipsa ratio, quam cum de cogitans loquaris, per quem loquens cogitas. Ita secundus quodammodo in te est sermo, per quem loqueris cogitando, et per quem cogitas loquendo; ipse sermo alius est. Quanto ergo plenius hoc agitur in Deo, cujus [Col.0837A] tu quoque imago et similitudo censeris, quod habeat in se tacendo Rationem, et in Ratione Sermonem (Ibid. cap. 5.

pag. 637). Ibi autem ille ostendit Deum, qui natura sua rationalis est, ab aeterno Rationem et Sermonem intra se habuisse, quem profert dum cogitat, atque idcirco alius ab ipso est, quamvis utriusque eadem sit substantia et natura. Quis autem facile non concedet illud aptius ac luculentius non potuisse probari, quam hac interioris hominum verbi ac sermonis comparatione? In hoc enim, uti ille ait, homo est Dei imago et similitudo. Verumtamen fatetur hanc ipsam comparationem esse plane imperfectam, ac

1/4/2006 2:06 PM


509 of 843


supremam Filii Dei et Verbi divinitatem. Aperte siquidem, uti vidimus, docet illum divina Patris sui cogitatione generatum, hacque generatione alium quidem esse a Patre, hoc est, persona distinctum, sed minime divisum ac separatum; quandoquidem una et eadem omnino est utriusque substantia et natura. Deus quippe Pater, ab aeterno rationalis, sine cogitatione esse nunquam potuit, atque idcirco ejus Verbum, quod idem ac ipsius cogitatio est, debet illi esse consubstantiale ac coaeternum. Nonne ergo haec ipsa plane eadem est ac concilii Nicaeni sententia? In hujus quippe symbolo statuitur credendum esse in unum Dominum Jesum Christum, natum de Patre, unigenitum, hoc est, ex substantia Patris, Deum de Deo, lumen [Col.0837C] de lumine (vel, sicut ait Tertullianus, Apologet. c. 21, p. 399, ut lumen de lumine accensum), Deum verum ex

Deo vero, genitum, non factum, consubstantialem Patri.

ARTICULUS VI. Expenduntur solvunturque argumenta, quibus

nonnulli probare nituntur labefactatam fuisse a Tertulliano orthodoxam de suprema Filii Dei divinitate doctrinam, quia dixit illum divinae substantiae esse portionem, quae in Patre tota est. Quanquam orthodoxa omnino, sicuti explicatum est, fuerit Tertulliani de suprema Verbi et Filii Dei divinitate, aeternaque generatione sententia; quidam nihilominus, etiam catholici hujus dogmatis assertores, [Col.0837D] illum non minimi quidem, sed gravissimi erroris audacter accusant. Si enim Petavio credas, Arianam haeresim impietate et absurditate superat (Petav. tom. 2, Theolog. dogmat. lib. 2, cap. 5, pag. 24) . Sed doctus ille vir semetipsum corrigere tandem coactus est. Alibi siquidem fatetur non pauca occurrere ejusdem Tertulliani loca, in quibus apparet vis sententiae dogmatisque communis, cujus traditio animos Christianorum pervaserat (Idem, Praefat. in tom. cit. cap. 5). Verumtamen ibidem adjecit orthodoxam Trinitatis fidem in ejusdem scriptis adspergi identidem quibusdam maculis, quae contagione foedae, ad quam defecit, Montanistarum haereseos illini potuerunt. At quamvis ibi judicii sui severitatem potius [Col.0838A] mitigare, quam emendare videatur, sibi tamen satis non constat. Nam non solum in libris, qui a Tertulliano haeretico, sed in aliis etiam, qui ab illo adhuc catholico compositi sunt, labefactatum Trinitatis dogma contendit. Nos vero satis ostendimus illud ab eodem Tertulliano, sive catholico, sive montanista recte assertum, ac contra alios, qui id negabant, egregie propugnatum. Bullus tamen eidem Tertulliano nostro, etiam ubi contra Praxeam disputat, aliam censoriae severitatis notam inussit (Bull. defens. Nicoe. sect. 3, cap. 10. num. 5 et 11. pag. 403 et 416). Quamvis enim concedat illum recte sentire de suprema Filii Dei ac Verbi divinitate, aeternitate, consubstantialitate, sive eadem illius ac Patris substantia; ipsi nihilominus [Col.0838B] videtur catholicae traditionis venis, quasi aureis scoriam aliquam intermiscuisse, absurde satis loqui, et in augustissimo Trinitatis mysterio ludere, nugasque sectari. Sed quis sibi facile persuadebit Tertullianum, tantae gravitatis hominem, de hoc Trinitatis mysterio in eo libro ludere et nugari, ubi praecipuum ac 1/4/2006 2:06 PM


510 of 843


[Col.0838C] Sed ne quid intactum relinquamus, ea omnia expendenda sunt argumenta, quae nobis a Petavio, Bullo aliisque objiciuntur. Primum itaque Petavius illud urgendum non censet, quod ab Auctore nostro scriptum legimus Filium, sermonemque Dei a Patre suo prolatum, ac veluti corporatum. Ecquid enim id urgeret? Nonne satis perspicue ostendimus corporis nomine nihil aliud ab eo intelligi, nisi sui generis substantiam, personam, atque hypostasin? Nec minus evidenter patefecimus, atque ex dicendis adhuc patebit, ipsum disertissime asseruisse Filium Dei merum esse spiritum, qui ex aeterni Patris sui intellectu et cogitatione procedit, ac nihil proinde corporei vel mimine admixtum habere potest. Momenti igitur longe gravioris Petavius aliique ea [Col.0838D] esse putant, quibus idem auctor noster negasse ipsis videtur eamdem esse Patris aeterni, ejusque Filii substantiam. Etenim aperte, inquiunt, docet totam Dei substantiam esse in Patre, et illius quamdam tantum in Filio portionem. Quid enim his, aiunt, verbis clarius et expressius? Pater tota substantia est, Filius vero derivatio totius et portio, sicut ipse profitetur: QUIA PATER MAJOR ME EST (Joan. XIV, 28). Totam igitur Divinitatis, inquiunt, substantiam Tertullianus in Patre ut pote majore, et in Filio ut pote minore partem tantum ac portionem esse arbitratus est (Tertull. lib. adv. Praxe. cap. 9) . Urgent id adhuc ab illo asseri, ubi absurdum Mariionis, qui Patrem ex Virgine natum, et passum esse [Col.0839A] garriebat, errorem refellit: Non negans, inquit, Filium et

Spiritum et substantiam Creatoris esse Christum ejus, concedas necesse est eos, qui Patrem non cognoverint, nec Filium agnoscere potuisse per ejusdem substantiae conditionem, cujus plenitudo intellecta non est; multo magis portio, certe qua plenitudinis consors (Tertul. lib. 3, advers. Marcion. cap. 6) . Denique, ubi generationem Filii Dei cum sole ejusque radio componit, sic adhuc loquitur:

Nam et Deus spiritus; et cum radius ex sole porrigitur, portio ex summa: sed sol erit in radio, quia solis est radius, nec separatur substantia, sed extenditur (Idem, Apologet.

cap. 21, pag. 399) . Petavius itaque ex his omnibus concludit Filium Dei, juxta Tertulliani mentem, non totam substantiam divinam possidere, sed ejus [Col.0839B] duntaxat portionem, ac proinde non eamdem esse Patris aeterni ac Filii ejus substantiam, et naturam.

Verum si res ita se habeat, certe Tertullianus sibi ineptissime contradixit. Vidimus enim in superioribus articulis quam saepe, quam constanter, quam diserte asseveret unam plane, indivisam, et eamdem esse in Patre et Filio substantiam. At si Filius portionem, sive partem tantum illius habeat, ea utique non eadem in illo atque in Patre, sed sicuti pars a toto divisa est (Supr. hoc cap. art. 1) . Contra vero Tertullianus, uti vidimus, in alio adversus Marcionem libro haec litteris de illo mandavit: Non minori se tradidit omnia Creator (Idem, lib. 4, advers. Marcion. cap. 25) . Atqui si Filius unam duntaxat divinae substantiae portionem a Patre accepit, alia, qua [Col.0839C] privatur, procul dubio minor est. Numquid ergo Tertullianus Filium Dei Patre suo minorem esse, asseruit et negavit? Quis hoc credat? Quid vero, quod in illo qui nobis objicitur, adversus Marcionem loco, Filius dicitur quidem substantiae divinae portio, sed ibi continuo adjicitur, certe qua plenitudinis consors. Atqui si ille substantiae divinae, quae simplicissima est, atque in eo et Patre, ut dictum ab

1/4/2006 2:06 PM



verbis: Pater tota substantia est, [Col.0839D] Filius vero portio, evidens plane repugnantia deprehendetur. Unius quippe rei, ac potissimum simplicissimae totum in uno, et pars in altero esse nequeunt. Cum nullus itaque tam absurdae contradictionis Tertullianum convincere possit, quid restat, nisi ut dicamus illum portionis nomine non intellexisse partem aliquam divinae substantiae, quam ille nec dividi, nec separari posse constantissime asseveravit. Quo ergo, inquiet aliquis, sensu nomen portio ab eo sumitur? Nobis quidem haud reluctantibus probabitur eodem significatu accipi, atque partitio, seu participatio, et communicatio divinae substantiae, quam Pater in Filium derivavit. Nam Filius hoc ipso, qui nobis objicitur, adversus Praxeam loco dicitur [Col.0840A] derivatio totius et portio quae quidem verba ibi synonyma videntur. Ea autem derivatio vocatur portio, seu partitio; quia Pater totam suam substantiam cum Filio ita communicavit, ut ab illo tamen persona sua sit distinctus. Cum enim Filii Patrisque personae a se invicem distinguantur, suamque Filius a Patre cum tota eadem substantia divina acceperit, hinc portio, seu derivatio illius appellatur. At hunc esse verum Tertulliani sensum colligi potest ex alia ejus adversus eumdem Praxeam argumentatione. Iste siquidem haereticus, et alii, qui stulte opinati sunt eumdem esse Patrem et Filium, contendebant his Lucae Evangelistae verbis: Spiritus Dei superveniet in te, et virtus Altissimi obumbrabit te, idem omnino significari ac si dixisset: Filius Dei [Col.0840B] Deus est, et virtus Altissimi altissimus est (Luc, cap. I, V\ 25). Tertullianus vero hanc haereticam interpretationem sic impugnat: Si hic, inquit, esset Evangelistae sensus, scripsisset utique: Deus superveniet, et Altissimus obumbrabit te (Tertull. lib. adv. Praxe. cap. 26) . Atqui non ita scripsit, sed virtus Dei, non directo, id est, nominativo casu Deum nominans, portionem totius intelligi voluit, quae cessura erat in Filii nomen. Dixit itaque his verbis, spiritus et virtus Dei, intelligi portionem, quia nomen Dei non nominativo, sed genitivo casu acceptum significat portionem, sive generationem, et derivationem Filii a Patre suo. Nam ea derivatione seu generatione, etsi omnem divinam substantiam acceperit, non eadem nihilominus est illius ac Patris persona. Quamobrem [Col.0840C] inceptum sermonem sic Auctor noster prosequitur: Sicut ergo sermo Dei non est ipse cujus est, videlice Patris; ita nec Spiritus, etsi Deus dictus est,

non tamen ipse est, cujus dictus . . . Et ideo Spiritus Dei Deus, et Sermo Dei Deus; quia ex Deo, non tamen ipse, ex quo est. Quod si Deus Dei, tanquam substantiva res, non erit ipse Deus, sed hactenus Deus; quia ex ipsius substantia, qua et substantiva res est, et ut portio aliqua totius.

Audisne quomodo Dei Filius et sermo ibi aperte negetur esse Deus Dei, sed verus dicatur, sicut ejus Pater, Deus? Quamvis autem verus sit Deus, et eadem illius ac Patris substantia; quia tamen ex illius cogitatione et intellectione prodiit et genitus est, ab illo persona distinguitur. Hac autem generatione dicitur [Col.0840D] totius derivatio et portio, sive partitio et communicatio, sed qua, ut ille ait, plenitudinis consors est, id est, totam et eamdem habet Patris, a quo ortus est, substantiam et divinitatem. Neque eos audiendos censemus, qui urgebunt: Is si sit Tertulliani sensus, ab eo nomen portio accipi impropria omnino, ac plane inusitata locutione. Suos enim Tertullianus libros barbaris, impropriis et inusitatis, uti nemo nescit et saepius observavimus, verbis ac nominibus aspersit. Nam ut plurima, in omnibus ejus libris passim obvia, nunc 511 of 843 praetermittantur, nonne in hoc ipso, de quo disputamus, Apologetico, quem ad ethnicos

1/4/2006 2:06 PM


512 of 843


nequaquam a Patre distingui.

ARTICULUS VII. Solvuntur alia argumenta, quibus objicitur

Tertullianum negasse Filii Dei divinitatem; quia dixit illum minorem Patre, huncque visibilem, et illum invisibilem. Aliud denegatae a Tertulliano, aut labefactatae supremae Filii Dei divinitatis argumentum peti posse putant ex his illius verbis: Pater tota substantia est, [Col.0841B] Filius vero

derivatio totius, et portio, sicut ipse profitetur: Pater major me est. A quo et minoratus canitur in psalmo, modicum quid citra angelos. Sic Pater alius a Filio, dum Filio major

(Tertull. lib. adv. Praxe. cap. 9) . Nonne ergo, inquiunt, ille ibi aperte significat in Patre, majore Filio, totam esse Divinitatis substantiam, et aliquam tantum portionem in Filio, qui idcirco illo minor est? Itane vero ille dixit Filium esse minorem Patre, quem, ut antea ostendimus, asseruit Patri esse parem, ei pariari, aequari, jungi, nec illo esse minorem, quia ipse dixerat: Ego et Pater unum sumus? (supr. hoc cap. art. 1) . Nonne ante objecta nobis verba ab eo dictum egimus: Et nunquam separatus a Patre, aut alius a Patre; quia: Ego et Pater unum sumus. Haec erit probola [Col.0841C] veritatis, custos veritatis, qua prolatum dicimus Filium a Patre, sed non separatum? (Libr. cit. cap. 8) . Numquid ergo putidae, et nulli unquam condonandae contradictionis condemnandus est? Numquid a sensu animus ejus adeo unquam alienatus est, ut Filium dixerit Patre suo minorem et non minorem, parem et non parem, unum cum illo et non unum, nisi sub diversa ratione? Et certe satis a nobis probatum est quam diserte ille docuerit unam esse in Patre et Filio simplicissimam naturam ac substantiam, quae nec separari nec dividi potest. Sed quia Praxeas inde inferre conabatur eamdem quoque esse illorum personam, hinc Auctor noster ostendit eos non natura quidem, sed persona distingui, quia Filius a Patre suo prolatus ac genitus est. Quamobrem [Col.0841D] post illa ipsa, quae nobis objiciuntur, verba continenter adjecit: Sic et Pater alius a Filio, dum Filio major, dum alius qui

generat, alius qui generatur; dum alius qui mittit, alius qui mittitur; dum alius qui facit, alius per quem fit. Bene quod et Dominus usus hoc verbo in persona Paracleti, non divisionem significavit, sed dispositionem: Rogabo enim, inquit, Patrem, et alium advocatum mittet vobis, Spiritum veritatis. Sic alium a se Paracletum, quomodo et nos a Patre alium Filium; ut tertium gradum ostenderet in Paracleto, sicut nos secundum in Filio, propter oeconomiae observationem (Ibid. cap. 9).

Duas autem ibi reddit rationes cur Pater major, et [Col.0842A] Filius minor dicatur. Prima est, quia Pater Filium misit, et Filius mittitur a Patre. At id spectare videtur humanam Filii naturam, qua illum Patre suo minorem esse nemo diffitetur. Secunda est, quia Filius a Patre suo generatur, et divinam sua naturam accepit. Atqui hac generatione secundum a Patre habet gradum et ordinem, quo quidem dici potest illo minor, sed tantum, uti ait Tertullianus, propter oeconomiae observationem, ita ut non divisio, sed dispositio significetur. Atque ita, et duplici illa ratione Filius ab eo dici potuit minor Patre, et alius ab illo, utpote qui ab ipso genitus fuit. 1/4/2006 2:06 PM


513 of 843


Tract. in psal. 118, § 17) . Scimus quidem eadem Johannis verba ab illo alibi (Idem lib. 9. de Trin. § 51), et ab aliis quoque de assumpta ab ipso Dei Filio humana natura explicari. Sed nobis sufficit ea etiam ab Hilario pluribusque aliis Nicaena synodo posterioribus, ut alibi annotavimus, de divina intelligi ipsiusmet Filii Dei generatione, qua ordine secundus a Patre suo est (Not. in lib. 2. Ambros. de Fide) . Constat quippe nihil inde inferri posse contra Tertullianum nostrum, qui quidem, cum sibi ipsi [Col.0842C] non contradixerit, illa evangelistae verba hoc catholico sensu accepisse haud immerito videtur. Et certe eo magis illa sic interpretari potuit, quo insulsas Arianorum cavillationes minus praevidere poterat, et efficacius insulsum refellebat Praxeae errorem. Contra tamen nobis rursus objiciunt Tertullianum in suis adversus Marcionem libris negasse eamdem esse Patris aeterni et Filii substantiam (Petav. tom. 2. Theolog. dogmat. lib. 1. cap. 5) . Ibi siquidem docet Filium esse factum, ac visibilem, Patrem vero, nec visibilem, nec factum. Diversam igitur illorum substantiam esse putavit. Ad id autem probandum haec nobis objectant illius verba: Profitemur Christum semper egisse in Dei

Patris nomine, ipsum ab initio conversatum, ipsum congressum cum Patriarchis et

[Col.0842D] Prophetis, Filium creatoris, Sermonem ejus, quem ex semetipso proferendo

Filium fecit, et exinde omni dispositioni suae voluntatique praefecit, diminuens illum modico citra angelos, sicut apud David scriptum est; qua diminutione in haec quoque dispositus est a Patre, quae ut humana reprehenditis, ediscens jam inde a primordio, jam inde hominem, quod erat futurus in fine. Ille est, qui descendit; ille est, qui interrogat; ille est, qui jurat. Caeterum Patrem nemini visum etiam commune testabitur Evangelium . . . Patrem invisibilem determinans, in cujus auctoritate et nomine ipse erat Deus, qui videbatur Filius Dei (Tertull., lib. 2, advers. Marcion. cap. 27) . Sed animadvertendum est Tertullianum ibi disputare contra Marcionem, qui, ut ille ibidem ait, perperam [Col.0843A] praedicabat Creatorem non esse Deum bonum, quandoquidem plura de illo pusilla, imbecilla, et Deo indigna praedicabantur (Ibid.). At Tertullianus huic haeretico respondet has pusillitates in Christo quidem esse, sed non quatenus Deus, sed quatenus homo est. Eum autem revera Deum esse probat, quia semper egit in Patris nomine, qui cum Patriarchis et Prophetis loquebatur, quia Dei est Sermo, et Creatoris Filius. Atqui is ipse Tertullianus constantissime asseruit Filium et Sermonem Dei verum esse Deum, ac Patris sui Rationem, qua ab aeterno est rationalis. Eamdem ergo credidit esse Filii et Patris aeternitatem, eamdemque substantiam. At ille, inquies, ibidem haud obscure scripsit: quem ex semetipso proferendo Filium fecit, et exinde [Col.0843B] dispositioni suae voluntatique praefecit (Ibid.). Bene quidem. Sed

numquid ibi Filius dicitur quodam tempore factus, vel ab aeterno genitus negatur? Minime profecto. Duos enim fassus fuisset esse Deos, Patrem aeternum, et Filium non aeternum, atque ita in eum, quem impugnabat, Marcionis incidisset errorem. Cum ergo dicit Filium Dei à Patre suo tunc factum, quando illum ex semetipso protulit, is plane videtur illius sensus: Pater fecit Filium suum, quando illum protulit ex semetipso, id est, ex matrice, uti loquitur, et vulva sui cordis et intellectus, seu ratione, intelligentia ac cogitatione aeterna: postea vero cum omnia creare voluit dispositioni, voluntatique suae eum praefecit. Si quis vero contendat his verbis ex semetipso idem significari, atque extra se ipsum emittendo, [Col.0843C] sensus illius erit: Pater mundi initio extra se protulit, ac fecit Filium, dum illum creaturis manifestum fecit. Ad primam enim usque mundi creationem divina illius generatio, ut paulo antea explicuimus, in aeterno Patris

1/4/2006 2:06 PM


514 of 843


Patrem minorem esse, nec Deum proprie dictum. Nihil etenim hac argumentatione levius, et infirmius. In suo quippe idem Tertullianus adversus Praxeam libro aperte pronuntiat: Invisibilem Patrem pro plenitudine majestatis, [Col.0843D] visibilem vero Filium pro modulo derivationis (Ibid. cap. 14). Paulo post vero: Dicimus et Filium suo

nomine eatenus invisibilem, qua sermo et spiritus Dei, ex substantiae conditione jam nunc, et qua Deus, et sermo, et spiritus; visibilem vero ante carnem (Ibid.). Quomodo

autem ante assumptam carnem se aspectabilem praebuerit, hunc ille ibidem explicat in modum: Apparet retro semper in speculo, et aenigmate, et visione, et somnio Deum, id

est, Filium Dei visum tam Patriarchis et Prophetis, quam et ipsi adhuc Moysi. Et ipse quidem Dominus, si forte coram ad faciem loquebatur, non tamen ut est, homo faciem ejus videret, nisi forte in speculo et in aenigmate . . . . . . . Aut numquid Filius quidem videbatur et sic facies? sed ipsum [Col.0844A] hoc in visione, et somnio et speculo, et aenigmate; quia sermo et spiritus nisi imaginaria forma videri non potest (Ibid.)

Quis autem his auditis Tertulliani verbis, palam non fateatur tantum abesse, ut ille eo quod Pater invisibilis, et Filius visibilis dicatur, hujus negaverit divinitatem, quin potius inde adversus Praxeam plane conficiat eumdem Filium Dei verum esse Deum, qui solo modulo derivationis, id est, persona sua a Patre suo distinguitur? Quin etiam affirmate pronuntiat eumdem Filium Dei, quatenus sermo et spiritus est, eodem prorsus, quo Pater, modo fuisse invisibilem. Non diffitetur tamen illum, antequam carnem assumpserit, sese Patriarchis praebuisse videndum; sed qua, amabo te, ratione? In visione tantum, [Col.0844B] ait ille, in somnio, in speculo, in aenigmate, et forma, ut ipse loquitur, imaginaria. Non deerunt fortasse, qui mirentur, haec a Petavio, viro utique eruditissimo, contra veram Tertulliani nostri de Filii Dei divinitate sententiam nobis objici (Petav. t. 2, Theolog., lib. 1, cap. 4) . Nam ipse non solum ultro confitetur, sed plurimis, et ante, et post synodum Nicaenam Ecclesiae Patrum testimoniis ostendit, illos apertissime declaravisse Filium Dei, tametsi divina ejus, sicut Patris, natura, videri nequeat, ab Patriarchis nihilominus et Prophetis, ante quam homo fieret, aliena aspectabilique specie visum atque conspectum (idem, ibid., lib. 3, cap. 2, § 10, et seqq.) . Quid vero quod ipsi Petavio certum esse videtur non modo Filium, sed Patrem etiam, ac [Col.0844C] Spiritum sanctum apparuisse hominibus specie extrinsecus assumpta. Atque ex iis rite probatis concludit levissima esse ducta inde ab Arianis contra Filii divinitatem argumenta, quae nemo non contemnet. Nos vero in superioribus nostris dissertationibus ostendimus has visiones supremae Filii Dei divinitati nequaquam obficere, ac cur hic potius, quam ejus Pater sese hominibus videndum praebere debuerit (tom. 1, Apparat. pag. 404, 593 et 689 et seqq) .

ARTICULUS VIII. Rursus ostenditur quam perspicue Tertullianus

aeternitatem Filii Dei asserat, et contraria argumenta diluuntur, quibus confici posse putant Tertullianum docuisse ante mundum conditum nullam fuisse Filii Dei substantiam, et perfectam fuisse

1/4/2006 2:06 PM



Expositis, et aequa lance ponderatis iis rationum momentis, quibus Tertullianus eamdem Patris ac Filii substantiam non agnovisse perperam arguitur, ad ea jam veniamus quibus acrius adhuc insimulatur ejusdem Filii Dei negavisse aeternitatem. Si quae enim doctissimo Petavio fides habenda, in hoc ille arianam haeresim impietate et absurditate superat (Petav., lib. 1, Theolog. dogm. de Trinit. cap. 5, pag. 24) . Verum si ipse Tertullianus recte, uti vidimus, eamdem esse asseruit Filii ac Patris naturam, illum procul dubio Patri suo coaeternum esse revera existimavit. [Col.0845A] Unusquisque autem, ex his quae supra, ac potissimum in primo hujus capitis articulo retulimus, deprehendere facile potuit illud Catholicae fidei documentum manifestissime ab eo asseri et praedicari. Sed quid speciatim de illius aeternitate constituerit, jam attento, si lubet, animo consideremus, ac primo quidem quomodo Dei aeternitatem definiat: Quis alius, inquit,

Dei census, quam aeternitas? Quis alius aeternitatis census, quam semper fuisse et futurum esse ex praerogativa nullius initii, nullius finis (Tertull. lib. adv. Hermog. cap. 4) . Ibi autem, sicuti vides, non solum definit quid sit aeternitas, sed eam ita soli Deo esse propriam, ut nulli alteri competere possit. Atqui ille non minus clare et perspicue, uti supra ostendimus, docet probatque Filium Dei esse verum, [Col.0845B] unum ac eumdem cum Patre suo Deum. Persuasum ergo habuit eamdem esse illius et Patris aeternitatem.

At haec non nostra tantum, sed ipsam et illius argumentatio est, qua hanc Filii Dei aeternitatem luculentissime demonstrat. Audi, quaeso, ejus verba, et hoc nobiscum fateberis: Deum, ait ille, immutabilem, et informabilem credi necesse est, ut aeternum.

Transfiguratio autem interemptio est pristini. Omne enim quodcumque transfiguratur in aliud, desinit esse quod fuerat, et incipit esse quod non erat. Deus autem neque desinit esse, neque aliud potest esse; Sermo autem Deus, et Sermo Dominus manet in aevum perseverando in sua forma (Idem, lib. adv. Praxe. cap. 27) . Is autem sermo est Dei Verbum, et Filius, qui, ut continenter subjunxit Tertullianus, [Col.0845C] caro factus est. Quis itaque unquam clarioribus verbis, aut clariori argumentatione aeternitatem illius asseruit? Numquid ergo una manu ibi Tertullianus astruit, quod alibi altera destruxerat? Quidam tamen tanti paradoxi Auctorem nostrum postulare non verentur.

Petavius enimvero nobis objicit non minus certo et evidenter ab illo traditum nullam ante mundi primordia fuisse Filii Dei substantiam, sed eam tum accepisse a Patre suo quando mundum creare molitus est. Quod quidem non ille solus, sed alii etiam nonnulli arbitrati sunt confici posse hisce ejusdem Tertulliani verbis: Ut primum Deus voluit ea, quae cum

Sophiae ratione et sermone disposuerat intra se, in substantias et species suas edere, ipsum primum protulit Sermonem, habentem in se individuas species Rationem [Col.0845D] et Sophiam, ut per ipsum fierent universa, per quem erant cogitata atque disposita; imo et facta jam, quantum in Dei sensu. Hoc enim deerat, ut coram quoque in suis speciebus, atque substantiis cognoscerentur, et tenerentur. Tunc igitur etiam ipse Sermo speciem et ornatum suum sumit, sonum et vocem, cum dixit, Fiat lux (Ibid., cap.

6). Inde enim Petavius colligi posse opinatur hanc fuisse illius de Filii Dei generatione non quidem aeterna, sed temporali opinionem. Addit praeterea Tertullianum paulo ante dixisse Deum, qui natura sua est rationalis, penes se ex aeterno habuisse Rationem, Λόγον, et Sermonem. Sed hunc intra semetipsum continuisse, facite cogitando, et disponendo secum, quae per Sermonem erat [Col.0846A] dicturus (ibid. cap. 5). Tunc 515 of 843 ergo ille sermo interior tantummodo fuit, nondumque per se subsistebat. Cum autem

1/4/2006 2:06 PM


516 of 843


Tertulliani verba satis adverterint, quae illa ipsa, quae nobis objiciunt, continenter subsequuntur: Haec, inquit (ibid. cap. 6), est nativitas perfecta Sermonis, dum ex Deo

procedit, conditus ab eo primum ad cogitatum in nomine Sophiae: Dominus condidit me initium viarum. Dehinc generatus ad effectum: Cum pararet coelum, aderam illi simul (Proverb. cap. 8, V\ 22, et seqq.) , [Col.0846B] Exinde eum parem sibi faciens, de quo procedendo Filius factus est; primogenitus, ut ante omnia genitus; et unigenitus, ut solus ex Deo genitus proprie de vulva cordis ipsius, secundum quod et Pater ipse testatur: Eructavit cor meum sermonem optimum (Ps. XLIV, V\. 1) . Duplex etenim ibi ille distinxit nativitatis Filii Dei genus. Primum autem, sive prima et proprie dicta illius generatio est, qua Pater aeternus ante omnes creaturas protulit intra se Rationem et Sermonem. Secunda vero minus proprie dicta illius generatio fuit, cum Pater ipsum initio mundi protulit; sive, ut ait ipse Auctor noster, generavit ad effectum, id est ut per eum omnia conderet. At prima generatio non fuit procul dubio inutilis, et ea Pater verum genuit Filium. Nam sicuti ille ait: Possum non temere [Col.0846C]

praestruxisse, et tunc Deum ante universitatis constitutionem solum non fuisse, habentem in semetipso proinde rationem, et in ratione sermonem, quem secundum a se ipso faceret (ibid. cap. 5). Quis autem non videat ibi Tertullianum agere de Dei Verbo, seu Sermone ante mundi creationem, et cum intra Deum Patrem suum adhuc erat? Atqui perspicue ibi declarat tum Patrem non fuisse solum, sed habuisse in semetipso hunc Sermonem a sua persona distinctum, quem secundum a se ac Filium fecit, seu genuit. Ergo ante mundi constitutionem, id est, ab aeterno Verbum, sive Filius Dei, ut supra animadvertimus, suam a Deo Patre acceperat naturam et substantiam, eratque persona tantum a Patre distinctus.

At Pater, arguit Petavius, a Tertulliano dicitur, [Col.0846D] ante omnia Deus erat solus, quia nihil extrinsecus praeter illum (Tertullian. loc. cit.). Sed vix ac ne vix quidem a nobis impetrare possumus, ut credamus haec serio ab eruditissimo et perspicacissimo viro objici. Nam Tertullianus continuo subjunxit: caeterum ne tunc quidem solus; habebat enim secum, quam habebat in semetipso, Rationem suam scilicet (ibid.) Persuasum itaque ille, sicut supra ostendimus, habebat Patrem aeternum, ante mundum conditum, sive ab aeterno, et solum fuisse, et non solum. Solus enim erat, quia nihil habebat extra se, non solus autem, quia habebat intra se sermonem, qui distincta ab illo persona, ac Filius ejus est. Vidimus insuper observatum ab eodem Tertulliano fuisse graecum nomen λόγον a [Col.0847A] Latinis rationem potius, quam sermonem debuisse appellari: Quia non sermonalis, inquit, a principio, sed rationalis etiam Deus ante principium, et quia ipse quoque sermo ratione consistens, priorem eum ut suam substantiam ostendat (ibid.). Quibus sane verbis significat nomen illud, λόγος, ideo latine melius dici posse rationem; quia Deus Pater ab aeterno non sermonalis, hoc est, Sermonem extra se non protulerat. Verumtamen, quia natura sua ipse rationalis est, Rationem ab aeterno intra se habuit, quae ejusdem est cum illo substantiae, sed secunda et distincta persona; quando quidem Pater ejus ab aeterno solus non erat. At hunc quidem verum esse Tertulliani sensum et mentem inde evidenter conficitur quod ibi disputet [Col.0847B] adversus Praxeam, qui Filium sermonem Dei eumdem omnino ac Patrem, et ab illo distinctum non esse effutiebat. Quid autem, obsecro, contra eum promovisset, si fateretur Dei Filium ac Sermonem ante mundi exordium non substitisse, nec fuisse personam a Patre distinctam. Praecipua itaque caussae suae parte sponte

1/4/2006 2:06 PM


517 of 843


Filii Dei nativitatem, cum Deus ex nihilo creavit omnia. Antea igitur nec ortus, nec persona, nec substantia erat: [Col.0847C] ac proinde nec Dei Filius (Petav. tom. II. Theolog. dogmat. lib. I. c. 5. p. 25) . Nam ea sunt loco citato, quae jam retulimus, illius verba (Tertull. lib. adv. Praxe., cap. 7) : Haec est nativitas perfecta Sermonis dum ex

Deo procedit, conditus ab eo primum ad cogitatum in nomine Sophiae: Dominus condidit me initium viarum suarum. Dehinc generatus ad effectum: Cum pararet coelum, aderam illi (Proverb. VIII, 22, 27) . Ergo Filii Dei nativitas tunc tantum, inquit Petavius, perfecta a

Tertulliano dicitur, quando Deus per ipsum, qui Sermo ejus est, et mundum et omnia creavit.

Verum doctissimus ille vir animadvertere potuit duplicem ab Auctore nostro distingui Dei Patris sermonem. Primus namque ipsi est intimus, quem [Col.0847D] graeci ἐνδιάθετον: alter externus et prolatitius, quem προφορικὸν appellant (Tertullian. loc. cit.). Deus autem Pater priore illo intimo Sermone, ait Tertullianus, omnia creare, et suas edere in substantias et species, intra se ipsum disposuerat ac cogitaverat. Tum deinde Sermonem hunc suum extra se, et exterius emittendo universa creavit. Atqui jam vidimus a Tertulliano asseri, repeti, et inculcari illum interiorem sermonem ab omni aeternitate genitum a Patre suo, qui idcirco ab eo gradu et ordine distinctus, secunda est sanctissimae Trinitatis persona. Cur ergo, inquies, tam aperte declarat non ab aeterno, sed mundi initio perfectam fuisse ejus nativitatem, et tunc suam accepisse speciem, ornatum, [Col.0848A] sonum et vocem? Sed numquid Tertullianus eo dementiae, inquiemus, venit, ut imperfectam aliquando vel tantum inchoatam putaverit Filii Dei generationem, ac postea sumpsisse speciem et ornatum, atque ita perfectam et consummatam (Ibid.)? Non eo igitur sensu eam imperfectam appellavit, sed quo ipse modo ibidem explicat; quia etsi ab aeterno perfecta fuerit, intra Dei tamen sinum latebat, nullique nisi ipsimet soli Deo erat cognita. Ast ubi mundum condendo, hunc Sermonem suum extra se protulit, ac veluti ex cordis sui vulva et matrice, uti loqui amat, extra se emisit, tunc ille aeternus sermo sumpsit sonum et vocem, atque idcirco exteriorem ornatum et speciem. Tunc enim a creaturis ratione praeditis agnitus fuit. Nomen quippe species apud bonos auctores idem [Col.0848B] significat ac rei alicujus demonstratio. Et vero species, inquit Nonius, ab adspectu dicitur. Cum igitur Sermo Dei, sive aeternus Dei Patris Filius, extra illum principio mundi emissus est, tum speciem et ornatum sive sonum et vocem accipit, et perfecta fuit ejus nativitas, non quidem quoad se, sed quoad creaturas, quae eam agnoverunt. Non amplius ergo ii audiendi sunt, qui rursus objicient dictum ab eodem Tertulliano: Deus non sermonalis a principio (ibid. cap. 5). Nam continenter addidit: sed rationalis

Deus etiam ante principium, et qnia ipse quoque Sermo ratione consistens, priorem eam Rationem ut substantiam suam ostendat. Si autem Deus rationalis fuit ante principium,

sive ab aeterno, ille etiam ab aeterno protulit Rationem, quae, [Col.0848C] ut saepius dictum, Sermo et Filius ejus est (ibid. c. 8). Tum deinde, hic Sermo, inquit, spiritu structus est, et, ut ita dixerim, Sermonis corpus, id est, substantia, est spiritus. Fatetur autem utrumque, etsi unum idemque sint, posse aliquo modo distingui (Ibid. cap. 26): Nam spiritus, ait ille, substantia est sermonis, et sermo operatio spiritus, et duo unum sunt. Hic autem Sermo Dei Patris, sive ipsa ejus spiritus operatio, creaturis non prius innotuit, quam mundus conderetur. At hujus operationis sive generationis Filii Dei

1/4/2006 2:06 PM


518 of 843


Tertull. lib. adv. Praxe. cap. 12) : Sed et in antecedentibus operibus mundi quomodo

scriptum est? Primum quidem nondum Filio apparente: Et dixit Deus, Fiat lux, et facta est, ipse statim Sermo lux vera, quae illuminat hominem venientem in hunc mundum, et per illum mundialis quoque lux. Exinde autem in Sermone Christo assistente et administrante, Deus voluerit fieri, et Deus fecit. . . . . per quem omnia facta sunt. Inde

autem concludunt ibi manifeste demonstrari Filium et Spiritum secundam et tertiam Trinitatis personam non fuisse ex aeterno subsistentes, sed quando Deus mundum voluit facere, ac reipsa fecit.

[Col.0849A] At observandum est Tertullianum his verbis respondisse Praxeae haeretico, Catholicis objicienti Deum, cui nihil impossibile est, potuisse se ipsum et Patrem et Filium simul facere. Lubenter autem ille fatetur omnia quidem a Deo posse fieri; sed non omnia, quae potuit, ab illo esse facta. Debebat igitur Praxeas evidenter demonstrare Patrem revera se ipsum fecisse tam Patrem quam Filium, sive non alium esse Filium, quam ipsum Patrem. Contra vero Tertullianus eo securius affirmat id a Praxea non posse unquam probari, quo facilius varia congerit Scripturae testimonia, quibus, inquit, apud nos distincte Pater et Filius demonstrantur, distincte, inquam, non divise (ibid. cap. 21); quandoquidem Filius Dei, sicut toties diximus, a Patre prodivit, atque idcirco [Col.0849B] ab eo est quidem distinctus, sed non divisus et separatus; quia eadem est utriusque substantia. Tum dehinc Scripturae ejusdem auctoritate ostendit tres esse Trinitatis personas unitate simplici connexas. At ibi ea protulit verba, quae nobis objiciuntur, ac posthaec concludit omnia facta esse per Dei sermonem, sive per Filium Dei, qui et ipse Deus est. Quia ergo Dei sermo est, idcirco ab eo distinguitur, et alius dicitur personae, inquit, non substantiae nomine, ad distinctionem, non ad divisionem. Quomodo autem una est illius et Patris substantia et unus cum eo Deus, nisi ab aeterno, sicut Pater fuerit? Cum igitur dixit Filium Dei ante mundi exordium non apparuisse, haud obscure significat illum tunc nulli creaturae fuisse cognitum. Ubi vero, uti ille ibidem ait, primo dictum [Col.0849C] est, Fiat lux, tunc statim lux facta est, et apparuit lux vera, sive Sermo Dei, non quidem, quia tum primum, nec antea exstitit, qui ab aeterno genitus fuerat; sed quia tunc hominibus coepit apparere, qui est lux vera, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. At tantum abest ut haec Tertulliani nostri responsio Petavio aliisque faveat, quin potius totam funditus evertat eorum argumentationem. Scimus quidem illius verba alium in sensum a Bullo detorqueri. Ea enim valde obscura esse confitetur, sed quae tamen suspicatur de Filii apparitione sic esse intelligenda: Filius Dei, ait ille, quatenus est aeterna Ratio et Sophia, tunc in primis apparere incoepit, quando Deus inconditam et confusam rerum [Col.0849D] materiem sapientia sua disponere, ordinare, et exornare aggressus est. At ex confusa, nec ordinata rerum congerie, quae chaos vocatur, nondum eluxerat Dei Sapientia et Sophia. Tum vero clarissime emicuit, quando lux primigenia, tanquam imago Filii Dei, qui aeternae lucis splendor est, materiam illustravit, resque singulas sua vestivit specie, suoque ornatu. Sed huic interpretationi illud repugnare videtur, quod non minus ex ordinatae et confusae materiei, quam ex lucis primigeniae creatione emicat Dei sermo et Filius, per quem et lux quaelibet, et caetera omnia creata sunt. Si quis tamen recte probaverit veram esse hanc, quam Bullus affert, verborum Tertulliani explicationem, huic non admodum reluctabimur, modo [Col.0850A] inde etiam colligi possit a Tertulliano agnosci aeternum lucis, sive filii Dei splendorem aeternamque generationem ab ipso tam constanter, uti vidimus,

1/4/2006 2:06 PM



ARTICULUS IX. Solvitur aliud argumentum, inde petitum, quod

Tertullianus dixisse videtur fuisse tempus, quo Filius Dei non erat. Alia Petavius argumentatione, ex Tertulliani contra Hermogenem libro deducta, probari adhuc posse opinatur illi incompertam penitus fuisse Filii Dei aeternitatem. Africanus siquidem Auctor noster disertissime, uti Petavio videtur, pronuntiat tempus fuisse, quo Filius Dei non erat. Purum autem putumque [Col.0850B] illud Arii, et sectatorum ejus commentum putat eruditus ille vir a Tertulliano asseri, ubi Hermogenis, qui materiam Deo coaeternam esse garriebat, argumenta diluit. Materiae enimvero aeternitatem haereticus ille homo demonstrare eo nitebatur, quod Deus nunquam non Dominus fuerit. At Dominus, inquiebat, semper esse non potuit, nisi materiae, cujus semper dominus haberetur. Sed hoc Hermogenis argumentum refellit Tertullianus, negatque Deum semper fuisse Dominum (Tertull. lib. adv. Hermog. cap. 3) : Deus, enim, uti ait,

substantiae ipsius nomen, id est, Divinitatis; Dominus vero non substantiae, sed potestatis. Dominus ergo tantum fuit, ex quo ea esse coeperunt, quae Deus in potestate habuit. Tum deinde sic prosequitur: Quia et pater Deus est, et [Col.0850C] judex Deus est, non ideo tamen pater et judex semper, quia Deus semper. Nam nec pater potuit esse ante filium, nec judex ante delictum. Fuit autem tempus, cum et delictum et filius non fuit, quod judicem, et qui patrem dominum faceret: sic et dominus non ante ea, quorum dominus existeret, sed dominus tantum futurus quandoque, sicut pater per filium, sicut judex per delictum; ita et dominus per ea, quae sibi servitura fecisset. Unde concludit Petavius a Tertulliano clare ac perspicue definiri fuisse tempus, quo Filius Dei non erat. Neque respondendum est Tertullianum non de Dei, sed quolibet hominum filio loqui. Nam ubi de Dei Sophia, sive ipso Dei Filio, disserit, ibi de illo citat et interpretatur haec Proverbiorum verba (Proverb. [Col.0850D] VIII. t. 22. et seqq.) : Dominus condidit me

initio viarum suarum: in opera sua ante saecula fundavit me . . . Prior autem abysso genita sum. Sic autem ille inde argumentatur (Tertull. lib. adv. Hermog. cap. 18) : Agnoscat ergo Hermogenes idcirco etiam sophiam Dei natam et conditam praedicari, ne quid innatum et inconditum praeter solum Deum crederemus. Si enim intra Dominum quod ex ipso, et in ipso fuit, sine initio non fuit, Sophia scilicet ipsius, exinde nata et condita; ex quo in sensu Dei ad opera mundi disponenda coepit agitari; multo magis non capit sine initio quidquam fuisse, quod extra Dominum fuerit. Ibi sane Tertullianus,

inquient, palam asseverat Sophiam sive Dei Filium non fuisse sine initio, illudque accepisse; ac [Col.0851A] Sophiam tunc natam ac conditam, quando coepit ad opera mundi disponenda in sensu Dei agitari.

Totam autem hanc argumentationem, et integra Auctoris nostri verba retulimus, ne ullus nos aliquid aut dissimulasse aut praetermisisse causetur. Neque etiam dissimulabimus haec Tertulliani loca adeo obscura et difficilia quibusdam videri, ut argumentationi ex iis ductae nihil aliud respondendum censuerint, nisi his Hieronymi verbis, quibus Helvidio, ejusdem Tertulliani alia de causa auctoritatem proferenti respondet Hieronymus (lib. adv. Helvid.): Et de Tertulliano quidem nihil amplius dico, quam Ecclesiae hominem non fuisse, id est, in varios haereticorum errores prolapsum. Sed hoc responso difficultatis 519 of 843 nodus secatur, non solvitur. Nam Tertullianus hunc [Col.0851B] librum scripsit adhuc

1/4/2006 2:06 PM



Vero itaque similior fortassis videbitur aliorum responsio, qui dicunt Tertullianum, acerrimi ingenii virum, haud insolito disputantium more in maxima de materiae aeternitate cum Hermogene haeretico contentione, paulo ultra, quam par erat, abreptum fuisse (Bull. defens. fid. Nicae., sect. 3, cap. 10, n. 4) . Nemini enim, vel mediocriter in legendis ejus [Col.0851C] libris versato, incompertum esse potest illum ad stabiliendam aliquam propositionem undique argumenta colligere, ac ea etiam quae non magni erant momenti. Non ergo, inquiunt, ex citatis hujus libri verbis judicandum est, quid ille de aeterna Filii Dei generatione senserit; sed ex aliis, ubi sedato pacatoque animo suam, uti vidimus, et totius Ecclesiae de suprema Filii Dei divinitate et aeternitate doctrinam explicavit. Sed accuratius, si lubet, expendamus utrum ille verae et a se stabilitae doctrinae limites in objectis locis reipsa sit transgressus. In priore autem dixit Deum non semper fuisse dominum, sicut nec pater potuit esse ante filium, nec judex ante delictum. Atqui ibi quaestio non de patre et judice; sed tantum de [Col.0851D] domino erat. Exempla igitur sunt, quae ad confutandum Hermogenem adhibet. Cujuslibet autem, sive creati sive increati patris et judicis, exempla ad ejus propositum pariter conducebant. Esto tamen, et concedamus, si lubet, illum de vero Deo Patre ejusque Filio loqui, numquid inficias ire potuit illum suo Patri esse coaeternum? Nonne satis superque probatum est quam praeclare ac saepe praedicaverit sermonem seu Filium Dei, qui Patris sui ratio est, semper in illo fuisse, nec unquam ab eo separatum, ac proinde esse aeternum? Quamobrem ubi dicit tempus fuisse; quo ille non erat, ibi procul dubio negare noluit ejus aeternitatem, quam saepius alibi asseruit ac tutatus est. [Col.0852A] Quis ergo, inquies, verborum ejus sensus, quibus eam tam aperte inficiari videtur? Nobis facile quidem persuadebis nihil aliud sibi voluisse, quam aliis supra explicatis, quibus dixerat tunc perfectam fuisse illius nativitatem, quando Deus ad mundum creandum aggressus est. Tametsi enim antea et ex aeterno, uti ostendimus, hic Filius Dei genitus fuerit; nondum tamen ex aeterni Patris sinu, seu intellectu, tanquam ex ejus matrice, vulva et corde excesserat. Ante res igitur creatas nec Filius esse, nec Patrem habere cognoscebatur? Cum autem Pater illum extra se emisit, tunc ejus generationem, et illum revera Filium Dei esse, homines agnoscere coeperunt. Tertullianus itaque ut frivolam Hermogenis ex voce Domini sumptam argumentationem efficacius everteret, [Col.0852B] dici posse arbitratus est fuisse tempus, quo nec Deum esse patrem, nec ejus Filium homines agnoscebant; quia hujus generatio et nativitas ipsis comperta et agnita non fuerat. Ast ubi eam agnoverunt, tunc, sicuti dictum ab eo vidimus, haec generatio perfecta fuit. De hac igitur perfecta, eo, quo notavimus, sensu generatione loqui videtur. At hanc revera esse illius mentem confici potest ex citatis ipsiusmet adversus Hermogenem verbis: Sophia ipsius, inquit, exinde nata et condita, ex quo in sensu Dei ad opera mundi disponenda coepit agitari (Tertullian. lib. advers. Hermogen. cap. 18) ; quia haec ipsa Sophia, quae, illo, ut diximus, fatente, in Deo patre semper fuit, hominibus ex ipso nata apparuit, ac manifesta ipsis facta est. Non enim dixit [Col.0852C] eam tum primum ortam ac genitam. Nam hoc ipso loco, quo Hermogenis argutias explodit, illam ab aeterno ortam fuisse disertissime praedicat: Si necessaria est, inquit,

520 of 843 Deo materia ad opera mundi, ut Hermogenes existimavit, habuit Deus materiam longe

1/4/2006 2:06 PM



non habitu informem, sed insitam et propriam, et compositam, et decoram, quali Deus potuit egisse, sui [Col.0852D] magis quam alieni egens? At quis non intelligit ibi a

Tertulliano asseri Sophiam Dei, ab omni aeternitate fuisse a Patre suo genitam, quae spiritus tantum est, ac Dei Patris consiliarius, quae ab eo non statu, id est, ut supra notavimus, substantia est diversa, sed propria, ac semper insita fuit, et qua sola, nec ulla alia re, ad mundi creationem egebat, si tamen Deus aliquo unquam eguisse dici possit? His porro ita stabilitis, Hermogeni Deum materia indiguisse, atque adeo ipsi esse coaeternam effutienti respondet: Idcirco etiam Sophiam Dei natam et conditam praedicari, ne quid innatum et inconditum praeter solum Deum crederemus (Ibid.). Dicit itaque Sophiam, seu Sermonem et Filium Dei, aliquando natam praedicari, [Col.0853A] et agitari coepisse juxta citatum ab illo prophetae dictum, Eructavit sermonem optimum: Atque ita natus, inquit, Sermo Dei, qui et ejus Sophia est; quia ex sinu Patris sui, in quo ab aeterno genitus latuerat, tuno exivit, et excessit, atque ita, ut diximus, perfecta fuit ejus nativitas; quia tum, nec antea hominibus patefacta et demonstrata est. Quemadmodum autem haec ipsa Filii Dei generatio, ita etiam divini ejus Patris dominatio, imo et paternitas, a creaturis rationis compotibus coepit mundi primordio agnosci, et Deus sicut Patris, ita et Domini appellari nominibus. Porro autem hanc esse Tertulliani mentem, inde conficitur, quod ibi disputet adversus Hermogenem, qui contendebat Deum ab aeterno non esse Dominum, nisi habuerit extra se materiam, cujus [Col.0853B] revera dominus fuerit. Caeterum, quamvis Tertullianus ab omni argumentationis hujus difficultate sese penitus non extricaverit; nemo tamen inde concludere merito potest ab illo negatam fuisse Filii Dei aeternitatem, ac divinam naturam. Quis enim nescit intellectu difficillima quaedam documenta a pluribus haud dubitanter asseri, qui omnes quibus implicantur difficultatum nodos penitus solvere non possunt? At evidentissime ostendimus quam constanter, quam diserte, et sine ullis verborum ambagibus Tertullianus asseruit ac vindicavit Filii Dei aeternitatem divinamque ejus naturam. Sed illam adhuc alibi non minus perspicue praedicat, quemadmodum in sequenti capite videbimus.

CAPUT IX. De Christo Deo et homine. [Col.0853C]

ARTICULUS PRIMUS. De humano Christi ex virgine ortu, a sacris

prophetis praenuntiato: cur dicitur homo Deo mixtus: ejus in terras adventum non posse rejici a gentilibus, qui ad destruendam illius veritatem quaedam similia finxerant.

521 of 843 Satis abunde, nisi plane fallimur, a nobis demonstratum est quam vera orthodoxaque

1/4/2006 2:06 PM


522 of 843


sinu tanquam radius ex Sole prodiit, ut retro semper praedicabatur ab antiquis, nimirum prophetis, delapsus in virginem quamdam, et in utero ejus caro figuratus, nascitur homo Deo mixtus (Tertullian. Apologet. cap. 21, pag. 399) . Sed haec alio in libro clarioribus hisce verbis exposuit: Itaque utriusque substantiae census hominem et Deum exhibuit;

hinc natum, inde non natum; hinc carneum, inde spiritalem; hinc infirmum, inde praefortem; hinc morientem, inde viventem. Quae proprietas conditionum divinae et humanae aequa utique naturae utriusque veritate dispuncta est, eadem fide spiritus et carnis; virtutes spiritum [Col.0854A] Dei, passiones carnem hominis probaverunt (Idem, lib. de Carne Christi cap. 5) . Lucelenter igitur docet perfectam omnino fuisse in Christo divinam humanamque naturam. Nec minus aperte declarat duas illas Christi naturas confusas non fuisse, sed a se invicem ita distinctas, ut penitus diversae sint earum proprietates.

In Apologetico itaque cum ab eo dictum est: Nascitur homo Deo mixtus (loc. supr. cit.), ibi procul dubio non significat duas ejus naturas, uti postea Eutychiani somniaverunt, fuisse permixtas et confusas, sed sic sibi, sicut alibi patefecimus, copulatas et conjunctas, ut Christus et verus Deus, et verus homo sit (Dissert. in Lactant. cap. 17, art. 3). Non communi autem hominum more illum hominem [Col.0854B] factum esse docet; sed delapsus, inquit, in virginem, quae sine ullius viri opera illum genuit (Apologet. loc. cit.). Verum quia hoc creditu difficillimum, vel ab ethnicis irrideri poterat, Tertullianus consulto sane cunctos admonet illud a sacris praenuntiatum fuisse prophetis, quorum auctoritas a nemine, ut supra diximus, potest infirmari. Quapropter ille paulo ante dixerat: (Venit igitur qui ad reformandam et illuminandam eam, gratiam Judaeorum Christianis transmissam,

venturus a Deo praenuntiabatur Christus ille Filius Dei). Hujus igitur gratiae disciplinaeque arbiter et magister, illuminator atque deductor generis humani, Filius Dei annuntiabatur; non quidem ita genitus, ut erubescat in filii nomine, aut de patris semine, . . . . Dei Filius nullam de impudicitia habet matrem; [Col.0854C] etiam quam videtur habere, non nupserat (Ibid.). Omnia haec totidem verba in nostris codicibus manuscriptis et antiquis editionibus ad Rigaltium usque exhibentur. Sed Rigaltio, quem alii postea secuti sunt, primam hujus loci phrasim, uncinis inclusam, penitus resecare placuit. Nullam tamen amputationis illius reddidit rationem, imo ne minimum quidem verbum. At tametsi haec phrasis inutilis prorsus, et textui Tertulliani omnino praepostere inserta ipsi visa sit; lector tamen hujus additamenti saltem admonendus erat.

Caeterum, nulli obscura esse potest sententia Tertulliani, qui manifestissime pronuntiat Filium Dei delapsum esse in virginem, ex qua humanum corpus accepit. Virginem autem dixit, quia hic Dei Filius, [Col.0854D] nullam, inquit, de impudicitia matrem habet; etiam quam videtur habere, non nupserat. At si ulla absque impudicitiae labe, et maritali consortio mater facta est, certe Christum salva virginitatis suae integritate genuit. Sed qua ratione, inquiet aliquis, dici potuit: Non nupserat? Nonne plerique omnes illam Josepho nuptam revera fuisse asseverant? Respondent aliqui hoc verbo non nupserat, nihil aliud significari, nisi Mariam virum non cognovisse. Nam et ipsa angelo respondit: Quomodo fiet istud; quoniam virum non cognosco? (Luc. cap. 1, v. 34) . Sed his probandum erat a quibus verbum nubo hoc sensu accipiatur. Nonnullis vero haec, quam Hieronymi esse putant, probatur opinio Mariam quando concepit Christum. [Col.0855A] sponsam, sive ut Evangelistarum utamur verbo, desponsatam quidem fuisse Josepho,

1/4/2006 2:06 PM


523 of 843


cap. 23). Vides sane verbum nubere hic ab eo sumi pro virginis partu, quo vulva ejus reserata est. Non jam quidem quaerimus quo sensu eam apertam esse dixerit, de quo in nostris ad Ambrosium observationibus. Nobis enim nunc sufficit [Col.0855B] illud, de quo igitur verbum nubere ab eo accipi pro muliebris uteri in partu patefactione (Not. in Ambros. Exposit. Evang. sect. Luc.). Sicut autem negare non possumus hanc minime propriam esse hujus verbi significationem, ita certe omnes fateri debent illibatam Mariae virginitatem ab illo evidentissime asseri (Tom. I. Apparat. lib. III, dissert. 2, cap. 6, art. 9, pag. 973). Non in suo enim tantum Apologetico, sed alio etiam in libro, ut alibi vidimus, illud documentum stabilit, ac confirmat tanquam ab universa sui temporis Ecclesia, et antea magno consensu receptum. Nos vero de eo in superioribus nostris dissertationibus disputavimus (Ibid. lib. II, dissert. 6. cap. 7, § 5, pag. 597; Dissertat. in Lactant. cap. 17. art. 3. tom. 1. Apparat. loc. cit. et [Col.0855C] lib. 3, dissert. 2, cap. 6, art. 4, pag. 597, et seqq. et Dissert. in Lactant. cap. 8, art. 1) . Palam adhuc Tertullianus profitetur hunc Christi ex virgine ortum, et adventum in terras, a sacris nostris vatibus praenuntiatum fuisse. Sed quae sint illorum oracula, hoc in libro, in quo brevitati consulebat, plane tacuit. Plura vero ille in libro adversus Judaeos, et alii in aliis libris retulerunt, de quibus adhuc in iisdem superioribus nostris dissertationibus actum a nobis fuit. Omittere tamen non possumus Justini martyris testimonium, quod Tertulliani dictis optime congruit, eaque mirum in modum confirmat. Ubi enim sanctissimus ille martyr plures de futuro Christi adventu sacrorum prophetarum praedictiones citat, atque hanc in primis Isaiae, Ecce Virgo in utero [Col.0855D] habebit: ibi ostendit nullam inde ethnicis dari occasionem suum excusandi Jovem, qui plures adulterino concubitu liberos susceperat. Nam illud Isaiae vaticinium: Σήμαινει οὐ συνουσιασθεῖσαν τὴν παρθένον συλλαβεῖν· εἰ γὰρ ἐσυνουσιάσθη ὑπὸ ὁτουοῦν, οὐκ ἔτι ἦν παρθένος· ἀλλὰ δύναμις Θεοῦ ἐπελθοῦσα τῇ παρθένῳ, ἐπεσκίασεν αὐτὴν, καὶ κυοφορῆσαι παρθένον οὖσαν πεποίηκε. Significat virginem absque consuetudine

venerea concepturam fuisse. Si enim cum quoquam consuevisset, non jam virgo fuisset. At enim virtus virgini superveniens, illi obumbravit, et virgo cum esset, ut foetum gravida in utero ferret, effecit (Justin. Apolog. I) . Verum si certo nullus pronuntiare audeat Tertullianum ad haec collineasse Justini verba, nemini profecto [Col.0856A] dubium esse potest, quin Cyprianus ad hunc Tertulliani nostri locum respexerit, cum haec scriptis tradebat: Hujus igitur indulgentiae, gratiae,

disciplinaeque arbiter et magister, Sermo et Filius Dei mittitur, qui per prophetas omnes retro illuminator et doctor generis humani praedicabatur . . . . . Hic in virginem illabitur, carnem Spiritu sancto cooperante, induitur: Deus cum homine miscetur (Cyprian. lib. de Idolor. vanit.). Mixtus autem ab eo, sicut a Tertulliano dicitur, non utriusque naturae

divinae et humanae ficta ab Eutychianis confusione, sed quia Christus, ut paulo ante monuimus, utramque naturam perfectam divinae suae personae conjunctam copulatamque habet.

Tum dehinc Auctor noster ipsosmet gentiles allocutus, [Col.0856B] haec ab iis rejici non posse sic demonstrat: Recipite interim hanc fabulam, sive sicuti fabulam, similis est

vestris, dum ostendimus quomodo Christus probetur. Sciebant qui penes vos fabulas ad destructionem veritatis istius aemulas praeministraverunt (Tertullian. Apologet. cap. 21,

pag. 399). In nostris vero manuscriptis codicibus, et ante Rigaltium editis, post verbum probetur, haec aliter, sicque scripta sunt: et qui penes vos ejusmodi fabulas aemulas ad

1/4/2006 2:06 PM


524 of 843


Ostendimus enim quomodo Christus de virgine natus probetur, ac plures esse scriptores, qui similes fabulas, ad destructionem veritatis penes vos praeministraverint. Dic autem, quaeso, utrum hic descriptorum in codicibus nostris verborum Tertulliani sensus, magis quam in Rigaltiana editione obscurus sit. Caeterum, antea Justinus martyr simili plane modo contra eosdem gentiles disputaverat: Εἰ δὲ καὶ διὰ παρθένου γεγεννῆσθαι φέρομεν, κοινὸν, καὶ τοῦτο πρὸς τὸν Περσέα ἔστω ὑμῖν. Quod vero et ex virgine Christum natum esse praedicamus, commune sit hoc quoque propter Perseum vobiscum (Justin. Apolog. I) . Nota enimvero est omnibus haec fabula, qua gentiles commenti sunt [Col.0856D] Jovem, in aureum imbrem conversum, descendisse ad Danaen, et ab ea Perseum genuisse. Alias praeterea ethnicorum fabulas ibidem sanctus martyr memorat, quas his, quae de Christo vere narrantur, similes esse ostendit. Postea vero ille adjicit fabulas hujusmodi ab ethnicis poetis, instinctu dolisque daemonum ideo decantatas, ut quae a Christo mirabiliter gesta sunt, pro fabulis poeticisque commentis haberentur. Nemo est autem, qui, nobis etiam silentibus, non intelligat quantum haec Tertulliani dictis congruant, atque inde confirmentur. Non unam enim tantum de Jovis cum Danae nefario concubitu fabulam, sed alias etiam plures paucis hisce verbis perstrinxit: Filius [Col.0857A] Dei annuntiabatur non quidem ita genitus, ut erubescat in Filii nomine, aut

de Patris semine; non de sororis incesto, non de stupro filiae, aut conjugis alienae Deum patrem passus est squammatum, aut cornutum, aut plumatum amatorem, in auro conversum. Danaidis Jovis ista sunt nomina vestra (Tertullian. Apologet. cap. 21, pag.

396). Atque ita haec leguntur in nostris codicibus manuscriptis, et editis vetustioribus, nisi quod in his punctum post nomen Danaidis posuere, et aurum pro auro. At Rigaltius illud Danaidis nomen abstulit propria, uti liquet, auctoritate, et contra omnium codicum manuscriptorum et editorum fidem. De his porro Jovis ad virgines et mulieres constuprandas conversionibus a nobis dictum est in superioribus nostris, ac praesertim in Arnobii libros dissertationibus [Col.0857B] (Dissertat. in Arnob. cap. 9, art. 4) .

ARTICULUS II. Eumdem Christi in terras adventum non posse

negari a Judaeis, nisi caeca obstinatione mulctatis.

Postquam Tertullianus adversus gentiles, eo, quem explicuimus, modo disputavit, tum continuo illa vera esse probat, quae Christiani contra Judaeos de Christi Domini adventu docebant. Sic quippe prosequitur: Sciebant et Judaei venturum esse Christum, scilicet

quibus prophetae loquebantur. Nam et nunc adventum ejus exspectant, nec alia magis inter nos et illos compulsatio est, quam quod jam venisse non credunt. Duobus enim ejus adventibus significatis, primo, qui jam expunctus, sive exactus, et confectus, est in [Col.0857C] humilitate conditionis humanae; secundo, qui concludendo saeculo imminet in sublimitate divinitatis exertae, id est, conspicuae et manifestae, primum non intelligendo, secundum quem manifestius praedicatum sperant, unum existimaverunt (Tertullian. Apologet. cap. 21, pag. 400) . De hoc autem Tertulliani fonte Cyprianus more

1/4/2006 2:06 PM



Uterque igitur fatetur verum fuisse Christi, assumpta [Col.0857D] hominis carne, adventum. Etenim ab veteribus sacrisque prophetis tam aperte, sicuti paulo ante monuimus, praenuntiatus est, ut Judaei illum ignorare non potuerint. Verum quia Christus in humanae conditionis humilitate mortalem vitam egit, hunc Judaei verum Messiam esse praefracte negaverunt, ac superbia inflati exspectant alterum, qui in fine mundi cum tota divinae majestatis gloria venturus est. Sed alibi ostendimus voluntarium fuisse hunc Judaeorum errorem, qui non solum a Tertulliano nostro, et Cypriano, verum etiam a Lactantio funditus evertitur (Dissertat. in Lactant, cap. 17, art. 5) . Tanti autem Judaeorum erroris, tantaeque caecitatis causa, inquit Tertullianus, eorum fuit delictum, [Col.0858A] quemadmodum Isaias praedixerat. Sed ipsemet Auctor noster adhuc audiendus est: Ne enim intelligerent pristinum Christi adventum, credituri, si

intellexissent, et consecuturi salutem, si credidissent, meritum fuit delictum eorum. Ipsi legunt ita scriptum: mulctatos se sapientia et intelligentia, et oculorum et aurium fruge

(Tertullian. Apologet. cap. 21, pag. 400) . Cyprianus vero sic rursum ejus pressit vestigia:

Quod autem hoc Judaeorum populus intelligere non potuit, delictorum meritum fuit. Sic erant sapientiae et intelligentiae caecitate mulctati; ut qui vita indigni essent, haberent vitam ante oculos, nec viderent (Cyprian. lib. de Idolor. vanit.).

Ambo autem ad haec procul dubio collineabant, ac tacito nomine, citabant Isaiae verba: Dices populo [Col.0858B] huic: Audite audientes, et nolite intelligere, et videte visionem,

et nolite cognoscere. Excaeca cor populi hujus, et aures ejus aggrava, et oculos claude, ne forte videat oculis, et auribus audiat, et corde suo intelligat, et convertatur, et sanem eum (Isai., cap. 6, v. 9 et 10) . Quae quidem citata invenies non solum in Matthaei Evangelio et Actibus Apostolorum, sed a Joanne etiam Evangelista hunc in modum:

Propterea non poterant credere, quia iterum dixit Isaias: Excaecavit oculos eorum, et induravit cor eorum; ut non videant oculis, et intelligant corde, et convertantur, et sanem eos (Matth. cap. 1, v. 14, Act. cap. 28, v. 26. Johann. cap. 12, v. 39 et 40) . Sed de

Judaeis intolerabili prorsus obstinationis vitio obcaecatis, quique idcirco credere amplius non potuisse [Col.0858C] dicuntur, in nostra de Lactantii libris dissertatione jam disputavimus, atque infra articulo tertio aliquid adhuc dicendum (Dissertat. in Lactant. cap. 16, art. 2) . Neque hic stetit indomita et caeca Judaeorum pervicacia: sed cum Christus inauditis hactenus miraculis ex aeterni sui Patris sinu se venisse unicuique manifestissime patefaceret, haec illi magicis artibus tribuere ausi sunt. Verum enimvero, quem solummodo, ita pergit Tertullianus, hominem praesumpserant de humilitate, sequebatur

uti magum aestimarent de potestate, cum ille verbo daemonia de hominibus excuteret, caecos reluminaret, leprosos . . . . ostendens sese λόγον Dei, id est, verbum illud primordiale, primogenitum, virtute et ratione faltum (Tertullian. Apologet. cap. 21.

[Col.0858D] p. 400). Ita in Rigaltii editione. In nostris autem codicibus, et antea editis. Ostendens se esse, sive sese Verbum Dei, id est, λόγον, illud; ac post verbum fultum, in eis additum est, eumdem qui verbo omnia et faceret et fecisset. Sed quoniam priore verba a Rigaltio transposita fuerunt, aliquam saltem cur posteriora deleverit, rationem reddere debebat. Numquid autem ea rejecit, vel quia ibi est soloecismus, vel quia inutilia esse arbitratus est? Quid vero si pronomen eumdem ad λόγον referatur? Nonne in Joannis Evangelio legimus, Principium qui et loquor vobis (Joann. cap. 8, v. 25) ? 525 of 843 Numquid in his minor est, quam in Tertulliani verbis soloecismus? Denique ultima verba,

1/4/2006 2:06 PM


526 of 843


magum. Bene quidem. Tertullianus enim postea dixit: Ecquis ille Christus cum fabula sua, si homo communis conditionis, si magus (Tertullian. Apologet. cap. 20, pag. 25) ? Nos quoque praeterea observavimus in Harlaeano codice, ubi habetur magnum, apposita esse duo puncta infra litteram n, quibus superflua delendaque notatur. Tertulliani vero locus a Cypriano sic transcriptus est: Cum Christus Jesus secundum a prophetis ante praedicta, verbo et vocis imperio daemonia de hominibus excuteret, [Col.0859B] paralyticos restringeret, leprosos purgaret . . . . . Judaei qui illum crediderunt hominem tantum de humilitate carnis et corporis, existimabant magum de licenlia potestatis, et apud Tertullianum nostrum de potestate (Cyprian. de Idolor. vanit.). In

quatuor vero, quos nacti sumus, antiquioribus hujus Cypriani libris manuscriptis codicibus legitur magnum, in aliis autem magum. Verumtamen posterior haec lectio alteri praeponenda videtur; quia uterque disserit de divina Christi potestate, qua miracula propemodum infinita, et huc usque inaudita edebat, quae impudentissimi calumniatores Judaei magicis illius artibus adscribere ausi fuerant. De his autem Christi miraculis, quibus evidentissime comprobavit se esse Dei Filium, et assumpto corpore humano, vitam [Col.0859C] egisse mortalem, in superiori aliisque dissertationibus nostris disputavimus (Dissert. in Lactant., cap. 9, art. 2 et seqq., cap. 18. art. 3) .

ARTICULUS III. Christum violentis Judaeorum suffragiis, sicut ipse

praedixerat, in crucem a Pilato Syriae procuratore actum, sponte et cum verbo spiritum dimisisse; de solis tum deliquio, in arcana relato, ac de Christi sepultura. Quanquam tot tamque stupenda Christi miracula invictissime adversus Judaeos, ac quoscumque alios illum vere Deum et hominem fuisse, ac cum hominibus vixisse demonstrent; hoc tamen Tertullianus satis sibi non esse arbitratus est. Pergit enim, nec minus luculenter demonstrat id adhuc stabiliri confirmarique [Col.0859D] posse aliis similibus miraculis, quae ab illo ante et post mortem edita sunt. Eum ergo sequamur, et de illa Christi morte disserentem audiamus: Ad doctrinam, inquit, ejus quia (manuscripti codices, qua) revincebantur, magistri, primoresque Judaeorum ita exasperabantur,

maxime quod ad eum ingens multitudo deflecteret, ut postremo oblatum Pontio Pilato, Syriam tunc ex parte Romana procuranti, violentia suffragiorum in cruce (manuscripti codices, Jesum) dedi sibi extorserint (Tertullian. Apologet. cap. 21. p. 400) . Cyprianus

vero haec ab Auctore nostro sic mutuatus est, ut quaedam etiam decerpserit illius verba: Hunc, inquit, magistri eorum, Judaeorum, atque primores, hoc est, quos et doctrina ille et sapientia revincebat, [Col.0860A] accensi ira, et indignatione provocati, postremo

detentum Pontio Pilato, qui tunc ex parte Romana Syriam procurabat, tradiderunt, crucem ejus, et mortem suffragiis violentis ac pertinacibus flagitantes (Cyprian. de idolor. vanit.). Quod autem uterque ac postea Lactantius tam diserte appellant Pilatum Syriae

procuratorem, hoc non caret difficultate: sed eam in nostra ad hujus libros dissertatione enodare tentavimus. Rationem quoque reddidimus cur Judaei dicantur doctrina Christi exasperati, hoc est, asperiores facti, sive, ut ait Cyprianus, ira et indignitate accensi, quia

1/4/2006 2:06 PM



sunt: Hoc eos facturos et ipse praedixerat, et prophetarum omnium testimonium sic ante

praecesserat, oportere illum pati, ut non sentiret tantum mortem, sed ut vinceret (Cyprian. de Idolor vanit.). Quo autem modo Christus inferendam sibi a Judaeis necem

praedixerit, non unus tantum, sed omnes Evangelistae maximo plane consensu testificati sunt. Ab ipsis quoque veteris Testamenti prophetis annuntiatam fuisse alibi ostendimus. Tum deinde Auctor noster: Et tamen suffixus cruci spiritum cum verbo dimisit, praevento carnificis officio (Matth., c. 20, V\. 18, 19; Marc., 10. 35; Luc., 10, [Col.0860C] 33 et 18,

31; Johann., 3, 4 et 8; Act. 12, 32; Dissertat. in Lactant. cap. 8. art. 2; Tertullian. Apol. cap. 21. p. 401). Ita quidem Rigaltius. Sed miram plane adverte ibi, sicut alibi, ejus diligentiam. Non aliam quippe notavit diversam lectionem, nisi, et tandem, pro, et tamen. At in omnibus nostris manuscriptis exemplaribus, sicut et antea editis, haec habentur: Et

tamen suffixus, multa mortis illius propria ostendit insignia. Nam spiritum cum verbo sponte dimisit, praevento carnificis officio. Si omnia autem haec verba Rigaltio non arridebant, cur nulla data ratione, et illa abstulit, et verbum sponte, quod apud Cyprianum, Tertulliani sequestrem, fidumque interpretem sic legitur: Crucifixus, praevento carnificis officio, spiritum sponte dimisit (Cyprian. de Idolor. [Col.0860D] vanit.). Nonne Rigaltius intelligere hinc potuit eadem esse Tertulliani verba, quae

Cyprianus in hujus Apologetici codice haud dubie legerat? Numquid etiam oblitus fuerat, aut dissimulare potuit quod a Lactantio similiter scriptum observavimus: Suspensus atque affixus, exclamavit ad Dominum voce magna, et ultro spiritum posuit (Dissertat. in Lactan. cap. 18. art. 3) . Obiter autem adverte his verbis, voce magna, idem significari atque his Tertulliani nostri, cum verbo dimisit. Ut quid tandem Rigaltius alia abrasit ejusdem Tertulliani verba, quibus adversus Judaeos, aliosque probare voluit Christum Deum et hominem sponte sua esse mortuum, quemadmodum facta tunc ab eo miracula demonstrabant? [Col.0861A] Quod vero ille, ac postea Cyprianus dicunt, praevento carnificis officio, illud planius et enodatius his Lactantii verbis explicatur: Fixus cum spiritum deposuisset,

necessarium carnifices non putaverunt ossa ejus suffringere, sicut mos eorum ferebat

(Lactant. lib. 4, divin. Instit. cap. 26) . De hoc autem more Lipsius disputat, quem si lubet et vacat, adire poteris (Lips. lib. 2, de cruce, cap. 14, pag. 663, tom. 3) . Prosequamur interim, et, quid de Christo moriente addat Tertullianus, videamus: Eodem, inquit, momento, quo animam agebat, dies, orbem signante sole, subducta est.

Deliquium utique putaverunt, qui id quoque super Christo praedicatum non scierunt

(Tertullian. Apologet. cap. 21, pag. 401) . Et haec quidem, nec plura leguntur in omnibus codicibus, cum editis [Col.0861B] antiquioribus, tum manu qualibet exaratis. Sed in editione sua haec adjecit Rigaltius: ratione non deprehensa, negaverunt. Atque ita ille textui Tertulliani haec addidit, sicuti non pauca pluribus aliis in locis ex eo abstulerat. Unde autem illa desumpserit nobis nec ille indicat, nec divinare utique possumus. Duobus autem usus est manuscriptis hujus libri codicibus, Puteano et Pithoeano, ac variis Fuldensis lectionibus. Puteanum autem antiquitate sua venerandum, et Pithoeanum prae manibus habemus, in quibus superaddita illa verba non occurrunt. Notare igitur Rigaltius debebat utrum inter variantes Fuldensis exemplaris lectiones reperiantur, et cur hujus solius auctoritatem caeteris omnibus praetulerit.

De memorata deinceps a Tertulliano solis defectione, [Col.0861C] ejusque praedictione 527 of 843 alibi disseruimus (Dissert. in Lactant. cap. 8, art. 2) . Quantum vero ea perculsi fuerint

1/4/2006 2:06 PM



pro arcanis, positum archivis? Majori tamen laude dignus procul dubio foret, si hac aliisque nonnullis similibus certe levissimis lectionibus notatis, alias longe plures et gravioris profecto momenti non praetermisisset. Nam archiva idem plane significant atque arcana, quae, Festo et Servio testibus, dicuntur secreta et [Col.0861D] clausa, et a quibus omnes arcentur (Festus, lib. 20, de Verbor. significat.; Servius in Virgil. lib. 1. Aeneid. V. 266). Porro autem illud solis deliquium in arcana gentilium relatum esse Auctor noster asseverat; quia illud et alia, quae ante et post Christi mortem evenerant, a notariis publicis, aut aliis descripta in eorumdem gentilium archivis servabantur. Quae autem haec sint archiva sive arcana, an Romanorum vel aliorum gentilium, ex his forsitan colligi poterit, quae paulo post dicemus de Pilati ad Tiberium imperatorem de Christo litteris. Interea vero animadvertemus manus adhuc a Rigaltio illatas his subsequentibus Tertulliani verbis: [Col.0862A] Hunc Judaei detractum de cruce, et sepulcro conditum, magna etiam militaris custodiae diligentia circumsederunt (Ibid.). In nostris siquidem manuscriptis et antea editis exemplaribus legitur: Tunc Judaei . . . . . magna etiam militari manu, custodiae diligentia circumsederunt. Quid autem ibi nocebant haec verba, magna militari manu? Nonne his Auctor noster significantius expressit non parvum fuisse militum numerum, qui sepulcrum Christi diligentissime custodiebant? Sed caetera prosequamur.

ARTICULUS IV. De Christi a morte ad vitam regressu,

apparitionibus in Galilaea, ordinalis ad disseminandum Evangelium discipulis, illius in coelos ascensu, et iis omnibus a Pilato ad Tiberium imperatorem relatis: cur Caesares Christo credidissent, si non essent saeculo necessarii. [Col.0862B] Pergit Tertullianus, certioresque nos facit Christum praedixisse fore ut tertia post mortem suam die ad vitam revocaretur (Tertullian. Apologet. cap. 21, pag. 401) . Recte quidem, quemadmodum a nobis alibi explicatum est (Dissert. in Lactant. cap. 8, art. 2) . Suis autem Christus stetit promissis, et rediit ad vitam. At postquam ita resurrexisset, ejusdem auctoris nostri verba sunt: nihil in sepulcro repertum est praeterquam exuviae sepulcri (Ibid.). In codicibus nostris et aliis editionibus, sepulti; et melius quidem. Nam exuviae dicuntur imprimis hominum, et aliquando bestiarum. Quamobrem Lactantius: In sepulcro, inquit, nihil [Col.0862C] repertum est, nisi exuviae, quibus convolutum corpus incluserant (Lactant., lib. 4 divin. Institut., cap. 29; Dissert. in Lactant. cap. 19, art. 2) . In eadem quoque nostra de hujus libris dissertatione ostendimus quomodo ea explanaverit, quae a Tertulliano de Christi morte, sepultura, et resurrectione dicta, atque 528 of 843 hunc in modum ibidem subjuncta sunt: Nec ille Christus redivivus se in vulgus eduxit, ne

1/4/2006 2:06 PM



[Col.0862D] Posthaec vero Tertullianus de Christo, ad vitam revocato, haec tradidit:

Cum discipulis quibusdam apud Galilaeam Judaeae regionem ad quadraginta dies egit, docens eos quae docerent (Tertullian. ibid.) . Quid ergo? Numquid Christus per totum

illud tempus in sola Galilaea, ac cum quibusdam tantum discipulis suis versatus est? Nonne et alibi, et omnibus discipulis apparuit? Sed Tertullianus, quia in hoc libro brevitati studebat, non id quidem negat, ac quae in Galilaea sunt acta, narrasse sibi satis esse censuit. At Cyprianus, quamvis illum sequatur, non tam stricte, sed generaliter scripsit:

Apparuit discipulis suis talis . . . . . fuerat . . . . . ad dies quadraginta remoratus est; ut de eo ad praecepta vitalia instrui possent, et discerent [Col.0863A] quae docerent (Cypria. de idolor. vanit.). De his autem Christi apparitionibus, et doctrina qua discipulos suos

imbuit, in aliis dissertationibus disputavimus (Dissertat. in Lactant. cap. 19, art. 3; et Dissertat. in Caecil. de mort. persecut. cap. 4, art. 2) . In iisdem etiam enucleavimus quid significent haec subsequentia Tertulliani verba:

Dehinc ordinatis eis ad officium praedicandi per orbem, circumfusa nube in coelum est ereptus (Tertullian. loc. cit.). In nostris vero exemplaribus, et aliis ante Rigaltium editis legimus: In coelum est receptus. Numquid Rigaltius illum loquendi modum ferre non potuit? Cur ergo his potius non usus est Cypriani verbis: In coelum circumfusa nube sublatus est (Cypr. lib. de idolor. vanit.)? Nonne melius ex discipulo, si id liceret, magistrum [Col.0863B] correxisset? Sed auctoribus sua verba relinquenda sunt. Alias enim actum esset de genuinus veterum scriptorum operibus.

Addit Tertullianus Christum ad coelos conscendisse: Multo melius, quam apud vos, gentiles, asseverare de Romulis Proculi solent (Tertullian. loc. cit.). Rursus vero in iisdem nostris et editis codicibus, Rigaltio antiquioribus: Multo verius . . . de Romulo Proculi solent. Quis autem non videat hanc potiorem genuinamque esse Tertulliani lectionem? Nam ibi asserit multo verius esse Christum in coelos ascendisse, quam Romulum, quamvis Proculi, id est, ii qui Proculi perjurio abutuntur, affirmare soleant visum a se Romulum in coelos ascendentem. Denique Auctor noster adjecit: Ea omnia super [Col.0863C] Christo Pilatus, et ipse jam

pro sua conscientia christianus, Caesari tunc Tiberio nuntiavit. Sed et Caesares credidissent super Christo, si et Caesares non essent saeculo necessarii, aut si christiani potuissent esse caesares (Ibid.). Mutuam autem his verbis alia, ab eo superius scripta, dant utique lucem. Haec autem totidemque sunt: Tiberius annuntiata (manuscripti nostri, et antiquae editiones, annuntiatum) sibi ex Syriae Palaestina, quae (Pamelius, quod) illic veritatem istius divinitatis revelaverant (iidem manuscripti, et aliae antiquiores editiones, revelaverat) detulit ad senatum cum praerogativa suffragii sui. Senatus, quia non ipse probaverat, respuit. Caesar in sententia mansit, comminatus periculum accusatoribus Christianorum (Tertullian. ibid. cap. 5, pag. 291) . Eusebius vero totum hunc Tertulliani,

[Col.0863D] indicato ejus nomine, locum transcripsit. Prius autem narrat morem invaluisse, ut provinciarum rectores, quidquid novi apud ipsos contigisset, Imperatori nuntiarent. Quamobrem Pilatus, de resurrectione, inquit, Servatoris nostri Jesu Christi,

cujus per universam Palaestinam celebris fama erat, ad Tiberium principem retulit, multa quoque alia ejusdem miracula se auditu accepisse significans, et qualiter denuo ad vitam revocatus, a plerisque jam Deus haberetur. At Tiberium quidem ad senatum retulisse perhibent, sed senatum hujusmodi relationem aspernatum fuisse, specie quidem, eo 529 of 843 quod senatus auctoritas ad id non exspectata videbatur, cum tamen lex vetus apud

1/4/2006 2:06 PM


530 of 843


dicitur (Euseb. lib. 2, histor. Eccles. cap. 2, pag. 40) . Ita Valesius interpretatus est verba

Eusebii graeca, quae, quia paulo longiora sunt, hic non transcribimus. Deinde vero Eusebius Tertulliani verba graecam in linguam sic transtulit: Τιβέριος οὖν ἀγγελθέντος αὐτῷ ἐκ Παλαιστίνης τοῦ δόγματος τούτου, ἔνθα πρῶτον ἤρξατο, τῇ συγκλήτῳ ἀνεκοινώσατο. Δῆλος ὢν ἐκείνοις ὡς τῷ δόγματι ἀρέσκεται· ἡ δὲ σύγκλητος, ἐπεὶ οὐκ αὐτὴ ἐδεδοκιμάκει, ἀπώσατο. Ὁ δὲ ἐν τῇ αὐτοῦ ἀποφάσει ἔμεινεν, ἀπειλήσας θάνατον τοῖς τῶν χρίστιανῶν κατηγόροις. Valesius vero haec iisdem latinis verbis reddidit, quae [Col.0864B] in codicibus nostris et editionibus ante Rigaltium exhibita vidimus. Verum in suis notis, approbata ejusdem Rigaltii emendatione, verba graeca Eusebii, aut alterius, ut ipse putat, interpretis corrupta esse opinatur. Sed si ipsi suboluissent quae a Rigaltio in textu Tertulliani immutata sunt, potius graeco scriptori fortasse subscripsisset.

Quidquid porro sit, ex utraque lectione satis perspicitur Tertulliani sensus, nec de illa esse potest ulla difficultas, nisi in his verbis, quibus Tiberius dicitur pro sua conscientia jam fuisse christianus. Nam ibidem dixit, Caesares non credidisse, quia Caesares erant. Sed ibi verbo credere nihil videtur aliud significasse, nisi publicam Christianae religionis professionem. Pro sua igitur conscientia Tiberius erat christianus, [Col.0864C] sed ausus non est id palam profiteri. At cur, inquies, adjecit Auctor noster: Caesares credidissent, si non essent saeculo necessarii? Respondet Rigaltius illud ideo dictum fuisse, quia, uti infra videbimus, persuasum habebant fore ut mundus, quem nolebant tam cito destrui, cum Romano imperio everteretur. Sed quaenam, obsecro te, ex hoc errore induci potest vitae unius aut alterius Caesaris necessitas? Nonne autem Tertullianus dicere potuit Caesares saeculo esse necessarios, id est, saeculi et populorum moribus, ac praesertim receptis religionum institutis tanta necessitate obstrictos, ut ea sine seditionibus, atque imminenti etiam et capitis et imperii subvertendi periculo labefactare aut immutare non possent?

ARTICULUS V. Vera esse ea omnia, quae de Christo Deo et

homine dicta sunt; nemini fas esse de religione sua mentiri; Christianos absque ulla ambiguitate aut dissimulatione palam et in tormentis etiam dirissimis clamasse Deum a se per Christum coli, nec id posse improbari a Judaeis, qui Deum per Moysen, nec a gentilibus, qui per Orpheum, Musaeum, Melampum et Trophonium falsos deos colere didicerant. [Col.0864D] Quae hactenus de Christo, sive Deo Deique Filio, sive vero homine, a Tertulliano scripta vidimus, haec ille verissima esse tanta asseveratione affirmat, ut nullum, ne minimum quidem, relinquat de iis dubitandi [Col.0865A] locum. Nam ethnicos ipsos sic compellat:

Hic est ordo nostrae institutionis, hunc edidimus et sectae et nominis censum cum suo

1/4/2006 2:06 PM



Christianorum autem pectoribus tam alte insitum erat illud documentum, ut exquisitissimis quibuslibet suppliciis torqueri et necari mallent, quam interrogati de sua religione, aliquid, imo suum duntaxat christianum nomen, aut negare aut dissimulare. Quocirca Justinus martyr, ut alibi diximus, similiter [Col.0865B] gentilibus dicebat: Considerate, ὅτι ἐκ τοῦ εφ᾽ ἡμῖν εἶναι ἀρνεῖσθαι ἐξεταζομένους, οὐ βουλόμεθα ζῇν ψευδολογοῦντες, Quod in nostra potestate est, ut cum inquirimur, negemus; sed nolumus vivere mendaciter, id est, nolumus vivere, religionem nostram mentientes, aut dissimulantes (Justin., Apologet., I ad Antonin., p. 57, t. I Apparat., p. 357) . Tantum autem piaculum esse putabant, quando de religione sua interrogabantur, dictis respondere ambiguis; ut, ipso adhuc Tertulliano teste, qui martyrium magis timebant, hi ipsi torqueri necarique maluerint, quam tres sanctissimae Trinitatis personas confitendo, plures dicere deos. Cur autem omne de religione mendacium, aut quaelibet dissimulatio, penitus damnetur, si quaeras, respondebit Tertullianus, eo quod qui aliud a se coli dicit, [Col.0865C] quam

colit, negat quod colit, et culturam et honorem in alterum transfert, et transferendo jam non colit, quod negavit (Tertullian., Apologet., c. 21, c. 403) . At Rigaltio placuit haec delere verba, et honorem. Quis autem ea ibi non inutilia esse diffitebitur? Non enim

cultura et honor omnino synonyma sunt; et quamvis essent, nemo tamen negabit Tertullianum iis uti potuisse. Sed haec minimi, nisi ad notandam Rigaltii audaciam, sunt momenti. At certe longe gravioris ponderis est haec Auctoris nostri ratiocinatio: qui dicit Jovem verbi gratia a se coli, et alium Deum colit, is Jovem deum esse negat, et ejusdem Jovis cultum et honorem in alium transfert, ac sic transferendo, non ipsum, sicuti dicebat, Jovem colit, illumque deum esse negat.

[Col.0865D] Quapropter nos Christiani, inquit ille, rejecta omni prorsus dissimulatione, fraude, et ambiguitate, palam dicimus, et vibis ethnicis torquentibus, lacerati et cruenti vociferamur: Deum colimus per Christum (ibid., c. 403 et seq.) , per quem, seu quo docente, nos didicimus quis verus sit Deus, quem omnes colere debent. At homo, arguebant ethnici, fuit Christus. Esto, respondet Tertullianus; non idcirco tamen Christiani eum colentes torqueri et occidi ab ethnicis debebant, nisi hi Judaeos, Graecos, ac Romanos etiam eodem modo condemnarent. Nam Judaei, inquit, Deum per hominem Moysen colere didicerunt (ibid., p. 23). In suis quippe libris Moyses docuit qua ratione, quibusque ritibus Deus ab illis coli debebat. [Col.0866A] Graecos vero Orpheus Pieriae, pergit Auctor noster, Musaeus Athenis,

Melampus Argis, Trophonius Boeotiae initiationibus falsorum deorum homines obligaverunt (ibid.), hoc est alligaverunt et obstrinxerunt. Nos vero alibi ostendimus ab

Orpheo introducta fuisse Liberi sacra et festa, quae idcirco orphica appellata sunt (Dissertat. in Lactant., cap. 30, art. 3) . Alio autem in loco citavimus Diodori Siculi verba, quibus narrat Herculem venisse Athenas, ut matris Eleusinae initiaretur mysteriis, quorum Musaeus Orphei filius προεστηκώς, praefectus erat, qui proinde docebat quomodo his homines obligarentur (tom. I Apparat., lib. III, dissert. 2, cap. 35, p. 1280) .

Praeterea idem Diodorus Siculus, quemadmodum in nostra de Lactantii libris dissertatione annotavimus, [Col.0866B] litteris mandavit Melampodem ex Aegypto in Graeciam transtulisse sancita Baccho orgia (Dissertat. mox. cit., Diodor., lib. I, biblioth., 531 of 843 p. 61). Subjunxit etiam fabulosam de Saturno, ac Titanibus, atque deorum affectionibus

1/4/2006 2:06 PM



plura de eo, et aedificatis ab eodem Trophonio deorum, ac nominatim Apollinis Delphici, templis memoriae prodiderunt Pausanias, Lucianus, Cicero, Philostratus, Erasmus, et alii a nobis in superiori de Arnobii libris dissertatione [Col.0866C] citati (Pausan., lib. 9 de Boeot., p. 311; Lucian., Dial. Menip., etc., p. 116 et seq.; Cicer., lib. 1, Tuscul., p. 134; Philostr., lib. VIII de Vit. Apollon., p. 420 et seq.; Erasm., Adag. chil. 1, adag. 77; Dissertat. in Arnob., cap. 24, art. 2; Dissertat. in Lactant., cap. 30, art. 4) . Quis autem non videt eorum testimonio satis superque probari ab illo, et aliis a Tertulliano memoratis, homines initiationibus deorum ab aliis hominibus fuisse illigatos? Demum ille adjecit Numam Pompilium operosissimis Romanos onerasse institutionibus. Quam autem id verum sit, a nobis demonstratum est. Recte ergo ex his concludit Tertullianus non minus Christo, etiamsi homo tantum esset, quam his licuisse aliquam commentari divinitatem, quam homines [Col.0866D] colere doceret. At Christus non solum homo fuit, sed veram cum suo aeterno Patre divinitatem habet, rem, uti Auctor noster ait, propriam; quia ipsi, sicut Patri suo, propria est (Tertullian., Apolog., c. 21, c. 404) . Non enim ille, quemadmodum Numa Pompilius, rupices, id est, sylvicolas, feros, et barbaros, ut alibi ipse Tertullianus explicat (idem, lib. de Pallio, cap. 4, et de Anim., cap. 6) , homines injecto falsorum deorum terrore, ad humanitatem temperavit, sed politos et urbanos in agnitionem veri Dei oculavit, hoc est, illis dedit veri Dei vivendi, seu cognoscendi facultatem. Eodem enim sensu alibi de hirundine dixit: Pullos novit oculare rursus de sua chelidonia (idem, lib. de Poenit., c. 12). Quamobrem [Col.0867A] Cyprianus, eum more suo imitatus, Christi, sicut ille, discipulos ideo per orbem dispersos esse docet, ut caecos et ignaros ad agnitionem veritatis ocularent (Cypr., de Idolor. vanit.). Quin etiam Pontius Cypriani diaconus in ejus vita, ac de illo scripsit: Nondum secunda nativitas novum hominem splendore toto divinae lucis oculaverat (Pontius in vit. Cyprian., v. init.). Quis porro ex his, quae hactenus disputata sunt, non percipit quam merito jure Tertullianus conficiat Christianos ab Ethnicis et Judaeis iniquissime crujari, et interfici, quia cum verum Deum per Christum agnovissent, ejusque professi fuissent religionem, neutrum negare, imo ne dissimulare quidem volebant?

CAPUT X. De Angelis et Daemonibus. [Col.0867B]

ARTICULUS PRIMUS. Angelorum et daemonum nomen cognitum

fuisse gentilibus poetis, philosophis, ac nominatim Socrati, Platoni, nec non magis et vulgo indoctorum hominum, qui nomen daemonis in usum maledicti frequentabant; cur illud nomen adeo detestabile; 532 of 843 omnes angelos creatos esse a Deo perfectos, pravos autem sponte

1/4/2006 2:06 PM



Transit Tertullianus ad aliud Christianae Religionis de Angelis et Daemonibus documentum (Tertullian., Apologet., c. 22, c. 404) . Eo autem accuratius illud [Col.0867C] explicare contendit, quo persuasum magis ethnici habebant daemones sub imaginibus et nominibus mortuorum (ibid., c. 23, c. 404) , id est, falsorum deorum, delitescentes, edere signa, miracula et oracula, quibus fidem divinitatis operabantur (ibid.), hoc est, quibus daemones suadere conabantur veros esse, quos colebant ethnici, deos, ac proinde veram esse eorum religionem. Jam vero vidimus à Minutio Felice, Lactantio, et aliis radicitus evulsum fuisse hunc ethnicorum errorem, quo in primis nitebatur tota illorum religio (Dissertat. in Minuc., cap. 18, art. 1, et in Lactant., cap. 20, art. 4). Sed quia hi scriptores plura ex hoc Auctoris nostri libro delibaverunt, atque inde tanquam ex puro fonte suos irrigaverunt hortulos, idcirco ejus opinio diligentius a nobis examinanda est. [Col.0867D] Primum itaque docet Angelos et Daemones esse substantias quasdam spiritales, quarum nomen gentilibus tam poetis, quam philosophis (loc. cit.), quemadmodum alibi adhuc ostendimus, non fuit incognitum. Ex philosophis autem nominatim appellat Platonem et Socratem, qui daemonem assistentem habebat, dehortatorium, inquit, plane a bono (Tertullian., Apologet., c. 22, c. 406) . Dixerat autem alio in libro: Socratem puerum adhuc spiritus daemonicus invenit (Idem, lib. de Anim., c. 39, p. 341). At de hoc Socratis daemone in citata de Minutio Octavio dissertatione, et in aliis ibi laudatis egimus (Dissertat. in Minuc. Octav., c. 18, art. 1) . Praeterea ibidem patefecimus utriusque nominis, id est, Angeli et Daemonis [Col.0868A] testes, sicut adhuc Tertullianus annotat, esse magos (Tertullian., Apologet., c. 22, c. 405) . Aliam praeterea ille suggerit rationem cur Daemones non solum his, sed quibuslibet etiam ethnicis hominibus agniti fuerint: Jam vulgus indoctum, inquit, in usum maledicti frequentat (Ibid). Ita Rigaltius; sed duo nostri manuscripti codices recentiores in usu, antiquiores in usu maledictis, vetustiores editiones in usum maledictis. Sensus vero Auctoris nostri est: Vulgus ethnicorum cum male aliis diceret, et imprecaretur, solitum fuisse eos Daemones vocare, aut nomen invocare Daemonis. Sic enim ille prosequitur:

Nam et Satanam principem hujus mali generis, proinde de propria conscientia animae, eadem exsecramenti voce pronuntiat. In antiquis manuscriptis et [Col.0868B] editis codicibus legitur ex sacramenti, sed sola haud dubie librariorum oscitantia. Tertullianus siquidem alio in libro satis aperte mentem explicat suam: Cum Daemonia, inquit, affirmamus esse, sane quasi non et probemus, qui ea soli de corporibus exigimus, aliqui Chrysippi assentator illudit. Et esse et abominationem sustinere exsecrationis tuae respondent. Daemonium vocas hominem aut immunditia, aut malitia, aut insolentia, aut quacumque macula, quam nos daemoniis deputamus, aut ad necessitatem odii importunum. Satanam denique in omni aversatione, et aspernatione, et detestatione pronuntias, quem nos dicimus malitiae Angelum, totius erroris artificem, totius saeculi interpolatorem (Idem, lib. de Testim. anim., cap. 3.) Mos igitur ethnicorum erat, ut aliis maledicendo, [Col.0868C] atque imprecando, eos vocarent Daemones, aut Daemonis et Satanae nomine diris illos devoverent, et exsecrarentur. Si vero alium hujus moris testem desideres, Augustinum habebis, qui nos insuper admonet ubicumque in sacris Scripturis nomen Daemonis, aut Daemoniorum occurrit, eo malignos spiritus significari. Ecce ipsamet ejus verba: Nos autem, sicut

533 of 843 Scriptura loquitur, secundum quam christiani sumus, Angelos partim quidem bonos,

1/4/2006 2:06 PM


534 of 843


daemones colendos [Col.0868D] esse contendunt, nullus fere sit tam litteratus, et doctus, qui audeat in laude vel servo suo dicere: Daemonem habes; sed cuilibet hoc dicere voluerit, non se aliter accipi, quam maledicere voluisse, dubitare non possit (August. lib. 9. de civit. cap. 19. pag. 233) . Postea vero addidit: Ita detestabile nomen est daemonum, ut hoc modis omnibus a sanctis Angelis nos removere debeamus (Ibid., cap. 23, pag. 236) . Duplex itaque Augustinus, quemadmodum Tertullianus noster, distinguit angelorum genus, et unum quidem bonum, qui Angeli simpliciter vocantur; aliud vero daemonum, quorum nomen detestabile, malignos spiritus semper significat.

Cur ergo, inquiet aliquis, adeo detestabile erat illud [Col.0869A] nomen, atque non solum a Christianis, sed etiam a gentilibus in malam partem semper accipiebatur? Nonne ipse Augustinus et alii scriptores latini, ut alibi observavimus (Dissert. in Lactant. cap. 20. art. 4), nomen graecum δαίμονες, idem significare testificantur, atque rerum scios, et peritos? Praeterea Tertullianus hocce in Apologetico libro nos monet idem esse daemonum, atque geniorum nomen: Nescitis, inquit, genios daemonas dici, et inde diminutiva voce daemonia? Et paulo post, daemones: id est, genios (Tertullian. Apologet. cap. 32. col. 447) . Alibi vero: Omnibus genii deputantur, quod daemonum est nomen (Idem, lib. de anim. cap. 39. col. 341) . Quid igitur in eo nomine tam malum, tamque singulis omnibus detestabile? Bene quidem, si sua scientia, peritia, [Col.0869B] ingeniique viribus non male uterentur. Sed quia iis ad vexandos fallendosque homines, ut postea videbimus, plane abutuntur, non mirum profecto si cuncti hoc detestarentur nomen, illudque suis alios maledictis adhiberent. Quamvis autem Auctor noster pauca de bonis Angelis in Apologetico tradiderit, illos nihilominus a malis, et hos a daemonibus haud obscure distinguit. De illis enim vero hoc quidem, sed brevissime: Quomodo, inquit, de angelis quibusdam, sua sponte corruptis,

corruptior gens daemonum evaserit, damnata a Deo cum generis auctoribus, et cum eo, quem dicimus, principe, apud Litteras sanctas ordine cognoscitur (Idem Apologet. cap. 22. c. 405). At plura ille paucis verbis complectitur, quae non ita breviter, nec sine quibusdam [Col.0869C] observationibus perstringenda sunt.

Primo autem declarat quosdam Angelos fuisse corruptos. Plures ergo alios fuisse significat, qui corrupti non fuerunt, quosque idcirco nominamus bonos, atque ob suam in bono perseverantiam beatos esse jure merito credimus. Secundo, eosdem Angelos donatos fuisse libero voluntatis arbitrio, quo bene aut male agendo, praemium vel poenam mereri poterant. Tertio, quosdam ex illis corruptos ac liberae potestatis suae abusu, in aliqua prolapsos fuisse peccata, ob quae a Deo damnati sunt. Quarto eorum fuisse principem, de quo ille paulo ante dixerat: Satanam principem hujus mali generis (Ibid.). Alibi vero illum vocat Angelum, quem Deus, ex forma operum bonorum instituit bonum, et omnium sapientissimum; tam institutione, [Col.0869D] juxta prophetiam Ezechielis, bonum Angelum, quam sponte corruptum (Tertull. lib. 2. advers. Marcion. cap. 10). Tum deinde, invituperabilis fuit a die conditionis suae, a Deo in bonum

conditus, ut a bono conditore invituperabilium conditionum, et excultus omni gloria Angelica, et apud Deum constitutus, qua bonus apud bonum, postea vero a semetipso translatus in malum . . . . . . non minus, ipse liberi arbitrii institutus, ut spiritus (Ibid. col. 462). Addit denique hunc satanam de sublimitate decidisse delicto suo, cujus auctor ipse

fuit. De illo autem in nostra de Lactantii libris dissertatione egimus (Dissertat, in Lactant, cap. 20. art. 3) .

1/4/2006 2:06 PM


535 of 843


Cult. foemin. cap. 4) . Quocirca illos alibi appellat Angelos desertores Dei, amatores faeminarum, ac propterea damnatos a Deo (Idem, lib. de Idololat. cap. 9) . Nonne autem duplex ibi distinguit angelorum peccatum; primum quidem, quo repudiaverunt coelum, et Deum deseruerunt; secundum vero, perversum foeminarum amorem et carnis matrimonium? De hoc porro secundo eorum crimine ita quidem ille: Damnati, inquit, in poenam mortis deputantur illi [Col.0870B] scilicet angeli, qui ad filias hominum de coelo ruerunt, ut haec quoque ignominia foeminae accedat. (Idem lib. de cult. foemin. cap. 2) . At si ex hoc Angelorum scelere foeminis ignominia accessit, si propterea, uti dictum ab eodem Auctore nostro mox vidimus, Angeli damnati sunt, cur ergo, inquiet aliquis, illud simpliciter matrimonium carnis, non autem nefarium stuprum ab illo vocatur? Cuivis itaque, id a nobis postulanti, his respondebimus totidemque ipsiusmet Tertulliani verbis:

Conspicati filii Dei filias hominum quod pulchrae essent, acceperunt sibi uxores ex omnibus quas legerunt. Hic enim nomen mulierum graecum uxores sapit; quia de nuptiis mentio est. Cum ergo filias hominum dicit, manifeste virgines portendit, quae adhuc apud parentes deputarentur (nam nuptae [Col.0870C] maritorum nuncupantur) cum potuerit dixisse uxores hominum: aeque non adulteros nominans angelos, sed maritos, dum innuptas sumunt filias hominum, quas natas supra dixit, sic quoque virgines significans, supra natas, at hic angelis nuptas (Idem, lib. de Virgin. veland. cap. 7) . Ideo igitur Angelorum praevaricatorum matrimonium appellat; quia illi filias hominum non nuptas, sed virgines sumpserunt, et idcirco nec ipsi adulteri vocantur.

Neque tamen hoc matrimonium licitum putavit, sed illicitum plane ac scelestum, propter quod foeminis ignominia accessit, et angelis damnatio. Quamobrem alio ille in libro: Sciebat, inquit, et Apostolus in coelis operata esse spiritalia nequitiae Angelorum scandalizatorum in filias hominum (Idem lib. V. advers. [Col.0870D] Marcion. cap. 18) . At de hoc facinoroso pravorum angelorum cum filiabus hominum matrimonio, seu potius vero stupro, haud semel disputavimus cum in nostra de Lactantii Operibus dissertatione, tum aliis in locis ibi adnotatis (Dissertat. in Lactant. cap. 20, art. 3 et 4) . Quinto tandem ac postremo loco observandum superest, Tertullianum in Apologetico ulla absque haesitatione asseverasse ex illorum corruptorum Angelorum cum filiabus hominum concubitu ortam fuisse corruptiorem gentem daemonum. At non minores quidem in hac, quam alia de Angelorum cum foeminis matrimonio opinione difficultates occurrunt. Eas autem augent, quae ille de eorumdem daemonum, atque [Col.0871A] Angelorum sive bonorum, sive malorum natura decernit. Quae quidem a nobis primum, et alia deinde investiganda sunt.

ARTICULUS II. Utrum Tertullianus crediderit spiritualem esse

omnium Angelorum et daemonum naturam: quanta ea de re propter istorum ex pravis angelis, et hominum filiabus originem difficultas: de eorumdem daemonum invidia; qua in hominum, quibus subditi

1/4/2006 2:06 PM



cap. 22. pag. 404) . In superiori autem articulo dictum vidimus de Satana eminentissimo, ut ipse ait, Angelorum, et Archangelo, quod a Deo liberi arbitrii constitutus sit, ut spiritus (Idem, lib. II. advers. Marcion. cap. 7) . Omnes vero Angelos, sicut ille adhuc scribit (Ibid. lib. III, cap. 9) , tam vere creator spiritus fecit, quam apparitores suos ignem flagrantem (Psalm. 103. V\. 4. ad Hebrae V\. 7) . Nunquam igitur dubitavit Angelos omnes esse spiritus, ac spiritalem esse illorum substantiam. Sed in controversiam vocatur quid illo spiritus nomine intelligat, an substantiam ab omni re corporea prorsus distinctam, vel corpus aliquod tenuissimum ac subtilissimum, quod omnem hominis aspectum fugiat. Nec diffiteri quidem possumus hanc [Col.0871C] disceptationem non posse facile a quoquam dirimi. Quid tamen de hac Tertulliani nostri opinione certius proferri possit, explorare tentabimus. Primum itaque advertendum est quomodo ille adversus haereticos, qui assumptum a Christo verum corpus negabant, disputet, eorumque refellat errorem. Haeretici autem illi exemplo Angelorum, qui olim, carne humana vestiti, patriarchis apparuisse perhibentur, inferebant nec veram, nec natam fuisse Christi carnem. At Tertullianus Angelorum, non vero Christi carnem natam esse contendit; quia non hi sed Christus natus est, ut crucifigeretur, ac moreretur: Nam constat, inquit, Angelos carnem non propriam gestasse, ut pote naturas (al. naturae) substantiae spiritalis, etsi corporis alicujus, sui tamen generis: in [Col.0871D] carnem autem transfigurabiles ad tempus, ut videri et congredi cum hominibus possent. (Tertull. lib. de Carn. Christ. cap. 6) . Fatetur ergo hos Angelos assumpsisse ad tempus humanam carnem, quae quidem etsi vera; non propria tamen erat illorum caro, quia, uti ipse haud dubitanter affirmat, spiritalis est eorum substantia. Verum quoniam vel ipse vel alii dubitari posse opinabantur utrum aliquid, ut superius annotavimus (supr. cap. 7. art 3) . esset medium inter corpus et nihil, hinc ille ne ullum cavillandi locum praeberet, ibi adjecit, etsi corporis alicujus, sui tamen generis, perinde ac si dixisset: Si quis pertinacius contendat omnem omnino substantiam [Col.0872A] esse corpus aliquod, nunc non litigabo, modo mihi concedatur substantiam Angelicam, si forte sit corpus, eam esse corpus sui generis. At corporis nomine non aliud, ut alibi vidimus (loc. cit.), significat, nisi rem quamlibet exsistentem et quae rei non exsistenti, et nihilo opponitur. Nonne ergo colligi haud absurde hinc potest illum existimavisse Angelorum naturam esse mere spiritalem, quae tamen ideo corpus sui generis vocari potest, quia non est nihil, ac revera exsistit? Eodem plane argumento eumdem Marcionis errorem impugnat: Quo magis, inquit, Angeli neque ad moriendum pro nobis dispositi, brevem carnis commeatum non debuerunt nascendo sumpsisse, quia nec moriendo deposituri eam fuerant . . . Si creator facit Angelos [Col.0872B] spiritus, et apparitores suos ignem flagrantem, tam vere spiritus, quam et ignem illos vere facit (Tertull. lib. III advers. Marcion. cap. 9) . Audisne quam aperte declaret Angelos, qui humana forma ab patriarchis visi sunt, tam vere spiritus fuisse, quam veram ipsi hominum carnem assumpserant? Non propria autem eorum erat caro, sed ipsis ad breve tempus a Deo data, ut cum hominibus conversari possent et colloqui. Alia itaque illorum, quam hominum est substantia, videlicet spiritualis, qua superiores hominibus vere sunt spiritus.

Plura si quis desideret, illius de Resurrectione carnis librum adeat, et ibi totidem legere poterit ejus verba: Angeli aliquando tanquam homines fuerunt edendo, et bibendo, et 536 of 843 pedes lavacro porrigendo: humanam [Col.0872C] enim induerant superficiem, salva

1/4/2006 2:06 PM



Angelos vere esse spiritus, et spiritalem eorum naturam nihil prorsus admittere ullius materiae, et corporis? Quae porro hactenus retulimus, haec ad eam, qua omnes Angeli creati sunt, naturam spectant, quam ille satis aperte asserit esse spiritalem, nisi hanc sententiam iis, quae de pravis Angelis et daemonibus prodidit, tanquam atra quadam caligine, et densis [Col.0872D] tenebris offusa obscuravisset. Nam eos omnes non secus ac bonos Angelos vocat spiritus. Neque id probatu difficile. Jam enim observatum est de omnibus generatim tam bonis, quam malis Angelis ab illo scriptum: Dicimus esse substantias quasdam spiritales. Postea vero et adhuc expressius: Omnis spiritus ales, hoc et Angeli et daemones (Idem, Apologet. cap. 22, p. 404) . Rursus autem: Angeli et daemones substantia pessimi spiritus (Ibid. cap. 39, c. 468) . Pravorum quoque Angelorum princeps, de quo in superiori articulo diximus, ab eo vocatur, spiritus daemoniacae et angelicae paraturae (Ibid. cap. 27, c. 433) , id est, spiritus, qui daemonum et Angelorum habet [Col.0873A] dispositiones et qualitates. Sed de hoc nomine adhuc infra articulo sequenti. Quid vero, quod supra vidimus (Art. super.) ab eodem ipso Tertulliano diserte pronuntiari et hunc Satanam, et caeteros omnes angelos pravos eodem modo, quo et bonos creatos fuisse. Quin etiam daemones, inquit ille, negare non possunt se immundos spiritus esse (Tertullian. ibid. cap. 23, c. 410) . Denique maximam dicit esse illorum subtilitatem, ac tenuitatem, qui sua alacritate utramque invadunt hominis substantiam, uno momento ubique sunt, et totus terrarum orbis unus eis est locus. Praeterea invisibiles, inquit, et insensibiles in effectu potius, quam in actu suo apparent (Ibid. cap. 22, p. 406). Nonne autem haec omnia satis manifeste demonstrant [Col.0873B] Tertulliano persuasum fuisse angelos malos et daemones non minus quam bonos angelos, fuisse spiritus? Verum huic sententiae illud repugnare videtur, quod supra ab ipso traditum animadvertimus, pravos angelos sese nefario polluisse foeminarum concubitu, quo daemones genuerunt. Sed respondere quis posset ab illis pravis, quemadmodum a bonis Angelis, assumptam, sicut paulo ante dicebamus, hominum carnem, qua potuerunt cum mulieribus commisceri. Verum contra alius statim arguet probandum esse unde pravi Angeli humanam carnem ad tempus aliquod sumpserint. Quamvis enim Tertullianus eam bonis Angelis a Deo datam non semel, ut annotavimus, aperte pronuntiet; nemo tamen probare potest illam [Col.0873C] similiter ab illo tribui pravis Angelis, ut mulieres constuprarent. Fac tamen illos quoquo tandem modo sive suis praestigiis, sive aliis nefandis artibus eam induisse, major sane superest de daemonibus difficultas. Cujus enim generis spiritus hi daemones esse possunt, quos Tertullianus nefasto innuptarum virginum conjugio ortos arbitratur? Quomodo ex iis procreari potuerunt substantiae tenuissimae, subtilissimae, invisibiles, volucrum superantes pernicitatem, quae pervadunt corpus et animam hominum, unoque momento ubique sunt? Negari certe non potest haec maxima obscuritate ivolvi. Si quid enim Tertullianus daemonum corpus esse existimavit, illud procul dubio nec humanum, nec humana figura effictum esse censuit. [Col.0873D] Quid ergo? Numquid putabat quaedam esse monstra, quae nec angeli sunt nec homines? At nonne hoc ipsum absurdae opinionis monstrum est? Verumtamen inde Lactantius, ut 537 of 843 suo loco animadvertimus (Dissert. in Lactant. cap. 20, art. 4) , videtur suam delibasse

1/4/2006 2:06 PM


538 of 843


limites sese continuisset. Caeterum, etsi opinatus sit naturam daemonum nec [Col.0874A] angelicae nec humanae esse parem, sed aliquid inter utramque medium; non inde tamen continuo inferri debet illum negasse Angelos esse spiritus. Si quod enimvero daemonibus corpus attribuit, illud tantae, sicut vidimus, tenuitatis et subtilitatis esse opinabatur qua major nulla esse potest. Persuasum autem habuisse videtur praestantiorem esse bonorum Angelorum, quam daemonum naturam. At quo, obsecro te, modo praestantior esse potest, nisi haec sit mere spiritalis, nihilque prorsus corporei habeat? Quanti vero ad id probandum ponderis sint ea, quae hactenus retulimus, argumenta, aliis judicandum relinquimus. Nemo autem, nisi plane fallimur, inficias ibit si quis in his omnibus error sit Tertulliani, nullum eo esse pejorem, quo pravorum angelorum cum filiabus [Col.0874B] hominum concubitum, atque ex illo procreationem daemonum explicare nititur. Sed vide, quaeso, quae de his in superiore disseratione disputata sunt (Dissertat. in Lactant. cap. 20, art. 5), et utrum inde ejus opinio ad veritatis regulas possit reduci. Nemo autem dubitabit hoc verum esse, quod postea de Satana et daemonibus enarrat. Satanas noster, inquit, ob divortium, a Deo videlicet, et suum ob peccatum aemulus, sive hostis et inimicus, et ob Dei gratiam Christianis concessam invidus, semper conatus est occulta inspiratione gentilibus subornatis persuadere, ut illos omni eruciatuum genere avertant a veri Dei cultu, et ad falsos deos colendos compellant (Tertullian. ibid. cap. 27, p. 432). Nam licet subjecta sit nobis tota vis daemonum, et ejusmodi spiritus (Ibid. [Col.0874C] c. 433), id est, Satanae . . . . Verumtamen vice rebellantium ergastulorum, vel metallorum, vel hoc genus poenalis servitutis erumpunt adversum nos Christianos, hoc est, erumpunt in eorum similitudinem, qui ergastulis ac carceribus inclusi, aut effodiendis metallis, aut alio aliquo poenalis servitutis genere damnati, dominis obsistunt ac repugnant. Quos autem pravi illi daemones ad suum falsorumque deorum cultum violentia et armata manu adducere nequibant, illos quibuslibet aliis machinis, fallaciis, dolis, malisque artibus subornare moliebantur. Sed quae de illis Auctor noster tradidit, paulo fusius enucleanda sunt.

ARTICULUS III. Quomodo Tertullianus ostendat nonnulla, quae

ethnici diis suis tanquam vera miracula adscribebant, facta fuisse daemonum artibus ac praestigiis. [Col.0874D] Multam sane, nec immerito quidem jure Tertullianus operam consumit in explicanda ac patefacienda daemonum, ut ipse ait, operatione (Tertullian. Apologet. cap. 22, c. 405) , sive machinis, praestigiis, dolis fallaciis, et aliis malis artibus, quibus falsa miracula, oracula, aliaque plura extra solitum naturae ordinem edere videbantur. Ethnici siquidem ea omnia, quae vera esse opinabantur, deorum suorum adscribebant potentiae, atque inde concludebant veros esse deos suos, veramque suam religionem. Tertullianus

1/4/2006 2:06 PM



Ad primam vero propositionem clarius demonstrandam ille pro certo posuit (Ibid.) quod negare nemo potest, daemonum substantiam, sicut in superiori articulo vidimus, non solum esse subtilissimam ac tenuissimam, sed vires etiam eorum spiritales, summamque alacritatem, qua uno momento ubique esse, ac singula quaeque, et ipsam hominis substantiam pervadere possunt. Itaque cum ita formati sint, eorum, [Col.0875B] ait Tertullianus, malitia spiritalis a primordio mundi auspicata est in hominis exitium (Ibid.); quando scilicet Evam et Adamum, felicem in terrestri Paradiso vitam agentes decepit. Eadem quoque malitia caeteros homines in errorem, et quaelibet scelera, ac potissimum in idololatriam, falsorumque deorum nomine, in sui cultum inducere connituntur. Ab iis autem, quae diis suis ethnici tribuebant miracula, ut ordiamur, haec a daemonibus facta fuisse auctor noster sic demonstrat. Tantis, inquit, viribus et spiritualibus et invisibilibus instructi, incautos homines quibusdam premunt aegritudinibus, easque depellunt remediis, vel ad miraculum novis, vel etiam contrariis; ut illos sanasse credantur, quos remotis tantum maleficiis, laedere desinunt. Quamobrem [Col.0875C] illos, et ficta eorum miracula sic irridet: Benefici plane et circa curas valetudinum; laedunt

enim primo, dehinc remedia praecipiunt, ad miraculum nova, sive contraria, post quae desinunt laedere, et curasse creduntur (Ibid. c. 409). Neque his tantum plagis, corpori

humano inflictis, et sanatis, in hominum conspirant perniciem, sed sua etiam subtilitate ipsam pervadunt illorum animam, atque saevis libidinibus, amentiis, ac furoribus excitatis, in quodlibet scelus illos inducunt (Ibid.). Nos autem de his nefandis daemonum artibus alibi disseruimus (Dissert. in Minut. cap. XVIII, art. 2) .

Eadem subtilitate daemones induebant phantasmata, sive effigiem Castorum (Tertullian. ibid.) id est, Castoris et Pollucis, ac sua innata velocitate celebrem [Col.0875D] Romanorum de Perse Rege victoriam Romae eodem die annuntiaverunt, quo reportata fuerat. Quod quidem alibi a nobis enarratum est (Dissert. in Minut. cap. 18, art. 2) . Huc quoque spectant pauca quidem, sed quae pluribus obscura videbuntur haec Auctoris nostri verba: Et barbam tactu inrufatam (Tertul. ibid.). At ea clarius explicat Suetonius, ubi de origine gentis Oenobarborum disserit: Oenobarbi, inquit, auctorem

originis itemque cognominis habent Lucium Domitium, cui rure revertenti juvenes gemini Castor et Pollux augustiore forma ex occursu imperasse traduntur nuntiaret senatui ac populo victoriam, de qua incertum adhuc erat, atque in fidem majestatis, divinae videlicet, adeo [Col.0876A] permulsisse malas; ut e nigro rutilum aerique assimilem capillum redderent. Quod insigne mansit, et in posteris ejus, ac magna pars rutila barba fuerunt (Sueton. in vit. Neron. § 1) . Et id quidem a Plutarcho confirmatur (Plutarch. in vit. Pauli Aemil. tom. I, p. 268) . Inrufatam igitur barbam dixit Tertullianus, quia ex nigro

colore in rubrum conversa fuit. At brevitatis causa hanc ille tantummodo subitam miramque barbae conversionem memorat, qua quidem alia quoque, quae ethnici venditabant, miracula satis aperte designabantur.

Spiritualibus autem daemonum ingeniis, viribus, et fallaciis haec facta esse adseverat (Tertullian. loc. cit.), quemadmodum et navem, uti adhuc ait, cingulo promotam, a Claudia nimirum Vestali virgine, [Col.0876B] ut alibi jam animadvertimus (Dissert. in Minut. cap. 17, art. 1) . Venditabant insuper ethnici, aquam, uti pergit ille (Ibid.), cribro 539 of 843 gestatam, a Tuscia nimirum alia vestali itidem virgine: quo quidem, sicut illi autumabant,

1/4/2006 2:06 PM


540 of 843


Tertullianus itaque haec et alia hujusmodi extraordinaria facta, quae ethnici mirabantur, ideo daemonum [Col.0876C] arte et praestigiis edita esse asserit, ut numina lapides, id est, deorum simulacra lapidibus efficta, non falsi dii crederentur, et verus Deus non quaereretur (Tertull. ibid.). In superioribus autem nostris dissertationibus de his abunde disseruimus, manifestumque ibi fecimus qua ratione Arnobius eorum falsitatem demonstrare conetur (Dissertat. in Arnob., c. 18, art. 1 et 2) . At Minutius Felix atque Lactantius, Tertullianum secuti, haec daemonum, uti diximus, dolis ac fraudibus facta esse ostendunt (Dissertat. in Minut., c. 20, a. 2; Dissertat. in Lactant., cap. 20, art. 7 et cap. 32, art. 4) . Quae vero ipse Tertullianus sibi peculiaria habet, et speciatim retulit, in sequentibus articulis complanare tentabimus.

ARTICULUS IV. Quomodo daemones futurarum rerum scientiam

subripere tentaverint, ac falsorum deorum nomine ambigua quibusdam, ac praesertim Pyrrho et Craeso, oracula dederint.

[Col.0876D] Praesensio et scientia rerum futurarum magnifica, ait Cicero, quaedam res et salutaris, si modo est ulla, quaeque proxima ad deorum vim naturae mortali possit accidere (Cicer., lib. I de Divinat., p. 254) . Neque id daemonibus erat incognitum. Quamobrem hanc scientiam sibi quoquo tandem modo vindicare volerunt. Nam ut apposite omnino Tertullianus noster, Aemulantur, inquit, divinitatem, dum furantur divinationem (Tertullian., Apologet., c. 22, c. 408) . Quin imo si [Col.0877A] fidem ei habeas, nihil illis hac aemulatione charius antiquiusque fuit: Et quae illis, ait, accuratior pascua est, quam ut hominem a recogitatu verae divinitatis avertant praestigiis falsae divinationis (Ibid. p. 407). Atque ita quidem in editione Rigaltii, qui haec verba, illis et avertant, ad daemones referenda esse opinatus est At in nostris manuscriptis codicibus, ac priscis editionibus legimus illi et avertat; quae annotatam ibidem a Tertulliano aspirationem daemonum referri utique possunt. Nomen vero pascua ab eo, sicuti a sacris Scriptoribus nostris accipitur pro pastione et alimento. Nam ut plura eorum loca omittamus, in psalmo vigesimo secundo scriptum est: In loco pascuae ibi me collocavit (Ps. XXII, V\. 20) . Quomodo autem daemones moliti sint divinationem [Col.0877B] subripere, hunc Auctor noster exposuit in modum: Ingenii sui subtilitate dispositiones etiam Dei, et tunc prophetis concionantibus exceperunt, et nunc lectionibus sacrae Scripturae resonantibus carpunt (Tertullian., ibid., p. 408) . Praeterea sumunt, id est, agnoscunt quasdam temporum sortes, sive futuros temporum status et eventus. In nostra autem de Lactantii libris dissertatione haec enucleavimus (Dissert. in Lactant., cap. 20, art. 7) . Alio adhuc modo pluvias facile praedicunt. Etenim habent, ait adhuc Tertullianus (Ibid.), de incolatu aeris, et de vicinia siderum, et de commercio nubium coelestes sapere, hoc est, agnoscere paraturas, ut et pluvias, quas jam sentiunt, repromittant. Pamelius vero 1/4/2006 2:06 PM


541 of 843


adhibetur pro dispositione, apparatu, et praeparatione, uti jam observatum est (art. super.) Dicit itaque auctor noster ea, quae in altiori coeli regione praeparabantur, nubium commercio cognosci a daemonibus de incolatu aeris. Noverat siquidem Satanam ab apostolo vocari, Principem potestatis aeris hujus; daemones vero, spiritualia nequitiae in coelestibus (Epist. ad Ephes., cap. 2, 2, et cap. 6, 12) . Denique [Col.0877D] de pluvia ab iis praenuntiata aliquid infra dicendum. Eodem quoque modo ille adhuc ostendit ab iisdem daemonibus profecta esse, quae ethnici tantopere venditabant, deorum suorum oracula. Quis autem adeo coecus est, ut in eis solitas daemonum fraudes, malignamque subtilitatem eo facilius non deprehendat, quo magis ambigua fuerunt. Si quis tamen Tertulliano credere nolit, is certe audiat, expendatque quam manifeste illud ab eo probetur: In oraculis, inquit, quo ingenio ambiguitates suas temperent in eventus, sciunt Craesi, sciunt Pyrrhi (Tertullian., Apologet., c. 22, p. 408) . Duo itaque profert celeberrima oraculorum exempla, quorum unum Pyrrho, alterum Croeso datum est. Quam ambiguum autem et fallax primum [Col.0878A] fuerit his Augustinus patefecit verbis: Ait enim fatidicus, Dico te, Pyrrhe,

vincere posse Romanos: atque ita sive Pyrrhus a Romanis, sive Romani a Pyrrho vincerentur, securus fatidicus utrumlibet exspectaret eventum (August., lib. III, de Civit.,

c. 17, p. 75). At hujusmodi fallaciae fraudulentaeque captiones a vero Deo proficisci non possunt, sed a malignis daemonibus, qui naturae suae subtilitate sub falsorum deorum imaginibus latentes, his responsis homines decipiebant. De hac autem fallaci Apollinis Pythii ad Pyrrhum regem responso disputavimus in nostra de Minucii Octavio dissertatione (Dissertat. in Minut., cap. 17, art. 3) . Ejusdem profecto generis est aliud Croeso redditum. Narrat enim Eusebius (Euseb., lib. V, praepar. Evangel., cap. 21 et 22, p. 211 et seq.) hunc Lydiae [Col.0878B] regem cum bellum Persis inferre cogitaret, Apollinem Delphicum, cujus templum infinitis opibus et donariis exornaverat, de futuro hujus belli eventu consuluisse, et hoc plane ambiguum accepisse responsum: Χροῖσος Ἅλιν διαβὰς, μεγάλην ἀρχὴν καταλύσει. Croesus Halyn superans magnam pervertet opum vim. (Herodot., lib. I, cap. 65). Quod ille postea confirmat Oenomai testimonio. At id tibi si non sufficiat, adire poteris Herodotum, et qui de utroque Pyrrho et Croeso agunt, Ciceronem, Bulengerum et alios (Cicer., lib. II, de Divin., p. 296; Bulenger., lib. de orac. et vat., cap. 6). Ad eumdem porro Croesum attinent haec subsequentia Tertulliani verba: Caeterum testudinem concoqui [Col.0878C] cum carnibus pecudis Pythius eo modo nuntiavit, quo supra diximus: momento apud Lydiam fuerat (Tertullian., Apologet., c. 22, p. 409) . Memoriae siquidem jam citatus a nobis Herodotus prodidit missos a Croeso nuntios, qui varia deorum oracula consulerent, et quid ipse in Lydia ageret, sciscitarentur. Singulorum autem responsa cum accepisset, nullum probavit, nisi Delphici Apollinis, qui ea, quae ab illo revera agebantur, hoc responso edixit: Χελώνην καὶ ἄρνα κατακόψας ὀμοῦ ἕψεε αὐτὸς ἐν λέβητι χαλκέῳ, χάλκεον ἐπίθημα ἐπιθείς. Testudinem pariter et agnum concisos in lebete aheneo coxit operculo aheneo imposito (Herod., lib. I, § 48) . At non divino quidem afflatu daemon ille cognovit quid Croesus ageret, sed innata sibi, ait Tertullianus, agilitate in Lydiam uno momento convolavit, et eadem [Col.0878D]

1/4/2006 2:06 PM



cap. 20, art. 7 et 8, et cap. 32, art. 1) . At neminem esse putamus, qui ex dictis non intelligat quantum a Tertulliani aliorumque antiquissimorum Ecclesiae Patrum sententia recentior quidem, ut alibi annotavimus, dissideat, qui vetera gentilium oracula non his daemonum dolis pessimisque artibus, sed sacerdotum, idolis servientium, fallaciis ac praestigiis reddita fuisse [Col.0879A] perperam venditat. Quamvis enim nonnulla ab his sacerdotibus profecta fuisse constaret, pleraque tamen omnia edere non potuerunt, sicuti nec vera miracula, de quibus nunc agendum est.

ARTICULUS V. Quomodo Tertullianus ostendat daemonum

potestate ac fraudibus ea esse facta, quae magi circulatoriis praestigiis ludunt, quibus infamantur defunctorum animae, pueri in eloquium oraculi eliduntur, immittuntur somnia, caprae et mensae divinant; nec responderi a quoquam posse ea saltem diis tribuenda, quae intra illorum templa agebantur. Ethnicos acrius adhuc urget Tertullianus, planumque facit ea, quae a circulatoriis magis supra naturae [Col.0879B] ordinem edita opinabantur, haec facta fuisse daemonum fraudibus ac praestigiis. Et certe quomodo magi illi exsecrandis suis artibus facere aliquid possent, nisi haberent, semel invitatorum, ait Tertullianus, angelorum, videlicet malorum, et daemonum adsistentem potestatem (Testullian., Apologet., c. 23, p. 410) . Non enim eam potentiam, quae solitas hominis vires superat, a se ipsis habent, neque etiam a Deo optimo, qui maleficiorum auctor esse non potest. Ergo illam acceperunt a daemonibus, qui sua, uti diximus, malignitate homines in quaelibet scelera inducere moliuntur. Sed haec ille alio in libro clarius uberiusque demonstrat (Idem, lib. de Anim., cap. 57). Magi itaque accepta ab illis daemonibus res quasdam extra consuetum naturae ordinem edendi potestate, [Col.0879C] circulatoriis, ait Tertullianus, praestigiis ludunt (Idem. Apologet., c. 23, p. 411) . Sed quae sunt, rogabit aliquis, hae circulatoriae praestigiae? Respondent aliqui illas sic vocari, quia magi circumforanei, spectantium coetu sive circulo circumdati, fabulis aut praestigiis ludunt. Verum nobis facilius persuadebitur his verbis nihil a Tertulliano aliud significari, quam magicas praestigias. Ubi enim Marcionis de phantastica Christi carne errorem refellit: Ergo jam Christum, inquit, non de coelo deferre debueras, sed de aliquo circulatorio, id est, magorum, coetu, nec Deum praeter hominem, sed magum hominem (Idem, lib. de Carn. Christi, c. 5) . Alibi vero: Alia

species magiae, quae miraculis operatur . . . . . . exinde et Simon magus, jam fidelis, quoniam aliquid adhuc de circulatoria [Col.0879D] secta cogitaret (Idem, lib. de Idololat.,

c. 9). Quid autem ibi circulatoria secta, nisi magorum sectam significat? Alicubi tamen, ne quid dissimulemus, magos a circulatoriis distinguere videtur, ubi adversus haereticos sic disputat: Notata sunt etiam commercia haereticorum cum magis quampluribus, cum circulatoribus, cum astrologis, cum philosophis curiositati scilicet deditis (Idem, in fin. lib. de 542 of 843 Praescript. haeret., c. 43) . Sed nonne cernis ibi varias tantum notari hominum,

1/4/2006 2:06 PM



infamant animas (Idem, Apologet., c. 23, p. 410) . Jam vero dictum ab illo observavimus

a daemonibus edita fuisse phantasmata Castorum (supr., art. 3): nunc vero asseverat aliorum defunctorum phantasmata, sive fictas effigies, a magis daemonum artificio repraesentari. Sed haec ille in libro de Anima fusius, hisque verbis explicat: In illa specie

magiae, quae jam quiescentes animas evellere ab inferis creditur, et conspectui exhibere, non alia fallaciae vis operatior; plane quia et phantasma praestatur, quia et corpus affingitur, nec magnum illi exteriores oculos circumscribere, cui interiorem mentis aciem excaecare perfacile est. Corpora denique videbantur Pharaoni, et Aegyptiis magicarum virgarum dracones; sed [Col.0880B] Moysis veritas mendacium devoravit

(Tertullian., lib. de Anim., c. 57, p. 355) . In his itaque magicis evocationibus nihil aliud esse contendit, nisi daemonum fraudes, fallacias, fucum, atque mendacium. Quod quidem ille ibidem hac tam certa, quam evidenti ratione comprobat: Hanc fallaciam

spiritus nequam, sub personis defunctorum delitescentis, nisi fallor, etiam rebus probamus cum in exorcismis interdum aliquem se ex parentibus hominem suis affirmat, interdum gladiatorem, vel bestiarium, sicut et alibi deum, nihil magis curans, quam hoc ipsum excludere, quod praedicamus, ne facile credamus animas universas ad inferos redigi, ut et judicii et resurrectionis fidem turbet (Ibid.). At cur, inquies, animae defunctorum ab eo tunc dicuntur infamari? Putant nonnulli illud ideo dictum, quia infamia et contumelia afficiuntur. Sed veremur [Col.0880C] ne hoc verbum alio sensu a Tertulliano accipiatur pro fingere videlicet, ac falso exhibere. Nam eodem in libro probat falli hominum oculos, ac objici mendacium eorum visui, quod aequalissimam porticum angustiorem in ultimo infamet (Ibid., c. 17), id est, falso exhiheat, ac mendacio repraesentet. Postea vero adjicit tunc nullam esse oculorum fallaciam, nullumque mendacium, si et ipsae causae objecta recte videndi infamia liberentur. Nemo autem dixerit ibi verbum infamare ab illo usurpari pro macula, qua porticus inuratur. Si quis tamen probaverit hoc secundo significatu in Apologetieo, sicut in mox citatis locis, primo sensu accipi, non omnino repugnare audebimus. Magi insuper, pueros, inquit, in eloquium oraculi [Col.0880D] elidunt (Idem, Apologet. cap. 23, pag. 411) . Et ita sane in nostris codicibus manuscriptis et editis recentioribus apud, etc. Minus autem bene in primis editionibus eliciunt. Apuleius namque testatur communem sui temporis morem usumque fuisse, ut magi pueros sive servos ad oracula fundenda assumerent, qui ab iis incantati corruebant, atque idcirco elidebantur (Apul. Apolog. I, pag. 340.) Eadem etiam fraude somnia, ait Tertullianus, (Tertull. ibid.; Dissertat. in Minut. cap. 20, art. 2, in Arnob. cap. 18, art. I, in Lactant. cap. 32, art. 4) , futurorum haud dubie praenuntia immittunt. At de hujusmodi somniis plura in superioribus nostris dissertationibus diximus. [Col.0881A] Neque soli homines hac arte magorum sive potius daemonum, qui horum ministerio abutebantur, sed etiam caprae, inquit auctor noster, et mensae divinare consueverunt (Tertullian. Apologet. cap. 22, pag. 404) . At quaenam, obsecro te, erant hae mensae? Num sacri, ut ethnici garriebant, tripodes, ex quibus Pithiae, sacerdotes Apollinis, solebant oracula sua fundere? Certe de illis Virgilius cecinit (Virgil. lib. 3, Aeneid. v. 358): 543 of 843 Trojugena interpres divum, qui numina Phoebi,

1/4/2006 2:06 PM



si plura scire aveas, adire poteris Bulengerum et alios. Verumtamen quia Tertullianus de his, quae non sacerdotum ethnicorum, sed magorum opera efficiuntur, ibi sermonem videtur fecisse, si quis de aliis mensis eum loqui probaverit, ei haud aegre assentiemur. Expendat nihilominus haec non minus ad oracula deorum referri posse, quam ad notatas ibidem ab ipso adhuc Tertulliano capras divinantes, de quibus in primo Apparatus nostri tomo disputavimus (tom. I Apparat. lib. I, cap. 10, pag. 772, et seqq.) . Quoniam vero Tertullianus de iis, quae intra et extra deorum templa agebantur, in hoc Apologetici loco disputat, eos refellit, qui objiciebant distinguendam [Col.0881C] esse locorum differentiam, ac diis ea tantum adscribenda, quae in templis fieri solebant (Tertullian. Apologet. cap. 22, pag. 407) . Cum enim vos ethnici, ita illos compellat, haec nobis objectatis, alibi, id est, extra templa deos non dicitis (Ibid.), id est, cum fatemini deos vestros non alibi esse, et agere, quam in templis, eo ipso dicitis eos esse falsos deos. Nam verus Deus ubique est. Deinde vero non aliter, inquit, dementire, hoc est, uti apud Lucretium, Apuleium, et Lactantium (Lucret. lib. III, V. 396, Apulei. Apol. I, pag. 341, Lactant. lib. IV, divin. Institut. cap. 17, pag. 441, Tertullian. Apologet. cap. 13, pag. 343) insanire, delirare, seu extra mentem exire, is videtur, qui sacras templorum turres pervolat, quam qui tecta viciniae [Col.0881D] transilit, sive ex vicinis templorum tectis volando sese aeri committit. Parem itaque asserit dementiam esse illius, qui ex quibuslibet, atque alterius, qui ex templorum, falsis diis dicatorum, turribus sese praecipitando, per aera volasse perhibebatur. Perpendas autem velim utrum ibi, tacito nomine, notaverit Simonem magum, cujus mentionem antea fecerat. At Lucianus praeterea Philoclem introducit asseverantem se Babylonium quemdam vidisse, qui per aera volitabat (Lucian. diag. Philo. pseu. pag. 831,) . Addunt nonnulli exemplum Agareni cujuspiam praestigiatoris, qui teste Niceta Choniate, cum ex summa Hippodromi turre per aerem volaret, praeceps actus interiit. Sed hoc exemplo confici tantum potest [Col.0882A] mirum non esse, si Tertulliani tempore vel antea temerarii praestigiatores hunc in modum volare tentaverint. Urget adhuc ille parem esse furorem et amentiam illius, qui genitalia, vel lacertos, atque alterius, qui sibi gulam prosecat (Tertullian. Apologet. cap. 25, pag. 421) . Prior autem erat gallus vel Archigallus, qui in Matris deorum, vel Bellonae, sacris membra sua secare consueverat (Dissert. in Minut. cap. 20, art. 2, et Dissert. in Lactant. cap. 34, art. I) . De hoc autem Archigallo ille paulo post, ac nos de illo et aliis gallis alibi desseruimus: Atqui compar est, inquit, exitus furoris, et una ratio est instigationis in illis, atque in eo, qui sibi gulam prosecat, id est, se jugulat, aut gladium suum demittit in gulam (Tertullian. [Col.0882B] ibid.). In nostris autem codicibus manuscriptis pro compar, habetur compara, quod etsi corruptum plane videatur; suo tamen prorsus non caret sensu. At Minucius Felix, quemadmodum suo loco annotavimus, paulo aliter, sed eumdem in finem dixit (Dissertat. in Minuc. cap. 20, art. 3) : Par in illis instigatio daemonis, sed dispar argumentum furoris. Nam eadem est utriusque in ethnicos argumentatio, qua illorum errorem radicitus evellunt. Videtis citatos a nobis in illa dissertatione Ciceronis de divinatione, et Augustini totidem de divinatione daemonum libros. Ex hactenus porro disputatis quis non videt, hanc recte a Tertulliano elici conclusionem? 544 of 843 Si malignis daemonum artibus, fallaciis, ac praestigiis ea extra solitum naturae ordinem

1/4/2006 2:06 PM



ARTICULUS VI. Qua ratione Tertullianus demonstret eos, qui de

deo pati aestimantur, qui aris inhalant, qui numen de nidore concipiunt, ructando conantur, profantur anhelando; nec non virginem Coelestem, pluviarum pollicitatricem, et Aesculapium alia die Socordio, Thenatio, et Asclepiodoro vitae subministratorem, cum a Christianis adjurabantur, tunc palam respondisse se non esse deos, sed daemones. [Col.0882D] Multo sane longius progreditur Tertullianus, et argumento longe efficaciori, ac contra quod ne mutire quidem ethnici audebant, evidentissime demonstrat omnia illa miracula, oracula, et alia, quae hi supra vires humanas a diis suis acta esse venditabant, ab ipsis daemonibus esse facta, ac proinde quos dicebant deos, esse revera daemones. Neque enim privata hominis alicujus auctoritate, aut ratione ullo humano ingenio excogitata, id probat, sed publico, ac dato coram quibuslibet gentilibus ipsorummet testimonio deorum. Totius autem hujus argumentationis summa haec est (Tertullian. Apologet. cap. 22, pag. 405): Quocumque daemone, aut quibusvis daemonibus homo [Col.0883A] agatur, sive malo eorum agitetur, spiritu, cujuslibet etiam hominis corpus ab iis obsideatur, iidem daemones ab illis omnibus sola Christianorum adjuratione, et exorcismis, aut solo adtactu, aut flatu confestim expelluntur. Atqui tunc, tametsi inviti, nec maxima sine ignominia ejicerentur, palam ac coram omnibus ethnicis cogebantur fateri se non deos, uti gentiles effutiebant, sed meros esse daemones, unicum vero esse Deum, quem christiana fides colit et adorat. Cum res ergo ita sit, inde Auctor noster recte concludit (Ibid. col. 405): Quid isto opere manifestius? Quid hac probatione fidelius? Simplicitas veritatis in medio est. Aut illa

etenim publica daemonum confessio vera erat, aut falsa et mendax. Si vera, iis procul [Col.0883B] dubio credendum, atque ethnici confiteri debebant falsos esse deos suos, ac unum tantummodo, quem Christiani venerantur, esse verum Deum. Si autem daemones tum mentiebantur, primo id facile nemini persuadebis. Quilibet enimvero ad honorem quandoque suum non autem ad dedecus infamiamque suam unquam mentitur. Praeterea si mentiebantur, et hoc mendacio morem gerebant Christianis, inde certissime conficitur nullam esse, quam ethnici venditabant, eorum divinitatem. Verus quippe Deus nec mentiri, nec creaturis ad suum dedecus obsequi potest. Falsa igitur ea est divinitas, quae aliquid ad dedecus, ut ait Auctor noster, facit aemulis suis, id est, quae ad dedecus suum hostibus suis Christianis mentitur, iisque mentiendo se subjicit (Dissertat. in [Col.0883C] Minut. Octav. cap. 20, art. 3, et in Lactant. cap. 9, art. 2) . Quanti porro sit roboris haec argumentatio, in superioribus nostris dissertationibus abunde demonstratum est.

545 of 843 Quamobrem nihil aliud restat explanandum nisi quod paulo obscurius in Auctoris nostri

1/4/2006 2:06 PM


546 of 843


illius christiani procacissimi sanguinem fundite. [Col.0883D] Ne quis autem fraudem

aliquam aut dolum suspicaretur, ad illud experimentum non locum aliquem privatum, aut ethnicis suspectum, sed publicum et illis omnibus securum postulat (Ibid.). Eos quippe ita alloquitur: Edatur hic aliquis sub tribunalibus vestris, quem daemone agi constet;

jussus a quolibet Christiano loqui spiritus ille, tam daemonem se confitebitur de vero, quam alibi Deum de falso. In nostris codicibus legitur non deum quidem, sed dominum,

non diverso tamen sensu.

Neque hoc uno tantum, sed quolibet alio cujusvis hominis, quoquo modo a daemone agitati, experimento id similiter probari posse contanter asseverat. Sic namque prosequitur (Ibid.); Aeque producatur [Col.0884A] ante ethnicorum tribunalia, aliquis ex

iis, qui de deo pati existimantur, qui aris inhalantes numen de nidore concipiunt, qui ructando conantur, qui anhelando profantur. Ipsa virgo coelestis, pluviarum pollicitatrix; iste ipse Aesculapius medicinarum demonstrator alia die morituris Socordio, et Thenatio, et Asclepiodoto vitae subministrator, hi omnes a Christianis adjurati daemones se esse

illico confitebuntur.

Audisne quot ille proferat exempla, quae ab ethnicis nec negari unquam, nec ullo prorsus modo dissimulari poterant? Sed quia haec, ac potissimum posteriora non minima quidem caligine resperguntur, eam pro virili parte nostra discutere enitamur. Primum itaque observabimus iis, quae ab illo praemissa sunt, lucem aliquam afferri posse his Virgilii [Col.0884B] carminibus (Virgil. lib. VI, Aeneid. V. 77, et seqq.) : At Phaebi nondum patiens immanis in antro Bacchatur vates, magnum si pectore possit Excussisse deum; tanto magis ille fatigat Os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo. In primum autem carmen Servius, nondum patiens, inquit, quae nondum posset implere oraculorum sermones. Deo igitur patiens dicitur vates, qui ad oracula fundenda numine alicujus dei afflatus, donec ea ex pectore excussisset, laborabat, torquebatur, domabatur, premebatur. Et vero hujusmodi vates, ut ipsimet ethnici aiebant, insolito replebantur furore. Qui vero dehinc aris inhalantes a Tertulliano vocantur, hi dubio procul sunt arioli, de quibus Donatus in suis ad Terentium observationibus (Donat. in [Col.0884C] Terent. Phormion. Act. 4, scen. 4, V. 27) : Hariolus est, inquit, qui divina mente vaticinatur, qui fariolus a fatis, et a fando cum F. pro H. et item H. pro F. in multis locutionibus ponatur.

An quod imitantur aspirationem in exhalando? Nam halitu solent excludere mortalem animam, ut divinam recipiant. Unde et vocem ejusmodi dabant, quae est OE, quod OE sonus ex halandi vim praestat. Rursus vero jam laudatus a nobis Maro de Sybilla

canebat (Virgil. lib. VI. Aeneid. V\. 45,) .

Ventum erat ad limen, cum virgo: Poscere fata Tempus, ait: deus, ecce deus: cui talia fanti Ante fores, subito non vultus, non color unus, Non comptae mansere comae: sed pectus anhelum, Et rabie fera corda tument, majorque videri Nec mortale sonans, afflata est numine quando

1/4/2006 2:06 PM


547 of 843


Indignata suum multis servire laborem Gentibus, ex tanta fatorum strage superba Excepit Romana manu, sic plena laborat Phaenomoe Phaebo. . . . . . .......... Spumea tunc primum rabies vesana per ora Effluit, et gemitus, et anhelo clara meatu Murmura, tunc moestus vastis ululatus in antris Extremaeque sonant domita jam virgine voces. Quamobrem Cicero (Cicer. lib. I de Divin. pag. 274, lin. 35) : Credo etiam, inquit, anhelitus quosdam fuisse terrarum, quibus inflatae mentes oracula funderent. Sed de his plures alios scriptores citavimus in [Col.0885A] nostra de Minucii Octavio dissertatione (Dissertat. in Minut. cap. 10, art. 2) . Vide autem, obsecro, utrum ex illis colligi possit hunc esse Tertulliani sensum? Vates et arioli existimantur de deo pali, cum ab illo acti, aestu ac furore torquebantur. Qui vero aris inhalantes, sive spirantes, et in aras spiritum emittentes numen, id est, dei alicujus nutum et potestatem de nidore, id est, odore victimae alicujus perustae concipiunt. Deinde qui ructando, sive ructus, variosque anhelitus efflando, conantur fundere oracula, eaque eructare, et mittere extra pectus suum. At in exemplaribus nostris manuscriptis, et editis antiquioribus pro conantur scriptum est curantur (Tertull., loc. cit.). Cujus sensus esse potest, ructando, et oraculum emittendo, feruntur labore [Col.0885B] suo et cruciatu liberari ac curari. Sed potior videtur altera lectio. De his enim adhuc tortis et laborantibus auctor noster loqui videtur, qui continenter adjecit: Qui anhelando profantur (Ibid); manuscripti et alii ante Rigaltii tempus editi praefantur, sed haud multum absimili significatu. Ait enim tum ex illis, sicut ex Virgilio et aliis audivimus, excuti deum, eosque dei alicujus instinctu fundere oracula. At ille haec omnia non veri Dei opera, sed fallacibus, sicut dictum est, daemonum praestigiis fieri evidentissime demonstrat. Tunc enim a Christianis adjurati, ad fatendum se daemones esse compellebantur, ut postea adhuc dicemus. Explicatu vero longe difficiliora sunt, quae his subjiciuntur. Quis enim facile dixerit quaenam illa sit [Col.0885C] virgo coelestis quae ab illo pluviarum pollicitatrix appellatur (Ibid.)? Nonnulli siquidem hanc Junonem, alii Fortunam, alii Cererem, alii Uraniam, alii Venerem esse existimant, quia Veneris Uraniae, sive Caelestis, ejusque templi mentionem Herodotus, Pausanias, et Lucianus fecerunt (Herodot., lib. I, § 31 et 105; Pausan., lib. I, pag. 14 et 17; Lucian., dial. Mat. et musar., pag. 973) . Nobis autem facilius probabitur ibi a Tertulliano designari propriam ac municipalem Africae deam, quam paulo post in Africa coli testificatur (Tertullian. Apologet., cap. 24, col. 416) . Augustinus si quidem testis utique oculatus, de illa dea haec memoriae prodidit:

Veniebamus nos aliquando adolescentes ad spectacula ludibriaque sacrilegorum. Spectabamus arreptitios, audiebamus symphoniacos; [Col.0885D] ludis turpissimis, qui diis deabusque exhibebantur, oblectabamur, Coelesti virgini et Berecynthiae matri omnium (August., lib. II de civit., cap. 4, pag. 34) . Rursus autem postea: Ubi et quando sacrati Coelestis audiebant castitatis praecepta nescimus. Ante ipsum tamen delubrum, ubi simulacrum illud locatum conspiciebamus, universi undique confluentes, et ubi quisque poterat stantes, ludos qui agebantur, intentissimi spectabamus, intuentes, alternante conspectu hinc meretriciam pompam, illinc virginem deam illam suppliciter

1/4/2006 2:06 PM



quae siccitatis tempore ab iisdem invocata, pluvias pollicebatur, moxque futuras praedicebat. Ab aliorum autem opinionibus haec, quam proponimus, non adeo dissita est, quin ipsis non possit reconciliari. Nam dea illa pro locorum diversitate diversis vocabatur nominibus. Testem si desideres, ecce Ambrosium id asserentem: Quam Coelestem, inquit, Afri, Mithram Persae, plerique Venerem colunt, pro diversitate nominis, non pro numinis varietate (Ambros. Epist. 18, adv. Symmach., § 30, p. 840) . Transit inde auctor ad Aesculapium, qui ab eo [Col.0886B] vocatur medicinarum demonstrator; et alibi, qui primas medelas exploraverit (Tertullian. Apologet. cap. 23, pag. 410, et lib. de coron. cap. 8, tom. I Apparat. pag. 1192) . Nos vero in superioribus nostris dissertationibus ostendimus qua ratione ethnici medicinae inventionem illi adscribebant. Sed quo id clarius, eo sane majorem subsequentia ejus verba habent obscuritatem: Alia die, ait, morituris Socordio, et Thenatio, et Asclepiodoto vitae subministrator (Tertullian. Apologet. cap. 23, col. 24) . Mirum enim quantum haec eruditorum hominum ingenia exercuerint. At certe corruptus est hic locus. Nam in nostris codicibus manu et antiquiori, et recentiori exaratis habetur: Alia die morituris (vel alia demorituris) Socordio, et Denatio, et Asclopiodoto subministratur. In [Col.0886C] editionibus Rigaltio vetustioribus: Alias demorituris Socordii et Denatii et Asclepiodoti subministrator. (Dissertat. in Arnob. cap. 9, art. 2, et in Lactant. cap. 30, art. 5) Quis autem non videt has diversas lectiones augere potius quam tollere difficultatem? Quidam tamen suspicantur has Agyrtarum, seu praestigiatorum, qui Esculapio se ministrare mentiebantur, esse voces, quas tacere satius ducunt, quam in iis explicandis risu dignam et inutilem perdere operam. Alii censent nomina trium esse hominum, quibus Aesculapius vitae curriculum paulo ante produxisse ferebatur. Sed haec aliqua saltem ratione confirmari debebant. Alii porro opinantur tria illa esse nomina herbarum, quibus morbi depelli poterant. Plinius enim inter varia antidota recenset scordotin, [Col.0886D] uti ille ait, sive scordion (Plinius, lib. II, natur. hist. cap. 6, pag. 395,) . Alibi vero scribit hanc herbam ad complures morbos removendos esse utilem (Idem, lib. XXVI, cap. 7, pag. 451, cap. 8, pag. 471, et cap. 10, pag. 475) . At illud omitti procul dubio non debebat, quod alibi adhuc dixit: Contra haec omnia venena magicasque artes erit primum illud Homericum moly, deinde mithridation, et scordotis, et centaurion (Idem, lib. XXV, cap. 10, pag. 412) . Quibusdam autem visum est Asclepiodoti nomine indicari a Tertulliano Asclepion, de quo haec a Plinio scriptis tradita legimus: Panaces ipso nomine omnium morborum remedia promittit, numerosum et diis adscriptum. Unum quippe Asclepion cognominatur (Idem, [Col.0887A] ibid. cap. 4, pag. 382) , ab Aesculapio videlicet falso ethnicorum deo, illius demonstratore, aut ob ejus virtutem ita appellato. Superest tertium nomen, in quo explicando haeret omnibus aqua. Qui enim Denatio legunt, autumant aliquid denotari, quod jam morituris praeberi solebat. Qui vero legere malunt Thenatio, suspicantur aliud significari, quo spiritum agentes recreari, et tanquam a morte ad vitam revocari poterant. Sed hae merae sunt conjecturae, quae nulla prorsus ratione firmantur. Paulo itque attentius expende, quaeso, an tenebricoso huic auctoris nostri loco nonnihil luminis dare possent haec Julii Firmici Mater. Jun. verba: Mercurius cum sole ab 548 of 843 horoscopo pariliter constitutus, [Col.0887B] faciet exorcistas, et qui laborantes

1/4/2006 2:06 PM


549 of 843


quibus exorcistae a Mercurio facti, daemonum incursione vexatos liberabant? Certum quippe est ipsum Tertullianum toto hoc in loco de iis sermonem facere, quos a daemone actos quidam magica arte curare frustra nitebantur. Sed his ipse daemon a Christianis adjuratus, confestim expellebatur, cogebaturque [Col.0887C] nomen suum edere, et verum Christianorum Deum confiteri. Si quis tamen meliora nobis suggesserit, huic plane non reluctabimur. Pergit autem Tertullianus, et constanter asseverat nihil hoc christianorum opere, atque deducta inde argumentatione simplicius et fidelius. In illo quippe nihil, inquit, suspicari

licebit. Magia aut aliqua ejusmodi fallacia fieri dicetis, si oculi vestri et aures permiserint vobis (Tertullian. Apologet. cap. 23, col. 410) ? Atque ita Rigaltius hunc Tertulliani locum,

nulla nota varia lectione, emendare non haesitavit. In antiquis tamen editionibus legebatur, nihil . . . . . fieri. Dictis non statis, si oculi: in duobus vero nosris codicibus vetustioribus nihil . . . . fieri dicitis. Tunc deinde in aliis simul. Non dicetis si oculi, etc. Sed si [Col.0887D] quae sit in discernenda genuina lectione difficultas, constat tamen apertum esse auctoris nostri sensum. Dicit etenim ethnicos non posse aut suspicari, aut objicere in illo Christianorum opere aliquid inesse, aut magicum, aut fallax, modo iidem ethnici indomita obstinatione nec caeci sint, nec surdi. Videre siquidem facile poterant quam simplici modo Christiani agerent, atque etiam daemones audire confitentes se deos revera non esse, sed immundos spiritus, ob malitiam praedamnatos in judicii diem cum omnibus cultoribus et operatoribus suis (Ibid.). Quin etiam ipsi daemones non poterant, audientibus ipsismet ethnicis, suae saltem ignominiae et damnationis notam refutare, seu tegere, diluere, inficiari. Quamobrem illos [Col.0888A] ad id si unquam quiverint, aliquando negandum audacter provocat. Renuant, inquit, manuscripti codices nostri Renuntiant, melius antiquae editiones, Renuntient, hoc est, sed improprio loquendi modo, negent, abnuant, et diffiteantur se esse praedamnatos. At id procul dubio negare tum non poterant, cum a christianis interrogati, et adjurati, respondere cogebantur. Quomodo enim inficiari potuissent se immundos esse spiritus, quod, ex pabulis eorum, ut ait Tertullianus, sanguine, et fumo, et putidis rogis pecorum, et impuratissimis linguis ipsorum vatum intelligi debuit (Ibid.)? Adi, si lubet, Augustinum, et ea lege, si vacat, quae ille ex Porphyrii ad Anebontem epistola retulit de impiis et fraudulentis daemonum ac [Col.0888B] fallacium spirituum artibus (August. lib. X, de civit. cap. 11, pag. 247, et seqq.). Ibi quippe scribit illos gaudere nidoribus, ac victimis, sive mactatis pecoribus allici, cogique ea facere, quae volunt homines. Alia etiam ibidem animadvertes, quibus plura, quae hactenus de eorumdem daemonum praestigiis disputavimus confirmari et illustrari possunt. Adjecit Tertullianus illos immundos spiritus declarari impuratissimis linguis vatum ipsorum, aut qui aris, ut antea dicebamus, inhalabant, et fumo ac victimarum sanguine contaminabantur, aut qui Christianorum adjuratione fateri compellebantur illud, quod conceperant, numen non deum esse, sed daemonem. Minucius autem Felix usus est nomine impurato, ubi de falsi cujuslibet dei statua: Ab impurato, inquit, homine [Col.0888C] laevigatur (Minut. Octav. pag. 307,) . Et Prudentius postea de Apolline cecinit: Mox flevit impuratus occisum pravi Disco. Prud. in Hymn. S. Rom. v. 205. 1/4/2006 2:06 PM


550 of 843


argumentum inde confirmet, quod daemones ab iis, quae obsidebant, hominum corporibus vario modo ejicerentur vel ab exorcistis, vel aliis Christianis, quos timentes odio habebant, ipsisque erant subjecti: quo sensu desperata dicitur illorum conditio; ac de poenae mora, qua solatium frundae malignitatis habere feruntur. Ethnicos acerrime adhuc urget Tertullianus, palamque omnibus facit quanta fuerit christianorum ad fugandos daemones, eosque ex obsessorum hominum [Col.0888D] corporibus pellendos potestas, quantumque in illos imperium: Nam de contactu, inquit,

deque afflatu nostro, contemplatione et repraesentatione ignis illius correpti, etiam de corporibus nostro imperio excedunt inviti, et dolentes, et vobis praesentibus erubescentes (Tertullian. Apologet. cap. 23, col. 410) . Ethnici igitur nulla profecto

ratione, nec nisi obfirmata prorsus, nec unquam vincenda obstinatione negare poterant et daemonum imbellicitatem, et miram Christianorum in eos potentiam, qua religionis suae veritatem meridiano Sole clarius demonstrabant. At rogabit forsitan aliquis utrum ibi Tertullianus de nostris tantum exorcistis loquatur. Nam Cyprianus ubi de his, quae tempore suo fleri solebant, ad [Col.0889A] Magnum scribit, ibi daemones ab Exorcistis nominatim fugatos sic utique testificatur: Quod hodie

etiam geritur ut per exorcistas voce humana, et potestate divina flagelletur, et uratur, et torqueatur diabolus (Cyprian. Epist. 69 ad Magnum. pag. 187) . Nonne etiam, inquiet

alius, de iisdem Exorcistis ipsemet Tertullianus alio in libro haec fecit totidemque verba:

Exemplum accidit, domino teste ejus mulieris, quae theatrum adiit, et inde cum daemonio rediit. Itaque in exorcismo cum oneraretur spiritus immundus quod ausus esset fidelem aggredi: Constanter, et justissime, inquit, feci, in meo eam inveni (Tertull. lib. de Spectac. cap. 26) ? Nonne etiam rursus alibi: Quo ore Christianus thurarius, id est, qui thus idolis incendit, si per templa transibit, fumantes aras despuet, [Col.0889B] et exsufflabit, quibus ipse prospexit? Qua constantia exorcisabit alumnos suos, hoc est, daemones, quibus domum suam cellariam praestat? Ille quidem si excluserit daemonium, non sibi placeat de fide. Neque enim inimicum exclusit. Facile debuit de eo impetrare, quem quotidie pascit (Idem, lib. de Idolol. cap. 2) . Respondere quidem aliquis posset in utroque illo Tertulliani loco non Exorcistas nominari, sed exorcismos, sive adjurationes, quae ab omnibus procul dubio Christianis adhiberi poterant. Verum nemo negare potest ab Exorcistis imprimis, sicut ait Cyprianus, expulsos ex hominum corporibus daemonas, atque id satis Auctori nostro fuisse ad probandam Christianorum in eosdem daemonas potestatem. [Col.0889C] Sed ulterius ille progreditur, et in citato Apologetici loco de omnibus loquitur generatim Christianis daemones ejicientibus. Nam ille haud dubitanter affirmat tantam fuisse multitudinem gentilium, quos Christiani a daemonum incursionibus liberabant, ut hi, sublato beneficio illo, sese satis superque ab immani eorumdem gentilium crudelitate vindicassent. En ipsa ejus verba: Quis vos ab illis occultis, et usquequaque vastantibus

mentes et valetudines vestras hostibus raperet, a daemoniorum incursibus dico, quae de vobis sine praemio, sine mercede depellimus? Suffecisset hoc solum nostrae ultioni, 1/4/2006 2:06 PM


551 of 843


quam ut ii soli tantam hominum multitudinem a daemonum incursibus liberarent. Quamobrem cum ethnici objicerent Christianos reipublicae prorsus esse inutiles, illos sic refellit: Quanti habetis, qui jam de vobis daemonia excutiant? (Ibid. cap. 43). Atque ita quidem in nostris codicibus manuscriptis. Non minus autem bene in antiquis editionibus, Quantas; et in Lacerdae editione, Quando. Tertulliani enim sensus est: Si Christiani [Col.0890A] reipublicae inutiles sunt, quanti ergo aestimatis, quove in pretio eos habetis, qui tot daemonia, tamque saepe ex vobis depellunt? Verum quid argumentatione opus est? Nonne ipse disertissimis verbis edixit? Jussus a

quolibet Christiano loqui spiritus ille, tam se daemonem confitebitur de vero, quam alibi deum de falso (Ibid. cap. 23). Nonne etiam ad eumdem Scapulam iterum scripsit? Daemones non tantum respuimus, verum et revincimus, et quotidie traducimus, et de hominibus expellimus, sicut plurimis notum est (Idem, lib. ad Scapul. cap. 3, 4) . At quis non videat haec non de exorcistis tantum, sed de omnibus dicta fuisse Christianis? Maxima ergo erat non modo exorcistarum, sed omnium Christianorum in daemones potestas, [Col.0890B] qua illos ex ethnicorum corporibus saepissime ejiciebant.

Si quis autem inquirat unde, aut quo nomine eam haberent, huic respondebit Tertullianus: Omnis nostra, hoc est, Christianorum in illos daemones dominatio, et potestas de nominatione Christi, sive prolato, quando daemones adjurabant, Christi nomine valet, et de commemoratione eorum, quae sibi a Deo per arbitrum Christum imminentia expectant (Idem, Apologet. cap. 23, pag. 410) . Nonnulli vero, nullius tamen manuscripti codicis auctoritate fulti, legendum censent comminatione, haud dubie quia daemones per Deum vivum, qui judicaturus est vivos et mortuos, adjurabantur. At satis fortasse non animadverterunt in textu Tertulliani paulo post scriptum de [Col.0890C] repraesentatione, quod idem est, ac commemoratione, ignis illius aeterni quo puniendi sunt daemones. Videsis Eusebium haec in sua de Constantini Magni laudibus oratione enarrantem, aliosque a nobis alibi citatos (Euseb. orat. de Constant. Magn. laud. cap. 16, pag. 658, et seqq. Loc. infr. cit.) . Recte ergo inde concludit Tertullianus: Daemones Christum timentes in Deo, et Deum in Christo, subjiciuntur servis Dei et Christi (Tertullian. Apologet. cap. 23, pag. 410) . Sed quomodo eos timebant? ut nequam, inquit, servi metu (Ibid. cap. 27, pag. 432) ; quemadmodum in manuscriptis nostris codicibus legimus. Servili igitur timore Christum ejusque discipulos metuebant: Et odium, pergit ille, timor spirat, sive, ut ait Minutius: odium nostri serunt occulte per [Col.0890D] timorem (Minut. Octav. pag. 255) . Daemones itaque et subjecti erant Christianis, et eos etiam timebant, atque idcirco oderant. Quidni timerent? quandoquidem ab illis subiguntur, ait adhuc auctor noster, et

conditioni suae succidunt, et quos de longinquo oppugnant, de proximo obsecrant

(Tertullian. ibid. cap. 27, col. 432) . Atqui si eos obsecrant, timent, oderunt, iisque subjiciuntur, ergo ab illis adjurati, non mentiebantur profecto, sed tum vere, sicut jam diximus, fatebantur se revera esse daemones, et neutiquam deos, ac unum dumtaxat esse Deum. Tam vera porro illa confessio, tam publicum, inquit Auctor noster, testimonium Christianos facere solebat, ac Christianae religionis stabilire et confirmare veritatem (Ibid. [Col.0891A] col. 23, pag. 26) . Sed de his egimus in superioribus nostris dissertationibus (Dissertat. in Minut. cap. 20, art. 3, in Arnob. cap. 3, art. I, in Lactant. cap. 9, art. 2, cap. 16, art. I, cap. 20, art. 7, cap. 33, art. 4) . 1/4/2006 2:06 PM


552 of 843


quodnam fruendae malignitatis solatium? Nam idem ipse Tertullianus non minus perspicue, uti monuimus, dixerat ex sacris [Col.0891B] Scripturis colligi daemonum gentem cum sui generis auctoribus, ac principe esse non quidem praedamnatam, sed absolute damnatam. At quamvis certa sit daemonum damnatio, non hi tamen debitas omnes sceleribus suis poenas luunt. Etenim in ipsis etiam sacris Scripturis Christo domino exprobrasse dicuntur: Venisti huc ante tempus torquere nos (Matth. cap. 8, V\. 29). Sed haec Augustinus ex Petri apostoli epistola clarius exposuit: Peccasse quosdam angelos, inquit, et in hujus mundi ima detrusos, qui eis velut carcer est, iisque ad futuram

in die judicii ultimam damnationem apostolus Petrus apertissime ostendit, dicens quod Deus angelis peccatoribus non pepercerit, sed carceribus caliginis inferni retrudens, tradiderit in judicio puniendos reservari (August. lib. X, [Col.0891C] de civit. cap. 33,

pag. 293, Petrus Epist. 2, cap. 2, V\. 4) . At haec infernalis caliginis, ignisque reservati mora ac dilatio qualecumque ipsis erat praedamnationis ac conditionis desperatae solatium. Sua enimvero fruebantur interim malignitate, qua Christianos ad sui, sive falsorum deorum vidimus, cultum vel inducebant, vel efficiebant ut renuentes crudelissimis ad mortem usque suppliciis excarnificarentur. At de hoc eorum solatio dilatoque supplicio alibi disputavimus (Dissert. in Lactant. cap. 20, art. 5) .

CAPUT XI. De mortuorum hominum ad vitam revocatione, extremo

Dei judicio, aeternis impiorum poenis, ac praemiis justorum, atque animarum ante ultimum judicium receptaculis.

ARTICULUS PRIMUS. Quibus argumentis Tertullianus probaverit

omnes mortuos homines posse ad vitam revocari, ac revera revocandos: utrum animae corporibus exutae, et sine illorum ministerio possint aliquid agere, pati, ac dolere, et laetari.

[Col.0891D] Ad alia nunc transeundum est christianae religionis dogmata, quae Tertullianus suis in libris contra ethnicos asserit ac tuetur. Unum autem ex iis nostraque animadversione dignum est, quod constanter tradit, variisque rationum momentis probat omnes omnino mortuos homines in fine mundi ad vitam revocandos. [Col.0892A] Primum autem desumit ex infinita potentia Dei, Qui tantum, inquit, hoc mundi corpus de eo, quod non fuerat, id est, ex nihilo composuit (Tertullian. Apologet. cap. 48, col. 520) , sive ut nostri et ante Rigaltium editi codices habent, imposuit, seu creavit, is certe ipse potest homines de morte vacationis et inanitatis, hoc est, ab morte, sive inanitate, ac privatione vitae ad

1/4/2006 2:06 PM



fuit, ad partem quae fieri idcirco potest. Mundus, inquit, animatus, sive creatus est a Dei spiritu, omnium animarum animatore; ergo idem ipse Dei spiritus potest homines non omnium, sed suo tantum, spiritu animatos post eorum mortem iterum animare, et rursus non ex nihilo, uti prius, sed ab interitu, et vita antea deperdita, ad secundum eamdemque revocare. Quid vero, quod haec ipsa Dei ad mortuos homines exsuscitandos potentia non totius tantum mundi, sed ipsa etiam sola hominis creatione a Tertulliano luculenter demonstratur. Homo etenim antequam crearetur, nihil erat, alioquin se fuisse saltem aliquando meminisset. Atqui si a Deo creatus est ex nihilo, potest utique eadem Dei potentia et voluntate [Col.0892C] a morte revocari (Ibid.). Non enim major ad primam creationem, quam instaurationem et restitutionem requiritur potestas. Nec curiosius quidem importuniusque requiras quomodo id fieri queat: Nam redde si potes, inquit Tertullianus, rationem, qua factus es, et tunc require qua fies (Idem, ibid.). qua enimvero potentia primum factus es, eadem postea reficieris. Quamobrem si de prima non dubitas, de secunda multo minus dubitare debes: Etenim facilius utique, uti ille adhuc ait, fies, quod fuisti aliquando, quia aeque non difficile factus es, quod non fuisti aliquando (Ibid.). Simili autem modo Minutium Felicem, Lactantium, et alios disputantes in superioribus dissertationibus audivimus (Dissertat. in Minut. cap. 7, art. 2, et in Lactant. cap. 29, art. 4). [Col.0892D] At si hoc in Dei potestate est omnino positum, nihil aliud probandum superest, quam ut id ille velit, seque voluisse revera significaverit. Atqui hoc ipse, quemadmodum auctor noster loquitur, destinavit et praedicavit (Tertullian. ibid.) , nec semel quidem, sed saepius in sacris veteris, ac praesertim novi Testamenti Scripturis. Neque huc congerenda sunt earum testimonia, quae omnibus passim obvia sunt, nec ullus plane, qui eas vel levissime attigerit, ignorare potest. Certissima autem est, sicut supra ostendimus, illarum auctoritas (supr. cap. 6, art. 3, et seqq.) . Constat ergo Deum et posse, et velle, ut omnes omnino mortui homines in pristinam vitae suae conditionem restituantur; ac proinde futuram [Col.0893A] profecto esse illorum omnem ad vitam reversionem. Instat adhuc Tertullianus, alioque argumento demonstrat prorsus necessarium esse, ut omnes homines mortui ad vitam aliquando redeant. Totum autem illud argumentum hisce verbis complectitur: Certe quia ratio restitutionis destinatio judicii est, necessario idem qui fuerat exhibetur; ut boni seu contrarii meriti judicium ferat (Tertulliam. Apologet. cap. 48). Docet itaque nullum prorsus esse dubitandi locum, quin omnes homines extremo Dei judicio in mundi fine sistere se debeant. Fieri autem id non potest, nisi ad vitam revertantur, atque supremam secundum sua vel bona vel mala merita sententiam, atque praemium aut poenam a Deo accipiant. Sed hoc argumentum Auctor noster longe fusius [Col.0893B] urget in suo de Resurrectione carnis libro, ubi sic disputat: Haec erit tota caussa imo necessitas

resurrectionis, congruentissima scilicet Deo destinatio judicii, de cujus dispositione despicias an utique substantiae humanae dijudicandae censura divina praesideat, tam animae quam carni (Idem, lib. de resurrect. carn. cap. 14) . Homo enim non sola profecto

anima, sed suo etiam corpore bene aut male agit. Ea namque est animae cum corpore societas, ut in carne, et cum carne et per carnem agatur, quod agitur in corde (Ibid. cap. 553 of 843 15), id est, anima. Quin etiam si aliquando anima sola cogitet, haec illius cogitatio vix

1/4/2006 2:06 PM


554 of 843


animam agere sine corporis commercio, et sine illius sensibus. De hac enim opinione aliquid praemisimus, et proxime de ea disserendi dabitur occasio. Nunc itaque sufficiat annotasse plurimos, sicuti nemo negat, animae actus non sine corporis sensuumque ministerio perfici. Hominis quippe corpus ita animae conjunctum est, ut plurium saltem bene aut male meritorum sit utique particeps. Totus igitur homo, hoc est, corpus ejus et anima ultimo et aequissimo Dei judicio repraesentari debent; ut cunctorum in hac mortali vita actorum aut paenam recipiant aut praemium. Neque sibi Auctor noster objici patitur solam hominis [Col.0893D] animam libero uti voluntatis arbitrio, et corpus tanquam instrumentum in omnia impelli. Non enim illud extraneum animae instrumentum est, sed adeo animae adunatum, ut sicut actionum ejus, ita et meritorum sit particeps. Post mundi ergo finem ad vitam debet revocari, ut justo Dei judicio pro meritis puniatur aut remuneretur. Tertium quo Tertullianus futuram hominis resurrectionem probare nititur, argumentum sua difficultate non caret, pluribusque falsum videbitur. Hunc enim ille argumentabatur in modum (Idem, Apologet. cap. 48, pag. 520) : Ideo repraesentabuntur animae et corpora; quia neque pati quidquam potest anima sola sine materia stabili, id est, carne. Numquid ergo anima [Col.0894A] nihil prorsus quidquam sine carne pati potest? Ita sane, inquiet aliquis, opinabatur Tertullianus. Nam alio ille in libro animam his totidemque compellat verbis (Idem, lib. de Testim. anim. cap. 4) : Affirmamus te manere post vitae

dispunctionem, et exspectare diem judicii, proque merito aut excruciatui destinari, aut refrigerio, utroque sempiterno. Quibus sustinendis necessario tibi substantiam pristinam, ejusdemque hominis materiam et memoriam reversuram, quod et nihil mali ac boni sentire possis, sine carnis passionalis facultate, et nulla sit ratio judicii sine ipsius exhibitione, qui meruit judicii passionem. Nec semel igitur, nec dubitanter, sed asseveranter affirmat, et repetit animam nihil posse omnino sentire sine sui societate corporis. Tam verum autem id esse [Col.0894B] arbitratus est, ut inde concludat ideo futurum esse mortui humani corporis ad vitam regressum, quia anima sine illo nihil boni aut mali agere valet.

Sed tuum, si possis, assensum paulisper retine. Animum autem antea velim ad ea advertas, quae ab eodem Tertulliano in libris de Anima, et Resurrectione carnis disputata sunt, et ubi data opera de mortui corporis ad vitam reditu, et animae ad agendum et patiendum facultate uberius disserit. At in priore libro disertissime ac firmissime asseverat animam, a corpore separatam, vel pati dolorem, vel gaudio perfundi. Omnes siquidem hominum animae post eorum mortem apud inferos manent, et velis, inquit, ac nolis et supplicia jam illic et refrigeria. Tum deinde objicienti sibi opperiendam esse animae, ut doleat [Col.0894C] aut gaudeat, carnis, operum consortis, resurrectionem, haud dubitanter respondet id non esse necessarium. Nam de suo, uti ille loquitur, sufficit ad utrumque titulum passionis. Et certe ipsa sola sine corporis ministerio vel ira, vel odio aliquando torquetur, aliquando etiam afflicto corpore, uti Mutii, Zenonis, et aliorum exemplo confirmat, furtivum sibi gaudium exquirit (Ibid.). Contra vero nonnunquam, illaeso corpore, dolet, premitur, et excruciatur. Atqui si in hac vita et corpori alligata gaudio aut moerore sola afficitur, quanto magis quando post mortem ab eo sejuncta, ultimum judicium exspectat. Denique quidam ejus sine carnis commercio sunt actus, uti soli cogitatus, et nudae voluntates, quae censura divina prosequitur [Col.0894D] (Idem, lib. de Anim. cap. 17) . Ex quibus ille hanc elicit conclusionem: Ergo propter

1/4/2006 2:06 PM



Quid ergo, inquies, numquid Tertullianus tam absurde sibi contradixit? Sed si suspensum adhuc animum habere velis, sublatam ab ipso videbis hanc tametsi non minimam contradictionis speciem. Nam in eodem de Resurrectione libro ea repetit, quae dixerat, [Col.0895A] animas nunc torqueri foverique penes inferos, licet nudas, licet adhuc exsules carnis (Idem, lib. de Resurrect. carn. cap. 17) . Quia vero opponere contra quidam poterant inde confici posse animam sibi sic sufficere ad facultatem, sicut ipse loquitur, passionis et sensus, ut non egeat repraesentatione carnis, his ille respondet (Ibid.): Imo eatenus egebit non qua sentire quid sine carne non possit, sed qua necesse

est illam etiam cum carne sentire. Quantum enim ad agendum de suo sufficit, tantum ad patiendum. Ad agendum enim minus de suo sufficit. Habet enim de suo solummodo cogitare, velle, cupere, disponere, ad perficiendum autem operam carnis exspectat. Sic itaque ad patiendum operam carnis expostulat; ut tam plene per eam pati possit, quam sine ea plene agere non potuit. Et ideo in quae de suo sufficit, [Col.0895B] eorum interim sententiam pendit concupiscentiae, et cogitatus, et voluntatis. Porro si haec satis essent ad plenitudinem meritorum, ut non requirerentur et facta, sufficeret in totum anima ad perfectionem judicii, de his judicanda, in quae agenda sola suffecerat. Cum vero etiam facta devincta sint meritis, facta autem per carnem administrentur, jam non sufficit animam sine carne foveri, sive cruciari pro operibus carnis, etsi habet membra, quae proinde illi non sufficiunt ad sentiendum plene, quemadmodum nec ad agendum perfecte. Idcirco pro quoquo modo egit, pro eo et patitur apud inferos, prior degustans judicium, sicut prior induxit admissum; exspectans tamen et carnem, ut per illam etiam facta compenset, cui cogitata mandavit. Totam hanc Auctoris nostri argumentationem

[Col.0895C] et responsionem, tametsi paulo longiorem transcripsimus, quandoquidem ea non tantum propositae nobis difficultatis nodus plane solvitur, sed nonnulla quoque de animae natura inde eruuntur, quae sine aliqua observatione praetermittenda non sunt.

Docet itaque animam nudam ac sine corporis consortio apud inferos revera aut torqueri, aut foveri. Quia vero hinc objici ipsi poterat eam non esse substantiam mere spiritalem, sed corpoream, aut, ut ipse ait, corpulentiam propriam, noluit hanc, quae difficilioris operae erat, excutere quaestionem, ne diutius a proposito aberraret. Interim concidit, nec tamen fatetur, aliquod esse animae corpus, et propria quaedam generis sui membra. At disertissime asseverat proprios esse animae actus, a corpore minime [Col.0895D] dependentes, quales sunt cogitatus, voluntates, et concupiscentiae. Hi autem actus, ut id obiter dicamus, si omnino spirituales sunt, ipsam multo magis animam spiritualem esse negare non poterat. Solius porro animae cum hi sint actus, habet de suo non solum quod agat, et patiatur, sed quo possit aut praemium mereri aut poenam. Corpore igitur soluta potest et debet pro meritis aut poena aut praemio affici. Quamdiu enimvero corpori adunata est, prior semper aut peccat, aut meretur. Post mortem igitur debitis suppliciis aut praemiis sola et ante corporis reditum afficiatur, necesse est. Persuasum itaque Tertullianus habuit animam, ruptis [Col.0896A] corporis vinculis, pati, torqueri, cruciari. Verum quia etiam in hac vita sua cum corpore multa peccavit, idcirco ut pro meritis puniatur et crucietur, suo corpori, ad vitam revocato, debet iterum conjungi. His autem sic explieatis, evanescit objecta Tertulliani contradictio. Recte enim dixit animam sine corpore aliquid revera pati, et nihil pati posse. Ubi quippe ait nihil posse 555 of 843 pati, ibi subintelligendum est plene ac perfecte, sive quantum ipsa cum corpore

1/4/2006 2:06 PM


556 of 843


[Col.0896B] Si quid porro his adjicere nobis per te liceat, observanbimus hoc ipso eodem argumento ex poenis aut praemiis, bene aut male in hac vita agenti homini debitis petito luculenter probari hunc futurum ejusdem hominis ad vitam regressum ab Ambrosio, ut suo loco, atque Athenagora, Minucio Felice, et Lactantio, quemadmodum in nostris de illorum libris dissertationibus ostendimus; quin imo et inde ab eo dem Lactantio demonstrari animae nostrae immortalitatem (Ambros. libr. 2, de Fide resurrect. § 12, pag. 1147; tom. I Apparat. pag. 475; Dissertat. in Lactant. cap. 24, art. 3, et cap. 29, art. 5, dissert. in Minut. cap. 7, art. 2) .

ARTICULUS II. Quibus exemplis, quove Pythiae oraculo, ac

philosophorum de animarum transmigratione sententia Tertullianus ostendat quoscumque mortuos homines in pristinum vitae statum restituendos, et apposita argumenta diluat. [Col.0896C] Quanquam superioribus argumentis Tertullianus evidentissime demonstraverit quoslibet homines posse omnipotentis Dei voluntate exsuscitari a morte, quovis modo oppetita; pluribus tamen exemplis haec confirmare nititur. Sed dissimulare fas nobis non est his, ut pote non omnino paribus, confici non posse perfectam, et numeris omnibus absolutam humanae resurrectionis demonstrationem. At iis saltem non inepte confirmari potest frustra a gentilibus negari homines ad pristinum revocari posse transactae vitae statum. [Col.0896D] Praemissis autem adversus morosiores criticos hisce observationibus, audiendus est ipsemet Tertullianus (Tertullian. Apologet. cap. 48, col. 520) : Signatum est, inquit, et per ipsum, videlicet Deum, humanae resurrectionis exemplum in

testimonium vobis. Lux quotidie interfecta resplendet, et tenebrae pari vice decedendo succedunt: sidera defuncta reviviscunt. In manuscriptis nostris exemplaribus, et editis Rigaltio antiquioribus: Vivescunt, id est, uti ex Plinio liquet, viva fiunt (Plin. lib. XVII, natur. hist. cap. 10, pag. 344) . Pergit auctor noster: Tempora ubi finiunt, incipiunt; fructus consumuntur: iidem manuscripti nostri et editi codices: consummantur, et redeunt. [Col.0897A] Certe semina nonnisi corrupta, et dissoluta foecundius surgunt: omnia pereunda servantur, omnia de interitu reformantur (Tertull. lib. de Resurrect. carn. cap. 12). Sed haec ille majori verborum pompa alio in libro prosequitur, et brevius Minutius Felix, atque uberius Theophilus Antiochenus, quemadmodum alibi patefecimus (Dissertat. in Minut. cap. 7, art. 2) .

Suam autem argumentationem noster Tertullianus his absolvit verbis (Tertullian. Apologet. cap. 48, col. 43) : Tu homo, tantum nomen, si intelligas te, quantus nimirum sis, vel de titulo Pythiae discens, quod sis dominus omnium morientium et resurgentium, ad hoc morieris, ut pereas? Dicit itaque non pejorem esse hominis, quam aliarum rerum, quarum dominus [Col.0897B] est, morientium et resurgentium conditionem. Homo ergo

1/4/2006 2:06 PM


557 of 843


non dixit his verbis renuntiari Pythiae oraculum: sed quod homo ex Pythiae oraculo discere poterat se esse omnium morientium et resurgentium dominum (tom. I Apparat. pag. 1170). Nobis itaque illud Pythiae oraculum non alliud videtur, nisi celebre hoc Apollinis effatum: Nosce te ipsum: de quo alibi disputavimus. Consulto autem Tertullianus adjecisse [Col.0897C] videtur: Vel titulo Pythiae, quia templo Apollonis Pythii, sive Delphici, sicut ibidem annotavimus, inscriptum fuerat. Cur ergo, inquies, Tertullianus scripsit Pythiae, et non Pythii, quo solo nomine Apollo nonnunquam vocabatur? At si in ejus textu Pythiae, non autem Pythii legendum sit, respondebimus ideo appellari Pythiae, quia Pythia vates solebat illius in templo vaticinari. Nam, ut alios omittamus, id hoc Lucretii carmine exprimitur (Lucret. lib. V, v. 113) : Pythia quae tripode à Phoebi lauroque profatur. Prosequitur Tertullianus atque ad frangendam, ac magis magisque revincendam gentilium obstinationem, illos hoc ad hominem, ut aiunt, argumento sic urget. Certum est, inquit, illos cuivis, philosopho [Col.0897D] fidem habuisse, qui argumentationibus quibusdam, tam ingeniose quam eleganter propositis, vanam Pythagorae de animarum transmigatione opinionem propugnare conabantur. Quin etiam nullus ex illis mordacis Laberii, eam irridentis, dicteria veritus, ab edenda omni animalium carne abstinebat; ne forte bubulam, ait adhuc Tertullianus, de aliquo proavo suo obsonaret, id est, ne bubulam carnem comedendo, cujusdam proavi sui comederet animam, quam in bovis corpus migrasse existimabat (Tertullian. Apologet. cap. 48, col. 42) . Tam ridiculam vero opinionem hic refellendam ille non duxit (Ibid.): Nam multis etiam, inquit, jocis et otio opus erit, si velimus ad hanc partem lascivire, quis in quam bestiam [Col.0898A] reformari videretur. Ita quidem Rigaltius: sed in nostris codicibus manuscriptis et editis illo vetustioribus habetur: Multis etiam locis, ex quibus argumenta ad hunc errorem refellendum depromi possunt, ex otio, sive otio, quemadmodum scripsit Plinius, ex facili, pro facile, opus erit (libr III, epist. 3) . Pluribus tamen legendum haud dubie videbitur jocis, quibus potius, quam argumentis validioribus explodenda erat haec prorsus ridicula Pythagorae sectatorumque ejus opinio. Nomen enim jocis cum verbo lascivire magis, quam cum locis congruere haud immerito videtur (Tertullian. Apologet. cap. 48, col. 42) . Verumtamen paulo ante dixerat quemcumque philosophum immenso argumentorum pondere posse obrui, qui affirmet, ut ait Laberius, de [Col.0898B] sententia Pythagorae hominem fieri ex mulo, colubram ex muliere (Idem, lib. de Pallio, cap. 1) . Et haec quidem hujus mimographi poetae, cujus alibi meminit (Disser. in Minut. Oct. c. 7, art. 1) , sunt carmina, a Crinito ut alibi monuimus, publici juris facta: Et nunc de mulo hominem, colubram de muliere Faciunt, et ex diversis diversa alia. Frequens autem apud varios Scriptores, ac praesertim Ciceronem, Suetonium, utrumque Senecam, Aulum Gellium, ac Macrobium hujus Laberii mentio, de quo praeter caeteros Horatius cecinit: Nec tamen hoc tribuens dederim quoque caetera; namque Et Laberi mimos et pulchra poemata mirer? Verum haec erat ethnicorum insania, isque adversus [Col.0898C] christianos furor; ut

opinio christiana, sicut recte Auctor noster alio in libro animadvertit etsi honestior

1/4/2006 2:06 PM


558 of 843


Apologetico verba sunt, nec saltem caestibus a populo exigetur (Idem, Apologet., cap. 48, col. 42). Ast pro caestibus in nostris codicibus legitur, coetibus, id est, conventibus, et congregationibus expelletur. Tertullianus siquidem à majori, [Col.0898D] ut aiunt, ad minus, nec male quidem argumentatur. Christianus, inquit, illius de futuro hominis ad vitam reditu dogmatis assertor, non modo expelletur ab ethnicorum conventibus, sed quod pejus est, lapidibus obruetur. At si non ita bene in Rigaltii editione coestibus, multo certe pejus in antiquioribus scriptum, coedibus, quae lapidatione crudeliores sunt. De illis porro, notatis ab Auctore nostro, Pythagorae, Platonis, et Epicuri opinionibus egimus in nostris de Minutii Felicis, et Lactantii libris dissertationibus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 7, art. 1, et in Lactant., cap. 34, art. 1) . Quoniam vero Tertullianus hominis ad vitam regressum propositis lucis et tenebrarum, siderum et [Col.0899A] temporum, fructuum et seminum exemplis corroborare conatus fuerat (Tertullian., Apologet., cap. 48, col. 45) , inde arguebant ethnici: Ergo semper moriendum erit, et semper resurgendum. Atqui hoc plane absurdum est. Sed primo, respondet Tertullianus, si ita rerum Dominus destinasset, ingratis experireris conditionis tuae legem (Ibid.), hoc est, quia verus et omnipotens Deus omnium rerum, ac proinde mortis et vitae dominus est, potest utique non semel tantum, sed toties hominem mortuum ad vitam excitare, quoties voluerit. Si ergo homini varios ad vitam reditus decrevisset, hanc ille legem ingratis experiretur. Dixit autem ingratis, id est, invite, ac contra voluntatem. Eo enim sensu Auctor ipse noster hoc verbo saepe usus est, imo et ipse [Col.0899B] Cicero, extorquendem est, inquit, invito atque ingratis quod non debet. Et alibi: Reticebunt quae poterunt libenter, dicent quae necesse erit ingratis (Idem, cap. 4, col. 5. lib. advers. Hermoge., cap. 19, et lib. adv. Valentin. cap. 26, pag. 300. Cic. orat. prima pro Quinct., pag. 9, lin. 2, et lib. IV in Verr., pag. 163, lin. 15) . Cernisne nomina libenter et in gratis, sibi invicem opponi? Respondet secundo Tertullianus: At nunc Deus non aliter destinavit, quam praedicavit (Tertullian., Apologet., col. 48, pag. 43) , in sacris nimirum, ut supra notavimus, Scripturis, ubi a se statutum esse praedicat homini semel moriendum, semelque resurgendum. Denique respondet homines ideo resurgere, ut in [Col.0899C] immensam aeternitatis perpetuitatem, accipiant quod mali aut boni in hac vita meruerunt (ibid.). Semel igitur debent ad vitam revocari. Postea enim nec mors erit, nec resurrectio, sed aeterna vita. Dehinc vero iis etiam occurrit, qui objectare solebant fieri non posse, ut corpus hominis profundo immensoque mari submersum, redactum in cineres, a bestiis, et aliquando ab hominibus devoratum, ipsum idem aliquando resurgat: Nam Dei, inquit, est nihilum ipsum, cujus et totum (Ibid.). Cum enim Deus omnia ex nihilo creaverit, ac tam rei exsistentis, quam non exsistentis, et nihili sit dominus, potest certe quodcumque, quo ipsi placuerit, modo et facere et reficere. Recte igitur hinc ille concludit: Ubicumque resolutus fueris, quaecumque [Col.0899D] te materia destruxerit, hauserit, aboleverit, in nihilum prodegerit, reddet te (Ibid.). Sed nos plura in hanc rem in superioribus nostris dissertationibus disputavimus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 7, art. 2, et Dissertat. in Lactant., cap. 28, art. 4) .

1/4/2006 2:06 PM


559 of 843


Tertullianus ethnicorum de Minoe et Rhadamanto opinionibus confirmet omnium mala bonaque merita tum examinanda. Postquam Tertullianus his, quae exposuimus, rationum momentis comprobavit futurum cujuslibet [Col.0900A] mortui hominis ad vitam regressum, tum continuo ostendit quando omnes homines resurgere debeant: Mundum, inquit, quae ratio, id est, dubio procul, verbum et sermo Dei, composuit aemulis (Tertullian. Apologet., cap. 48, col. 43) , seu, sibi invicem contrariis, vel sicuti in alio libro dixit, ex diversis substantiis; ut sub unitate constarent (Idem, lib. de Pallio. cap. 2) ; haec eadem ratio ab hujus mundi exordio tempus fluere voluit, quod usque ad oppositam ipsi aeternitatem semper defluat. At inter infinitam immensamque aeternitatem ac finitum tempus interposuit medium limitem, quo aevum (Apologet. loc. cit.), sive totum illud mundi tempus finiatur, et infinita aeternitas incipiat: In eo autem ultimo temporis, et primo aeternitatis limite, restituetur, inquit, [Col.0900B] omne humanum genus ad expungendum quod in isto aevo, mortalis vitae suae, boni seu mali meruit, et exinde dependendum in immensam aeternitatis perpetuitatem (Ibid.). Ita in Rigaltii et antiquis editionibus, ac manuscriptis nostris codicibus. At in cusis aliquibus legitur, deprehendendum, pro dependendum, aut in aliis exinde dependendum. In aliis porro hoc verbum penitus sublatum est. Neque illud valde necessarium videtur, si verbo expungendum, ibi a Tertulliano, sicut alibi, et ab aliis Scriptoribus sumatur pro persolvendum. Sed si ab eo accipiatur pro reddenda ab hominibus operum suorum summa, rationibusque computandis, atque absolvendis, retineri debet verbum illud dependendum; ita ut hic sit illius sensus: restituentur omnes omnino homines, ut [Col.0900C] computentur, examinentur, et absolvantur cunctae boni malique eorum meriti rationes, ac deinde per totam aeternitatem illud dependant ac solvant, quod per hanc vitam meruerunt. At Suetonius verbum expungo, hac secunda significatione adhibuisse videtur, ubi de Claudio Caesare scripsit: Cum decurias rerum acta expungeret (Sueton. in Vit. Claudii, § 15) , id est, ut quidam observarunt, ordinaret, ac computaret quinam ex decuriis in judicum numero servandi essent. Huc quoque vocant haec Papiniani verba: Ex causa desertionis notatus ac restitutus, temporis, quod in desertione fuerit, impendiis expungitur (Digest. lib. XLIX, tit. 16, leg. 15, de re milit.) . Quidquid porro sit de Auctoris nostri vera genuinaque lectione, certo quidem certius esse docet, fore [Col.0900D] ut expendantur, et accurate examinentur in ultimo Christi judicio singulorum hominum merita. Venturus enim est ille ipse Christus cum omni, ut ait Tertullianus, divinitatis gloria et majestate, nec non cum totius mundi motu, quo sane subvertetur, cum horrore orbis, cum planctu omnium, infidelium et scceleratorum, sed non christianorum (Tertullian. Apologet. cap. 23, col. 25) , fidelium, videlicet, qui pie sancteque vixerunt. De hoc autem extremo judicio jam alibi disseruimus (Disser. in Lac. c. 47, p. 42).

Sed ab ethnicis ridemur, inquit adhuc Tertullianus, Deum, quem antea Christum appellaverat, praedicantes judicaturum, (Tertullian. Apologet. cap. 47, col. 42) . At sane

hanc frigidam irrisionem non aptius, [Col.0901A] quam traditis ipsorum placitis explodendam esse censuit: Sic enim et poetae, ait, et philosophi tribunal apud inferos ponunt (Ibid.). Quod autem sit illud tribunal, hisce, quibus gentiles alloquitur, verbis declaraverat: Ridetis, rideant et illi, daemones, vobiscum . . . . Dicant hoc pro tribunali, si

forte Minoen et Rhadamantum secundum consensum Platonis et poetarum esse sortitos

1/4/2006 2:06 PM



ἐλθόντας· ἡμεῖς δὲ τὸ αὐτὸ πρᾶγμά φαμεν γενήσεσθαι, ἀλλ᾽ ὑπὸ τοῦ Χριστοῦ, καὶ τοῖς αὐτοῖς σώμασι μετὰ ψυχῶν γενομένων, καὶ αἰωνίαν κόλασιν κολασθησομένων. Plato

vero Rhadamantum et Minoen itidem injustos ad se venientes plexurum esse docuit. Nos autem id ipsum etiam factum iri dicimus, sed a Christo, corporibus eisdem cum animabus suis uniendis, atque aeternis cruciatibus torquendis (Justin., Apolog. 1. ad

Antonin., pag. 57) . Eodem quoque modo Athenagoras contra ethnicos postea disputavit. Citatos porro ab illo Platonis locos in illius Gorgia et Axiocho invenies (Athenagor. legat. pro christian. pag. 12; Plat. Gorg. tom. I, pag. 124, et Axio. tom. III, pag. 371) . Si quis vero aliquem saltem ex citatis ab Tertulliano [Col.0901C] poetis proferri desiderat, duos graecorum et latinorum coryphaeos Homerum et Virgilium citabimus. In Odyssea enim ille haec de erebo cecinit: Ἔνθ᾽ ἤτοι Μίνωα ἴδον, Διὸς ἀγλαὸν υἱὸν, Χρύσεον σκῆπτρον ἔχοντα, θεμιστεύοντα νεκύεσσιν Ἥμενον· οἱ δέ μιν ἀμφὶ δίκας εἴροντο ἄνακτα, Ἥμενοι ἑσταότες τε κατ᾽ εὐρυπυλὲς Ἄἳδος δῶ. (Homer. Odyss. Λ, circa fin.)

Ibi Minoen vidi Jovis splendidum filium, Aureum sceptrum gestantem, leges ferentem mortuis, Sedentem: alii vero circa ipsum causas dicebant regem, Sedentes, statuti per latam Plutonis domum. Virgilius vero: Nec vero hae sine sorte datae, sine judice sedes: Quaesitor Minos urnam movet, ille silentum Conciliumque vocat, vitasque, et crimina discit. [Col.0901D] (Virgil. lib. VI Aeneid. V. 431 et seqq.) Tum deinde: Gnossius haec Rhadamantus habet dirissima regna, Castigatque auditque dolos, subigitque fateri Quae quis apud superos, furto laetatus inani, Distulit in seram commissa piacula mortem. (Ibid., v. 561 et seqq.) At si ethnici, sicut recte arguit Tertullianus, his poetis et philosophis crediderunt, multo magis credendum sacris nostris scriptoribus, qui divino spiritu repleti, constanter praedicant ipsum esse Christum, qui producto, seu peracto, et consumpto, aevo isto,

judicaturus est suos cultores in vitae aeternae retributionem, prophanos in ignem aeque perpetem, et jugem, [Col.0902A] suscitatis omnibus ab initio defunctis, et reformatis, et recensitis ad utriusque meriti, sive boni sive mali dispunctionem. Nunc dicit ad dispunctionem, haud dubie eodem sensu, quo antea ab eo dictum vidimus, ad expungendum. Nam ab ipso alibi scriptum vidimus: Nos qui sub Deo omnium speculatore dispungimur, id est, examinamur, et judicamur a Deo, qui omnia cognoscit, aeternam ab eo poenam providemus (Ibid., cap. 45, col. 39) , seu praecavemus, aut

praevidemus fore, ut malos aeterna poena afficiat. Quamobrem innocentia et morum integritate ei occurrimus, ne aeternas perferamus impiorum poenas, aeternaque supplicia. In ultimo itaque Christi judicio unusquisque suorum bonorum vel malorum 560 of 843

1/4/2006 2:06 PM


561 of 843


ARTICULUS IV. De aeterno igne, quo improbi et impii homines

cruciabuntur; qua ratione Tertullianus ejus aeternitatem asserat, atque confirmet igneorum fluviorum, montium semper ardentium, hominis fulmine percussi exemplis, ac cur ignis ille aeternus dicatur. Quod ex sacris Scripturis didicerunt christiani, hoc palam praedicabant impios improbosque homines aeterno post mortem suam igne cruciandos: Sed gehennam, ait Tertullianus, si comminemur, quae est [Col.0902C] ignis aeterni subterranea ad poenam thesaurus, proinde decachinnamur (Tertullian. Apologet. cap. 47, col. 42) . Et ita quidem in codicibus nostris, et Rigaltiana aliisque posterioribus editionibus; in antiquioribus vero subterraneus, quasi id referri debeat ad nomen thesaurus. At referri etiam potest ad nomen gehenna, sed eodem semper sensu. Docet itaque Auctor noster gehennam esse thesaurum ignis aeterni inexhaustum, quo scelesti homines post hanc vitam torquebuntur. Verum ethnici hoc documentum non secus atque anilem fabulam cachinnis risuque solutiore explodebant. Vera tamen erat haec christianorum sententia: aut ipsimet gentiles pariter deridendi, a quibus Pyriphlegethon, ut ait Auctor noster (Ibid.), apud mortuos [Col.0902D] amnis praedicabatur. Atque ita ille, ac postea Arnobius, conjectum ab illis telum retorquet (Arnob., lib. III. advers. gent. pag. 52) . Hujus autem haec sunt verba: Audetis ridere nos,

cum gehennas dicimus, et inexstinguibiles quosdam ignes, in quos animas dejici ab eorum hostibus inimicisque cognovimus? Quid Plato in eo volumine, quod de animae immortalitate composuit, non Acherontem, non Stygem, non Cocytum, et Pyriphlegethontem nominat, in quibus asserat animas volvi, mergi, exuri? Bene autem

ab illo Plato citatur, qui in Phoedone descripsit illa nota satis omnibus quatuor ficta ab ethnicis inferorum flumina (Plat. Phaedon. tom. I, pag. 112. et seqq.) Pyriphlegethon vero a Virgilio, aliisque poetis latinis Phlegethon vocatur. [Col.0903A] Sed in re satis nota sufficiat quosdam citare illius versus: Di quibus imperium est animarum umbraeque silentes, Et chaos, et Phlegeton, loca nocte silentia late. (Virgil. lib. VI Aeneid. v. 264 et seqq.) Rursus autem postea:

Respicit Aeneas subito, et sub rupe sinistra Moenia lata videt, triplici circumdata muro, Quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa. (Ibid., v. 543 et seqq.) Prudentium aliosque, si lubet, adire poteris (Prudent. Hamartig., sub fin.). Quoque autem modo haec ethnici aut finxerint, aut crediderint, non poterant utique irridere christianos, qui a divinis suis Scriptoribus edocti, asseverabant profanos, et criminibus [Col.0903B] contaminatos homines, post hanc vitam plectendos jugis ignis supplicio (Tertullian. Apologet. cap. 45, pag. 497) . In prima vero hujusce tomi dissertatione Minucium Felicem

1/4/2006 2:06 PM



subministrationem incorruptibilitatis (Tertullian., ibid.) . Neque id negare poterant gentiles

philosophi, qui duplicem ignem planeque diversum agnoverunt. Primus enim, uti aiebant, ignis terrestris communis, et publicus, quotidiano hominibus usui est. Alter [Col.0903C] vero arcanus, et longe minus communis, de coelo, inquit Auctor noster, fulmina stringens, sive de terra, quo montes, Aetna videlicet et Vesuvius uruntur et durant, nec absumuntur. Nam iste ignis, uti ille ait, non absumit quod exurit, sed dum erogat, reparat, ideo montes semper ardentes manent. De hoc autem igne alibi disseruimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 7, art. 3, et in Lactant., cap. 29, art. 7) . Duo itaque tantum supersunt a nobis observanda; ac primo quidem haec fulminum ac montium ardentium exempla a Tertulliano, et aliis scriptoribus nostris non sumi, tanquam idem sit eorum, atque aeternus inferorum ignis, sed in testimonium, inquit ille, ignis aeterni, et exemplum jugis judicii poenam nutrientis (Tertullian., loc. cit., pag. 497) . Ab eo itaque [Col.0903D] haec proferuntur in testimonium duntaxat, et exemplum alterius ignis, qui divina potestate excitatus, semperque conservandus, per totam aeternitatem uret impios, nec eos unquam consumet. Secundo, aliud ille, sed obscurius exemplum hisce verbis ibidem proponit: Qui de coelo tangitur, nimirum fulmine, salvus est, ut nullo jam igni decinerescat (Ibid.). Non minima autem in his, difficilibus utique verbis explicandis est interpretum varietas et dissensio. Nonnulli siquidem opinantur his collineari ad veterem gentilium legem, qua cautum erat, ne quis fulmine percussus, ullo deinceps supplicio mulctaretur. In illum enim, quantumvis impium, Jupiter satis animadvertisse ferebatur. Alii vero putant auctorem [Col.0904A] nostrum ad illud respexisse, quod his verbis Plinius memorat: Hominem ita exanimatum cremari fas non est, condi in terra religio tradidit (Plin., lib. II Hist. nat., cap. 54, pag. 209). Verum quid haec, quaeso, ad institutum faciunt Tertulliani, qui hoc exemplo confirmare nititur quorumdam corpora hominum, icta fulmine, sic salva esse, ut nullo amplius igne decinerescant? Expende igitur an ille potius alludat ad ea, quae Plutarchus memoriae prodidit, compertum ferme omnibus esse corpora de coelo tacta, a multis nec cremari, nec sepeliri, sed relinqui sepimento circumdata; ut expertia putredinis, perpetuo videantur (Plutarch., lib. IV Sympos., quaest. 2, pag. 665) . Postea autem: ὁρᾷς, ait, ὂτι καὶ τὸ κεραύνων πῦρ ἱερὸν ἡγούμεθα [Col.0904B] καὶ θεῖον, ὅτι τὰ σώματα τῶν διοβλήτων ἄσηπτα πρὸς πολὺν ἀντέχοντα χρόνον ὁρῶμεν. Nosti ignem fulminis sacrum dici, et

divinum, quod corpora de coelo tactorum per multum temporis putrefactioni resistere videmus (Ibid., lib. VI, quaest. 10, pag. 685) . At hoc exemplum, etsi non plane

perfectum, a Tertulliano adduci potuit; ut ostenderet confirmaretque hominum corpora posse aeterno igne exuri, quo tamen nunquam absumentur.

Si quis autem scire aveat cur hic ignis ab ipso arcanus appelletur, huic respondebimus, quia illum occultum, et in visceribus terrae absconditum putabat. Alio namque in libro et Platonis et suam de loco, ubi inferi positi sunt, sententiam sic explicat: Inferos Plato velut gremium terrae describit in Phaedone, quo [Col.0904C] omnes labes mundialium

sordium confluendo, et ibi desidendo exhalent, et quasi coeno immunditiarum suarum crassiorem haustum, et privatum illic aerem stipent. Nobis inferi non nuda cavositas, nec subdivalis aliqua mundi sentina creduntur: sed in fossa terrae, et in alto vastitas, et in ipsis visceribus ejus abstrusa profunditas (Tertull. lib. de Anim., cap. 54) . Unde vero

562 of 843 hanc opinionem delibaverit, si quis adhuc requiret, hoc illius ibidem responsum cito

1/4/2006 2:06 PM


563 of 843


[Col.0904D] rursum in jam citato a nobis Phoedone laudat, ut ethnicos hac principis philosophorum suorum auctoritate adhuc revinceret.

ARTICULUS V. De aeterna sanctorum beatitudine; quo in loco

resideant: utrum ea statim post mortem fruantur, vel illam ad extremum usque judicii diem quibusdam in domiciliis exspectent, ac qua ratione Tertullianus probet memorata hactenus christianae religionis placita non posse ab ethnicis rejici, aut propter eorum defensionem christianos non debere vexari et trucidari. Qua ratione malos, ait Tertullianus, improbosque [Col.0905A] homines aeternum ignis supplicium, eadem bonos justosque sempiterna manet bonorum operum merces. Posteaquam enim mortuum corpus nostrum ad vitam denuo excitatum fuerit: Erimus, inquit, iidem qui nunc, nec alii post (Tertullian. Apologet., cap. 48, p. 520) ; quia idem ipsum, uti superius dictum est, nostrum corpus resurget. Tum Dei cultores, pergit ille, apud Deum semper, superinduti substantia propria aeternitatis (Ibid.), id est, superinduentur immortalitatis dono quod aeternum subsistet ac permanebit. Dixit autem substantia propria aeternitatis (Ibid., cap. 49, p. 528) , qua justi homines non solum immortalitate, sed felicitate perpetua, vel sicut ipse loquitur, aeterno refrigerio, et divina amoenitate fruentur (Ibid., cap. 47, pag. 515) . [Col.0905B] Quam certo autem et vere id asseverat, tam facile ipsius de loco, ubi illorum animae, corporibus solutae, ad extremum usque judicium recipientur, dubium ac fluctuantem animum deprehendimus. Primum etenim in suo apologetico: Paradisum, inquit, nominamus locum divinae amoenitatis, recipiendis sanctorum spiritibus

destinatum, maceria quadam igneae illius Zonae, a notitia orbis communis segregatum

(Ibid.). At nonnulli existimant ibi eum respexisse ad haec Geneseos verba: Ejecitque

Adam, et collocavit ante paradisum voluptatis cherubim, et flammeum gladium, atque versatilem, ad custodiendam viam ligni vitae (Genes. III, cap. V. ultimo) . Alii vero id

negant. Non enim in animum inducere suum possunt maceria igneae Zonae idem atque flammeo gladio significari. Putant [Col.0905C] itaque denotari alium ignem amoenioris loci arbitrum. Verum haec opinio ratione saltem aliqua fulciri debebat. Itaque donec eam proferant, non videmus quid prohibeat quominus Tertullianus illum vocaverit divinae amoenitatis locum, qui citatis Geneseos verbis paradisus voluptatis appellatur? Quid enim repugnat si igneo gladio Zonam igneam significari arbitratus est? Sed de hoc Tertulliani loco aliquid in superiori dissertatione praeoccupavimus (Dissertat. in Lactant., cap. 22, art. 6) . Certius autem ea de re ferri posset judicium, si exstaret illius de paradiso lib ellus, quem a se compositum testificatur. Ad eum quippe sic nos ipse misit: Habes etiam de paradiso a nobis libellum, quo constituimus omnem animam apud inferos sequestrari [Col.0905D] in diem Domini (Tertul. lib. de Anim. caput 55) , id est, generale et ultimum judicium. Sed

1/4/2006 2:06 PM



In suo autem de Anima libro haec ex Evangelio tradidit: Dolet apud inferos anima cujusdam, famosi videlicet divitis, et punitur in flamma, cruciatur in [Col.0906A] lingua, et de digito animae felicioris implorat auxilium (Ibid., cap. 7), nempe pauperis Lazari. Nec sinit sibi objici hanc esse parabolam. Additum enimvero nomen Lazari rem veram indicat; et quamvis parabola esset, ipsa veritatis est testimonium. Tum deinde adjecit:

Quid est autem illud, quod ad inferna transfertur post divortium corporis, quod detinetur, quod in diem judicii reservatur; ad quod et Christus moriendo descendit? Puto ad animas patriarcharum: sed quamobrem, si nihil anima sub terris? . . . . . . in carcere sub diversorio inferum, in igni, vel in sinu Abrahae (Ibid.). Docet igitur inferos esse subterraneum locum, et sinum Abrahae, ubi divitis improbi anima torquebatur, in quem Christus post mortem descendit, et ubi patriarchae illum expectabant. Postea [Col.0906B] vero, sic et diviti, inquit, apud inferos lingua est, et pauperi digitus, et sinus Abrahae. Per has lineas et animae martyrum sub altari intelliguntur (Ibid., c. 9). Numquid ergo ibi etiam et iisdem inferis sub altari, degunt animae martyrum? Sed post modum paulo enucleatius explicabitur. Interim illum audiamus adhuc loquentem. Ait autem Christum in inferiora terrarum descendisse, ut illic patriarchas et prophetas compotes sui faceret. Habes et regionem

inferum subterraneam credere, et illos cubito pellere, qui satis superbe non putant animas fidelium inferis dignas; servi super dominum, et discipuli super magistrum, aspernati si forte in Abrahae sinu expectandae resurrectionis solatium capere (Ibid., c.

55). Cernisne adhuc eosdem inferos sinum Abrahae [Col.0906C] vocari, et patriarcharum prophetarumque habitationem, ubi animae spe resurrectionis solatium capiunt?

Sub ejusdem demum libri finem quemdam sibi objicientem indicit: Omnes ergo animae penes inferos. Cui statim respondet: Velis ac nolis, et supplicia jam illic et refrigeria. Habes pauperem, et divitem (Ibid., cap. 58). Omnem igitur cum dicat animam, nullam excipit. Neque illo tantum in libro ita se sentire profitetur, sed in alio etiam id haud obscure his verbis confirmat: Nam et nunc animas torqueri foverique penes inferos, licet nudas, licet adhuc exsules carnis, probavit Lazari exemplum (Idem, lib. de Resurrect. carnis, cap. 17). De ipsismet porro martyribus haec [Col.0906D] in Scorpiaco scribere non dubitavit: Quinam isti, Zebedaei filii, tam beati victores, nisi proprie martyres? Illorum etenim

victoriae, quorum et pugnae, eorum vero pugnae quorum et sanguis? sed et interim sub altari martyrum animae placidum quiescunt, et fiducia ultionis patientiam pascunt, et indutae stolis, candidam claritatis usurpant, donec et alii consortium illarum gloriae impleant (Idem, Scorpiac. cap. 12) . Nonne igitur Tertulliani opinio fuit omnes quorumlibet mortuorum hominum animas, corpore suo exutas, ad ultimum usque judicii diem reservari in inferis, paradiso Abrahae sinu, et sub altari, quibus licet diversis nominibus eumdem locum designasse procul dubio videtur?

[Col.0907A] Sed exspecta, quaeso, paulisper, teque aliquantum sustine. Mox enim audies ab illo, sicut triplex genus animarum, sive mortuorum hominum, impiorum videlicet, justorum, et martyrum, ita triplicem illorum locum, atque inferos ab Abrahae sinu distingui. Marcionis quippe de earumdem animarum receptaculis errorem sacrae 564 of 843 refellit auctoritate Scripturae, quae ab inferis, inquit, discernit sinum Abrahae pauperi.

1/4/2006 2:06 PM



refrigerium praebituram animabus justorum, donec consummatio rerum resurrectionem omnium plenitudine mercedis expungat . . . . . cur non capiat sinum Abrahae dici temporale aliquod animarum fidelium receptaculum, in quo jam delineetur futuri imago, ac candida quaedam utriusque judicii prospiciatur (Idem, lib. IV. advers. Marcion. cap. 34)?

Nonne jam vides quam perspicue inferos, ubi animae improborum hominum degunt et cruciantur, secernat a sinu Abrahae sive justorum habitaculo, ubi hi aeternae felicitatis mercedem praegustantes, temporali ac praevia amoenitate et beatitudine, sive, ut ille ait, refrigerio potiuntur? Eam vero regionem, etsi non sit coelestis, longe tamen ab inferis distare [Col.0907C] asseverat, et iis multo esse sublimiorem. Quod vero ad martyrum animas pertinet, tertium eis locum, ipsum scilicet paradisum adscribere videtur. Nam haec sunt de hisce martyrum animabus totidem ejus verba:

Quomodo Joanni in spiritu paradisi regio revelata, quae subjicitur altari, nullas alias animas apud se praeter martyrum ostendit? Quomodo Perpetua, fortissima martyr, sub die passionis in revelatione paradisi solos illic commartyres suos vidit; nisi quia nullis romphaea paradisi janitrix cedit, nisi qui in Christo decesserint, non in Adam? Nova mors pro Deo; et extraordinaria pro Christo, alio et privato excipitur hospitio. Agnosce itaque differentiam ethnici, et fidelis in morte. Si pro Deo occumbas, ut Paracletus monet, [Col.0907D] non in mollibus febribus, et in lectulis, sed in martyriis; si crucem tuam tollas et sequaris Dominum, ut ipse praecepit, tota paradisi clavis tuus sanguis est (Idem, lib. de Anim., cap. 55) . Tertium itaque locum ab utroque, jam a nobis memorato, separa tum indicat, quod privatum martyrum, de quibus infra dicemus, hospitium appellat (Infr., cap. 15, art. 4).

Praeiverat ipsi haud dubie Irenaeus, qui similiter de martyribus suam explicat sententiam: Ecclesia omni, inquit, in loco ob eam, quam habet erga Deum dilectionem, multitudinem martyrum in omni tempore praemittit ad Patrem (Iren., lib. IV, contr. haeres. cap. 33, § 9, nov. edit. pag. 272) . Sed cur, obsecro te, ad [Col.0908A] Patrem, nisi ut aeternae felicitatis praemium statim post mortem consequantur. Utriusque autem opinioni discipulus Tertulliani Cyprianus hisce totidemque verbis postea subscripsit: beati satis, qui ex vobis per gloriarum vestigia commeantes, jam de saeculo

recesserunt, confectoque itinere virtutis ac fidei, ad complexum et osculum Domini, Domino ipso gaudente, venerunt (Cyprian., epist. 37. pag. 73) . Alibi vero diserte affirmat martyrium esse secundum baptisma, quod nos de mundo recedentes statim Deo copulat. Suum dehinc librum his verbis absolvit: Si talem persecutio invenerit Dei militem, vinci non poterit virtus ad praelium prompta. Vel si accersio ante praevenerit, sine praemio non erit fides, quae erat ad martyrium praeparata. Sine damno temporis merces, [Col.0908B] judice Deo, redditur; in persecutione militia, in pace conscientia coronatur (Idem, Exhort. martyr., pag. 168; Ibid., pag. 184) . Non dilatam igitur putabat

aeternam martyrum gloriam et felicitatem. Nonne autem haec adhuc delibaverat ex magistro suo et auctore nostro Tertulliano, qui similiter dixerat martyrium esse secundum baptisma, quo martyres recta ducuntur ad divinam sedem? Asseruit enim illos invicta patientia et fortitudine, produci ad experimentum felicitatis, ad occasionem secundae intinctionis, ad ipsius divinae sedis adscensum (Tertul. lib. de Patient. pag. 13) . Quam vero secundam intinctionem, alibi uti videbimus, secundum vocat lavacrum quo omnia 565 of 843 donantur delicta, et tota Dei gratia redimitur (Infr., cap. 16, art. 3) .

1/4/2006 2:06 PM


566 of 843


(Iren., lib. V, cap. 31, pag. 331) . Neque mirum, quaeso, tibi sit, si Tertullianus noster, quemadmodum Irenaeus incerti ancipitesque in assignandis animarum corpore solutarum domiciliis haereant, nec eodem semper modo loquantur. Non magis etenim certae constantesque fuerunt, sicut alibi annotavimus, aliorum veterum Ecclesiae Patrum sententiae (Admonit. in lib. Ambros. de Bono mortis, tom. I, pag. 385) . [Col.0908D] Quaecunque autem fuerit auctoris nostri de iis opinio, recte contendit, eam non debuisse rejici a gentilibus, quorum fidem, inquit, occupaverunt Elysii campi (Tertullian. Apologet., cap. 47, pag. 515) , ubi defunctorum animas deliciis frui arbitrabantur. Verum enim vero cum haec sententia ei, quam proponit, non sit dissimilis, haec suam, inquit, ex illa duxit procul dubio originem. Nam illud, et alia documenta christianorum, sicut antea probatum est (Supr., cap. 4, art. 4) , ethnicorum placitis longe vetustiora sunt. Ethnici ergo a christianis, non vero christiani ab ethnicis, placita sua hauserant, illisque proinde non minorem, quam suis fidem habere debebant. Caeterum tametsi illud et alia omnia quae hactenus [Col.0909A] recensuimus, christianae religionis placita opinionibus gentilium philosophorum omnino dissimilia et contraria sint; in his nihilominus philosophis, ait Tertullianus, vocabantur summae scientiae, et insignia ingenia (Tertullian. Apologet. cap. 49, p. 528) : nonne potius, insignia ingenii, sive conspicua ingenii signa et indicia, sed idem plane eorum erit sensus. Quis ergo non mirabitur haec verissima christia norum documenta, ab ethnicis, nec ratione, nec ingenio carentibus, falsa dici, et ineptas, uti adhuc auctor noster loquitur, praesumptiones (lib. de Testim. anim. cap. 4) , hoc est, vanas prorsus, et absurdas in re dubia divinationes, atque conjecturas? Fac tamen, quod falsissimum est, eas penitus falsas fuisse: sed nulli profecto noxiae erant, imo vero [Col.0909B] omnibus utiles et necessariae. Cuncti enimvero, metu aeterni supplicii, et spe vitae aeternae fieri meliores coguntur (Idem, Apologet. c. 49, p. 529). Quisquis namque, sicut recte docet Athenagoras, persuasum habet animam cum corpore, simul interituram, συναπόλλυσθαι τῷ σώματι καὶ τὴν ψυχὴν, is nullum non facinus audet, μηδενὸς ἂν ἀπέχεσθαι τολμήματος (Athenagor. Legat. pro christian. pag. 39). Qui vero credit fore, ut ad vitam excitatus, omnium peccatorum in extremo Dei judicio reddat rationem, ille vel in minimis delinquere veretur. Iniquissimi igitur erant gentiles, qui christianos, horumce dogmatum defensores, non secus ac sceleratissimos, et gravissimorum criminum reos condemnabant. Quamobrem auctor noster sic eos urget et [Col.0909C] insectatur: Sed in ejusmodi enim (in quibusdam editionibus additur error melius forsitan errore) si utique irrisu, seu irrisione dignum aliquid judicandum est, non gladiis, et ignibus, et crucibus, et bestiis (Tertullian. loc. cit.), idcirco christiani crudelissime trucidandi erant. At certe tantum abest ut in illorum doctrina subsit falsi aliquid; quin miranda prorsus illorum in tot tantisque tormentis patientia veritatem ejusdem doctrinae, et totius christianae religionis, uti haud semel observatum est, invictissime demonstraret. Sed illud plane confirmatur ex sanctis eorumdem christianorum moribus, legibus, et institutis, de quibus nunc agendum est.

1/4/2006 2:06 PM



[Col.0909D]

ARTICULUS PRIMUS. Qui, quales, et quam multiplicati fuerint

Tertulliani tempore christiani, ac quomodo ab ethnicis, quibuscum vivebant, tunc discernerentur. Post explicata a nobis asserta a Tertulliano christianae religionis documenta, jam cum illo explorandum est quinam et quales fuerint illorum defensores christiani, ac quomodo cum ethnicis vixerint. [Col.0910A] Juvat itaque illum de se ipso aliisque Christi sectatoribus loquentem audire: Corpus, inquit (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 431) , sumus, quemadmodum antea scripserat Apostolus: Multi unum corpus sumus in Christo (Epist. ad Rom. XII, 5) , id est una multorum simul congregatorum societas, congregatio, et communitas. Quo autem modo quave ratione congregati fuerint, si roges, tibi respondebit: De conscientia religionis (Tertullian. loc. cit.) , id est, intima certissimaque animi persuasione convicti veram esse religionem, quam omnes profitebantur. Ad haec vero conjuncti disciplinae unitate (Ibid.), seu tradita a Christo una eademque, sed sanctissima documentorum institutione, ac morum disciplina. Denique copulati spei foedere (Ibid.), sive foederati ac sociati [Col.0910B] spe certissima vitae aeternae, quam illis verus solusque omnipotens Deus post hanc mortalem vitam promisit. Quam multiplicatum autem fuerit, ipsa Tertulliani nostri aetate, illud christianorum corpus, certiores nos profecto ipse fecit (Ibid., c. 1, pag. 262) . Tunc enim omnia, ut narrat (Ibid., cap. 37, p. 462), repleverant mundi loca: urbes, insulas, castella, municipia, conciliabula, castra, tribus, decurias, lorum, senatum, palatium, nihilque privatim ethnicis, nisi sola eorum templa reliquerant (Ibid., cap. 42, pag. 491) . Cum iis igitur ubique versabantur, in foro, macello, balneis, tabernis, officinis, stabulis, nundinis, et commerciis, de quibus infra dicendum. Simul itaque permixti cohabitabant, militabant, rusticabantur, [Col.0910C] mercabantur, mutuoque usu artes miscebant, et operas. Quamobrem alio ille in libro Scapulam sic affatur: Quid facies de tot millibus (veteres editiones decem millibus) hominum, tot viris ac faeminis, omnis sexus, omnis aetatis,

omnis dignitatis offerentibus se tibi? Quantis ignibus, quantis gladiis opus erit? Quid ipsa Carthago passura est, decimanda a te, cum contubernales suos illic unusquisque cognoverit, cum viderit illic fortasse et tui ordinis viros, et matronas, et principales quasque personas, et amicorum tuorum vel propinquos, vel amicos (Idem, lib. ad Scap.

cap. IV)? Quid plura? Tantus tunc profecto erat non solum Carthagine, sed ubique terrarum christianorum numerus; ut si tanta vis hominum, ipsa ejusdem Tertulliani adhuc [Col.0910D] sunt verba, in aliquem orbis remoti sinum abrupissemus a vobis, suffudisset

utique dominationem vestram tot qualiumcunque amissio civium, imo etiam et ipsa destitutione punisset, procul dubio expavissetis ad solitudinem vestram, ad silentium rerum et stuporem quemdam quasi mortui orbis: quaesissetis quibus imperaretis. Plures hostes vobis, quam cives remansissent (Idem, Apologet., cap. 37, pag. 463) . Sed quempiam audire nobis videmur, qui in aures insusurret ibi aliquam esse Tertulliani 567 of 843 exaggerationem. Cui enim, inquiet, probari unquam poterit tantam tunc fuisse

1/4/2006 2:06 PM


568 of 843


risu et sibilis caderet? Si quis tamen pertinax credere ipsi nolit, fidem certe dare non renuet Plinio secundo, qui de iisdem christianis haec antea ad Trajanum Imperatorem scripserat: Multi omnis aetatis, omnis ordinis, utriusque sexus etiam vocantur in

periculum, et vocabuntur. Neque enim civitates tantum, sed vicos etiam atque agros superstitionis istius contagio pervagata est (Plin. epist. 101, p. 376) .

Quam sane ob rem ethnici moerebant, ait adhuc Tertullianus, tantum esse illorum numerum, ac de [Col.0911B] illo palam conquerebantur: Obsessam, inquit, vociferantur

civitatem; in agris, in castellis, in insulis christianos, omnem sexum, aetatem, conditionem et jam dignitatem transgredi ad hoc nomen, quasi detrimento moerent

(Tertullian., Apologet., cap. 1, p. 263) . Numquid ergo dices adhuc fictam ab illo aut exaggeratam fuisse hanc gentilium querimoniam? Sed eam alio in libro, ipsosmet ethnicos alloquendo, totidem pene verbis repetit (Idem, lib. I ad Nat., cap. 1) .

Itaque cum adeo multiplicati fuissent christiani, nullus certe dubitandi locus est, quin cum ethnicis permixti commune cum illis vivendi genus haberent. Cum illis quippe, ut ait Tertullianus, degentes, ejusdem victus, habitus, id est, victus et vestitus, instructus, [Col.0911C] ejusdem ad vitam necessitatis (Idem, Apologet., cap. 42, p. 490) . Verum nonne melius, inquiet aliquis, in libro ad Nationes dixit apparatu, id est, cultu et ornatu (Idem, lib. I ad Nation., cap. 10) . At si haec sit nominis apparatus significatio, et instructus ab illo sicut a Cicerone (Ciceron., lib. III, de Orat., p. 181, lin. 37) , accipiatur pro ornatu, quomodo ille asseverare potuit eumdem esse christianorum instructum? Nonne eodem in Apologetico ethnicorum luxum arguendo dixerat: Habitu, victu, instructu, censu proavis renuntiastis (Idem, Apologet., cap. 6, p. 305) ? Constat autem, ut ipse testatur, longe majorem fuisse christianorum in his omnibus frugalitatem. Nobis itaque haud aegre persuadebitur illum priori loco de rebus locutum esse, quae ad sustentandam vitam necessariae sunt, et quibus christiani, [Col.0911D] quemadmodum plebeii aut modestiores ethnici utebantur. At certe quamvis idem esset christianorum et gentilium victus, et vestitus, eademque in publico vivendi, atque agendi ratio; ab his tamen christiani distinguebantur, et agnosci facile poterant singulari modestia, patientia, et pristinorum vitiorum emendatione. Neque id incompertum erat gentilibus, quos idcirco auctor noster hisce compellat verbis: Ea

disciplina patientiae divinae agere nos satis manifestum esse vobis potest, cum tanta hominum multitudo, pars pene major civitatis cujusque, in silentio et modestia agimus, singuli forte noti magis, quam omnes: nec aliunde [Col.0912A] magis noscibiles, quam de emendatione vitiorum (Tertull., lib. ad Scapul., cap. 2) .

Tales igitur tum erant christiani, quorum major erat, quam gentilium numerus. Nec mirum sane, si tam pium sanctumque vivendi genus, etsi cum ethnicis permixti, consectarentur; quandoquidem nihil antiquius cariusque habebant, quam iis sanctissimis obsequi legibus, quas noverant sibi a Deo et Christo domino datas, et omnibus humanis longe praestantiores. Quod quidem jam nobis cum auctore nostro probandum incumbit.

1/4/2006 2:06 PM


569 of 843


recusabant. [Col.0912B] Cum religio christiana a vero Deo, ejusque Filio fundata constitutaque sit, omnes procul dubio illius leges perfectissimae esse debent. Quamobrem Tertulliani tempore illis christiani eo majori cura obtemperabant, quo certius noverant eas esse latas ab omnia vidente, et omnipotente, qui idcirco a nemine prorsus nec falli, nec impune contemni potest. Palam itaque auctor noster universis denuntiat: Innocentiam a Deo edocti,

perfectam eam novimus, ut a perfecto magistro revelatam, et fideliter custodimus, ut ab incontemptibili dispectore mandatam (Tertullian., Apologet., cap. 45, p. 498) . [Col.0912C] At sancitae a solis hominibus leges ethnicorum plane sunt imperfectae, possuntque ab omnibus impune sperni, labefactari, violari: Nam quanta, pergit Tertullianus, sive ut in nostris codicibus legitur tanta, id est, tam parva, et exigua est auctoritas hominis ad exigendum (Ibid.), fidam legum a se latarum custodiam, ut tam facile falli possit, quam ab omnibus contemni. Ea est enim humani ingenii infirmitas, ut nullus homo illa omnia possit praevidere, quae caeteris omnibus bona et mala, aut semper mansura sunt. Tanta vero improborum est malitia, ut plurimi poenas praevaricatoribus, a quacunque humana lege indictas, haud difficiliter declinent.

Pluribus praeterea exemplis Tertullianus ostendit longe perfectiores esse christianorum, quam gentilium leges. Primum enim, quid plenius, inquit (Ibid.), [Col.0912D] est dicere: Non occides; an docere: Ne irascaris quidem (Matth., V, 21 et seqq.) . Atque ita in omnibus nostris codicibus et editionibus antiquis: sed priora verba Rigaltio non placuerunt, scribique jussit: Quid plenius dictum est. Voluit procul dubio purius et emendatius loquentem facere Tertullianum. At si lex humana, inquit iste, prohibet adulterium, lex divina arcet etiam ab oculorum solitaria concupiscentia (Ibid.). Dixit solitaria, id est, sola, secreta et occulta. Sic Cicero virtutem solitariam esse non posse asserit, et naturam nihil amare solitarium (Cicer., lib. de Amicit., p. 43, lin. 7 et 42) . Lex itaque divina non modo adulterium, sicut humana, sed secretam [Col.0913A] quoque et occultam oculorum concupiscentiam prohibet. Ad haec vero, lex humana non maleficium quidem, sed injuriae permittit ultionem: lex vero divina vetat ipsummet maleloquium, et injuriae vicem reddere (Tertullian., loc. cit.). At quantum ea lex humanae praecellat jam a nobis alibi annotatum est (Dissertat., in Minut., cap. 13, art. IV, et Dissertat. in Lactant., cap. 26, art. 1 et seqq.) . Non diffitetur tamen Tertullianus bonas esse quasdam hominum leges, sed contendit has desumptas fuisse ex divinis Moysis aliorumque prophetarum libris, quorum antiquitatem, ut supra vidimus, antea probaverat (Supr., cap. 4, art. 4) . Non solum autem divinae legis major est, quam [Col.0913B] humanae perfectio, verum etiam auctoritas. Deo quippe nihil penitus latet; et violatae legis suae reos, sicut paulo ante docuimus, aeternis pro merito suppliciis castigat (Ibid.). At homini, contra leges humanas agenti, contingit, ut plerumque, ait Auctor noster, in admissis delitescat, vel illas spernat ex voluntate, vel necessitate delinquendi (Tertullian., Apologet., cap. 45, p. 497). Et haec quidem codicum nostrorum et editorum verba sic immutavit Rigaltius: Ex involuntate vel necessitate delinquenti. Sed ibi nulla indicata ullius codicis varia lectione,

1/4/2006 2:06 PM


570 of 843


Praeterea leges humanae, inquit, pessumdantur, recogitata brevitate supplicii, ab hominibus non ultra mortem infligendi. Quam ab causam Epicurus, pergit ille, omnem

cruciatum doloremque depretiat, modicum quidem contemptibilem pronuntiando, magnum vero, non diuturnum (Idem, lib. I ad Nation., cap. 10; lib. II ad Uxor., cap. 3; lib.

I adv. Marcion., c. 6; lib. de Spectac., cap. 22; lib. de Anim., cap. 24; lib. de Fuga, cap. 10). Verbo autem depretiat ille saepius utitur, quo nihil aliud significare voluit, quam imminuit rei alicujus pretium vel magnitudinem. Epicuri porro effatum clarius exponit Cicero: Doloris, inquit, medicamenta illa Epicurea tanquam de narthecio promant: si gravis, brevis; si longus, levis. Alibi [Col.0913D] vero: Doloris magnitudinem brevitate consolatur, longinquitatem levitate. Plura si cupias, Laertium adire poteris, Plutarchum, et alios (Cicer., lib. II de finib., p. 55, lin. 10, et lib. IV Tuscul., p. 190, lin. 49; Laert., lib. 10 de Vita Epicuri, § 140; Plutarch., lib. de Poet. audien., sub finem, p. 36) .

Christiani igitur cum summam legum suarum perfectionem et auctoritatem probe cognoscerent, tanta sedulitate morem eis gerebant, ut periclitari etiam capite mallent, quam aliquid agere, quod cuilibet legi adversari videbatur. Ex infinitis autem propemodum exemplis, quibus id evidentissime probari potest, unum nunc sumemus, quod Tertullianus noster memorat (Tom. I Apparat., p. 680, Dissertat. [Col.0914A] in Minut., cap. 9, art. 1) . Compertum ethnicis erat vigere apud eosdem christianos eam legem, qua ipsis, ut alibi animadvertimus, animalium sanguine, suffocato, et morticinio erat interdictum. Quamobrem summa ethnici malignitate inter tentamenta christianorum, ait Tertullianus, id est, ut eorum fidem et religionem tentarent, botulos cruore distentos offerebant (Tertullian., Apologet., cap. 9, p. 314) . Botulus autem, inquit Festus, est genus farciminis, quod propter connexionem a bolis sic appellatur (Fest., lib. II de verbor., Signific.) . De illo etiam haec sunt Martialis carmina: Qui venit botulus medio mihi tempore brumae; Saturni septem venerat ante dies. (Martial. libr. XIV. epigramm. 72.) Ethnici itaque hos botulos, frustulis carnis, mixtoque [Col.0914B] animalium sanguine confectos offerendo, certiores fiebant illos, a quibus rejiciebantur, christianae religionis esse revera sectatores. Cum vero eos respuerent, palam omnibus faciebant se malle capitis subire periculum quam legibus suis unquam refragari. Neque huic tantum aliisque Dei ac Christi legibus, sed hujus etiam consiliis plerisque omnibus, etiamsi iis non obligati, eadem sedulitate parebant. Verum haec unicuique clariora fient ex his, quae de illorum moribus a Tertulliano tradita, nunc exponenda sunt.

ARTICULUS III. Tam castos fuisse Christianorum, quam

depravatos gentilium mores: quanta christianorum erga omnes dilectio et charitas; cur se invicem fratrum nomine appellarunt, ipsisque omnia praeter uxores essent communia: quam impune ethnici e contrario sacratiora fraternitatis jura violaverint. 1/4/2006 2:06 PM



quam illorum depravatos ac corruptos fuisse luculenter ostendit. Primum enim christiani, tametsi vitam cum ethnicis eo, quo diximus, modo agerent; tanto tamen charitatis mutuique amoris vinculo conjuncti erant; ut ipsi infensissimi illorum hostes ethnici illud non potuerint non admirari. Quidni enimvero non admirati fuissent, quod optimum agnoscentes, imitari non valebant? [Col.0914D] Quapropter Tertullianus eos ita loquentes inducendo, mutuum horum odium, quemadmodum Christianorum amorem, patefacit. Sic autem ille: Vide, inquiunt, ut invicem diligant (Ipsi enim gentiles invicem oderunt) et ut pro alterutro iidem christiani mori sint parati. Ipsi enim ethnici ad occidendum alterutrum paratiores (Tertullian., Apologet., cap. 39, p. 467) . Quantum autem gentiles sese invicem oderint, et ad se mutuo occidendos fuerint parati, ex infra dicendis manifestum omnibus fiet. Tanta vero erat ipsa Christianorum caritas, ut se mutuo, ut jam alibi animadvertimus, (Dissertat. in Minut. cap. 13, art. 4) . Fratres appellarent non solum ipsius naturae jure, quo etiam ethnicorum fratres [Col.0915A] erant, sed quadruplici insuper titulo; ac primo quidem, quia unum patrem Deum, ethnicis incognitum, aut ab eis repudiatum agnoverant: secundo, Christi religione inibuti, unum spiritum biberunt sancitatis (Tertullian. loc. cit.) : tertio, quia de uno utero ignorantiae, in qua nondum agnito vero Deo, in tetris idololatriae tenebris tamdiu jacuerant, ad unam lucent expaverunt veritatis. Obstupefacti quippe erant, quod antea non cognoverint absurdissimos errores suos, nec supremum Deum, quem vel solo, sicuti supra ostendimus (Supr. cap. 5, art. 1) , conscientiae suae lumine et stimulo vel inviti omnes agnoscere cogebantur. Quarto denique titulo sese fratrum nomine compellabant, quia inquit adhuc Auctor noster, ex substantia [Col.0915B] familiari fratres sumus (Tertull. ibid.). Nam hanc inter se multo amplius, quam fratres germani, partiri solebant. Uno verbo omnia, ait Tertullianus, (Ibid.) apud ipsos plane erant indiscreta ac communia. Tum igitur ea sedulo, ut plurimum saltem observabant, quae de primis Christianis memoriae in Actibus Apostolorum proditum legimus: Multitudinis credentium erat cor

unum et anima una, nec quisquam eorum, quae possidebant, aliquid suum dicebat, sed erant illis omnia communia (Act., cap. IV, 32) . De suae etiam aetatis Christianis Irenaeus hunc scripsit in modum: Illi quidem, Judaei, decimas suorum consecratus habebant: qui autem perceperunt libertatem, id est Christiani, omnia quae sunt ipsorum, ad [Col.0915C] dominicos decernunt usus; hilariter et libere dantes ea, non quae sunt minora, ut pote majorum spem habentes, vidua illa et paupere hic totum victum suum mittente in gazophylacium Dei (Iren., lib. IV contr. haeres. cap. 18, pag. 250, nov. edit.) . Cyprianus tamen Tertulliani discipulus, de jam imminuta illa, de qua adhuc postea, christianorum caritate his verbis conqueritur: Domos tunc et fundos venundabant, et

thesauros sibi in coelo reponentes, distribuenda in usus indigentium pretia apostolis offerebant. At nunc et patrimonio nec decimas damus; et cum vendere jubeat Dominus, emimus potius, et augemus. Sic in nobis emarcuit vigor fidei, sic credentium robur elanguit (Cyprian. lib. de unit. Eccles. pag. 119, et seqq. Infr. cap. 15. art. 2) . Alio autem in libro [Col.0915D] rursus proposito primorum christianorum exemplo, non petit a suis, ut patrimonia fundosque suos vendant: sed qui possessor in terris, inquit, reditus ac

fructus suos cum fraternitate partitur, dum largitionibus gratuitis communis ac justus est, Dei Patris imitator est. (Idem, lib. de Oper. et Eleemosyn. pag. 208) . Nonne ergo et ipse

571 of 843 quoque Tertullianus noster de iisdem loqui videtur bonorum fundorumque reditibus, quos

1/4/2006 2:06 PM


572 of 843


Apologet., cap. 39. p. 431) . Quid enim frequentius in tragoediis, quam de perfracta ab ethnicis fraternitate exclamationes? At praeter caeteras in ea potissimum deprehenduntur, quam Seneca de Atreo et Thyeste composuit. Quis enim nesciat in ea repraesentari fabulam, ab Horatio, Ovidio, aliisque saepius decantatam, qua finxerant Thyestem ab Atreo fratre suo, cujus uxorem stupraverat, regno spoliatum, datosque ei filios in convivio comedendos. De hac enim horribili tragoedia Horatius canebat: Nec pueros coram populo Medea trucidet, Aut humana palam coquat exta nefarius Atreus. (Horat., de art. poet. v. 185.) At belluis ipsis diriores ethnici hanc tragoediam summa [Col.0916B] cum voluptate spectabant. Verum christiani ab hisce spectaculis, sceleribus, et alienorum bonorum aviditate, ita abhorrebant; ut nihil plane indiscretum, sicut diximus, haberent, praeter uxores. Nam in isto, inquit Tertullianus, solo consortium solvimus, in quo solo caeteri homines consortium exercent (Tertullian. Apologet, cap. 39, pag. 431) , suas videlicet uxores aliis tradendo, aut alias corrumpendo. Sed haec in sequentibus articulis examinabimus.

ARTICULUS IV. Ostenditur quanta fuerit Christianorum conjugum

castitas, et quam certum sit plures in virginitatis statu ad mortem usque perseverasse: quantum ab his moribus [Col.0916C] abessent ethnici, inter quos Cato, et Socrates suas uxores amicis in matrimonium dederunt. Qua severiori lege adulterium sibi interdictum fuisse noverant christiani, eo majori cura datam conjugio fidem servabant. Quamobrem omnes christianos conjuges diligentissima, inquit Tertullianus, et fidelissima castitas . . . . . ab stupris, et ab omni post matrimonium excessu sepiebat (Ibid., cap. 9, pag. 314) . Neque id a nobis nunc fusius probandum, quod ex alibi dictis (Dissertat. in Lactant., cap. 27, art. 5 et 6) , atque infra dicendis, nulli dubium esse potest. At non pauci quidem supra divinum illud praeceptum agere aliquid cupientes, per totius vitae suae curriculum in caelibatu et virginitate permanere consueverant. [Col.0916D] Sed audias, quaeso, Auctorem nostrum, haec suis verbis enarrantem: Quidam multo securiores totam vim hujus erroris, contra conjugii jura, virgine continentia depellunt, senes pueri (Tertullian., loc. cit.) , id est, a prima pueritiae aetate ad summam usque senectutem, et ultimum vitae spiritum illibatam conservabant virginitatem. Verae enim philosophiae sectatores, ait Eusebius (Euseb. Orat. de Laud. Constantin., cap. 17, pag. 661), Deique cultores viri, sacrae mulieres, et virginum chori, a Christo didicerant sese etiam per horribiles persecutionum procellas addicere perpetuae animi corporisque castitati. De hac autem perpetua plurimorum christianorum castitate et virginitate disseruimus in superioribus dissertationibus [Col.0917A] nostris (Dissertat. in Minut., 1/4/2006 2:06 PM


573 of 843


gentilibus castitatis flagitia. Primum est adulterorum, qui geniales amicorum aliorumque toros contemerabant. At frequentissimum erat illud scelus, in quod Juvenalis, aliique etiam gentiles poetae tam saepe, quam merito invehuntur. Quapropter Hieronymus: Quidquid tragoediae, inquit, tument, et domos, urbes, regnaque subvertit, uxorum pellicumque contentio est (Hieronym., lib. II, adv. Jovinian., pag. 191) . [Col.0917B] Aliud crimen priore non levius illorum fuit, qui uxorum suarum pudicitiam amicis prostituebant. Duobus autem id probat Tertullianus exemplis, Socratis Graeci, et Romani Catonis; qui tamen sapientissimi apud has nationes existimabantur: Nam hi uxores suas, inquit, amicis communicaverunt, quas in matrimonium duxerant liberorum causa, et alibi, id est, altero, sed plane illicito infamique matrimonio creandorum (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 431) . Plutarchus autem in vita Catonis Minoris narrat se a Thrasea, et hunc a Munatio, ejusdem Catonis contubernali, accepisse Hortensium, amicitia prae caeteris Catoni conjunctum, ab eo petivisse, ut quam duxerat uxorem Martiam Philippi filiam, ex qua antea plures filios susceperat, et tum adhuc gravida erat, in matrimonium [Col.0917C] sibi daret (Plutarch. in vit. Caton. minor, pag. 770 et seqq.). Amici vero precibus facile victus Cato, illam ei, praesente ac probante Philippo illius patre, concessit. Sed mortuo postea Hortensio, Cato Martiam suam iterum accepit, quam Hortensius bonorum suorum haeredem reliquerat. Quamobrem Caesar, uti loquitur Plutarchus, illi φιλοπλουτίαν προσφέρει καὶ μισθαρνίαν ἐπι τῷ γάμῳ: Exprobravit avaritiam, et in conjugio mercedis acceptionem (Ibid., pag. 784). Brevius quidem hisque verbis Appianus id retulit: Martiam Philippi filiam cum virginem

Cato duxisset, valde dilectam, et communium liberorum jam matrem, Hortensio cessit amico, liberorum, et foecundae uxoris, quibus eatenus caruerat, cupido, donec ex illo quoque matrem factam domum recepit quasi usuariam (Appian. [Col.0917D] lib. II, de

bell. civil. post. med., pag. 266) . Scriptum quoque a Strabone legimus lege apud Tapyros receptum, ut viri uxores suas, postquam duos aut tres liberos susceperant, aliis locarent in matrimonio: καθάπερ καὶ Κάτων Ὁρτησίῳ δεηθέντι ἐξέδωκε τῆν Μαρκίαν ἐφ᾽ ἡμῶν κατὰ παλαιὸν Ῥωμαίων ἔθος, Sicut etiam Cato Hortensio roganti Martiam suam nostra aetate tradidit, secutus veterem Romanorum consuetudinem (Strab. lib. XI Geogr., pag. 265). Nec defuerunt poetae, qui hoc Catonis factum suis cecinerunt carminibus, hisque potissimum Lucanus: Interea Phaebo gelidas pellente tenebras, Pulsatae sonuere fores, quas sancta relicto Hortensi moerens irrupit Martia busto, Quondam virgo toris melioris juncta mariti. [Col.0918A] Mox ubi connubii pretium mercesque soluta est, Tertia jam soboles alios foecunda penates Impletura datur; geminas a sanguine matris Permixtura domos. (Lucan., lib. II, v. 326 et seqq.) Tum deinde describit quomodo rursus Cato post Hortensii mortem illam secundo matrimonio habuerit: Non soliti lusere sales, nec more Sabino Excepit tristis comitia festa maritus.

1/4/2006 2:06 PM


574 of 843


Denique ut Augustinum aliosque missos faciamus, Hieronymus adversus Jovinianum sic disputat: Duxit uxorem Martiam Cato non virginem, sed Martia inter [Col.0918B] Hortensium Catonemque discurrit et sine Catone vivere Martia potuit. Et iterum in sequenti libro: Scotorum, inquit, natio uxores proprias non habet, et quasi Platonis

politiam legerit, et Catonis sequatur exemplum, nulla apud eos conjux propria est, sed ut cuique libitum fuerit pecudum more lasciviunt (August. lib. de fide et operib., cap. 6 et lib. de Bon. conjug., cap. 18; Hieronym. lib. I, adv. Jovin., pag. 188. Ibid. lib. II, pag. 201).

Quanquam autem plures fuerint Catonis nomine insigniti, quorum genealogia ab A. Gellio exhibetur (Gell., lib. XIII, Noct. Atti., cap. 19) ; ex citatis tamen scriptoribus constat illum, de quo agimus, Catonem fuisse Uticensem, qui ideo Minor appellatur; quia Catonis Censorii ex filio, ut ait idem Gellius, [Col.0918C] nepos erat. Cur ergo, inquiet aliquis, a Tertulliano nostro Censor vocatur? Enimvero diserte ibidem scripsit: Lenones, manuscripti nostri codices, Lenon est philosophus Socrates, et Censor Cato (Tertullian. Apologet., cap. 39, p. 467) . Numquid igitur ibi memoriae illius ἀμάρτημα, et error est? At huic responderi potest Catonem a Tertulliano non dignitate, sed animo morumque severitate censorem appellari. Etenim jam citatus a nobis Lucanus canebat: . . . Hi mores, haec duri immota Catonis Secta fuit, (Lucan., lib. II, v. 379.) videlicet stoica. Eo etiam sensu nomen censoris ab Horatio accipitur: At qui legitimum cupiet fecisse poema, [Col.0918D] Cum tabulis animum censoris sumet honesti. (Horat., lib. II, epist. 2, v. 379.) Et alibi de arte poetica: . . . Censor castigatorque minorum. (de Art. poet. v. 174.) Cato autem ille, Appiano adhuc teste, habitus fuit vir omnium gravissimus,

tenacissimusque propositi, ut qui justum ac honestum non ex vulgi moribus metiretur, sed rectis ac generosis rationibus, aut sicut Lucanus rursum cecinit: Justitiae cultor, rigidi servator honesti. (Lucan., lib. II, v. 388.) At is quantumvis severioris disciplinae praedicator, uxorem nihilominus suam Hortensio, amico suo, [Col.0919A] contra conjugii jura fidemque, turpi lenocinio collocavit. Ejusdem criminis Auctor noster Socratem accusat. At certum quidem est ipsum duas simul habuisse uxores: Xanthippen videlicet, et Myrrhonem, Aristidis cujusdam filiam, vel ex filia neptem. Quo autem illud pluribus testibus Athenaeo, Laertio, Plutarcho, Hieronymo, Cyrillo Alexandrino, Theodoreto demonstratur, eo probatu difficilius est utrum ille Socrates, non secus ac Cato, uxorem suam cum amicis suis revera communicaverit (Athen., lib. XIII, Deipnos init., pag. 555. Laert., lib. XII in vit. Socrat., § 26; Plutarch. in fin. vit. Aristid., pag. 335; Hieronym., lib. II, adv. Jovinian., pag. 190; Cyrill., lib. VI, advers. Julian., pag. 186, et lib. VII, pag. 226; Theodoret., [Col.0919B] tom. IV, serm. 12, de virtut. act., pag. 673) ? Vide autem utrum ad solvendum hujusce difficultatis nodum ea sufficiant, quae Cyrillus Alexandrinus et Theodoretus tradiderunt

1/4/2006 2:06 PM



uxores a viris suis nuptum invite aliis datae sint? Nonne ergo auctor noster ad Lucani verba allusisse videtur, quibus Martia Catonem, uti diximus, virum suum sic allocuta fuisse perhibetur? [Col.0919C] Dum sanguis inerat, dum vis materna, peregi Jussa Cato, et geminos accepi foeta maritos, Visceribus lassis partuque exhausta revertor, Jam nulli tradenda viro: da foedera prisci Illibata tori, da tantum nomen inane Connubii, liceat tumulo scripsisse, Catonis Martia, nec dubium longo quaeratur in aevo Mutarim primas, expulsa an tradita, taedas. (Lucan. lib. 2, v. 234.) Nam ibi quidem postulasse dicitur, ut mortuo Hortensio, in pristinum matrimonium à Catone recipiatur. Sed hanc petitionis suae affert rationem, ut posteri sciant se non repulsam et repudiatam ab ipso Catone, à quo tradita Hortensio fuerat. Ab illo autem tradi potuit nec invita, nec repugnans. Quia tamen prius dixerat peregi jussa, colligi potest eam contra voluntatem suam primum reliquisse maritum, et secundum [Col.0919D] accepisse. Non male igitur Tertullianus fatetur id sibi esse incertum. Sed utcunque res se habeat, ab hac morum corruptela longe aberant christiani, qui sacra connubii jura, a Deo stabilita, summo semper studio sarta tecta servabant. Sed quomodo id ille confirmet, in subsequenti articulo, si lubet, examinabimus.

ARTICULUS V. Quomodo Tertullianus demonstret maximam fuisse

Christianorum castitatem et gentilium incontinentiam: illos sexum foemineum non mutasse, corruptos vero a Socrate adolescentes: Christianos uxoribus suis datam fidem servasse; Aristippum perdite amavisse Phrynem meretricem, ac Speusippum periisse in adulterio: christianos salvis oculis et caeco animo vidisse mulieres, quas Democritus, ne concupisceret, se excaecavit: ethnicos christianam foeminam ad lenonem potius, quam leonem damnando, suam prodidisse intemperantiam et Christianorum castitatem. [Col.0919D]

[Col.0920A] Nostrum subsequamur Auctorem, ac videamus quomodo inchoatam de Christianorum ethnicorum que castitate comparationem prosequatur: Christianus, inquit, ad sexum nec foeminae mutat (Tertullian. Apologet. cap. 46, pag. 500) . Ita quidem in editione Rigaltii, qui observat his duobus verbis, ad sexum foeminae, idem esse ac 575 of 843 foemineum sexum mutat. Sed unde hanc lectionem sumpserit, nec ipse, nec alii ejus

1/4/2006 2:06 PM


576 of 843


pronuntiatur. Sed hic adhuc immutatus a Rigaltio Tertulliani textus, qui in nostris codicibus et aliis excusis omnibus sic habetur: Lego . . . . in Socratem corruptorem adolescentium pronuntiatum (Tertullian., loc. cit.) . Quid ergo ibi absque ullius plane

codicis testimonio, et contra concordem omnium librorum fidem mutari debebat? Nonne hoc loquendi modo satis clare et latine exprimitur verus iste Tertulliani sensus: Ab Atheniensibus ideo latam ex parte in Socratem mortis sententiam; quia non solum deos [Col.0920C] negavisse, sed adolescentes etiam corrupisse accusabatur. At certe hujus nefandi sceleris non semel postulatur à Luciano, qui illum alicubi fatentem reum inducit (Lucian. Vitar. Auctio., pag. 193) ; alibi vero perjurii insimulat, ut pote qui juraverit se cum juvenibus innocenter versari (idem, lib. II, Verar. histor., 397) ; quamvis Hyacinthus et Narcissus se ab eo turpiter adamatos palam testificarentur. Praeterea Athenaeus illum arguit flagitiosissimi in Alcibiadem amoris, sicut postea Cyrillus Alexandrinus, et Theodoretus (Athenae., lib. V. Deipnosoph., cap. 19, pag. 219. Cyrill., lib. VI in Julian., pag. 137. Theodoret., serm. 12 de virt. Act., pag. 672) . Quin etiam hi duo posteriores ipsum detestandis libidinibus exarsisse affirmant.

At quibus, inquies, testibus probari potest eum [Col.0920D] non modo ob spretos et repudiatos gentilium deos, sed ob hunc quoque nunquam satis exsecrandum adolescentium amorem ab Atheniensibus fuisse condemnatum? Primum habes Platonem, qui memoriae mandavit eumdem Socratem à Melito insimulatum, quod praeter jus et fas corrumperet juventutem, diisque negatis, novos introduceret. Eadem vero Laertius repetit. Verumtamen Xenophon conatus est eum utroque crimine, ac potissimum primo liberare (Xenoph. lib. I memorabil., pag. 711 et seqq.) ; tum quia continentiam summo studio coluit, tum quia hanc virtutem assidue discipulos suos docebat. Non diffitetur tamen Alcibiadem, quemadmodum Critiam, in illius traditos disciplinam, perditos fuisse adolescentes [Col.0921A] ac dissolutissimos, sed non prius, inquit, quam ab illo discessissent. Verum haec ille majori forsitan in Socratem propensione, quam veritatis studio. Si enim veros esse gentilium deos abitrabatur, et colebat, cur eorum facta et flagitia imitari verebatur? Deinde vero quamvis ille publicis in scholis continentiam praedicavisset; nonne philosophi gentiles, ut alibi diximus (Dissertat. in Lactant., cap. 35, art. 4) , ea consueverant privatim et domi agere, quae palam et in scholis suis condemnabant? Denique ipse Xenophon negare non potuit Socratem turpissimi in adolescentes amoris accusatum, cujus reipsa reum fuisse plurimi, sicuti ostendimus, persuasum habuerunt. Quis autem facile sibi non persuadebit in latae adversus illum sententiae [Col.0921B] parte factam esse hujus etiam sceleris mentionem? Praeterea christianus, ait auctor noster, uxori suae soli masculus nascitur (Tertullian., Apologet., cap. 46, pag. 500) . Prohibitum siquidem omne impudicitiae genus magnopere aversabatur, atque uxori suae, sicut vidimus, fidem semper servabat. Contra vero inter ethnicos, inquit ille: Novi et Phrynem meretricem, Diogenis supra, recumbentis ardori subantem. In antiquioribus Rigaltio editionibus supra recubantis, ardorem subantem. In nostris vero manuscriptis codicicibus, supra recumbentis ardorem subantem. Ibi autem exagitat Diogenis, Phrynem perdite amantis, plane indomitam libidinem. Scriptum autem ab Athenaeo legimus Aristippum a servo suo increpitum, quod ingentem pecuniam Phryne conferret, quae cum Diogene [Col.0921C] cynico gratis volutabatur (Athenae. lib. XIII. Deipnosoph., pag. 588) . De illa autem Phryne famosissima meretrice nos aliquid

1/4/2006 2:06 PM


577 of 843


Laertius, filium, ejusque in Academica schola successorem (Tom. I Apparat., pag. 1131 et 1134. Laert. lib. IV in vit. Speuss., § 1) . At ille, eodem Laertio teste, dicitur ὀργίλος, καὶ ἡδονῶν ἥττων ἦν, erat iracundus, et voluptatibus deditus (Idem, ibid.). Testatum quoque Athenaeus fecit illum ab voluptariis Epicureis, [Col.0921D] et Cyrenaicis non procul ab fuisse, eique exprobratum a Dionysio tyranno Lastheniae meretricis amorem (Lib. 12, cap. 12, pag. 546) . Φιλήδονος ἦν καὶ Σπεύσιππος, ὁ Πλάτωνος συγγενὴς, καὶ διαδοχος τῆς σχολῆς. Διονύσιος γοῦν, ὁ της Σικελίας τύραννος, ἐν τῇ πρὸς αὐτὸν ἐπιστολῇ κατὰ τῆς φιληδονίας αὐτοῦ εἰπὼν, καὶ φιλαργυρίαν αὐτῷ ὀνειδίζει, καὶ τὸν Λασθενείας τῆς Ἀρκαδικῆς ἔρωτα, ἥτις Πλάτωνος ἠκηκόει. Voluptuarius quoque

Speusippus fuit, Platonis successor et cognatus. Itaque Dionysius Siciliae tyrannus in sua ad eum epistola voluptatis studium reprehendit, avaritiam exprobrat, et amorem Arcadiae Lastheneiae, quae Platonem audiebat. Prius tamen haec Lastheneia ab illo vocatur σαρδικὴ, Sardicensis, et a Laertio μαντινικὴ, Mantinea (Laert, lib. [Col.0922A] in vit. Platon, § 45, et lib. IV in vit Speus., § 2) .

Duas porro iste de morte Speusippi refert opiniones (Ibid. § 3 et 4), et primam quidem, illum paralysi, moerore, ac senio confectum, mortem sibi sponte conscivisse: secundam vero, pediculis effervescentibus vitam illi ereptam. Cum itaque Tertullianus ait eum in adulterio periisse, non significare videtur, ut quidam putant, in adulterio deprehensum animam egisse, sed ad suam usque mortem in adulterio volutatum. Pergit auctor noster: Christianus salvis oculis foeminas non videt (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500) . Sic enim haec in manuscriptis codicibus, et Rigaltii, ac posteriorum editionibus legimus; in editis vero antiquioribus: Christianus salvis oculis foeminam [Col.0922B] videt. At facile intelligitur hunc esse Tertulliani sensum: Tametsi christianus salvos sanosque corporis oculos habeat; foeminas tamen, quas animo concupiscat, non videt. Nam ille continuo adjecit: Animo adversus libidinem caecus est (Ibid.). Novit quippe latam à Christo legem: Omnis, qui viderit mulierem ad concupiscendam eam, jam moechatus est eam in corde suo (Matth., cap. 5, V\. 28) . Itaque ut verus Christi discipulus huic praecepto satisfaciat, salvis, quidem corporeis oculis foeminas videt; sed animo, quo eas concupiscat, caecus et immotus est. Quanta autem e contrario esset gentilium hominum etiam philosophorum incontinentia, Tertullianus ostendit Democriti exemplo: Democritus, inquit, excaecando semetipsum, quod mulierem sine concupiscentia [Col.0922C] aspicere non posset, et doleret, si non esset potitus, incontinentiam emendatione profitetur (Tertullian., ibid.) . Sed de hac voluntaria Democriti caecitate, ejusque caussa potest esse non minima dubitandi ratio. Nam Plutarchus plane penitusque negat illum suos sponte sua ideo exstinxisse oculos, ne animum avocarent, nec sinerent rebus sola mente cernendis immorari (Plutarch., lib. de curiosit., pag. 521, tom. II) . Nihil autem de illius caecitate Cicero certo pronuntiare videtur: Democritus, inquit, qui vere falsone quaereremus, dicitur oculis se privasse: certe, ut quam minime animus a cogitationibus abduceretur (Cicer., lib. V de finib., pag. 113, lin. 43). Si enim ibi, ut quidam opinantur, delendum sit verbum quaereremus, ac legendum falsone, plane de illa Democriti caecitate dubium [Col.0922D] et ancipitem se fuisse significat. Quamvis autem verbum quaereremus, ab eo profectum fuerit, alio tamen verbo dicitur, satis aperte declarat id à se non posse certo affirmari. Verum Aulus Gellius testificatur in historiae graecae monumentis factam mentionem Democriti, qui se ultro luminibus oculorum orbavit; ut cogitationes animi in contemplandis naturae

1/4/2006 2:06 PM


578 of 843


[Col.0923A] Hieronymus autem, nemine singillatim appellato, narrat quosdam philosophos sibi oculos eruisse; ne a contemplatione philosophiae avocarentur, et totam cogitationem ad mentis puritatem cogerent (Hieronym. lib. II adv. Jovin., pag. 203, et Epist. 55 ad Abigaum, pag. 589) . Quis autem facile sibi persuaderi non sinet Democritum unum fuisse ex his philosophis, ac forsitan praecipuum? Quamvis itaque quidam de voluntaria ejus caecitate dubitasse videantur, plures tamen illius testes citavimus. At certe longe pauciores occurrunt, qui eumdem Democritum oculis, ne foeminas concupisceret, se ipsum privasse perhibent. Expendas tamen velim utrum Sophista Himerius apud Photium illud hisce verbis non indicaverit: ἑκὼν δὲ ἑνόσει σῶμα Δημόκριτος [Col.0923B] ἵνα ὑγιαίνῃ τὰ κρείττονα. Voluntario Democritus morbo corpus affecit, ut potior pars sana esset (Photi. Biblioth., cod. 243, pag. 1087) . Nonne enim hoc generali loquendi modo spontaneam designavit illius caecitatem, qua voluerat animum, potiorem sui partem, sanare? Utut sit, certe christiani voluntaria hujusmodi caecitate opus non habebant, qui animo ad concupiscendum caeci, non solum praescriptam lege divina castitatem summo, studio colebant, sed plurimi etiam, quemadmodum paulo ante dicebamus (Supr. hoc cap., art. 4) . toto vitae suae tempore in virginitatis statu perseverare consueverant. Denique Tertullianus recenti adhuc exemplo evincit christianos de servanda castitate tanto magis sollicitos fuisse, quanto impudentius haec virtus ab ethnicis [Col.0923C] laedebatur. Audi, quaeso, quibus ille verbis hos castitatis osores alloquatur, et exagitet: Proxime, inquit, ad lenonem damnando christianam, potius quam ad leonem, confessi

estis labem pudicitiae apud nos atrociorem omni poena, et omni morte reputari

(Tertullian. Apologet., cap. 50, pag. 530) . Quanquam autem nobis incognita sit illa mulier christiana; in dubium tamen nullus revocare potest, quin ea, paulo ante iniquissimo ac turpissimo judicio ad lupanar, ubi pudicitia ejus expugnaretur damnata fuerit. At non unius tantum mulieris, sed aliarum plurium castitatem improbissimi homines ludibrio habuerunt. Neminem autem esse putamus, qui in Actis martyrum plura illarum exempla non legerit.

CAPUT XIII. Quam absurde ethnici jactaverint pares esse alias

philosophorum suorum atque Christianorum virtutes; ac quomodo Tertullianus tam horum veras, quam illorum falsas esse demonstret. [Col.0923D]

ARTICULUS PRIMUS. Quam immeritis laudibus, statuis, et salariis

ethnici remunerarunt philosophos, qui sponte sua destruebant deorum cultum, in principes latrabant, non ejiciebant daemones,

1/4/2006 2:06 PM



Non solam Christianorum ethnicorumque castitatem Tertullianus noster, sed omnes utrorumque virtutes [Col.0924A] inter se componit ac horum tam corruptas, quam illorum perfectas esse demonstrat. Eam vero comparationem eo accuratius instituit, quo importunius ethnici clamitare solebant philosophos parem atque christianos profiteri innocentiam, justitiam, patientiam, sobrietatem (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500) . Nam ut plures omittamus, eodem Celsus modo contra christianos disputabat (Orig. lib. I cont. Cels., pag. 6) . Nihil novi, aiebat, nihil magni de moribus christiana disciplina attulit, quod cum aliis antiquis philosophis non fuerit commune, et ab eis traditum. Tertullianus igitur ethnicos id objicientes generali primum ratione refellit et expugnat. Si iidem, inquit, sint philosophorum ac christianorum mores, eaedemque [Col.0924B] virtutes, utrique profecto debent eamdem habere profitendae religionis suae facultatem. Cur ergo christiani, non autem philosophi, diis, sicut infra explicabitur (Tertullian. loc. cit.), sacrificare aut dejerare, aut lucernas meridie vanas proferre (Rigaltius contra manuscriptorum et editorum codicum fidem prostituere) compelluntur? Cur philosophi, pergit auctor noster, deos vestros palam destruunt, et superstitiones vestras commentariis quoque accusant, laudantibus vobis. Tales quippe fuerunt Diagoras, Theodorus, et Nicagoras, de quibus alibi egimus (Dissertat. in Minut., cap. 23, art. 2, et Dissertat. super., cap. 14, art. 1) . Sed quia ille adjecit, Laudantibus vobis (Tertullian. Apologet., cap. 14, pag. 348) , magis forsitan indicare videtur Socratem ab eo proxime, et antea, nomine [Col.0924C] suo appellatum, atque Epicurum, ejusque asseclam, et admiratorem Lucretium, atque Ciceronem, a quo gentilium dii in suis de illorum natura libris funditus tolluntur. Cum vero auctor noster addidit (Ibid. cap. 46, pag. 500) : superstitiones vestras accusant, ad Senecam, quem prius citaverat, haud dubie respexit. Ibi quippe iidem, inquit (Ibid. cap. 12, pag. 337) , estis, qui Senecam aliquem pluribus et amarioribus de vestra superstitione perorantem probatis. Quae quidem Senecae verba alibi retulimus, atque infra adhuc suoque loco proferenda sunt. Quin etiam, quod plerique, ait adhuc Tertullianus (Ibid. cap. 46, pag. 500) , philosophi in principes latrant. In quodam Vaticano codice scriptum notarunt [Col.0924D] Lacerant: sed minus bene. Nam de industria dixisse videtur latrant, hocque verbo perstringere cynicos. imperator siquidem Vespasianus, teste Suetonio, Demetrium Cynicum, in itinere

obvium sibi post damnationem, ac ut neque assurgere, neque salutare se dignantem, oblatrantem etiam nescio quid, satis habuit canem appellare (Sueton. lib. VIII, in vit.

Vespas., § 13). Narrat vero Xiphilinus eumdem Vespasianum Marciani hortatu in exilium misisse philosophos, propterea quod non tantum Demetrius ille Cynicus, sed alii quoque philosophi multa ignominiosa publice dicerent (Xiphilin. epitom., lib. X, pag. 220 et seqq.). Privatim autem eidem Demetrio non quiescenti scribi jussit; Etiamsi multa agas morte digna, ac jubere [Col.0925A] possim te idcirco occidi: ἐγὼ δὲ κύνα ὑλακτσοῦντα οὐ φονεύω. Ego vero canem latrantem non occido. Neque satis gentilibus fuit hujusmodi philosophos et ferre patienter, et laudare: sed facilius, inquit auctor noster, statuis et salariis remunerabantur (Tertullian. Apologet., cap. 45, pag. 497; Ibid. cap. 14, pag. 348) . Nonne autem ibi, tacito Socratis nomine, auream illius designat imaginem, quam sicuti superius animadvertit, ipsimet 579 of 843 Athenienses, a quibus morte mulctatus fuerat, in templo postea collocarunt. Aliorum vero

1/4/2006 2:06 PM


580 of 843


Chrysippi invenias. Nam perfectissimus horum Si quis Aristotelem similem, vel Pittacon emit, Et jubet archetypos [(1) 1Kb] pluteum servare Cleanthus. (Juvenal. satir. 2, v. 4, et seqq.) Plures porro philosophorum imagines Menagius, in sua Laertiana editione exhibet. Dabatur insuper philosophis salarium, sive annona et merces, a sale, uti monet Plinius (Plin. lib. XXXI natur. hist., cap. 7, pag. 809) , sic cognominata. Testatum enimvero Capitolinus facit ab Antonino imperatore mandatum, ut rhetoribus et philosophis per omnes provincias salaria et honores deferrentur (Capitol. in vit. Antonin. sub fin.) . At Lucianus memoriae prodidit (Lucian., Eunuchus, seu Pamphil., [Col.0925C] pag. 535) constitutum ab imperatore μισθοφορά τις οὐ φαύλη non exiguum salarium, ἀλλὰ μυρίαι, decies mile nummorum, stoicis, platonicis, epicureis, peripateticis, aliisque philosophis distribuendum, ut juventutem docerent. Nonne etiam Augustinus de iisdem philosophis, sicuti et aliis, haec quae ad propositum nostrum non parum conducunt, verba facit (August. lib. I de civit., cap. 3, pag. 4) ? Nobis ethnici succensent, cum de diis eorum

talia dicimus, nec succensent auctoribus suis, quos ut ediscerent, mercedem dederunt, doctoresque ipsos insuper et salario publico et honoribus dignissimos habuerunt.

Qua ergo hi fronte quove furore christianos quolibet suppliciorum genere torquebant et trucidabant; philosophos vero suos impune ferebant, laudabant, [Col.0925D] magnisque remunerabant beneficiis, et praemiis, tametsi similes utrorumque mores ac virtutes similes esse venditarent. At christiani ethnicis non virtute pares tantum erant, sed longe sanctiores praestantioresque, quemadmodum invictissime demonstravimus. Unde igitur tanta judiciorum discrepantia? Quia philosophi, ut recte advertit Tertullianus, non christiani cognominantur (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500) . Ethnici enim non summa sine iniquitate conclamabant christianos ob solum, sicut dictum est, suum nomen publico odio dignos, ac quibuslibet plectendos [Col.0926A] suppliciis. Propter suum etenim piissimum vivendi genus iisdem, quibus philosophi cumulabantur, praemiis et salariis, eo digniores erant, quo saepius daemones ex obsessorum hominum corporibus solo Christi, uti ostendimus, nullius vero philosophi nomine ejiciebant. Et certe quomodo daemones fugari poterant nomine philosophorum, qui arbitrabantur eos, ut ait adhuc Tertullianus, esse secundum deos, id est, sicuti quidam volunt, diis proximos, aut ut aliis placet, tanquam deos, habebant. Nam scripsit Cicero: de absente secundum praesentem judicare. Suetonius vero de Claudio Imperatore: Absentibus secundum praesentes dabat (Sueton. lib. V in vit. Claud., § 15) , hoc est, perinde ac tanquam essent praesentes. Sed utraque explicatio in eumdem ferme sensum recidit, [Col.0926B] quamvis haec secunda potior videatur. Quidquid sit, Tertullianus aperte declarat (Tertullian. loc. cit.) philosophos existimasse daemones sibi esse superiores ac dominari. Itaque tantum abest ut possent illos fugare, quin ipsis obsequebantur. Nam Socrates, uti auctor noster prosequitur, tametsi Apollinis oraculo, sicut alibi observatum a nobis fuit (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 3, art. 2 et 3. Ibid. et tom. I Apparat., pag. 1115) omnium sapientissimus renuntiatus fuerit, solebat dicere, Si daemonium (supple meum) permittat, ut hoc vel illud faciam (Tertullian. loc. cit. et Supr., cap. 22) . In hac enim et aliis dissertationibus ostendimus quomodo

1/4/2006 2:06 PM


581 of 843


Octav., loc. cit.) At porro Socrates sive deos agnoverit, sive negaverit, non poterat utique daemones, quos sicut alii ethnici, deos aut his proximos esse autumabat, fugare, aut ex obsessorum expellere corporibus. Atqui si facultas tantum beneficium ethnicis praestandi christianis concessa fuit, si meliores erant illorum, quam gentilium mores ac virtutes, non poterant utique iidem gentiles, nisi contra jus omne et fas, illos [Col.0926D] poenis tormentisque omnibus enecare, hos vero magnis afficere laudibus ac beneficiis. Sed sequamur adhuc Tertullianum utrorumque virtutes singulatim comparantem.

ARTICULUS II. Quam absurde Christianis scientia et disciplina

aequiparentur philosophi gentiles, gloriae libidinosi, affectantes se docere veritatem, quam in sacra scriptura inventam, captandae popularis aurae gratia corruperant, et qui a Spartiatis, Thebanis, Argivis solum vertere compulsi sunt. Mirum sane quam vana et insulsa ostentatione [Col.0927A] ethnici objectarent parem esse philosophorum suorum, atque christianorum scientiam, disciplinam, et sapientiam (Tertullian. lib. II ad Nat., pag. 585) . Nam hujus, uti citatus a Tertulliano Salomon rectissime docet: Initium sapientiae metus in Deum (Eccles., cap. 1, V\. 16) . Et haec quidem verba desumpta sunt ex Ecclesiastici libro, quem auctor noster, atque alii, sicut alibi ostendimus (Dissertat. in Lactant., cap. 11, art. 3) , Salomoni nominatim tribuunt. Licet autem ei abjudicaretur, non minus vera erat haec sententia. At quomodo philosophi gentiles poterant initium habere sapientiae Deum timendo, quem nunquam agnoverunt? Christiani autem eum revera cognoscebant, ac timebant, atque idcirco hoc praediti erant sapientiae initio. [Col.0927B] Praeterea hi non solum ex hoc, sed aliis quoque sacrae Scripturae libris, tanquam divinis purissimisque fontibus haustam veritatem hanc sapientiam necessario, ait Tertullianus, consectantur, ut aeternae saluti suae consulant (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500) . Gentiles vero philosophi veritatem, inquit, affectant, et affectando corrumpunt, ut qui gloriam captant (Ibid. cap. 47, pag. 515) . Nihil quippe eis magis cordi erat; quam ut nominis, famae, ac vanae, gloriae celebritatem quoquo modo aucuparentur. Quapropter ab illo postea vocantur gloriae et eloquentiae solius libidinosi (Idem, lib. de Anim., cap. 7) , id est, avidissimi. Alio autem in libro: Philosophus, inquit, gloriae animal. Atque haec auctoris nostri verba Hieronymus haud dubie mutuatus, ipsius sententiae [Col.0927C] subscripsit: Philosophus gloriae animal, et popularis aurae atque rumorum vile mancipium (Hieronym. epist. 54, ad Pammach., pag. 585) . At Lucianus, etsi ethnicus, hos philosophos longe acrius insectatur. Palam quippe asseverat illos genus esse hominum, ἀργὸν, φιλόνεικον, κενόδοξον, ὀξύχολον, ὑπόλιχνον, ὑπόμωρον, τετυφωμένον, ὕβρεώς ἀνάπλεων, καὶ ἵνα καθ᾽ Ομηρον εἴπω, ἄχθος ἀρούρης. Otiosum, contentiosum, gloriae avidum, iracundum, gulae studiosum, 1/4/2006 2:06 PM


582 of 843


fastu nimio, et gloriae cupientissimos: οἱ πλατωνικοὶ, inquit, τετύφωνται, καὶ φιλόδοξοί εἰσι. Quae quidem huc congessimus ad eorum, quae mox Auctor noster dicturus est, anticipationem. Sed de his jam aliquid in superiori dissertatione delibavimus. Philosophi igitur fraudulenta veritatis ostentatione pravis opinionibus illam adulterabant, ne patefacta vulgus insanum offenderet, et ut ipsi falsam vanae eruditionis gloriam sibi parerent, ac venarentur. Verumenimvero, in quantum, ait Tertullianus, odium flagrat

veritas, in tantum qui eam ex fide praestat, offendit. Qui autem adulterat, hoc maxime nomine gratiam [Col.0928A] pangit apud insectatores veritatis (Tertullian. Apologet.,

cap. 46, pag. 500) . Et haec quidem, nec plura in Rigaltii, et subsecutis aliis editionibus. In antiquioribus vero, nec non in nostris codicibus manuscriptis, post verbum adulterat additum est, et affectat, ac post nomen veritatis, legitur, quam (editi qua) illusores, et corruptores inimice (editi mimice) philosophi affectant. Cur autem Rigaltius omnia haec resecaverit, rationem si quaeras, nullam ab eo datam invenies. Quid ergo? Numquid obscuriora ea esse putavit, et ideo tollenda? Recte quidem, si ipsius non antiqui Auctoris verba essent, quae supprimendi nullus editor, nisi reddita ratione, jus unquam habuit. At nonne sensum hunc optimum efficiunt? Quantum veritas odio habetur, tantum qui eam sincere docet, [Col.0928B] is alios offendit. Qui autem eam affectando adulterat, hoc ipso nomine eamdem gratiam apud illius insectatores init, quam illusores et corruptores. Quamobrem gentiles philosophi agnitam veritatem tanquam mimi aliorum dicta, facta, et personas, affectant ac corrumpunt. Dixisse autem Tertullianus videtur, philosophos affectasse veritatem non quidem inimice, ut in codicibus manuscriptis scriptum est scribarum oscitantia, qui ex prima littera m duas in effecerunt: sed potius mimice, quemadmodum in alio libro dixit, Mithrae militem esse quasi mimum martyrii (Idem, lib. de coron. in fin., pag. 131) . Fatetur itaque ab iisdem philosophis saepius cognitam veritatem: Quis enim, inquit, poetarum, quis sophistarum, qui non de prophetarum fonte potaverit? [Col.0928C] Inde igitur et philosophi sitim ingenii sui rigaverunt (Tertullian. Apolog., cap. 47, pag. 515) .

Hactenus editio Rigaltiana cum aliis atque etiam manuscriptis nostris codicibus: sed in istis haec, amputata a Rigaltio, adjecta sunt: Ut quae de nostris habent, ea comparent illis. Verum si haec Rigaltio, aut errantibus typographis exciderunt, quis majorem ejus diligentiam non desiderabit? Si vero is solus proprio marte ea abstulit, quis audaciam illius poterit excusare? Nam haec ad Tertulliani institutum maxime faciunt. Probandum siquidem susceperat gentiles philosophos christianis scientia omnino praepostere adaequari. At illud recte eo demonstrat, quod ut suam cum nostra doctrinam compararent, ex sacro prophetarum fonte hortulos suos, ut Ciceronis verbis [Col.0928D] utamur, irrigaverant (Idem, loc. cit. supr., cap. 4, art. 4) . Neque id valde difficile ipsis erat. Sacra quippe Veteris Testamenti scriptura omnibus ethnicorum commentationibus, uti ipse ait, et nos haud semel ostendimus, est longe antiquior. Plura itaque documenta ex sacris nostris libris, sicut alibi a nobis probatum est, furati sunt, ut christianis pares scientia crederentur (Supr. cap. 6, art. 4 et seqq., tom. I. Apparat. pag. 384, 531, 909 et 1112 et seqq.). Ast philosophi illi gloriae, ait Tertullianus, et eloquentiae solius libidinosi, si quid in sacris

Scripturis offenderunt, digestis ex pro instituto curiositatis ad propria opera verterunt

(Tertullian. Apologet., cap 47, pag. 515) . Sed Rigaltius ibi reluctantibus scriptis editisque [Col.0929A] codicibus, delevit nomen Scripturis, atque illud digestis substantivum esse,

1/4/2006 2:06 PM



Digerit in numerum. (Virgil. l. III, Aeneid. V. 445.) id est, inquit Servius, ordinat, et disponit (Serv. ibid., pag 295) . Alibi etiam hoc et secundo significatu: . . . Ita digerit omnia Calchas. (Virg. l. II, Aeneid., V. 182.) sive, uti adhuc Servius interpretatur (Serv. ibid., p. 233) , numinis commotionem, vel futuri, id est, oraculorum [Col.0929B] ordinem pandit, seu ordinat, et disponit. Deinde Rigaltius haec verba, ex pro instituto, sic corrigi scribique voluit, exinde regestum pro instituto, ac tandem addito hoc verbo regestum, nomen opera nullo codice citato,

penitus resecavit. Nobiscum tamen faciunt omnes inediti codices, et ante eumdem Rigaltium editi; nisi quod in his antiquioribus legimus ex improstituto. Sed hoc corruptum videtur. In subsequentibus autem editionibus sublata fuit praepositio ex, ac scriptum simpliciter pro instituto. Melius quidem, sed definire non audemus quae vera sit Tertulliani lectio, donec incorruptus aliquis codex reperiatur.

Sensus tamen ejus hic procul dubio esse videtur: si philosophi ex sacris Scripturis, recte ordinatis et [Col.0929C] explicatis, aliquid veri hauserint, illud pro curiositatis, seu nimiae eas male explicandi curae instituto, verterunt ad propria opera, hoc est, ad falsas vulgi opiniones popularesque errores. Cum enim divinas esse non crederent, datam sibi putaverunt illas interpolandi, et pro libito interpretandi facultatem. Neque etiam intelligentes earum documenta obscuritate, et Judaicis umbris obvolvi, aspernati sunt illius simplicitatem (Tertullian. ibid. pag. 515) . Quapropter quod in his certum repererunt, effecerunt incertum, ac vera rejicientes, aut veris falsa miscentes, interverterunt. Sed de his plura Clemens Alexandrinus, ut suo loco annotavimus (tom. 1 Apparat. pag. 871 et 113 et seqq.). Variis porro id Tertullianus probat (Tertullian. [Col.0929D] Apologet., cap. 47, pag. 515) philosophorum opinionibus et erroribus de Dei natura, qualitate et providentia; de mundi creatione, et diuturnitate; de humanae animae natura, quam alii incorpoream, divinam, et aeternam, alii dissolubilem et corpoream esse arbitrabantur, atque de illius post corporis interitum statu, poenis, et praemiis. Omnes autem varias hasce illorum opiniones alibi enucleavimus ac discussimus (Supr. cap. 5, art. 4, et cap. 9, art. 1 et seqq.; Dissertat. in Lactant., cap. 12, art. 1 et seqq.; cap. 14, art. 1 et 2 et seqq.; et cap. 23, art. 1 et seq.; et cap. 28, art. 4 et 6) . Neque in hoc tantum apologetico Auctor noster ita adversus philosophos gentiles disputat, sed in secundo [Col.0930A] etiam ad Nationes libro, ubi adhuc probat philosophicae sapientiae vanitatem imbecillitatemque apertissime demonstrari ex opinionum varietate, quae non aliunde, quam de veritatis ignorantia manavit: Etenim licet per curiositatem, inquit, omnimodae litteraturae inspiciendae divinis quoque Scripturis, ut antiquioribus, possint videri incursasse, et inde nonnulla dempsisse (Tertul., lib. II ad Nat., cap. 2); simplicitatem tamen ejus despicientes, et gloriae libidine insuper ducti, inventam in sacris nostris Scripturis veritatem immutarunt, et adulteraverunt. Atque inde et a quibusdam quoque, sicut ille in Apologetico, ait, ejecta philosophia, a Thebanis, a Spartiatis, et Argivis, dum ad nostra contaminantur (Tertullian. Apologet.,

cap. 47, pag. 515) . Ita quidem [Col.0930B] in Rigaltii posterioribusque editionibus. At in 583 of 843 nostris codicibus manuscriptis, et vetustioribus editis: Inde, opinor, et a quibusdam . . . . .

1/4/2006 2:06 PM


584 of 843


disserit. Ad ejectam vero ab ethnicis philosophiam quod attinet, Athenaeus narrat (Athen., l. XI, c. 12, p. 542, et lib. XIII, cap. 9, p. 160) sophistas, ac duos Epicureos philosophos Alcaeum at Philiscum urbe sua a Romanis, omnes ejusdem sectae oppido suo a Mes seniis, [Col.0930C] omnes ejusdem sectae oppido suo a Mes seniis, quoscumque etiam regno suo ab Antiocho, ac Lysimacho, et ex Attica publico Sophoclis edicto ab Atheniensibus expulsos, ac tandem philosophiam, atque rhetoricam, a Lacedaemoniis admissam non fuisse. Ejusdem vero Atheniensium decreti meminit Julius Pollux, quod νόμος ἀττικὸς ab eo vocatur (Pollux, lib. XI, pag. 427) . Non dicit tamen illud a Sophocle datum, sed factam duntaxat ejus mentionem. Verum Athenaeo aperte suffragatur Laertius, qui similiter asseruit conditam revera ab eodem Sophocle legem qua vetitum fuit, ne quis scholae philosophorum, nisi senatu et plebe approbante praeesset, secus capite plecteretur (Laert., lib. V, in Vit. Theophras., § 38) . Sed ad propositum nostrum aut nihil aut parum facit [Col.0930D] a quo et quomodo ea lex condita fuerit: sufficit sane ut ejus jussu rejecta sit philosophia. Nobis autem A. Gellius exhibet illud, atque etiam aliud senatusconsultum, additque tertium a Domitiano imperante constitutum, quo philosophi non solum Roma, sed Italia quoque interdicti sunt, atque idcirco Epictetum inde Nicomediam secessisse (Gel. lib. XV. Noct. Att. cap. 14) . Mentionem quoque hujus edicti Suetonius facit (Sueton., lib. VIII in Vit. Domit., § 10) . Sed Philostratus addidit tantum terrorem inde incussum philosophis, ut mutato habitu, alii in Hispaniam, alii in Libyae et Scythiae deserta confugerint, alii Domitiano sese adjunxerint scelerum consiliarios (Philostrat., lib. VII, de Vit. Apoll., p. 877). Denique [Col.0931A] ut plura taceamus, alibi animadvertimus litteris a Clemente Alexandrino mandatum toties graecam philosophiam periisse, quoties a magistratibus prohibita fuit (Tom. I Apparat., pag. 823) . Caeterum merito philosophi hasce poenas propterea dederunt, quod agnitam veritatem adulteraverint, ac de veritate, ut ait Tertullianus, disputaverint contra veritatem (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500) . Sed in tot errorum abyssum eos praecipitavit caeca humanae gloriae et aurae popularis cupiditas, ac libido. Verum Christiani, spretis hominum laudibus, veritatem in sacris Scripturis traditam, necessario, inquit Tertullianus, appetunt et integre servant, ut qui saluti suae curant (Ibid.). Atque inde adversus compellatos a se gentiles rite concludit: Neque de scientia, [Col.0931B] neque de disciplina, ut putatis, aequamur (Ibid.). Nulla igitur magis inaequalis ac praepostera comparatio ab ethnicis fieri potuit, quam utrosque scientia et disciplina adaequando. Neque potiori jure venditabant aequales paresque esse alias illorum virtutes, quod jam cum Tertulliano nostro est expendendum.

ARTICULUS III. Quam praepostere gentiles contenderint parem esse philosophorum suorum atque Christianorum probitatem,

contra quam Diogenes superbiam Platonis alia superbia

1/4/2006 2:06 PM



quam Anaxagoras negavit hospitibus depositum; miram fuisse christianorum simplicitatem, contra quam Aristoteles a loco suo dimovit Hermiam, et adulatus est Alexandro Magno, atque Aristippus in purpura nepotabatur, et Hippias civitati insidias paravit. [Col.0931C] Ad morales alias Christianorum atque gentilium virtutes si nostro cum Tertulliano transeamus, non minus profecto discrimen inter illas, quam supra memoratas, deprehendere est. Si de probitate enimvero, sicut ille loqui amat, seu morum integritate, vel quemadmodum vulgo dicitur, de humilitatis virtute certetur inter gentiles et christianos, ecce, inquit ille, lutulentis, vel sicut alibi scripsit, coenulentis pedibus Diogenes superbos Platonis toros alia superbia [Col.0931D] deculcat (Tertullian, Apologet., cap. 46, pag. 500, et lib. de Pall., cap. 4) . Nonne autem Hieronymus ad hunc Tertulliani locum collineasse videtur, ubi aiebat Diogenem lutatis pedibus conculcasse Platonis divitis toros (Hieronym., lib. II, adv. Jovianian., pag. 203.; Laert., lib. VI in vit. Diogen., § 26)? Sed ante utrumque Laertius narrat Diogenem dum Platonis στρώματα calcaret, dixisse πατῶ τὴν Πλάτωνος κενοσπουδίαν, Calco Platonis inane studium, ipsique Platonem respondisse: Ὅσον τοῦ τύφου διαφαίνεις, δοκῶν μὴ τετυφοῦσθαι: Quantum fastum ostendis, qui nullo tumere fastu videri cupis! aut ut alii ferunt, dixit Diogenes: πατῶ τὸν Πλάτωνος τύφον, Calco Platonis fastum; cui Plato respondit: ἑτέρῳ γε τύφῳ, sed alio fasto. Cui autem [Col.0932A] Auctor noster dixerit lutulentis, sive coenulentis, aut, ut ait Hieronymus, lutatis, seu luto infectis pedibus, audies ex eodem Laertio ductos ab hoc Diogene discipulos sine calceis ἀνυποδήτους, cum ille γυμνοῖς ποσὶ χιόνα ἐπάτει nudis pedibus nivem calcabat. Quamvis ergo tantam paupertatem palam profiteretur, non minus tamen quam dives Plato superbiae et arrogantiae vitio inflatus erat. Superbis itaque illis philosophis Tertullianus rite opponit Christianum, qui nec in pauperem, multo minus in divitem superbit (Tertullian., Apologet, cap. 46, pag. 500. Ibid. cap. 25, pag. 422) . Christianis enimvero, fraternitatis vinculo, ut supra animadvertimus, et sanctitatis spiritu conjunctis, omnia praeter uxores, communia erant, nullaque de superiore [Col.0932B] gradu aut dignitate contentio. Dehinc vero si agatur, inquit Tertullianus (Ibid. cap. 46, pag. 500) , de modestia, quae in animo est continens moderatio cupiditatum, nulla sane institui potest Christianos inter et gentiles comparatio. Nam Pythagoras, uti ille ait, apud Thurios, Zenon apud Priennenses tyrannidem affectant. Litteris quippe a Laertio proditum legimus incensam à Crotoniatis Milonis domum, ubi tunc erat Pythagoras, τυραννίδος ἐπίθεσιν εὐλαβούμενοι, Cum ejus tyrannidem metuerent (Laert. lib. VIII, in vit. Pythag. § 38) . Excitati autem hujus incendii, quo vivum Pythagoram exuri volebant, ac belli ipsi discipulisque ejus illati mentionem Tzetzes et Iamblicus fecere (Tzetz. chiliad. 11. V. 67. et seqq. Iambl. in vit. Pythag. cap. 35, tom. 1, Apparat. [Col.0932C] pag. 1246 et seqq.) . Quorsum ergo illud incendium et bellum, nisi quia res novas, ac tyrannidem usurpare moliebatur, aut, ut ait Laertius, hoc alii, ne ille tentaret, revera timebant? Jam vero observavimus Zenonem Eleatem, cum a tyranno Demysio seu Nearcho ad arcanum aliquod haud dubie conjurationis prodendum 585 of 843 cruciatibus torqueretur, linguam suam expuisse in tyrannum. Nobis quidem non latet

1/4/2006 2:06 PM



filium, tantis tormentis a Demysio tyranno excruciatum, quia insidias illi paraverat. Philostratus vero: Ζήνων ὁ Ελεάτης, inquit, τὴν Νεάρχου τοῦ Μύσοῦ καταβαλὼν τυραννίδα, ἥλω, καὶ στρεβλωθεὶς, τοὺς μὲν ἑαυτοῦ ξυνωμότας ἀπεσιώπησεν· οἵ δὲ ἦσαν τῳ τυράννῳ βεβαιοι, διαβάλλων τουτους ὡς οὐ βεβαίους· οἱ μὲν ὡς ἐπ᾽ ἀληθέσι ταῖς αἰτίαις ἀπέθανον· ὁ δ᾽ ἐλεύθερα τὰ Μυσων ἤγαγε, τὴν τυραννίδα περὶ ἐαυτῇ σφήλας.

Zeno Eleates Nearchi Mysii tyrannidem evertere tentans, deprehensusque, cum variis suppliciis torqueretur, socios conjurationis minime prodidit: sed quos tyranno fidissimos noverat, calumniatus, ut morte damnarentur effecit. Ipse autem Mysiam liberavit, tyrannidem in se ipsam errare faciens (Philostrat. lib. VII, [Col.0933A] de Vit. Apoll., cap. 1, pag. 320). Cives enim, facto repentino impetu, sicut ait Laertius, lapidibus illum obruerunt (Laert. lib. IX, in vita Zenonis, § 27) . Addamus hoc latini Ciceronis testimonium: Zeno Eleates perpessus est omnia potius, quam conscios delendae tyrannidis indicaret. Alibi vero illum simpliciter in tormentis necatum tradidit (Cicer. lib. II Tuscul. pag. 146, lin. 2 et lib. III de Natur. Deor. pag. 252, lin. 28) .

Sed quia plures Zenonis nomine appellati sunt, non minima forsitan dubitandi ratio est utrum is quem Tertullianus Zenonem simpliciter nuncupat, ipse sit Zenon Eleates, qui quidem non dicitur affectasse, sed voluisse potius subvertere tyrannidem. Verum responderi poterit illum dum insidias tyranno moliretur, tum cogitasse de regno illius occupando. [Col.0933B] Praeterea, cum magna fuerit de hujus Zenonis morte opinionum varietas, quid mirum si Tertullianus, alios secutus, singulare aliquid de hoc Zenone tradiderit? Caeterum si quis alium nobis Zenonem indicet, et certius probaverit tyrannidem ab illo fuisse affectatam, manus illico dabimus. At de Zenone postea adhuc agendum. Contra autem christianus ab illa regnandi, et in aliorum regna invadendi cupiditate per quam longissime abest; ut pote qui nec edilitatem, ait Tertullianus, hoc est, nullum magistratum, nullum publicum munus affectat. Aedilis autem, ut post Varronem annotat Festus, initio quidem dictus est, qui divinarum privatarumque aedium curam gerebat. Sed hoc nomen ad alios magistratus postea translatum est (Tertullian. [Col.0933C] Apologet. cap. 46, pag. 500; Varro, lib. IV, de ling. latin. § 14; Fest. lib. XX, de signific. Verbor. ad Verbum Aedilis) . Tum deinde Tertullianus, si de animi aequitate (nostri codices manu antiqua exarati, priscaeque editiones aequanimitate) hoc est, aequa sedati animi constitutione,

congrediar, ecce praesto nobis est Lycurgus, qui apocarteresim optavit, quod leges ejus Lacones emendassent (Tertullian. loc. cit.) , quemadmodum superius explicavimus. At christianus, uti ait auctor noster, etiam damnatus ab ethnicis suam propter religionem, tum servata semper eadem animi aequalitate, gratias agit, sicut postea ostendemus

(Infr. cap. 16, art. 3) .

Pergit idem ipse auctor noster: Si de fide, omnibus semper servanda, christianus cum ethnico componatur, [Col.0933D] Anaxagoras depositum negavit hospitibus. Nonne autem ibi alludit adscriptam a Plutarcho historiam Periclis, qui repetundarum, peculatus, atque pecuniae, quae apud Prytanas deposita fuerat, expensae accusatus, ut se purgaret, Anaxagoram trepidans ejecit ex urbe, misitque in exilium (Plutarch. in Vita Periclis, pag. 169, tom. I) . Verum christianus, uti adjecit Tertullianus, extra fidelis vocatur (Tertullian. ibid.) , id est, non solum suis christianis, sed etiam exteris quibuscunque 586 of 843 hominibus datam fidem praestat semper illibatam. Plura autem de deposito a christianis

1/4/2006 2:06 PM


587 of 843


Praeterea, si de simplicitate, ait Tertullianus, consistam, tanto magis in eam peccat gentilis, quanto magis christianus illam assequi conatur. Nam Aristoteles familiarem suum Hermiam turpiter loco excedere fecit (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500) . At Laertio si credimus, Hermias ille eunuchus fuit, et Atarnensium Rex Ἀταρνέων τύραννος (Laert. lib. V, in vit. Aristot., § 3) , ad quem cum Aristoteles venisset, illius amicitiam sibi ita conciliavit, ut impetraverit filiam ejus, sive concubinam, quam adamabat, dari sibi uxorem, sicut alibi a nobis annotatum (tom. I Apparat., pag. 1152) . In animi autem omnino [Col.0934B] grati testimonium Aristoteles fertur immolasse mulieri, ac in illius et Hermiae honorem scripsisse hymnum, propter quem impietatis accusatus est (Athen. lib. XV, Deipnos., cap. 16, pag. 696, Suid. ad v.) Sed quo haec pluribus testibus confirmantur, eo difficilius probatu cur et quomodo Hermias ab eo aut ex regno, vel ex hac vita ejectus sit. Aristocles enim, ejusdem Aristotelis discipulus, fatetur quidem illum multis calumniis lacessitum, quas confutare ibidem connititur (Aristocl. apud Euseb., lib. XIV Praepar. Evang., pag. 791 et seqq.) . At nimia haud dubie in magistrum suum animi propensione multa procul dubio dissimulare potuit. Quid igitur, si haec Aristoclis adulatio eo magis Tertulliano suspecta fuerit, quo certius aliunde didicerat laesum ab Aristotele etiam [Col.0934C] amicissimum sibi Hermiam. Nam illi opponit christianum hominem, qui nec inimicum suum laedit (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500, ibid. cap. 31 et 37) , ut divinis, quemadmodum saepius observatum est, obtemperet praeceptis, quibus jubetur nullum odisse, laedenti vicem non reddere, diligere inimicos, ac pro iis Deum precari. Pergit ille: Idem Aristoteles tam turpiter Alexandro regendo potius adulatur, quam Plato a Dionysio venditatur (Ib., c. 46, p. 500) . Quidam vero quibus obscurior haec phrasis visa est, ibi potitus pro potius legendum esse existimant. Sed frustra, et contra codicum omnium reclamationem. Quid enimvero si adverbium potius ab auctore nostro sumatur pro citius, prius, sive etiam magis, ita ut illius sensus sit: Aristoteles [Col.0934D] Alexandri Magni, sicuti nemo nescit, praeceptor, citius magisque turpiter ei adulatus est, quam nequiter Plato a Dionysio tyranno venditatus fuit. De Platonis autem venditione alibi disseruimus (tom. I Apparat., pag. 554, 620, 1144, et Dissert. in Lactant:, cap. 39, art. 10). Nec minus constat Aristotelem adulatum esse Alexandro, cujus ambitionem, ut alia vitia taceamus, non modo non repressit, sed fovit, et adulationis artificio emollivit ταύτην μὲν οὖν, ait Plutarchus, τὴν φιλοτιμίαν αὐτοῦ παραμυθούμενος (Plutarch. in Vit. Alexandr., pag. 668, tom. 1) .

Tum dehinc Tertullianus: Aristippus in purpura sub magna gravitatis specie nepotatur, id est, luxuriose et intemperanter vixit. Memoriae autem Laertius mandavit [Col.0935A] Dionysium jussisse, ut quodam in convivio singuli veste purpurea induti saltarent (Laert., lib. II in Vit. Aristip. § 78) : Quod quidem cum Plato recusasset, Aristippus veste hac prompte sumpta, coepit saltare, hosque quos Gregorius Nazianzenus, et Suidas Euripidis esse affirmant (Greg. Naz. carm. lamb. 18, pag. 209, Suid. ad v. Ἀρίστιππος) versus recitavit: . . . . Καὶ γὰρ ἐν βακχεύμασιν Ὁ νοῦς ὁ σόφρων οὐ διαφθαρήσεται. . . . Neque in sacris Liberi Sapientum pudica mens umquam corrumpitur.

1/4/2006 2:06 PM



Demum ille adjecit: Hippias dum civitati insidias disponit, occiditur: hoc pro suis, omni atrocitate dissipatis, nemo unquam tentavit christianus. Mirum sane quam corruptum sit

in manuscriptis codicibus Hippiae nomen. In duobus siquidem nostris antiquioribus legitur Icthidias, in duobus recentioribus Colbertinis Icthiclias, in quibusdam aliis Hidias, quod proprius accedit ad illud Hippias, in editis exhibitum. At de Hippia nostrum auctorem revera intelligendum esse confirmari sane potest his Ciceronis verbis: Nefarius

Hippias, Pisistrati filius, qui in Marathonia pugna cecidit, arma contra patriam ferens

(Cic., lib. IX ad Attic. epist. 12, pag. 306) . Plura autem de illo Herodotus, [Col.0935C] Pausanias, Suidas, et alii (Herodot., lib. I, § 61, lib. V, § 93 et seqq. Pausan., lib. I, pag. 20, Suid. ad v. Ἱππίας). Sed non adeo certum est hunc ipsum esse, de quo tanquam philosopho Tertullianus loquitur, nisi eum philosophiae operam dedisse probaveris. Alius ab eodem Suida memoratur Hippias Sophista et philosophus, Hehesidami discipulus, qui animum sua sorte contentum esse docebat. Nonne autem is est, qui a Cicerone, ut alibi diximus (tom. I Apparat., pag. 1222) , plurimum laudatus, gloriabatur nihil esse ulla in arte quod ipse nesciret? Sed si hic philosophus fuit, nobis certe neque Cicero, neque Suidas, qua morte obierit, indicarunt. Vero itaque similius pluribus haud dubie videbitur factum a Tertulliano de priore Hippia sermonem, nisi hujus philosophi [Col.0935D] nomen in ejus textu ab oscitantibus librariis fuerit corruptum. At certo certius est quod ille addidit nihil unquam contra patriam suam attentatum a christianis, tametsi omni atrocitate suppliciorum, sibi ob religionem suam inflictorum, dissipatis, seu laceratis et enecatis (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500) . A Christo namque edocti, columbarum simplicitatem imitabantur, neminemque laedentes, de omnibus studebant bene mereri, et iis etiam, qui illos tanta crudelitate trucidabant. Quis autem jam facile non cernit quam recte Tertullianus (Ibid.) post institutas inter philosophos gentiles et Christianos comparationes, his verbis concludat: [Col.0936A] Adeo quid (quaedam editiones: Quid adeo) simile, supple habent, philosophus et christianus? Graeciae, ubi potissimum philosophi floruerunt, et coeli, id est, veri Dei et Christi discipulus? Quid philosophus famae negotiator, sive gloriae animal, ut paulo ante dictum est, et Christianus vitae (editio Rigaltii et aliae deinceps salutis) negotiator? Quid philosophus verborum tantum, et christianus factorum operator? Quid Christianus rerum aedificator, et philosophus destructor? Quid philosophus amicus, Christianus inimicus erroris, commune habent? At Rigaltius propria auctoritate haec posteriora verba resecavit. Tum deinde in codicibus nostris ineditis, et editis vetustioribus: Quid veritatis interpolator, et integrator, et expressor, et furator ejus et custos. Rigaltius vero haec ita immutavit: [Col.0936B] interpolator erroris, et integrator veritatis; et furator ejus et custos? Sed quia emendatio illa nullius codicis fide nititur, ab illo haud dubie facta est; quoniam illa verba obscuriora, nec satis elegantia videbantur. Quid tamen prohibet quominus qualia in codicibus nostris descripta sunt, genuina esse dicantur, hicque sit eorum sensus: Philosophus est veritatis, in sacra nostra Scriptura traditae, interpolator, quia errores suos interponendo, novam ei formam dedit: est etiam furator, quandoquidem, ut saepius diximus, plura ex illa decerpsit, ac corrupit. Christianus autem veritatis est integrator, et expressor et custos; quia illam integram exhibet, exprimit, et custodit. Neque porro Rigaltius ibi manus suas continuit, sed abstulit adhuc haec subsequentia verba: [Col.0936C] Antiquior omnibus veritas, ni fallor. Quo autem jure 588 of 843 haec dempserit, ex audacioribus aliis ejus correctionibus satis intelligitur. Nobis porro

1/4/2006 2:06 PM


589 of 843


CAPUT XIV. De Christianorum jejuniis, poenitentiae operibus,

precibus, et solemni diei dominicae festo, ac quanta in iis omnibus illorum et gentilium differentia.

ARTICULUS PRIMUS. Quam longa et horrida fuerint jejunia

Christianorum: quantum ab hac abstinentiae severitate abessent convivia et coenae Megarensium, tribuum, curiarum, ac decuriarum, Herculanarum decimarum, polluctorum, Apaturiorum, Dionysiorum, Atticorum mysteriorum, Serapicarum coenarum, ubi de sparteolis et infamibus parasitis. [Col.0936D] Caeteras inter Christianorum virtutes maxime emicuit tam sedula, quam dura jejuniorum observandorum cura et sollicitudo, qua non minus, quam aliis virtutibus, ab ethnicis discrepabant. Saepe enim saepius ac publicis in calamitatibus, divinam misericordiam non pro se tantum, sed suis etiam pro inimicis, [Col.0937A] non perfunctoria, sed durissima rigidioris jejunii observatione exorare conabantur. Audias velim ipsummet Tertullianum: Nos, inquit, jejuniis aridi, hoc est, confecti et arefacti, quippe qui non aliis cibis quam aridis tum vescimur. Nam ille alibi seras, ait, vel aridas escas, ac paulo explicatius, xerophagias observamus, siccantes cibum ab omni carne, omni jurulentia, et

avidioribus quibusque pomis, ne quid vinositatis vel edamus, vel potemus, lavacri quoque abstinentiam congruentem arido victui (Tertullian. Apologet., cap. 40, pag. 478; libr. de Jejuniis, cap. 1 et cap. 13) .

Quis autem aridus ille cibus, et quae esca arida sit, si ab Epiphanio postules, tibi respondebit non aliam esse, nisi panem, sal et aquam. Per totos autem [Col.0937B] illos jejunationum, uti ille loquitur, et xerophagiarum dies fas Christianis non erat hosce cibos, quantumvis parum esculentos et suaves, quovis diei tempore praegustare (Epiphan. Exposit. fid., § 22, pag. 1015) ; sed ab omni, ait adhuc Auctor noster, vitae fruge, seu quocumque cibo dilati (Tertullian. Apologet., cap. 40, pag. 487) , hunc nonnisi sero ac sub noctis initium sumebant. Neque horum verborum haec nostra est explicatio, sed ipsius, qui alibi apertissime dixit: Abstinentes ab eis, quae tamen, quemadmodum haeretici quidam, non rejicimus, sed differimus (Idem, lib. de Jejun., cap. 15) , atque ita jejunia nostra in vesperum producimus. Quinimo Christus, teste Eusebio, sectatores suos docuerat ad multos dies cibo et vino lubentissime abstinere, durum ac severum 1/4/2006 2:06 PM



corporis vires? Verum ab hac Christianorum frugalitate, ciborum abstinentia et jejuniis plane penitusque dissidebant coenae ethnicorum, profusis sumptibus apparatae, immoderata convivia, compotationes, comessationes, helluationes. Primum enim Megarensium intemperantia, ait Tertullianus plane redarguitur hoc Diogenis [Col.0937D] dicto: Megarenses obsonant, quasi crastina die morituri; aedificant vero, quasi nunquam morituri (Ibid. cap. 39, pag. 473). Sed si Laertio fidem habeas, Agrigentinos Empedocles (Laert., lib. VIII, in Vit. Empedoc., § 33); si Aeliano, hos ipsos Plato (Aelian., lib. XII Var. Histor., cap. 28) ; si Plutarcho, Rhodios Stratonicus hoc convicio verberavit (Plutarch. de Cupidit. divit. pag. 525, tom. II). At illud a pluribus, et de pluribus dici ac repeti potuisse quis inficiabitur? Quicumque porro fuerint hi populi, a Christianorum sobrietate et jejuniis perquam maxime alieni erant. At non de illis procul dubio, sed de pluribus aliis hoc Auctor noster subjunxit: Tot tribubus et curiis et [Col.0938A] decuriis ructantibus (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag 473) , videlicet cibum potumque nimium, qui non potuerat in stomacho digeri, exhalantibus, acescit aer. Sed numquid, inquies, id sine magna hyperbole ab ipso scribi potuit? Quid autem, amabo te, vetat quominus id dici possit de publicis conviviis, quae in magnis quorumdam dierum, ac praesertim imperatorum solemnitatibus in foro, plateis publicis, vicis, et urbium compitis instrui solebant? Tunc enim singulae, ac totae urbes exhibebant, ut infra videbimus, tabernarum et popinarum speciem. Quid ergo mirum si tanta multitudine hominum, cibos indigestos et immoderate sumptos exhalantium, ructibus aer acesceret? Turnebus itaque nomine curiis frustra designari putabat ea convivia, quae in ipsa curia a Curialibus [Col.0938B] dabantur (Turneb., lib. XII Advers., cap. 13). Nam Tertullianus de illis publicis conviviis haud dubie intelligendus est. Tum ille postea: Saliis, inquit, de quibus nos alibi egimus, coenaturis creditor erit necessarius (Tertullian. loc. cit.) ; quia nullus par erat impensas illorum derepente solvendo. Si tamen nobis non credas (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 20, art. 3) , idque tibi velis probari, audi haec Festi verba: Salios a saltando dictos, quibus per omnes dies,

ubicumque manent, quia amplae ponuntur coenae, si quae aliae magnae sunt, saliares appellantur (Fest. ad v. Salii) . Quocirca canebat Horatius:

Nunc est bibendum, nunc pede libero Pulsanda tellus, nunc saliaribus Ornare pulvinar deorum [Col.0938C] Tempus erat dapibus, sodales. (Horat. lib. I, od. 27.) Dapes quippe saliares vocat opimas, exquisitissimas, magnisque sumptibus comparatas, quibus onerabatur pulvinar deorum, et posthaec a Saliis vorabantur. Eam sane ob caussam Claudius imperator, uti narrat Suetonius: Ictus nidore prandii quod in

proxima Martis aede apparabatur, deserto tribunali, descendit ad sacerdotes, unaque discubuit (Sueton. in Vit. Claudii, § 33) . Apuleius vero ait equum suum tanta hordei copia saturatum fuisse, ut saliares se coenasse crederet (Apuleii, Metamorph. lib. IV, post med.).

Salii autem erant sacerdotes Herculis, de quo Tertullianus haec subnectit: Herculanarum decimarum, et polluctorum (manuscripti codices pollinctorum) [Col.0938D] sumptus 590 of 843 tabularii (iidem editi, et alii non editi codices stabularii) supputabant (Tertullian.

1/4/2006 2:06 PM


591 of 843


Huc venisse jam opus est quantum potest Uti decumam partem Herculi polluceam. (Plaut. Stich. act. II, scen. 1, v. 80.) Gentiles enim decimam bonorum suorum partem, uti Auctor noster superius dixerat, Herculi consecrabant, imponebantque in ejus aram, ac postea splendide [Col.0939A] epulabantur. Unde idem Plautus: Obsonate, inquit, pollucibiliter (Idem, Mustellar. act. II, scen. 4, v. 11). Festus vero: Pollucere merces . . . . . far, polenta, vinum. Herculi autem omnia esculenta pollucebant (Fest. ad v. Pollucere), sive decimam partem offerebant. De illa autem Herculis decima, sacrificio, et epulo videsis Varronem, Plutarchum, Macrobium, qui et pollucibilem coenam appellat (Varr., lib. V, de Ling. lat., pag. 58; Plutarch. Quaest. Roman., pag. 267; Macrob., lib. III Saturnal., cap. 12, 15 et 17) . Quantis porro sumptibus pararetur, tabularii supputabunt, qui videlicet civitatum et provinciarum rationes computabant, uti liquet ex codice Theodosiano, ubi unus est de tabulariis titulus. Auctor itaque noster significat tantos fuisse harum coenarum sumptus, ut [Col.0939B] soli publici tabularii, computandis maximis expensarum summis assuefacti, illos numerare vix possent. Potior igitur est haec lectio, quam stabularii, hoc est, caupones et tabernarii, qui in cauponis suis sumptus, sive magnos sive parvos, ab epulantibus factos, computare facilius consueverant. Prosequitur Tertullianus: Apaturiis, Dionysiis, mysteriis Atticis coquorum delectus indicitur (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 473) . Ἀπατάρια autem solemnis dies festus erat, qui ab Atheniensibus quotannis mense octobri per tres dies celebrabatur. Primo autem die, tribules sive sodales huic solemnitati adscripti simul opipare coenabant. Secundo die, sacrificabant Jovi et Minervae. Tertia tandem die, pueros et puellas in curiis inscribebant. Memoriae [Col.0939C] autem Herodotus prodidit Homerum, ad hanc coenam a sodalibus invitatum, mensis revera accubuisse. Sed alibi idem historicus hujus festi adhuc meminit (Herodot. in Vit. Homer., § 29 et seqq., ac lib. I, § 147) , de quo praeterea Pollux, Suidas, Petrus Castellanus, Joannes Fasoldus, atque in primis Joannes Meursius (Poll. lib. VI, Suid. Castellan. Fasold. de Fest. graec.; Meurs., Graeciae feria, ad v. ἀπατούρια). Dionysia, seu διονύσια festa erant ab Atticis, mense octavo, in Dionysi, seu Bacchi, honorem celebrata, quae et Bacchanalia cognominabantur. Haec autem Dionysia et Attica mysteria nuncupavit Tertullianus; ut significaret eadem esse festa quibus Athenienses coenas apparabant, tanta copia ciborum delicatissimorum, ut ad hos conficiendos coqui peritiores seligerentur. [Col.0939D] Ad Romanos autem, Serapidis festa pari sane vel majori etiam coenantium intemperantia celebrantes, sic revertitur: Ad fumum coenae Serapicae sparteoli excitabuntur (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 473) . Sparteoli autem quoddam genus erat militum, qui Romae in urbis tutelam, ut ait vetus Juvenalis interpres, cum hamis et aqua, quibus ignes restinguerent, vigilias agebant (Juvenal. satir. 14, v. 313) . Sic vero cognominabantur a tunicis et calceamentis, sicut nonnullis visum, vel potius a vasis sparteis, quibus aquam ferebant. At Suetonius, si Casaubono fides, ilios ab Augusto imperatore institutos hisce verbis declaravit: Adversus incendia excubias nocturnas vigilesque commentus [Col.0940A] est (Sueton., lib. II, in Vit. August. § 30) . Quis vero facile non intelligat Tertullianum de his agere, qui, cum plebeii vilesque homines essent, noctuque per urbem ambularent, ad fumum coenae opiparae festo Serapidis instructae

1/4/2006 2:06 PM


592 of 843


Sparteolis pejores procul dubio erant parasiti, omnium mensarum turpissimi asseclae, qui affectant, inquit Auctor noster, ad gloriam famulandae libertatis sub auctoramento (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 475) , id est, quemadmodum ex Cicerone, Suetonio [Col.0940B] aliisque colligitur, quasi stipendio, pretio et mercede ventris inter contumelias saginandi (Cicer., lib. I de Offic. pag. 372, lin. 3; Sueton. lib. III in Vit. Tiber., § 7). Alio autem in libro eos vocat ventris operarios, quos patientia a diabolo inspirata contumeliosis patronis subjectione libertatis addicit (Tertullian., lib. de Patient. sub fin., cap. 16) . Sed hanc ignavissimorum hominum gentem prae caeteris graphice Terentius depingit, quem si adire te non pigeat, quod in Tertulliani verbis obscurum invenies, explicatum habebis (Terent. Eunuch. act. II, scen. 2) . Ab his utique omnibus adeo intemperatis ac libidinosis ethnicorum coenis et conviviis penitus abhorrebant Christiani, qui corpus suum tam longis durisque, sicut diximus, jejuniis macerabant, et quorum [Col.0940C] coena omnino frugalis et modestissima erat, uti postea ostendemus.

ARTICULUS II. Quam diversa fuerunt poenitentialia Christianorum

ac gentilium opera, quibus illi coelum invidia utndevnt, tundebent, hi vero impiis superstitionibus verum Deum semper irritabant. Satis Christianis non fuit non solum publicis in calamitatibus, sed alis aliis etiam diebus tam severa austeraque jejuniorum observatione iram Dei placare; sed in sacco etiam, ait Tertullianus, et cinere voluntantes (male in duobus antiquioribus codicibus nostris volvitantes, littera i praepostere addita), invidia coelum tundimus (Tertullian. Apologet., cap. 40, pag. 487) . Tum itaque Deum exoraturi, sese volutabant in [Col.0940D] sacco et cinere, non secus atque alii, qui publicam ob scelus grave aliquod in Ecclesiis poenitentiam agebant. Horum enimvero disciplina, sicut alibi Auctor noster tradidit, de

ipso habitu, atque victu, mandat sacco et cineri incubare, corpus sordibus obscurare, animum moeroribus dejicere (Idem, lib. de Poenit., cap. 9) . Et paulo post: Extra laetitiam oportet diversari, in asperitudine sacci, et horrore cineris, et oris de jejunio vanitate (Idem, ibid., cap. 11) . Et certe Cyprianus lapsos ad poenitentiam his verbis adhortatur:

Orare oportet impensius et rogare, diem luctu transigere, vigiliis noctes ac fletibus ducere, tempus omne lacrymosis lamentationibus occupare, strate [Col.0941A] solo adhaerere, cineri, cilicio (alias in cinere et cilicio), et sordibus volutari (Cyprian., lib. de Laps., sub fin.). At non solum criminis alicujus reos, sed alios quoque hujuscemodi poenitentiam egisse patet ex una Celerini edita inter Cyprianicas epistola, qua lapsae sororis suae crimen sic se deflere testificatur: Pro cujus factis ego in laetitia Paschae

flens, die ac nocte in cilicio et cinere lacrymabundus dies exegi, et exigo usque in hodiernum (Idem. epist. 21) .

Caeteri itaque Christiani, etsi nullius sceleris conscii, publicorum tamen poenitentium actibus atque habitu, invidia, inquit Tertullianus, coelum tundebant (Tertull. Apologet.

1/4/2006 2:06 PM


593 of 843


Domine, sanguinem nostrum de incolis terrae? (Idem, lib. de Orat., cap. 5.) Illorum etiam cicatrices vocat invidiosas apud Christum, quia vicisse cupierunt (Idem, lib. de Pudicit., in fin.). Quin etiam de semetipso similiter dixit: Malo invidiam ei, Deo videlicet, facere per voluntatem ipsius pereundo, quam bilem, per meam eradendo (Idem, lib. de Fug. in persec., cap. 10). Quid plura? Statius ubi mortem patris deplorat, haec cecinit: [Col.0941C] Major certe alios superos et tartara pulsem Invidia. (Stat. lib. IX Sylvar. in patris Epiced. Rursum autem in filii Epicedio: . . . . . Nonne horridus ipsos Invidia superos injustaque tartara pulsem? Nonne gemam te, chare puer? (Ibid.) At sane constat nomen invidiae iis omnibus in locis non communi illius significatu accipi pro odio et malevolentia, aut de prosperis cujuspiam rebus dolore. Nam ista in Deum nec cadunt, nec iis tangitur, aut excitatur ad misericordiam. Et certe Cicero fatetur ambiguum esse nomen invidiae: Quod verbum, inquit, ductum est a nimis intuendo fortunam

alterius, ut est in Menalippo:

[Col.0941D] Florem quisnam liberum invidit meum?

Male latine videtur, sed praeclare Actius: ut enim videre, sic invidere florem rectius, quam flori dicitur. Nos consuetudine prohibemur: poeta jus suum tenuit, et dixit audacius

(Cicer., lib. III Tuscul., pag. 151, lin. 10) . Quid ergo si Tertullianus nomen invidiae eodem, atque Actius, sensu acceperit, pro intuitu, visu et aspectu miseri status et habitus poenitentium christianorum, qui eo divinam misericordiam tangere, ac commovere connitebantur (Tertullian, Apologet., cap. 40, pag. 487) ? Negare autem non possumus ab ethnicis quoque acta quaedam in publicis calamitatibus poenitentiae [Col.0942A] opera, quibus deos suos flectere, et illos sedari posse arbitrabantur. Tum enim aquilicia, nudipedalia, populo denuntiabant, deponebant magistratus et dignitatum suarum insignia, aliaque agebant, de quibus omnibus infra agemus (Infr., cap. 23, art. 4) . Sed factitium Jovem, aliosque qui dii non erant, perperam invocabant et precabantur. Verum etenim Deum impiis illis actibus et superstitionibus irritantes, nihil procul dubio ab eo, sicut nec a falsis diis suis, poterant impetrare.

ARTICULUS III. Quo Christiani modo Deum precarentur sine

monitore, expansis ad coelum manibus, capite nudo, anima innocente, atque ad orientem conversi, quamque dissimili ratione ethnici deos suos, ac Persae solem adorarent. [Col.0942B] Christiani his, quae retulimus, horridis poenitentiae laboribus, non solum publicarum calamitatum tempore, sed singulis etiam, et statis praesertim diebus, Deum 1/4/2006 2:06 PM


594 of 843


Hinc tibi vota patrum credi, generosaque pubes Te monitore regi, mores et facta priorum Dicere. (Stat., lib. V Sylv., v. 488.) [Col.0942C] Sed ibi non agitur de ullis precibus monitore aliquo praeeunte recitatis. Ad eas autem propius accedit his Plinius verbis: Vidimus certis precationibus obsecrasse

summos magistratus: et ne quid verborum praetereatur, aut praeposterum dicatur, de scripto praeire aliquem, rursusque alium custodem dari qui attendat, alium vero praeponi qui faveri linguis, id est tacere, jubeat (Plin., lib. XXVIII natur. Hist., cap. 2, pag. 556) . Si

quis tamen objiciat hic de praestigiis, tumque praenuntiatis vocibus sermonem institui, is certe negare nequibit Plutarchum de solemnibus gentilium precationibus loqui, ubi monitos nos facit a Numa Pompilio praeceptum fuisse, ut cum magistratus et sacerdotes aliquid rei divinae faciunt, antecedat praeco, ac magna voce clamet: Hoc age: ὁ κήρυξ πρόεισι μεγαλῃ [Col.0942D] φωνῇ, ὃκ ἄγε (Plutarch., tom. I, in Vita Coriol., pag. 225) . Jubebat autem ea voce, inquit, omnes rebus divinis esse intentos, nec ullo opere aut negotio interpellari. Huc accedit Juvenalis qui de foemina Janum Vestamque, ut Pollio vinceret, rogante haec cecinit: . . . Stetit ante aram, nec turpe putavit Pro cithara velare caput, dictataque verba Protulit, ut mos est. (Juvenal. Satir. 6, post med.) Adi, si vacat et lubet, Brissonium in suo de Formulis libro (Brisson., lib. II de Form., pag. 68). Verum Christiani talem non admittebant monitorem; quandoquidem non ore tantum et labiis, sed de pectore, [Col.0943A] atque intimo sinceroque cordis affectu Deum precabantur. Praeterea orabant coelum suspicientes et manibus, inquit Tertullianus, expansis, vel quemadmodum alio in libro loquitur: Nos vero non attollimus tantum, sed etiam expandimus e Dominica passione modulatum (Tertullian. Apologet., cap. 30, pag. 441; idem, lib. de Orat., cap. 11) , hoc est, in Christi cruci affixi modum ac formam. De hoc autem precandi more alibi disseruimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 12, art. 3) . At quia ethnici etiam eodem modo deos suos, sicut adhuc ostendimus, precari solebant; ideo Auctor noster post haec verba, expansis manibus, adjecit, quia innocuis (Tert. Apologet., loc. cit.) . Gentiles enim manus impietatis, idololatriae, aliisque criminibus [Col.0943B] pollutas; Christiani vero suas non minus, quam pectus et animum, mundas plane et puras ad coelum precando tollebant. Quinetiam ipsi insuper orabant capite nudo, ait adhuc Tertullianus, quia non erubescimus (Ibid.). Ibi autem illos opponit adhuc gentilibus, quibus velato capite orare ac sacrificare mos erat. Audi, quaeso, de hoc ritu Virgilii carmina:

Quin ubi transmissae fuerint trans aequora classes, Et positis aris, jam vota in littore solves, Purpureo velare comas adopertus amictu, Ne qua inter sanctos ignes in honore deorum Hostilis facies occurrat, et omnia turbet. Hunc socii morem sacrorum, hunc ipse teneto, Hac casti maneant in relligione nepotes. (Virgil. lib. III Aeneid., v. 403 et seqq.) Quos quidem in versus haec Servius observat: Sane [Col.0943C] sciendum sacrificantes

1/4/2006 2:06 PM


595 of 843


observabant. At de illo plura Brissonius, quem adire poteris (Brisson., lib. I de Form., pag. 140 et seqq.) . Christiani itaque e contrario orabant nudo capite, quia dictum ab Apostolo noverant: Omnis vir orans aut prophetans velato capite, deturpat caput suum (Paul. I ad Corinth., cap. 11, v. 4). At cur Tertullianus, [Col.0943D] inquiet aliquis, non hanc Apostoli attulit rationem, sed quia, uti ait, non erubescimus? Nos itaque huic respondebimus hanc ab eo datam videri, quia ad propositum suum maxime conducebat. Christianos enimvero gentilibus ibi, ut diximus, opponit. At hi, sicut ibidem subjecit, falsis diis sacrificando, quemadmodum precando, afferebant post omnia inquinamenta etiam conscientiam spurcam (Tertull. Apologet., cap. 30, pag. 443, 445) , et omni scelerum genere coinquinatam, ob quam si quid pudoris reliquum eis fuisset, perpetuo debebant rubore suffundi. Contra vero Christiani Deo suo omnipotenti offerebant orationem de carne pudica, sicut paulo ante notabamus (art. sup.), de anima innocenti, de Spiritu Sancto profectam [Col.0944A] (Tert. ib.), quomodo a nobis in superioribus dissertationibus fusius explicatum fuit (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 12, art. 2, et in Lactant., cap. 33, art. 1). Tantum itaque abest ut Christiani sic Deum precantes erubescerent; quinimo: Nos ad Deum expansos, ait Auctor noster, ungulae fodiant, cruces suspendant, ignes

lambant, gladii guttura detruncent, bestiae insiliant: paratus est ad omne supplicium ipse habitus orantis christiani (Tertulliam. Apologet. loc. cit.) ; qui nec religionem suam profiteri, nec Deum precari erubescebat. At non tantum capite nudo, sed prostrato etiam

corpore, sicut alia in dissertatione ostendimus (Dissertat. in Arnob., cap. 8, art. 2) , palam et publicis in synaxibus preces suas fundebant. Ad haec vero hi ad orientem, aut quemadmodum [Col.0944B] Tertullianus loquitur, ad orientis regionem conversi, Deum precabantur (Tertullian. Apologet., cap. 16, pag. 369) . Neque mos ille, de quo alibi disputavimus (tom. I Apparat., lib. III, dissert. 2, cap. 8, art. 7, pag. 1040), incognitus fuit ethnicis, qui solebant eodem quoque modo, sed plane penitusque perverso precari. Quamobrem Auctor noster illos ipsos hisce verbis compellat: Plerique vestrum affectatione aliquando et coelestia adorandi, ad solis ortum labia vibratis (Tertullian. loc. cit.) . Eadem ille in primo ad Nationes libro repetit (lib. I, cap. 13, pag. 579). Testem hujus moris si requiras, Virgilium audire poteris, haec de Aenea canentem: Surgit, et aetherei spectans orientia Solis Lumina, rite cavis undam de flumine palmis Sustulit, et tales effundit ad aethera voces. [Col.0944C] (Virgil. lib. VIII Aeneid., v. 68 et seqq.) Et alio in libro de aliis sacrificia facientibus: Illi ad surgentem conversi lumina Solem, Dant fruges manibus salsas, et tempora ferro Summa notant pecudum, paterisque altaria libant. (Ibid. lib. XII, v. 72 et seqq.) Servius autem in hos ultimos versus illud animadvertit: Non utique nunc surgentem

solem dixit; jamdudum enim dies erat: sed disciplinam caeremoniarum secutus est, ut orientem spectare diceret eum qui esset precaturus (Serv., pag. 676). Quamobrem Latinus Pacatus initio panegyrici, quem Theodosio, eoque praesente, pronuntiavit:

Divinis rebus operantes, in eam coeli plagam ora convertimus, a qua lucis exordium est

1/4/2006 2:06 PM


596 of 843


At tametsi fuerit communis ille christianorum gentiliumque ritus, aliis tamen rationibus hi deos suos, illi vero Deum unum et verum ad orientem conversi orabant; gentiles enim, ut notat Tertullianus, affectatione profecto pessima aliquando etiam coelestia adorandi (Tertullian. Apologet., cap. 16, pag. 371, et lib. I ad Nation., cap. 13, pag. 579) . Res igitur caelestes, stellas, nimirum, ac planetas cum adorarent, deosque esse opinarentur, idcirco ad solem, illorum [Col.0945A] omnium maximum et primarium, orantes sese convertebant. At Christiani longe diversis rationibus hunc in modum precabantur; ac potissimum quia ad paradisum, unde ejecti fuerunt, et ad solem justitiae Christum Dominum respicere debebant. Alias vero plures ex variis scriptoribus cardinalis Bona retulit, quas in ejus libris legere promptum est, nec huc congerere necessarium (Bona, de divin. Psalm. cap. 6, § 3, pag. 177) . Verumtamen Origenes, sicuti alibi observavimus (tom. I Apparat., pag. 1040), ingenue fatetur hujus ritus satis validam rationem non posse proferri. Nemini tamen facile persuadebitur illum a Christianis nullam ob causam receptum, qui ita publico et unanimi omnium consensu observabatur, ut [Col.0945B] nec ipsismet ethnicis incompertus fuerit. Nam hinc quidam ex illis suspicabantur corporeum solem, sicut ait Auctor noster, Christianorum Deum esse, et ab illis adorari. Sed absurda haec calumnia paucis hisce verbis ab eo contunditur: Ad Persas si forte deputabimur, licet solem, non in linteo depictum, adoremus, habentes ipsum ubique in suo clypeo (Tertullian. Apologet., cap. 16, pag. 369) . Constat autem Persas coluisse solem, quem pro vero Deo habebant. Testes enimvero hujus impietatis sunt Herodotus, Strabo, Justinus historicus, et alii complures, quos quidem, ne ab aliis saepius actum agamus, non censuimus esse appellandos (Herodot., lib. I, § 131; Strab., lib. XV Geogr., pag. 732; Justin., lib. I Histor., cap. 10) . Mirum itaque nulli videri debet si hi solis cultores [Col.0945C] illum in clypeo depictum haberent; quandoquidem milites suis in clypeis depictas vel sculptas imagines deferre consueverant. Quinimo si Plinio credimus, inde derivatum est illud clypei nomen. Addit vero: Origo plena virtutis faciem reddi in scuto cujusque, qui fuerit

usus illo. Poeni ex auro factitavere, et clypeos et imagines secumque in castris tulere

(Plin., lib. XXXV Hist. natur., cap. 3, pag. 177) . Cui vero ignota sunt ea, quae Homerus de Achillis, et Virgilius de Aeneae clypeis graeco latinoque carmine cecinerunt? (Homer. Iliad. XVIII, v. 478, et seqq.; Virgil. lib. VIII Aeneid., v. 925 et seqq.) . Pari itaque ratione Persae in clypeo gestabant effigiem solis, quem maximum deum esse arbitrabantur. Esto, inquies, ac cedo hunc fuisse revera Persarum morem. Sed quomodo inde colligi potest quis [Col.0945D] verus sit Tertulliani sensus? Nonnulli quidem ejus verba sic interpretantur: Persae in linteo pingunt solem, quem Christiani habent in clypeo suo, id est, in illo qui mundi oculus et instar clypei est, aut sicut alii volunt, vultum solis tanquam in clypeo cernunt. Sed haec magis utique subtilis, quam solida explicatio nunquam dubio procul in mentem Tertulliani venerat. Simplicior autem, ut ex observatis liquet, videtur esse hic illius sensus: Ethnici falso putabant solem a Christianis, quemadmodum a Persis adorari. Nam hi in clypeis suis effictam et repraesentatam solis dei sui imaginem ubique habebant, Christiani vero ne quidem in linteo ullibi depictam.

1/4/2006 2:06 PM


597 of 843


[Col.0946A] Alius sane nec minor profecto error erat gentilium, qui adhuc opinabantur solem ideo a Christianis tanquam Deum coli, quia dominicum diem, ab illis Soli dicatum, hi cum laetitia agerent. Quamobrem Tertullianus eos sic refellit et exagitat: Aeque si diem solis, id est, dominicum, laetitiae indulgemus, alia longe ratione, quam religione sive cultu Solis (Tertullian. Apologet., cap. 16, pag. 371) . Tacet quidem ille, quae ea sit alia ratio cur eum diem laeti atque [Col.0946B] adeo festum celebrarent. Sed illam nobis reddidit Barnabas: Idcirco diem octavum, inquit, id est, dominicum in laetitia agimus, in quo et Jesus resurrexit a mortuis, et cum apparuisset, ascendit ad coelos (Barnab. epist., § 15, pag. 16). Quod quidem pulchre confirmat Justinus martyr, qui idcirco non secus ac Barnabas et Tertullianus noster aperte declarat hunc diem solis appellatum, quo Christiani congregari solebant: τῇ τοῦ ἡλίου λεγομένῃ ἡμέρᾳ, die quae solis vocatur (Justin. Apolog. 1) . Eodem quoque nomine nuncupatur in variis Constantini Magni, Valentiniani junioris, et Theodosii legibus, in quas Gothofredus plura in rem nostrm aliique alibi observarunt (Cod. Theodos., leg. 1 et 2 de feriis, pag. 118 et seq.) Aliquando etiam dies dominicus, vel dominica [Col.0946C] solemnia, vel simpliciter dominicum cognominabatur. Scriptum quippe Tertullianus noster reliquit: Quomodo dominica solemnia celebrabimus (Tertull., lib. de Fuga, cap. ultim.) Cyprianus vero in sua ad presbyteros, diaconos et universam plebem epistola scripsit: Dominico interim legit nobis, id est, auspicatus est pacem, dum dedicat lectionem (Cyprian., epist. 38, pag. 57). Quae est autem, obsecro te, ea lectio, nisi illa, quae in publicis Christianorum coetibus, uti in sequenti capite dicemus, fieri consueverat. Si quid vero clarius desiderabis, audias velim Eusebium, qui memoriae prodidit hunc diei dominici solemni ritu celebrandi morem a Christo Domino manasse: Ἐφ᾽ ἑκάστης ἑβδομάδος τὴν κυριακὴν χρηματίζουσαν ἡμέραν ἑορτὴν ἄγειν ἐπὶ ταυτὸ συνιόντας παραδέδωκε, καὶ αὐτὰ σώματα πιαίνειν, τὰς δὲ ψυχὰς ἐνθέοις παιδεύμασιν [Col.0946D] ἀναζωπυρεῖν παρεσκεύασε.

Praecepit ut singulis septimanis in unum convenientes, dominicum diem festum agerent, nec corpora sua saginarent, sed animos divinis praeceptionibus refocillarent (Euseb.

orat. de laud. Constantin., cap. 17, pag. 664) . Atque ita Valesius hunc Eusebii locum interpretatur, qui ante verbum πιαίνειν particulam οὐ librarii incuria omissam fuisse non dubitat, quia τὸ πιαίνειν non convenit christianis. Postea vero Epiphanius de eadem dominicae diei celebritate haec scriptis tradidit: Τὰς κυριακὰς ἁπάσας τρυφερὰς ἡγεῖται ἡ ἁγία αὐτῆ καθολικὴ Ἐκκλησία, καὶ συνάξεις ἀφ᾽ ἕωθεν ἐπιτελεῖ, οὐ νηστεύει. Dominicas

omnes festas hilaresque catholica sanxit Ecclesia, ac solemnes conventus matutinis [Col.0947A] horis indicit, nec ulla jejunia celebrat (Epiphan. Exposit. fid., § 22, pag. 105) . Alibi autem nos admonet hunc morem ab apostolis proficisci (Idem, Haeres. Arii, § 6, pag. 910). Plura in hanc rem, quae omnibus nota est, accumulare nihil plane opus est. Sufficit enim omnibus probasse hunc diem in Christi, a mortuis hoc ipso die excitati, honorem jure merito fuisse institutum.

Quapropter sic pergit Tertullianus: Secundo loco ab eis sumus, qui diem Saturni otio et victui decernunt, exorbitantes et ipsi a Judaico more, quem ignorant (Tertullian. Apologet., cap. 15, pag. 357) . Sed haec uberius clariusque alibi exposuit, ubi gentiles hisce verbis affatur: Vos certe estis, qui etiam in laterculum septem dierum solem recepistis, et ex diebus ipsum [Col.0947B] praelegistis, quo die lavacrum subtrahatis, aut

in vesperam differatis, aut otium, aut prandium curetis. Quod quidem facitis exorbitantes

1/4/2006 2:06 PM


598 of 843


orationes littorales (Philo Jud. in Flaccum, pag. 992, D) . Si enim haec a Tertulliano

scripta sunt, quid iis significetur dictu adhuc difficilius, nec ullus ea in notis suis explicare tentavit. Numquid autem Auctor noster ad quasdam [Col.0947C] Judaeorum preces collineavit, quas Judaei ad fluviorum aut fontium littora fundere solebant, antequam eorum aquis abluerentur? Castigat autem gentiles, qui Christianis vitio vertebant, quod diem dominicum festum agerent. Non longe enim hi recedebant ab sabbatis Judaeorum, et ritu ipsorummet gentilium, qui soli etiam unum hebdomadae diem nuncupaverant. Praeterea singuli, ut scribit Philo Judaeus, populi et nationes tametsi suis propriis et diversis legibus viverent, nullus tamen erat, qui τὴν ἱερὰν ἐκείνην ἑβδόμην οὐκ ἐκτετίμηκεν, ἄνεσιν πόνων καὶ ῥαστώνην αὐτῷ τε καὶ τοῖς πλησιάζουσιν, οὐκ ἐλευθέροις μόνον, ἀλλὰ καὶ δὲ δούλοις· μᾶλλον δὲ ὑποζυγίοις διδούς: Sacrum illum diem per

singulas hebdomadas recurrentem non honoraret, remissionem laborum feriasque afferentem patrifamilias cum [Col.0947D] domesticis non ingenius tantum, verum etiam mancipiis, et jumentis insuper (Phil., lib. I de Vita Moys., post init., pag. 657) . Alterum

ejusdem gentis testem habemus Josephum, qui similiter edixit: Οὐδ᾽ ἔστιν πόλις ἑλλήνων, οὐδὲ βάρβαρος, οὐδὲ ἓν ἔθνος, ἔνθα μὴ τὸ τῆς ἑβδομάδος, ἣν ἀργοῦμεν ἡμεῖς, τὸ ἔθος ωὐ διαπεφοίτηκεν, καὶ αἱ νηστεῖαι, καὶ λύχνων ἀνακαύσεις. Nulla est civitas

Graecorum aut barbarorum, nec ulla gens, ad quam septimanae, in qua vacamus, consuetudo non pervenerit, jejuniaque ac candelabra accensa (Joseph., lib. II contr.

Appion., pag. 1081). Denique alibi observavimus (tom. I Apparat., lib. III, dissert. 2, cap. 16, art. 1, pag. 1117) a Clemente Alexandrino et Eusebio variis scriptorum testimoniis probari septimum [Col.0948A] hebdomadae diem Judaeis et Graecis fuisse sacrum. Certum itaque ex hactenus dictis unicuique esse debet, primo Christianos longe alia ratione, et alio ritu diem solis sive dominicum celebrasse, quam Judaeos ac gentiles, de quibus Lactantius, quidquid nonnulli dixerint, etiam loquitur. Secundo, eosdem Christianos per hunc diem indulsisse laetitiae, nimirum spiritali; quia omnes undique, ut ex Justino martyre alibi annotavimus (Ibid., pag. 23), in eumdem locum confluebant, sacramque suam, eo quo diximus modo, agebant synaxim. Sed plura de illa noster Tertullianus tradidit, quae nunc enucleanda sunt.

CAPUT XV. De sacris Christianorum synaxibus.

ARTICULUS PRIMUS. Quam ob caussam Christiani sacros coetus

inirent; de fusis ibi precibus, ac potissimum pro mora finis; de sacrarum Scripturarum lectione, et cohortationibus; de praesidibus, probatis, senioribus, et honorem nullo pretio, sed testimonio

1/4/2006 2:06 PM


599 of 843


ethnici vexaverint calumniis, quam illorum synaxes, ac solemnes ad sacra mysteria agenda conventus. Quamobrem Tertullianus impudentem calumniatorum audaciam non alio validiori argumento penitus comprimi posse censuit, quam sincera et simplici eorum, quae in iis agebantur, expositione. Primum itaque enarrat quem [Col.0948C] in finem Christiani congregarentur: Coimus, inquit, in coetum et congregationem ut ad Deum, quasi manu facta, precationibus ambiamus orantes (Tertul. Apolog., cap. 39, p. 467) . Sed haec totidem verbis in omnibus nostris codicibus manuscriptis, et antiquis editionibus habentur, Rigaltio longiora, ac forte obscuriora visa sunt. In textu igitur contra ipsius, quo usus est, antiquioris codicis fidem, haec tantum voluit retineri: Coimus ad Deum, quasi manu facta, precationibus ambiamus. Cur autem tot verba deleverit contra unanimem codicum consensum, ne minimam quidem reddit rationem. Siccine ergo Rigaltio licuit tam veteris Scriptoris librum tanquam suum pro libito corrigere, ac quae volebat ex illo demere, et amputare? Dixit autem Tertullianus: Coimus in coetum et congregationem, [Col.0948D] sicuti Cicero post Terentium: Coimus in Piraeum (Cicer., lib. VII, epist. 3, ad Attic., pag. 275, lin. 8, Terent. Eunuch., act. III, scen. 4, v. 1) , Virgilius autem canebat: . . . Socium virtus coit omnis in unum. (Virgil. lib. X Aeneid., v. 410.) Sic autem congregati Christiani quasi manu facta undique Deum cingebant, et ambiebant, ut simul orantes divinam ejus misericordiam precationibus suis flecterent. Nec ingratam illi vim faciebant: Nam haec vis, inquit Auctor noster, Deo grata est (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 467) , qua Christiani, conjunctis omnium precibus, eum formidabilia [Col.0949A] justitiae arma ponere, ac postulata divinae clementiae dona sibi non denegare quadam quasi violentia cogebant. In hunc autem modum orabant non pro se ipsis tantum, sed etiam pro imperatoribus, uti ille adhuc ait, pro ministris eorum, ac potestatibus (Tertull., ibid.) , id est, magistratibus et praesidibus, sive urbium, sive provinciarum, et iis omnibus quorum ministerio ad regendos populos utebantur; pro statu saeculi, id est, imperii, ut firmus esset ac stabilis, nec bellis, aut seditionibus concuteretur; pro rerum quiete; ut omnes fruerentur semper optandae pacis bono. Noverant enim Christiani, quod Apostolus praeceperat fieri

obsecrationes, orationes, postulationes, gratiarum actiones, pro omnibus hominibus, pro regibus, [Col.0949B] et omnibus qui in sublimitate sunt; ut quietam et tranquillam vitam agamus in omni pietate et castitate (I ad Timoth., cap. II, v. 1 et 2) . Dehis porro precibus, quas Christiani in suis synaxibus pro se et aliis fundere solebant, alibi disseruimus (Dissertat. in Arnob., cap. 8, art. 2) .

Quapropter illud nunc observare tantum juvat, quod ibidem Tertullianus adjecit, Christianos in hisce synaxibus Deum adhuc precatos fuisse pro mora finis (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 467) . Quis autem, amabo te, ille finis erat, nisi totius mundi, quem cum Romani imperii ruina evertendum esse opinabantur (Idem, lib. ad Scapul., cap. 2). Quamvis autem haec, de qua aliquid postea dicendum (Infr., cap. 21, art. 1) , omnino falsa sit opinio, inde tamen intelligimus [Col.0949C] Christianos toties Deum pro Romani imperii diuturnitate orasse, quoties illum pro afferenda mundi, finiendi mora precabantur. In suum enim animum, praepostere quidem, sed penitus tamen induxerant clausulam saeculi, ipsa adhuc sunt Auctoris nostri verba, Romani imperii commeatu retardari (Idem, Apologet., cap. 32, pag. 447) . 1/4/2006 2:06 PM



apostolorum, [Col.0949D] quoad tempus fert, leguntur (Justin. Apolog. 1, n. 67) , aut ut ait Tertullianus: Si quid praesentium temporum, quibus ethnici in Christianos tanta crudelitate grassabantur, qualitas aut praemonere cogit, aut recognoscere (Tertullian.,

loc. cit.). His enim sacris vocibus fidem pascebant, erigebant spem, ac fiduciam securitatemque suam figebant. Tradita quoque in eis morum praecepta saepius relegendo et audiendo, firmiorem reddebant disciplinam suam, ac recte vivendi rationem. Sacrae vero Scripturae lectionem excipiebant exhortationes, ait Auctor noster. Antea Justinus martyr: Εἶτα, inquit, παυσαμένου τοῦ ἀναγινώσκοντος, ὁ προεστὼς διὰ λόγου τὴν νουθεσίαν καὶ πρόκλησιν τῆς [Col.0950A] τῶν καλῶν τούτων μιμήσεως ποιεῖται.

Deinde lectore quiescente, praesidens admonitionem facit, qua ad tam pulchrarum rerum imitationem alios provocat et hortatur (Justin, ib.). Atque ita ille explicatius enarrat, quae, et a quo, et quam ob causam factae fuerint illae exhortationes.

Eas autem, pergit Tertullianus, proxime sequebantur castigationes, et censura divina (Tertull., ibid.) , quas quidem Justinus martyr, aut quia brevitati consulebat, aut quia ad propositum suum parum faciebant, penitus praetermisit. At Origenes diserte primum asserit Christianos sui temporis operam omnibus modis dedisse, ut eorum conventus et synaxes prudentibus hominibus complerentur, quibus quidquid egregium et divinum habemus, popularibus sermonibus [Col.0950B] ac pro singulorum captu explicabatur (Origen., lib. III contr. Cels.) . Tum deinde Tertullianus, continuo adjecit ab iisdem coetibus eos prorsus ejectos, qui peccatis, atque in primis libidine sordidati erant (Tertullian. Apologet., cap. 39, p. 469) . Triplex vero fuit, ut suo loco ostendemus, peccatorum criminumque genus propter quod lata, ad exemplum Apostoli (Paul., epist. I ad Corinth., cap. V, v. 3 et seq.) , in reos excommunicationis sententia, ab ecclesiae ingressu arcebantur. Non prius autem absolvi poterant, quam horumce criminum publicam poenitentiam egissent. Antea tamen illorum peccata debebant diligentissime examinari et agnosci. Quamobrem judicatur, ait Auctor noster, magno cum pondere, ut apud certos de [Col.0950C] Dei

conspectu; summumque futuri judicii praejudicium est, si quis ita deliquerit, ut a communicatione orationis, et conventus, et omnis sancti commercii relegetur (Tertullian.

Apologet., cap. 39, p. 469) . Summa igitur cura, et qua major nulla esse poterat, investigabant, quae et qualia erant reorum peccata, atque in convictos sententiam ferebant, quasi Deum, supremum omnium judicem, ante oculos habuissent. Ea itaque sententia maximum erat judicii, a Deo in ipso mundi fine ferendi praejudicium. Nam sicut ad Pomponium scripsit postea Cyprianus: Apud fideles servos Dei spiritali gladio

excommunicationis superbi et contumaces necantur, dum de Ecclesia ejiciuntur. Neque enim vivere foris possunt, cum domus Dei una sit, et nemini salus esse nisi in Ecclesia possit (Cyprian., [Col.0950D] epist. 5, ad Pomp.) .

Prosequitur Tertullianus: Praesident his Christianorum coetibus, probati quique seniores (Tertullian., loc. cit.). Nobis autem non explicat qui fuerint illi seniores praesidentes, quos, sicut ibi hoc solo nomine, ita in alio, ubi de iisdem synaxibus disserit, praesidentes tantummodo appellat: Eucharistiae sacramentum, inquit, et in tempore victus et omnibus

mandatum a Domino etiam antelucanis coetibus, nec de aliorum manu, quam praesidentium sumimus (Idem, liv. de Coron. milit., cap. 3) . A Justino etiam martyre, ut

600 of 843 paulo ante vidimus, singularum synaxeon praeses, προεστώς tantum nuncupatur. Verum

1/4/2006 2:06 PM



igitur his aliisque Christianorum synaxibus praesidebant, et eorum auctoritate, presbyteri et diaconi. Cur autem seniores ab illo vocarentur, his discere est Cypriani verbis: Jampridem per

omnes provincias, et per urbes singulas, ordinati sunt episcopi in aetate antiqui, in fide integri, in pressura probati, in persecutione proscripti (Cyrprian., epist. 55 ad Antoni.) . Cernis ibi episcopos vocari in aetate antiquos, ac [Col.0951B] proinde seniores. Nonne

ergo eo nomine Tertullianus episcopos designavit, quorum saltem plurimi suo tempore seniores erant, et aetate provecti? Ad haec vero, ab eodem Cypriano dicuntur in pressura, id est, cruciatibus pro Christi fide constanter toleratis probati. Alio tamen sensu ab Auctore nostro simpliciter nuncupantur probati, nimirum aliorum suffragio ob vitae suae sanctimoniam probati et electi. Ipse enimvero haec ibidem subjunxit: Honorem

istum non pretio, sed testimonio adepti. Neque enim pretio ulla res Dei constat

(Tertullian. Apologet., cap. 39, p. 469 et seq.) . Nemo autem, uti putamus, negabit ibi a Tertulliano hisce verbis honorem istum designari sacros ministrorum Dei ordines, qui nullo penitus, quantumvis minimo, pretio, sed certo et gravi religiosorum [Col.0951C] hominum testimonio viris probatis et electis conferri debebant. Rationem si quaeras, hanc ab Ambrosio, dictis Tertulliani plane congruentem, accipe: Habes Domini praeceptum vatis Elisaei, Giezum punientis, exemplum gratis dare, nec vendere

ministerium, sed offerre; non enim pretio taxatur Dei gratia; nec in sacramentis lucrum quaerere, sed obsequium sacerdotis (Ambros., lib. IV Exposition. in Luc., § 52) . Et paulo post: Inexpiabilis est enim venditi culpa ministerii et gratia: vindicta coelestis transit ad posteros (Ibid., § 53). Postea id confirmat exemplo Simonis Magi (Ibid., lib. IX, § 19) , a

quo simonia, tam saepe canonibus Ecclesiae, ac sanctorum Patrum scriptis damnata, nomen accepit.

ACTICULUS II. De stipe, quam Christiani in suis synaxibus

offerebant; ubi reposita fuerit; utrum illorum charitas tempore Tertulliani refrixerit; ac quibus, et ad quos usus quae ab eis dabantur dispensata sint. [Col.0951D] Quanquam Tertulliani tempore ab Ecclesia penitus exsularet omnis simoniaca labes; in ea tamen domo, in quam Christiani ad synaxes agendas solito more convolabant, repositum erat arcae genus, sicuti ille ait, non dehonoraria summa, quasi redemptae religionis (Tertullian. Apologet., c. 39, p. 469) . Atque ita quidem in duobus antiquioribus nostris codicibus. In duobus vero recentioribus Colbertinis, non de honoraria. [Col.0952A] In priscis ac quibusdam recentioribus excusis non de oneraria. Pessime tandem in Pamelii editione non de ordinaria. Nam singulis saltem mensibus, ut mox dicetur, ea summa deferebatur. Primam itaque lectionem caeteris praetulit Rigaltius, tum quia in vetustissimo codice habetur, tum quia hoc nomine dehonoraria significari putat 601 of 843 summam, quae nec venalis, nec redemptae, ut ait Tertullianus, religionis, atque ita nulli

1/4/2006 2:06 PM



oneri erat, haec [Col.0952B] lectio non minus quam Rigaltiana confirmari potest his sequentibus Tertulliani verbis: Modicam unusquisque stipem menstrua die, vel cum velit,

et si modo velit, et si modo possit, apponit. Nam nemo compellitur, sed sponte confert

(Ibid.). Non magno igitur vel honori, vel oneri esse poterat ea modica pecunia, quam unusquisque pro libito ac facultate offerebat. Quod autem adjecit eam non esse quasi redemptae religionis (Idem, ibid., cap. 13 et 42) , his verbis ethnicos perstringit, qui sacra omnia venalia, ut ipse ait, et infra ostendemus, habebant, et pro eis exigebant mercedem. Testatum posthaec Tertullianus facit eam summam sive stipem a Christianis datam fuisse menstrua die (Ibid., cap. 39, p. 469) , hoc est, semel unoquoque [Col.0952C] mense. Stipem enim menstruam sic explicat Marcianus: Permittitur tenuioribus stipem

menstruam conferre, dum tamen semel in mense coeant, quod non in Urbe, sed in Italia, et provinciis locum habere divus quoque Severus rescripsit (Lib. XLVII Digest., titul. 22,

leg. 1). Eodem autem Severo imperante haec, uti supra annotatum est, Tertullianus scribebat. Quid ergo, inquiet aliquis, numquid tunc refrixerat Christianorum charitas? Nonne Apostolus ad Corinthios scripserat: De collectis quae fiunt in sanctos, sicut ordinavi

Ecclesiis Galatiae, ita et vos facite. Per unam sabbati unusquisque vestrum seponat, recondens quod ei bene placuerit; ut non, cum venero, tunc collectae fiant (Paul. Epist. I ad Corinth., cap. XVI, v. 1 et 2) . Neque ibi ille tantum, sed in cunctis pene [Col.0952D] epistolis suis, ait Hieronymus, loquitur, et praecipit Ecclesiis gentium per unam sabbati, hoc est, die dominico omnes conferre debere, quae Hierosolymam in sanctorum solatia dirigantur (Hieronym. lib. advers. Vigilant.) . Jussit ergo Apostolus hasce collectas

singulis dominicis fieri, ac pecuniam apud aliquos deponi, donec egenis aliisque miseris et indigentibus mitteretur. Litteris quoque Justinus martyr mandavit hunc morem suo tempore servatum, ac singulis quibusque synaxibus, die solis sive dominico coactis: οἱ εὐποροῦντες καὶ βουλόμενοι, κατὰ προαίρεσιν ἕκαστος τὴν ἑαυτοῦ, ὃ βούλεται δίδωσι, καὶ τὸ συλλεγόμενον παρὰ τῷ προεστῶτι ἀποτίθεται. Qui copiosiores sunt, et volunt, pro arbitrio quisque suo quod visum est, contribuunt, et quod [Col.0953A] ita colligitur, apud praepositum deponitur (Justin. martyr. Apolog. 1, n. 67) .

Si ergo Tertulliani aetate hanc stipem menstrua tantum die, eamque modicam Christiani erogabant, nonne illorum misericordia et charitas, non parum, uti antea annotabamus (supr. cap. 12, art. 3) , imminuta et debilitata erat? Neque Cyprianus, ibi a nobis citatus, id dissimulat, qui de duriori matronae christianae in pauperes et miseros animo sic conqueritur: Locuples et dives es, et dominicum celebrare te credis, quae corbonam

omnino non respicis, quae in dominicum sine sacrificio venis, quae partem de sacrificio, quod pauper obtulit, sumis (Cyprian. Oper. et Eleemos.). Verum tametsi quidam tunc

avaritiae vitio correpti, nullam ea die stipem conferrent, multi [Col.0953B] nihilominus plura non solum menstrua die, sed sicut ait Tertullianus, cum volebant, pauperibus distribuenda largiebantur. Ibi enimvero ille declarat tantam fuisse illam Christianorum liberalitatem, ut ejusmodi vel maximae dilectionis operatio notam nimiae procul dubio pecuniarum effusionis nobis inurat penes quosdam, videlicet gentiles (Tertullian. Apologet., cap. 39, p. 471) .

Quanta autem esset illa Christianorum largitio ac beneficentia ex subsequentibus adhuc 602 of 843 agnosces Tertulliani verbis, quibus aperte asseverat eam, tanquam pietatis depositum,

1/4/2006 2:06 PM


603 of 843


est, christianae religionis sectatores, qui ob ejus confessionem his poenis affecti, pecunia a christianis liberaliter collata aluntur. Quamobrem ille suum ad Martyres librum sic orditur: Inter carnis alimenta, benedicti martyres designati, quae vobis et domina

mater Ecclesia de uberibus suis, et singuli fratres de opibus suis propriis in carcerem subministrant, capite aliquid et a nobis, quod faciat ad spiritum quoque educandum (Idem, lib. ad Martyr., cap. 1) . Et paulo post: Quae justa sunt caro non amittit, per curam Ecclesiae, et agapen fratrum (Ibid., cap. 2). Antea vero Justinus martyr, a nobis

laudatus, dixerat hac pecunia praepositum, apud quem fuerat deposita, opitulari ὀρφανοῖς [Col.0953D] καὶ χήραις, καὶ τοῖς διὰ νόσον ἤ δι᾽ ἄλλην αἰτίαν λειπομένοις, καὶ τοῖς ἐν δεσμοῖς οὖσι, καὶ τοῖς παρεπιδήμοις οὖσι ξένοις, Orphanis et viduis, aut his qui

propter morbum, aut aliquam aliam caussam egent, quique in vinculis sunt, et peregre advenientibus hospitibus (Justin. Apolog. 1, n. 67) .

Nobis quoque Eusebius exhibet fragmentum epistolae Dionysii Corinthiorum episcopi ad Romanos, ubi illorum laudat consuetudinem, ab ipso ortam christianae religionis exordio, et a Sotere illorum episcopo auctam, qua Christianorum, etiam aliis in urbibus degentium, et ad metalla damnatorum inopiam vario beneficiorum genere sublevabant (Euseb. lib. IV Hist. [Col.0954A] Eccles., cap. 33, pag. 145) . Quin etiam Cyprianus ad presbyteros et diaconos haec scripsit in verba: Quantum ad sumptus suggerendos sive

illis, qui gloriosa voce Deum confessi in carcere sunt constituti, sive iis qui pauperes et indigentes laborant, et tamen in Domino perseverant, peto nihil desit, cum summa omnis, quae redacta est, illic sit apud clericos distributa propter ejusmodi casus; ut haberent plures unde ad necessitates et pressuras singulorum operari possint (Cyprian. epist. 5). Quomodo autem hac stipe et eleemosynis necessitatibus egentium subveniendum esset, sic ille constituit: Quod si penuriam talis, et necessitatem

paupertatis obtendit, potest inter caeteros, qui alimentis Ecclesiae sustinentur, hujus quoque necessitas adjuvari; si tamen contentus sit frugalioribus, sed innocentibus [Col.0954B] cibis. (Idem, epist. 2, Eucratio) . Eum itaque in modum, eamque ob caussam pecunia in synaxibus oblata, et apud clericos deposita, his, qui nominati sunt, indigentibus distribuebatur.

Quamobrem Tertullianus hanc christianorum charitatem, qua omnia praeter uxores, indiscreta habebant, tantum extollit, quantum in ethnicos eam, ut supra ostendimus, avaritia et cupiditate insatiabili dirimentes invehitur (Tertullian. Apologet. cap. 39, pag. 471). Nec mirum, ait ille, si ab hominibus adeo avaris nec christiana religione imbutis conviolatur tanta charitas, uti in antiquioribus nostris codicibus, et in antiquis editionibus scriptum est, in quarto autem simpliciter violatur, sed eodem semper sensu. Rigaltius tamen contra codicum omnium fidem posuit convivatur, [Col.0954C] id est, christiana charitas convivium facit. Sed haec correctio nullius firmatur codicis auctoritate. Deinde vero ibi Tertullianus loquitur de fraterna charitate, ab ethnicis adeo violata, ut christianorum coenulas, quibus ea potissimum alebatur, tanquam prodigas infamarent. Sed de his nunc agendum.

ARTICULUS III. De data in Christianorum synaxibus coena, et

1/4/2006 2:06 PM


604 of 843


ignorabant utique quanta modestia, frugalitate et pietate haec coena condita fuerit. Quapropter solito in eosdem Christianos [Col.0954D] effraenato furore semper inflammati: Coenulas nostras, inquit Tertullianus, praeterquam sceleris infames, ut prodigas sugillabant (Tertullian. Apologet. cap. 39, pag. 473) . Duplex igitur erat hujusce accusationis caput. Et primum quidem illas sceleribus, nimirum infante occiso, ac horrendo carnis ejus pabulo, et turpissimo incestu fuisse infames. Sed totam hanc falsissimam accusationem, ut infra videbimus, Auctor noster funditus evertit. Alteram vero prodigalitatis criminationem conterit nuda ac verissima coenae illius expositione. Eum itaque narrantem audire, et ejus verba nobiscum accurate examinare ne tibi, quaeso, grave sit. Sic autem ille. Coena nostra de nomine rationem [Col.0955A] sui ostendit: id vocatur, quod dilectio penes Graecos: in antiquis editionibus, vocatur ἀγάπη, id quod dilectio apud Graecos est (Tert. Apol. c. 39, p. 473) . Numquid ergo his editionibus praefecti hanc graecam vocem addidere, quam graece nescientes librarii scribere ausi non sunt? Alio tamen in libro scripta latine invenitur, ubi ipse Tertullianus de martyribus in carcerem missis haec scribit: Quae justa sunt caro non amittit, per curam Ecclesiae et agapen fratrum (Idem. lib. ad Martyr., cap. 2) . Ibi autem nomen illud sua propria significatione pro charitate et dilectione accipitur. Eo tamen nomine in ejus Apologetico, uti ab Origene (Origen. lib. I contr. Cels.) , a nobis alibi citato (tom. I Apparat. pag. 715), vocatur Christianorum coena, in qua praecipue eminebat illorum mutua dilectio [Col.0955B] et charitas. Illa igitur, in hujusce amoris pignus data, non poterat utique dissoluta esse et prodiga. At quamvis in illa aliquid fuisset effusi atque sumptuosi, non ideo tamen ab ethnicis vituperari debebat. Quantumvis enim care constitisset, hac indigentes juvabantur. Atqui, sicut optime observat Auctor noster: Lucrum est pietatis facere sumptum (Tertul. Apol. c. 39, pag. 473). Tantum vero aberat, ut Christiani in hanc coenam sumptus maximos facerent, ut summa sane frugalitate ac modestia praeberetur. Enimvero nihil intemperatum aut immoderatum, vel, sicut ait Tertullianus, nihil vilitatis, nihil immodestiae admittit (Ibid. p. 477). Nomen autem vile aliquando sumitur pro sordido et abjecto, aliquando etiam pro abundanti; quo sensu [Col.0955C] dixit Virgilius vilemque phaselum (Virgil. I Georg., v. 257) , id est, ut animadvertit Servius, abundantem. Nam quod abundat, vile est; ut: vilibus aut onerat pomis. At si hoc posteriori significatu Auctor noster illud nomen accepit, sensus illius erit nihil in christianorum coena fuisse superfluum et redundans. Nobis tamen facilius persuadebitur adjectivum illud vile adhiberi priori sensu pro sordido et abjecto. Christianorum enim coenam opponit gentilium conviviis, in quibus infames parasiti, hominum omnium vilissimi admittebantur, ad contumelias, sicuti ille loquitur, saginandi. Nihil etiam immodestiae in illa cernebatur, atque plane discrepabat a memoratis ab illo ibidem gentilium epulis, et Bacchanalibus, de quibus nos alibi et infra adhuc agendum. [Col.0955D] Sacrae porro Christianorum mensae non prius discumbitur, inquit Tertullianus, quam oratio ad Deum praegustetur (Tertullian. Apologet. cap. 39, pag. 477). Jam autem dixerat antea illos ideo congregatos, ut Deum, sicuti animadvertimus, precarentur et exorarent. Nunc itaque de his precibus loquitur, quas coenae praemittere solebant. At certe a Justino martyre discimus eas fusas fuisse post sacrae Scripturae lectionem, et praepositi cohortationem, sed antequam panis, vinum et aqua offerrentur. Pergit Tertullianus: Editur quantum esurientes capiunt (Ibid.); quae quidem nostrorum et

1/4/2006 2:06 PM



moderate depellendam; atque ita ut ad cibum potumque sumendum necessitate non voluptate ducerentur? Continenter enim subjunxit: Bibitur, quantum pudicis utile est (Ibid. cap. 39, pag. 477) , hoc est, ea sobrietate, qua pudicitia nullum inde detrimentum accipiat. Hac itaque in cibo et potu temperantia, ita saturantur, inquit (Ibid.), id est, iis adeo temperate utuntur, ut qui meminerint etiam per noctem Deum adorandum sibi esse. Nos vero manifestum alibi cuilibet fecimus [Col.0956B] (tom. I Apparat., lib. III, dissert. 1, cap. 6, pag. 712 et seq.) , tunc in more institutoque positum, ut christiani nocte ad Deum orandum surgerent. Quapropter ad uxorem suam ille scribebat: Latebisne tu . . . . . cum etiam per noctem exsurgis oratum (Tertull. lib. II ad Uxor. cap. 5) . Verum in eo Apologetici loco non de singulis noctibus agitur, sed iis tantum, quibus festi sacrarum synaxeon dies celebrabantur. Per illud tandem coenae tempus, inquit, Christiani ita fabulantur, ut qui sciant Deum audire (Idem, Apologet. cap. 39, pag. 477) , quaecumque illi inter se de rebus colloquerentur divinis. Addit insuper hymnos adhuc postea Deo decantatos, atque hinc, inquit, probatur quomodo is, a quo canebantur, biberit (Ibid.), id est, quanta sobrietate [Col.0956C] ac

temperantia biberit. At quis hac tam sincera coenae christianae descriptione non intelligat quantum moderata, frugalis piaque fuerit?

ARTICULUS IV. De his quae post coenam in Christianorum

synaxibus agebantur; de aqua manuali; de accensis luminibus et synaxeon hora; de canticis et hymnis; de gratiarum actione, et christianorum discessu. Post coenam, eo, quo exposuimus, modo, datam et finitam, tria adhuc a Christianis acta his Tertullianus verbis enarrat: Post aquam manualem, et lumina, ut quisque de

Scripturis sanctis, vel de proprio ingenio potest, provocatur in medium Deo canere

(Tertullian. Apologet. cap. 39, pag. 477) . Primum itaque notavit [Col.0956D] aquam manualem, quae nimirum ad manus abluendas porrigebatur. Ea autem consuetudo non solum apud christianos, sed gentiles etiam invaluerat. Narrat enim Athenaeus ante et post coenam, a Graecis datam abluendis manibus aquam, primamque κατὰ χειρὸς, secundam ἀπονίψασθαι à veteribus appellari (Athenae. lib. XI Deipnosoph., cap. 18, pag. 408; id., lib. IV, cap. 1, pag. 128, et cap. 2, pag. 129) . Quod quidem ille variis scriptorum testimoniis comprobat. Prius vero edidit fragmentum epistolae Hippolochi, qua scripserat expletos cibo convivas manus lavisse. Memoriae etiam Lampridius prodidit exhibita ab Heliogabalo parasitis fercula, ita ut per singula biberent, et manus, quasi comedissent, lavarent (Lamprid., in Vit. Heliogabal. [Col.0957A] pag. 343). Mos igitur ille manus post coenam abluendi, utpote honestus, a Christianis quoque observabatur. Videsis Theodoretum et alios (Theodoret. lib. I Hist. Eccles., cap. 18.) . 605 of 843 Explicatu itaque difficiliora haud dubie plurimis videbuntur haec duo subsequentia

1/4/2006 2:06 PM


606 of 843


fugandas, quemadmodum ille alibi significat, noctis tenebras haec lumina accendebantur (Tertullian. Apologet. [Col.0957B] cap. 7, pag. 306) . Sed de his jam aliquid alibi observavimus, et postea adhuc animadvertemus (Dissertat. in Lactant. cap. 25, art. 2) . Nobis vero aliquis procul dubio objiciet: Si haec Christianorum synaxes sub vesperum cogebantur, ac noctis initio coenam illi inchoabant, cur idem Tertullianus hos coetus alibi antelucanos appellat? Cur alio in libro dixit: Eucharistiae sacramentum etiam antelucanis coetibus sumimus (Tertull. lib. de Coron. milit., cap. 3) . Neque alio nomine a Plinio Secundo in sua ad Trajanum imperatorem epistola vocatos esse testatur. In ea siquidem, ut ipse Tertullianus retulit, Plinius scripserat nihil in sacramentis eorum christianorum se comperisse, quam coetus antelucanos ad canendum Christo et Deo (Idem, Apologet. [Col.0957C] cap. 2, pag. 273) . Quin etiam hi coetus rursum a Tertulliano nominantur nocturnae convocationes: Quis nocturnis, inquit, convocationibus, si ita oportuerit, uxorem a latere suo adimi libenter feret? Et paulo post: Non sciet maritus quid secreto ante omnem cibum gustes, atque adeo matutinis horis; et si sciverit panem, non illum credit esse, qui dicitur (Idem, lib. II ad Uxor., cap. 4) . Simili etiam modo Cyprianus ad Caecilium haec in verba scripsit: Nisi si in matutinis hoc quis veretur, ne per saporem vini redoleat sanguinem Christi (Cyprian. epist. 63, ad Caecil.) . Quae tamen in aliis pluribus codicibus manuscriptis ita leguntur: Hoc quis veretur, ne vinum

offerat, ne per saporem vini, odore flagrante, ab infideli conscientia odor vini horis matutinis fuerit agnitus, [Col.0957D] et agnoscatur esse christianus, dum nos sanguinem Christi in vini oblatione commemoramus.

Difficultatis hujus nodum quidam solvi posse autumant distinguendo duplex synaxeon genus. Unum enim esse aiunt, in quo Eucharistia a Christianis jejunis summo mane sumebatur. Alterum vero illud esse censent, de quo agimus, quod agapen vocabant, solebatque sub vesperam inchoari. Sed contra hanc responsionem facere videntur Socrates et Sozomenus, qui asserunt non eumdem ubique a christianis servatum coetus suos agendi morem. Narrant quippe in quibusdam Ecclesiis sabbato, in aliis dominica die actas synaxes: sacra quoque mysteria in nonnullis [Col.0958A] sub vesperam a coenatis, in aliis vero ante omnem cibum accepta (Socrat. lib. V Histor. Eccles., cap. 2, pag. 287; Soz. lib. VII Histor. Eccles. cap. 17. p. 735) . Si autem illos de suo potius, quam antiquissimo atque etiam Tertulliani nostri tempore loqui dixerit, nec id facile probabit, nec multum proficiet. Nam Tertullianus, non secus atque Justinus martyr, uti ex iis patet quae superius annotavimus, disputat adversus ethnicos, qui tam falso, quam audacter clamitabant horrenda prorsus in Christianorum synaxibus scelera perpetrari, nonne ergo de omnibus plane synaxibus loquitur, in quibus ea, quae agebantur, breviter et vere exponit? Certum quoque est christianos quibusdam in solemnitatibus, sicut Paschalis festi totam noctem pervigilasse. Ad suam namque uxorem Tertullianus scripsit: Quis solemnibus Paschae abnoctantem securus [Col.0958B] sustinebit? (Tertull. lib. II ad Uxor., cap. 4) . Sed in Apologetico non de his tantum, sed aliis synaxibus disserit, quas in multam noctem producere christiani consueverant. Nihil ergo prohibet quominus antelucani coetus, et nocturnae convocationes appellarentur. Tertio Tertullianus narrat post illam Christianorum coenam, ut quisque de Scripturis sanctis vel de proprio ingenio potest, provocatur in medium Deo canere (Idem, Apologet., cap. 39, pag. 477) . Remota itaque mensa, unusquisque hymnum aliquem, aut desumptum ex sacra Scriptura, aut proprio ingenio in honorem Dei compositum, in

1/4/2006 2:06 PM


607 of 843


hoc munus ex more. Magis charissimos pasces, si sit nobis spiritalis auditio; prolectet aures religiosa dulcedo (Cyprian. lib. ad Donat., in fin.). Si quis autem objiciat ibi

Cyprianum de sacris non loqui synaxibus, quid inde promovebit? Si enim in communibus coenis psalmi cantabantur, quanto potius in sacris synaxibus concini debebant? Et certe Plinius, ab ipso Tertulliano citatus (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 467) , ad Trajanum, sicut antea vidimus, scripserat non aliud [Col.0958D] crimen in anteculanis Christianorum congregationibus a se deprehensum, nisi quod hymnum Christo quasi Deo canerent. De his porro hymnis alibi disseruimus (Tom. I Apparat., pag. 413, 656 et 658).

Talis porro fuit hujus convivii finis, quale fuerat illius initium: Nam aeque oratio, ait Tertullianus, convivium dirimit. Finito itaque psalmorum, sive canticorum, vel hymnorum cantu, Christiani preces rursus ad gratias Deo agendas fundebant. Denique inde disceditur, verba adhuc sunt Tertulliani, ad eamdem curam modestiae et pudicitiae, qui non tam coenam coenaverint, quam disciplinam (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 477), hoc est, normam pie sancteque vivendi, ac [Col.0959A] divinam et spiritalem qua pasti fuerant, doctrinam. At de hoc modesto, religioso, pudico Christianorum ab ecclesia discessu actum a nobis alibi fuit (tom. I Apparat., pag. 713) .

ARTICULUS V. Quomodo ex Therapeutarum conventibus ea

confirmari possint, quae de Christianorum synaxibus dicta sunt. Plura Philo judaeus, ac post illum Eusebius, de Therapeutarum conventibus memoriae mandarunt iis similia, quae in Christianorum synaxibus acta hactenus vidimus. Quamobrem cum haec mutuam sibi lucem dare possint, nemini ingratum, ac pluribus forsan non prorsus inutile fore putamus, si brevi enarratione ante omnium oculos ea ponamus, quae ab illis Therapeutis [Col.0959B] agebantur. Nam hi sive mosaicam legem, uti Philo opinatur, sive christianam, sicuti Eusebio visum est, sive ut recentioribus quibusdam placuit, utramque simul observarent, ex horum certe ritibus illa plane firmari possunt, quae de Christianis Tertullianus retulit. Narrat autem Philo judaeus his Therapeutis, quos Eusebius Marci evangelistae discipulos esse existimat, septimum cujusque hebdomadis diem fuisse festum ac sacratum, sed eum in primis, qui post septem hebdomadas recurrit (Phil. de Vit. contempla., pag. 893, et 899 et seqq.; Euseb. lib. II Eccles. Histor. cap. 16 et seq., pag. 53 et seqq.). Omnes vero illi tam viri, quam mulieres eo die in unum locum, signo dato, conveniebant, inibantque convivium, ac sublatis [Col.0959C] in coelum oculis et manibus, precabantur ut Deo placeret. Absolutis precibus, discumbebant pro cujusque dignitate, ita tamen ut viri dextrum, foeminae vero, eaeque omnes pleraeque sponte sua virgines, sinistrum latus tenerent. Nihil autem in hoc convivio apponebatur nisi panis pro cibo, sal pro obsonio, et delicatioribus pro condimento hyssopus, sed omnibus pro potu aqua sola, aut frigida, aut senioribus calida; utpote qui vinum haberent pro veneno. Summum vero, per totum convivii tempus, omnium silentium erat, dum ab uno tantum

1/4/2006 2:06 PM


608 of 843


extollebant. Sublata dehinc mensa, omnes consurgebant, ac, praeeunte cantore, hymnos in Dei honorem, nunc uno ore, nunc alternis psallentes, gradum modo recta, modo retrorsum, aut ad dexteram, aut sinistram movebant, ac unum tandem simul omnes agebant chorum. Denique cum ita pernoctassent, vultum corpusque totum ad orientem convertentes, ac felicem faustumque diem ibi comprecati, ad sua unusquisque revertebantur. Nostri vero non est instituti nunc definire utrum hi Therapeutae judaei aut christiani simul atque judaei fuerint, et ortam ea de re inter eruditos non minimam, et quae nondum dirempta nobis videtur, litem [Col.0960A] componere. Ad nostrum enim propositum notasse sufficit Eusebium fateri ea quae a Philone descripta vidimus, a Christianis fuisse observata, καὶ μάλιστα τὰς τῆς μεγάλης ἑορτῆς παννυχίδας, καὶ τὰς ἐν ταύταις ἀσκήσεις, τούς τε λέγεσθαι εἰωθότας πρὸς ἡμῶν ὕμνους. Atque in primis pervigilia magnae

solemnitatis, piasque in iisdem exercitationes, et hymnos qui a nobis recitari solent

(Euseb. lib. II Eccles. Histor., cap. 17, p. 57) .

Nec est sane, quod quis objiciat hunc errasse, qui hos Therapeutas reapse judaeos, judaicamque legem profitentes, pro christianis habuit. Tametsi enimvero aliquid ibi humani passus sit; nemo tamen negare potest sacros Christianorum ritus, qui ejus atque etiam superiori aetate in Ecclesiis observabantur, ipsi non fuisse incognitos. Atqui aperte asseverat plures [Col.0960B] fuisse sacras Christianorum atque Therapeutarum in suis coetibus similes exercitationes, ritus, et vigilias. Caeterum ex his, quae de eorumdem Christianorum coena ac synaxibus hactenus disputata sunt, manifestissima omnibus esse debet impudentissima ethnicorum calumnia, qua illas et prodigas, et sceleribus horrendis infames esse mentiebantur. Tantum quippe tamque impudens mendacium simplici veraque harum synaxeon a Tertulliano adornata, et ab aliis plane confirmata descriptione funditus evertitur. Ad haec vero, in has synaxes, cum boni, inquit Auctor noster, coeunt, cum pii, cum casti congregantur, non est factio dicenda, sed curia (Tertullian. Apologet. cap. 39, pag. 477) . Non factio quidem illicita et seditiosa, nec qualis ethnicorum, ut infra dicemus, [Col.0960C] esse solebat: sed curia erat, ubi, quemadmodum Varro et Festus aiunt, cura sacrorum publica gerebatur (Varr. lib. V de Ling. latin., § 6; Festus ad v. Curia) , eaque, ut Ciceronis verbis utamur, vindex temeritatis, et moderatrix officii (Cic. orat. pro Flacco, pag. 367, lin. 28). Ibi autem si quis aliquid antea peccaverat, pro merito castigabatur, ac praesides pia uniuscujusque officia sedulo docebant, et prudenter moderabantur. Quid ergo magis absurdum et falsum, quam sacras illas congregationes illicitae factionis accusare, ubi Christiani, ut recte asserit Tertullianus, neminem laedebant, neminem contristabant, nisi ad salutarem, sicut ait Apostolus, poenitentiam, si qui forte fragilitate humana, aut perverso animo in grave aliquod scelus lapsi fuissent (Tertullian. loc. cit.)? [Col.0960D] Sed hi profecto paucissimi inveniebantur. Nam caeteri omnes hoc sumus, ait adhuc Tertullianus, in tam sanctis synaxibus congregati, quod et dispersi: hoc universi, quod singuli (Ibid.), nimirum probi, boni, pii, casti, ut a nobis hactenus abundantius demonstratum est, et sequenti articulo confirmabitur.

1/4/2006 2:06 PM



tradita morum disciplina, doctrina, et ipsamet christiana religione defecerant. Contra haec, quae de sanctissimis Christianorum synaxibus et moribus disputata sunt, nec ulli incomperta esse poterant, audacter insurgebant ethnici, [Col.0961A] nobisque opponebant, de nostris, sic quidem loquitur Tertullianus, excedere quosdam a regula disciplinae (Tertullian. Apologet. cap. 46, pag. 513) . Triplici autem modo ab ea christiani excedere poterant: et primo quidem quibusdam sceleribus, moribusque corruptis; secundo, erroribus et haeresi; tertio, turpi defectione ab ipsa tota religione christiana, et ad impium deorum cultum regressu. Quod ad primum autem spectat, quia gentilium iniquissima obtrectactio ex iis, quae hactenus retulimus, satis superque confutata fuerat, non plura utique Tertullianus, nec magis speciatim in Apologetico dicenda esse censuit. Verum in suo ad Nationes libro criminationem illam excutit ac refellit: At vobis, inquit, dicimur pessimi et probrosissimi avaritia, luxuria, [Col.0961B] improbitate (Idem, lib. I ad Nation., cap. 5, pag. 565) . Ita sane illi solebant Christianos calumniari. Quid vero respondet Tertullianus? Non negabimus, ait, quosdam. Fatetur itaque nec plane dissimulat quosdam fuisse christianos, qui criminibus nonnullis inquinati erant. Sed quid inde contra caeteros, et multo magis contra christianam religionem? Nihil prorsus, inquit: imo hoc ipsum pro ejus et veritate et sanctitate stabilienda plurimum facit. Nam sufficit et hoc, ait ille, ad testimonium nominis nostri ac perfectae religionis, si non omnes, si non plures (Ibid.). Cujus sane hanc pulchram ac veram reddit rationem: Necesse est, inquit, in corpore, et quantum vetis integro aut puro, ut naevus aliqui (pro aliquis) effruticet, aut verrucula exsurgat, aut lentingo sordescat (Ibid.). Scripsit [Col.0961C] quidem effruticet, sicut in libro de Anima hominem ex duobus formari, ut duo pariter hominem ex utraque substantia exfruticent (Idem, lib. de Anim., cap. 27) , sive oriantur et crescant. At parva hac macula evidentius ostendit totum corpus pulchrum esse, sanum et perfectum. Sic ergo quidam, sed paucissimi, Christiani, tanquam naevi quidam in toto illorum corpore ac coetu clarius demonstrabant summam christianae religionis perfectionem. Deinde vero Chrisitiani illi, a recta regula aberrantes, pro delictorum gravitate in publicis synaxibus solebant, ut antea vidimus (art. super.), admoneri, corripi, castigari, et aliquando tanquam membra putrida excommunicationis gladio amputari ac projici? Quamobrem alibi Auctor noster ad Scapulam scripsit: Depositum non abnegamus, matrimonium nullius adulteramus, [Col.0961D] pupillos pie tractamus, indigentibus

refrigeramus, nulli malum pro malo reddimus. Viderint qui sectam mentiuntur, quos et ipsi recusamus (Tertul., lib. ad Scapul., cap. 4) , illos nimirum, qui sua propter scelera ex sacris ejecti erant coetibus Christianorum, quorum nomen mentiebantur.

Alii vero christianam religionem se profiteri venditabant, nimirum haeretici, qui de una, ut ait ille, via doctrinae et veritatis obliquos multos et inexplicabiles tramites sciderunt, ac semetipsos aliosque in errorum et haeresum abyssum egerunt praecipites. Sed hi, inquit, orti sunt de philosophorum semine, de quorum, sicut alibi dixit, ingeniis omnis haeresis animatur, [Col.0962A] alibi vero, haereses subornantur (Idem, Apologet., cap. 47, pag. 519; idem. lib. I advers. Marcion., cap. 13, et lib. de Praescript., cap. 7; idem, lib. adv. Hermog., cap. 8) . Quapropter ab illo non semel, et postea ab Hieronymo 609 of 843 philosophi appellantur patriarchae haereticorum (Hieronym., epist. 43 ad Ctesiph.) .

1/4/2006 2:06 PM



Legis novae libris doctrinam ad philosophicas sententias accommodare: sed falsa cum veris praepostere miscentes, [Col.0962B] ab ipsa veritate desciverunt, veraque adulteraverunt documenta. Verum expedite planeque, pergit ille, praescribimus adulteris nostris, sive exceptionem hisce haereticis, sacrae Scripturae corruptoribus, opponimus, illosque vel eo solo argumento refellimus, quod una sit veritatis regula, quae veniat a Christo per comites ipsius, quibus aliquanto posteriores diversi esse commentatores probabuntur (Ibid., p. 519). Apertissime ergo definit unicam esse verae religionis regulam, quae nobis tradita est a Christo, et transmissa per ejus comites Apostolos, ac primos discipulos, a quibus illam et scripto et verbo accepimus. Quidquid itaque haeretici ab hac traditionis norma diversum commenti sunt, nec a Christo, nec a primis ejus discipulis profluxit, illud plane falsum est. Nam his posteriores probabuntur. [Col.0962C] Sed a quo, amabo te, probabuntur? Num ab ipsomet Tertulliano? Si res ita sit, his verbis suum de Praescriptionibus haereticorum pollicitus est librum, ubi illud reipsa probavit. Sed satis inter eruditos non constat utrum hic liber ante vel post Apologeticum editus fuerit. Nonne ergo potuit dicere probabuntur, quia cuilibet illud probatu facillimum erat? Caeterum palam ille affirmat haereticos etiam ante publicum falsarum opinionum suarum examen eo ipso erroris convinci, quod novae sint, nec traditae a Christo, aut illius discipulis, sed ab iisdem haereticis falso excogitatae. Quapropter alibi se haec fusius explicaturum promittit in libro de Praescriptionibus haereticorum, uti clarius hisce verbis explicat: Alius libellus hunc gradum sustinebit adversus haereticos etiam [Col.0962D]

sine retractatu doctrinarum revincendos, quod hoc sint de praescriptionibus novilatis (Idem, lib. I advers. Marcion., cap. 1) .

Gentiles igitur nihil prorsus ex haereticorum corruptione adversus christianae religionis veritatem et praestantiam concludere poterant. Nam hi de Ecclesia catholica penitus excisi, non amplius nisi nomine tenus, imo ne nomine quidem, christiani erant. Audias velim loquentem ipsummet Tertullianum: Si haeretici sunt, christiani esse non possunt,

non a Christo habendo, quod de sua electione sectati haereticorum nomina admittunt

(Idem, lib. de Praescript. haeret., cap. 37) . Eam sane ob caussam christiani imperatores [Col.0963A] voluerunt illos nomine auctoris sui nuncupari, cujus scelus sunt in deserendo Deo imitati (Cod. Theodos., tit. de Haeret., leg. 65, p. 190, t. VI) , vel sicut apud Socratem aiebat Constantinus Magnus, ut quorum secuti sunt mores, eorum etiam vocabulo appellentur (Socrat., lib. I, cap. 9, p. 32) . Rationem si quaeras, hanc a Cypriano accipe: Sicut diabolus Christus non est, quamvis fallat in nomine illius: ita nec christianus videri potest, qui non permanet in Evangelii et ejus fidei veritate (Cyprian., lib. de Unit. Eccles.) . Vides sane quanti roboris sit hoc adversus quoslibet haereticos argumentum, quod ex praescriptionibus sive antiqua discipulorum Christi traditione petitum est. Tertullianus enim aperte demonstrat nihil penitus gentiles adversus religionis [Col.0963B] christianae perfectionem conficere posse ex pessimis illorum erroribus haereticorum; quippe qui veram Christi doctrinam ita corruperant, ut nec ipso christianorum nomine digni haberentur. Tertium tandem erat christianorum genus, qui fidei suae desertores et apostatae, ad 610 of 843 impios deorum cultus, tanquam canes ad vomitum, reversi fuerant. Sed frustra ethnici ex

1/4/2006 2:06 PM



saevitia ad negandum subegit (Tertull., lib. I ad Nat., cap. 5) . Quam autem hoc verum sit ex iis unusquisque facile intelliget, quae Cyprianus aliique antiqui scriptores nostri memoriae haud semel prodiderunt de lapsis, qui tyrannorum minis et cruciatibus christianam fidem ejuraverant. Sed de illis opportunior disputandi locus nobis dabitur. Recte ergo Tertullianus ethnicos rursus alloquendo, sic concludit: Sine caussa illos

vocatis christianos, quos ipsi negant christiani, qui se, id est Christi fidem negare non norunt (Ibid.). Veri siquidem christiani, quibuslibet dirissimis tormentis vexati, christianae

religionis veritatem ad crudelissimam usque internecionem constantissime asserentes, martyrii coronam consequebantur. Sed quid de his sanctissimis martyribus Auctor [Col.0963D] noster tradiderit, jam explanandum est.

CAPUT XVI. De christianis martyribus.

ARTICULUS PRIMUS. Quibus ac quam variis horrendisque

cruciatibus Christiani ab ethnicis torquerentur, et trucidarentur: ac cur Sarmenticii, et Semaxii vocati sint. Nulla procul dubio Christianorum virtus magis refulsit, quam invictissima in tolerandis pro religionis suae defensione suppliciis patientia, constantia atque fortitudo. Quanto enim majori ethnicis ob spretas labefactatasque eorum religiones odio erant, tanto crudelioribus, [Col.0964A] et a nemine hactenus excogitatis vexationibus ac tormentis excarnificabantur et necabantur. Plura autem illorum supplicia Tertullianus recenset, quae sine aliqua observatione a nobis praetermitti non debent. Primum itaque: Quotidie, inquit, obsidemur, quotidie prodimur, in ipsis plurimum coetibus et congregationibus nostris opprimimur (Tertullian. Apologet., cap. 7, p. 307) . Non pauci ergo, sed plurimi, non raro, sed saepissime, in suis coetibus et alibi opprimebantur. Nec mirum sane. Nam ethnici, omni prorsus humanitate deposita, partim propriis animis, partim legibus obsequentes, in eos saeviebant. Quin etiam, quoties, ait adhuc Tertullianus, praeteritis vobis, nimirum praesidibus, suo jure nos inimicum vulgus invadit lapidibus et incendiis (Ibid., cap. 37, p. 461) ! nulla videlicet exspectata [Col.0964B] judicum sententia, sed caeco impetu plebeii gentiles lapidum ictibus obruebant Christianos, aut vivos exurebant. Ad singula autem eorum supplicia ut veniamus, modo in insulas, inquit Auctor noster, relegamur (Ibid., cap. 12, p. 341) ; sed aliis sane omnibus minor erat haec exsilii poena: modo in metalla damnamur (Ibid., cap. 12, p. 341) , ad ea nimirum maximo cum labore effodienda. Plurimi vero contrudebantur in horrendos carceres, inedia et fame consumendi, nisi alii, ut supra diximus, Christiani eis opitulati fuissent. Sed haec 611 of 843 Tertullianus in suo brevi quidem, sed excellenti ad Martyres libro fusius prosequitur

1/4/2006 2:06 PM


612 of 843


canebat: Incensus his Asclepiades jusserat Eviscerandum corpus, equuleo eminus Pendere, et uncis ungulisque crescere. (Prudent. de sancto Roman. v. 107 et seqq.) Prosequitur Tertullianus: Ad bestias impellimur, sive iis, quae nos devorent, in theatro objicimur: in nos bestiae, sicut postea descripsit, insiliunt (Tertul. Apologet., cap. 12, pag. 341; ibid., cap. 30, p. 445) . [Col.0964D] Quam frequens autem fuerit illud Christianorum supplicium inde colligas, quod in omni publica clade statim gentiles, sicut adhuc ille testificabatur, clamabant, Christianos ad leonem (Ibid., cap. 40, p. 479) . Alio autem in libro, ubi ethnicorum conventus exagitat et condemnat: Illic, inquit, in nos quotidiani leones expostulantur (Idem, lib. de Spectac., cap. 27) . Rursus alibi asseverat Christi hostes sub pedibus ejus jam esse constitutos, omni adhuc popularium coetu clamante Christianos ad leonem (Idem, lib. de Resurrect. carn., cap. 22) . Quid plura? Castitatis osoribus denuntiat timendum non esse ne non sint qui acclament, Christianos ad leonem (Idem, Exhort. ad cast., cap. 12) . Atque ita conclamatum est adversus [Col.0965A] Polycarpum, ut ex Eusebio discimus (Euseb., lib. IV Hist. Eccles., c. 15, p. 32). Cyprianus quoque de se ipso scripsit: Orto statim turbationis impetu primo, cum me clamore violento populus flagitasset (Cyprian. epist. 20) . Quid autem flagitaverit, nos Pontius his in illius Vita docet verbis: Maxime cum et suffragiis saepe repetitis ad leonem postularetur (Pont. in Vita Cyprian., p. 4) . Expendas itaque velim an huc etiam collineaverit Tertullianus noster, ubi de romana plebe dixit; Nec ulli magis depostulatores Christianorum, quam vulgus. Plebeii siquidem homines caeteris longe frequentius postulabant clamabantque Christianos ad leonem. Si tamen existimes, ibi de quolibet mortis genere ab iis postulato sermonem fieri, idque probes, haud multum resistemus. Sed interim ad alia [Col.0965B] Christianorum tormenta transeamus. Alii crucibus, ait Auctor noster (Tertullian. Apologet., cap. 12, p. 339) , et stipitibus imponebantur, aut sicuti postea dixit, cruces eos suspendunt. Alii cervices ponunt, aut ut alibi loqui maluit, gladii guttura eorum detruncant (Ibid., cap. 30, p. 445) . Alii insuper ignibus uruntur, vel eos ignes lambunt, sicut postea ab illo dictum legimus (Ibid., loc. cit.) . At haec varia suppliciorum genera in suo de Pudicitia libro sic explicat: Martyr puta nunc

sub gladio, jam capite librato; puta in patibulo, jam corpore expanso; puta in stipite, jam leone concesso; puta in axe jam incendio adstructo (Idem, lib. de Pudicit., cap. 22) .

Neque tamen illis tantum cruciatibus christianos torqueri ipse denuntiat. Nam alio adhuc in libro [Col.0965C] memorat non modo gladium gravem et crucem excelsam, et rabiem bestiarum, et summam ignium poenam, verum etiam omne carnificis ingenium in tormentis immanioribus, quae feris crudelius hominis ingenium excogitare poterat (Idem, lib. ad Martyr.) . Atque ita ille paucis illis posterioribus verbis haud obscure significavit nullum esse tormentorum genus, quo christiani tum discruciati non fuerint.

Quia vero aliis gravior, vel sicut mox ab eo scriptum vidimus, maxima erat ignium poena, hinc gentiles eam a christianis saepius repetebant. Quamobrem illos, uti ibi in codicibus nostris legimus, nunc, id est suo tempore, sarmenticios et semaxios, non sine sarcasmo et irrisione vocabant (Idem, Apologet., cap. 50, p. 53) . In antiquis vero editionibus semissios, quidam [Col.0965D] autem legi volunt semassios, et postea assis pro axis, quasi Tertullianus dicere voluerit Christianos revinctos fuisse ad stipitem sive palum

1/4/2006 2:06 PM


613 of 843


alligatos, ac sarmentis undequaque circumpositis igneque accensis, vivos comburi. Recte quidem, inquies; sed cur is dimidii axis stipes dicitur? At observa, quaeso, stipitis [Col.0966A] nomine appellari fustem, ut ait Festus, terrae defixum (Fest. ad v. Stipes). Nomen vero axis, quemadmodum idem Festus monet, varios habet significatus (Idem, ad v. Axis). Aliquando enim sumitur pro septentrionali coeli parte, aliquando pro tereti stipite circa quem vertitur rota; unde nonnunquam a poetis pro toto curru accipitur; denique pro sectili tabula. At secundo sensu axis nomen a Tertulliano accipi videtur, et ab illo significari martyres aliquando ad axem integrum, crebrius vero ad stipitem, sive fustem terrae defixum, sed axis dimidio minorem, revinctos cremari. Ethnici itaque Christianis omnibus ridiculo semaxiorum nomine insultabant. Verum hisce tantis tamque horrendis suppliciis satiata non erat immanis, ac plane horribilis gentilium [Col.0966B] crudelitas et rabies. Nam ipsis Bacchanalium furiis, nec mortuis, ait Tertullianus, parcunt Christianis, quin illos de requie sepulturae, de asylo quodam mortis jam alios, jam nec totos avellant, dissecent, distrahant (Tertullian. Apologet. cap. 37) . Alia autem in dissertatione (Dissertat. in Lactant., cap. 10, art. 2) patefecimus quanta ethnici feritate in mortuorum et sepultorum martyrum corpora bacchati fuerint.

ARTICULUS II. Quomodo sanguis martyrum semen fuerit

christianorum, isque majorem, quam Cicero, Seneca, Diogenes, Pyrrho, Callinicus, aliique philosophi et oratores ethnici, ad persuadendum vim habuerit. [Col.0966C] Tantum abest, ut ea, quae memoravimus, ac vix quidem sine horrore audiri possunt, martyrum supplicia alios christianos a religionis suae professione deterruerint; quin inde fortiores facti, plures ethnicos ad eam amplexandam traxerint, atque ita auctus semper fuerit illorum numerus. Nam ipsimet ethnici agnitis martyrum tot tantisque cruciatibus, miraque prorsus constantia, tum profecto alliciebantur ut tantae fortitudinis caussam curiosius inquirerent, eaque comperta et deprehensa, fierent christiani. Nobis autem si quis nolit credere, is Tertullianum nostrum audiat: Quis, inquit, martyris alicujus maximam in tormentis constantiam intuitus, non contemplatione ejus concutitur ad

requirendum quid intus in re sit? Quis non ubi requisivit, accedit? ubi accessit, mori exoptat (Tertullian. Apologet., cap. 50, pag. 535) ? [Col.0966D] id est, agnita et confessa illius religionis veritate, tunc exoptat quibuslibet vitam finire cruciatibus, et suppliciis? Ad Scapulam vero haec quoque fecit verba: Quisque tantam tolerantiam spectans, ut aliquo

scrupulo percussus, et inquirere accenditur quid sit in caussa, et ubi cognoverit veritatem, et ipse statim sequitur (Idem, lib. ad Scapul., cap. 4) . Omnis itaque

christianus post religionis suae professionem summo illius conservandae ac tuendae incensus studio, paratus est, ait adhuc Auctor noster, ad omne supplicium (Idem, Apologet., cap. 30, pag. 445) . Nihil enim, inquiebat, nostra refert in hoc aevo, nisi de eo excedere (Ibid., cap. 41, pag. 489) . Sed majori nunquam [Col.0967A] gloria de illo se 1/4/2006 2:06 PM


614 of 843


audacius aut temere ab illo venditatum putaveris. Alio enim in libro illud adhuc sic repetit:

Neminem pudet, neminem poenitet, nisi pristinorum. Si denotatur, gloriatur; si trahitur, non subsistit; si accusatur, non defendit; interrogatus, confitetur; damnatus, gratias agit

(Idem, lib. I ad Nat., cap. 1, p. 559) . Neminem igitur poenitebat se christianum esse, sed retro, sive citius et antea, non fuisse, ac summo pristinorum delictorum, [Col.0967B] in tetris idololatriae tenebris admissorum, dolore afficiebatur. Praeterea si denotetur ab aliquo se christianam religionem profiteri, et idcirco trahitur ad judicum tribunalia, non defendit: si accusatur, si interrogatur, non resistit, non dissimulat, non negat; sed ultro et glorians, confitetur (idem, Apologet., cap. 46, pag. 511) ; ac Lycurgo, de quo nos postea cum Tertulliano dicemus (Infra., cap. 14, art. 3) , longe fortior, damnatus gratias agit. Quapropter Apologetico suo finem his verbis imponit: Sententiis vestris, ethnici, gratias agimus. Cur ergo? Quia cum damnamur a vobis, a Deo absolvimur (Tertullian. Apologet., cap. 50, pag. 536) . Eumdem plane in modum Lucius, teste sancto Justino, gratias Urbico, qui illum condemnaverat, retulit: ὁ δὲ καὶ χάριν εἰδέναι ὡμολόγει [Col.0967C] πονηρῶν δεσποτῶν τῶν τοιούτων ἀπηλλάχθαι, γινώσκων καὶ πρὸς τὸν Πατέρα καὶ βασιλέα τῶν οὐρανῶν πορεύεσθαι. Ei quidem se gratiam ille debere

professus est: a malis quippe dominis se liberari, et ad Deum Patrem et regem coelorum transire (Justin. Apolog. 2 ad Senat.) . Sed id, si necesse esset, infinitis propemodum

exemplis facile posset comprobari.

Non mirum itaque, si quo majori crudelitate ethnici Christianos gladio demetebant, eo plures ex eorum sanguine, quasi foecundissimo semine, oriebantur. Sed audi, obsecro, Auctorem nostrum, qui hisce totidem verbis ipsosmet ethnicos alloquitur: Nec quidquam

proficit exquisitior quaeque crudelitas vestra, illecebra est magis sectae. Plures efficimur, quoties metimur a vobis. Semen est sanguis Christianorum (Tertullian. Apologet., cap. 50, pag. 535). Alibi vero: Nec deficiet, [Col.0967D] inquit, haec secta, quam tunc aedificari scias, cum caedi videtur (Idem, lib. ad Scapul., in fin.) . Quin etiam is ipse martyrum sanguis, tam forti constantique animo effusus, omnes prorsus gentiles sive philosophos, sive alios, qui quosdam ad tolerantiam doloris, et mortis contemptum hortati sunt, eloquentia longe superavit. Nam eloquentior fuit Cicerone in Tusculanis, sicut ait Tertullianus (Idem, Apologet., loc. cit.). Harum autem quaestionum liber primus, ut ejusdem Ciceronis verbis utamur, de contemnenda morte,

secundus de tolerando dolore, de aegritudine lenienda tertius, quartus de reliquis animi perturbationibus, quintus . . . . . . . docet ad beate vivendum [Col.0968A] virtutem se ipsa esse contentam (Cicer. lib. II de Divin., pag. 248, lin. 14 et seqq.) . Facundior etiam ille martyrum sanguis fuit Seneca in Fortuitis, quae alibi deperdita (Dissertat. in Lactant.,

cap. 10, art. 3) , et a Lactantio citata animadvertimus (Lactant. lib. V divin. Institut., cap. 13). In hoc autem libro de contemptu mortis disputaverat. Disertior quoque fuit ille sanguis Diogene, haud dubie Cynico, quem ipsemet Tertullianus alio in libro his verbis designat: Affectatio humana caninae aequanimitatis stupore formata (Tertullian. lib. de Patient., cap. 2) . Ille autem, teste Laertio, ad laborum tolerantiam se ipsum omni ex parte exercebat, scripsitque librum de morte, quo ad eam patienter ferendam alios procul dubio hortabatur (Laert. lib. VI, in Vit. [Col.0968B] Diogen., § 23 et 80) . Ad haec vero, idem martyrum sanguis summa eloquendi facultate vicit Pyrrhonem, qui quidem, ut notat Stobaeus, docebat nihil interesse inter vitam et mortem (Stob. serm. 120, pag. 606) . De illo autem plura Laertius, quem consule (Laert. lib. IX, in Vit. Pyrrhon., § 91 et seqq.) . Denique sanguinis hujus major fuit facundia, quam Callinici, videlicet Suctorii, ab

1/4/2006 2:06 PM


615 of 843


[Col.0968C] Sanguis igitur martyrum majorem ad persuadendum vim habuit, quam ulla horum aliorumque ethnicorum quorumlibet scriptorum eloquentissima oratio. Neque id Tertulliano fuit probatu difficile, sed obvio omnibus, et invictissimo hocce argumento: Non tantos, inquit, inveniunt horum verba discipulos, quantos christiani factis, hoc est, effuso sanguine suo, docendo (Tertullian. Apologet., cap. 50, pag. 535) . Quantum enim ipso Tertulliani tempore multiplicati fuerint Christiani jam ostendimus. At vero illa ipsa, ita ille affatur gentiles, obstinatio, quam exprobratis, magistra est (Ibid.). Plinius enim Secundus, ab illo prius citatus (idem, ibid., cap. 2, pag. 271) , hoc obstinationis nomine utitur in sua ad Trajanum imperatorem epistola, qua illi scripsit: se nihil invenisse in Christianis, praeter obstinationem non sacrificandi [Col.0968D] falsis illorum diis. Tum deinde haec adjecit: Neque dubitabam, qualecumque esset quod faterentur, pervicaciam certe et inflexibilem obstinationem debere puniri (Plin., lib. X, ep. 101, pag. 375) . Ethnici itaque pervicaciam et inflexibilem obstinationem appellabant hanc invincibilem Christianorum constantiam, qua omni cruciatuum tormentorumque genere excarnificari trucidarique malebant, quam vel minimum diis fictitiis dare granum thuris, vel religionem suam negare aut dissimulare. Ea igitur miranda prorsus animi fortitudo magistra erat, quae ethnicis plane persuadebat veram esse solam nostram religionem.

ARTICULUS III. Quomodo Tertullianus refellat ethnicos objicientes

injustam esse Christianorum a se vexatorum querimoniam, quippe qui ad tormenta ac mortem, quam, dissimulata religione sua, devitare poterant, sponte currentes, dici potius debebant dementes et desperati; ac quo jure hanc obtrectationem evertat exemplis Mutii, Empedoclis, Didonis, Reguli, Anaxarchi, laconum puerorum, atticae mulieris, Cleopatrae, et uxoris Asdrubalis. [Col.0969A] Ethnici ut immanem et horrendam suam in Christianos crudelitatem quoquo modo excusarent, respondebant iis perire volentibus nullam fieri injuriam; imo vero debere eos diligere, per quos, quam volebant [Col.0969B] optabantque, mortem consequebantur. Sed Tertullianus ostendit inanem prorsus futilemque esse hanc responsionem. A Christianis siquidem postulabant gentiles, ut falsos deos colerent, suumque negarent solum et verum esse Deum. At illud quidem in potestate ipsorum ac voluntate positum constantissime recusabant, malebantque damnari, quam a Deo excidere (Tertullian. Apologet., cap. 49, pag. 528) , id est, eum reluctante conscientia Deum negando, a divina ejus gratia excidere, ac poenis brevi finiendis, et summo scelere declinatis, merito incidere in aeternas. Invicto igitur alacrique animo pati plane volebant, verum eo more, ait Tertullianus, quo et bellum miles (Ibid.). Ita enim in omnibus ineditis et editis [Col.0969C] codicibus ante

1/4/2006 2:06 PM



discrimine capitis (Lactant. lib. V divin. Instit., cap. 11, pag. 491; Tertullian. loc. cit.) , non

armata quidem ferro manu, sed invicta patientia pugnando, victoriam tam certam quam gloriosam reportat. At nullus quidem miles libenter se committit praelio, in quo quia periclitatur, naturali timore trepidat. Ubi vero praelium [Col.0969D] semel inire compulsus est, totis pugnat viribus, tuncque laetatur cum reportata est victoria. Ad hunc igitur modum martyr pugnando adversus tyrannos, ingenito omnibus timore periculum reformidat. De parta tamen victoria tanto gaudio perfunditur, ut praelium quod declinare amplius non potest, non modo velit, sed amet etiam, omnibusque viribus cum tyrannis dimicet. Non putabat ergo Tertullianus praevertendum inconsiderata temeritate tempus martyrii, sed quoties, Deo ita permittente, offerebatur, toties invicta animi fortitudine subeundum.

At quidam ethnici aliis mitiores, et in Christianos magis propensi, urgebant illos esse dementes, qui facile poterant, manente apud animum proposito (Tertullian. [Col.0970A] Apologet., cap. 27, pag. 433) , seu mentali, uti aiunt, restrictione, diis sacrificare, sicque abire illaesi. Sed hi sane fraudulenta humanitatis specie dabant christianis consilium, quo ipsorum credulitate abuterentur. Non aliunde autem, pergit Tertullianus, hoc consilium emanare poterat, quam ex patre mendacii diabolo, qui eosdem christianos aut vi et saevitia, aut saltem astutia et dolo circumvenire moliebatur. Summum itaque, ut supra ostendimus (Supr. cap. 9, art. 5; tom. I Apparat., pag. 357) , hi piaculum esse existimabant ullo unquam modo de sua, sicut ait Tertullianus, religione mentiri. Quamobrem malebant quoslibet, ac quantumvis horrendos cruciatus experiri, iisque trucidari, quam ullo minimo [Col.0970B] mendacio, aut ulla dissimulatione, aut exceptione mentali, fingere se aliquem colere Deum, quem falsum esse noverant. Ast si non dementis, inquiebant ethnici, certe desperati hominis erat cuilibet suppliciorum generi, ac crudelissimae neci sese objicere, quae jactis in ignem duobus aut tribus thuris granis facillime devitari potuit. Jam vero a nobis (Dissertat. in Minut., cap. 12, art. 1, et Dissertat. in Lactant., cap. 10, art. 3) observatum est christianos ab ethnicis appellatos deploratae et desperatae factionis homines, propterea quod omnia tormenta, et quodlibet crudelissimum mortis genus despicerent, nec vererentur. Repulsam vero ab aliis ibidem vidimus absurdam hancce criminationem. Quid autem Tertullianus? Nulla, inquit, desperatio [Col.0970C] aut perditio est, ubi minime dubia victoria, ubi certum placendi Deo pignus, ubi securum aeternae felicitatis praemium (Tertullian. Apologet., cap. 50, pag. 530) . Sed agedum, qua quaeso fronte martyres nostri, mortem pro vera sua religione laeto lubentique animo obeuntes, poterant nefandae desperationis ab ethnicis accusari (Ibid.)? Nonne illi ipsi multos ex suis, qui dirissimis tormentis, neceque horrenda se occidi ultro passi fuerant, non summis tantum laudibus, sed aeternae gloriae titulis, ac statuis exornaverunt (Ibid.)? Nam praetermisso magno gladiatorum numero, qui, sicut infra dicemus, suam vitam, iisdem ethnicis laudantibus, sponte feris objectam, saepe saepius amittebant, certe Mutius, inquit [Col.0970D] Auctor noster, dexteram suam lubens in ara cremavit, ut hoc factum fama ejus haberet (Idem, lib. ad Martyr. cap. 4) . At de hoc ipso Mutii facto alibi disseruimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 6, art. 3) . Nonne etiam Empedocles, ait ille, totum sese Catanensium Aetnaeis ignibus donavit. Male in manuscriptis codicibus, Atheniensium Atheneis. Alio quippe in libro a nobis jam 616 of 843

1/4/2006 2:06 PM



. . . . Dicam Siculique poetae Narrabo interitum: deus immortalis haberi Dum cupit Empedocles, ardentem frigidus Aetnam Insiluit. (Horat. de Art. poet. v. 463 et seqq.) Plura si desideres, consule Laertium, Lucianum, Gregorium Nazianzenum, et alios (Laert. lib. VIII in Vit. Empedoc. § 69; Lucian. dialog. Menip. pag. 142 et Icaromeni. pag. 731. et lib. II Histor. pag. 398) . Tum deinde Tertullianus: Aliqua, inquit, Carthaginis condilrix rogo secundum matrimonium dedit (Tert. Apologet. c. 50, p. 530) . Ita omnes nostri codices et non editi et editi. Itaque nonnulli frustra legendum putant non quidem Aliqua, sed Elisa. Dido enim his verbis tam perspicue designatur, ut nemo sit, qui [Col.0971B] eam illico non agnoscat. Quo circa Hieronymus simili plane modo alicubi scripsit: Stringam breviter reginam Carthaginis, quae magis ardere voluit, quam Hiarbae regi nubere (Hieronym. epist. 91, ad Ageruch.; et lib. I adv. Jovin.) . At ille tamen, quemadmodum Tertullianus, illud idem alibi enarrando, ipsam nomine suo appellat (Tertullian. lib. I ad Nat. c. 18, p. 584). Sed haec ne grammaticorum quidem pueris, Virgilium quotidie legentibus, incomperta esse possunt.

Pergit Auctor noster: Regulus ne unus pro multis hostibus viveret, toto corpore cruces patitur (Idem, Apol. c. 50, p. 530) : vel sicuti alio in libro edicere maluit: Crucis novitatem numerosae et abstrusae Regulus vester libenter dedicavit (Idem, lib. ad Martyr. c. 4, et [Col.0971C] lib. de Exhort. castit. c. 31) . Sed id Paulo explicatius, hisque verbis alibi edisseruit: Regulus, dux Romanorum, captus a Carthaginensibus, cum se unum pro

multis captivis Carthaginensibus compensari voluisset, maluit hostibus reddi, et in arcae genus stipatus undique extrinsecus, clavis confixus, tot cruces sensit (Idem, Apologet. c. 50, p. 530). Crudelissimum itaque hoc supplicii genus vocat novitatem, hactenus non usitatam crucis numerosae, clavis videlicet acutis undique eminentibus, atque abstrusae

(Idem, lib. I ad Nat. c. 18, p. 584, et lib. ad Martyr. c. 4) , quia, ut Tubero apud A. Gelium testificatur (Gell. lib. V Noct. Atti. c. 4) , in atras et profundas tenebras illum, in arca illa inclusum, quotidie claudebant, donec ardentissimis exorti solis radiis urendum exponerent. [Col.0971D] At de hoc Reguli supplicio alibi egimus (Diss. in Minut. Octav. c. 6, art. 3, et Dissert. in Lactant. c. 10, art. 3) . Explanatum quoque a nobis fuit quod Tertullianus de Anaxarcho subjunxit: Cum, in

exemplum, ptisanae pilo contunderetur: Tunde, tunde, aiebat, Anaxarchi follem; Anaxarchum enim non tundis. Follem ibi eo sensu dixit, quo Lucilius, a Nonio citatus, folliculum scripsit pro corpore (Tertullian. Apologet. c. 50, p. 530; tom. I Apparat. p. 1147; Non. de Signific. verbor., c. 2) ; Arnobius vero: Nihil nobis est promissum ad hanc vitam, nec in carnunculae hujus folliculo (Arnob. in fin. lib. II advers. gent.) . Graece

autem Gregorius Nazianzenus scripsit, τὸν αὐτοῦ θύλακον (Greg. [Col.0972A] Nazianz. carmin. Iamb. 18) , illius vas et utrem. Ad mulierum exempla inde Tertullianus regreditur, aitque: Attica meretrix, carnifice jam

fatigato, postremo linguam suam comesam in faciem tyranni saevientis expuit; ut exspueret et vocem, ne conjuratos confiteri posset (Tertull. Apol. c. 50, p. 530) . Eadem

ille duobus aliis in libris (ad Nation. c. 18, p. 584; ad Martyr., c. 4, § 17) , sed diversis verbis retulit. Ab Ambrosio autem nuncupatur: Pythagorea ex virginibus (Ambros. lib. I 617 of 843 de Virginib. c. 4, § 17) . Vide si placet quae in hunc Ambrosii locum subnotavimus, et

1/4/2006 2:06 PM


618 of 843


contemptum mortis, flagellis tyranni subjectus, sententiam suam ad mortem usque signabat (Tertullian. Apologet. c. 50, p. 530) . In manuscriptis nostris codicibus, ante nomen flagellis legitur impassibilis, in antiquis editionibus impassibilibus. Sed Rigaltius

hoc verbum, tanquam ab imperito librario perperam additum, resecavit. Quid vero, si Zeno impassibilis dicatur pro insuperabilis, ut pote qui nullis cruciatibus vinci unquam potuerit? Jure forsitan potiori Rigaltius dixisset in hoc Auctoris nostri textu corruptum fuisse a librariis Dionysii nomen. Testatum siquidem Laertius fecit Zenonem Eleatem mortuum esse circa septuagesimam nonam Olympiadem (Laert. lib. IX in Vita Zenonis, [Col.0972C] § 29). Atqui circa nonagesimam quartam Dionysius senior tyrannidem exercuisse perhibetur. Ab hoc itaque, Zeno nec cruciari, nec occidi potuit. Non prorsus ergo immerito aut Tertullianus memoria lapsus argui potest, aut oscitantes librarii haud insolito errore Dionysium pro Nearcho, aut Demyso, aut Diomedonte postea scripserunt. Nam varii scriptores, ut alibi ostendimus (Tom. I Apparat. p. 1246) , narrant Zenonem Eleatem ab uno ex illis tortum ac necatum fuisse. Nec movere quemquam debet, quod Zeno de affectata tyrannide, non autem, sicut ait Tertullianus, de philosophiae bono interrogatus ab illo fuerit. Quid enim vetat, quominus tyrannus habita de proditionis consciis quaestione, ab eo petierit quidnam praestaret doceretque philosophia, ut hac interrogatione illud [Col.0972D] proditionis crimen acrius exprobraret? Denique superbientium patientia sua gentilium agmen his Tertullianus in Apologetico claudit verbis: Certe Laconum flagella, sub oculis etiam hortantium propinquorum acerbata, tantum honoris conferunt, quantum sanguinis fuderunt (Tertullian. Apolog. c. 50, p. 530). In suo autem ad Nationes libro haec se quidem tacere velle sic testatur: Ut taceam de Laconica gloria (Lib. I ad Nation. c. 18, p. 584) : sed aculeo non minus acuto pungit ethnicos. Verum clarius scripsit ad Martyres hunc plane inhumanum morem usque ad suam perseverasse aetatem: Hodie, inquit, apud Lacedaemonios solemnitas maxima est διαμαστίγωσις, id est, flagellatio: non latet in quo sacro ante aram nobiles [Col.0973A] quique adolescentes flagellis affliguntur, adstantibus parentibus ac

propinquis, atque uli perseverent adhortantibus. Ornamentum enim et gloria deputabitur majore quidem titulo, si anima potius cesserit plagis, quam corpus (Idem. lib. ad Martyr.,

c. 4). Sed de his plura jam in primo Apparatus nostri tomo enarravimus (Tom. I Apparat. p. 1246).

Duarum insuper mulierum exempla in libro ad Nationes protulit (Tertullian. lib. I ad Nation. c. 18, p. 584) . Prima ab illo simpliciter vocatur Regina Aegypti, nimirum Cleopatra, quae bestiis suis, hoc est, aspidis ad se clam delatae morsu usa est, qua mortem sibi conscivit. Magis autem perspicue haec ad Martyres scripsit: Bestias foemina

lubens appetiit, et utique aspides serpentes, tauro vel urso horridiores, quas Cleopatra [Col.0973B] immisit sibi, ne in manus inimici perveniret (lib. ad Martyr. c. 4) . Sed hoc

famosae mulieris facinus saepius ab historicis Suetonio (Sueton. lib. II in Vit. August. § 30), Plutarcho (Plutarch, in Vit. Antonii, p. 954) , et aliis, necnon a poetis decantatum est. Quapropter haec Horatii, quae ad Tertulliani propositum magis conducunt, carmina citasse satis erit: Ausa et jacentem visere regiam, Vultu sereno fortis, et asperas Tractare serpentes, ut atrum Corpore combiberet venenum:

1/4/2006 2:06 PM



extremis patriae constantior (Tertull. lib. I ad Nation. c. 18, p. 584) , sive, ut alibi dixit, jam ardente Carthagine, cum maritum suum supplicem Scipioni videret, cum filiis suis in incendium patriae devolavit (Idem, lib. ad Martyr., cap. 4) . Cum enim rescivisset Asdrubalem, capta Carthagine, vitam a Scipione impetrasse, seque ab eo derelictam, in incensae urbis ignes se cum filiis injecisse memoratur. Videsis Valerium Maximum (Valer. Max. lib. III, cap. 2 Extern. § 8) , aliosque historicos scriptores.

Tot autem cum virorum tum mulierum exemplis recte Tertullianus demonstrat Christianos, sibi ob solam religionem illata ab ethnicis morte lubentissimo [Col.0973D] animo occumbentes, ab his perperam dementiae et desperationis accusari. Nam summis illi laudibus et honorum titulis suos, hactenus memoratos cumulabant. At longe majoribus digni erant christiani martyres, qui non caducae vanaeque hominum gloriae captandae, sed aeternae felicitatis comparandae caussa, horrendis plane cruciatibus se excarnificari mirum plane in modum patiebantur. Persuasissimum siquidem habebant se martyrio sempiternam beatitudinem consecuturos. Sed id a nobis paulo enodatius explicandum est.

ARTICULUS IV. Quam perspicue Tertullianus doceat martyrium

esse secundum baptisma, quo tota Dei gratia redimitur, peccata omnia remittuntur, ac praelium ex quo victores christiani, palmata veste ornati, et triumphali curru in paradisum vehuntur. [Col.0974A] Maxima profecto, sicuti vidimus, et omni laude major fuit invictissima martyrum fortitudo, qua acceptam a Christo religionem suo sanguine, tanquam publico sigillo, obsignarunt. At eo sane libentius illum profuderunt, quo certius noverant fore ut martyrio omnem Dei gratiam, omniumque veniam peccatorum adipiscerentur. Cur enim christianus tam ardenter martyrium optabat? Ut eo, inquit Tertullianus, Dei totam gratiam redimat, ut omnem veniam ab eo compensatione sanguinis sui expediat (Tertullian. Apologet. cap. 50, pag 530). Rationem si expostules, statim respondebit: Omnia enim huic operi delicta donantur. Alio autem [Col.0974B] in libro docet illud secundum esse baptisma, quo gratia Dei donatur, omniaque peccata, ante sacratissimum illud aquae lavacrum commissa, plane penitusque remittuntur. Sed ipsum, si placet, loquentem adhuc audiamus: Est quidem nobis etiam secundum lavacrum, unum et ipsum, sanguinis scilicet, hoc est martyrii, de quo Dominus: Habeo, inquit, baptismo tingui, cum jam

tinctus fuisset . . . . . . Hos duos baptismos de vulnere perfossi lateris emisit, quatenus qui in sanguinem ejus crederent, aqua lavarentur; qui aqua lavissent, etiam sanguinem potarent. Hic est baptismus qui lavacrum, et non acceptum repraesentat, et perditum reddit (Idem, lib. de Baptism. cap. 16) . At illud ab eo assertum vidimus (Supr. c. 11, art.

5), quemadmodum a discipulo ejus Cypriano, qui praeterea [Col.0974C] majorem hujus, quam prioris baptismi gratiam his verbis palam praedicat: Primum baptisma credentibus

619 of 843 dedimus, ad aliud quoque singulos praeparemus insinuantes et docentes hoc esse

1/4/2006 2:06 PM



remissio, in sanguinis corona virtutum (Cyprian. de Exhortat, martyr.). Brevius vero alibi: Numquid, inquit, potest vis baptismi esse major aut potior, quam confessio, quam passio, ut quis coram hominibus confiteatur, et sanguine suo baptizetur (Id., ep. 73. ad

Jub.)? Eadem [Col.0974D] ille, alibi repetit (Idem, epist. 55. lib. de Orat. Domin.) , quae confirmat Augustinus (August. lib. XIII de Civit. cap. 7) , ubi variis Scripturae sacrae verbis ostendit tantum valere martyrium, quantum si quis sacro baptismatis fonte ablueretur. Ibi vero adjicit: Quid enim pretiosius, quam mors, per quam fit, ut et delicta omnia dimittantur, et merita cumulatius augeantur. Ambrosius autem pressius Tertulliani nostri vestigia secutus est: Non unum, inquit, est baptisma? Unum est, quod hic tradit

Ecclesia, per aquam et Spiritum sanctum, de quo dicit Dominus Jesus: «Baptisma habeo baptizari, quod vos nescitis.» Utique jam baptizatus in Jordane fuerat, sicut superiora declarant: sed sit hoc baptismum passionis, quo etiam sanguine suo unusquisque [Col.0975A] mundatur (Ambros. Exposit. in psalm. CXVIII, serm. 3, § 14) . Sed de his plura apud theologos scholasticos legi possunt (In lib. IV. Sentent. dist. 4, et in Summ. S. Thom. part. III, quaest. 66, art. 11) .

Persuasum igitur Christianis penitus erat nunquam majorem se de daemonibus, aeternae suae salutis osoribus, triumphum agere, quam cum ethnici malignis illorum instigationibus subornati, ipsos propter Christi confessionem interficiebant: Nam illos, ait Auctor noster, nunquam magis detriumphamus, quam cum pro fidei obstinatione (Tertullian. Apolog. cap. 27, p. 434) , seu constanti, ut paulo ante dicebamus, invictaque defensione, damnamur. Quis autem, et quam gloriosus sit ille Christianorum triumphus, hunc explicat in modum: Praelium est nobis, quod christianae professionis [Col.0975B] accusati, provocamur ad gentilium tribunalia; ut illic sub discrimine capitis pro veritate ejusdem religionis nostrae tuenda, certemus. In hoc autem praelio vincimus, inquit, cum occidimur. Denique ex hoc praelio victores evadimus cum obducimur (Ibid. c. 50, p. 530), id est, ad supplicium ducti consumimur et occidimur. Eo enim sensu Auctor noster hoc verbum obducimur ibi videtur sumpsisse, quod alio significatu, uti videbimus, alibi accepit. Quia vero Christiani nihil magis in votis habebant, quam pro religionis suae defensione mori et trucidari, vincebant utique, cum necabantur. Nam victoria est, ait adhuc Tertullianus, pro quo certaveris, obtinere (Ibid.). At hoc in certamine victores, et gloria utique et praeda, omnium profecto maxima, potiebantur; quandoquidem [Col.0975C] ea victoria, uti ait Tertullianus, habet et gloriam placendi Deo, et praedam vivendi in aeternum (Ibid.). Eo autem fortasse major gratiorque haec praeda ipsi videbatur, quod sicut supra annotavimus (Sup. c. 11, art. 5) , existimabat illud felicitatis aeternae praemium, aliis justis dilatum, sanctis martyribus statim post mortem excessumque suum conferri. Quin etiam tam insignem triumphum de mundo et diabolo agentibus non deerat triumphantium habitus, vestis palmata, et currus. Sed quaenam, putas, haec erant triumphantium martyrum insignia? Nihil certe minus, quam romanorum ducum et imperatorum. Nam cum ad dimidii axis, de quo paulo antea, stipitem vivi exurimur, hic est, ait Tertullianus, habitus victoriae nostrae, haec palmata vestis; tali curru triumphamus [Col.0975D] (Tertullian. Apologet. c. 50, p. 530) . Primum autem ibi memoratur habitus victoriae, quo nomine generatim significantur omnia victoriae, sive triumphantium, ornamenta, nimirum corona aurea, sella curulis, 620 of 843 scipio eburneus, toga picta, tunica palmata, et alia, quorum frequens apud varios

1/4/2006 2:06 PM


621 of 843


corona triumphali honoraveritis, quorum domos, spoliis hostium affixis, insignes inter [Col.0976A] alias feceritis, pontificalia atque auguralia insignia adjicere, qui Jovis optimi maximi ornatu decoratus, curru aurato per Urbem vectus, in Capitolium ascenderit (Liv. lib. X, § 7)? Ita autem dixit, Jovis ornatu, quia triumphantes, uti observat Servius, habent omnia Jovis insignia, sceptrum palmatum. Unde ait Juvenalis, «in tunica Jovis» (Serv. in eclog. 10, v. 27, p. 55) . De veste autem palmata, et curru ita ille alibi: Sciendum sellam curulem a curru dictam, quod ea tantum utebantur, qui triumphali curru invecti fuissent: sicut etiam palmata dicitur tunica, quam merebantur, qui reportassent de hostibus palmam (Idem, in lib. II. Aeneid. v. 334, p. 637) . Nonne autem ibi innuit eam sic

nuncupatam, quia his dabatur, qui palmam meruerant? Alii tamen sic vocatam opinantur, quod palmis esset intexta. De [Col.0976B] illa porro hi sunt Martialis versus:

I, comes, et magnos illaesa merere triumphos, Palmataeque ducem, sed cito redde togae. (Martial. lib. VII, epigramm. 1.) Si quis plura velit, hic adeat Octavium Ferrarium (Ferrar. lib. II de Re vestiar. c. 8) , Aldum Manutium (Manut. de toga Roman.), Lazarum Bayfium (Bayf. de Re vestiar. c. 10), Albertum Rubenium (Ruben, l. I de Re vestiar. c. 21) , qui de curru triumphali data opera disputant. At praeterea de his aliisque triumphantium insignibus et ornamentis poteris, si lubet et vacat, adire Onuphrii Panvini de Triumpho librum, et Maderi in eum annotationes. Caeterum longe major erat eximia plane martyrum nostrorum triumphi gloria. Mediis enimvero accensorum [Col.0976C] sarmentorum flammis, tanquam purpurea palmataque veste, undique combusti, atque ad stipitem palumque alligati, inde sicut triumphali veste et curru, non in Capitolium, sed in paradisum, ut supra vidimus (c. 11, art. 5), de mundo, de tyrannis, et de diabolo triumphantes, ducebantur.

CAPUT XVII. Quibus argumentis Tertullianus demonstret

Christianos iniquissime et contra omnium legum praescripta ab ethnicis vexatos, et trucidatos fuisse.

ARTICULUS PRIMUS. Quanta perversitate ethnici Christianos, sibi

prorsus incognitos, nec qui qualesve essent, investigare volentes, oderant atque insectabantur.

[Col.0976D] Quae de christianae Religionis veritate et sanctitate, de divinis illius documentis et legibus, de optimis sectatorum ejus moribus, de invictissima martyrum

1/4/2006 2:06 PM


622 of 843


caussam accuratius defendat, ad duo adhuc demonstranda aggressus est; ac primo [Col.0977A] quidem Christianos ab ethnicis, contra jus omne naturale, divinum et humanum, condemnari: secundo falsa esse crimina omnia quorum accusabantur, atque illorum reos revera esse gentiles. Videamus itaque primo qua ille ratione probaverit primae propositionis veritatem, et ad secundam deinde veniemus. At hanc, inquit, primam caussam apud vos, romanii imperii antistites, collocamus iniquitatis odii erga nomen Christianorum, quam iniquitatem idem titulus onerat et revincit qui videtur excusare, ignorantia scilicet (Tertullian. Apologet. c. 1; et lib. I ad Nation. c. 1. p. 559) . In quibusdam autem editionibus legitur odium pro odii, sed perperam. Nam iniquitatis odii, ibi idem significat ac iniqui odii. Primam ergo Tertullianus arguit ethnicorum iniquitatem, qua prius [Col.0977B] oderant Christianos, quam scirent qui qualesve fuerint. Quae enimvero major perversitas est, quam eum odisse, quem, utrum odio vel amore dignus sit, plane nescias? Verum ethnicos hoc caeco in christianos exarsisse odio hinc plane ostendit Auctor noster, quia omnes, qui eos retro, sive antea oderant, quia ignorabant quale sit quod oderant, simul desinunt ignorare, cessant et odisse (Ibid. loc. cit.) . In Rigaltii editione haec verba quale sit (vel sicut in nonnullis editis, esset) quod oderant, prorsus rejecta sunt. Quo autem jure, an propria auctoritate Rigaltii, an typographorum errore, nescimus quidem; sed probe scimus haec in subsequentibus et ultimis editionibus reperiri. Ea autem genuina esse Tertulliani verba communis codicum [Col.0977C] omnium consensio, et Auctoris ipsius ingenium satis aperte convincunt. Haec autem est illius argumentatio: Ubi ethnici agnoverunt qui et quales sint Christiani, quae eorum pietas ac probitas, tum protinus eos odisse desinunt. Ergo illos oderant, quia qui essent antea ignorabant. Quamvis autem nemo, nisi naturali lumine omnino privatus, id abnuere queat, urget tamen Tertullianus, et ethnicos adhuc revincit Anacharsis auctoritate, qui diserte pronuntiavit non minus reos esse, imprudentes de prudentibus judicantes, quam immusicos de musicis (Tertull. Apologet. c. 1, p. 265) . Quae quidem hujus philosophi sententia a Laertio sic exhibetur: Θαυμάζειν δὲ ἔφη πῶς παρὰ τοῖς ἕλλησιν ἀγωνίζονται μὲν οἱ τεχνῖται, κρίνουσι δὲ οἱ μὴ τεχνῖται. Mirari se [Col.0977D] dixit quomodo apud Graecos artifices certarent, judicarentque qui artifices non essent (Laert. lib. I in Vit. Anacharsis, § 103). Paulo vero aliter Plutarchus eam sic retulit: Ἔφη δὲ κἀκεῖνο θαυμάζειν ὁ Ἀνάχαρσις ἐκκλησίᾳ παραγενόμενος, ὅτι λέγουσι μὲν οἱ σοφοὶ παρ᾽ ἕλλησι, κρίνουσι δὲ οἱ ἀμαθεῖς. Id autem dixit Anacharsis se mirari, cum concioni interfuisset, quod dicerent apud Graecos sapientes, stulti vero judicarent (Plutarch. in Vita Solon. p. 81). Vides sane eamdem his omnibus verbis exprimi sententiam, quae quibusdam tantum diversis enuntiatur. Nefas enim esse asseritur aliquod de rebus ignoratis ferri judicium. At multo nequiores erant ethnici, qui Christianos oderant, et nefandis condemnabant criminibus, tametsi [Col.0978A] quales essent non solum nesciebant, sed inflexibili obstinatione, nec scire, nec inquirere unquam volebant. Nulla autem hujus intolerabilis pervicaciae, et voluntariae caecitatis alia erat caussa, nisi quia verebantur, ne quod Christianorum esset vivendi genus agnoscendo, fateri cogerentur illos, post susceptam Christi religionem, factos esse meliores. 1/4/2006 2:06 PM


623 of 843


alicujus codicis accederet auctoritas). Addebant gentiles: Quanti transfugae in perversum? Hi autem transfugae vocantur, qui ad hostes transfugiunt, vel qui induciarum tempore ad eos commigrant, cum quibus nulla amicitia est. Atqui ii saepius, inquiebant adhuc ethnici, in perversum conversi, pejores utique fiunt. Denique acrius urgentes clamabant: Non utique eo bonum praejudicari, quia plerosque convertat, et sibi rapiat.

Novi demutationem mentis in malas partes. Quot desertores bonae vitae! quot transfugae in perversum! (Ibid. et lib. I ad Nation. c. 1. p. 559.)

Sed his respondet Tertullianus id quidem a nemine negari, sed omnes ultro etiam fateri plurimos a malo sese convertisse in bonum. At id, inquit, ex mali bonique natura facile dignoscitur. Mali quippe individuae [Col.0978C] comites sunt timor, pudor, tergiversatio, poenitentia, deploratio. Quapropter malefici, ait rursus Auctor noster, gestiunt latere, devitant apparere (Id. Apologet. c. 1 p. 267) . Rigaltius vero haec duo posteriora verba auctoritate propria abstulit, nec sane advertit haec ipsa in libro ad Nationes esse repetita (Id. lib. I ad Nation. c. 1, p. 559) , sicuti illa, quae in Apologetico continenter addidit:

Trepidant deprehensi, negant accusati, ne torti quidem facile aut semper confitentur; certe damnati moerent, dinumerant in semetipsos, mentis malae impetus, vel fato, vel astris imputant. At in libro ad Nationes haec posteriora verba sic immutata sunt: Exprobrant enim quod erant, in semetipsos malae mentis ab innocentia transitum vel fato imputant (Ibid. loc. cit.) . Sed ibi forsitan librarii calamo [Col.0978D] illa duo verba, vel astris, exciderunt. Solus autem Georgius Ambianensis, solaque conjectura ductus, in textu Tertulliani audacius posuit deonerant, pro dinumerant. Nam sensus illius est: Malefici in semetipsos malae mentis impetus agnoscunt, dinumerant, sibique exprobrant;

eorum tamen culpam non sibi, sed astris, vel fato, imputant et adscribunt. Vidimus autem (Dissert. in Minut. Octav. c. 6, art. 4) quam communis fuerit illa gentilium falsa opinio, qua fato omnia fieri arbitrabantur. Verum nulla prorsus ex his, quae memorata sunt, mali indicia deprehenduntur in christiano, quem, ut supra animadvertimus (Cap. super. art. 2), religionis suae nec pudet, nec poenitet, sed accusatus, et interrogatus, se christianum [Col.0979A] esse confitetur, gaudet, gloriatur, ac damnatus gratias agit. Recte ergo Tertullianus: Quid hoc, ait, mali est, in christianis, quod naturalia mali non habet (Tertull. Apolog. c. 1, p. 269) . Sed in nostris codicibus manuscriptis legimus, quod natura alia mali non habet; fortassis non omnino male, si ibi, sicut bonis auctoribus haud plane infrequens est, subaudiatur particula, quam, hoc nimirum sensu: quod non alia, quam mali natura habet. Sed pluribus littera a antiquariorum ignorantia vel errore ibi duplicata haud dubie videbitur. Vide tamen utrum prima lectio confirmari non possit ex libro ad Nationes, in quo brevius quidem, sed non minus clare dicitur: Quod hoc malum est, in quo mali natura cessat (Idem, lib. I ad [Col.0979B] Nat. c. 1, p. 560) . Imo vero addit Auctor noster maximum in eo esse debere bonum, cujus reus gaudet, cujus

accusatio votum est.

Ethnicos autem ille acrius urget (idem, Apologet., cap. 1, pag. 264) , palamque facit in Christianis nihil esse mali, qui relicto falsorum deorum cultu, ac suscepta Christi religione, meliores, quemadmodum diximus, facti fuerant. Neque id ipsis gentilibus, quidquid contra reclamarent, poterat esse incognitum. Noverant enim quantus esset christianorum ubique terrarum numerus, hincque graviter moerebant, ac de eo tam saepe quam publice conquerebantur. At quoquo modo illos agnoverint, viderant utique factos esse ex malis et improbis bonos et probos, ex impudicis pudicos, ex injustis ac

1/4/2006 2:06 PM


624 of 843


christianorum virtutes: sed hos christianos esse ferre non poterant. Quis ergo eos potius errare diffitebitur, qui laudant quae sciunt, ait Auctor noster, vituperant quae ignorant, et id quod sciunt, eo quod ignorant, corrumpunt (Ibid.)? In omnibus nostris codicibus legimus irrumpunt, pro corrumpunt: sed minus fortassis bene. In libro enim ad Nationes scriptum est: [Col.0979D] Pro stultitiae caecitate laudant quae sciunt, vituperant quae nesciunt, et id quod nesciunt vitiant (Loc. cit.): quod, uti vides, idem est ac corrumpunt. Si tamen malis probesque legendum irrumpunt, non omnino repugnabimus. De fama siquidem Lucanus cecinit: Vana quoque ad vestros accessit fama nepotes, Irrupitque animos populi. (Lucan. lib. I, post med.) Summa igitur stultitia, caecitate ac malitia ethnici laudabant sibi cognitas Christianorum virtutes: sed illos vituperabant, ignorantes quid eorum nomen significaret. Ex ignorato autem hoc nomine vitiabant, seu corrumpebant illorum virtutes, quas nullas aut falsas esse effutiebant. At nihil certe magis iniquum, [Col.0980A] quam ex re aliqua sibi comperta aliam quam ignoras vituperare, aut ex re ignorata aliam a se agnitam corrumpere. Non minor tamen erat iniquitas Christianos ob solum suum et ignotum nomen condemnare, et occidere, nec velle unquam scire et investigare quid in eis sit aut boni aut mali. Tantum vero ab hac investigatione abhorrebant ethnici, ut iniquissimi judices illos, ad tribunalia sua ductos, audire nunquam voluerint. Secundum autem illud erat summae illorum iniquitatis caput, quod jam explorandum est.

ARTICULUS II. Quanta iniquitate ethnici Christianos, nec auditos,

nec defensos, sed suum duntaxat ob nomen condemnaverint, et crudelissime necaverint.

[Col.0980B] Secundum Tertulliani adversus effraenatam gentilium in Christianos violentiam argumentum non minoris profecto, quam superius, roboris est ac momenti. Ducitur autem ex certissima judiciorum regula, quae naturali aequitati adeo consentanea est, ut, ea praetermissa, iniquissimum, irritum omnino, et nullum sit cujusvis hominis judicium. At haec, ut scite Tertullianus animadvertit, regula est, quae vetat indefensos et inauditos omnino damnari (Tertullian. Apologet., cap. 2, pag. 276) . De legis autem hujus aequitate plane convicti gentiles, constituerant, ut quilibet cujuscumque criminis insimulatus, uteretur, et proprio ore, ait Auctor noster, et mercenaria advocatione, videlicet patronorum, qui mercede accepta, [Col.0980C] caussam illorum tuerentur. Verum longe aliter Christianos, falsorum criminum accusatos, tractabant. Nullam quippe facultatem eis concedebant innocentiam suam aut ore suo, aut ullius patrocinio unquam defendendi. Verumtamen ejusdem, ut scite ille arguit, noxietatis (Ibid.), sive, ut in nostris codicibus manuscriptis et antiquis editionibus legitur, ejusdem noxae eadem tractatio

1/4/2006 2:06 PM



sed inquirendum insuper, ac [Col.0980D] quaestione etiam et tormentis extorquendum, quae sit criminis qualitas, qui locus et modus, quod tempus, qui socii ac conscii. Nec hoc aequissimum esse diffitebantur ethnici, qui haec omnia diligenter inquirebant, ubi aliquis ex suis ullius sceleris ab aliquo accusabatur. Summa tamen injuria haec omnia missa faciebant spernebantque, ubi agebatur de nostris, ait Tertullianus, elogiis (ibid.), id est, de christianorum vituperatione et accusatione. Minus itaque bene in codicibus nostris habetur eulogiis, hoc est, benedictionibus, nisi nomen illud ab illo ironice acceptum fuisse probaveris. Quidquid sit, planus est et apertus Tertulliani sensus, qui asserit tantum abfuisse, ut gentiles illo, quem aequitas postulabat, modo in [Col.0981A] christianorum, sicuti aliorum omnium, crimina, quorum insimulabantur, unquam inquirerent; quin potius omnis eorum inquisitio judicibus omnibus prohibita erat. Plinio enim secundo Trajanum imperatorem interroganti quid christianis, quorum infinitus propemodum erat numerus, faciendum, ille, ait Tertullianus, respondit, hoc genus inquirendos quidem non esse, oblatos vero puniri oportere (Tertull. Ap. c. 2, p. 273) . Ipsiusmet autem Trajani haec sunt in epistola sua ad Plinium verba: Conquirendi non sunt; si deferantur, et arguantur, puniendi sunt (Plin. secund., lib. X, epist. 102, pag. 377): id est, juxta Tertulliani nostri interpretationem, si christiani revera esse comprobentur et convincantur, puniendi quidem, sed minime [Col.0981B] inquirendi sunt. Totum autem hunc Tertulliani locum citavit Eusebius (Euseb. lib. III Eccles. Histor., cap. 33, pag. 106) , qui prolata a nobis ejus verba sic graece interpretatus est: Τὸ τῶν χριστιανῶν φύλον μὴ ἐκζητεῖσθαι μὲν, ἐμπεσὸν δὲ κολάζεσθαι, quae Rufinus latine reddidit: Christiani non quidem requirantur, si qui tamen inciderint, puniantur (Rufin. lib. III Histor. eccles., cap. 27) . Nullus itaque Tertullianus dubitavit hoc edicto pronuntiatum fuisse christianos non perquirendos, sed statim atque judicibus offerrentur, ac christianos esse constaret, nulla amplius ullius rei facta inquisitione, puniendos. Nec male quidem. Nam Trajanus continuo addidit: Ita tamen ut qui negaverit se christianum esse, idque reipsa manifestum fecerit, id est, supplicando diis nostris, [Col.0981C] quamvis suspectus in praeteritum fuerit, veniam ex poenitentia impetret (Plin. ibid.). Nullum igitur christianorum crimen a judicibus inquiri voluit, sed eos oblatos ob solum suum nomen, nec amplius auditos, puniri, nisi forte hoc negarent nomen suum, falsisque diis supplicarent. Jure itaque merito exclamat Tertullianus: O sententiam necessitate confusam (Tertullian. Apologet., cap. 2, pag. 273) . Consulto autem dixit necessitate, quia Trajanus illam clarius explicare non poterat. Ea vero confusa est, quia Trajanus negat, sicuti recte arguit Auctor noster (ibid.), non inquirendos christianos, utpote innocentes, nulliusque sceleris reos; et mandat tamen puniendos, ut nocentes, ac gravissimorum conscios scelerum. Eadem ergo haec sententia [Col.0981D] parcit et saevit, dissimulat et animadvertit (Ibid.). Clementiam quippe dissimulat, parcendo christianis, qui judicibus non offerebantur. Saevit vero in oblatos, tametsi innocentes, quos suum duntaxat ob nomen jubet puniri. In tota ergo Christianorum caussa nihil aliud postulabatur, sicuti adhuc ait Tertullianus, nisi confessio nominis, non examinatio sceleris (Ibid. pag. 271), nec accusati defensio. Ad illos enim vero damnandos, aut absolvendos illud tantum sufficiebat, ut nomen suum, seu se christianos esse, aut negarent aut confiterentur. 625 of 843 Quod quidem, quam iniquum omnique juri divino naturali et humano adversetur, ille

1/4/2006 2:06 PM



erui, non abscondi, verbo sunt Auctoris nostri, confessos damnari, non absolvi (Ibid. pag. 276; et lib. I ad Nation., cap. 2, pag. 560) . Ad Scapulam vero judicem similiter scribebat:

Quid amplius tibi mandatur, quam nocentes confessos, damnare, negantes autem ad tormenta revocare (Idem, lib. ad Scapul., cap. 4) ?

Verumtamen ethnici, contra hanc tanta aequitate praescriptam judicandorum reorum normam, Christianos [Col.0982B] non ad aliquod scelus confitendum, sed negandum crudelissimis quaestionum tormentis compellebant. Persuasum ergo habere debuerunt illos esse innoxios, et nullius reos criminis, quippe qui illud ab ipsis negari vellent, aut eos, quod nefas est, si rei forent, plane mentiri. Quaestione siquidem torti, fatebantur palamque clamabant se esse christianos. Sed ethnici quibus alios confitentes reos amplius torquere fas non erat, christianos dirius jubebant cruciari, donec negarent, aut necarentur. Recte ergo Tertullianus illos sic urget: Videtis quomodo ipsi vos contra mandata faciatis,

ut confessos negare cogatis. Adeo confitemini innocentes esse nos, quos damnare statim ex confessione non vultis (Idem, lib. ad Scapul., cap. 4) . At certe hi tanta legum

[Col.0982C] suarum praevaricatione se ipsos manifestissime condemnabant. Christianos enim, nec auditos, nec defensos, tanquam omnium in deos, leges, imperatores, mores, ipsamquemet contra naturam criminum reos insectabantur. Dum ergo nitebantur illos quaestione ad ea neganda adigere, fatebantur utique tam falsa esse ea crimina, quam summa erat illorum et innocentia et integritas. In hac itaque tam horrenda eorumdem christianorum vexatione non aliud, sicuti aiebat Tertullianus, nisi christiani nominis praelium est (Idem, Apologet., cap. 2, pag. 279) , in quo negantes absolvebantur, atque excarnificabantur confitentes. Neque putaveris quidquam ab illo ibi aut fictum, aut exaggeratum. Nam eadem plane fuerat non solum Justini [Col.0982D] martyris, Athenagorae, Tatiani, ut alibi vidimus (tom. I Apparat., pag. 351, 356, 471 et 523) , sed Melitonis etiam, sicuti refert Eusebius (Euseb. lib. IV Histor. Eccles., cap. 26, pag. 147) , publica expostulatio. Palam quippe conquesti sunt, quamvis nullum nomen ex se ipso bonum sit aut malum, Christianos tamen suum duntaxat ob vocabulum, nec audita unquam caussa, condemnari. Eodem autem telo, sed paulo aliter contorto, ethnicos transfixerunt Minutius Felix, uti supra ostendimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 8, art. 2) , et Cyprianus, sicuti infra dicemus.

Nec multum curabant gentiles summam hanc tegere injustitiam, quam lata per tabellam, cujus Cicero [Col.0983A] (Cicer. lib. V in Verr., pag. 179, lin. 19; orat. 39 pro Rabir., pag. 561, lin. ult.; orat. 23 pro Flacc., pag. 369, lin. 47; orat. 37 in L. Pison., pag. 543) , aliique saepius meminere, contra eos sententia in publicum proferebant. In hac quippe tabella non aliquod christianorum, sicut aliorum morte damnatorum, crimen notabatur, sed solum christianorum nomen: De tabella, ait Tertullianus cos alloquendo, recitatis illum christianum (Tertullian. Apolog., cap. 2, pag. 279) , nihilque amplius. At cum res ita sit, pergit ille, certe: Christianus si nullius criminis nomen est, valde ineptum, si solius nominis crimen est (Tertullian. ibid.). Et ita quidem in Rigaltii editione. In nostris vero codicibus: Christianus si nullius criminis nomen reus est, valde incestum, recentiores [Col.0983B] incertum, si solius nominis crimen est. In quibusdam manuscriptis, et editis Rigaltio antiquioribus: Christianus si nullius criminis reus est, nomen valde infestum, si 626 of 843 solius nominis crimen est. Atque haec videtur genuina Tertulliani lectio, atque in aliis

1/4/2006 2:06 PM


627 of 843


nisi illud aliquid significet barbarum, aut vitiosum in se ipso, vel incognitis hominibus qui eo appellantur. Atqui ethnici nihil potuerant in christianis deprehendere [Col.0983C] vitiosi, quos vel semel audire noluerant. Nihil etiam barbarum in christiani nomine, quod de unctione, ait Turtullianus, deducitur (Ibid., pag. 281). Nec hilum quidem promovebant ignari gentiles, qui chrestianos, non christianos, appellandos esse garriebant. Nam hoc ipsum nomen de suavitate, vel benignitate derivatum est (Ibid.). At de hac utriusque nominis etymologia alibi disseruimus (Dissertat. in Lactant., cap. 17, art. 1) .

ARTICULUS III. Quam absurde ethnici objicerent Christianos

propter suum aut auctoris sui nomen odio habendos, quia nullus philosophus, platonicos, epicureos, pythagoreos, stoicos, et academicos, nullus medicus Erasistratum, nullus grammaticus Aristarchum, nullus coquus Apicium, sectarum suarum auctores, ob suum nomen odisse perhibeantur. [Col.0983D] Cum nihil sit sole etiam meridiano clarius, quod humanum ingenium, falsae religionis praejudiciis excaecatum, obscurare non moliatur; non mirum profecto, si ethnici quibusdam litigiosis disputationibus propositas ab Auctore nostro invictissimas in Christianorum defensionem argumentationes eludere aut infirmare tentaverint. Audiendi tamen hi sunt qui Christianos audire nolebant, et excutiendae, qualescumque sint, illorum rationes. Clamitabant autem non requirenda esse Christianorum scelera, quae omnia uno eorum nomine comprehenduntur. [Col.0984A] Sed falsissima esse haec crimina jam ostendimus. Fac tamen, si possis, illa tam vera esse quam falsa sunt, numquid homicida, vel alius quilibet sceleratus homo, propter suum solum nomen condemnari debet? Nonne judices tenentur illum audire, et investigare ubi, quando, quomodo, quibus sociis crimen perpetraverit? Verum Christiani contra has aequissimas, uti diximus, leges condemnabantur. Iniquissimum ergo erat gentilium judicium (Tertullian. Apologet. cap. 2, pag. 279, et lib. I ad Nation. cap. 6, pag. 566) . Urgebant tamen gentiles: Secta christianorum oditur in nomine utique sui auctoris (Ibid. p. 282). Numquid ergo examinandum non erat utrum ille auctor, aut ejus sectatores odio revera haberi deberent? Tertullianus [Col.0984B] autem evidentissime demonstrat ethnicos absurda hac argumentatione se ipsos suo, quemadmodum dicitur, conficere gladio. Non enim platonicos propter Platonis, epicureos propter Epicuri, pythagoreos propter Pythagorae, stoicos propter Zenonis nomen odio habebant (Ibid.). At hi suarum sectarum, uti alibi ostendimus (Tom. I Apparat. lib. III, dissert. 2, cap. 17, art. 1 et seqq. pag. 1123 et seqq.) , fuerant auctores. Tum deinde a Tertulliano recensentur academici, quos utique a platonicis secernere videtur (Tertullian. Apologet. cap. 3, p. 282) . 1/4/2006 2:06 PM


628 of 843


qui ab A. Gellio nobilis medicus (Gell. lib. XVII Noct. Att., cap. 11) , a Macrobio medicorum veterum nobilissimus appellatur (Macrob., lib. VII Saturnal. cap. 15) . Testatum autem Strabo fecit Smyrnae exstitisse patrum suorum tempore Erasistrataeam medicinae scholam (Strab. lib. XII Georg., pag. 580) . Celeberrimi porro hujus medici Plutarchus (Plutarch., lib. IV Sympos. quaest. 1, pag. 603, et lib. VII, quaest. 1. pag. 698, et in Vita Demetr. pag. 907) , Plinius (Plin., lib. XXIX natur. Hist. cap. 1, pag. 663) , Valerius Maximus (Valer. Max. lib. V, cap. 7, § 1) , et Chronici Eusebiani scriptor mentionem fecerunt (Chron. Euseb. ad. ann. 1755) . [Col.0984D] Denique coqui etiam cognominati sunt, ait Tertullianus, ab Apicio, quem alibi inter coquos pretiosissimos recenset, ejusque condimenta exagitat (Tertullian. Apologet. cap. 3, pag. 5, et lib. de Pallio cap. ult., et lib. de Anim. cap. 33) . Ab Athenaeo autem discimus hunc Tiberii imperatoris saeculo ditissimum fuisse, sed luxu solutum, multas ventris et gulae vitio myriadas nummorum profudisse, ac varia placentarum genera ejus nomine vocitari (Athenae., lib. I Deipnosoph. cap. 1, pag. 7) . Plura etiam de illo Seneca, cujus haec tantum, quae ad propositum nostrum magis faciunt, verba transcribemus: Apicius nostra memoria vixit, qui in ea urbe, ex qua aliquando philosophi, velut corruptores juventutis [Col.0985A] abire jussi sunt, scientiam propriam professus, disciplina sua saeculum infecit (Senec. lib. de Consol ad Helvid. cap. 10, pag. 781) . Alibi autem ille, sicut Plinius (Plin., lib. IX natur. Hist. cap. 17, pag. 308) , et Hieronymus Apicii (Hieronym., lib. II adv. Jovin.) ejusque helluationis et immensae gulae meminerunt. Tres porro Casaubonus notat Apicios, eosque gulae vitio infames (Casaubon. in lib. II Athen. cap. 6, pag. 22 et seqq.) . In superiori autem dissertatione (Dissert. in Arnob. cap. 23, art. 4) non semel citavimus Apicii de re coquinaria editam commentationem. Neque magno labore nobis persuadebis hunc esse, de quo Tertullianus loquitur. At quicumque fuerit, nullus tamen gentilis unquam dixit propter illius, aut aliorum quos recensuimus, [Col.0985B] solum nomen odio dignam esse institutam a quolibet sectam, nisi prius constiterit in ea aliquid esse mali. Gentiles ergo non debebant odisse Christianos, nec propter suum, nec propter auctoris sui nomen, nisi exploratum ante habuissent illos esse malos. Atqui jam ostendimus eosdem gentiles neque scivisse, neque scire, aut inquirere unquam voluisse utrum illi aliquid agerent, quod odio et poena esset prosequendum. Contra tamen nemini prorsus incompertum erat Christianos suo titulo, sive suum duntaxat ob nomen actibus ac sententiis praesidum statim condemnari, atque oblati illis fuerant. Nam propter hoc ipsum solum nomen ab illis condemnari vestros, hoc est, judicum, inquiebat Tertullianus, jam contestamur actus, [Col.0985C] qui quotidie judicandis custodiis, id est, carceri mancipatis, praesidetis, qui sententiis elogia dispungitis (Tertullian. Apologet. cap. 44, pag. 496) , sive reorum accusationes examinatis; numquid inter illos omnes aliquis inventus est sicarius, seu homicida? num aliquis manticularius (Ibid. Cf. Fest. ad v. Manticularius) , sive qui repositam in aliorum marsupiis pecuniam furatus sit? num aliquis lavantium praedo, aut, ut alibi dixit, fur balnearum, qui lavantium vestes aut argentum subripiebat? At certe hi omnes ethnici erant (Apulei Apolog. 1 ante fin.) , et nullum ibi invenistis christianae religionis verum sectatorem. Non enim de nostris, pergit Tertullianus, sed de vestris semper aestuat carcer (Plaut. Captiv. act. IV, scen. 2) , totusque scelestis vestris gentilibus repletus [Col.0985D] est. De vestris quoque semper metalla suspirant (Tertull. lib. de Fuga, cap.

1/4/2006 2:06 PM


629 of 843


bestias damnati debebant cum illis pugnare. Si autem victi fuissent, tum victrices bestiae carnibus illorum saginabantur. Nullus itaque ex horum numero erat christianus [Col.0986A] propter scelus aliquod aut conjectus in carcerem, aut ad bestias damnatus, sed suum duntaxat ob nomen, quod nihil plane mali habebat. Palam enim et asseveranter Tertullianus affirmat: Nullus illic christianus, nisi hoc tantum propter suum nomen: aut si et aliud, id est, capitalis alicujus sceleris reus et convictus, jam non christianus (Tertullian. loc. cit.), sed christianae religionis apostata et desertor. Nihil ergo iniquius, ac divinis et humanis legibus magis contrarium, quam innocentes christianos, nunquam auditos et defensos, suum solum ob nomen condemnare, ac quibuslibet gravissimis suppliciis excarnificare et occidere.

CAPUT XVIII. Quam absurde ethnici objectarent se ad vexandos

necandosque christianos quibusdam suis legibus teneri, qui quaslibet sanctiores tam saepe, quam impune violabant.

[Col.0986B]

ARTICULUS PRIMUS. Quibus rationibus Tertullianus ostendat

nulla, vel lege, vel auctoritate, ullum hominem cogi posse ad eum, quem falsum novit, deum colendum, aut cuivis libertatem adimi, quam veram credit, religionem amplexandi. Gentiles in summas angustias adducti, ad legum suarum auctoritatem, tanquam ultimum propugnaculum, confugere nitebantur. Nostris, inquiebant, adstringimur legibus, quae praecipiunt vexari christianos, [Col.0986C] et ad internecionem usque excruciari. Nobis ergo, ad eos torquendos, scire sufficit revera esse christianos, nec qui qualesve sint amplius perquirendum (Tertull. Apologet. c. 3, p. 282) . Sed Tertullianus respondet vanam esse ac plane absurdam hanc argumentationem, et ipsosmet ethnicos sic alloquitur: Si per leges vestras fas et necesse putatis christianos inauditos et indefensos condemnare, vim profitemini, et iniquam ex arce dominationem (Ibidem); ex arce, inquit, id est, forsitan, ex edito et ipso vertice civitatis (Ibid. cap. 1, p. 259) , quemadmodum initio hujus libri dixerat. Qui enim quemvis accusatum, inaudita caussa, condemnat, jubetque interfici, is procul dubio non aequi judicis fungitur officio, sed dominationem exercet iniquissimam, ac intolerandam tyrannidem. [Col.0986D] Verum ut gentilium pertinaciam penitus frangat, aliud argumentum inde eruit, quod omnibus et singulis dabant quemlibet, uno et vero excepto, deum colendi facultatem. Nam cum dixisset unum ab uno, et alium ab alio libere et licenter coli, illos sic

1/4/2006 2:06 PM


630 of 843


faciundae libens animus indicitur (Ibid., [Col.0987A] cap. 28, p. 435) . Rationem vero si postules, hanc tibi dabit: Humani juris et naturalis potestatis est unicuique, quod putaverit, colere; nec alii obest, aut prodest alterius religio. Sed nec religionis est cogere religionem, quae sponte suscipi debeat, non vi; cum et hostiae ab animo libenti expostulentur. Ita etsi nos compuleritis ad sacrificandum, nihil praestabilis diis vestris. Ab invitis enim sacrificia non desiderabunt, nisi contentiosi sint. Contentiosus enim Deus non est (Idem, lib. ad Scapul. cap. 2) . Audis certe quibus Auctor noster rationum momentis ostendat juri, non solum humano, sed etiam naturali repugnare, ut quis unquam ulla vi ad suscipiendam aliquam falsam religionem aut falsi dei cultum compellatur. Cujuslibet siquidem religio nec prodest, [Col.0987B] nec nocet alteri, qui proximi sui bono aut malo nec melior nec pejor efficitur. Deinde vero Deus ab invito et reluctante sacrificia non desiderat, nisi contentiosus sit, id est, lites et jurgia seminare velit. At talis Deus verus esse nequaquam potest. Quin etiam nemo, ait adhuc Tertullianus, ab invito coli volet, ne homo quidem (Idem, Apologet. cap. 24, p. 418). Nam damnanda plane est simulatio, et nefaria hypocrisis, qua is se eum colere exterius fingit, quem interius spernit atque detestatur. Ad haec vero, ea sane est hominis fragilitas, ut Deum verum saepe saepius offendat. Atqui placare illum nequit, nisi libera ac sincera animi conversione et poenitentia, aut facto maxima libertate sacrificio. [Col.0987C] Summa igitur sine injustitia nemo cogere me potest ad sacrificandum Jovi, aut cuilibet alteri deo, quem non curo an mihi propitius sit, vel iratus; multo minus si illum hominem fuisse, nec amplius existere certo certius cognoverim. Instat adhuc Tertullianus, et colat, inquit, alius Deum, alius Jovem, alius ad caelum

supplices manus tendat; alius ad aram Fidei: alius, si hoc putatis, nubes numeret orans, alius lacunaria; alius animam suam deo suo voveat, alius hirci (Ibid.). Nonne hi omnes

aequo jure aut tolerari aut condemnari debebant, nec uni potius quam alteri eripiendam, quem voluerit, colendi libertatem? Sed non clara omnino ac perspicua sunt haec Tertulliani verba, ac forsitan dubitandi locus est utrum [Col.0987D] loquatur tantum de gentilibus, aut de iis simul et christianis, ut pluribus visum est. Quid vero si utrosque atque insuper Judaeos designasse dicatur? De Christianis siquidem et Judaeis scribere potuit: Colat alius Deum, unicum videlicet, atque omnipotentem; de ethnicis vero: Alius Jovem, sicut incompertum nemini est. De iisdem etiam Christianis dicere adhuc potuit: Alius ad coelum supplices manus tendat. Nam hi, uti vidimus (Supr. cap. 14, art. 3) , expansis manibus Deum orabant. Tametsi enim ethnicus simili modo deos suos precaretur; is christiano tamen opponi a Tertulliano videtur, qui ibidem dixit: Alius vero, nimirum gentilis, manus similiter tendat ad aram Fidei: in codicibus nostris manuscriptis legitur [Col.0988A] Fidiae, sed librariorum procul dubio errore. Tolerabilius forsitan scriptum esset Fidii, quem gentiles, ut canit Ovidius, Jovis filium et deum esse opinabantur (Ovid. lib. VI Fastor. § 4) . Recte autem Fidei, cujus tanquam deae templum erat in Capitolio, quemadmodum alibi observavimus (Tom. I Apparat. p. 866) . Ad Judaeos vero spectare videntur subsequentia Auctoris nostri verba: Alius, si hoc putatis, nubes numeret orans. Nam de iisdem Judaeis Juvenalis cecinit:

1/4/2006 2:06 PM


631 of 843


Huic autem a Tertulliano opponitur alius, gentilis, qui colebat lacunaria suorum scilicet templorum, ut infra ostendemus. Pergit ille, et alius, inquit, puta christianus, suam animam Deo suo voveat, et consecret; contra vero alius, ethnicus, hirci animam falso deo voveat. Canit enim Virgilius: Ergo rite suum Baccho dicemus honorem Carminibus patriis, lancesve et liba feremus; Et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram. (Virgil. lib. II Georg. v. 393.) Martialis vero: Vite nocens rosea stabat moriturus ad aras Hircus, Bacche, tuis victima grata sacris. (Martial. lib. III, epigram. 24.) Verum quid obstat quominus Tertullianus haec omnia [Col.0988C] non Christianis et Judaeis, sed solis gentilibus tribuat? Nonne Menecaeus, Codrus et Mures, de quibus nos in superiori dissertatione post Lactantium (Lactant., lib. III, cap. 12, pag. 370) disputavimus (Dissertat. in Lactant., cap. 10, art. 4) , animam suam diis voverunt. Aristophanes autem Socratem inducit nubes orantem et invocantem (Aristoph., com. Nubes, act. I, scen. 3) . Gentiles quoque sublatis, ut dictum est, in coelum manibus, deos suos precabantur. Ergo Tertullianus de his solis loqui potius videtur, et majus inde argumentationi ejus robur accedet. Recte quidem, inquies, nisi ille Jovi opponeret Deum haud dubie verum, quem adhuc singulari numero deinde appellavit. Sed quid vetat quominus ille Jovi maximo gentilium deo alium quemlibet sive majorum, sive minorum [Col.0988D] gentium deum opposuerit? Quoquo autem modo verba ejus intelligantur, ex iis recte omnino concludit ethnicos contra jus omne et fas ademisse Christianis veri Dei colendi facultatem. Per illos siquidem caeteris omnibus licebat non solum Jovem, sed, uno duntaxat vero Deo excepto, quemcumque colere falsum ac ridiculum deum. Qua enim crudelitate impii homines Christianis verum Deum honorandi tollebant licentiam, pari indulgentia patiebantur qualibet in civitate ac provincia, ut infra dicetur, a quovis homine, quem libuisset deum, etiamsi aliis penitus incognitum, coli, et adorari. Sed jam aliquem audire nobis videmur, qui nobis in aurem insusurrat ibi Tertullianum tota via errasse, [Col.0989A] utpote qui his argumentis probare contendat concedendam esse cuilibet facultatem quem voluerit, sive verum, sive falsum, colendi deum, ac pro arbitrio aliquam religionem eligendi. Itane vero desipuit Tertullianus, qui totis, uti vidimus, ingenii viribus demonstrat solam christianam religionem veram esse et profitendam, caeteras omnes falsas et rejiciendas, qui plane penitusque contendit summum christiano esse nefas suam negare imo et dissimulare religionem, qui martyres nostros omni laude ideo cumulat, quod maluerint quibuslibet dirissimis cruciatibus excarnificari et interfici, quam tria thuris grana falsis diis adolere, ac mirabili plane constantia suum pro fidei et religionis suae defensione sanguinem fuderint. Secus vero si sensisset, suam in Apologetico aliisque similibus [Col.0989B] libris conscribendis plane gratisque lusisset operam. Non alio igitur tendunt illius argumenta, nisi ut iis demonstret neminem cogi posse ad deserendam veram, et falsam amplectendam religionem; ac iniquissimos esse gentiles, qui unicuique quemlibet deum, etsi aliis incognitum, colendi dabant libertatem, quam solis christianis verum Deum colentibus adimebant. At alius quispiam a nobis postulabit cur ille adeo affirmate asseverat voluntariam esse religionem, qui diserte alibi dixit: Ad officium haereticos compelli, non illici, dignum est.

1/4/2006 2:06 PM


632 of 843


Deo constitutum atque praeceptum. Quamobrem hisce armis illos ibi revincit et

expugnat.

Nobis vero adjicere liceat non eamdem esse haereticorum ac gentilium rationem. Quidquid namque de haereticis, qui verum Deum agnoverunt, sed erroribus sceleribusque suis ab Ecclesia defecerunt, statuendum dixeris; non ideo tamen ethnicis, ut recte ait Tertullianus, fas unquam fuit christianos tormentis ac cruciatibus ad falsorum deorum impellere venerationem. Nullus enim sine piaculo in errorem [Col.0989D] impellitur, imo vero nec inducitur. At nihil prohibet quominus haeretici legitima auctoritate ad eam, quam reliquerunt, reducantur veritatem.

ARTICULUS II. Quam insulse ethnici ad torquendos tollendosque

Christianos objicerent se quibusdam imperatorum legibus adstringi, quandoquidem ab iis ipsis emendatae sunt leges Lycurgi, qui idcirco inedia mortem sibi conscivit, atque aliae a Romanis abrogatae, ac nominatim Juliae, Papiae, et quae debitores in duas partes secari jubebant, ac quaenam leges illae fuerint. Nullus unquam ulla, nisi iniquissima lege, ad falsum aliquem deum colendum adstringi potest. At [Col.0990A] injustae legis, ut recte ait Tertullianus, nullus honor est (Tertull., lib. I ad Nation., cap. 6, pag. 566) , nec ullius unquam hominis conscientiam obligavit. Nulla igitur humana lege Christiani ad fictitios deos colendos cogi poterant. Qua ergo fronte ethnici objicere poterant se ad eos torquendos et necandos, quibusdam imperatorum suorum legibus obstringi, qui negare non poterant plurimas ab hominibus etiam majoris auctoritatis, ut jam in superiori dissertatione vidimus (Dissertat. in Lactant., cap. 28, art. 1) , pro humana infirmitate et temporum opportunitate latas, quas idcirco audacter et impune emendarunt, spreverunt, conculcaverunt? Quo autem pacto id negassent, quod non solum certissimo Ciceronis testimonio (Cicer., lib. I de legib., pag. 328, lin. 5 et [Col.0990B] seqq.), sed constanti saeculorum omnium experientia omnibus compertum est? Nihil itaque necesse fuit, ut id Tertullianus variis, et longe pluribus, quam par erat, exemplis comprobaret. Verumtamen quia quod abundat, ut aiunt, non vitiat, plurimas ille sancitas a variis legislatoribus leges, et a populis postea, aut emendatas, aut antiquatas ideo congessit, ut tandem ethnicis, legum in Christianos datarum auctoritatem nunquam non et ad nauseam usque objectantibus, linguam penitus occluderet. Nostri itaque officii esse duximus omnia ejus vestigia persequi, ac pro virili parte nostra, solitoque more ea enucleare, quae ab illo de antiquis ethnicorum legibus, earumque auctoribus, emendatione et abrogatione speciatim tradita sunt. Orditur autem ab antiquissimo legislatore Lycurgo, [Col.0990C] cujus leges, inquit, a

Lacedaemoniis emendatae, tantum auctori suo doloris incusserunt, ut in secessu inedia de se ipso judicaverit, aut ut alibi aliis verbis idem significantibus dixit, apocarteresin optavit (Tertull. Apologet., cap. 4, pag. 286; et cap. 46, pag. 512) , hoc est, voluntaria

1/4/2006 2:06 PM


633 of 843


hisque verbis enarrat: Lycurgo neque leges salutariter excogitatae auxilio esse potuerunt, quominus infestos [Col.0990D] cives experiretur. Saepe enim lapidibus

petitus, aliquando furore publico ejectus, etiam privatus oculo, ad ultimum ipsa patria pulsus est (Val. Max, lib. V, cap. 3, exter. § 2) . Sed uterque tacuit quo mortis genere

vitam ille finierit. Aelianus vero scribit illi, cum Lacedaemonios justitia imbuere voluisset, erutum quidem oculum, aut ex insidiis jactu lapidis, aut baculi ictu (Aelian., lib. XIII Var., cap. 23), quemadmodum a variis scriptoribus proditum fuerat. Quod vero ad rem nostram magis facit, testem nominatim citat Ephorum, qui eum in exsilio fame periisse perhibet. Sed ibi ille non dixit utrum haec fames voluntaria fuerit. Quamobrem Auctor noster pressius sequitur Plutarchum, qui diserte scribit illum jurejurando [Col.0991A] reges, senatum ac cives obstrinxisse, fore ut leges ejus sedulo observarent, donec Delphis rediret (Plutarch., t. I, in Vita Lycurg., p. 57) . Ne autem sacramenti religione solverentur, ἐτελεύτησεν ἀποκαρτερήσας, mortem sibi inedia conscivit. Sed id non prohibuit quominus Lacedaemonii suum non modo sacramentum, sed illius etiam leges spreverint et aboleverint.

Ad Romanos subinde Auctor noster venit, eosque his compellat verbis: Nonne et vos quotidie, experimentis illuminantibus tenebras antiquitatis, id est (experientia vestra edocti), totam illam veterem et squallentem sylvam, sive infinitam et obscuram veterum legum multitudinem, novis principalium rescriptorum et edictorum securibus, sive novis principum rescriptis, truncatis et caeditis (Tertull. Apologet., cap. 4, p. 286) . [Col.0991B] In Rigaltii autem et secutis editionibus, rustatis, et caeditis; sed qua auctoritate, nec ille dixit, nec nos aliud scire possumus, nisi hanc lectionem omnibus repugnare codicibus, atque ipsi, quem ille prae manibus habebat, exemplari Puteano. Nos tamen non latet a Tertulliano alibi scriptum: Colere omnia, runcare, atque rustare instituit; ut inde velut ex

surculis et propaginibus populi de populis, urbes de urbibus, per ubique orbis pangerentur (Idem. lib. de Pall., cap. 2) . Sed cui unquam licuit verbum aliquod ex uno

auctoris libro in alium contra codicum omnium reclamationem transferre? Quoquo autem modo legas, satis apertus est Auctoris nostri sensus: horrentem veterum legum sylvam novis expurgatam resecatamque fuisse principum edictis, quibus plura, tanquam [Col.0991C] noxiae herbae, evulsa sunt. Frustra igitur ethnici tantis clamoribus suarum in Christianos legum auctoritatem venditabant. Ad id autem adhuc demonstrandum continenter Tertullianus adjecit: Nonne vanissimas

Papias leges, quae ante liberos suscipi cogunt, quam Juliae matrimonium contrahi, post tantae auctoritatis senectutem heri Severus constantissimus principum exclusit (Idem,

Apologet., cap. 4, p. 286 et seq.) ? Aperte autem ibi ille docet has Julias leges Papiis emendatas, sed utrasque abrogatas ab imperatore Severo. Variae autem erant Juliae leges, quae a Julio Caesare ita cognominatae sunt. Papiis vero seu potius Poppaeis nomen dederunt Papius et Poppaeus consules Augusti Caesaris tempore suffecti. Juliam vero legem de maritandis [Col.0991D] ordinibus a Tertulliano designari omnes facile concedunt. Verum quomodo Papia lex coegerit liberos ante suscipi, quam lex Julia jusserit matrimonium contrahi, Heraldus se non satis intelligere (Herald. not. in Tertull.), et Antonius Augustinus sibi esse incognitum ultro fatentur (August. lib. de legib., cap. 18). At sane constat eam Juliam legem, uti Dion (Dion., lib. IV Rom. Histor., p. 256) , Cornelius Tacitus (Tacit. lib. III Annal. ante med.) , et Suetonius perhibent (Sueton. in Vita August., § 34) , ab Augusto Caesare severius, quam alias, fuisse retractatam. Nam praeter praemia iis qui liberos susceperant proposita, ille graviores innuptis et caelibibus

1/4/2006 2:06 PM


634 of 843


statutum esse ab imperatore Augusto, ut virgines, etiam nondum satis adultae et viro maturae, nuberent. Si autem is sit Suetonii sensus, hic Tertulliani esse videtur: Poppaea lege sancitum, ut virgines ea juniori aetate in matrimonium collocarentur, antequam illud lege Julia contrahere potuissent. Et vero ex Dione discimus ab eodem Augusto decretum, ut pactio nuptialis irrita esset, si nuptiae ultra biennium differentur, id est, inquit [Col.0992B] idem Dion, ut ea virgo, quam quis despondere volebat, decem annos nata esset, et nuptiae non ultra biennium prorogarentur (Dion., lib. LIV Rom. Histor. pag. 609). Atqui si puella decimo aetatis suae anno despondere et nubere poterat, tum ergo filios suscipere, uti ait Tertullianus, cogebatur, quae lege Julia, matrimonium anno suo tantum duodecimo inire poterat. Vide, si placet, Gothofredi (Gothofred. Cod. Theodos. p. 226 et seqq.) et aliorum, in tertiam de sponsalibus legem, annotationes; et expende, quaeso, utrum haec, aut alia quaedam, quam excogitabis, verborum Tertulliani interpretatio tibi magis arrideat. Dubium autem esse non potest, quin Severus imperator illam utriusque Juliae et Poppaeae legis partem [Col.0992C] abrogaverit, tempusque assignaverit, quo virgines matura aetate nuberent. Nam id Tertullianus heri, id est, suo tempore factum esse asseverat. Praeterea ex Martiano discimus aliquid in legibus Juliis ab eodem Severo emendatum (Lib. XXIII Digest. tit. 2, leg. 19) . Alibi vero ostendimus (Tom. I Apparat. lib. III, dissert. 2, cap. 18, art. 3, p. 1153) ablatas fuisse a Constantino Magno poenas, quae his Juliis Poppaeisque legibus contra caelibes et orbos decretae fuerant. Sed hae Tertulliani nostri tempore posteriores sunt. Denique Rigaltius opinatur hasce leges ideo vanissimas a Tertulliano appellari, quia de filiis suscipiendis cogitare non immerito vanum stultumque videbatur Christianis, finem saeculorum instare credentibus, et vitae mortalis in aeternam commutandae desiderio suspirantibus. [Col.0992D] Sed vidimus eosdem Christianos solitos fuisse pro hujus finis mora deprecari. Nobis igitur facilius probabitur illud ab Auctore nostro dictum fuisse castitatis ac virginitatis studio, quas quidem virtutes Christiani tanto ardore colebant, quanto eas gentiles despectui habebant et adspernabantur.

Tum dehinc Tertullianus continenter prosequitur: Judicatos retro in partes secari a creditoribus leges erant. Consensu tamen publico crudelitas postea crasa est (Tertullian. Apologet. cap. 4, p. 287) . Una autem haec erat ex vetustissimis legibus, primum in decem, et postea in duodecim tabulas relatis, quae, teste Livio, in immenso aliarum

super alias acervatarum legum cumulo sunt omnis fons publici privatique juris

[Col.0993A] (Liv., lib. III, § 34 et 35) . Quae autem, ac quibus verbis concepta fuerit lex illa, te docebit A. Gellius, qui illius initium alicubi (Gell. lib. XV Noct. Atti., cap. 13, p. 821), illamque integram alibi hunc descripsit in modum: AERIS CONFESSI DEBITI Q. JURE JUDICATIS. TRIGINTA. DIES. JUSTI. SUNTO. POST. DEINDE. MANUS. INJECTIO. ESTO. IN. JUS. DUCTIO. NI. JUDICATUM. FACIT. AUT. QUIS. EDENDO. EM. JURE. VINDICET. SECUM. DUCITO. VINCITO. AUT. NERVO. AUT. COMPEDIBUS. QUINDECIM. PONDO. NE. MINORE. AUT. SI. VOLET. MAJORE. VINCITO. SI. VOLET. SUO. VIVITO. NI. SUO. VIVIT. QUI. EMIT. VINCTUM. HABEBIT. LIBRAS. FARRIS. M. DIES. DATO. SI. VOLET. PLUS. DATO. TERTIIS. NUNDINIS. PARTIS. SECANTO. SI. PLUS. MINUSVE. SECUERUNT. SE. FRAUDE. ESTO (Ibid. lib. XX, cap. 1, p. 1101 et seqq.) . Eamdem [Col.0993B] hanc legem non sine variis lectionibus Fulvius Ursinus retulit (Fulv. Ursin. not. in. cit. August. lib.) .

1/4/2006 2:06 PM



certe nihil, ait Gellius, immitius, nisi, ut reipsa apparet, eo consilio tanta immanitas

poenae denuntiata est, ne ad eam unquam perveniretur. Addici namque nunc, et vinciri multos videmus, quia vinculorum poenam deterrimi homines contemnunt. Dissectum esse antiquitus neminem neque legi neque audivi, quoniam saevitia ista poenae [Col.0993C] contemni non quita est (Gell. ibid.). Cernis sane hanc ipsam esse legem,

quam Tertullianus consensu publico antiquatam ac repudiatam asserit. Quintilianus quoque illud hisce verbis planissime confirmat: Sunt quaedam non laudabilia natura, sed

jure concessa; ut duodecim tabulis debitoris corpus inter creditores dividi licuit, quam legem mos publicus repudiavit (Quintil. lib. III Inst. Orator. cap. 6) .

Atqui si in duodecim tabularum legibus, quas etiam pueri, tanquam omnium optimas, olim discere, uti ait Cicero (Cicer., lib. II de legib. pag. 341, lin. 27) , tenebantur, aliquid fuerit non modo non laudandum, ut alibi ostendimus (Dissertat. in Lactant. cap. 26, art. 1), sed prorsus etiam immite, quanto magis in aliis, quas homines propter sua tantum [Col.0993D] commoda tulerunt! Nulla enim antiquitas, nec ulla legislatoris dignitas, sed sola aequitas legem commendat. Nulla igitur iniquior est ea, qua christianus ob solum suum nomen, nec audita unquam caussa condemnatur.

ARTICULUS III. Examinatur quam impune ethnici violaverint leges

immodicum coenarum, supellectilis et vestium sumptum cohibentes, et quae illae fuerint ac centenariae coenae; quam audacter alias pessumdederint, ac eam potissimum, qua patricius decem argenti pondo habens, senatu submotus est; quis ille, quive libertini qui, flagra adhuc rumpentes, similes sumptuarias leges adspernati sunt. [Col.0994A] Argumentum suum prosequitur Tertullianus, et ethnicis in Christianos quarumdam legum simulatione saevientibus, objicit his non magis obligatos fuisse, quam ipsosmet ethnicos sumptuariis legibus, quae magna aequitate ac prudentia sumptus in coenis, domestica supellectile ac vestibus coercebant (Tert. Ap., cap. 4, p. 288) , aut ut ipse loqui amat, sumptum et ambitionem comprimentes (Idem., cap. 6, pag. 205) . At tanta audacia eas plane pessumdederant, ut ipsi Tertulliano respondere non potuerint, ab eis petenti: Quoniam illae leges abierunt, quae centum aera non amplius in coenam

subscribi jubebant, nec amplius quam unam inferri gallinam, et eam non saginatam.

Narrat vero A. Gellius se in Capitonis Atei conjectaneis legisse Senatus decretum, quo civitatis principes [Col.0994B] jurare jubebantur se in ludis Megalensibus non majores in coenas singulas sumptus facturos, quam centenos vicenos aeris sive asses, praeter olus, far et vinum patrium; neque argenti in convivio plus ponderis, quam libras centum (Gell., lib. II Noct. Atti., cap. 24) . Deinde lege Fannia cautum, ne in ludis Romanis, Plebeiis, Saturnalibus, aliisque quibusdam diebus, plures quam centeni, decemque aliis diebus, in singulis mensibus triceni, caeteris tandem diebus deni asses impenderentur. 635 of 843 Postea vero lege Licinia indultum nuptiis ducentorum, aliis diebus tricenorum assium

1/4/2006 2:06 PM


636 of 843


sumptus coenarum, ciborumque genus et modum adhuc praefinierunt. Lege tandem Julia, quae Augusto imperante, ut diximus, statuta est, plurimum quidem hi sumptus aucti sunt; sed ita tamen, ut certis quibusdam finibus effrenis luxuriae aestus coerceatur. Quae quidem omnia a Macrobio (Macrob., lib. III Saturnal., cap. 17) post A. Gellium explicata (Aul. Gell. loc. cit.), Tertulliani nostri sententiam plane stabiliunt ac confirmant. Nec majori curae illis fuit jam laudata a nobis lex Fannia, qua prohibebatur ne amplius quam una gallina, eaque non saginata, in coenam inferretur. At [Col.0994D] Plinius hujus legis mentionem facit, ac quomodo eam gentiles labefactare coeperint, his explicat verbis: Gallinas saginare Deliaci coepere. Unde pestis exorta opimas aves, et suopte

corpore unctas devorandi. Hoc primum antiquis coenarum interdictis exceptum invenio jam lege C. Fannii cos. annis undecim ante Punicum bellum, ne quid volucre poneretur praeter unam gallinam, quae non esset altilis (Plin., lib. X Hist. natur., cap. 50, p. 442) , seu pinguis et saginata, et a Juvenale altilis simpliciter appellatur. Quod deinde caput translatum per omnes leges ambulavit, inventumque diverticulum est in fraude earum gallinaceos quoque pascendi lacte madidis cibis; multo ita gratiores approbantur

(Juvenal. satir. 5, v. 117) . De his autem [Col.0995A] sumptuariis et cibariis legibus, plura Paulus Manutius (Paul. Manut., lib. de Legib. Roman., cap. 18) et Antonius Augustinus (Ant. August., lib. I de legib., cap. 18) , a nobis citati alia in dissertatione, ubi ex hisce legibus Arnobium post Tertullianum similiter disputantem audivimus (Dissertat. in Lactant., cap. 9, art. 1) . Quantum autem ethnici praeclaras hasce leges spreverint, ac pro nihilo habuerint, disces ex totidem Auctoris nostri hisce verbis: Video et centenarias coenas, a centenis jam sestertiis dicendus (Tertullian. Apologet., cap. 6, p. 300) . Centenariae autem coenae, uti observat Festus, dicebantur, in quas lege Licinia non plus centussibus, praeter terrae nata impendebatur, id est, centum assibus qui erant breves nummi ex aere [Col.0995B] (Fest. ad v. Centenariae), uti supra monuimus. Noster igitur Auctor significat veteris frugalisque coenae auctos extra modum sumptus. Nam quae antea centum ut plurimum assibus debebat instrui, haec centum sestertiis dari illius tempore consueverat. Sestertius autem duos asses et semissem valebat. Centum porro sestertios rotunde dixit, numeroque certo pro incerto usus est, ut centum assium et sextertiorum oppositione, nimios coenarum sumptus exagitaret. Quis porro vitas Caesarum, a Suetonio aliisque auctoribus scriptas, vel levissime perstringendo, non animadvertit, illis regnantibus, coenas adeo fuisse sumptuosas, ut fides his historicis, tametsi fide dignis, vix habeatur? Vides sane quanta facilitate Romani antiquas ac venerandas leges suas emendaverint et infirmaverint, [Col.0995C] dum se iniquissimis in Christianos rescriptis teneri effutiebant. Tum deinde Tertullianus asserit similiter pessumdatas leges, quae patricium, quod

decem pondo argenti habuisset, pro magno titulo ambitionis Senatu submovebant (Tertullian. loc. cit.). Si quis autem a nobis petierit quis ille sit patricius, huic A. Gellii verbis respondebimus: C. Fabricius Lucinus, et Q. Aemilius Papus Romae censores fuerunt, et P. Cornelium Rufum, qui bis consul et dictator fuerat, senatu moverunt, caussamque isti notae subscripserunt, quod eum comperissent argenti facti coenae gratia, decem pondo habere (Gell., lib. XVII Noct. Att., cap. 2, p. 1005) . Audis profecto

eamdem ibi ab illo, atque a Tertulliano, argenti summam notari quam Rufus habuerat. At [Col.0995D] quod ille dixit coenae gratia, hoc A. Gellius: Ob luxuriae, inquit, notam, quod

1/4/2006 2:06 PM



sunt: Narravit omnis aetas, et deinceps narrabit Fabricii Lucinii censura Cornelium

Rufum, duobus consulatibus et dictatura speciosissime functum, quod decem pondo vasa argentea comparasset, perinde ac [Col.0996A] malo exemplo luxuriosum in ordine Senatorio retentum non esse. Tum haec continenter subjunxit: Ipsae medius fidius mihi litterae saeculi nostri obstupescere videntur, cum ad tantam severitatem referendam ministerium accommodare coguntur, uc vereri ne non nostrae urbis acta commemorare existimentur. Vix enim credibile est idem pomerium decem pondo argenti et invidiosum fuisse censum, et inopiam haberi contemptissimam. Nonne autem Tertullianus similiter indicat eam argenti summam a Cornelio Rufo ad fabricanda aut emenda argentea vasa impensam fuisse, qui majorem Romanorum fuxum jure merito hisce redarguit subsequentibus verbis: Video in lances, ad cibos videlicet coenantibus ferendos, parum est si senatorum, et non libertinorum, vel adhuc flagra rumpentium argentaria [Col.0996B] metalla producta (Tertul. Apol., cap. 6, p. 301). Vitio itaque ethnicis vertit, quod tanto luxu soluti fuerint non solum senatores, verum etiam libertini, flagra adhuc rumpentes, id est, qui paucos ante dies servitutem exuerant. Servi siquidem flagris tanquam peculiari eorum supplicio caedi solebant. Quamobrem de Liburno servo Juvenalis haec cecinit: . . . . Tarde venisse Liburnus Dicitur, et poenas alieni pendere somni Cogitur, hic frangit ferulas, rubet ille flagellis. (Juvenal. Satir. 6, v. 490.) Apud Terentium vero Simon flagra et verbera servo suo Davo sic minitatur: Verberibus caesum te, Dave, in pistrinum dedam usque ad necem. (Terent. Andr. 1, scen. 2, v. 8.) [Col.0996C] Sed de servorum poenis fusius in sequenti dissertatione. At si tantus horum, qui vix libertatem acceperant, erat luxus, hinc conjice quantus aliorum fuerit? Quamobrem Plinius mox citatus: propter quinque pondo, inquit, argenti, notatum a censoribus triumphalem senem fabulosum jam videtur (Plin., lib. III natur. Hist. cap. 11, pag. 69). Qua ergo ratione gentiles objectare audebant se injustis in Christianos legibus adstringi, qui aequissimas sumptuarias illas leges palam et impune everterant?

ARTICULUS IV. Quanta licentia gentiles, spretis legibus, quae

theatra orientia destruxerant, longe plura aedificaverint, in quae majoris voluptatis caussa penulati confluebant. [Col.0996D] Ad alias Tertullianus venit leges, quibus pudicitiae, morum honestati ac modestiae consultum fuerat. Palam autem facit eas adhuc tanta licentia ab ethnicis pessumdatas, quanta temeritate objiciebant se aliis plane nefariis in Christianos sancitis teneri: Quo enim abierunt, inquit, leges illae vitiorum emendatrices, quae theatra, stuprandis moribus orientia, statim destruebant? (Tertullian. Apolog. cap. 6, pag. 299) . 637 of 843

1/4/2006 2:06 PM


638 of 843


(Dissert. in Lactant. cap. 17, art. 1, et in Lactant. cap. 35, art. 1) facile non intelligat. Si quis tamen Auctorem nostrum non de his tantum, sed aliis etiam theatri ludis, olim eversis, sermonem revera fecisse contendat, adstipulatorem utique habebit Tullium, et eum, a quo citatur, Augustinum. Hujus enim ipsamet haec sunt verba: Romani, quamvis

jam superstitione noxia premerentur, ut illos deos colerent quos videbant sibi voluisse scenicas turpitudines consecrari, suae tamen dignitatis memores ac pudoris, actores talium fabularum nequaquam honoraverunt more Graecorum, sed sicut apud Ciceronem Scipio loquitur: Cum artem ludicram, scenamque totam probro ducerent, genus id hominum non modo honore civium reliquorum [Col.0997B] carere, sed etiam tribu moveri notatione censoria voluerunt (August. lib. II de Civit., cap. 13, pag. 40 et seqq.) . Quam quidem Ciceronis sententiam, ita citatam, his laudat probatque subsequentibus verbis: Praeclara sane et laudibus romanis annumeranda prudentia, sed vellem se ipsa

sequeretur, se imitaretur.

Diu itaque optimae leges non viguerunt. Nam Tertullianus ethnicos ita insectatus est: Video et theatra nec singula, nec nuda (Tertullian. Apologet. cap. 6. p. 301) : non singula quidem, quia prioribus eversis, longe plura ubique terrarum exstruxerant. Addidit, nec nuda; quoniam solebant illuc non veste communi, sed penula induti confluere. Ne enim vel hyeme, inquit, voluptas impudica frigeret, primi Lacedaemonii [Col.0997C] odium penulae ludis excogitaverant. In omnibus autem manuscriptis, et ante Rigaltium excusis codicibus, non odium penulae, sed simpliciter penulam legimus. In obscuris vero ac forte corruptis hisce verbis explicandis suum eruditi ingenium non parum sane exercuerunt. Heraldus enim putat iis forsitan significari penulam, quam arcendis pluviis Lacedaemoniorum belligera gens excogitaverat, a Romanis ad ludos patientius spectandos fuisse adhibitam. Verum Tertullianus illam non modo ad usum militarem, sed ad ludos etiam ab iisdem Lacedaemoniis inventam satis aperte declarat. Rigaltius vero suspicatur illum ironice loqui de penulis, utpote nimium gravibus et ponderosis, quae idcirco odium potius quam voluptatem creare poterant. At quorsum Tertullianus his verbis potius, quam aliis et praecedentibus et subsequentibus, [Col.0997D] ironice loqueretur? Quia igitur Tertullianus sine ironia et affirmate loqui videtur, existimat idcirco Ferrarius eum ibi memoria lapsum, ac penulam scripsisse pro endromidem (Ferr. part. II de Revesti., lib. II, c. 1) , quae crassa etiam et hirsuta vestis erat, ac palaestrae sive potius post palaestram, non minus quam penula utilis. In suae autem opinionis confirmationem haec profert Martialis carmina: Hanc tibi sequanicae pinguem textricis alumnam, Quae Lacedaemonium barbara nomen habet, Sordida, sed gelido non adspernenda Decembri, Dona, peregrinam mittimus endromida, Seu lentum ceroma teris, tepidumve trigona, Sive harpasta manu pulverulenta rapis. (Martial. lib. IV, Epigram. 19.) [Col.0998A] Verum nihil prorsus necesse videtur nomen penulae, quod constanter in omnibus codicibus legitur, propter conjecturam immutari. Dubium enimvero nemini esse potest, quin Romani penulati ludis publicis interessent. Testis siquidem nobis est Suetonius Galbam imperatorem jussisse, ut illi in quodam solemni spectaculo manus

1/4/2006 2:06 PM


639 of 843


consueverant, nisi imperator ex hac vita decessisset. [Col.0998B] At μανδύη significat aliquod penulae genus. Nam Lampridius de eodem Commodo: Contra consuetudinem, inquit, penulatos jussit, non togatos ad munus venire (Lamprid. in ejusd. Vita, pag. 315.) Tertullianus itaque Romanos merito coarguit; quippe qui contra antiquum morem penula uterentur, cum publicis ludis et spectaculis, praesertim hyeme, aderant. Tunc enim, quia theatra carebant tectis, penulam sumpsere; ne frigus pluviave noceret, ac turpia ibi acta sine ullo spectarent incommodo. Contra pristinos itaque mores voluptatis caussa sumpserant penulam, quam milites ob solam necessitatem induebant. Nam de milite qui christianam religionem coram Tribuno profitebatur, gravissimas, inquit Tertullianus, penulas posuit. (Tertul., lib. de Coron., cap. 1) . De hac [Col.0998C] porro veste videsis Octavium Ferrarium, atque Bartholum Bartholinum, qui peculiares de illa disquisitiones, et alios qui de re vestiaria libros ediderunt. Quis igitur non videt qua temeritate ethnici clamabant iniquissimis imperatorum in Christianos legibus se ad cos vexandos cogi, qui tanta audacia et impunitate alias aequissimas, theatra ob immanem morum corruptelam funditus everti praecipientes, plane despiciebant et adspernabantur. Neque alias plures perquam optimas pluris faciebant, quemadmodum Tertullianus docet, et post illum ostendemus.

ARTICULUS V. Expenditur qua temeritate ethnici conculcaverint

leges quae dignitatum et natalium insignia, ac matronarum et meretricum vestes distingui jubebant, aut prohibebant ne mulieres auro, nisi in annulo pronubo, ornarentur. [Col.0998D] Gradum inde Tertullianus facit ad aliud pessumdatarum ab ethnicis legum genus, quibus modestiae ac sobrietati in primis mulierum prudentissime consultum olim fuit. Qui enim leges christiano nomini injuriosas tam in solenter objectabant, hi ipsi tranquillo laetoque animo patiebantur alias conculcari, quae dignitatum et honestorum natalium insignia non temere nec impune usurpari sinebant (Tertul. Apologet. cap. 6, pag. 300) . Quis vero nescit varia fuisse regum, senatorum, equitum, et plebeiorum hominum insignia, diversasque vestes, quibus a se invicem distinguebantur? Missa enimvero ut plurima [Col.0999A] faciamus, haec alia sunt de illis ipsiusmet Auctoris nostri verba: Quis

omnino regum insigne potestati suae humero praefert, et non aut capite diadema, aut in manu sceptrum, aut aliquam propriae vestis notam? (Idem, lib. adv. Judaeos, cap. 10) .

Datum quoque est a Caesare Augusto edictum, quo prohibuit ne ullus, nisi senator, purpuram, quae tum vulgo sumebatur, deinceps indueret (Dion. lib XLIX Histor. Rom. pag. 459). Antea vero Julius Caesar, teste Suetonio, lecticarum usum, item conchyliadae

vestis, et margaritarum, nisi certis personis et aetatibus perque certos dies, ademit

(Sueton. in Vit. Julii Caesaris, § 43) . Quae quidem ab Eusebiani Chronici auctore de

1/4/2006 2:06 PM



Apologet. cap. 6, pag. 301) . Nam meretrices, sicuti Nonius annotavit, succinctiore veste utebantur (Non. cap. 14 de Gen. vestim) . Quamobrem Ulpianus: Si quis, inquit, virgines

appellasset, si tamen ancillari veste vestitas, minus peccare videtur, multo minus si meretricia veste foeminae, non matrum familiarum vestitae fuissent (Digest. lib. XLVIII, tit. de Injur., etc., leg. 15) .

Quantum autem mulieres, contra majorum instituta, his vestibus abuterentur, disce ex nostro Tertulliano: Video, inquit, et inter matronas atque prostibulas nullum de habitu discrimen relictum (Tertul. loc. cit.). Neque ibi ille plura; sed quae alio in libro [Col.0999C] uberius, huncque prosequitur in modum: Converte et ad foeminas, inquit, habes

spectare quod Caecinna Severus graviter senatui impressit matronas sine stola in publico. Denique Lentuli auguris consultis, quae ita sese exauctorasset, pro stupro erat poena; quoniam quidem indices custodesque dignitatis habitus, ut lenocinii factitandi impedimenta, sedulo quaedam desuefecerant. At nunc in semetipsas lenocinando, quo planius adeantur, et stolam et supparum, et crepidulam, caliendrum, ipsas quoque jam lecticas, et sellas, quibus, in publico quoque domestice ac secrete habebantur, ejeravere (Idem, lib. de Pallio, cap. 4) . Alio adhuc in libro eumdem abusum, ac rejectam illam honestarum matronarum et meretriciarum vestium differentiam acrius insectatur. Audi, quaeso, eum loquentem: Quanto magis blasphemabile [Col.0999D] est, si quae

sacerdotes pudicitiae dicimini impudicarum ritu procedatis cultae et expictae? Aut quid minus habent infelicissimae illae publicarum libidinum victimae, quas si quae leges a maritalibus et matronalibus decoramentis coercebant, jam certe saeculi improbitas quotidie insurgens honestissimis quibusque foeminis usque ad errorem dignoscendi coaequavit (Idem, lib. II de Cultu foemin. c. 12) . Tum paulo post: Thamar illa, quae se expinxerat et ornaverat, idcirco Judae suspicione visa est quaestui sedere, adeoque sub velamento latebat, habitus qualitate quaestuariam mentiente; ut quaestuariam et voluerit, et compellaverit, et pactus sit (ib.). Nec absimili modo Hieronymus: Thamar, inquit, sub specie meretricis fallit Judam (Hieronym. lib. I adv. Pelagian.) . [Col.1000A] Audisne quam antiquae fuerint de distinguendis matronarum scortorumque vestibus leges, et quam impune eas ethnici violaverint.

Neque alias magis curabant, quibus foeminarum modestiae et sobrietati cantum erat. Nulla enim antiquitus foemina aurum, ait Tertullianus, praeter unico norat digito, quem sponsus oppignerasset, pronubo annulo (Tertull. Apologet. cap. 6, p. 302) . Nemini autem incompertum est morem vetustissimum fuisse, ut sponsus in futurarum nuptiarum pignus annulum, quem vocabant pronubum, sponsae suae mitteret. Si quis tamen illius testem saltem unum sibi citari velit, is audiat Juvenalem: Conventum tamen et pactum, et sponsalia nostra Tempestate paras, jamque a tonsore magistro Pecteris, et digito pignus fortasse dedisti. [Col.1000B] (Juvenal. Satir. 6, v. 25 et seqq.) Plinius autem testatum nobis facit hunc annulum suo tempore ferreum fuisse, ac sine gemma: Etiam nunc, ait, sponsae muneri ferreus annulus mittitur isque sine gemma (Plin. lib. XXXIII natur. Hist. c. 1, p. 7) . Tertulliani itaque nostri aetate, mos. ille plane modestus jam immutatus erat, et pro ferreo annulo aureus dabatur. Postea vero Isidorus de annulis iisdemque pronubis plurali 640 of 843 numero sic loquebatur: Foeminae non usae sunt annulis, nisi quos virgini sponsus

1/4/2006 2:06 PM



nullum leve membrum (Tertul., Apologet. cap. 6, p. 304) . Quamobrem Ovidius antea

cecinerat:

Nec prodite graves, insuto vestibus auro, Per quas non petitis, saepe fugatis opes. (Ovid. lib. III de Arte amandi, v. 172.) Testis adhuc nobis est Plinius visam a se Agrippinam, Claudii principis, id est, Neronis uxorem, edente eo navalis praelii spectaculum, assidente ei, indutam paludamento auro textili sine alia materie (Plin. ibid. cap. 3, p. 39) . Quod quidem et Dion (Dion., lib. X Rom. Histor.) et Cornelius Tacitus confirmant (C. Tacit. lib. XII, Annal. ant. fin.) . Qui plura de hoc romanarum mulierum luxu scire voluerit, is adeat Meursium (Meurs. lib. de Luxu Roman. cap. 4 et seqq.) , [Col.1000D] Kobierzykum (Kobierz. lib. I de Luxu Rom., cap. 8, et seqq.), ac si vacat, ea quae nos alibi annotavimus. (Tom. I Apparat., p. 792.)

ARTICULUS VI. Expenditur quanta severitate usus vini mulieribus

olim interdictus fuerit, ac quam impune, propter illius abusum, uxores a viris suis trucidatae sint: quam immoderate postea a foeminis sumptum, quae idcirco solitum osculum propinquis porrigere non audebant: quam frequens fuerit uxorum repudiatio, priscis temporibus incognita; ac qua ratione ethnici proavis suis nuntium sermone, et loquendi modo remiserint.

Nihil sane antiqua Romanorum probitate magis dignum, [Col.1001A] quam salubris illa severitas, qua vini usus foeminis ita interdictus fuerat, ut matronam, sicuti Tertullianus noster memorat, ob resignatos cellae vinariae loculos sui inediâ necarint. Sub Romulo

vero quae vinum attigerat, impune a Mecenio marito trucidata est. Idcirco et oscula propinquis offerre necessitas erat, ut spiritu judicarentur (Tertullian. Apologet. cap. 6, p. 303). Eadem plane, etsi non eodem ordine, clarius explicat Plinius: Non licebat, inquit, id (vinum) foeminis Romae bibere. Invenimus inter exempla, Egnatii Mecenii uxorem, quod vinum bibisset e dolio, interfectam fuisse a marito, eumque caedis a Romulo absolutum. Fabius Pictor in Annalibus suis scripsit matronam, quod loculos, in quibus erant claves vinariae cellae, resignavisset, a suis inedia mori coactam; Cato, ideo propinquos foeminis [Col.1001B] osculum dare, ut scirent an temetum olerent. Hoc tum nomen vino erat, unde et temulentia appellata (Plin., lib. XIV natur. Hist., cap. 13, pag. 142) . Quis

autem facile sibi non persuadebit haec omnia a Tertulliano non ita simul conjungi potuisse, nisi ea vel ex ipso Plinio, vel iisdem ac ille fontibus hauserit? Paulo enim aliter Valerius Maximus narrat illam Egnatii Mecenii uxorem, eo quod vinum biberat, ab eo interemptam sine accusatore aut reprehensore (Val. Max., lib. VI, cap. 3, § 9) ; quoniam omnes existimabant optimo illam exemplo violatae sobrietatis poenas luisse (Idem, lib. II, cap. 1, § 5).

641 of 843 Prius vero dixerat vini usum olim romanis foeminis ignotum; quia proximus est inde ad

1/4/2006 2:06 PM


642 of 843


idcirco porrectum, ut possent odoratu agnoscere utrum revera vinum bibissent (Athenae., lib. X, Deipnosoph., cap. 7, p. 429, et cap. 11, pag. 440) . De hac autem vini interdictione jam disputavimus (Dissertat. in Arnob. cap. 4, art. 1) . Contra hanc tamen legem: Prae vino, inquit Tertullianus, nullum liberum est osculum (Tertullianus, Apologet. c. 6, p. 304) . At in illud ebrietatis vitium varii scriptores, ac potissimum satyrici poetae invehuntur. [Col.1001D] Sed sufficiet in rem notissimam haec retulisse Juvenalis carmina, quibus ea, quae non modo de ebrietate, sed luxu etiam in superiori articulo diximus, manifeste confirmantur: Nullum crimen abest, facinusque libidinis, ex quo Paupertas Romana perit. . . . . . .......... Prima peregrinos obscena pecunia mores Intulit, et turpi fregerunt saecula luxu Divitiae molles. Quid enim Venus ebria curat? Inguinis et capitis quae sint discrimina nescit, Grandia quae mediis jam noctibus ostrea mordet. Cum perfusa mero spumant unguenta Falerno, Cum bibitur concha, cum jam vertigine tectum Ambulat, et geminis exsurgit mensa lucernis. I nunc, et dubita quae sorbeat aera sanna Tullia, quid dicat notae Collacia Maura, Maura pudicitiae veterem cum praeterit aram. (Juvenal., satir. 6, v. 293 et seqq.) [Col.1002A] Quid plura? Gentilibus adhuc probro Auctor noster vertit, quod evanuerit prisca felicitas matrimoniorum, de moribus utique prosperata, qua, per annos fere sexcentos ab Urbe condita, nulla repudium domus scripsit. (Tertull., ibid.) Visne id tibi graecis quibusdam latinisque testibus probari? Primus erit Dionysius Halicarnasseus, cujus haec sunt verba: Ὁμολογεῖται ἐντὸς ἐτῶν εἴκοσι καὶ πεντακοσίων μηδεὶς ἐν Ῥώμῃ διαλυθῆναι γάμος· κατὰ τὴν ἑβδόμην ἐπὶ ταῖς τριάκοντα καὶ ἑκατὸν Ὀλυμπιάσιν, ὑπατευόντων Μάρκου Πομπωνίου, καὶ Γαίου Παπυρίου, πρῶτος ἀπολύσαι λέγεται τὴν ἑαυτοῦ γυναῖκα Σπούριος Καρουίλλιος ἀνὴρ οὐκ ἀφανὴς, ἀναγχαζομένος ὑπὸ τῶν τιμητῶν ὁμόσαι τέκνων ἕνεκα γυναικὶ μὴ συνοικεῖν· ἦν δ᾽ αὐτῷ στείρα ἡ γυνή, ὃς ἐπὶ τῷ ἓργῳ τούτῳ, καίτοι δι᾽ ἀνάγκην γινομένῳ, μισούμενος ὑπὸ τοῦ δήμου διετέλεσεν. Constat [Col.1002B] per annos 520 nullum accidisse divortium. Septima demum supra

centesimam et tricesimam olympiade Marco Pomponio et C. Papyrio consulibus, primus dicitur uxorem dimisisse Sp. Carvilius, vir non obscurus, coactus a censoribus jurare liberorum caussa se conjugem non retinere; erat enim sterilis; qui ob hoc factum, quamvis necessitate compulsus, in perpetuum exosus fuit populo (Dionys. Halicarn., lib. II Antiquit. Rom. pag. 96) .

Latini vero scriptores Valerius Maximus et A. Gellius eadem litteris mandaverunt (Val. Max., lib. II, cap. 1, § 4) , nisi quod Gellius, citato auctore Servio Sulpicio, narrat id contigisse anno Urbis conditae 523, M. Attilo et P. Valerio consulibus (A. Gell., lib. IV Noct. Attic. cap. 3, pag. 278) . Sed ibi certe aut postea subest aliquis illius memoriae, vel librarii [Col.1002C] error. Nam alio in libro scribit illud actum anno ab Urbe condita quingentesimo undevicesimo, quo alii proinde consules esse debebant, iique forsitan qui

1/4/2006 2:06 PM



habebis Senecam, cujus haec de repudio legimus verba: Numquid jam ulla repudio

erubescit, postquam illustres quaedam ac nobiles foeminae, non consulum numero, sed maritorum suorum annos computant, et exeunt matrimonii caussa, nubunt repudii. Tamdiu illud [Col.1002D] timebatur, quamdiu rarum erat; quia vero nulla sine divortio acta sunt, videlicet a publicis notariis descripta, quod saepe audiebant, facere didicerunt (Senec., lib. III de Benef., cap. 16, pag. 53) . Huc quoque accedat Juvenalis, qui haec frequentissima uxorum divortia his versibus insectatur: Imperat ergo viro, sed mox haec regna relinquit, Permutatque domos, et flammea conterit; inde Advolat, et spreti repetit vestigia lecti. Ornatas paulo ante fores pendentia linquit Vela domus, et adhuc virides in limme ramos. Sic crescit numerus, sic fiunt octo mariti Quinque per autumnos, titulo res digna sepulcri. (Juvenal., satir. 6, v. 223.) Audis sane quam perspicue dixerit unam uxorem intra quinque autumnos, id est, quinque annos habuisse [Col.1003A] octo maritos. Martialis vero Tolesinam quamdam acriter corripit, quae intra unum mensem decies contra leges latas impune nupserat: Julia lex populis ex quo, Faustine, renata est, Atque intrare domos jussa pudicitia est, Aut minus, aut certe non plus tricesima lux est, Et nubit decimo jam Telesina viro. Quae nubit toties, non nubit, adultera lege est, Offendor moecha simpliciore minus. (Martial., lib. VI, epigramm. 7.) Verum adeo effraenis erat haec nefaria repudiorum licentia, ut vix unquam ullis imperatorum, quarum plures adhuc exstant, legibus refrenari poluerit. Quid vero, quod non solum tot tamque praeclaras leges, quo diximus modo, conculcabant, sed debitam quoque majoribus venerationem. Quapropter illos his Tertullianus verbis alloquendo, sic urget: Habitu, [Col.1003B] id est, vestitu, victu, instructu, censu, ipso denique sermone proavis renuntiastis (Tertullian., Apologet., cap. 6, p. 305) . Et rursus alio in libro: Plane, inquit, subjacet quanta a majoribus mutaveritis, cultu, habitu, apparatu, ipsoque victu, sicut ex jam dictis patet. Adjecit autem ipsoque sermone. Cur ergo sermone etiam ac loquendi modo? Quia pristinum, inquit, ut rancidum relegatis (Idem, lib. I ad Nation., cap. 10, pag. 572), id est, tanquam insuavem, putidum, et male olentem rejicitis.

ARTICULUS VII. Examinatur quodnam sit vetus decretum de novis

diis sine senatusconsulto non introducendis, et Metelli votum de templo in Alburni dei honorem construendo, quod irritum factum est; ac quomodo decretum illud violatum sit ab ethnicis, qui Liberum patrem, Serapidem, et Harpocratem cum suo Cynocephalo 643 of 843

1/4/2006 2:06 PM


644 of 843


Ethnicos vehementius adhuc Tertullianus premit, planeque opprimit. Evidenter enim ostendit ab eis non solum sanctiores de rebus humanis, sed de divinis etiam ritibus leges spretas et pessumdatas. At illum, si placet, in suo ad Nationes libro argumentantem audiamus: At enim illi, inquit, sapientissimi ac prudentissimi majores, quorum institutis

renuntiare non nostis, maxime in persona deorum vestrorum, ipsi quoque impii deprehenduntur. Mentior, si nunquam censuerant ne qui imperator fanum, quod in praelio vovisset, prius dedicasset, quam senatus probasset, ut contigit M. Aemilio Probo, qui voverat Alburno deo. Utique [Col.1003D] enim impiissimum, imo contumeliosissimum admissum est, in arbitrio et libidine sententiae humanae locare honorem divinitatis, ut deus non sit, nisi cui esse permiserit senatus (Tertull., lib. I ad Nation., c. 10, p. 573) . Sed haec ille brevius in Apologetico suo: Vetus, ait, erat decretum, ne qui deus ab imperatore consecraretur, nisi a senatu probatus. Scit M. Aemilius de deo suo Alburno. Facit hoc ad caussam nostram, quo apud vos de humano arbitratu divinitas pensitatur. Nisi homini deus placuerit, deus non erit; homo jam deo propitius esse debebit (Idem, Apologet., cap. 5, p. 290) . In quibusdam vero antiquioribus editionibus pro his verbis,

Scit M. Aemilius, habetur ut Marcus Aemilius; atque [Col.1004A] ita legisse videtur

Eusebius, qui haec Auctoris nostri verba in graecam linguam sic conversa exhibet: Παλαιὸν ἦν δόγμα, μηδένα θεὸν ὑπὸ βασιλέως καθιεροῦσθαι, πρὶν ὑπὸ τοῦ συγγκλήτου δοκιμασθῆναι· Μάρκος Αἰμίλιος οὓτως περί τινος εἰδώλου πεποίηκεν Ἀλβούρνου (Euseb., lib. II Eccles. Histor., cap. 2, pag. 41) . Verum utriusque lectionis idem plane est sensus. Quamobrem haec primum explicanda sunt, ac deinde examinandum quo Tertullianus modo inde contra ethnicos disputet.

Dubium enimvero esse potest quodnam sit illud de deo consecrando edictum. Scimus quidem unum a Cicerone hisce verbis describi: Separatim nemo habessit deos, neve novos, sed ne advenas, nisi publice adscitos, privatim colunto (Cicer., lib. II de legib. p. 334, lin. 37). Aliud tamen decretum a Tertulliano designari [Col.1004B] videtur; utpote qui imperatoris fecerit mentionem. Laudata enimvero a Cicerone lex Romanis imperatoribus longe vetustior est. Quid ergo, si dicamus ab Auctore nostro imperatoris nomine appellari praefectum exercitus, aut consulem illius ducem? Aemilius autem Probus hujusce legis ignarus, aut de illa in ancipiti praelii fortuna nihil cogitans, vovit fore ut, si hostes vinceret, fanum consecraret deo, cui Alburno nomen erat. Sua autem experientia agnovit illud nimis praeceps sine senatusconsulto fuisse votum. Prohibuit enim senatus hoc fanum aedificari, quemadmodum postea impedivit, ne Christus, ut ibidem ait Tertullianus, Deus renuntiaretur; tametsi Tiberius id vehementer optavisset. Quis vero sit ille deus Alburnus, dictu procul dubio [Col.1004C] non minus difficile. Rara siquidem apud veteres mentio illius occurrit. Ex Virgilio tamen discimus in Lucania apud Silarum fluvium esse montem, qui ab illo Alburnus his versibus vocatur: Est lucus Silari circa ilicibusque virentem Plurimus Alburnum volitans, cui nomen Asilo Romanum est, Oestron Graii vertere vocantes. (Virgil., lib. III Georg. v. 146 et seqq.) At is mons pro gentilium more consecratus fuerat alicui deo, cui Alburni nomen impositum, et Metellus fanum vovere potuit. Neque mireris, si nunc deus ille sit incognitus; topicus quippe deus erat. At hi dii, ut observat Servius, non transibant ad alias regiones, ac proinde vix aliis, quam locorum incolis noti erant. (Serv., in lib. VII

1/4/2006 2:06 PM


645 of 843


summa impietas est ulli pro hominum arbitrio tribuere divinitatem. Verus siquidem Deus a se ipso et omnipotens est, atque ideo nulli subjectus, sed illi subjecta sunt omnia. Ethnici ergo nulla prorsus lege, nisi iniquissima, decernere potuerunt, ut Christiani, rejecto veri Dei cultu, factos ab hominibus deos adorarent, secus vero illi etiam inauditi interficerentur. Secundo inde colligit Tertullianus vetus illud de novis diis non introducendis decretum ab ipsismet gentilibus violatum, qui [Col.1005A] pari licentia deos olim factos repudiarunt, ac repudiatos restituerunt. Nam Liberum patrem, uti ille ait,

cum mysteriis suis consules senatus auctoritate non modo Urbe, sed universa Italia eliminaverunt (Tertullian. Apologet., c. 6, p. 304) . Quae quidem ille alio in libro iisdem

pene verbis repetit (Lib. I ad Nation., cap. 10, pag. 573) . Totam autem hanc historiam accurate narrat Livius, ac quando, qua occasione, et quomodo a Posthumio consule nefanda horrendaque crimina, quae in his exsecrandis sacris noctu perpetrabantur, sint relecta, atque eam ob caussam senatusconsulto Romae totaque in Italia penitus abrogata sublataque fuerint (Liv., lib. XXXIX, § 9, usque ad 19) . Quam obrem recte Augustinus: Haec postea, inquit, displicuerunt senatui saniori, et ea jussit auferri (August., [Col.1005B] lib. VI de Civit., cap. 9, pag. 156) . Contra vero: Serapidem, ait adhuc Auctor noster, et Isidem, et Harpocratem, cum suo

Cynocephalo, Capitolio prohibitos, id est, curia deorum pulsos Piso et Gabinius consules, non utique christiani, eversis etiam aris eorum, abdicaverunt, turpium et otiosarum superstitionum vitia cohibentes (Tertullian., Apologet., c. 6, pag. 305) . Sed haec ille paulo uberius in alio libro, ubi et testem Varronem hunc in modum citavit:

Serapidem et Isidem et Arpocratem et Hanubim prohibitos Capitolio Varro commemorat, eorumque statuas a senatu disjectas, non nisi per vim popularium restructas; sed tamen Gabinius consul calendis januariis cum vix hostias probaret prae popularium coetu, quia nihil de Serapide et Iside constituisset, potiorem habuit senatus [Col.1005C] censuram, quam impetum vulgi, et aras institui prohibuit (Idem, lib. I ad Nat., cap. 10, pag. 573) . Sed animadvertas velim quae fuerit etiam in rebus sacris inconstantia et insulsitas gentilium, qui postquam turpissima ac plane detestanda haec Serapidis mysteria jure tam merito sustulissent, summa tamen impietate instauraverunt, quemadmodum Tertullianus se postea fusius demonstraturum pollicetur. Nos vero de illorum cum eversione tum renovatione quaedam in nostra de Minutii Octavio dissertatione annotavimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 22, art. 1) , et infra adhuc observabimus.

Ethnicis igitur, qui deos suos ita repudiaverant et restituerant, fas nunquam fuit Christianos, nec auditos, nec defensos ideo condemnare, et interficere; [Col.1005D] quia verum Deum veramque religionem suam negare et abdicare nolebant. Sed id adhuc confirmatur ex iis, quae retulimus in alia dissertatione (Dissert. in Arnob., cap. 5, art. 1 et seqq.), ubi patefecimus quanta illi audacia mores, leges et instituta etiam sacratiora contempserint, labefactarint et abrogaverint.

CAPUT XIX. De legibus in Christianos datis, et imperatorum in eos

odio vel favore.

1/4/2006 2:06 PM



ARTICULUS PRIMUS. Quomodo Tertullianus ostendat primas in

Christianos leges latas esse a Nerone nequissimo imperatore, ac deinde a Domitiano, Neronianae crudelitatis portione; qui tamen eos restituit, quos relegaverat. [Col.1006A]

Satis abunde Tertullianus demonstravit quam absurde ethnici ad vexandos et occidendos christianos suis se legibus obstringi caussarentur, qui majorum suorum instituta, mores ac leges sanctiores impune, aut violabant, aut adspernabantur. Laudabant enim veteres, sed nove de die vivebant, ait Auctor noster, atque exclusa in negotiis et officiis antiquitate, venerandam patrum suorum auctoritatem pessumdabant (Tertullian. Apologet., cap. 6, pag. 305) . Sed haec ille omnia sibi satis esse non putavit, ipsumque petit ac-Cusationis caput. Manifestum itaque facit datas in christianos leges esse iniquissimas, et statutas a pessimis ac sceleratissimis principibus. Neque minus [Col.1006B] evidenter demonstrat bonos piosque principes, vel nunquam in Christianos saeviisse, aut nunquam praecepisse in eos saeviri. Quod quidem ille imperatorum a christianae religionis initio ad suum usque tempus brevi inductione ostendit (Idem, lib. I ad Nat., cap. 10, pag. 572) . Ubi enimvero christianum nomen in mundum pervulgari coepit (Idem, Apologet., cap. 5, p. 290), tum Tiberius imperator, uti superius animadvertimus (Supr. cap. 8, art. 4) , voluit Christum in deorum numerum referre, ac quamvis prohibitus sit a senatu, in sua tamen permansit sententia. Tantum itaque abest, ut aliquam tulerit in Christianos legem, quin potius eorum accusatoribus, inquit Tertullianus, periculum, poenae videlicet et supplicii, comminatus fuerit [Col.1006C] (Tertull., ibid.) . Neque etiam Auctor noster unquam credidit quidquam a Caligula et Claudio imperatoribus in eosdem Christianos decretum. Etenim ibidem adjecit: Consulite

commentarios vestros, illic reperietis primum Neronem in hanc sectam, cum maxime Romae orientem, Caesariano gladio ferocisse (Tertullian., loc. cit.) . Nos vero infra

explicabimus cur prima Christianorum persecutio ab hoc imperatore concitata dicatur (Dissert. in Luc. Caecil., lib. de mort. Persec., cap. 6, art. 1) . Quamobrem illud tantum observabimus quibusdam visum fuisse his verbis, commentarios vestros, ab Auctore nostro designari aut Cornelii Taciti Annales, aut potius descriptam a Suetonio Neronis vitam. Nam alibi ille dixit, Vitas Caesarum legimus: orientem fidem [Col.1006D] primus Nero cruentavit (Tertull., lib. de Scorp., cap. 15) . Nec prorsus quidem inepta videtur haec conjectura. Sed quid impedit, quominus commentarium nomine adhuc denotaverit arcana seu acta publica Romanorum, in quibus, sicuti supra notavimus (Sup. cap. 9, art. 3), extraordinaria facta litteris consignata conservabantur. Utcumque res se habeat, certe Religio christiana hoc Nerone, tyranno omnium nequissimo, vel, quemadmodum loquitur Tertullianus, tali dedicatore damnationis nostrae etiam gloriatur (Tertul. Apologet., cap. 5, p. 293) . Ab illo siquidem damnata, eo ipso bona esse et vera probatur. Nam sicuti ille pergit: Qui scit illum, intelligere potest non nisi grande aliquod bonum [Col.1007A] a Nerone damnatum (Idem, ibidem). Sed 646 of 843

1/4/2006 2:06 PM



institutum Neronianum, justum denique, ut dissimile sui auctoris (Idem, lib. I ad Nation.,

cap. 7, p. 567).

Non poterant igitur gentiles Christianis objicere se legibus ab impiissimo illo tyranno datis obstringi. Prima quippe lex in eos sancita ab illo, qui tantis [Col.1007B] tamque horrendis sceleribus infamem vitam duxit, manifestum certe omnibus fecit quam castum et innocens erat Christianorum vivendi genus. Deinde vero ille bonorum omnium hostis infensissimus, nihil nisi bonum et aequum damnabat. Ethnici ergo iniquissimis ejus legibus nunquam teneri poterant; ac Christiani jure merito se ab homine tam impio damnatos esse gloriabantur. Denique sua crudelitate et inauditis hactenus flagitiis horrori omnibus adeo fuit, ut cuncta ejus monumenta abrasa abolitaque fuerint. Nam a senatu, ut ait Suetonius, hostis publicus judicatus est, moreque majorum puniendus (Sueton. lib. VI, in Vit. Neronis, § 49) . In Dionis Epitome legimus a militibus comminutas, et dirutas ejus statuas (Dion., Epit., p. 196) , ac si Plutarcho fides, Spicillus gladiator, [Col.1007C] iis per urbem raptis, in foro obrutus necatusque fuit (Plutarch., in Vita Galbae, p. 1056) . At quamvis ethnici omnia ejus acta et decreta jure merito resciderint, caeco tamen illorum in Christianos furore factum est, ut, erasis omnibus, solum Neronis in illos decretum permanserit. Sed Tertullianus eorum insaniam irridendo addidit: Justum quidem, ut dissimile sui auctoris, hoc est, tam iniquum, quam ipsimet impio Neroni, et aliis nefandis ejus factis ac legibus simile fuit. Prosequitur Tertullianus: Tentaverat et Domitianus, portio Neronis de crudelitate, sed qua et homo facile coeptum repressit, restitutis etiam, quos relegaverat (Tertullian.,

Apologet., cap. 5, p. 293) . Cuncta vero haec verba graece reddita Eusebius retulit, aliumque testem citat Hegesippum, qui memoriae tradidit Domitianum, [Col.1007D] postquam nonnullos Christi cognatos de sua origine et ejusdem Christi regno interrogasset, nihil adversus eos statuisse asperius, sed dimisisse liberos, ac misso edicto compescuisse commotam in christianae religionis sectatores, persecutionem: καταπαῦσαι διὰ προστάγματος τὸν κατὰ τῆς Ἐκκλησίας διωγμόν (Euseb., lib. III. Eccles. Histor., cap. 20, p. 90) . Denique de utroque Domitiano et Nerone haec Auctor noster adjecit: Tales semper nobis insecutores injusti, impii, turpes, quos et ipsi, vos gentiles, damnare consuestis, a quibus damnatos restituere soliti estis (Tertullian., ibid.) Frustra ergo ac prorsus inepte iidem gentiles conabantur [Col.1008A] vano edictorum, ab his imperatoribus datorum, praetextu suam in Christianos excusare crudelitatem. At de utroque illo imperatore Domitiano et Nerone, et commota adversus Christianos persecutione, in alia dissertatione disputabimus (Infr., cap. 16, art. 3, Dissert. in Luc. Caecil. cap. 6, art. 1 et 2) .

Caeterum, si hi duo nequissimi imperatores quasdam adversus Christianos sanciverunt iniquissimas leges, constat sane alios, qui medio inter utrumque tempore, vel post Domitianum ad Tertulliani aetatem regnavere, aut Christianos non vexavisse, aut ipsis favisse, aut nulla tulisse contra illos edicta, sed potius priora emendavisse. Quam autem id certum sit, agnosces profecto his Tertulliani verbis, quibus ethnicos [Col.1008B] sic provocat: De tot exinde principibus ad hodiernum, divinum humanumque sapientibus, edite aliquem debellatorem Christianorum (Tertullian., Apologet., cap. 5, p. 294) . Qua autem, obsecro, fronte ethnicos tanta securitate compellare audebat, nisi hoc fuisset 647 of 843 verissimum? Et certe Melitonem, ab Eusebio citatum (Euseb., lib. IV Eccles. Hist., cap.

1/4/2006 2:06 PM


648 of 843


ARTICULUS II. Expenditur utrum Marcus Aurelius christianae

religioni propterea faverit, quod christiani milites exercitui ejus, siti enecato, imbrem non sine magno miraculo a Deo impetraverint, ac quomodo iisdem christianis poenas impositas non dimoverit, sed palam disperserit. [Col.1008C] Ethnici injustissimis pessimorum imperatorum legibus ad christianos excarnificandos eo majore perversitate abutebantur, quo certius noverant longe meliores fuisse suos imperatores, qui aut in illorum gratiam fecerunt decreta, aut eorum fautores fuerunt, et defensores. Nominibus autem suis Tertullianus illos appellat, sed non servato uniuscujusque aetatis ordine. Orditur enim a Marco Aurelio, quem Christianorum protectorem fuisse asseverat. Nec ullus, inquit, unquam diffitebitur: Si litterae illius gravissimi imperatoris requirantur, quibus illam germanicam [Col.1008D] sitim,

christianorum forte militum precationibus impetrato imbri, discussam contestatur

(Tertullian., Apologet., cap. 5, p. 295) . Certum quidem, ac unanimi omnium, sive gentilium, sive christianorum consensu probatum est haec contigisse, cum Marcus Aurelius adversus Germanos ac Sarmatas pugnaturus, aciem instrueret. Tum quippe ejus milites, qui siti enecabantur, impetrato coelitus imbre, recreati sunt. Sed in dubium aliquis vocabit utrum ethnicorum vel christianorum precibus obtentus fuerit.

Plures namque scriptores ethnici hunc imbrem precationi pietatique ejusdem imperatoris acceptum referunt. Primus autem ex istis occurrit nobis Capitolinus, cujus haec sunt de illo verba: Fulmen de [Col.1009A] coelo precibus suis contra hostium machinamentum extorsit, suis pluvia impetrata, cum siti laborarent (Capitol., in Vita M. Antonin., p. 305) . Fusius vero Themistius publica ad Theodosium oratione: Ἀντωνίνῳ τῴ Ῥωμαίων ἀυτοκράτορι τοῦ στρατεύματος ὑπὸ δίψους αὐτῳ πιεζομένου, ἀναχὼν τὼ χεῖρε ὁ βασιλεὺς πρὸς τὸν οὐρανὸν· Ταύτῃ, ἔφη, τῇ χεῖρι προυτρεψάμην σε, καὶ ἱκέτυσα τὸν ζωῆς δοτήρα, ᾗ ζωὴν οὐκ ἀφελόμην, καὶ ὅυτω κατῄδεσε τὸν θεὸν τᾖ εὐχᾖ, ὥστε ἐξ αἰθρίας ἦλθον νεφέλαι ὐδροφεροῦσαι τοῖς στρατιώταις. Cum Antonini Romanorum

imperatoris exercitus siti laboraret, manus ille ad coelum erexit: Hac ego manu, inquiens, supplex te placare volui, et oravi vitae largitorem, qua nulli eam eripui: eaque prece sibi placasse numen, ac statim serenitate facta, magna imbrium copia ad militarem sedandam sitim erupit (Themist., [Col.1009B] Orat. 15, ad Theodos., p. 191) . Tum

continuo addidit se meminisse visam a se picturam, in imagine descriptam, in qua imperator media in phalange pictus, ac milites galeis imbrem excipientes repraesentabantur. Baronius vero specimen exhibuit columnae, in qua mirificus ille imber a Jove pluvio et fulminante concessus conspicitur (Baron. ad an. Christi., 176, § 24) . In Dionis tamen Epitome legimus fama pervulgatum quibusdam magicis artibus invocatum ab Arnuphi Mago Aegyptio Mercurium, aliosque, qui in aere degunt, daemones, quorum opera hanc extorsit pluviam (Dion., Epit., p. 274) . Quamvis autem 1/4/2006 2:06 PM



Armavere deos, seu quod reor, omne Tonantis Obsequium Marci mores potuere mereri. (Claudian. de sext. Honorii consul., v. 357 et seqq.) Sed hoc ethnicorum et notatum a Lampridio dubium, non aliunde, quam ex innato in Christianos odio ac solita in principes suos adulatione manavit (Lamprid., in Vita Heliogab., p. 141). Eusebius siquidem jure prorsus merito asserit majorem habendam fidem scriptoribus nostris, qui veritatis cultores, simpliciter et ingenue rem ipsam litteris mandavere (Euseb., lib. V Eccles. Hist., cap. 5, p. 169) . Ne quis vero fidem ipsi denegaret, duos citat testes, quorum primus est Apollinaris, qui scriptis [Col.1009D] tradiderat illi christianorum militum legioni nomen Fulmineae idcirco ab Aurelio imperatore inditum, quia imbrem illum divinitus impetraverat. At gentiles captata haud dubie hujus cognominis occasione, id a Jove fulminante factum finxerunt. Secundus testis, ab Eusebio laudatus, noster est Tertullianus, cujus transcripta a nobis Apologetici verba graece reddita citavit. At poterat insuper alium citare ejus librum, ubi non minus clare et asseveranter affirmat hunc mirandum imbrem a Deo indultum christianorum militum precibus. Ad Scapulam enim ethnicum praesidem haec scripsit; Marcus Aurelius in

Germanica expeditione christianorum militum orationibus ad Deum factis, imbres in siti illa impetravit. Quando non geniculationibus [Col.1010A] et jejunationibus nostris etiam siccitates sunt depulsae? Tunc et populus ac clamans Deo deorum, qui solus potens est, in Jovis nomine Deo nostro testimonium reddidit (Tertullian., lib. ad Scap., cap. 4) . Ex

his porro verbis facile animadvertes nihil plane mirum esse, si scriptores ethnici illam mirabilem pluviam a Jove suo concessam venditaverint, qui solebant huic similia miracula, christianorum precibus facta, eidem Jovi tribuere. Sed ut optime Tertullianus advertit, vero et omnipotenti Deo nostro, Jovis nomine, imprudentes et inviti acclamabant.

At quaeret forsitan aliquis cur ille hoc posteriore in loco tam affirmate pronuntiaverit hunc imbrem christianis precationibus concessum, qui in Apologetico adverbium forte addidit. Numquid aliquando [Col.1010B] hac de re haesit dubius, aut illud adverbium textui ejus praepostere insertum est? Non enim exstat in graeco Eusebii textu. Sed id contra codicum manuscriptorum fidem asserere non audemus. Nonne ergo verisimilius est illud adverbium non dubitantis esse, sed irridentis ethnicos, qui hunc imbrem a fictitio suo Jove datum stulte opinabantur? Magis autem omnibus id manifestum fieret, si Aurelii imperatoris litterae quas Auctor noster citat ad nos pervenissent. Nonnulli tamen suspicantur illas esse, quarum exemplar post primam Justini martyris Apologiam editum exhibetur. Verum jam annotavimus spurium illud esse et adulterinum (Tom. I Apparat., p. 369) . Scaliger vero ex his Tertulliani verbis, si requirantur, [Col.1010C] colligi posse putat eas ab illo nunquam lectas (Scalig. Animad. in Chron. Euseb. ad an. 2189) . Quod Orosii etiam testimonio stabilire conatur. At quomodo Tertullianus tanta confidentia ethnicos ad illas legendas excitavit, nisi ipse eas, aut quid in eis scriptum est legisset? Ad haec vero, Eusebius ex iisdem Tertulliani verbis concludit hasce litteras Tertulliani tempore exstitisse εἴσετι νῦν φέρεσθαι (Euseb., lib. V Eccles. Hist., cap. 5, p. 169) . Cur ergo, arguit Scaliger, illas Eusebius solita diligentia integras non descripsit, si tunc revera 649 of 843

1/4/2006 2:06 PM


650 of 843


accepti memor, ipsis, prout potuit, gratificatus est. Cum enim maximum gentilium in Christianos furorem penitus comprimere nequiret: Sicut non palam, inquit Tertullianus,

ab hujusmodi hominibus poenam dimovit, ita alio modo palam dispersit, adjecta etiam accusatoribus damnatione, et quidem tetriore (Tertullian. Apologet., cap. 5, p. 296) . Non

enim audebat poenas penitus dimovere, relaxare et remittere, quae prius aliorum imperatorum legibus in Christianos constitutae fuerant; petulantiam tamen ethnicorum, illos nunquam non accusantium, ut cohiberet, alias graviores quam Trajanus, ab Auctore nostro ibidem, ut mox videbimus, citatus, poenas [Col.1011A] hisce accusatoribus imposuit; atque hoc prudenti temperamento Christianos pro sua parte tutatus est. Nobis porro Eusebius integrum legis ad commune Asiae nomine Marci Aurelii Antonini inscriptae, et in Christianorum gratiam datae, transcripsit exemplar, cujus haec sunt posteriora verba: Εἰ δέ τὶς ἐπιμένοι τίνα τῶν τοιούτῶν εἷς πράγματα φέρων ὡς δὴ τοιοῦτον, ἐκεῖνος ὁ καταφερόμενος ἀπολελύσθω τοῦ ἐγκλήματος, καὶ ἐὰν φαίνεται τοιούτος ὥν· ὁ δὲ καταφέρων, ἔνοχος ἔσθαι δίκης. Quod si quis adhuc pergit cuiquam

illorum negotium facessere, ex eo quod christianus sit, delatus quidem crimine absolvatur, tametsi constet eum reipsa christianum esse. Delator autem ipse poenas luat

(Euseb. lib. IV Eccles. Hist., cap. 14, p. 127) . Scimus quidem nonnullos existimavisse hanc legem, non a Marco Aurelio, [Col.1011B] sed ab Antonino Pio profectam. Verum si vera sit haec opinio, ad Tertulliani pariter faciet propositum. Nam ille hunc etiam eumdem Antoninum Pium in bonorum principum numero collocat, qui nulla adversus Christianos edicta sanciverunt (Tertullian, Apologet., cap. 5, p. 297) .

Non deerit fortasse aliquis, qui a nobis requirat quo pacto Tertullianus tantis laudibus extollat Marci Aurelii in Christianos studium ac favorem, quo imperante ortam putant, ut postea animadvertemus (Dissert. in Luc. Caecil., cap. 1, art. 3, et cap. 6, art. 3) , quartam Ecclesiae christianae persecutionem. Sed ea ipsa lex proxime a nobis citata responsum nobis suppeditat. Illa enim tametsi poenae in christianorum accusatores decernerentur, prius tamen laudantur dii [Col.1011C] gentilium. At haec commendatio bacchantium in illos ethnicorum aestus auxit potius, quam restinxit. Quid vero, quod iidem gentiles persuasum habebant recentioribus hisce legibus alias adversus Christianos editas non abrogari? Praeterea quid leges facere poterant contra effraenatum vulgi variis superstitionibus obcaecati furorem, et popularium insanas incursiones? Nonne, his legibus spretis, innumeri prope martyres, ut narrat Eusebius, his temporibus crudelissime interempti sunt (Euseb., lib. V. Eccles. Hist., cap. 5, p. 153) ? Nihil ergo inde concludendum contra propensum in Christianos Marci Aurelii animum, qui ea passus est, quae impedire non poterat.

ARTICULUS III. Examinatur quo jure Tertullianus asserat mitigatas

ab imperatore Trajano scriptas in Christianos leges, nullas vero in illos latas ab Adriano curiositatum omnium exploratore, neque a Vespasiano debellatore Judaeorum, neque a Pio, neque a Vero, seu Severo, imperatoribus.

1/4/2006 2:06 PM


651 of 843


Leges autem in Christianos datas ex parte, uti ipse Tertullianus loquitur, frustratus est, vetando inquiri christianos (Tertullian. Apologet., c. 5, p. 296) . Superioribus etenim imperatorum decretis jussum erat eos inquiri ac puniri: sed Trajanus, uti supra ostendimus (Sup., cap. 7, art. 2) , prohibuit quidem inquiri, sed oblatos puniri praecepit. [Col.1012A] At successor ejus Adrianus nullam plane legem in eos constituit, quibus tamen magis quam alii infensus esse debere videbatur: Erat enim, inquit Auctor noster, curiositatum omnium explorator (Idem, ibid., p. 297) , id est, quibuslibet magicis artibus omnino deditus. Et certo vitio illi, teste Xiphilino, datum est, quod esset πριεργοτατος καὶ μαντείαις μαγγανείαις τε παντοδαπαῖς ἐχρῆτο. Curiosissimus, ac divinationibus et omnibus magicis artibus uteretur (Xiphil., Epit. Dion. p. 262) . Ammianus vero Marcellinus, ubi de Juliano apostata: Praesagiorum, inquit, sciscitationi nimiae deditus,

ut aequiparare videretur in hac parte principem Adrianum, superstitiosus magis, quam sacrorum legitimus observator (Amm. Marcel., lib. XXV, cap. 4, p. 427) . Verumtamen

nulla, ait Tertullianus, adversus [Col.1012B] Christianos lex ab hocce Adriano sancita fuit. Quapropter Melito in sua ad Marcum Aurelium Antoninum Apologia scripsit Neronis et Domitiani imperitiam resciptis subsequentium imperatorum fuisse correctam: Ἐν οἶς ὁ μὲν πάππος σου Ἁδριανὸς πολλοῖς μὲν ἀλλοις, καὶ Φουνδάνῳ δὲ τῳ ἀνθυπάτῳ τὴς Ἀσίας γράφων φαίνεται. Inter quos avus tuus Adrianus cum aliis pluribus, tum Fundano Asiae proconsuli litteras dedit (Euseb., lib. IV Eccles. Histor., cap. 26, p. 148) . Testatum praeterea Hieronymus facit Adriano invisenti Eleusinam, et omnibus pene Graeciae sacris initiato, oblatum pro christiana nostra religione librum, qui tantae admirationi omnibus fuit, ut persecutionem gravissimam illius excellens sedaret ingenium (Hieronym. Catal. scrip. eccles., § 19, et epist. 83, ad Magn.) Verum [Col.1012C] gentiles tantis impii imperatoris superstitionibus datam sibi christianos impune vexandi occasionem nacti, in eos acerbissime saeviebant; tametsi nullam ille in ipsos tulerit legem; imo vero ortam tempestatem postea sedaverit. Tum deinde Auctor noster retro adhuc ab hoc Adriano regreditur ad Vespasianum, qui pariter nullum, inquit, contra Christianos edictum emisit, quanquam Judaeorum, inquit, debellator (Tertullian. Apologet, c. 5, p. 294) , quos plerique omnes ethnici cum iisdem Christianis confundere solebant. Ab eo autem debellatam Judaeorum gentem, actumque Romae de illis cum Tito filio suo triumphum quis nescit? Quod nullum vero de Christianis decretum fecerit, testis est Eusebius, qui litteris mandavit excitatam [Col.1012D] fuisse a Domitiano secundam post Neronem persecutionem: Καὶπερ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ Οὐεσπασιανοῦ μηδὲν καθ᾽ ἡμῶν ἄτοπον ἐπινοήσαντος. Quamvis pater ipsius Vespasianus nullam unquam injuriam nobis facere tentasset (Euseb., lib. III Eccles. Histor., cap. 17, pag. 88) . Quid plura? nullas quoque Pius, qui longo post Vespasianum tempore imperavit, cruentas, pergit Tertullianus, adversus Christianos leges, aut approbavit, aut subsignavit (Tertullian., loc. cit.) . Melito enim in jam citata a nobis Apologia Marcum Aurelium his apud Eusebium verbis affatur: Ὁ δὲ πατὴρ σου, καὶ σοῦ τὰ σύμπαντα διοικοῦντος αὐτῷ, ταῖς πόλεσι περὶ τοῦ μηδὲν νεωτερίζειν περὶ ἡμῶν ἔγραψεν· ἐν οἶς, καὶ πρὸς Λαρισσαίους, καὶ πρὸς [Col.1013A] Θεσσαλονικεῖς, καὶ πρὸς Ἀθηναίους, καὶ πρὸς πάντας Ἔλλήνας. Pater quoque tuus, quo tempore cuncta simul cum ipso administrabas,

scripsit ad civitates, ne contra nos tumultus concitarent, nominatim ad Larissaeos, ad Thessalonicenses, ad Athenienses, ad universos denique Graecos (Euseb., lib. IV

1/4/2006 2:06 PM



appellatur: Nullus Verus leges Christianis adversas impressit (Terullian., loc. cit.) , subaudiendum haud dubie tabulis publicis, ut eae promulgarentur. At observare hic juvat [Col.1013B] in textu Eusebii, qui hunc Tertulliani locum graece reddidit, praetermitti haec verba: Nullus Verus (Euseb., lib. V eccles. Hist. cap. 5, pag. 170) . Et certe hic ipse Verus, consors imperii a Marco Aurelio factus, novem ad summum annis cum illo regnavit, et ante illum mortuus est. Quamobrem quidam suspicantur hoc nomen corruptum fuisse in Tertulliani textu, ac legendum Severus. Pamelius enim nos admonet illud in Vaticano uno, et altero Leodiensi revera inveniri. Sed quia in caeteris omnibus ac melioris notae codicibus non legitur, nihil contra tot codicum auctoritatem definire audemus. Nonne etiam Tertullianus mentionem illius facere ideo potuit, quia Aurelii collegae sui et ab eo adoptati exemplum secutus, nullam in Christianos legem tulit, nihilque [Col.1013C] contra eos machinatus fuerat? Si quis tamen pertinacius contendat ibi scriptum fuisse Severi nomen, non multum quidem repugnabimus. Nam Tertullianus alio in libro commendat singularem illius in christianos propensionem et benevolentiam, quibus ob miraculum in ejus gratiam factum illos omnes saltem primis imperii sui annis complexus est. Sed audiamus si placet illius verba: Ipse, inquit, Severus, pater Antonini Caracallae, Christianorum memor fuit. Nam

et Proculum christianum, qui Torpacion cognominabatur, Euhodiae procuratorem, qui eum per oleum aliquando curaverat, requisivit, et in palatio suo habuit usque ad mortem ejus; quem et Antonius optime noverat, lacte christiano educatus (Tertull., lib. ad

Scapul., cap. 4). Certiores itaque nos facit Severum imperatorem aegritudine quadam mirabiliter [Col.1013D] fuisse levatum oleo, quod Proculus illi dederat. Ne quis autem aut pervicacior, aut omnino incredulus, de tanto miraculo dubium moveret, Proculi et cognomen et munus declarat. Torpacion, inquit, vocabatur, et Euhodiae erat procurator. Sed quis ille fuerit, jam dictu difficillimum.

Alio autem in libro Tertullianus narrat Valentinianorum errores impugnatos fuisse non solum ab Justino martyre, Miltiade et Irenaeo, sed etiam a Proculo, de quo hunc loquitur in modum: Proculus noster virginis senectae et christianae eloquentiae dignitas, quos in omni opere fidei, quemadmodum in isto, optaverim assequi (Idem, lib. adv. Valen., cap. 5). Quia vero [Col.1014A] hic liber a Tertulliano post suam ad Montanistas defectionem compositus est, et Proculus vocatur noster, hinc quidam colligi posse putant ideo ita appellari, quoniam iisdem Montanistarum erroribus addictus erat. Quamobrem addunt illum his notari Hieronymi verbis: Caius, sub Antonino Severi filio, disputationem adversus Proculum, Montani sectatorem, insignem habuit (Hieron., Catal. script. eccl. § 19). Verum cum iste montanista fuerit, non idem profecto esse videtur, atque Proculus Torpacion. Praeterea hic Euhodiae procurator dicitur, ille vero christianae eloquentiae dignitate celeberrimus. At discimus ex Dionis Epitome Evodum (Εὔοδον) Antonini Caracallae fuisse educatorem, τοῦ τροφέος αὐτοῦ (Dio. Ep. 333). Tum autem Proculus hujus Evodi, seu [Col.1014B] Euhodias, procurator esse poterat. Nam hoc ipso tempore in Severi palatio, ut ait Tertullianus, commorabatur, ubi eum Caracalla cognovit, atque, ipso instigante, lacte christiano educatus est. Caeterum quidquid de hoc Proculo Torpacione statuatur, nullus ambigendi locus est, quin Severus, ob sanitatem sibi mirandum in modum restitutam, faverit Christianis. Non 652 of 843 solum enim hunc Proculum christianum in suo retinuit palatio: sed et clarissimas, uti

1/4/2006 2:06 PM



defensorem. Quidni vero eis favisset, a quibus non modo beneficium maximum acceperat, sed quorum summam quoque in se fidelitatem fuerat semper expertus? Nam inter factiones Cassii, Nigri et Albini ab ipso ejus imperii, ut supra vidimus (Supr., cap. 2, art. 1), et infra adhuc dicetur, exordio subortas, nullus unquam christianus inventus est. Nec dixeris haec pugnare cum iis, quibus superius diximus (Ibid.,), commotam ab eodem Severo imperatore in Christianos persecutionem. Non enim imperii sui initio, sed post decem et amplius annos concitata fuit. Constat autem illum ad id usque tempus non parum quidem favisse Christianis. Nullum porro aequum rerum aestimatorem esse [Col.1014D] putamus, qui ex his, quae hactenus dicta sunt, facile non intelligat quanti roboris sit haec Auctoris nostri argumentatio, cujus pondere ethnicos penitus obruit, qui se legibus suis ad cruciandos tollendosque Christianos obligari venditabant. Nam has, et iniquissimas, et ab iniquissimis principibus datas esse demonstravit. Nec minus luculenter patefecit illas a compluribus aliis, probitate et aequitate praeditis, correctas fuisse et emendatas. Denique qui nullam in Christianos tulerunt legem, hi procul dubio illos, quantum iniquitas temporum sinebat, tutari ac protegere conabantur.

CAPUT XX. De laesae divinae majestatis criminibus, quorum

Christiani, tam falso quam impudenter, ab ethnicis illorum reis accusabantur. [Col.1015A]

ARTICULUS PRIMUS. Quam invicte Tertullianus demonstret

Christianos immerito accusari infanticidii, sive infantis in sacris eorum synaxibus occisi, comesae postea ejus carnis potatique sanguinis, ac turpissimi incestus, vanasque ethnicorum cavillationes funditus evertat, ubi de Cynopennis, Sciapodibus et Antipodibus. Nullus ad vexandos perdendosque Christianos alius supererat ethnicis praetextus, nisi ut eos capitalis [Col.1015B] alicujus criminis quoquo tandem modo accusarent. At eo furoris et dementiae processerant, ut illos non unius tantum flagitii reos dicerent, sed omnium, ut ait Tertullianus, scelerum, deorum, imperatorum, legum, morum, ac totius naturae inimicos (Tertullian., Apolog., cap. 2, p. 277) . Verum quis, hac plane horrenda accusatione perculsus, non statim obstupescat? Quo enim modo tot tantorumque 653 of 843 criminum rei esse poterant Christiani, qui, sicut jam demonstravimus, non modo unum

1/4/2006 2:06 PM



idcirco unum optat et petit, ut secundum severiora legum praescripta examinetur. Quamobrem Tertullianus ad ea omnia, quae Christianis objiciebantur, singulatim examinanda ac diluenda aggreditur, ac manifestissime demonstrat eosdem Christianos tam falso horum flagitiorum insimulari, quam certum erat illorum reos revera esse gentiles. Quid enim a veritate magis alienum, quam eos laesae majestatis divinae redarguere, qui verum, ut diximus, Deum et privatim et publice in suis synaxibus semper colebant, malebantque atrocissimis quibuscumque se necari suppliciis, quam hunc unicum Deum negare, aut falsos deos ullo vel ficto tantum et simulato cultu venerari? Contra vero hujus summae impietatis evidentissime convincebantur gentiles, qui [Col.1015D] factitios, ut infra ostendemus, deos colebant, quos infames et omni turpissimorum criminum genere foedatos fuisse fatebantur. At hi tamen nunquam non clamabant Christianos idcirco laesae divinitatis esse conscios, quia in suis synaxibus, et inter sacratiora sua mysteria, nefandissimis sceleribus sese impudentissime contaminabant. Nam dicebantur, inquit Tertullianus, sceleratissimi de sacramento infanticidii (Ibid., cap. 7, p. 306) , sive infantis quem ibi occisum devorare ferebantur. Inde et post convivium illud exsecrandum turpissimo pollui incesto, quod eversores luminum, verba adhuc sunt Auctoris nostri, canes, lenones scilicet, tenebras, tum et [Col.1016A] libidinum impiarum inverecundiam procurent (Ibid.). In manuscriptis nostris codicibus et editionibus antiquis, deest vox tum, nec ibi multum necessaria videtur. Sensus autem Tertulliani, isthaec brevius alio in libro enarrantis, hic est: Post lumina a canibus eversa et exstincta, tenebrae, impurissimorum lenonum munus obeuntes, inverecundiam impiarum libidinum procurant (Idem, lib. I ad Nat., cap. 15 et 16). Praecipua autem et capitalia haec crimina erant, quae ethnici, quemadmodum alibi, nec semel, annotavimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 8, art. 1, et seqq.) , tamdiu tantaque impudentia Christianis objiciebant, quanta facilitate ab antiquis Ecclesiae Patribus diluta confutataque sunt. Variis vero Tertullianus noster rationum momentis [Col.1016B] falsam hanc criminationem funditus evertit. Primum enim ethnicos ipsos hunc alloquitur in modum: Dicimur semper a vobis tantorum scelerum rei; nec vos, quod tamdiu dicimur, eruere, investigare, et retegere curatis (Tertullian., Apologet., cap. 7, p. 307) . Nullus tamen condemnari prius debet, quam sceleris convincatur: Ergo aut eruite, inquit ille, si creditis, et Christianos horum scelerum convincite, aut nolite credere, quia non eruistis (Ibid.). Enimvero hac affectata dissimulatione atque negligentia praescribitur (Ibid.), praejudicioque certissimo probatur Christianorum innocentia, et summa morum integritas, quod nec ipsi audetis eruere (Ibid.), ea crimina, quorum illos, tam falso, quam temere accusatis, nec caussa unquam, ut vidimus, audita, condemnatis, torquetis, et occiditis. [Col.1016C] Praeterea eo major erat haec ethnicorum perversitas, quo facilius promptiusque poterant investigare, atque agnoscere an vera essent illa Christianorum scelera. Nam census istius disciplinae, ait Tertullianus, hoc est, hujus disseminatae in mundo christianae disciplinae initium, a Tiberio est (Ibid.); aut, uti explicatius alio in libro: Principe Augusto nomen hoc, christianorum, ortum est; Tiberio, disciplina ejus illuxit. At certe quoniam christiana religio vera est, cum odio sui coepit, illius adhuc totidem sunt 654 of 843 verba, simul atque apparuit inimica esse. Nostris vero in manuscriptis codicibus inimica

1/4/2006 2:06 PM



Judaei, seu sua in illos invidiâ, qua quidem propter abrogatos a Christo veteres suos ritus semper conflagrarunt: deinde milites ex concussione (Idem, Apolog., cap. 7, pag.

308), hoc est, sicut nonnullis videtur, subdola furentium accusatione, sed melius, crudeli vexatione: ex natura tandem sua ipsi etiam domestici Christianorum (Ibid.); utpote qui conditionis suae impatientes, more solito insidiabantur dominis suis, quibus nocere nunquam non connitebantur.

Ab his igitur omnibus quotidie, pergit Tertullianus, obsidemur, quotidie prodimur, in ipsis plurimum caetibus [Col.1017A] et congregationibus nostris opprimimur (Ibid.); vel, sicut ipsos gentiles alibi compellando dixit: Scitis et dies conventuum nostrorum; itaque et obsidemur, et opprimimur, et in ipsis arcanis congregationibus detinemur (Idem., lib. I ad Nat., cap. 7, pag. 568) . Latere ergo gentilibus non poterat quid in iis Christiani agere consueverant. At quis unquam, arguit Auctor noster (Tertullian., Apologet., loc cit.) , taliter vagienti, dum a christianis occideretur, infanti supervenit? Quis cruenta christianorum, qui comedebant illius carnes et sanguinem bibebant, ut invenerat, tanquam cyclopum et sirenarum ora, minime quidem abstersa judici conspicienda, reservavit? Quis vel in uxoribus aliqua immunda adulterii, in iisdem coetibus paulo ante admissi, [Col.1017B] vestigia deprehendit (Ibid.)? Quae quidem ille aliis verbis alio in libro sic urgebat: Quis

unquamsemeso puero supervenit? Quis in cruentato pane vestigia dentium deprehendit? Quis tenebris repentino lumine irruptis, immunda aliqua, ne dixerim incesta, recognovit

(Idem, lib. I ad Nat., loc. cit.) ? In Apologetico autem ad duplicem cyclopum et sirenarum fabulam respexit. Poetae enim tam graeci, quemadmodum Homerus (Homer., Odyss. VIII, post med.) , quam latini, sicut Virgilius (Virgil., lib. III Aeneid., v. 617 et seq.) , finxerunt cyclopes homines fuisse monoculos, qui suos vorabant hospites. Nec minus nota est fabula sirenarum, quae navigantes, cantus sui dulcedine sopitos, in mare dejiciebant (Plin., lib. X Natur. Hist., cap. 49, pag. 441) . [Col.1017C] Tertullianus itaque sic argumentatur: Christianorum tot hostes erant, quot ethnici, judaei, milites et domestici, a quibus quotidie in suis etiam synaxibus obsidebantur opprimebanturque. Si ergo in illis tot tamque horrenda crimina perpetrassent, a tot hostibus suis adeo infensis deprehendi facillime poterant. Atqui ex infinito propemodum illorum hucusque numero ne unus quidem minima sceleris ullius vestigia unquam agnovit. Falsissima igitur erant ea crimina, quae improbi calumniatores Christianis objectabant (Tertull., lib. I ad Nati., cap. 7, pag. 569) . Neque hi quantumlibet impudentissimi homines respondere poterant horum criminum testes a christianis pecunia aut mercede fuisse unquam corruptos. Nam quis talia facinora, ait Tertullianus, cum invenisset, [Col.1017D] celavit, aut vendidit ipsos trahens homines? (Idem, Apologet., cap. 7, p. 308.) id est fieri non potuit, ut ethnicus aliquis haec sibi cognita christianorum crimina aut sponte sua celaverit, aut dum christianos ad judicum tribunalia trahebat, illa pretio aliquo vendiderit, et tunc factus sit omnino mutus. Alio autem in libro haec aliis, vide an clarioribus verbis, sic enuntiat: Si praemio impetramus ab ethnicis, criminum nostrorum testibus, ne tales, quales illorum revera conscii, in publicum extrahamur, ac condemnemur, quare a nemine accusati et convicti opprimimur? Nonne possumus, corruptis auro testibus, et omnino ad judicium non extrahi? Quis enim proditionem, sive declarationem et accusationem [Col.1018A] 655 of 843 horrendi alicujus criminis, sine crimine ipso, quod poterat ab alio aliquando agnosci et

1/4/2006 2:06 PM


656 of 843


christiani. Si enim ethnicis sacra sua Samothracia et Eleusinia declarare nefas erat, quanto magis christiani divina sua mysteria reticere tenebantur (Tertull., Apolog., loc. cit., et lib. I ad Nation., cap. 7, pag. 568) ? Si ergo ab ipsis summo tegebantur silentio: Unde, inquit Tertullianus, extraneis gentilibus eorum notitia, cum semper etiam piae initiationes arceant prophanos, et arbitris careant, [Col.1018B] nisi impii minus metuunt (Ibid., loc. cit.) ? In nostris melioris notae codicibus manu exaratis, et plerisque antiquis editionibus legimus, etiam impiae initiationes. Nec forsitan male. Nam Tertullianus, a minori, ut aiunt, ad majus sic argumentari potuit: Si impiae ethnicorum initiationes celari debent, quanto magis sacrae et piae christianorum; nisi impii gentiles eas vulgando, minus sibi, quam christiani metuant? Instat adhuc Auctor noster, atque haec exsecranda scelera a nemine nec perpetrari, nec credi posse hoc argumento demonstrat: Christianis pie viventibus futura post hanc vitam beata aeternitas promittebatur. At cui unquam christiano, aut christiana religione initiando, persuaderi aliquando potuit tot tantisque sceleribus eam posse comparari? Numquid ulli [Col.1018C] etiam summae auctoritatis viro haec dicenti, vel si vis juranti, ne unus quidem gentilis, non omnino insanus, fidem posset unquam habere, ac tam facili credulitate tam atrocibus coinquinari flagitiis? Atqui si ethnici haec nec credere, nec perpetrare possunt, quanto magis christiani, quorum non alia est, quam caeterorum hominum natura (Tertullian., Apologet., cap. 8, p. 312, et lib. I, ad Nation., cap. 7, p. 569)? Non enim sunt cycopennae aut sciapodes, inquit Tertullianus, sive ut in alio libro, cynopennae aliqui, vel sciapodes, vel aliqui de subterranca antipodes (Idem, loc. cit., p. 312 et 569). Primi autem, si Ctesiae, quem Plinius citat, fides sit, Monocoli, inquit,

vocabantur, singulis cruribus mirae pernicitatis ad saltum; eosdemque Sciapodes vocari, quod in majori aestu humi jacentes [Col.1018D] resupini, umbra se pedum protegant (Plin., lib. VII Natur. Hist., cap. 2, pag. 11) . De his autem Solinus (Solin., Poly. histor., cap. 52, pag. 80), Augustinus (August., lib. XVI, de Civit., cap. 8, p. 422) , Suidas (Suid., ad V. Σκιάποδες), et apud Tzetzem Apollodorus (Tzetz., chil. 7, V. 662, et seqq.) . Cynopennae vero in quibusdam editis appellantur cyclopes, in aliis cynophanes, sed contra manuscriptorum nostrorum codicum auctoritatem. Vossius vero legendum censet cynopanes, graece κυνοπάνες, canes cornuti (Voss., not. in Mel., lib. III, de Situ orb., cap. 9). Salmasio tamen placet eorumdem codicum nostrorum lectio Cynopennae a graeco verbo κυνοπεῖναι, quasi canina, inquit, fame laborantes (Salmas., not. in Solin., [Col.1019A] pag. 1005). Recte quidem ad propositum Tertulliani, ibi loquentis de christianis, qui occisi infantis carnibus vesci, ac plusquam canina fame laborare ab ethnicis falso accusabantur. Sed quinam hi fuerint, scire parum interest. Nam de monstris Auctor noster loquitur, quae penitus ficta esse omnes ultro fatentur.

Quid ergo, inquiet aliquis, numquid et his similia monstra putavit antipodas? At nullam illorum in Apologetico, sed in libro tantum ad Nationes legitur fecisse mentionem. Nonne autem ibi eos nominavit, quia ipse, sicut alii plures, alibi a nobis appellati (Dissertat. in Lactant., cap. 21, art. 6) , in animum induxerant nullos esse posse antipodes, nisi adversis, uti aiebant, vestigiis ambularent? Neque certe [Col.1019B] aliter quam monstra, et falsi fictique homines ab illo hisce verbis exploduntur: Vel aliqui de subterranea terra, instar fungorum exorti, qui aliam, quam terrae nostrae homines, naturam habeant. Verum ab horum aliorumque monstrorum feritate longe aberant Christiani, qui aliis hominibus nostris eo tantum dissimiles erant, quod illos humanitate et charitate superarent. Nunquam ergo cogi potuerunt, ut qualibet pietatis et religionis

1/4/2006 2:06 PM



fingi poterat. Christianis [Col.1019C] siquidem mos erat, ut initiandi a patre sacrorum, id est, episcopo, aut aliquo ejus vicario, ea docerentur, quibus ad eadem sacra praeparari, vel quae in illis agi deberent. Qua autem fronte episcopus, aut quivis alius tyroni vel christiano dixisset: Cum ad sacras synaxes veneris, infans tibi necessarius, adhuc tener, qui nesciat mortem, qui sub cultro tuo, quo illum jugulabis, rideat: item panis, quo sanguinis jurulentiam, vel melius alio in libro, rudem sanguinem colligas (Tertullian., Apologet., cap. 8, pag. 313, et libr. I, ad Nation., cap. 7, p. 569) . Necessarii quoque canes, qui post objectam offulam lumina extinguant, ac tandem necessaria soror et mater tua, quibus mediis in tenebris stuprum afferas? Sed dic nobis, quaeso, quibus auribus quilibet christianus, [Col.1019D] aut tyro haec audire poterat? Numquid sine horrore? Nonne saltem leges vereri debebat, quibus, ut monet Cicero, cautum erat: Incestum pontifices supremo supplicio sanciunto (Cicer., lib. II de Legib., p. 335, lin. 15)? Si vero hanc poenam fraude vel auctoritate Christianorum vitari posse arbitrabatur, quomodo ab ethnicis judicibus interrogatus, crudelioribus tormentis cruciari et occidi malebat, quam haec, quibus conscientia penitus repugnat, crimina fateri? Nemini plane sani capitis homini haec credibilia sunt, aut fieri unquam potuisse persuadebitur. Instabant gentiles se fama didicisse Christianos esse revera praefatorum scelerum conscios. At insulsa prorsus, respondet Tertullianus, et futilis est [Col.1020A] haec responsio (Tertullian., Apologet., cap. 7, p. 309, et lib. I ad Nation., cap. 7, pag. 566) . Negare enim non poterant verum esse, quod celeberrimus poeta cecinit: Fama malum, quo non aliud velocius ullum. (Virgil., lib. IV Aeneid., v. 174.) Fama enim rei tantum incertae nomen est, eaque saepissime oritur, aut ingenio aemulationis, sive invidia, aut arbitrio suspicionis, seu suspicione gratis conficta, aut mentiendi voluptate. Tam malo igitur ex principio, atque ex unius duntaxat ore exorta, plerumque mentitur, aut si quid veri unquam renuntiat, vel tum aliquid adjicit, vel detrahit, vel immutat. Tamdiu vero viget, quamdiu nihil probat. Ubi enim res probata est, tunc eo ipso illa cessat, et excidit. [Col.1020B] Merito igitur vir sapiens nullam illi fidem habet, multo magis cum ipsa sola index et nuntia est scelerum prorsus occultorum, quae nemo mentis suae compos homo aut perpetrare audet, aut potest. Nos vero alibi animadvertimus hanc Tertulliani responsionem a Minutio Felice paucioribus quidem, sed non minus efficacibus verbis plane confirmari (Dissert. in Minut. Octav. cap. 8, art. 2) . Denique Tertullianus addidit famae tam veloci, quam mendaci, non credendum, sed veritatem investigandam; quoniam, uti ferebat vulgatum ab ethnicis proverbium, Omnia tempus revelat (Tertullian., ibid., p. 310) . Quod quidem adagium Aulus Gellius (Gell., lib. XII Noct. Atti., cap. 11) his Sophoclis versibus decantatum citavit: [Col.1020C] Πρὸς ταῦτα, κρύπτε μηδὲν, ὡς ἅπανθ᾽ ὁρῶν Καὶ πάντ᾽ ἀκούων, πάντ᾽ ἀναπτύσσει χρόνος. Ad haec nihil occulta, quandoquidem omnia videns, Et omnia audiens, cuncta revelat tempus. Seneca vero: Quaedam, inquit, falsa veri speciem habent. Dandum semper est tempus: veritatem dies aperit (Senec., lib. II de Ira, cap. 540) . Sed plura de hoc proverbio congerit Erasmus, quem consulere poteris (Erasm., Adag., chil. 2, centur. 4, adag. 17) . Quis autem falsa sub veri specie crebrius, quam fama adnuntiat? Solo igitur, si non falso, saltem incerto ejus testimonio gentiles ad vexandos Christianos niti non debebant; 657 of 843 sed capere tempus, quo examinata eorum caussa, veritas cognosceretur.

1/4/2006 2:06 PM


658 of 843


ARTICULUS II. Quam invicte Tertullianus ostendat gentiles

homicidii, cujus Christianos falso accusabant, esse reos, utpote qui in Africa infantes Saturno, usque ad proconsulatum Tiberii, immolabant, huncque morem secreto perseverasse; tametsi Saturni sacerdotes in arboribus templi ejus obumbratricibus, teste militia patriae nostrae, suspensi, poenas morte dederint. [Col.1020D] Nihil sane impudentius excogitari potest, quam alium gravissimi criminis falso accusare, cujus ipsemet accusator reus esse palam convincitur. At tales tamen erant ethnici, qui Christianos infanticidii et incestus impudentissime redarguebant. Nam hoc ipsum est, sicuti eosdem compellando ait Tertullianus, [Col.1021A] per quod forsitan de nobis credidistis alia (Tertullian., Apolog., cap. 9, p. 314) , quae recensuimus, longe graviora scelera a nobis perpetrari. Sed consulto ibi adjecit forsitan; quia paulo ante dixerat adeo atrocia esse illa scelera, quorum Christianos arguebant, ut vix ab ullo homine credi potuerint, nisi quaedam similia fecissent. Primum autem illos vario modo homicidas fuisse ostendit, quia infantes, sicuti loquitur, penes Africam Saturno immolabantur palam

usque ad proconsulatum Tiberii, qui ipsos sacerdotes in eisdem arboribus templi sui obumbratricibus scelerum suorum votivis crucibus exposuit, teste militia patriae nostrae, quae id ipsum munus illi proconsuli functa est (Ibid., et seq.) . De hac autem detestabili, et contra omnia naturae ipsius jura, immolatione infantium [Col.1021B] in superioribus nostris dissertationibus plura observavimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 9, art. 2, et Dissert. in Lactant., cap.. 34, art. 3) . Superest igitur ut ea, quae Tertulliano nostro peculiaria sunt, nunc sigillatim expendamus.

Narrat itaque primo hunc morem crudelissimum perseverasse usque ad proconsulatum Tiberii. Quidam autem suspicati sunt ibi legendum, usque ad proconsulem Tiberii, id est,

proconsulem quempiam, aut a Tiberio imperatore missum, aut cui Tiberio cognomen, et alius omnino erat, quam hic Tiberius imperator, illoque posterior. Sed quia haec qualiscumque emendatio non sufficiebat, alteram addidere, ac postea legendum putaverunt, teste militia patris nostri, hoc est, sicut illi ominabantur, patris Tertulliani, [Col.1021C] qui proconsul fuit post Tiberii Caesaris mortem. At probare prius debebant patrem Tertulliani proprio Tiberii nomine fuisse appellatum. Deinde vero huic conjecturae refragantur omnes, cum editi, tum manuscripti codices. Quid vero impedit quominus Tiberius imperator, dirissimum illud infantium sacrificium in Africa prohibuerit? Nonne Plinius memoriae prodidit anno 647 Urbis conditae, ac Cn. Lentulo, et P. Licinio Crasso consulibus, interdictum fuisse senatusconsulto, ne homo immolaretur: sed quia haec immanissima consuetudo postea adhuc apud Gallos perseverabat: Tiberii Caesaris, inquit, principatus sustulit Druidas eorum. . . . . . nec satis aestimari potest quantum Romanis debeatur, qui sustulere monstra, [Col.1021D] in

quibus hominem occidere religiosissimum videbatur, mandi vero etiam saluberrimum

(Plin. lib. XXX. natur. Hist., cap. 1, pag. 728) . Audisne impiissimo sacrificio non solum occisos a gentilibus homines, sed comesas etiam illorum carnes? At Tiberius Caesar

1/4/2006 2:06 PM



Anubin simulante, in [Col.1022A] illo Isidis templo malis sacerdotum artibus constuprata fuisset. Cur ergo magis horribili infantium, Saturno immolatorum, sacrificio potius in Africa, quam in Gallia, uti diximus, et aliis in regionibus pepercisset? Sed qua, inquies, ratione dictum a Tertulliano, usque ad proconsulatum Tiberii? Numquid Tiberius, antequam romani imperii gubernaculum teneret, proconsul in Africa fuerat? Sed quid, amabo te, vetat quominus illuc ab Augusto Caesare, aut antea renuntiatus sit Africae proconsul? Si quis tamen recte probaverit Tertullianum de alio intelligendum esse Tiberio Africae proconsule, huic facile assentiemur. Subjunxit autem ille crudelissimos Saturni sacerdotes jussu ejusdem Tiberii expositos fuisse in illius templi arboribus, tantorum scelerum obumbratricibus. [Col.1022B] Circa gentilium enim templa plantatae erant arbores, singulari cujusque templi Deo consecratae, de quibus ut alios omittamus, haec Apuleius de quodam fano litteris mandavit: Videt dona speciosa, et lacinias auro luteratas, ramis arborum postibusque suffixas, quae cum gratia facti nomen deae cui fuerant dicatae testabantur (Apulei Metamorph., lib. VI, paulo post init. pag. 92) . Vides igitur in his arboribus appensa fuisse dona, iisque praefixum nomen dei, cui templum illud nuncupatum erat. At ex his arboribus, templum Saturni, ait Auctor noster, obumbrantibus, factae sunt votivae ac dicatae cruces, quibus inhumanissimi illi sacerdotes suspensi, laqueo vitam finire coacti sunt. Utrum autem horum Tertulliani verborum, quae eruditorum [Col.1022C] ingenium haud parum exercuerunt, verus sit sensus, expendas velim, vel alium nobis proferas meliorem. At nobiscum proculdubio fateberis huic loco aliquam lucem afferri posse his versibus Ausonii, quibus Amorem stipiti myrti suspensum cecinit: Eligitur moesto myrtus notissima luco, Invidiosa deum poenis. Cruciaverat illic Spreta olim memorem Veneris Proserpina Adonim. Hujus in excelso suspensum stipite Amorem, Devinctum post terga manus, substrictaque plantis Vincula moerentem, nullo moderamine poenae Adficiunt. (Auson. idyll. 2, v. 55 et seqq.) Ne quis porro dubitaret de sumpta ab illis Saturni sacerdotibus poena, testem Auctor noster appellat militiam patriae suae, quae idipsum, inquit, munus illi proconsuli Tiberio functa est (Tertullian. Apologet., [Col.1022D] cap. 9, pag. 315) , quibus haud dubie verbis significat milites Africae, qui tunc sub Tiberio proconsule merebant, dum suo munere fungerentur, vidisse sacerdotes in illis arboribus suspendi et strangulari. Verum gentiles eorum exemplo territi quidem fuerunt, sed non penitus expugnati. Non enim amplius audebant infantes Saturno palam immolare; verum nunc in occulto, ait Tertullianus, perseveratur hoc sacrum facinus (Idem, ibid.). Falsae igitur pietatis specie adversus innocentes filios suos armati, illos secreto et occulte, ac spretis imperatorum suorum legibus, mactare non destiterunt. Atque ita quidem Saturnus, qui filiis suis, ut ait Auctor noster, et nos alibi vidimus (Ibidem. et dissert. in Minut. Octav., [Col.1023A] cap. 9, art. 2), non pepercit, pristinam non deposuit crudelitatem; voluitque aliorum hominum gnatos sibi adhuc immolari. Quamvis ergo christiani infantem aliquem, quod falsissimum tamen erat, in synaxibus 659 of 843 suis occidissent, non debebant ab ethnicis idcirco argui et condemnari, qui proprios filios

1/4/2006 2:06 PM



ARTICULUS III. Ostenditur homicidii quoque reos fuisse Gallos, qui

Mercurio; Tauros, qui Dianae homines immolabant: item Romanos, qui in Aeneadarum urbe Jovem ludis suis humano proluebant sanguine; atque alios qui liberorum suorum recens natorum spiritum in aqua extorquebant, vel eos exponebant morti haud prorsus incertae; quantum vero Christiani ab omni homicidio abhorrerent, quibus nec in utero conceptum dissolvere licet, dum adhuc sanguis in hominem delibatur.

[Col.1023B] Prosequitur Tertullianus, ac gentiles parricidii et homicidii reos esse demonstrat. Nam major, quam infantium aetas, inquit, apud Gallos in suis quoque sacris Mercurio prosecabatur; et id quidem alio in libro repetit (Tertullian., Apologet. cap. 9, pag. 316, et Scorpia. cap. 7). Nos vero de hoc prorsus exsecrando sacrificio plura alibi annovatimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 9. art. 2) , ubi quoque enodatius ea explicavimus, quae ille continuo subnectit: [Col.1023C] Remitto Tauricas fabulas theatris suis (ibid.); sive quemadmodum ipse in alio libro loquitur: Nihil illic nisi feritas calet, illa scilicet, quae fabulas dedit de sacrificiis Taurorum (Tertullian., loc. cit. et lib. I advers. Marcion., cap. 1), qui videlicet Dianae hospites suos immolabant. Pergit autem: Ecce in illa religiosissima urbe Aeneadarum piorum est Jupiter quidem, nimirum Latiaris, quem ludis suis circensibus, et gladiatoriis humano proluunt sanguine. Alibi vero scriptum ab eo legimus: Latio ad hodiernum Jovi media in Urbe humanus

sanguis ingustatur; nec quisquam retractat, aut non rationem praesumit aliquam, aut inaestimabilem dei sui voluntatem (Idem. Apologet. cap. 9. pag. 317; Scorpiac. cap. 7) . Quis autem non videt ab illo religiosissimae [Col.1023D] urbis et Aeneadarum piorum

nomine, non magna sine ironia appellari Romanos, qui ab Aenea, quem ubique passim Virgilius pium patrem vocat, suam se originem duxisse gloriabantur? Qui autem magis impii, et minus religiosi esse poterant, quam hi Romani, qui in ludis et muneribus Jovi Latiari, deo suo optimo et maximo consecratis, gladiatores sese mutuo interficientes, aut a bestiis quibuscum pugnabant, horrendum in modum, laceratos et occisos, non siccis tantum, sed laetis oculis intuebantur? Sed de hoc crudeli, cum homicidio, tum spectaculo alia in dissertatione egimus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 8, art. 2) . Respondebant ethnici tum quidem effundi sanguinem, [Col.1024A] sed hominum aut bestiariorum, aut noxiorum jugulatorum (Tertullian. Apologet., cap. 9, pag. 321) . Atqui primi, sicuti aiebant, vilissimi erant homines, qui lucro conducti, operam bestiis trucidandis ultro locabant. Secundi vero sua propter scelera, sicut infra dicendum, adversus bestias, lata judicum sententia, pugnare cogebantur. Nihil ergo, inquiebant ethnici, horumce hominum caedes mali habebat.

Sed Tertullianus vanum illud effugium facile citoque evertit (Ibid.). Bestiarius enim, 660 of 843 quantumlibet vilis, faexque infima civitatis, non idcirco tamen minus homo est, parique

1/4/2006 2:06 PM


661 of 843


insimulabantur, caussa auctorque fuit, et eo titulo solum patris sui Saturni, qui filios suos voraverat, filium de crudelitate, qua videlicet illi fuit similis. Urget Tertullianus, ac majus illo homicidio crimen eorum esse asserit, qui natos sibi liberos enecabant. Visne illum ethnicos urgentem et alloquentem audire? Ecce ipsamet ejus verba: Utique crudelius in aqua spiritum extorquetis, aut frigori, et fami, et canibus exponitis. Sed inquires cur crudelius mortis genus ab illo dicatur infantium spiritum in aqua [Col.1024C] extingui. Respondent nonnulli philosophos, quibus accessit Servius, docuisse animam hominis igneam esse, quae idcirco in aqua difficilius extinguitur, aut redigitur in nihilum (Serv. in lib. I Aeneid. Virgil. v. 95) . Omnium autem hanc revera crudelissimam esse mortem probari posse putant his Ovidii carminibus. Non lethum timeo, genus est miserabile mortis: Demite naufragium, mors mihi munus erit. (Ovid. lib. I Trist. eleg. 2, v. 57 et seqq.) Verum haec canebat poeta amore sepulcri, quo naufragus caruisset. Ad philosophos autem quod attinet, si aliqui animam hominis ignem, alii certe aquam, alii corpus, alii spiritum, alii aliud, sicut alibi ostendimus, (Dissertat. in Lactant. cap. 23. art. 2) , esse existimaverunt. [Col.1024D] Tertullianus porro non unius philosophi potius, quam alterius, opinionem notavit. Nobis itaque parum soliditatis videtur hahere illorum responsio, qui dum curiosius, quam par erat, verborum Tertulliani rationem perscrutati sunt, in scirpo nodum quaesiere. Non alio enim ille modo loquitur de infantibus, quorum spiritus in aqua extinguitur, quam de aliis, qui exponebantur frigori, fami et canibus. At horum omnium infantium crudeliorem, quam aliorum hominum necem esse asseverat; quia infantes certae morti expositi, omni prorsus, quo alii se tueri poterant, destituti erant auxilio, atque idcirco crudelius quam natu grandiores necabantur. At hunc esse Tertulliani sensum, non [Col.1025A] obscure significant subsequentia ejus verba: Ferro enim mori aetas quoque major optaverit (Tertullian. Apologet. cap. 9, pag. 319) . malebat quippe uno gladii ictu, quam diuturno ac languido miserandorum infantium modo interfici. De hac porro infantium expositione, hujusque argumentationis viribus, a nobis in nostra de Minutii Felicis Octavio dissertatione, et locis ibidem citatis disputatum est (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 9. art. 12). Omne porro homicidii genus sic Christianis interdicebatur; ut ipsis etiam conceptum utero, Tertulliani verba sunt, dum adhuc sanguis in hominem delibatur, dissolvere non liceret (Tertullian. loc. cit.) , id est, dum foetus in matris utero nondum humanam figuram acceperat. Non enim omnia hominis [Col.1025B] membra simul formantur, nec anima statim foetui infunditur, sed post multos a conceptu dies, uti putant philosophi, nosque alibi ostendimus (Dissertat. in Lactant., cap. 27, art. 2, et 40. art. 6) . Atqui si ejusmodi abortiones provocare Christianis nefas erat, quanto magis quoslibet occidere homines! Quis igitur non indigne ferat illos homicidii tam temere postulari ab ethnicis, qui tam frequenter alios homines crudelissime occidebant, ut jam dictum et adhuc dicendum est?

1/4/2006 2:06 PM


662 of 843


sacratos hausto signatos fuisse sanguine, atque ab aliis crimen his magis exsecrandum perpetrari. [Col.1025C] Qua Tertullianus evidentia demonstravit nihil esse falsius, quam infantis a Christianis sacra sua mysteria celebrantibus occisi sanguinem potari, eadem certitudine ostendit tanti flagitii conscios reipsa esse gentiles. In ludis etenim Latiaribus, de quibus in superiori articulo egimus, humano, ait Tertullianus, proluunt sanguine (Tertullian., Apologet., cap. 9, p. 317) ; vel sicut in alio libro: Latio ad hodiernum Jovi media in urbe Roma humanus sanguis ingustatur (Scorpia. cap. 7) . Ignotus vero libri de Spectaculis, post Cypriani opera editi, [Col.1025D] auctor describit quomodo impium illud sacrificium fieri solebat: Plura, inquit, prosequi quid est necesse, vel sacrificiorum in ludis genera

monstrosa describere? Inter quae nonnunquam et homo fit hostia latrocinio sacerdotis, dum cruor etiam de jugulo calidus acceptus patera, dum adhuc fervet, et quasi sitienti idolo in faciem jactatus, crudeliter propinatur (Auct. lib. de Spectac.) . Nos vero de hoc

tam absurdo, quam crudeli sacrificio disputavimus in nostra de Minutii Octavii dissertatione (Dissertat. in Minut., cap. 9. art. 3 et 4) , ubi etiam egimus de iis, qui comitiali morbo laborantes, potato jugulatorum in his spectaculis hominum sanguine medicinam quaerebant. Nam hi, uti ait Tertullianus, munere in arena noxiorum [Col.1026A] jugulatorum sanguinem recentem avida siti comitiali morbo medentes auferunt (Tertullian. Apologet., c. 9, p. 321) . Quis autem, nisi immanis ac ferreus homo, tali remedio, ac aliorum hominum crudeli interitu, vitae suae consulere non horreat? Ab horum vero inhumanitate non procul aberant ferae illae gentes, quae sanguinis, ex membris suis eliciti, potu foedera inter se feriebant et confirmabant. At hujus plane barbari moris testem Herodotum his Tertullianus citat verbis: Legite necubi relatum sit

(est apud Herodotum opinor) defusum brachiis sanguinem ex alterutro degustatum nationes quasdam foederi comparasse (Ibid. et seqq.) . At his ille verbis, apud Herodotum opinor, satis aperte significat se isthaec ex memoria ita recitasse; ut omnino

[Col.1026B] securus non fuerit an illa ab ipso Herodoto vel alio scriptore litteris mandata sint. Verumtamen eumdem Herodotum certo citare poterat; nam in primo suo libro haec narrat de Lydis: Ὃρκια δὲ ποιέεται ταῦτα τὰ ἔθνεα, τὰ πέρ τε ἕλληνες, καὶ πρὸς τούτοισι ἐπεὰν τοὺς βραχίονας ἐπιτάμωνται ἐς τὴν αἰμοῤῥοίην, τὸ αἷμα ἀναλείχουσι ἀλλήλων.

Ineunt autem hae gentes foedera cum coetera, ritu Graecorum, tum cruentando brachia vulneribus, sponte susceptis, et mutuum sanguinem delingendo (Herodot., lib. I, § 74) .

De Scythis autem alio in libro: Όρκια δὲ, inquit, ποιεονται Σκύθαι ὧδε πρὸς τῶν ἂν ποιέωνται· ἐς κύλικα μεγάλην κεραμίνην οἶνον ἐγχέαντες, αἷμα συμμίσγουσι τῶν τὰ ὅρκια ταμνομένων, τύψαντες ὑπέατι, ἣ ἐπιταμόντες μαχαίρῃ σμικρὸν τοῦ σώματος· καὶ ἔπειτα ἀποβάψαντες ἐς τὴν κύλικα ἀκινάκεα, [Col.1026C] καὶ οἰστοὺς, καὶ σάγαριν, καὶ ἀκόντιον· ἐπεὰν δὲ ταῦτα ποιήσωσι, κατεύχονται πόλλα, καὶ ἔπειτα ἀποπίνουσι αὐτοί τε οἱ τὸ ὅρκιον ποιευμένοι, καὶ τῶν ἐπομένων οἱ πλείστου ἄξιοι. Foedera cum quibuscumque

Scythae hoc modo ineunt; infuso in grandem calicem fictilem vino, commiscent eorum sanguinem qui feriunt foedus, percutientes cultello, aut incidentes gladio aliquantulum corporis. Deinde in calice tingunt acinacem, sagittas, securim, jaculum. Haec ubi fecerunt, sese multis verbis devovent, postea vinum epotant non modo ii, qui foedus fecerunt, sed etiam comites ii, qui sunt maximae dignitatis (Idem, lib. IV. § 70) .

1/4/2006 2:06 PM


663 of 843


cuspide, simul bibisse, atque ita pepigisse foedus, quod postea dirimere nemini licebat. De quibusdam vero populis, Axiacarum vicinis, haec Pomponius Mela memoriae prodidit: Bella coedesque amant; mosque est bellantibus cruorem ejus, quem primum

interemerunt, ipsis e vulneribus ebibere . . . . . . Ne foedera quidem incruenta sunt. Sauciant se, qui paciscuntur, exemptumque sanguinem ubi permiscuere, degustant. Id putant mansurae fidei pignus certissimum (Pompon. Mel. lib. II de Situ orb. c. 1. pag. 27).

[Col.1027A] Ad haec vero Cornelius Tacitus, ubi de foedere inter Rhadamistum et Mithridatem: Mos est, inquit, regibus, quoties in societatem coeunt, implicare dextras,

pollicesque inter se vincire, nodoque praestringere. Mox ubi sanguis in artus extremos se effuderit, levi ictu cruorem eliciunt, atque invicem lambunt. Id foedus arcanum habetur, quasi mutuo cruore sacratum (Corn. Tacit. lib. XII Annal. post med.) . Quid plura? Valerius Maximus de Sariastre, seu Tigrane Minore, qui relicto patre suo, ad Pompeium Magnum, ac deinde ab eodem Pompeio ad patrem suum defecerat, haec scribit: Sariaster adversus patrem suum Tigranem, Armeniae regem, ita cum amicis

consensit, ut omnes dextris manibus sanguinem mitterent, atque eum invicem sorberent

(Val. [Col.1027B] Max. lib. IX. cap. 11. exter. § 3) .

Neque humaniores Romani ab hac barbarie ferisque moribus longe aberant. Etenim nescio quid, ait Tertullianus, et sub Catilina tale degustatum est (Tertullian. Apologet. cap. 9. pag. 321), nimirum quando contra Rempublicam conjuravit, ut alibi ostendimus (Dissertat. in Minut. Octav. c. 9. art. 4) . Mos porro ille, humanitatis plane expers, viguit non modo in profanis, sed sacris etiam gentilium coetibus, nec tantum in remotis a Tertulliano barbaris gentibus, sed in ipsa quoque Africa, eoque ipso tempore, quo hunc Apologeticum scribebat. De iis enimvero, qui Bellonae mysteriis initiabantur, hunc loquitur in modum: Hodie istic Bellonae sacratos sanguis de femore proscisso in palmulam exceptus, esui [Col.1027C] datus signat (Tertullian. ibid.) . At in omnibus nostris exemplaribus manuscriptis pro sacratos . . . . esui legimus sacratus . . . . et sui. Sed nullus horum verborum sensus. In editionibus Rigaltio vetustioribus, sacratus . . . . . et suis datus signatis. Sed vix meliorem inde sensum efficias. Corruptus igitur fuit hic Tertulliani locus, et ad illum sanandum quidam pro et sui, vel et suis, sive esui, legi volunt haustui. Et id quidem de sanguine in palmulam excepto, melius quam esui dici potest. Neque nos quidem huic conjecturae multum repugnabimus, si adhuc sacratos pro sacratus, emendandum esse ostendas. Nam Minutius Felix (Minut. Octav.), qui plura ex hoc libro delibavit, Tertulliani sensum his expressit verbis, ubi sicut ille ethnicis objectat: Bellonam sacrum [Col.1027D] suum haustu humani cruoris imbuere. Videsis quae in nostra de hujus libro dissertatione annotavimus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 9. art. 4. et cap. 20 art. 3) . Ethnicos porro, ut falsi criminis accusare Christianos magis, si unquam fieri poterat, magisque puderet, iis horrendum aliud crimen honestis, prout res postulabat, verbis exprobravit. Sed illud nec a nobis nominandum, multo minus explicandum, quod satyrici tamen poetae manifestum satis faciunt, et passim insectantur (Tertullian. Apologet. cap. 9. pag. 323. et lib. I ad Nation. cap. 15. pag. 580) . 1/4/2006 2:06 PM



gladiatores, Scythae, Messagetae, et Derbices, qui suscepta religione christiana, ab his discesserunt feris moribus. [Col.1028A] Pergit Tertullianus, planumque omnibus facit ethnicos non solum bibisse hominum sanguinem, sed illorum etiam pastos esse carnibus. Primum enim gladiatores, post finita spectacula, de arena, inquit, ferinis obsoniis coenant (Tertullian. Apologet. cap. 9. pag. 322), id est, coenantes vescuntur carnibus ferarum, quas paulo ante in circo interfecerant. Atqui ferae illae crudas hominum, a se in iisdem spectaculis trucidatorum, carnes proxime devoratas, nondum digerere potuerant. Ab his itaque crudelissimis [Col.1028B] gladiatoribus ipsorum ursorum, sicut Auctor noster loquitur, alvei appetuntur, cruditantes adhuc de visceribus humanis (Ibid.). Et ita quidem in Rigaltii editione: sed in antiquioribus pro verbo cruditantes, legimus trucidantibus; mendose omnino: in manuscriptis vero nostris et aliis codicibus constanter habetur, cruditantibus adhuc de visceribus humanis, sive adhuc crudis, nondumque in ursorum, qui ea voraverant, alvo et ventre digestis. Utrum autem haec vera sit lectio, quis certo sine correctioris alicujus codicis ope definire audeat? At quaecumque sit, satis patet Tertullianum nihil aliud significasse, nisi a gladiatoribus appeti ac mandi carnes ursorum, qui paulo ante hominum viscera et carnes devoraverant, et idcirco in eorum stomacho erant adhuc indigesta. [Col.1028C] At nonne, inquies, corruptum quoque est nomen alvei, ac scribendum potius alvi, qui ciborum sunt receptacula. Non absurde quidem, si dixeris meliorem partem pro toto a Tertulliano accipi, hancque emendationem quodam saltem codice probaveris. Non enim ursorum duntaxat alvi, sed aliae etiam illorum carnes comedi solebant, quemadmodum colligi potest ex Apuleii verbis, quibus magnificentissimum gladiatorii ludi apparatum describit: Ursam, inquit, quae caeteris sarcina corporis praevalebat, quasi cibo parandam, portamus ad nostrum receptaculum (Apuleii lib. IV Metamor. pag. 59) . Quid ergo vetat quominus communem omnium codicum retineamus vocem alvei, qua significentur, vasa, in [Col.1028D] quibus semicoctae tantum erant ursorum carnes, quas gladiatores tanta aviditate appetitas comedebant? Quamobrem Tertullianus inde concludit: Ructatur proinde ab homine caro ursi, pasta de homine (Tertullian. Apologet. cap. 9. pag. 323), a quo paulo antea occisus fuerat. Verum hisce gladiatoribus longe immaniores alii procul dubio erant, de quibus ille non ita quidem affirmate, sed hunc duntaxat in modum loquitur: Aiunt et apud quosdam gentiles Scytharum defunctum quemque a suis comedi (Ibid.). At sane istud haud dubitanter pronuntiare poterat. Ex Strabone enimvero discimus hospites immolatos fuisse a Scythis, qui illorum carnes mandebant, ac poculorum loco [Col.1029A] utebantur eorum calvariis (Strab. lib. VII Geogr. p. 298) . Tum paulo post de Massagetis, Scytharum aut populis, aut vicinis, haec memorat: θάνατος δὲ νομίζεται παρ᾽ αὐτοῖς ἄριστος, ὅταν γηράσαντες κατακοπῶσι μετὰ τῶν προβατείων κρεῶν καὶ ἄναμιξ βρωθῶσι: Mortis genus

optimum censent, si senio confecti cum carnibus ovilis concidantur, unaque devorentur

(Ibid. pag. 513). Strabonem vero sequitur Eusebius, qui Massagetis adjunxit Derbices, tradiditque ab utrisque immolatos, quos eariores habebant, aetate jam effoetos parentes, eorumque usos carnibus, tanquam epulis lautissimis (Euseb. lib. III Praepar. Evang. 664 of 843 cap. 4. pag. 11). Si quid vero clarius expressum desideras, adi Plinium (Plin. lib. VI

1/4/2006 2:06 PM



quem audire poteris haec narrantem: Pocula ut Essedones parentum, ita

inimicissimorum capitibus expoliunt. Apud antropophagos ipsae etiam epulae visceribus humanis apparantur (Mel. lib. II de Sit. orb. cap. 1. pag. 27) . Eusebius porro, jam a nobis laudatus, ibidem asseruit Massagetas ac Derbices, ubi primum christianae religioni nomen dederunt, ab his discessisse feris inhumanisque moribus (Euseb. loc. cit.) . Caeterum in nostra de Minutii Felicis libro dissertatione (Dissertat. [Col.1029C] in Minut. Octav. cap. 9. art. 2) , et aliis locis ibi citatis, ostendimus Christianos nunquam hujus antropophagiae, sed solos gentiles reipsa conscios fuisse et reos.

ARTICULUS VI. Quam perspicue Tertullianus ostendat Christianos

secreti in sacris suis synaxibus incesti falso falsius accusari, quo gentiles Jovis exemplo palam ac saepius contaminabantur.

Manifestum unicuique jam fecimus quibus, ac quam validis rationum momentis Tertullianus noster penitus obtriverit insulsam plane ethnicorum calumniam, qua ethnici Christianos infami suis in synaxibus incestu contaminari impudentissime mentiebantur. Quo enim pacto illi sacra sua mysteria incestu [Col.1029D] tam saepe repetito coinquinare voluissent, qui praeceptam sibi a Christo conjugum castitatem, aut perpetuam virginitatem, tametsi non imperatam, summo, sicut alibi patefecimus, studio servabant? Verum ea tamen fuit ethnicorum impudentia, ut eis falsissime objectarent secreti incestus crimen, quod reipsa ab illis ipsis non solum occulte, sed luce omni, ut ait Tertullianus, et nocte omni, ac toto conscio coelo (Tertullian. lib. I. ad Nati., cap. 16. p. 581), tam impune quam audacter perpetrabatur. Quidni vero tantum scelus perpetrassent, quos, ut ille jure prorsus merito urget, Jupiter ipse docuit (Idem, Apologet. cap. 9. pag. 325), suo videlicet exemplo incestus facere? Quis enim nescit quam vere Athenagoras [Col.1030A] (Athenag. leg. pro christian.) aliique Ecclesiae Patres iisdem ethnicis objecerint, quod ab illorum scriptoribus palam praedicabatur, hunc ipsum Jovem ex matre sua, et filia Core, seu Proserpina suscepisse liberos? Quis etiam vel primoribus labris editos a profanis poetis libros attigit, nec illico exhorruit ab illis Junonem induci, quae se ejusdem Jovis sororem et uxorem esse jactitabat? Atqui μιμητὰς θεῶν, ait Justinus martyr, καλὸν εἶναι πάντες ἡγοῦνται: Omnes pulchrum autumant se deorum esse imitatores (Justin. Apologet. I) . Quamvis autem ethnici se illum revera imitatos fuisse negassent, vitio tamen Christianis dare non poterant, quod a Jove summo, ut aiebant, deo, actum fatebantur. De his porro illius sceleribus nos satis superque in superioribus nostris dissertationibus [Col.1030B] disputavimus. Summum porro, vel potius summe impium illum Jovem imitabantur Persae, quos cum suis, ait Auctor noster, matribus misceri Ctesias testificatur (Tertullian., Apologet., cap. 9, pag. 325). Antiquiores manuscripti nostri codices Chteseas, in libro ad Nationes Thesias scriptum exhibent (Lib. I ad Nation., cap. 16, pag. 581) . De hoc autem nomine 665 of 843 Ctesias, et nefando illo Persarum scelere in aliis nostris dissertationibus egimus (Tom. I

1/4/2006 2:06 PM


666 of 843


tragaediam audissent, videntes incesti dolorem ἔλαυνε dicebant εἰς τὴν μητέρα

(Tertullian., Apologet., cap. 9, pag. 325) . Mirum autem quam corrupte et varie haec graeca verba in manuscriptis nostris codicibus, et aliis editis scripta sint. In tribus enim vetustioribus legitur ΕΛΛΥΝΕ ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΛΙΓΕΕΡΑ vel ΤΗΝ ΛΛΙΓΕΡΛ in aliis duobus elline eistena ligera: in prima editione Basileae anno 1512, ἔμεεν εἰς τὴν μετέρα. In secunda anno 1528, legitur charactere latino tantum emene, et alia verba omissa sunt. Denique in libro ad Nationes latinis etiam litteris habetur: Elaune ten metera. A librariis igitur graece nescientibus corrupta fuerunt graeca illa verba, nec facile dixeris, quae reapse a Tertulliano scripta sint. Gothofredus tamen, qui primus hosee libros typis [Col.1030D] edendos curavit, nullus plane dubitat veram esse hanc posteriorem Agobardini codicis lectionem, atque ab eodem Tertulliano graecis litteris scriptum, ἔλαυνε εἰς τὴν ματέρα: Rigaltius vero in antiquis codicibus scriptum asserit, ἔλαυνε εἰς τὴν μητέρα. Sed qui hi codices, et utrum a nostris diversi sint, indicare debebat. Nam praeter jam notatos, et a nobis lectos codices nullum alium habuit, sed quasdam tantum non omnino certas Fuldenses lectiones. Sed quid de graecorum verborum, a librariis corruptorum, vera lectione statuere poteris, nisi sanos codices ad manum habeas? Expende tamen utrum Tertulliani sensus exprimatur his latinis verbis: Age duc in matrem. Nam introductus in scenam Oedipus rex bellator [Col.1031A] cum fingeretur flere incestum, quem cum matre inscius fecerat, tum Macedones hunc bellicosi regis fletum deridentes, hoc dicterio pupugerunt: Age duc in matrem, quasi metropolim quamdam subacturus. Hunc autem esse Auctoris nostri sensum haud inepte forsan colligi potest ex illius ad Nationes libro, ubi haec uberius hisque verbis explicat: Cum primus scenam eorum Macedonum Oedipus intravit,

trucidatus oculos, risu ac derisu exceperant. Tragaedus consternatus, retracta persona, numquid, ait, domini, displicui vobis? Responderunt Macedones: Imo tu quidem pulchre (manuscriptus codex pulcher). Inde autem sic argumentatur: Aut scriptor vanissimus, si finxit; aut Oedipus dementissimus, si ita fecit: atque exinde alter ad alterum, elaune ten matera dicebatis [Col.1031B] (Tertull., lib. I ad Nati., cap. 16, pag. 581) . Audis sane

Tertullianum narrantem a Macedonibus primo quidem risu ac derisu exceptum fuisse personatum Oedipum, quem tamen sibi non displicere postea confessi sunt: tum deinde secum colloquentes haec vicissim protulisse verba Elaune ten metera. Quae quidem si genuina sint, his significatur, alterum macedonem dixisse alteri: Agita, instiga, stimula, impelle matrem, et imitare Oedipum. Eo enim sensu verbum ἐλαύνω ab Aristophane (Aristoph., Electr., v. 735 et 740) , Homero, et aliis graecis scriptoribus accipitur. Quoquo autem verbo usus sit Tertullianus, eo plane incesti haud immerito arguit Macedones, qui illud aut in Oedipo laudaverunt, aut ejus exemplo ad perpetrandum sese invicem provocabant. [Col.1031C] Denique non solos Macedones, sed quoslibet alios etiam ethnicos hujus flagitii conscios esse inde convincit, quod filios, uti diximus, recens natos exponerent. Parentes siquidem illos alienae misericordiae antea expositos, postea non agnoscebant, nec ab illis agnoscebantur. Plerumque igitur contingebat, ut hac ignoratione libidinosi illi parentes stuprum incestumque filiis suis inferrent (Tertullian., Apologet., cap. 9, pag. 526, et lib. I ad Nation., cap. 16, pag. 582) . Infaustissimo autem id Tertullianus probat exemplo, quod paulo antequam libros ad Nationes conscriberet, atque, uti videtur, imperante Commodo, Romae acciderat. Tum enim Fuscianus, sicut ille ait, Urbi praefectus erat, cum puer quidam ex paternae domus limine egressus, rapitur a graeculo

1/4/2006 2:06 PM



Dubitandi porro locus dari videtur utrum improbus ille pater non solum a Fusciano, sed etiam senatu damnatus fuerit. Nam historiae hujus initium in Agobardi codice sic legitur:

Talis tragoedia erupit, Fusciano praefecto Urbi, judicata punitione senatus. Fortuita negligentia comitum ultra januam progressus [Col.1032A] iter, praetereuntibus tractus, domo excidit. Qui eum nutrierat graeculus, vel a limine, graeculo more captaverat intrans. Inde mutatus (Ibid., etc.). Sed plura ibi redarguuntur librarii errata. Primum enim Rigaltio persuasum adeo fuit, pro senatus, ibi legendum reatus, ut illud reposuerit in ipso Tertulliani textu. Deinde ex eo resecavit haec verba: Qui eum nutrierat, et haec vel a limine: ac praeterea verbum intrans, auferendum adhuc arbitratur. Primae autem

emendationis hanc affert rationem; quia haec caussa si a senatu judicata fuisset, a Fusciano non debuit amplius judicari. Potius itaque legendum Fusciano judicata punitione reatus. Nec parum quidem probabilis videtur haec conjectura. Quid tamen si aliquid ibi desit, et Tertullianus significare voluerit sententiam Fusciani a senatu [Col.1032B] probatam fuisse? At ipse Rigaltius nobis non edixit, cur ex Auctoris nostri textu penitus abstulerit haec verba: Qui eum nutrierat. Numquid ibi tam inutilia sunt, ut nemine monito, amputari debuerint? Nonne postea dixit: Alumnus in pueritia? Denique ista, vel a limine, et intrans, detrahenda suspicatur, quia posterius prioris interpretatio est. Sed de his alii judicent. Nobis autem si conjiciendi locus daretur, pro his verbis progressus iter, legendum suspicaremur, progressus puer, de quo nimirum ibi agitur, et cujus pueritia paulo post memoratur. Quantumvis autem depravatus sit hic locus, non tamen minus certa est hujus nefarii incestus historia. Recte ergo concludit inde Tertullianus plures alios fuisse parentes ejusdem reos criminis, quod quidem [Col.1032C] quia occultum fuit, debitas culpae gravissimae poenas effugerunt. Quis porro diffitebitur non ex hac tantum historia, sed plurimis aliis exemplis, quae retulimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 10, art. 2) , gentiles apertissime convinci incestus, cujus Christianos impudentissimo mendacio accusabant. Jam itaque ad alias non minus falsas eorum criminationes veniamus.

ARTICULUS VII. Quam absurde ethnici objecerint a Christianis

adorari caput asini: quis huic fabulae occasionem dederit: quanta impudentia nebulo quidam judaeus illius asini cum ridicula prorsus inscriptione picturam circumtulerit; ac quam vere iidem ethnici asinos totos, aliasque belluas, aut vivas, aut depictas adoraverint. [Col.1032D] Alia ethnici, nec caeteris minore, calumnia Christianos ideo infamare frustra moliti sunt, quasi caput, uti ait Tertullianus, asininum, tanquam deum adorarent. Sed illud, inquit, merum erat vigilantium et invidorum hominum somnium, qui conabantur quoquo modo Christianos calumniari. Non diffitetur tamen falsae huic criminationi datam a Cornelio 667 of 843 Tacito occasionem. Tam temere enimvero, quam falso suis in historiis scripserat

1/4/2006 2:06 PM


668 of 843


quoque asini caput adorari (Tertullian., Apologet., cap. 16, pag. 365 et seqq., et lib. I ad Nation., cap. 11, pag. 577) . Verum nos alibi hanc insulsissimam criminationem, non solum quatenus Judaeos, sed etiam Christianos spectat, funditus evertimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 11, art. 1) . Reliquum itaque est, ut singulare aliquod factum expendamus, quod a Tertulliano nostro duobus in libris sic describitur: Nova jam Dei nostri in ista proxime civitate editio

publicata est, ex quo quidam frustrandis bestiis mercenarius noxius, picturam proposuit, cum ejusmodi incriptione: DEUS CHRISTIANORUM ONOCHOETES. Is erat auribus asininis, altero pede [Col.1033B] ungulatus, librum gestans, et togatus (Tertullian., Apolog., cap. 16, p. 372) . Alio autem in libro id paulo fusius explicat: Jam de nostro Deo fama suggessit. Adeo nuper quidam perditissimus in ista civitate, etiam suae religionis desertor, solo detrimento cutis judaeus, utique magis, quod bestiarum morsus, ad quas se locando quotidie toto jam corpore decutit, cum incedit, picturam in nos proposuit sub ista proscriptione: ONOCHOETES. Is erat auribus canteriorum, et in toga cum libro, altero pede ungulato (Idem, lib. I ad Nati., cap. 14, pag. 579) .

Primum ergo dixit hoc factum esse nuper, sive paulo antea quam utrumque librum composuit, atque proxime in ista civitate, in qua commorabatur. De hujus igitur facti veritate nullus dubitandi locus [Col.1033C] est. Deinde illius auctorem fuisse judaeum quemdam, suae, id est, judaicae religionis desertorem, quique tunc solo detrimento cutis, hoc est, sola circumcisione judaeus, impios ethnicorum cultus profitebatur: sed hunc fuisse hominem perditissimum, ac plurium criminum publico judicio convictum, et propterea ad bestias damnatum, ut cum eis nimirum suo ordine pugnaret. Verum quia fas illi erat ab hac pugna aliquando vacare, ut lucrum majus faceret, sese quotidie frustrandis bestiis, hoc est, ad illarum impetus ac morsus dimicando declinandos ultro locabat. Nam ut adprime Cassiodorus observat: Actus detestabilis, certamen infelix, cum

feris velle contendere, quas fortiores se non dubitat invenire. Sola est ergo in fallendo praesumptio, unicum in deceptione solatium. Qui si [Col.1033D] feram non mereatur effugere, interdum nec sepulturam poterit invenire (Cassiod., lib. V Variar. epist. 42, pag. 94). Talis erat judaeus ille recutitus, cui praeter circumcisionem, quotidie, ait Tertullianus, toto jam corpore decutit, id est, plures singulis diebus plagas morsibus bestiarum accipiebat. At id genus hominum bestiarii cognominabantur, de quibus paulo ante disseruimus (Supr. cap.)

In ludis itaque publicis nebulo ille pseudo-judaeus ut christianam religionem ludificaretur, illam circumtulit descriptam a Tertulliano ridiculam plane imaginem, cujus haec erat inscriptio: DEUS CHRISTIANORUM ONOCHOETES (Tertullian., Apologet., cap. 16, p. 372), sive ut in codicibus nostris manuscriptis et [Col.1034A] aliis Onochitis, in aliis Onochorsitis, vel Onochortissis, aut Onochotasis; in antiquis editionibus Onychites, in quibusdam tandem Ὀνοχήλος. In libri autem ad Nationes inedito exemplari et aliis editis hoc nomen scribitur triplici modo, ac primo quidem Onocholtes; secundo, Onochoites; tertio, Onochoete (Idem. lib. I ad Nati., cap. 14, pag. 579) . At quam variae discrepantesque sunt hujus unius nominis lectiones, tam clare patet illud esse corruptum. Quamobrem eruditi plures viri in eo sanando non parum desudaverunt. Quidam enim putant legendum Onochoetes, ita ut hac voce significetur asinus sacrorum magister, et sacerdos, a quo alii initiandi erant. Malunt alii scriptum Onochorsites, ab asinino capite, alii Onocoites, id est, asininae originis et prosapiae. Alii [Col.1034B] etiam

1/4/2006 2:06 PM


669 of 843


Auctore nostro hujus nominis et picturae explicatio: Is, inquit, erat auribus asininis, altero pede ungulatus, librum gestans, et togatus. Quod quidem aliis verbis in libro ad Nationes, sed idem omnino significantibus edixit. Pictus autem asinus ille erat togatus, sive toga contectus, et librum gestans in derisum videlicet [Col.1034C] Christianorum, qui sacra Evangelia summo habebant in honore, eaque secum ferre, ac suis in synaxibus palam legere consueverant. At Christiani et Tertullianus illud divinitatis monstrum, ex impii nebulonis cerebro ortum, ac nomen ejus et formam riserunt. Quidni risissent illud auctoritate temporis, ut ille ait, destitutum, et qualitate auctoris infirmum (Idem, Apologet., cap. 16, p. 373, et lib. 1 ad Nation., cap. 14, p. 579) ? Nec est sane quod nobis aliquis objiciat non tam longe Gnosticos hinc recessisse, qui multo antea, sicut post Epiphanium (Epiph. haer. 26, p. 91) observavimus (Tom. I Apparat., p. 244.; Dissertat. in Minut., cap. 11, art. 1) , finxerant Sabaoth septimum Aeonum, coeli et terrae esse conditorem, quem alii [Col.1034D] asini, alii porci figuram prae se ferre effutiebant. Nam haec ridicula Sabaoth imago omnino diversa erat ab horrida Dei Christianorum figura, quam nequissimus et flagitiosissimus judaicae religionis proditor insulsissime excogitaverat. Ad eam fortasse propius accedebat asinus albus, quem uti Suidas narrat (Suid. ad v. Ζήνων) et nos alibi annotavimus (Dissertat. in Minut. loc. cit.) . Zeno quidam Alexandrinus, judaicae religionis desertor, per judaeorum synagogam die sabbati traduxisse perhibetur. Verum tametsi id ante Tertulliani tempus actum fuisse probaretur, multum tamen ab illa pictura discrepabat, quam pseudo judaeus in Christianorum Dei derisionem, non in synagoga, sed [Col.1035A] in publicis gentilium spectaculis circumtulit. At non omnino absurde dici posset unum ex his pseudo-judaeis nebulonibus alteri haec faciendi dedisse occasionem. Quamvis autem detestabile prorsus fuerit utrumque illud divinitatis portentum; gentiles tamen neutrum plane penitusque reprobare poterant, quin semetipsos nequitiae et amentiae protinus condemnarent. Tertullianus enim id perspicue probat his, quibus eos compellat, verbis: Vos non negabitis et jumenta omnia, et totos cantherios cum sua Epona coli a vobis (Tertullian. Apologet. cap. 16, p. 365) . Rursus autem in primo ad Nationes libro: Sane vos totos asinos colitis, et cum sua Epona, et omnia jumenta, et pecora, bestiasque perinde cum suis praesepibus consecratis. Quamobrem illos sic urget: Sed illi ethnici [Col.1035B] debebant adorare statim biforme nomen illud a judaeo confictum (Lib. I ad Nation., cap. 11, pag. 577) : Quia canino et leonino capite

commistos, et de capro, et de ariete cornutos, et a lumbis hircos, et a cruribus serpentes, et planta vel tergo alites deos receperunt (Idem, Agologet. ibid.) . Similiter in suo libro ad Nationes: Sunt penes vos et canino capite, et leonino, et de bove, et de ariete, et de hirco cornuti dii, caprigenae, vel anguini, et alites, planta, fronte, et tergo (lib. I ad

Nation., cap. 14, p. 579) . Nos vero haec omnia in aliis dissertationibus enucleavimus, et Minutium audivimus adversus ethnicos simili modo disputantem (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 14, art. 2, et Dissertat. in Arnob., cap. 20, art. 1) . At Tertullianus illos ipsorummet gladio sic jugulat. [Col.1035C] Si vitio, inquit, nobis vertitis, quod asini caput tanquam Deum colamus, multo certe vos nequiores esse

1/4/2006 2:06 PM



caput asini, vel asinos adorari. Unum siquidem hi adorabant summum Deum, qui omnia creavit, nec ab ullo potest aut videri, aut comprehendi.

ARTICULUS VIII. Quam inconsiderate ethnici vitio Christianis

verterint cultum crucis Christi, cum illi ipsi quaslibet in deorum suorum simulacris, tropaeis, vexillis, et militarium signorum ornatu, cruces adorarent: quibus partibus crucem Christi compositam Tertullianus putaverit; cur siphara appellaverit stolas crucis, cujus homo expansis manibus figuram exhibet. [Col.1035D] Urgebant adhuc ethnici laesam violatamque a Christianis supremam Dei majestatem religioso cultu crucis, cui Christus affixus fuerat. Sed qua, putas, ratione hanc saepe saepius ab illis repetitam criminationem Tertullianus diluit? Non alia profecto, quam [Col.1036A] intortum ab ethnicis telum in ipsosmet retorquendo. Tacet enim utrum Christiani crucem illam revera colerent, ac variis tantummodo rationum momentis ostendit illos omnino imprudenter hujusce cultus redargui ab ethnicis, qui cruces quaslibet passim venerabantur. Quid ergo, inquies, numquid fallaci aliquo silentio negavit, aut dissimulavit crucem Christi ab ipsius discipulis honorari? Minime gentium. Quam enimvero ob caussam id negare aut dissimulare potuisset, qui fatetur illos ad omnes fere vitae suae actus frontem suam crucis munivisse signaculo? Cur autem, obsecro, sacrum illud signum frontibus suis tam saepe imponebant, nisi persuasum omnino habuissent aliquid in illo sibi praesidii esse, ac veneratione sua [Col.1036B] digni (Tertull. lib. de Coron. cap. 3, et lib. II ad Uxor. cap. 5). At de hoc antiquissimo colendi crucem Christi more plura in aliis dissertationibus nostris contra haereticos disputavimus (Dissertat. in Minut., cap. 11, art. 3, et in Lactant. cap. 19, art. 1, et in Lucil. Caecil. cap. 5, art. 2) . Non poterat ergo Tertullianus hoc negare, quod suo tempore omnibus Christianis quotidie usitatum, ac ipsis etiam gentilibus satis compertum erat (Tertullian. Apologet., cap. 16, p. 366) . Quamobrem his, crucis Christi cultum objicientibus, non aliud, quam hoc brevissimum dedit responsum: Qui crucis nos religiosos putat, consecraneus erit noster; vel sicut in alio libro: Qui nos crucis antistites affirmat, consecraneus erit noster (Idem, [Col.1036C] lib. I ad Nation., cap. 12, p. 578) . Nomen vero consecraneus, quemadmodum in veteribus glossis annotatur, idem sonat, ac sacrorum socius. Palam ergo ille asseverat prorsus inconsideratos esse gentiles, qui cum plurimas cruces adorarent, Christianos tamen ideo hujus superstitiosi et impii cultus arguere audebant, quia crucem Christi venerabantur. Antequam vero argumenta, quibus illud probare contendit, examinemus, 670 of 843 animadvertendum est quam ille dixerit esse crucis Christi figuram. Nobis, inquit, tota crux

1/4/2006 2:06 PM


671 of 843


vero alibi observavimus (Tom. I Apparat., p. 597) ortam inter eruditos controversiam utrum illud scabellum, seu lignum excedens, toti hominis crucifixi corpori, vel ejus tantum pedibus supponeretur. Sed cum sedile a Tertulliano nostro appellatur, hoc procul dubio nomine satis aperte innuit illud in crucis medio positum, ac in eo requievisse crucifixi hominis corpus, ne graviori sua mole dilaberetur, aut fractis manibus caderet. Nonnulli autem putant hoc sedile designari his ejusdem Tertulliani nostri alio in libro verbis:

Cornua crucis extima; nam et in antenna navis, quae crucis pars est, cornua extremitates vocantur, unicorni [Col.1037A] autem media stipitis palus (Tertull. lib. ad

Judaeos cap. 2). Fatentur tamen non plane incorruptum esse hunc locum, nec proinde certo definiri posse utrum his posterioribus verbis rectum crucis lignum non denotetur. At extra dubium esse videtur integram ac perfectam ab illo appellari Christi crucem, utroque ligno recto et transverso, ac sedili compositam. Ethnicorum autem, Christianis hujus crucis cultum exprobrantium, ut temeritatem comprimat, conglobatis argumentis ostendit plures alias cruces non solum integras, sed earum etiam partes ab illis adorari. Non enim, uti ait, distinguitur a crucis stipite Pallas Attica, et Ceres Pharia, quae sine effigie, rudi palo, et informi ligno prostat (Tertullian. Apologet., [Col.1037B] cap. 16, p. 366). Atque haec iisdem pene verbis in libro ad Nationes repetit (lib. I ad Nation. cap. 11, p. 577) . Sed in nostris manuscriptis exemplaribus scriptum est Ceres Fariam, in antiquioribus editis, Ceres Farrea; quae lectio pluribus placet, quia Cereri hoc nomen ideo impositum censent, quod illa far frugesque invenisse perhibeatur. Alii vero legendum malunt Pharia, seu Faria, sicuti in libro ad Nationes. Eo enim cognomine Cererem appellatam autumant, quia in Pharo Aegypti insula colebatur. De ea porro aliquid in nostra de Minutii Felicis Octavio dissertatione observatum a nobis fuit (Dissertat. in Minut. cap. 14, art. 4) . Non semel autem in aliis dissertationibus (Tom. I Apparat. p. 734 et seqq., ac Dissertat. in Arnob., cap. [Col.1037C] 20, art. 1) adnotavimus antequam gentiles deorum suorum simulacra ad hominis effigiem finxissent, a quibusdam acinacem, an aliis gladium, ensem, hastam, a nonnullis lapidem, ab aliis rude lignum, et stipitem non elaboratum pro diis habita fuisse et adorata. Qui quidem mos apud quasdam gentes diutius perseveravit. Tertullianus autem significare videtur suo adhuc tempore exstitisse aliquod Palladis in Attica regione, et Cereris in Pharo insula simulacrum, quod rudis dumtaxat palus, et informe, ac sine ulla effigie lignum erat. At id profecto ex his, quae in citatis nostris dissertationibus retulimus, confirmari utique potest. Ethnici ergo palum hujusmodi terrae defixum tanquam sacra numina adorantes, partem crucis profecto adorabant. [Col.1037D] Integras autem cruces venerabantur in deorum suorum simulacris, humanam effigiem repraesentantibus. Fabricari siquidem a plastis et artificibus non poterant, nisi prius argilla aut alia quaedam materia sustentaculis, in crucis integrae modum appositis, revera superponeretur. Quapropter recte Tertullianus: Diximus, inquit, originem deorum vestrorum a plastis de cruce induci (Tertullian. Apologet., cap. 16, p. 366). Antea vero dixerat: Simulacrum prius argilla deformat (Ibid., cap. 12, p. 340) , id est formare incipit, cruci et stipiti superstructa. Rursus autem alio in libro: Huic exordio et

velut statumini argilla, desuper intexta, paulatim membra complet, et corpus struit, et habitum, quem placuit, argillae intus cruci ingerit . . . . . a [Col.1038A] cruce argilla, ab argilla deus quodam modo transit, crux in deum per argillam. Crucem igitur consecratis, a qua incipitur consecrari (lib. I ad Nation. cap. 12, p. 578) .

1/4/2006 2:06 PM



supparus, et supparum vocabatur varium vestimenti et veli genus, puta navium et theatri: sed ibi a Tertulliano, uti satis liquet, sumitur pro velamento signorum militarium, cruci, vel ligneae, vel alterius materiae imposito. Continenter [Col.1038B] enim, haec siphara, inquit, stolae crucem sunt (Ibid.), id est, amictus sunt, et velamenta, quibus crux velabatur, vel tegebatur. Siphari igitur nomine designat velum illud ex transversa crucis parte appensum, quo vexilla et cantabra decorabantur. Quamobrem ethnicos hisce verbis irridet: Laudo diligentiam. Noluistis nudas et incultas cruces consecrare (Ibid.) In altero etiam libro: Siphara illa vestes crucum sunt. Erubescitis, opinor, incultas et nudas cruces colere (Idem, lib. I ad Nation., cap. 12, p. 579) . Instat adhuc ille: Victorias adoratis, cum in tropaeis cruces intestina sunt tropaeorum (Idem, Apologet. loc. cit.), id est, tropaeis subjectae sunt. Paulo vero aliter in alio libro: Victorias ut numina, et quidem augustiora, quanto laetiora veneramini con . . . . one quid [Col.1038C] melius extollant, cruces erunt intestina quodam modo tropaeorum (Idem.,

lib. ad Nation. loc. cit.) . Constat sane Victoriam ab illis in dearum positam fuisse numero: quod quidem, vix ulli incognitum, probasse sufficiat his Tullii verbis: Quid concordiae

templum, libertatis, et victoriae, quarum omnium rerum, quia vis erat tanta, ut sine deo regi non posset, ipsa res deorum nomen obtinuit (Cic., lib. II de Natur. deor., pag. 223, lin. 5.). De illa vero ejusque effigie Claudianus hos fecit versus:

Ipsa duci sacras Victoria panderet aedes. O palma viridi gaudens, et amicta tropaeis, Custos Imperii virgo, quae sola mederis Vulneribus, nullumque doces sentire laborem. (Claudian. lib. III, de Laudib. Stilicon., v. 204 et seqq.) Effigies igitur illius fulgebat in tropaeis, sive captis [Col.1038D] hostium spoliis, quae summo stipiti, et in crucis figuram erecto, superposita, solebant solemni pompa deferri. Ethnici itaque Victoriam non solum in suo templo, sed in his etiam tropaeis, adorantes, crucem quoque adorabant. Nam tropoea victricia, inquit Minutius Felix (Minut. p. 287), non tantum simplicis crucis, verum etiam affixi in ea hominis figuram imitantur. Sed acrius adhuc urgentem Tertullianum subsequamur: Religio Romanorum, inquit, tota castrensis signa veneratur, signa jurat, signa omnibus diis praeponit. Omnes illi imaginum suggestus insignes monilia crucum sunt. (Tertullian. Apologet. cap. 16, p.

367). Ita quidem in nostris codicibus manu exaratis, et editis antiquioribus. Verum Rigaltius ibi nomen Romanorum, [Col.1039A] nulla reddita ratione, sustulit. Suspicamur tamen eam fuisse, quia in libro ad Nationes eadem, sed omisso illo Romanorum nomine, his verbis repetit: In victoriis et cruces colit castrensis religio, signa adorat, signa dejerat,

signa ipsi Jovi praefert: sed ille imaginum suggestus, et totus auri cultus monilia crucum sunt (Idem, lib. I ad Nati., cap. 12, pag. 579) . At Rigaltius animadvertisse satis non videtur illud Romanorum nomen potuisse in hoc libro, ad omnes generatim nationes

directo, praetermitti, non autem in Apologetico, qui ad omnes antistites ac imprimis romanos missus fuit. Mos autem militaria signa adorandi apud istos ita invaluerat, ut Artabanus Parthorum rex ad Caligulae, inquit Suetonius, legatum veniens: Aquilas et signa romana Caesarumque [Col.1039B] imagines adoraverit (Sueton. l. IV, in Vit. Calig., § 14).

672 of 843 Cur autem religio castrensis vocetur, ac signa sua juraret, his intelligere est Senecae

1/4/2006 2:06 PM



Brissonnius (Brisson. init. lib. IV. de Formul.) , Justus Lipsius (Lips. l. I de Milit. roman., dialog. 6., pag. 26) , et alii. At praeter hoc sacramentum milites etiam sua per signa jurabant. Nam Lucanus centurionem Caesari per ea jurantem sic induxit: [Col.1039C] . . . Per signa decem felicia castris, Perque tuos juro quocumque ex hoste triumphos. (Lucan. lib. II, v. 278.) Nec mirum sane; quandoquidem (Lucan. lib. II, v. 370) signa sua et aquilas putabant, ut ex Cornelio Tacito discimus, propria legionum esse numina (Tacit. lib. II Annal. post init. pag. 20). Alibi vero de Antonio seditionem compescente: Mox conversus, inquit, ad signa et bellorum deos, hostium potius exercitibus illum furorem, illam discordiam injicerent, orabat, donec fatisceret seditio (Idem, lib. III Histor. post init. p. 180) . At clarius certe Dionysius Halicarnasseus: Σημεῖα τιμιώτατα Ῥωμαίοις ταῦτα ἐπὶ στρατείας καὶ ὥσπερ ἰδρύματα θεῶν ἱερὰ νομίζονται. Nihil in romana militia signis habetur venerabilius, nec minus sacra judicantur, quam deorum simulacra. (Dionys. Halic. lib. VI [Col.1039D] Antiquit. roman., pag. 375) . Quapropter adjecit Tertullianus, signa omnibus diis praeponit (Tertullian Apologet. cap. 16, pag. 368), videlicet castrensis illa religio; quia milites ea, quemadmodum vexilla, majori cultu quam alios omnes deos suos venerabantur. Non deerit fortasse qui existimet his verbis Tertullianum significasse signa militaria in exercitu et acie ante deorum simulacra et imagines ab antesignanis fuisse adsportata; sed prior sensus dictis illius ac menti magis congruere videtur. In alio enim libro dixit: Signa ipsi Jovi, et si deorum suorum maximo, praefert (Idem, lib. I ad Nat., cap. 12, pag. 579) . [Col.1040A] Atqui omnes illi imaginum, inquit, suggestus insignes monilia crucum sunt. Nos autem ibi quidam monitos esse voluerunt in nonnullis manuscriptis legi in signis non insignes, nec prorsus quidem absurde. De militum quippe signis ibidem agitur. Verum quia in longe pluribus meliorisque notae exemplaribus habetur insignes, hanc lectionem explodere non audemus. Nihil vero ad hujus potius, quam alterius lectionis confirmationem erui potest ex libro ad Nationes, ubi hoc nomen Tertullianus praetermisit, haecque verba subjunxit: Ille imaginum suggestus et totius auri cultus monilia crucum sunt (Ibid.). Nonnulli quidem opinantur nomen suggestus ibi accipi pro vestitu et ornamento; sed id probare debuissent. Quid enim si sumatur pro ipso actu suggerendi, seu subtus gerendi [Col.1040B] hasce imagines, quae pendebant ex altiori hastae, sive ligni oblongi parte, et crucum monilia et ornamenta erant; quia ab illis supra se positis velabantur et decorabantur. Caeterum de his omnibus jam disputavimus in nostra de Minutii Felicis Octavio dissertatione (Dissert. in Minut., cap. 12, art. 4) , ubi adhuc ostendimus hominem, sicuti tandem Auctor noster ait, manibus expansis, prae se ferre crucis imaginem (Tertull. lib. I ad Nat., cap. 12 pag. 578) . Sed aliquem audire nobis videmur, qui objiciet infirmam omnino esse hanc Tertulliani argumentationem. Gentiles enim, inquiet, deorum suorum simulacra, signa, tropaea, victorias, ac quaelibet ejusmodi alia adorantes, nihil plane cogitabant de crucibus, quae illis erant suppositae, aut eas velabant. Verum [Col.1040C] animadvertere is debet haud Tertulliani, aliorumque religionis christianae defensorum argumentationem, illa niti ethnicorum opinione, qua deorum suorum simulacra et signa veros deos esse arbitrabantur. Ea igitur tota, et omnes illorum partes, quarum praecipuae cruces erant, 673 of 843 reipsa adorabant. Non enim existimabant ex simulacri tantum forma, habitu et qualitate,

1/4/2006 2:06 PM


674 of 843


CAPUT XXI. De laesae majestatis humanae criminibus, quorum

reos agere Christianos ethnici perperam conabuntur.

[Col.1040D]

ARTICULUS PRIMUS. Quam evidentur Tertullianus ostendat

Christianos laesae majestatis humanae immerito accusari, qui toto mentis affectu non falsos deos, sed verum et omnipotentem Deum orabant pro salute imperatoris, illiusque prosperitate, et diuturnitate romani imperii, quod Tertullianus et alii plures cum toto mundo finem accepturum opinabantur. Omnia hactenus exposuimus, atque explanavimus argumenta, quibus Tertullianus luculentissime demonstrat [Col.1041A] Christianos false omnino et impudentissime ab ethnicis laesae incusari divinae majestatis, cujus illi ipsimet accusatores multis nominibus rei prorsus erant. Jam itaque examinandum est quibus ille rationum momentis, similique modo ostendat ethnicos laesae humanae majestatis esse revera conscios, tametsi summa adhuc temeritate Christianos hujus criminis insimulare non vererentur. Nam ut ejus verbis utamur: Ventum est ad secundum titulum laesae augustioris majestatis (Tertullian. Apologet, cap. 28, p. 436) , videlicet imperatorum. Augustior autem eorum majestas idcirco vocatur, quia gentiles imperatoris viventis longe magis, quam Jovis, aliorumque mortuorum deorum majestatem, ut paulo post dicemus, laedere reformidabant. At Christiani imperatorem debita [Col.1041B] reverentia colentes, pro illius salute, non mortuos fictitiosque deos precabantur, sed verum vivumque Deum, a quo iidem imperatores supremam et secundam ab illo potestatem, lucis usuram, et quidquid ipsi erant, reipsa acceperant (Ibid., cap. 30, p. 441) . Ab hoc enim solo omnipotenteque Deo quotidianis Christiani precibus efflagitabant vitam eorumdem imratorum, uti ait Tertullianus, prolixam, imperium securum, domum tutam,

exercitus fortes, senatum fidelem, populum probum, quietum, et quaecumque hominis et Caesaris vota sunt (Ibid.); hoc est, quaecumque imperatores pro privata sua vita, et

imperiali dignitate poterant secundum aequitatis et justitiae leges optare. Nec minus asseveranter hoc praedicarunt alii eximii christianae religionis defensores; Θεὸν μὲν μόνον, inquiebat [Col.1041C] Justinus martyr, προσκυνοῦμεν, ὑμῖν δὲ πρὸς τὰ ἄλλα χαίροντες ὑπηρετοῦμεν, βασιλεῖς καὶ ἄρχοντας ἀνθρώπων ὁμολογοῦντες, καὶ εὐχομένοι μετὰ τῆς βασιλικῆς δυνάμεως, καὶ σώφρονα τὸν λογισμὸν ἔχοντας εὐρεθῆναι. Solum

Deum adoramus, et vobis in rebus aliis inservimus, imperatores ac principes hominum esse profitentes, et simul precantes, ut cum imperiali potestate sanam mentem obtinere 1/4/2006 2:06 PM



nihil necesse est. Manifestum quoque omnibus fecimus (Supr., c. 14, art. 3) quam sincero mentis affectu, quam innocente anima, quam humili et abjecto corporis motu haec fusis et privatis, et publicis precibus ab omnipotente Deo suo impetrare niterentur. Quamobrem nihil amplius adjiciemus, nisi quod ille ad Scapulam ethnicum praesidem scripsit: Colimus et imperatorem sic, quomodo et nobis licet, et ipsi expedit, ut hominem

a Deo, secundum . . . . Itaque sacrificamus pro salute imperatoris, sed Deo nostro et ipsius, sed quomodo praecepit Deus, pura prece. Non enim eget Deus, conditor universitatis, odoris aut sanguinis alicujus. Haec enim daemoniorum pabula sunt

(Tertull., lib. ad Scapul. cap. 2) .

[Col.1042A] Nec respondere poterant ethnici falsa esse ac mendacia haec Christianorum pro salute imperatoris vota, aut fallaces illorum preces, qui ne debitos cruciatus experirentur, eas ore tenus fundebant. Nam hac futili responsione ethnici, uti ait Tertullianus, concedebant Christianos Deo suo pro salute imperatorum preces revera fudisse (Idem, Apologet., cap. 31, pag. 446) . Quis autem unquam probaverit illas non ex intimo cordis sensu, sed ore tantum profectas? At sinceras omnino fuisse hinc ille plane convincit, quod in sacris, quas ethnicis ipsis non esse incognitas ostendimus, nostris Scripturis praecipiatur singulis et omnibus Christianis: Ad redundantiam, inquit, benegnitatis, etiam pro inimicis Deum orare, et persecutoribus suis bona precari (Ibid.). Quis autem non videt [Col.1042B] his verbis ab illo designari illud Christi praeceptum:

Audistis quia dictum est: Diliges proximum tuum et odio habebis inimicum tuum; ego autem dico vobis: Diligite inimicos vestros, benefacite his qui oderunt vos, et orate pro persequentibus et calumniantibus vos (Matth. c. V, v. 43 et seqq) . Christus enim his verbis jubet ut Christiani inimicos suos non amplius, sicut Judaei, odio habeant, sed ad redundantiam benignitatis christianae illos diligant, illis benefaciant, pro persequentibus et calumniantibus intimo sinceroque cordis affectu Deum precentur.

At qui magis, pergit ille, inimici et persecutores Christianorum, quam imperatores, de quorum laesa majestate convenimur in crimen, id est accusamur (Tertull., loc. cit.) ? Alibi vero nec semel hoc verbo utitur (Ibid., c. 35, [Col.1042C] p. 454). Superius quippe dixerat, sacrilegii et majestatis rei convenimur. Infra autem: De secunda, post Deum scilicet, majestate, in secundum sacrilegium convenimur. Quod jurisconsultorum est verbum, quo idem significatur, atque in jus vocari. Lata igitur a Christo lege Christiani tenebantur pro imperatoribus, quantumlibet inimicis, ac persecutoribus suis, illorumque salute Deo supplicare. Quid vero, quod Christiani alia adhuc data ab Apostolo lege, Deum rogare debebant nominatim pro regibus et pro principibus, et potestatibus, ut omnia tranquilla sint (Ibid. cap. 31, pag. 446) . Paucis autem ibi verbis, ac tacito ejusdem Pauli nomine, ea complectitur, quae ab illo ad Timotheum sic scripta, et a nobis jam citata sunt (Supr., cap. 12, art. 1) . Obsecro [Col.1042D] primum omnium fieri obsecrationes, gratiarum

actiones pro omnibus hominibus, pro regibus, et omnibus qui in sublimitate sunt; ut quietam et tranquillam vitam agamus in omni pietate et castitate (Paul. Epist. I ad Timoth., cap. II, v. 1 et seq.)

Non sola autem Scripturae sacrae auctoritate, et lata Christianis lege, id probat Tertullianus; sed hac etiam ratione, contra quam nemo sane ne mutire quidem poterat: Cum concutitur, inquit, imperium, concussis etiam caeteris membris ejus, utique et nos, 675 of 843 licet extranei a turbis aestimemur, in aliquo loco casus invenimur (Tertullian. Apologet.

1/4/2006 2:06 PM


676 of 843


ubique in rebus publicis omnibus fuisse permixtos. Verumtamen aestimabantur extranei a turbis gentilium, quia ab eorum mysteriis, et superstitioso cultu omnino erant alieni. Caetera cum ethnicis vivebant, atque idcirco concusso imperio et ipsos concuti necesse erat. Pro imperii igitur tranquillitate, et incolumitate imperatorum, Deum aequo totoque animo non solum privatim, sed in suis etiam, quemadmodum superius observavimus, synaxibus publice precabantur (Supr., cap. 15, art. 1) . Quid vero, quod major necessitas, si Tertulliano [Col.1043B] credimus, flagitabat ut Christiani has preces ex animo funderent (Tertullian. Apologet., cap. 32, pag. 447) . Per eorum quippe animos opinio pervaserat proxime futurum mundi finem variis portentis tum praenuntiari: sed eum tamen, sicut jam observavimus (Supr., cap. 15, art. 1) , non antea destruendum, quam Romanum imperium everteretur. Rogabant igitur pro hujus diuturnitate, et ut retardaretur mundi finis, quem experiri nolebant. At quamvis illa Christianorum opinio, ut supra vidimus (Dissertat. in Lactant., cap. 29, art. 1 et seqq) , vera non sit, non inde tamen minus certo conficitur illos sinceris precibus a Deo expoposcisse et salutem imperatorum, et tranquillam imperii eorum diuturnitatem.

ARTICULUS II. Christianos immerito laesae majestatis humauae

accusari, quia nolebant pro imperatoris salute sacrificare diis gentilium, aut eos precari, qui nec sua templa, nec se ipsos tutari poterant, nec imperatoris dare aut conservare salutem, sed solus Deus omnipotens, a quo Christiani poterant eam suis impetrare precibus. [Col.1043C] Tot rationum momentis satis demonstratum est Christianos, qui toto animo Deum pro imperatorum salute quotidie orabant, laesae eorum majestatis non esse reos. Quod ergo contra opponere poterant gentiles, nisi imbecillia prorsus argumenta, absurdasque cavillationes, quae ruunt se ipsis et funditus concidunt? Ne quid tamen, sicuti Tertullianus noster, intactum relinquamus, ea examinanda sunt, ut manifestius [Col.1043D] cuilibet fiat quanta iniquitate iidem Christiani suam propter religionem vexarentur, atque opprimerentur. Objiciebant itaque ethnici illos laesae majestatis humanae convinci, quia pro imperatorum salute falsis illorum diis sacrificare vel eos precari pertinaciter recusabant. Sed quibusnam, ait Tertullianus, ita sacrificandum est (Tertullian. Apologet. cap. 29, p. 438). Nonne iis, qui possunt salutem cuilibet homini, atque etiam imperatoribus impertiri? Atqui eorumdem ethnicorum dii, neque imperatoribus neque ulli homini illam conferre possunt. Nam hi dii vel daemones sunt, atque ut superius dictum, pessimi spiritus, perditi ac damnati, vel potius mortui homines, quemadmodum [Col.1044A] ethnici propria conscientia compertum habebant, et nos infra ostendemus. Christiani igitur a neutris 1/4/2006 2:06 PM


677 of 843


illorum custodia. Tertulliano autem plane suffragatur auctor epistolae ad Diognetum, haec ethnicis jure ac merito sic exprobrantem, Τοὺς μὲν λιθινοὺς καὶ ὀστρακίνους σέβοντες ἀφυλάκτους, τοὺς δὲ ἀργυρέους καὶ χρυσοὺς ἐγκλείοντες ταῖς νυξὶ, καὶ ταῖς ἡμέραις φύλακας παρακαθίσαντες ἳνα μὴ κλαπῶσιν: Deos lapideos quidem, [Col.1044B]

et testaceos veneramini, custodibus carentes; argenteos autem et aureos includitis noctu, ac interdiu custodes apponitis, ne furto auferantur (Epist. ad Diog. post init. pag.

495). Recte ergo Tertullianus hasce excubias christiano militi vetitas esse sic pronuntiat:

Excubabit pro templis quibus renuntiavit, et coenabit illic ubi apostolo non placet, et quos interdiu exorcismis fugavit, nimirum daemones et gentilium deos, noctibus defensabit incumbens et requiescens super pilum (Tertullian. de Coron. cap. 11) . Aliae editiones super luncho, sive lancea, qua perfossum est latus Christi. Cernis profecto qua ethnici

ratione pro diis suis excubarent vigilarentque. Sed hi custodes, quantumlibet vigiles, impedire non potuerunt quominus illorum templa et simulacra spoliata, rapta, ac plurimis [Col.1044C] ludibrio despectuique fuerint. Verumtamen gentiles persuasum utique habebant haec simulacra ipsosmet deos suos esse, aut eorum certe domicilium, sedem et habitationem. Plura autem de iis alibi annotavimus (Dissertat. in Arnob. cap. 20, art. 5, et in Lactant., cap. 35, art. 5) et adhuc infra dicemus.

Fac tamen, si velis, gentiles non credidisse haec simulacra esse deos, sed iis tantum repraesentari, quid inde proficies? Constat enim hos ipsos met gentilium deos, quicumque fuerint, ad nutum arbitriumque pependisse imperatoris. Et id quidem multi, ut superius ostendimus, experti sunt. Quin etiam plures dii, sicuti aiebat Tertullianus, habuerunt Caesarem iratum (Tertullian. Apologet. cap, 29, pag. 439) , qui videlicet non solum illorum fana et statuas aedificari, sed ipsos pro diis haberi prohibuerat. Nihil autem [Col.1044D] absurdius, quam a diis imperatori subjectis salutem illius petere, qui suam potius ab illo, quam hic ab illis poterat obtinere. Quapropter Tertullianus eosdem ethnicos his compellat verbis: Sed vos irreligiosi, qui eam salutem quaeritis ubi non est; petitis a quibus dari non potest (Ibid. p. 440). Ita quidem in nostris codicibus, et editionibus antiquis. At Rigaltius contra illorum omnium auctoritatem scribi jussit, religiosi, haud dubie quia putabat illos ibi religiosos ironice appellari. Sed licetne hanc ob conjecturam auctoritate propria textum auctoris immutare, atque tum maxime quando utriusque lectionis idem est sensus? Rursus autem ille demonstrat Christianos magis, quam gentiles, de imperatoris sui salute esse sollicitos [Col.1045A] (Ibid., cap. 33, pag. 448) , utpote qui exploratum habebant illum a vero Deo suo fuisse electum. Etenim inde, inquit, potestas illi, unde spiritus et vita (Ibid., cap. 30, p. 442) . At illud non tantum naturali lumine agnoverat, sed a divino spiritu afflatis nostris scriptoribus (Idem, lib. I de Praescript. c. 2) . Reges namque ipsos Salomon, in Sapientiae, sicut ille ait, libro sic alloquitur: Data est a Domino potestas vobis, et virtus ab altissimo (Sapient., cap. VI, 4) . Paulus vero ad Romanos scripsit: Non est potestas, nisi a Deo, quae autem sunt, a Deo ordinatae sunt (ad Rom., cap. XIII). Tertullianus igitur jure sane merito hinc concludit: Noster est magis Caesar, a nostro Deo constitutus (Tertullian. Apologet. cap. 33, p. 448) , quam ulli gentilium dii, qui nullum caesarem aut imperatorem facere unquam [Col.1045B] potuerunt. Plus igitur ad imperatoris salutem confert Christianus Deum suum, a quo ille institutus est, rogando, quam ethnicus orando commentitios deos suos, qui nec imperatori, nec ulli homini possunt vel minimum quidem beneficium tribuere. 1/4/2006 2:06 PM


678 of 843


majestatis humanae esse reos, quia per imperatoris genium jurare recusabant, sed jurabant tamen per illius salutem, quamvis alia prorsus quam gentiles ratione. Instabant ethnici Christianos caesareanae majestatis reos ideo redargui, quia per eorum genios jurare detrectabant, vel sicuti Auctor noster alibi loquitur: Inreligiosi dicimur in Caesares, neque imagines eorum propitiando, neque genios dejerando (Tertull. lib. I ad [Col.1045C] Nati., cap. 17, p. 583) . Ethnici autem genium, teste Festo (Fest. lib. XX, de Signific. verb. ad v. Genius) , appellabant non modo uniuscujusque loci Deum, sed eum etiam, qui vim obtinebat rerum omnium gerendarum; ibique in opinionis suae confirmationem refert haec Aufustii verba: Genius est deorum filius, et parens hominum, ex quo homines gignuntur, et propterea genius meus nominatur, quia me genuit. Servius vero alicubi observat genium ab antiquis vocari naturalem deum uniuscujusque loci, vel rei, vel hominis; et alibi, manes a Virgilio appellari genios, quos cum vita omnes sortiuntur (Serv. in lib. I Georg. pag. 85, et in lib. VI Aeneid., pag. 440) . Varro quoque, ab Augustino citatus (August., lib. VII de Civit., cap. 13, pag. 172) , dixerat genium esse deum, qui [Col.1045D] praepositus, ac vim habet rerum omnium gignendarum. Plura autem de geniis Lipsius (Lips., lib. I Phisiolog. cap. 19, pag. 554 et seqq., tom. IV) , Natalis Comes (Nat. Com. lib. IV Mytholog., cap. 3) , Vossius (Voss. lib. I Orig. et progr. idolol., cap. 18), et alii, nosque in superioribus nostris dissertationibus. Quae vero ibi leviter attigimus, satis superque demonstrant ethnicos persuasum habuisse genium imperatoris esse singularem illius deum, a quo ipsum genitum ac regi arbitrabantur. Non mirum itaque si per eum jurarent, ac Christianos jurare renuentes laesae accusarent majestatis. Verum hi ad impium hoc jusjurandum, modo blanditiis, [Col.1046A] modo minis ac cruciatibus saepissime ab ethnipis provocati, dare illud nunquam voluerunt. Cupisne id tibi aliquo exemplo comprobari? Praesto adest Eusebius, qui semel et iterum narrat sanctissimum martyrem Polycarpum a proconsule lacessitum fuisse, ut per Caesaris genium juraret: Ὄμοσον, inquiebat, τὴν Καίσαρος τύχην (Euseb., lib. IV Eccles. Histor., cap. 15, pag. 132) . At non aliud, pergit Eusebius, ab eo proconsul, nisi hoc accepit responsum: Fingis te ignorare me esse christianum, cui jusjurandum illud plane penitusque prohibetur. Nos quidem non fugit graeco nomine τύχη significari fortunam, sed ea Caesaris fortuna ibi designatur, quam ethnici ab illius genio gubernari existimabant. At de hoc ethnicorum, et negato a Christianis jurejurando in superiori de [Col.1046B] Minutii Octavio dissertatione disputavimus (Dissert. in Minut. Octav., cap. 12, art. 3). Christiani itaque detestabantur omne jusjurandum per imperatorum genios, quandoquidem hi aut nulli, aut daemones erant, iisdem subjecti Christianis, qui illos Christi nomine adjuratos de obsessorum corporibus ejiciebant (Tertullian., Apologet., cap. 32). Fas ergo illis non erat per eos jurare, in quos summam habebant potestatem. Praeterea ethnici per genium Caesaris jurantes frequentissime pejerabant. Perduelles enimvero ac perjuri frangere solebant datum hoc sacramento Caesari fidem (Idem.. lib. I ad Nati. cap. 17, pag. 583) . Ecquis ergo laesae majestatis conscius? num is qui impio jurejurando aut infami perjurio tenetur; an alius, qui iniquissimum illud [Col.1046C]

1/4/2006 2:06 PM


679 of 843


jurisjurandi habemus Athanasium, qui ad Constantium imperatorem de Syriano haud dubie christiano haec scripsit: Μαρτυρομένος τὴν σὴν σωτηρίαν, tuam contestatus salutem (Athanas. Apol. ad Const. pag. 310, tom. I) , pollicitus est se nihil conturbaturum amplius, sed longe majori solemnitate rem ad ejus delaturum religionem. In carthaginensi autem Collatione Marcellinus comes eodem sacramento sese his verbis obstrinxit: Sive cum alio, sive solus in hoc negotio judicaturus interero, [Col.1046D] nihil

aliud me, nisi quod allegationes partium examinatae potuerint demonstrare, et quod veri invenerit fides, per admirabile mysterium Trinitatis, per incarnationis dominicae sacramentum, et per salutem supra memoratorum principum, Honorii et Theodosii, judicaturum me esse promitto (Collat. Carthag. post. Optat. lib. pag. 481) . Vides sane

quanti momenti sit hoc sacramentum, quod duobus aliis, quibus nihil sacratius esse poterat, in celebri episcoporum coetu conjungitur. Plura autem hujus jurisjurandi sive in publicis, sive in privatis rebus, et imperatorum legibus confirmati, exempla omnibus satis obvia saepius occurrunt (Cod. Theodos. leg. VIII de pact. et transact.) . Nihil itaque a nobis adjiciendum, nisi antiquissimum [Col.1047A] esse dandi hujus sacramenti morem. In sacris siquidem Scripturis (Genes., cap. XLII, 15, 16) , Joseph Patriarcha per salutem Pharaonis bis jurasse narratur. Nos tamen Basilius monitos esse voluit illud etiamsi quamdam prae se ferat jurisjurandi speciem, non proprie dictum esse jusjurandum, sed aliquod potius remedium, quo res aliqua possit auditoribus facilius persuaderi (Basil. homil. in psal. XIV, 2) . At Tertullianus aperte pronuntiat ideo Christianos jurasse per salutem imperatoris, quia salvum, inquit, volumus esse, quod Deus voluit, et pro magno id juramento habemus (Turtullian. Apologet., c. 32, p. 447) . Intelligis igitur quantum inter Christianos et ethnicos, sic jurantes, erat discrimen. Christiani quippe hac publica jurisjurandi religione affirmabant sincero se [Col.1047B] animo imperatoris, qui a Deo ipsis praepositus erat, optare ac petere salutem. Ethnici vero impia adulatione imperatorem, quem mortuum optabant, contestabantur esse Deum, et verae divinitatis participem. Tam nefariae autem assentationis testis profecto, et conscius fuit Horatius, qui ad Caesarem Augustum, uti alibi annotavimus (Dissertat. in Minut., cap. 12, art. 3) , haec scripsit carmina: Praesenti tibi maturos largimur honores, Jurandasque tuum per nomen ponimus aras. (Horat. lib. I, epist. 1, v. 15 et 16.)

ARTICULUS IV. Christianos perperam ab ethnicis laesae majestatis

humanae idcirco insimulari, quod imperatores vocare deos nollent: ipsum imperatorem suae infirmitatis admonitum fuisse in maxima triumphi gloria: recusatum ab Augusto Caesare dei ac domini cognomen: imperatores a Christianis dominos voce communi appellatos: nefas gentilibus fuisse imperatorem ante mortem et apotheosim deum dicere.

1/4/2006 2:06 PM


680 of 843


qui deum dicit. Nisi homo, non est imperator (Tertullian. Apologet., cap. 33, p. 449) .

Inficiari enim quis potest, ex patre ac matre homine genitum imperatorem, esse non posse Deum, qui aeternus sit omnino oportet? Christiani ergo, qui foedissimam ethnicorum, [Col.1047D] imperatores suos deos appellantium, adulationem merito detestabantur, non poterant laesae majestatis humanae hanc ob caussam ab ullo postulari.

Quin etiam Tertullianus celeberrimo triumphantis imperatoris exemplo ethnicos, qui illum vocare deum consueverant, turpissimi mendacii apertissime convincit. Etenim in hoc summo humanae gloriae apice, sive ut ille loquitur, in triumphi sui sublimissimo curru, infirmitatis suae, admonetur. Suggeritur enim ei a tergo: Respice post te, hominem te memento (Ibid.). Tacet autem quis fuerit ille, qui haec suggerebat; haud dubie quia tunc tam cunctis notus erat, quam paucis hodie cognitus. At is Tzetze vocatur famulus, servus, [Col.1048A] et minister publicus. De triumphali enimvero curru, illoque monitore haec cecinit: Καὶ πῶς ἐπὶ τοῦ ἅρματος δημόσιος οἰκέτης, Ὄπισθεν τοῦτον ἴσταται τὸν στέφανον ἀνέχων, Καὶ λέγων τούτῳ πρός τε οὗς· καὶ τὸ κατόπιν βλέπε Et quomodo in curru publicus minister, Pone hunc stat, coronam sustinens, Et dicens hunc in aurem, et quid a tergo est, respice. (Tzetz. chiliad. 13, § 461.) Plinius vero illum appellat invidiae et gloriae medicum: Currus, inquit, triumphantium sub

his pendens, defendit medicus invidiae; jubetque eosdem respicere similis medicina linguae, ne sit exorata a tergo fortuna, gloriae carnifex (Plin, lib. XXVIII natur. Hist., c. 4.

p. 570). At si sanus et integer sit hic Plinii locus, ibi significat invidiam, quam triumphantes facere [Col.1048B] aliis solebant, aut vanae gloriae vitium, quo fascinari poterant, sanari medicina linguae adstantis servi, qui triumphantem humanae suae conditionis admonebat. Nam idem Plinius alibi aperte dixit coronam triumphantis a servo sustineri (Ibid., lib. XXXIII, cap. 1) . Verum quia priori loco fortuna vocatur gloriae carnifex, hinc fortasse Isidorus in animum induxit monitorem illum non servum fuisse, sed carnificem: Triumphantes a carnifice, inquit, contingebantur, ut ad tantum fastigium evecti, mediocritatis humanae commonerentur (Isidor., lib. XVIII Origin., cap. 2, p. 156) . Sed melius procul dubio ab Hieronymo simpliciter nuncupatur comes, qui medias inter populorum acclamationes in aurem triumphanti memorata a Tertulliano verba suggerebat. Ad Paulam quippe [Col.1048C] scripsit: Triumphantibus in curru retro comes adhaerebat, per singulas acclamationes civium dicens: Hominem te memento (Hieronym., epist. 22, ad Paul.) . Atqui si imperator in tanta triumphi pompa debebat humanitatis suae reminisci, quanto magis per totum viae suae cursum. Non poterant ergo Christiani ullum imperatorem vocare Deum; quando quidem, ut recte ait Tertullianus, nesciebant mentiri, aut illum deridere non audebant (Tertullian. Apologet., cap. 35, p. 449) . Instat adhuc: Augustus, tametsi romani imperii, jam a Julio Caesare fundati, formator, ne dominum quidem, multo minus deum, dici se volebat (Ibid., c. 34, p. 450) . Testem vero hujusce moderationis si desideres, Suetonium advocabimus, qui haec de [Col.1048D] eodem Augusto memoriae prodidit: Domini appellationem, ut maledictum et opprobrium

1/4/2006 2:06 PM


681 of 843


(Sueton. in Vit. August., § 53) . Sed contra insurget aliquis, nobisque alium citabit testem Cornelium Tacitum, qui litteris quoque mandavit varios post ejusdem Augusti mortem sparsos fuisse rumores, atque ab illo nihil deorum honoribus [Col.1049A] relictum, cum se templis, et effigie numinum per flamines et sacerdotes coli voluit (Cornel. Tacit., lib. I de Annal. post init.) . Verum huic utique responderi potest aliis Suetonii verbis: Templa quamvis sciret etiam proconsulibus

decerni solere, in nulla tamen provincia, nisi communi suo Romaeque nomine recepit. Nam in urbe quidem pertinacissime abstinuit hoc honore (Sueton. in Vita August.,§ 52) .

Itaque etiamsi id, de quo postea agendum, ille passus sit; non minus tamen constat rejectam ab ipso domini appellationem, quam ejus successores avidissime corripuerunt. Nam Plinius Secundus, quamvis ethnicus, in suo ad Trajanum imperatorem Panegyrico palam asseruit elapsum esse tempus, quo imperatori, tanquam deo et numini, adulatores ignavi blandiebantur: Non enim [Col.1049B] de tyranno, inquit, sed de cive, non de domino, sed de parente loquimur (Plin., Panegyr. Trajan., init.). Christiani igitur potiori jure nolebant imperatorem vocare deum; quia, sicut ait Auctor noster, hoc solius veri Dei est cognomen (Tertullian., Apologet., cap. 34, p. 449) , quemadmodum alibi animadvertimus (Dissertat. in Lactant., cap. 12, art. 1) . Quia vero jam longo usu receptum erat, ut domini nomen imperatoribus aliisque tribueretur, hinc Tertullianus: Dicam plane, inquit, imperatorem dominum, sed voce communi, quando non cogor ut dominum, Dei vice, dicam (Tertull. ibid.). Sed Rigaltius haec duo verba, voce communi, abstulit, tum quia acceperat ea in codice Fuldensi non haberi; tum quia notam, ut ipsi videtur, sapiunt de margine excerptam. At [Col.1049C] illa verba in omnibus nostris et aliis, sive editis, sive manuscriptis exemplaribus occurrunt. Nullus autem dubitandi locus est, quin plures antiquitate sua Fuldensem superent. Quomodo igitur ex margine in textum illa intrudi potuerunt? Nonne etiam optimum sensum, et Auctoris proposito convenientem efficiunt? Imperatorem, inquit, appello dominum, quando non cogor hoc nomine illum tanquam Deum agnoscere, sed quando nomen illud profero voce communi, seu vulgari significatu, quo filius patrem, herum servus, aliique alios homines vocare solent. Quam communis autem ac popularis esset haec appellatio, vel ex solo Martiale disces: E serva scis te genitum, blandeque fateris, Cum dicis dominum, Sosibiane, patrem. [Col.1049D] Alibi vero: Cum voco te dominum, noli tibi, Cinna, placere, Saepe etiam servum sic resaluto meum. (Martial. lib. I, epigram. 82.) Sed haec trita, omnibusque passim obvia, fusius probare prorsus taederet. Eo igitur sensu vulgari et communi imperatorem, pergit Auctor noster, appello Dominum, sed caeterum liber sum illi, nec illius servus. Nam Dominus meus, inquit, unus est Deus, omnipotens, et aeternus, idem qui et ipsius imperatoris Dominus, et cui proinde tam ille, quam caeteri homines servire debent (Tertullian. Apologet., cap 34, pag. 449) . Patris porro nomen Auctor noster longe gratius [Col.1050A] esse fatetur, quam domini; quia hoc potestatis, illud pietatis nomen est. Quapropter hanc ille ex jam dictis elicit conclusionem: Tanto abest ut imperator deus debeat dici, quod credi non potest, non

1/4/2006 2:06 PM


682 of 843


debet, at hoc nomen longe gratius est, quam domini. Imperatorem ergo Deum, quod eum esse credi non potest, dicere non debes. Nam [Col.1050B] hac turpissima et perniciosa adulatione significas te alterum habere imperatorem, qui Deus non sit, sed homo, qui tibi homini imperet. Denique si gentiles legibus moribusque suis stetissent, fas illis non erat ullum imperatorem vocare deum, nisi post ejus mortem, et apotheosim, sive in deos senatusconsulto, ut supra vidimus, relationem. Etenim maledictum est, ait Tertullianus, ante apotheosim deum Caesarem nuncupare (Ibid.). Solemnem vero hujus apotheosis pompam praeter caeteros accurate descripsit Herodianus, nosque prius admonet in Romanorum more positum ut imperatores a successoribus suis consecrarentur, atque ita declararentur inter deos relati (Herodian. Histor. sui tempor. p. 540) . Antea igitur fas nulli erat illos vocare deos. [Col.1050C] Quocirca Cornelius Tacitus decimo quinto Annalium suorum libro finem his verbis imponit: Deum honor principi non ante habetur, quam agere inter mortales desierit (Tacit. lib. XV Annal. in fin.) . Recte ergo Tertullianus alio in libro: Sed non dicimus, inquit, deum imperatorem. Super hoc enim, quod vulgo aiunt,

sannam facitis. Imo qui deum Caesarem dicitis, et deridetis dicendo quod non est, et male dicitis, quia non vult esse quod dicitis; mavult enim vivere, quam deus fieri (Tertul.

lib. I ad Nati. cap. 18, p. 583) . Quia enim post suam tantum mortem deus esse poterat, malebat utique vivere, quam vitam ponere, ac postea fieri deus, sive potius hoc mendaci prorsus titulo decorari. Christiani ergo laesae majestatis humanae rei, vel publici hostes summa sine injustitia dici ideo [Col.1050D] non poterant, quod nollent imperatorem appellare Deum. Nam haec appellatio illi soli competit, qui non homo, sed aeternus et immortalis est.

CAPUT XXII. Christianos nec publicos esse hostes, nec factiosos,

sed gentiles, qui illos horum criminum accusabant.

ARTICULUS PRIMUS. Publicos hostes non esse Christianos, qui

allatas sibi ab ethnicis injurias nunquam ulcisci voluerunt, tametsi id facillime possint, vel civitate clam incensa, vel indicto palam bello; vel se ab iisdem ethnicis, quorum minor erat numerus, separando; vel daemones ab obsessorum corporibus non ejiciendo. Quanta temeritate ethnici Christianos laesae majestatis [Col.1051A] humanae reos esse effutiebant, tanta profecto impudentia illos publicos, ac totius humani generis hostes esse criminabantur. Nihil quippe hac calumnia putidius fingi unquam potuit. Divina

1/4/2006 2:06 PM


683 of 843


Non ergo publici, imo ne ullius quidem hominis, multo minus imperatoris, et totius generis humani hostes erant. Et certe quamvis omni contumeliarum [Col.1051B] tormentorumque genere ab imperatoribus aliisque ethnicis excarnificarentur; inter plurimos tamen, de quibus paulo post agendum, qui contra eosdem imperatores, et rempublicam conjuraverant, nullus unquam ex illis inventus est. Neque tamen illud eorumdem Christianorum aut infirmitati, aut impotentiae erat adscribendum. Poterant enim factas sibi a gentilibus injurias non solum clam ac tectis cuniculis, sed palam et aperto marte ulcisci. Et occulte quidem: quando vel una nox, sicuti ait Tertullianus, pauculis faculis largiter ultionis posset operari (Tertullian. Apologet. cap. 37, pag. 462) ; id est, poterant per obscurae noctis silentia paucissimis faculis, minimoque pretio emptis, urbes incendere. Verum absit, pergit ille, ut aut igni humano [Col.1051C] vindicetur divina secta, aut doleat pati in quo probetur (Ibid.), sive ut ipse ad Scapulam scribebat: Absit ut indigne feramus ea nos pati, quae optamus, ut ultionem a nobis aliquam machinemur, quam a Deo exspectamus (Idem, lib. ad Scapul. cap. 2) . Tres igitur affert rationes, propter quas Christiani offensas suas, sicut promptum illis erat, clam vindicare noluerint. Primo quidem, quia divina est illorum secta, cujus legibus, ultionem prohibentibus, non obedire nefas putabant. Secundo, illam ultionem exspectabant ab omnipotente Deo suo, aequissimo scelerum vindice. Tertio, omnes cruciatus, sibi ab ethnicis inflictos, libentissime patiebantur, quia noverant iis se non laedi, sed probari utrum aeterna digni essent mercede. [Col.1051D] Solis itaque his rationibus, non autem ulla infirmitate vel impotentia, a sumenda de ethnicis hostibus suis ultione abstinebant. Nihil enim illis magis facile expeditumque erat. Nam superius ostendimus (Supr., cap. 22, art. 1) illos omnia totius terrarum orbis loca, exceptis solis falsorum deorum templis, implevisse, ac longe majorem illorum, quam gentilium fuisse numerum. Quid ergo prohibere eos poterat, quominus indicto bello, ethnicos vincerent, victosque meritis adficerent suppliciis (Tertullian. Apologet. cap. 37, pag. 462) ? Fac tamen, si velis, illos et numero et copiis fuisse illis impares, numquid idcirco ad bellum gerendum, et hostes vincendos minus idonei erant? Nonne fatebantur ethnici mortem ab [Col.1052A] illis non timeri (Ibid.)? At certe quanto minus eam verebantur, tanto acrius quolibet incerto belli eventu depugnassent, sicque potuissent debitas de hostibus suis poenas repetere. Verum religione sua obstricti, illud nunquam, sive armati, sive inermes, tentare voluerunt. Nullo praeterea ad vindictam bello nullaque vi opus habebant (Ibid. p. 463). Ad eam namque sufficiebat illorum ab ethnicis divortium et secessio. Hi quippe tunc solitudine sua obstupefacti, plures habuissent hostes, quam cives, ac quibus imperarent, certe paucissimos: Nunc enim, ait Tertullianus, pauciores hostes habetis prae multitudine

Christianorum (pene omnium civium; pene omnes cives Christianos habendos; et hostes maluistis vocare generis humani potius quam erroris humani) (Ibid.). Ita quidem in

nostris [Col.1052B] codicibus manuscriptis, et editis Rigaltio antiquioribus, nisi quod in quibusdam ex illis legitur habendo pro habendos, atque haec ultima verba, potius quam erroris humani, resecata sunt. Sed Rigaltius audacior ea omnia amputavit, quae uncinis includi jussimus. Tantae tamen amputationis ne unum quidem verbum fecit. Numquid ergo arbitratus est rationem illius cunctis notam esse, quia paulo post Tertullianus dixit:

Hostes judicare maluistis, qui sumus plane non generis humani tamen, sed potius erroris (Ibid.). Sed numquid auctori nunquam licuit iisdem verbis eamdem ex duobus

1/4/2006 2:06 PM


684 of 843


cives erant. At nobis aliquis forsitan objiciet totam hanc Tertulliani argumentationem niti intolerabili multitudinis Christianorum exaggeratione. Sed ab hoc petimus quid Tertulliano prodesse poterat intempestiva hyperbole? Ethnicos siquidem ibi compellat, quibus ignotus non erat numerus Christianorum, et qui illi cito citius mendacii convicto fidem aliis in omnibus derogassent. Deinde vero superius ostendimus (Supr., cap. 12, art. 1) quam haec vera sint, quae ille de ingenti Christianorum numero tam diserte et ibi [Col.1052D] et alibi tradidit. Alia demum ratione demonstrat quam facile Christiani ulcisci se poterant. Penes ipsos, inquit, solos erat potestas daemones ex obsessis, sicut antea vidimus (Supr., cap. 8, art. 6), ethnicorum corporibus ejiciendi (Tertullian., Apologet. cap. 37, pag. 463) . Atqui si illos non exegissent: Suffecisset hoc solum, ipsamet ejus verba sunt, nostrae ultioni; quod vacua exinde possessio immundis spiritibus pateret (Tertullian., loc. cit.) . Ibi autem Rigaltius serio nos admonet se ab aliis accepisse in codice Fuldensi, pro pateret, scriptum pateretis. Miraberis procul dubio summam illius diligentiam, qui hanc diversam tam levis momenti lectionem aliorum testimonio annotat, et superiorem [Col.1053A] aliasque longe majoris momenti, tametsi omnium codicum auctoritate munitas, penitus omisit. At illud verbum pateretis Tertulliani, inquit, stylum sapit. Numquid vero aliae omnes, quas praetermisit, lectiones illius stylum minus sapiunt? Nemo sane, nec ipse Rigaltius, id serio affirmare audebit. Ad haec vero, vulgata cunctorum, solo Fuldensi excepto, librorum lectio, non minus Tertullianea est, eumdemque sensum hunc efficit: Nisi Christiani fugarent daemones, corpora gentilium tamquam vacua possessio istis ad libitum pateret. Quid autem hoc adhuc sese ulciscendi modo promptius et expeditius? Verum ab omni vindicta illi sic abhorrebant, ut daemones ex hostium suorum gentilium corporibus expellere mallent, quam hos [Col.1053B] non expellendo, de illis non bene mereri. Ingratissimi ergo erant gentiles, qui tantum, ait Tertullianus, praesidium flocci facientes, clamitabant Christianos, sibi adeo necessarios, esse publicos generis humani hostes (Ibid.).

ARTICULUS II. Quam absurde ethnici objicerent Christianos esse

publicos hostes, quia imperatorum solemnia non sicut illi celebrabant focos et toros educendo in publicum, epulando vicatim, tabernae habitu abolefaciendo civitatem, vino lutum cogendo, cursitando catervatim ad injurias, ad impudentias, illecebrasque voluptatis, ac domus suae non secus ac novi lupanaris postibus lauros lucernasque affigendo. [Col.1053C] Cum Christiani ab omni vindicta prorsus abhorrerent, et de omnibus bene

1/4/2006 2:06 PM



35, pag. 452). Totum igitur grande illud Christianorum scelus erat, quod imperatorum solemnia suo tantum pio ac sancto, non corruptissimo gentilium ritu agebant. Quae autem fuerint ea solemnia si quis primum scire aveat, is meminisse debet haec ab ipso Auctore [Col.1053D] nostro appellari solemnes dies Principium, ac vota et gaudia Caesarum (Ibid.), quae solebant variis temporibus celebrari. Nam singulis annis post calendas januarias die tertio, sicuti ait Caius, pro salute principum vota suscipiuntur (Digest., lib. L, tit. 16, leg. 233.) ; vel quemadmodum ipse Tertullianus scripsit, incipiente anno, incipiente mense (Tertull. ad Uxor. cap. 6) . Praeterea agebantur quotannis natali, sive ipso die quo creati fuerant imperatores, ac potissimum quinto, decimo, quintodecimo, et vigesimo abhinc anno. Quae quidem festa quinquennalia, decennalia, quindecennalia, et vicennalia vocabantur. De his autem nos aliquid perstrinximus alia in dissertatione (Dissertat. in Luc. Caecil., cap. 11, art. 3) . [Col.1054A] ubi Pagium (Pagius in dissert. Hypat. part. 2, cap. 2) , et alios, qui plura de his disputant, citatos invenies. Tum autem illis in solemniis ethnici fictos deos suos precabantur pro imperatorum civiumque salute, pro aeternitate imperii, florentique illius statu, sicuti a Plinio (Plin. Secun. epist. 36, 37, 101, 106, et Panegyr. Trajan. post med.) , Brissonio (Brisson. lib. II de Formul. pag. 110) aliisque observatum est. Christiani itaque, qui verum et unicum colebant Deum, nec poterant alios quam veros, et sacris religionis suae legibus praescriptos, honores imperatoribus deferre, celebrabant quidem eorum solemnia non eadem utique, qua ethnici, lascivia, sed conscientia, ait Tertullianus (Tertull. Apologet., cap. 35, pag. 452) , id est, vero sinceroque mentis adfectu, [Col.1054B] prout noverant a Deo postulari. Quamobrem ille alibi: Quod attinet ad honores regum et imperatorum,

satis praescriptum habemus in omni obsequio nos esse oportere secundum Apostoli praeceptum subditos magistratibus, et principibus, et potestatibus, sed intra limites disciplinae, quousque ab idololatria separamur (Idem, lib. de Idolalat., cap. 15) .

Fatetur itaque solemnia imperatorum a Christianis celebrata fuisse secundum hanc Apostoli legem, ac fusis ad Deum intimo cordis adfectu, ut supra vidimus, pro imperatore et imperio precibus; non autem gentilium more, quem uti ipse eos adloquendo ait, nec

modestia, nec verecundia, nec pudicitia permittunt (sed occasio voluptatis magis, quam digna ratio persuasit) fidem, et veritatem vestram demonstrare (Idem, [Col.1054C]

Apologet. cap. 35, pag. 454) . Quae in hoc textu uncinis inclusa vides, ea omnia contra codicum editorum et ineditorum fidem, Rigaltius ejusque sequaces penitus sustulerunt. Nullam tamen hujus amputationis rationem ab eis datam reperies, nisi suo silentio haec ab imperito quodam scriptore adjecta sibi videri significare voluerint. Sed quis illis ita tacentibus fidem habebit? Genuina enimvero Tertulliani verba esse evidenter probat communis codicum omnium consensus. Praeterea totum illius ingenium, et loquendi modus in eis satis deprehenduntur. Sensus autem ejus est: Christiani et imperatorum, ac reipublicae hostes proclamantur, quia eorumdem imperatorum solemnia non agunt gentilium more, quem nec modestia, nec verecundia, nec pudicitia illis permittunt; [Col.1054D] ac quae iisdem gentilibus celebrare persuasit occasio voluptatis potius, quam digna ratio, qua suam erga imperatores, fidem et veritatem demonstrent. Palam itaque adseverat in his solemnibus festis nullam fuisse ethnicorum fidem et veritatem. Nam falsissima tum vota faciebant pro salute imperatorum, quos cito, et saepius, ut in sequentibus articulis videbimus, mori optabant. 685 of 843 Tres quoque virtutes, modestiam, verecundiam, pudicitiam tunc pessumdatas fuisse

1/4/2006 2:06 PM


686 of 843


audiamus: Grande, inquit, ethnicorum illa principum solemnia agentium, videlicet officium focos et toros in publicum educere (Ibid.). In antiquioribus editionibus legitur choros, sed melius haud dubie toros. Nam ibi ille loquitur de publicis conviviis, quibus ethnici ad mensam accumbebant. Quamobrem paulo post adjecit: Quam cultissimis et superbissimis toris forum sibi dividebant (Ibid.). Tanta igitur magnificentia tantoque numero lectos sternebant in foro, ut illud inter se divisisse et implevisse viderentur. Sed quia forum, tantum quantum esset, omnibus non sufficiebat, alii vicatim (Ibid.), hoc est, in civitatis [Col.1055B] cujuslibet vicis, publicisque viis, et compitis epulabantur. Expende itaque, obsecro, utrum ad hunc morem nonnihil conducant haec Ciceronis verba, quibus palam renuntiat Apronium imperasse ut in foro sibi medio lecti

sternerentur: quotidie solitum esse non modo in publico, sed de publico convivari, cum in eis symphonia caneret, maximisque poculis ministraretur (Cicer. lib. III, in Verr., pag. 136, lin. 43). Memoriae etiam Cornelius Tacitus alicubi prodidit Neroni imperatori, nihil usquam perinde laetum sibi, publicis locis struere convivia, totaque urbe quasi domo uti (Tacit., lib. XV Annal. ante med., pag. 127) ethnici vero his festis principum diebus omnia sibi licere arbitrati, tum solebant non solum tota urbe quasi domo uti, sed civitatem, inquit Tertullianus, [Col.1055C] tabernae habitu abolefacere (Tertullian. Apologet., cap. 35, pag. 452) ; ita ut tota civitas tabernae ac cauponae speciem haberet. Non desunt autem, qui in hunc locum explicationis ergo hos adducunt Martialis versus:

Tonsor, caupo, coquus, lanius sua limina servant; Nunc Roma est, nuper magna taberna fuit. (Martial. lib. VII, epigram. 60.) Sed alii censent tabernae nomen ibi a Martiale sumi non quidem pro caupona, sed mercatu, vel loco ubi merces venumdari solebant. At quoquo modo accipiatur, constat tantam fuisse gentilium in his publicis conviviis intemperantiam, impudentiam et lasciviam, ut cibis sese non solum ingurgitarent, sed vino, ut ait Auctor noster, per medias civitatis vias [Col.1055D] effuso, terraeque immisto lutum cogerent (Tertullian., Apologet., cap. 35, p. 452) . Tum autem videre erat temulentos ebriosque homines, catervatim cursitare ad injurias, ad impudentias, ad libidinis illecebras vel sicut postea loquitur (Ibid., cap. 39, p. 477) , in catervas caesionum, qui alios verberibus et flagris caedebant, in classes discursationum, sive hominum, qui bacchantium more per totam discurrebant urbem. Quanta porto in hisce publicis conviviis fuerit intemperantia, ex his conjice, quae de privatis scripsit Seneca: Vides, inquit, hos eosdem e lectis suis

spectantes popinam suam, aures vocum sono, spectaculis oculos, saporibus, palatum suum delectantes. Mollibus lenibusque fomentis totum lacessitur eorum corpus; et [Col.1056A] ne nares interim cessent, odoribus variis inficitur locus ipse, in quo luxuriae parentatur (Senec., lib. de Vit. beat., cap. 11, pag. 624) . Nam si talia erant privata illorum convivia, quanto magis publica in honorem imperatorum acta, quibus omnia etiam atrociora, et turpiora sibi licita esse credebant.

Jure ergo merito Christiani haec homine, cui pudoris veraeque religionis vel quid minimum reliqui fuerit, indigna prorsus detestabantur. Casti itaque, et sobrii festos solemnesque illos Caesarum dies agitabant. Procul igitur a corruptis gentilium moribus remoti, non laureis, inquit Auctor noster, postes obumbramus, nec lucernis diem infringimus (Tertullian., Apologet., cap. 35, p. 451) . Nam occulti preduelles, ut suum adversus imperatorem odium et simultatem [Col.1056B] securius tegerent, tunc

recentissimis, et ramosissimis laureis postes praestruebant, elatissimis et clarissimis

1/4/2006 2:06 PM


687 of 843


De iisdem autem lucernis et lauro, quibus domorum postes ornabantur, haec sunt Juvenalis carmina: Cuncta nitent, longos erexit janua lauros, Et matutinis operatur festa lucernis. (Juvenal. satir. 12, v. 96 et seqq.) Cur ergo Christiani has superstitiones penitus reprobarent, hanc Tertullianus reddit rationem: Accendunt [Col.1056C] quotidie lucernas, quibus lux nulla est, nimirum verae religionis: affigunt postibus lauros postmodum arsuras, quibus ignes imminent: illis competunt et testimonia tenebrarum et auspicia poenarum (Tertullian., lib. de Idololat., cap. 15), ignis videlicet aeterni, quo impii homines post hanc vitam puniendi sunt. Tum deinde Christianum sic alloquitur: Si templis renuntiasti, ne feceris templum, falsi scilicet dei alicujus, januam tuam (Ibid.). De Jovis siquidem templo cecinit Ovidius: Cur tamen apposita velatur janua lauro, Cingit et augustas arbor opaca domos? An quia perpetuos meruit domus ista triumphos Aut quia Leucadio semper amata deo? Ipsane quod festa est? an quod facit omnia festa? Quam tribuit terris pacis an ista nota est? (Ovid. lib. III Trist., eleg. 1, v. 41 et seqq.) [Col.1056D] Ad rejiciendum itaque profanum hunc ritum sola haec ratio Christianis sufficiebat. Sed aliam adhuc Tertullianus suggerit: Si lupanaribus renuntiasti, ne indueris domui tuae faciem novi lupanaris (Tertullian., lib. de Idololat., loc. cit.) . Nam infamis hujus domus januis solebant non solum lauri, sed lucernae etiam appendi. Unde haec apud Propertium januae querimonia: Non ego nocturnis potorum saucia rixis, Pulsata indignis saepe queror manibus: Et mihi non desunt turpes pendere corollae, Semper et exclusis signa jacere faces. (Propert. lib. I, eleg. 16.) Suam itaque uxorem Tertullianus serio admonet [Col.1057A] fas nec illi nec ulli christianae esse, ut omnibus solemnibus regum procedat de janua laureata et lucernata, ut de novo consistorio libidinum publicarum (Tertull., lib. ad Uxor., cap. 6) . Quamobrem in suo Apologetico recte concludit neque honestum esse neque licitum: Solemnitate publica exigente, induere domui tuae habitum alicujus novi lupanaris (Idem, Apolog., cap. 35, pag. 451) . Neminem porro sanae mentis hominem esse putamus, qui ex hactenus dictis non intelligat quosdam heterodoxos homines hoc Auctoris testimonio plane penitusque abuti, qui inde inferunt vetitum esse iisdem Christianis in suis ecclesiis usum cereorum et luminum. Non de his enimvero, de quibus nos supra (cap. 15, art. 4, et Dissert. in Lactant., cap. [Col.1057B] 25, art. 2), sed de aliis cereis et luminibus profano gentilique ritu adhiberi solitis ibi disputat. At sane inde manifestissime colligitur Christianos nec reipublicae, nec imperatorum hostes esse publicos, propterea quod horum solemnia pio suo, sed non illo gentilium prorsus damnando ac detastabili more celebrabant.

1/4/2006 2:06 PM



scenam semper optabant, ac tum etiam cum ei acclamarent: De nostris annis augeat tibi Jupiter annos.

[Col.1057C] Satis Tertullianus non habuit ipsa luce clarius demonstrasse Christianos non esse publicos aut imperatoris aut reipublicae hostes: sed palam ac perspicue ostendit ipsosmet gentiles in hoc ipso genere offendisse, in quo alios plane immerito reprehendebant. Neque alienos quidem, vel longe remotos testes advocat: sed ipsos, inquit, Quirites, Romanos, ipsam vernaculam septem collium, hoc est, urbis Romae plebem convenio, an alicui Caesari parcat lingua romana (Tertullian. Apologet., cap. 35, p. 454), id est, parcat dicteriis, sannis, conviciis et contumeliis, quibus imperatores suos insectabantur. Tantarum enimvero contumeliarum, ait ille, testis est Tiberis et schola bestiarum (Ibid.). Sed quodnam, rogabit aliquis, potuit esse istud Tiberis fluvii testimonium? Respondent [Col.1057D] nonnulli eo nomine designari nautas ripam hujus fluvii incolentes, feros procacesque homines, qui penuriae tempore, et deficiente frumento, solebant in ipsum Caesarem petulantissima lingua invehi. Verum haec explicatio vix ulli probabitur, nec menti Tertulliani videtur convenire. Alii opinantur Tiberis nomine denotari pontem, vel locum quemdam, ex quo maledici et obtrectatores projiciebantur in Tiberim; sed id forsitan non melius. Nobis itaque facilius persuadebis Tertullianum alludere ad statuas quasdam, in publicis Romae locis, et in Tiberis ripa positas, ad quas mordaces hujuscemodi libelli affigebantur. Alibi siquidem ipse Tertullianus: Vanitatis, ait, sacrilegia conveniam, et ipsius vernaculae [Col.1058A] gentis

irreverentiam recognoscam, et festivos libellos, quos statuae sciunt, et illa obliqua nonnunquam dicta a concilio, atque maledicta quae circi sonant: si non armis, lingua semper rebelles estis (Idem, lib. I ad Nati., cap. 17, p. 583) . Nonne enim ibi aliis verbis illa duo indicat, quae ab eo Tiberis et schola bestiarum in Apologetico vocantur? Festivi

quippe libelli in imperatoris contumeliam appendebantur statuis, quae in publicis locis, Tiberi procul dubio vicinis, collocatae fuerant. Atque hinc Tiberis horum festive et contumeliose dictorum testis dici potuit.

Ad bestiarum autem scholam quod spectat, non deerunt fortasse, qui putent eo nomine designari illarum caveam, in cujus janua inscribebantur illa facete et acute dicta, quibus imperatores pungebant. [Col.1058B] Quid tamen, si schola bestiarum, seu forte bestiariorum sumatur pro toto circo, de quo mox a Tertulliano dictum audivimus: Maledicta circi sonant? Vix enim alibi gentiles majore licentia, amarioribus dicteriis, ac magis scurrili dicacitate imperatores suos laedere consueverant. Visne id, quod satis tamen notum est, aliquibus exemplis probari? Audi haec Suetonii de Augusto Caesare, etsi optimo principe, verba: Populus quondam universus ludorum die, et accepit in

contumeliam ejus, et assensu maximo comprobavit versum in scena pronuntiatum de gallo Matris deum tympanizante (Sueton. in Vita August., § 68) :

Videsne ut cinaedus orbem digito temperet. Postea vero de Tiberio imperatore: Urebant insuper anxiam mentem varia undique convicia, nullo non [Col.1058C] damnatorum omne probi genus coram, vel per libellos in orchestra positos ingerente (Idem, lib. III, in Vit. Tiberii, § 66) . Julius autem Capitolinus haec de Vero imperatore narrat: Circensium tantam curam habuit, ut frequenter

provincialibus litteras caussa circensium et miserit et acceperit. Denique etiam praesens, 688 of 843 et cum Marco sedens, multas a Venetianis est passus injurias, quod turpissime contra

1/4/2006 2:06 PM


689 of 843


Caesaris scenam, hoc est, frequentem Caesaris mortem, et electionem alterius [Col.1058D] congiario dividendo praesidentis (Tertullian. Apologet., cap. 35, pag. 455) . Quidam autem legi vellent praesiderantis, sed levi conjectura, et contra codicum fidem.

Tertullianus enim significat ethnicos semper optasse scenam novi Caesaris, qui congiario sive muneri, plerumque pecuniario, plebi aut militibus dividendo praeesset, aut se praesente dividi juberet. Mos quippe erat Caesaribus recens electis, aut ut eligi possent, hujusmodi munera populo largiri. Plura autem hujus largitionis exempla apud romanae historiae scriptores passim reperire est. Si quis tamen aliqua desiderat, ex his pauca seligemus. Claudius postero die, quo ad imperium a militibus raptus, potius quam electus fuit, armatos, ait Suetonius, pro concione [Col.1059A] jurare in nomen suum

passus est, promisitque singulis quinadena sextertia, primus Caesarum fidem militis etiam praemio pigneratus (Sueton., in Vita Claudii, § 10) . Claudio autem mortuo, illatus est castris Nero, Cornelii Taciti verba sunt, et congruentia tempori praefatus, promisso donativo ad exemplum paternae largitionis, imperator consalutatur (Tacit. in fin. lib. XII

Annal.). Testatum vero Spartianus facit ab Adriano datum militibus duplicem ob imperii auspicia largitionem (Spartian., in Vita Adriani post init.), et Lampridius alias ab Macrino, cum Antoninum Diadumenum imperatorem renuntiavit (Lamprid., init. Vitae Anton. Diadum.). Cui autem haec satis non erunt, hic adeat Robertellum (Robert., de Commod. praem., don. milit.), Pancirolum (Pancirol., in Nolit. imper. Orient., [Col.1059B] cap. 74), et alios. Gentiles igitur lucro semper ducti, ut donativum saepius acciperent, regnantis Caesaris mortem, ac novi, cito tamen morituri scenam optabant. Urget adhuc Auctor noster eo tempore ipsaque hora hanc scenam, mortemque Caesaris ab illis cupidius expetitam, cum ipsi acclamabant: De nostris annis tibi Jupiter augeat annos; Sed in nostris codicibus et editis vetustioribus legimus, rupta metri forma: De . . . . . augeat tibi Jupiter annos (Tertull. Apologet., cap. 35, p. 456) . At quoquo modo legatur, ibi Tertullianus innuit simulatam planeque mendacem fuisse hanc acclamationem gentilium, qui tum Caesaris mortem toto animo appetebant. Nec ullus ambigendi locus esse videtur, quin simili mendacio [Col.1059C] Ovidius Augusto Caesari acclamaverit hoc carmine: Augeat imperium nostri Ducis, augeat annos. (Ovid. lib. I Fastor., v. 611.) Verum si haec gentilium acclamatio simulata plane fuit, constat sincerissimum fuisse illud Ambrosii pro Valentiniano imperatore, licet mortuo, votum: Nec ego abnuo immatura

obiisse aetate, quem nostrae vitae temporibus fulcire cuperemus, ut de nostris annis viveret, qui fungi non potuit suis (Ambros., de Obit. Valent., § 43, pag. 1186) . Nos vero

olim observavimus ibi Ambrosium his verbis allusisse ad notatam a Tertulliano solemnem acclamandi formulam. Plures porro his similes, quibus longam Caesarum vitam optare ethnici videbantur, saepius legimus in eorum libris, qui vitas imperatorum Commodi, Pertinacis, [Col.1059D] Probi, Balbini, aliorumque scripserunt. Sed adire praeterea poteris Brissonium (Brisson., libr. I, de Formul. pag. 95 et seqq.) et Bernardini Ferrarii primum de acclamationibus et plausu librum (Ferrar., lib. II, de Acclam., cap. 19, 20 et seqq.). Caeterum Tertullianus recte ex dictis colligit gentiles, qui hujusmodi vota de proxima imperatoris morte faciebant, reipsa fuisse et illius et reipublicae hostes publicos, uti adhuc ex iis patebit, quae in sequenti articulo dicenda sunt. 1/4/2006 2:06 PM



ARTICULUS IV. Majores imperatorum hostes fuisse ethnicos

proditores, Cassios, Nigros, Albinos, et alios, qui inter duas lauros Caesarem obsederunt; qui faucibus ejus exprimendis exercuerunt palaestricam; qui irruperunt in palatium, omnibus Sigeriis atque Partheniis audaciores; qui scelestarum partium socii ac plausores quotidie revelabantur; ac tandem qui astrologos, aruspices, augures et magos de imperatorum capite consultabant, ac tam falsa pro eorum salute faciebant vota, quam sincera Christiani. [Col.1060A] Si laesae majestatis humanae rei fuerunt gentiles, qui mortem caesarum et imperatorum tam nefariis votis efflagitabant, longe gravius proculdubio in illos peccabant alii perduelles, atque ignavi proditores, qui vel ab eorum partibus defecerant, vel vita illis erepta tentarunt occupare tyrannidem. Ex illorum procul dubio numero fuerunt, memorati a Tertulliano [Col.1060B] (Tertullian., Apologet., cap. 35, pag. 457) Cassii, et Nigri, et Albini, id est, Cassius Clemens, Pescenninus Niger, et Albinus, qui moliti sunt in Severi imperatoris, ut supra vidimus (Supr., cap. 2, art. 1) , imperium invadere. Publici ergo hostes erant, et laesae majestatis humanae rei. Ejusdem quoque sceleris ii aperte convincuntur, qui inter duas lauros, Tertulliani adhuc verba sunt, obsident Caesarem, qui faucibus ejus exprimendis palaestricam exercent (Tertullian., loc. cit.). Non obscure autem loqui videtur de Commodo imperatore, cujus vitae non semel insidiae instructae sunt. Primo enim Pompeianus, sive ut alii volunt, Quadratus vitae ejus insidiatus est, in angusto quodam introitu, sicuti in Dionis Epitome legitur (Dion., Epit., pag. 284) , aut [Col.1060C] ut ait Ammianus Marcellinus, in amphitheatri cavea (Marcell., libr. XXIX, pag. 550) , aut quemadmodum Herodianus tradidit, in aditu amphitheatri, et obscuro loco (Herodian., lib. I Hist. pag. 472) . At si in hoc amphitheatriaditu plantatae erant laurus, haud difficiliter intelligere est cur Commodus inter duas lauros obsessus dicatur. Verum quia id rigidioribus criticis facile non probatur, opinatus est Rigaltius his Auctoris nostri verbis designari lauretum variis (Idem, ibid.), teste Herodiano, arboribus ac pulchra copiosaque lauro obsitum, quo, dum pestis Romae grassaretur, Commodus medicorum consilio secesserat. Non omnino forsitan inepte, nisi Herodianus dixisset non ibi, sed in amphitheatri aditu paratas fuisse eidem Commodo insidias. Quidam itaque suspicantur [Col.1060D] laurus nomine significari duo Commodi palatia, inter quae insidiator eum aggressus est. Laurus quippe, uti observat Plinius, janitrix erat Caesarum (Plin., lib. XV Hist. natur., cap. 30) . Expende, quaeso, quae ex his tribus explicationibus tibi magis arrideat, ac te pronuntiantem libenter audiemus. Quaecumque porro illa sit, evidentissime inde conficietur hunc vitae Caesaris insidiatorem fuisse hostem publicum. Facilius haud dubie explicari possunt haec subsequentia Tertulliani verba: Qui faucibus ejus exprimendis palaestricam exercent (Tertullian., Apologet., cap. 35, pag. 457) . Nam denuo structae sunt eidem Commodo insidiae, quibus a Narcisso, athleta, ut ait 690 of 843 Xiphilinus (Dion., Epit., pag. 384 et seqq.) , vel sicut [Col.1061A] scribit Herodianus

1/4/2006 2:06 PM


691 of 843


Addit Tertullianus alios quoque ethnicos esse publicos hostes, reosque majestatis, qui in palatium irrumpunt (Tertullian., Apologet., cap 35, pag. 457) , ii videlicet perduelles sicarii, a quibus crudeliter occisus est Pertinax imperator, quemadmodum Herodianus (Herodian., lib. II Hist., pag. 598) , Capitolinus (Capitol, in Vit. Pertin., p. 318) , ac Xiphilinus (Dion., Epit., pag. 390) , litteris consignarunt. At hi, inquit, [Col.1061B] Auctor noster, omnibus Sigeriis atque Partheniis audaciores (Tertullian., loc. cit.), a quibus scilicet occisus fuit Domitianus imperator, sicut alibi ostendimus (Dissertat, in Luc. Caecil., cap. 6, art. 2) . Quapropter nihil nobis superest observandum, nisi ea Tertulliani verba plane incorrupta non videri. In antiquioribus enim nostris codicibus habetur tot Sigeriis, in quibusdam editionibus, Stephanis; haud dubie, quia Suetonius (Sueton., lib. VIII, in Vita Domitian., § 17) , nulla Sigerii facta mentione, narrat Domitianum primo quidem sauciatum fuisse a Stephano, ac postea a Clodiano, Parthenio et Saturio interemptum. Sed dictu difficile, cur ibi omissum fuerit nomen Sigerii, cujus diserte meminit non modo Xiphilinus (Xiphil., epit. Dion., pag. 335) , verum etiam Martialis duobus [Col.1061C] his carminibus: Et sacro decies repetis palatia clivo Sigeriosque modos, Partheniosque sonas. (Martial. lib. IV, epigram. 79.) Valeat ergo Heraldi conjectura, qui primum quidem suspicatus est in Tertulliani textu legendum Sergiis, et melius, uti ipse ait, deinceps consultus, Chaereis, aut Corneliis. Nam his lectionibus adversatur nostrorum melioris notae codicum confirmata Martialis aliorumque testimonio auctoritas. Praeterea Tertullianus asseverat illos etiam publicos hostes esse: Qui nunc scelestarum partium socii aut plausores quotidie revelantur (Tertullian., Apologet., cap. 35, pag. 458) . Et certe jam a nobis supra (Supr., cap. 2, art. 2) annotatum est his verbis [Col.1061D] designari Albianae factionis conscios fautoresque, qui in Severi imperatoris perniciem conjuraverant. Plenius quoque illud ibi enucleavimus; quod Auctor noster adjecit: Eadem

officia dependunt, et qui astrologos et aruspices, et augures, et magos de Caesarum capite consultant (Tertullian., loc. cit.). Cur enim eos tanta curiositate consulebant, nisi

quia aut cogitabant de futura Caesarum morte, quam certe cupiebant brevi tempore futuram. Nam continenter ille dixit: Non ea mente de charis, id est, consanguineis atque parentibus, consulitur, qua de dominis (Tertullian., loc. cit. pag. 459) , quos sincere non diligimus. De primis siquidem curiosa est, ait ille, sollicitudo sanguinis, hoc est, illorum, quibus [Col.1062A] sanguine conjuncti sumus, quos quidem cupimus esse incolumes: alia vero servitutis, cujus jugum, sublato domino, quilibet servus cito citius discutere exoptat. Tuum tamen ne induxeris in animum primam de propinquorum salute consultationem Tertulliano probari. Non aliud quippe significat, nisi posteriorem de Caesarum interitu esse hac longe pejorem. Omnes enimvero magorum consultationes plane penitusque condemnat, utpote ab Angelis, inquit (Ibid.), desertoribus, ut supra vidimus, proditas, et a Deo interdictas (Supr., art. 5). Quis porro non horreat immanem horum omnium perfidiam, qui sub ipsa usque impietatis eruptione et sacra faciebant pro salute imperatoris . . . . ut vota propria jam edicerent in aliena, nimirum imperatoris, solemnitate, [Col.1062B] et exemplum atque imaginem spei suae inaugurarent, nomen principis in corde mutantes (Tertullian., Apologet., c. 33, p. 459) , id est, ficta prorsus pro salute imperatoris, ac vera pro illius

1/4/2006 2:06 PM



impudentissime accusabant. Nullus enimvero inter tot perduelles hostesque publicos christianus unquam deprehensus est. Quocirca ad Scapulam Africae praesidem haec Tertullianus noster scripsit in verba: Circa majestatem imperatoris infamamur. [Col.1062C] tamen nunquam Albiniani, nec Nigriani, vel Cassiani inveniri potuerunt christiani; sed iidem ipsi, qui per genios eorum, sicut supra ostendimus, in pridie usque

juraverant, qui pro salute eorum hostias et facerant et voverant, qui Christianos saepe damnaverant, hostes eorum sunt reperti. Christianus nullius est hostis, nedum imperatoris, quem sciens a Deo constitutum, necesse est ut et ipsum diligat, et revereatur, et honoret, et salvum velit cum toto romano imperio (Idem, lib. ad Scapul.,

cap. 2). Sed haec satis a nobis supra explanata sunt.

Tam vera itaque erant Christianorum pro imperatorum salute, quam falsa gentilium vota, ac tanto studio et honore imperatores colebant, quanto iidem ethnici odio eos prosequebantur. Etenim pietas et religio [Col.1062D] et fides, inquit Auctor noster,

imperatoribus debita, non in hujusmodi officiis consistit, quibus hostilitas magis ad velamentum sui potest fungi (Idem, Apologet., cap. 36, p. 460) , id est, quibus religio sub umbratili falsae pietatis larva potest perfidum, hostilemque occultare animum. At pietas et religio residet in iis moribus, quibus civilitas tam vere in imperatorem, quam circa omnes habet exhiberi. Ita quidem ex Woveriano codice, et quibusdam recentioribus editionibus. In antiquioribus vero, et nostris codicibus manuscriptis legitur, iis moribus, quibus divinitas imperat, tam vere, quam circa omnes, etc. (Ibid.). Nonne autem tot vetustioris meliorisque notae codicum auctoritas majoris, quam unius Woveriani, est ponderis? [Col.1063A] Neque dixeris nomen civilitas, quo civium societas et concordia significatur, magis convenire Tertulliani proposito. De moribus enimvero loquitur a Deo imperatis, quibus religio et pietas in imperatorem omnesque alios exhiberi debet. Nam inde etiam evidentius demonstratur Christianos, qui Dei sui legibus non parere nefas ducebant, sincero animo imperatorem honoravisse, ac proinde nec hostes fuisse publicos, nec reos laesae majestatis humanae.

ARTICULUS V. Quae sint illicitae factiones, ac quantum ab eis

discrepet pia vivendi ratio Christianorum, qui immerito factiosi dicebantur, quia spectaculorum fugiebant voluptates, tamque licitas sectabantur, quam aliis prohibitis Epicurei et alii indulgebant. [Col.1063B] Nullis unquam rationibus, etiam validissimis, sedari potuit implacabile gentilium in Christianos odium: sed magis magisque clamitabant illorum factionem, et imperatoribus et reipublicae plane contrariam, evellendam esse radicitus. Non obscure autem Tertullianus innuit factionis nomen in bonam malamque partem accipi (Tertullian., Apologet., cap. 38, p. 464) . Festus quoque, Factio, inquit, et factiosus initio honesta

vocabula erant. Unde etiam factiones histrionum et quadrigarum dicuntur. Modo autem 692 of 843 nomine factionis seditio, et arma vocantur (Fest., de Signif. verb. cap. 2, ad v. Factio) .

1/4/2006 2:06 PM



Tertullianus itaque ethnicos gravissimis hisce verbis castigat: Proinde nec paulo lenius inter licitas factiones sectam istam Christianorum deputari oportebat, a qua nihil tale committitur, quale de illicitis factionibus timeri solet (Tertullian., Apologet., cap. 38, p. 464). Heraldus autem contra omnium, sive editorum, sive manuscriptorum codicum reclamationem legendum auguratur illicitas, non vero licitas factiones. Non enim aliud, inquit, sibi Tertullianus voluit, nisi leniorem videri quorumdam ethnicorum sententiam, qui existimabant Christianorum sectam legibus, contra factiones promulgatis, prohiberi; in hoc tamen illos errasse, [Col.1063D] quod hanc sectam in factionum illicitarum numero collocabant. Sed quid audeas contra unanimem codicum omnium consensum? Quid vero, si transposita sit particula nec, aut referenda ad nomen licitas, ita ut sit hic Auctoris nostri sensus: Ethnici falsissime Christianos hostes publicos esse clamabant. Nec paulo lenius ii cum illis agebant, a quibus numero adscribebantur non licitarum factionum, quibuscum nihil habebant commune, et a quibus nihil tale committitur, quale de illicitis factionibus timeri solet (Ibid.). Quo autem modo sectam Christianorum non esse illicitam probaverit, consideremus: Prohibendarum, ait, factionum caussa de providentia constat modestiae publicae, ne civitas in partes scinderetur (Ibid.). In antiquioribus [Col.1064A] editis legimus, de providentia et modestia publica. Sed non ita bene, quando quidem Auctor noster declarat prohibendarum factionum hanc caussam esse, ut modestiae publicae provideatur ac consulatur. Modestia vero a latino Oratore sic definitur: Scientia earum

rerum, quae agentur aut dicentur, loco suo collocandarum. Itaque videtur eadem vis ordinis, et collocationis fore . . . Sicut modestia haec, quam interpretamur, ut dixi, scientia sit opportunitatis idoneorum ad agendum temporum (Cicer., lib. I de Offic., pag.

370, lin. 47 et seqq.) . Eo autem sensu nomen modestiae sumptum videtur a Tertulliano nostro, qui idcirco malas factiones vetitas esse asseverat, ne turbato ordine rerum, loco et tempore agendarum aut dicendarum, civitas scindatur in partes. Nam ea divisio ac [Col.1064B] dissensio inquietat, uti loquitur, sive perturbat comitia, id est, generales omnium ordinum coetus, et concilia (Tertullian. Apologet., cap. 38, pag. 464) , hoc est, illorum partem congregatam. Laelius enim Felix ab Aulo Gellio citatus: Is, inquit, qui non

universum populum, sed partem aliquam adesse jubet, non comitia, non concilium adhibere jubet (Gell., lib. XV Noct. atti., cap. 7, pag. 847) . Turbat etiam curias, quibus

olim sacerdotes, ut Varro observat (Varr., lib. IV de Ling. latin., pag. 51) , res divinas, et senatus humanas curabant; turbat conciones, sive publicas patronorum orationes, et ad eas audiendas hominum conventus; denique turbat spectacula, circensium aliorumque ludorum publicorum, uti paulo antea dicebamus. At ea omnia, pergit Tertullianus, tunc potissimum [Col.1064C] timenda erant, cum jam et

in quaestu habere coepissent venalem et mercenariam violentiae suae operam (Tertullian. loc. cit.), ad excitandas adversus imperatorem, quemadmodum

animadvertimus, turbas atque seditiones. Contra illum quippe conjurati, alios perditos homines pretio ac mercede in partes trahebant suas.

Nihil autem tale, vel quid his minimum simile a Christianis timendum erat. Primo enim in publicis suis synaxibus nihil agebatur, nisi pium, et sanctum; atque ibi, sicut alibi, Deum toto corde orabant pro imperatoribus, tranquillo imperii statu, pro suis inimicis, ac caeteris omnibus. (Ibid., cap. 39, pag. 468) . Quae quidem omnia jam a nobis abunde 693 of 843 demonstrata sunt (Supr., cap. 14, art. 3, et cap. 21, art. 1) .

1/4/2006 2:06 PM



insignia cupidis ambitiosisque tribui solebant. Ad haec vero, ab actibus publicis alieni, unam duntaxat agnoscimus omnium hominum rempublicam, videlicet mundum, quem tranquillum et pacatum optamus. In unam igitur partem non magis inclinati quam alteram, procul ab omni omnino turbulenta, seditiosa, et illicita factione absumus. Praeterea Christiani publica ethnicorum spectacula, quae frequentissima factionum incitamenta erant, [Col.1065A] plane penitusque fugiebant et detestabantur. Non aliam quippe illa habent originem, nisi de superstitione, uti ait, sive impio falsorum numinum cultu, sicut alio ipse in libro fusius et singulatim demonstrat. Recte ergo in Apologetico suo hanc inde elicit conclusionem: Nihil est nobis dictu, visu, auditu, cum insania circi, cum impudicitia theatri, cum atrocitate arenae, cum Xysti vanitate. Atque ita in omnibus manuscriptis codicibus, et antiquis editionibus: sed a Rigaltio ejusque sequacibus haec verba dictu, visu, auditu, sublata sunt, an recte, te judicem appello. Ea enim genuina et consultissime ab illo addita sunt, ut ostenderet haec spectacula ideo a Christianis devitari, quia praeter idololatriae crimen nefas ducebant illicitas dictu, visu, et auditu capere voluptates (Tertullian. [Col.1065B] loc. cit. et lib. de Spectac., cap. 6 et 7 et seqq.) Quam autem istae noxiae ac pestiferae essent, his disces ejus verbis, quibus illas alibi appellat: Solemnes voluptates circi furentis, et caveae saevientis, et scenae lascivientis (Idem, lib. I advers. Marcion., cap. 27) . Alibi vero: Perit, et fidelis elapsus in

spectaculum quadrigarii furoris et gladiatorii cruoris, et scenicae foeditatis, et xysticae vanitatis (Idem, lib. de Pudicit., cap. 7) . Sed de his plura in libro de Spectaculis, nosque in hac et aliis dissertationibus nostris.

Objiciebant tamen gentiles vel eo ipso nomine prohibendam damnandamque Christianorum sectam, quod illi caeterorum hominum coetus adspernarentur, ac publicorum spectaculorum oblectamenta, quibus imperatores, antiquioresque humanae leges favebant, [Col.1065C] non secus ac pestem publicam devitarent. Sed his Tertullianus respondet: Esto tam licitae, quam nefariae, sint hae voluptates: Quo vos, inquit, offendimus, si alias praesumimus sectamurque voluptates? Quid vero, si oblectari novisse nolumus, ac omne respuimus voluptatis genus? Certe nostra injuria est, si forte non vestra (Idem, Apologet., cap. 38, pag. 467) , hoc est, nobis tantummodo damnum inferimus, nequaquam autem vobis, nisi forte et vestrum damnum sit tam nefariis vos totos dedere voluptatibus. Neque urgeatis ea nos reprobare, quae placent vobis (Ibid.). Non diffitemur enim, imo inde gloriamur. Sed quid vestra illud interest? Nonne etiam nec vos nostra delectant? Si ergo nostras licitas castasque delectationes repudiatis, cur vestras plane libidinosas, [Col.1065D] atque homine rationis compote prorsus indignas, rejicere nobis non licebit? Prosequitur Tertullianus, illudque confirmat Epicureorum exemplo, quod his totidem codicum nostrorum verbis proponit: Licuit Epicureis aliquam decernere voluptatis veritatem, id est, animi aequitatem, et ampla negotia christianae (Ibid.). Eadem quoque in antiquis editionibus habentur, si tamen excipias ultimum nomen christianae; quod quidem librariorum oscitantia adjectum nemo sane negaverit. Verum Rigaltius, uti supra monuimus (cap. 3, art. 1) , haec tantum retinuit: Licuit epicureis aliquam decernere voluptatis veritatem, eaque loco suo mota istis praeposuit: Quo vos offendimus. Nos autem ibi monitos [Col.1066A] esse voluit se hanc emendationem ab iis collegisse, qui Fuldensem codicem viderant. Sed etsi res ita se habeat, numquid idcirco unius 694 of 843 Fuldensis libri auctoritas caeteris omnibus, quorum plures longe vetustiores sunt, debuit

1/4/2006 2:06 PM


695 of 843


aequitatem, sive potius aequabilitatem et tranquillitatem, quae nullo motu injucundo, nec amplis negotiis turbetur? Nam summa, inquiebat Cicero, voluptas est, ut Epicuro placet, nihil [Col.1066B] dolere (Cicer., lib. I de Finib., pag. 45, lin. 28) , vel sicuti tradidit Theodoretus, ea voluptas, quae omne curarum fastidiique genus ac proinde ampla negotia excludit (Theoderet., serm. 12 de Vit. Beat., pag. 675) . Si autem hic ipse est Tertulliani sensus, in ejus textu scribi debet nec, non vero, et ampla negotia, nisi hoc

nomine ea negotia intellexerit, quae amplitudine sua nullam commovent animi perturbationem. De illa porro Epicuri sectatorumque ejus opinione alibi, nec semel disputavimus. Tertullianus porro ex his omnibus rationum momentis recte concludi Christianorum, qui illicitas gentilium voluptates repudiabant, sectam non esse factionem illicitam ac prohibendam, sed optimam sane et aliis omnibus praestantiorem. Contra vero factiosi plane et seditiosi erant gentiles, qui, ut [Col.1066C] articulis superioribus vidimus, imperatores suos scurrili dicacitate, conviciis ac contumeliis palam insequebantur, mortem eorum optabant, contra illos conspirabant, violentasque eis inferebant manus.

CAPUT XXIII. Christianos publicarum cladium non esse caussam.

ARTICULUS PRIMUS. Quae sint publicae clades, quarum

Christianos auctores esse tam saepe quam falso ethnici conquerebantur, ac quomodo Tertullianus eos refellat.

Observatum a nobis fuit in superioribus dissertationibus nostris (Dissertat. in Arnob. cap. 6, art. 1 et 2) , nullam fuisse criminationem ea saepius repetitam, qua ethnici conquerebantur Christianos omnis, sicut ait [Col.1066D] Tertullianus publicae cladis, omnis popularis incommodi esse caussam. Taederet nos sane cramben tam saepe recoctam, iterum recoquere, hanc rursus refellendo insulsam omnino argumentationem, si ethnicos illam tam inepte obtrudere aliquando poenituisset. Sed homines vesani, immanique in Christianos odio furentes, vix aliud ad perdendos Christianos hac calumnia aptius excogitasse arbitrabantur (Tertullian. Apologet., cap. 40, pag. 479, et lib. I ad Nation., cap. 9, pag. 571) . Quamobrem Tertullianum nostrum sequamur, ac quid eam exponendo, atque evertendo, aut singulare, aut paulo obscurius dixerit, enucleare tentemus. A Romanis autem sic ille orditur: Si Tiberis [Col.1067A] ascendit ad moenia (Ibidem), aut ut alio in libro: Si Tiberis redundaverit, id est, si nimium exundans, Urbis moenibus, ac terrarum etiam fertilitati nocuerit; contra vero, Si Nilus non ascendit ad arva, nec agros solita inundatione, sive ut canit Virgilius: 1/4/2006 2:06 PM


696 of 843


(Cicer., lib. II Tuscul., pag. 122, lin. 14) ; ex hoc coelo si imbres opportuno hyemis vel aestatis tempore non effluant, terramque non reddant fertilem; quod [Col.1067B] Cyprianus Tertullianum secutus, hoc ita expressit: Cum dicas plurimos conqueri quod imbres et pluvias serena longa suspendunt; et alibi: quando imbrem nubila serena suspendunt (Cyprian. tract. ad Demetr.; et libr. de Mortalit.), item si terra movit, ejusque insolito motu oppida corruerint, aut ejus hiatu absorpti sint homines, uti paulo post videbimus; denique si fames et lues (ibi supplendum saeviant, atque grassentur); aut ut alibi clarius: Si fames afflixit (Tertullian. Apologet., cap. 40, p. 480 et lib. I ad Nation., cap. 9, pag. 571); in his, inquit Tertullianus, omnibus publicis calamitatibus, una omnium gentilium voce, Christianos ad leonem, acclamatur (Idem., Apologet., ibid.) . Sed hoc ultimum verbum, quod in nostris codicibus manuscriptis et antiquis [Col.1067C] editionibus reperitur, a Rigaltio amputatum est. At etiamsi absit, subaudiri utique debet. Illa vero acclamatio, de qua nos supra egimus, in circo potissimum fieri consueverat. Verum ea sola, quantumvis iniquissima, rapiebantur christiani, ac confestim leonibus aliisque belluis devorandi exponebantur. Tertullianus vero illam tribus tantum his verbis irridendo, explodit: Tantos ad unum (Ibid.), perinde ac si dixisset: Papae! Numquid putatis infinitam propemodum, sicut antea observabamus, christianorum multitudinem exponi potuisse leoni unico, atque ab illo devorari? Tum post haec ille gravibus rationum momentis demonstrat nihil falsius fingi potuisse, quam Christianos publicarum, aut aliarum calamitatum esse auctores: [Col.1067D] Nam ante Tiberium, inquit, id est ante Christi adventum, quantae clades orbem et urbes ceciderunt (Ibid.)? Non eo autem sensu dixit ante Tiberium, quo significet Christum non antea in hunc mundum venisse, sed adventum ejus mundo patefactum cum ille, regnante Tiberio, edidit miracula, suamque Ecclesiam fundavit. Nam in libro ad Nationes: Principe, ait, Augusto nomen hoc ortum est; Tiberio disciplina ejus illuxit (Idem, lib. I ad Nation., cap. 7, pag. 567) . Quocirca ille postea dixit: Aetatis nostrae nondum anni

trecenti, quantae clades ante id spatium supra universum orbem ad singulas urbes et provincias ceciderunt? Quanta bella externa et intestina? Quot pestes, fames, ignes, hiatus motusque terrarum saeculum digessit? [Col.1068A] Ubi tunc Christiani, cum res Romana tot historias laborum suorum subministravit (Ibid., cap. 9, p. 571) ? Quibus autem exemplis haec demonstraverit, cum sine aliqua explicatione praeterire non possimus, ad ea singillatim exponenda, si placet, aggrediamur.

ARTICULUS II. Quomodo Tertullianus demonstret Christianos ideo

publicarum cladium non esse auctores, quia ante Christi ortum plurimis terrarum inundationibus ac motibus pessum abierunt Hiera, Anaphe, Delos, Rhodos, Co, item major Asiae, vel Africae pars, et epotum mare Corinthium, atque ex Lucania Italiae abscissa facta est Sicilia, omnesque homines cataclysmo non tantum campestri, sed universali perierunt. 1/4/2006 2:06 PM


697 of 843


frequentem illarum mentionem scriptores plerique omnes fecerint. Parum itaque necesse videbatur plura hujusmodi exempla a Tertulliano congeri, nisi ad conterendam gentilium pervicaciam proferenda esse censuisset. Ea itaque a nobis discutienda sunt, tum propter diversas codicum lectiones, quibus propria nomina deformantur, tum propter quasdam difficultates, quae nonnulis negotium facessere possunt. [Col.1068C] Primum autem exemplum his in Rigaltii editione verbis proponitur: Legimus Hierannapen, et Delon, et Rhodon, et Co insulas multis cum millibus hominum pessum abiisse (Tertullian. Apologet., cap. 45, pag. 36) . At in nostris exemplaribus scriptum est: Hierananpeam, et Delon, et Rhodon, et Cho, excepto tamen uno exemplari, in quo habetur, Hierant pean, in Bongarsiano Iherrapean, in uno Vaticano Hieramapeam, et in altero itidem Vaticano Hiera Niepaeam, in Fuldensi Hierearranda penes, in editis ante Rigaltium Hierapolis, sed mendose. Non enim haec urbs cecidisse perhibetur ante

christianae religionis primordia. Cernis certe quantum et quam a longo tempore hic locus corruptus fuerit. In libro tamen ad Nationes aperte legitur, Hierennape, et Delphos, [Col.1068D] et Rhodos, et Creta insulae multis cum millibus hominum pessum ierunt (Idem, lib. I ad Nation., c. 9, pag. 54, ed. Rig.) . Sed haec verba difficultatem neque tollunt, neque etiam minuunt. Nec magis sana sunt haec ejusdem Tertulliani alio in libro verba: Nulla jam Delos, Rhene, Samos (Idem, lib. de Pall., cap. 2) . Plures quippe ibi pro Rhene, legendum volunt, Harenae, tametsi Plinius (Plin., lib. IV Natur. Hist., cap. 12, pag. 456) aliique Rhene insulae meminerint. Videamus igitur utrum aliunde ad explicandum illum obscurum et corruptum Tertulliani locum luminis aliquid mutuari possimus. Primus autem nobis occurrit Plinius, mox citatus, ubi de locis, unde maria recesserant, et enatis insulis [Col.1069A] disserit: Clarae, inquit, jam pridem insulae Delos et Rhodos

memoriae produntur enatae. Postea minores ultra Melon Anaphe; inter Lemnum et Hellespontum, Nea; inter Lebedon et Teon, Hanelo; inter Cycladas olympiadis 135, anno quarto, Thera et Theresia; inter easdem post annos 130, Hiera eademque Automate

(Plin., lib. II ibid., cap. 87, pag. 236) . Huc etiam accedit Ammianus Marcellinus, ubi motuum terrae causas investigat: Brasmatiae, ait, qui humum molestius suscitantes

propellunt immanissimas moles, ut in Asia Delos emersit, et Hiera, et Anaphane

(Marcell., lib. XVII, cap. 7, pag. 456) . Videsne in his locis memorari Delon, et Rhodon, quemadmodum ab ipsomet Tertulliano? Nonne autem suspicioni locus datur ex duabus aliis insulis Hiera et Anaphe, sicuti Plinius, [Col.1069B] vel Hiera et Anaphane, ut Marcellinus scribit, factum fuisse ab imperitis librariis corruptum illud vocabulum Hierannapen. Verum iis facile cedemus, qui meliora suggesserint. Superest ultima insula a Tertulliano nominata Co, vel Cho, ut in nostris codicibus, ac jam citato libro primo ad Nationes, aut Coro, veluti in antiquis editionibus, vel Coon, sicut in editione Heraldi. At Pamelius corrigendum autumat Coo; quia in Eusebii Chronico legimus: in insula Coo terrae motu plurima conciderunt (Chron. Euseb., ad. 38 ann. August.). Non omnino forsitan male; nam Strabo mentionem facit insulae Κῶς (Strab., lib. II Geogr., pag. 124, et lib. X, pag. 489) , sicut et alii. Verum quidam nos monuerunt in Eusebiani Chronici textu scriptum, in [Col.1069C] Cypro, idque Senecae testimonio confirmare nituntur. Denique quidam suspicati sunt Tertullianum scripsisse Cea, hancque emendationem probari posse putant his Plinii verbis, ex insula Cea amplius triginta millia passuum abrupta subito cum plurimis mortalium rapuit (Plin., lib. II Natur.

1/4/2006 2:06 PM


698 of 843


At certe ad eum collineasse videtur cum dixit: Memorat Plato majorem Asiae vel Africae terram Atlantico mari ereptam (Tertullian., Apologet., cap. 40, pag. 481) . Et alio rursus in libro: Plato memorat majorem [Col.1069D] Asiam aut Africam in Atlantico mari mersam (lib. I ad Nation., cap. 9, pag. 571) . Scriptum siquidem ab eodem Plinio vidimus: In totum

abstulit terras, primum omnium, ubi Atlanticum mare est, si Platoni credimus, immenso spatio (Plin., lib. II Hist. natur., cap. 90, pag. 238) . Citatus porro ab utroque Platonis locus in ejus Timaeo invenitur (Plato., Tim., tom. III, pag. 25) , quemadmodum alibi observavimus (Dissertat. in Arnob., cap. 6, art. 3) . Caeterum etsi Tertullianus nihil unquam de Plinio haec scribendo cogitasset, non minus tamen inde confirmatur, quod ille alibi adhuc repetit in Atlantico mari adaequatam Libyam aut Asiam.

Sed eum adhuc sequamur, nisi tot exemplis satis [Col.1070A] jam probatum dixeris Christianos publicarum calamitatum caussam non fuisse, teque aliis adhuc probari non taedeat. Pergit autem ille, et ait: Mare Corinthium terrae motus ebibit (Tertullian., lib. de Pall., cap. 2); et in libro ad Nationes: Terrae motu mare Corinthium ereptum est. Opinantur nonnulli eum ibi allusisse ad urbium Elices et Burae ruinam, de quibus rursum Plinius: Pontus abstulit Elicem et Buram in sinu Corinthio, quarum in alto vestigia apparent (Plin., lib. II Natur. Hist., cap. 92, pag. 239) . Plura si velis, consule Strabonem (Strab., lib. I Geogr., pag. 59) , Pausaniam (Pausan., lib. VII, pag. 212 et 231) , Senecam (Senec., lib. VI Natur. Quaest., cap. 23, pag. 893) , ac missis aliis, Ovidium, qui canebat: [Col.1070B] Si quaeras Helicem et Buram, Acheidas urbes, Invenies sub aquis; et adhuc ostendere nautae Inclinata solent cum moenibus oppida summis. (Ovid. Metamorph. lib. XV, v. 293, etc.) At paulo antea ille non quidem de urbibus, sed de terris, quas Auctor noster nominavit, hosce fecit versus: Vidi ego, quod fuerat quondam solidissima tellus, Esse fretum, vidi factas ex aequore terras; Et procul a pelago conchae jacuere marinae, Et vetus inventa est in montibus anchora summis. Videsis quae in superiore dissertatione a nobis in Arnobium annotata sunt (Dissertat. in Arnob., cap. 6, art. 3) . Sed arguet aliquis haec ad Tertulliani propositum non sufficere, nisi ratione aliqua ostendatur mare Corinthium, sicut ille ait, motu terrae ereptum, et epotum. At huic plene satisfaciet jam citatus a [Col.1070C] nobis post Senecam Callisthenes, qui docet urbes terrasque ab exundantibus aquis posse facile absorberi, cum spiritus per occulta foramina illapsus, terram concutit (Senec., lib. VI natur. Quaest., cap. 85, pag. 895) . Tum etenim fit hiatus, quo omnia absumuntur. Quapropter idem Seneca rursus dixit: Vasta concussio duas suppressit urbes Helicem et Burim. At Buris et Helice isthmi Peloponnesiaci, seu Corinthii, urbes erant, quae aquis mergi non potuerunt, quin simili casu mare Corinthium absorptum fuerit. Non totum tamen absorptum est, sed duplex effecit mare de quo Ovidius: Quique maris gemini distinet isthmus aquas. (Ovid. epist. 12, v. 104.) [Col.1070D] Et Lucanus: . . . . . Qualiter undas

1/4/2006 2:06 PM


699 of 843


Lucaniam Italiae abscissam, in Siciliae nomen relegavit (Tertullian. Apologet. cap. 40, pag. 481). Paulo autem fusius alio in libro: Italiae quondam latus, Adria Tyrrhenoque quassantibus, mediotenus interceptum, reliquias Siciliam facit, cum tota illa plaga discidii contentiosos aequorum coitus angustis retorquens, novum vitii mari induit, non exspuentis naufragia, sed devorantis (Idem, [Col.1071A] lib. de Pall. cap. 2) . Quae quidem a compluribus geographis, poetis aliisque memoriae prodita sunt. Ovidius autem eodem, quem paulo ante citavimus, loco de Zancle una Siciliae urbe cantavit: . . . Zancle quoque juncta fuisse Dicitur Italiae, donec confinia pontus Abstulit, et media tellurem reppulit unda. (Ovid., lib. XV Metamor. v. 290.) Laudatus etiam a nobis Lucanus eadem de tota Sicilia, nec semel quidem cecinit (Lucan. lib. II, v. 543, et lib. III, v. 58 et seqq.) , quemadmodum Virgilius his versibus: Haec loca vi quondam et vasta convulsa ruina, Tantum aevi longinqua valet mutare vetustas, Dissiluisse ferunt, cum protinus utraque tellus Una foret, venit medio vi pontus, et undis Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque et urbes, [Col.1071B] Littore deductas angusto interluit aestu. (Virgil., lib. III Aeneid., v. 414 et seqq.) Citatis autem his versibus Seneca addidit: Sic hac inundatione, quam poetarum maximi celebrant, ab Italia Sicilia rejecta est (Senec., lib. IV natur. Quaest., cap. 29, pag. 898) . Videsis Plinium (Plin., lib. II natur. Hist. cap. 87, pag. 235) , Statium (Stat., lib. III Thebaid. et lib. I Sylvar.) , Silium Italicum, Cluverium et alios. Quid plura! Ante Saturnum aliosque omnes gentilium deos evenerat is, qui totum orbem, sicut ait Tertullianus, cataclysmus abolevit, vel, ut Plato putavit, campestre solummodo (Tertullian. Apologet., cap. 40, p. 481) . Brevius in libro ad Nationes: Totum orbem cataclysmus abolevit (lib. I ad Nation. cap. 9, p. 571) ; sed uberius alio in libro: Adhuc maris conchae, inquit, [Col.1071C] et buccinae peregrinantur in montibus, cupientes Platoni probare etiam ardua fluitasse (Idem, lib. de Pall. cap. 2) . Nemo est autem, qui non intelligat illum ibi loqui de diluvio universali, quod in sacro Geneseos libro describitur (Genes., cap. VI et VII) . Platonem vero ibi corripit, qui arbitratus est hujus diluvii aquas ad summa non pervenisse montium cacumina, in quae, uti ille somniaverat, pastores plurimi convolantes, cum aliis non fecere naufragium (Platon. tom. II, lib. III de legib. pag. 677; et tom. III Tim. pag. 22) . Falsam vero hanc opinionem inde Auctor noster refellit, quod in montibus inventae fuerint conchae et buccinae, sive buccina, ut ait Plinius, qui ibidem observat hoc minus esse concharum genus, in buccini seu tubae similitudinem (Plin., lib. IX natur. Hist. cap. [Col.1071D] 36, pag. 340, et cap. 33, pag. 328). At paulo antea Ovidium citavimus, qui conchas et anchoram in summis montibus inventas fuisse testificatur. Atqui generalis illius diluvii tempore nondum erant Saturnus aliique dii ab ethnicis deinceps conficti, uti plane demonstrant urbes ab iis conditae, aut in quibus nati et mortui, vel sicuti in libro ad Nationes, nati, morati et sepulti sunt (Tertullian. loc. cit.). De his porro, ac de deorum et idololatriae origine, in superioribus dissertationibus disputavimus, et adhuc aliqua inferius dicentur. 1/4/2006 2:06 PM


700 of 843


primordia excitatae sunt igne coelesti, et hominum armis: de Sodoma et Gomorrha exustis, atque illorum terra, quae conantur poma, ac deinde contacta cinerescunt; de Volsiniis, Pompeiis, seu Tarpeiis igne absumptis; de clade Cannensi post quam Annibal Romanorum caedes raptorum annulorum modio mensus est, ac de Capitolio a Senonibus occupato. [Col.1072A] Ad alias clades igne coelesti, et hominum armis excitatas venit Tertullianus, ac Sodoma, inquit, et Gomorrha igneus imber exussit (Tertullian. Apologet. cap. 40, p. 482) , antequam Israelitae ex Aegypto migrassent in Palaestinam, ac proinde longe pluribus saeculis, prius quam Christiani, ex illis orti, venissent in mundum. Utriusque autem hujus urbis ruina certissimo sacrae Scripturae testimonio comprobatur [Col.1072B] (Genes. cap. XIX, v. 24) . Sed quamvis illud nobis deesset, cladis illius indicium haud dubium ipsa etiam daret, quae uti Tertullianus loqui amat: Olet adhuc incendio terra; et si qua illic

arborum poma conantur oculis tenus, caeterum contacta cinerescunt (Tertullian., loc. cit.). Ita quidem in manuscriptis nostris codicibus et aliis. Male vero in quibusdam, oriuntur et cernuntur. Nam ellipsis est, et ibi subaudiendum maturescere conantur. Alio autem in libro: Impietas inquit, ignium meruit imbres. Hactenus Sodoma, et nulla Gomorrha, et cinis omnia, et propinquitas maris, juxta cum solo mortem vivit (Idem, lib.

de Pall. cap. 2). Verumenimvero narrat Josephus ibi adhuc videri reliquias ignis divini, et quinque oppidorum imagines cineresque renascentes ex fructibus, qui [Col.1072C] tametsi edulibus similes, manibus tamen attacti, in fumum et cinerem dissolvuntur (Joseph. lib. V de Bello Judaico. cap. 5, pag. 892) . Quin etiam Augustinus asserit illud gentilium scriptorum auctoritate corroborari (August. lib. XXI, de Civit. cap. 3, pag. 629) . Si quis vero aliquem sibi citari velit, cito quidem dabimus Cornelium Tacitum, cujus haec sunt verba: Haud procul inde, a Mortuo scilicet mari, campi quos ferunt olim uberes,

magnisque urbibus habitatos, fulminum jactu arsisse, et manere vestigia, terramque specie torridam vim frugiferam perdidisse, nam cuncta sponte edita, aut manu sata, sive herba tenus, aut flore, seu solitam in speciem adolevere, atra et inania velut in cinerem vanescunt (Tacit. lib. V Histor. paulo post init.) . Sed ethnicus homo, et sacrae

[Col.1072D] Scripturae ignarus, hanc fructuum immaturitatem oriri suspicatur ex lacus halitu, quo superfusus terrae spiritus, primum corrumpitur, terramque deinde corrumpit. Nec minus erravit Solinus, qui similiter hunc divinae vindictae effectum soli tribuit coelesti, quo terram hanc tactam fuisse sic enarrat: Longo ab Hierosolymis recessu,

tristis sinus panditur, quem de coelo tactum testatur humus nigra, et in cinerem soluta. Duo ibi oppida Sodomum nominatum, alterum Gomorrhum, apud quae pomum quod gignitur, habeat licet speciem maturitatis, mandi tamen non potest, fuliginem intrinsecus favillaciam ambitio tantum extimae cutis cohibet, quae, vel levi pressa tactu, fumum exhalat et fatiscit in vagum pulverem (Solin. Polyhist., cap. 35, pag. 65) . [Col.1073A] Postea vero Tertullianus: Sed nec Tuscia, inquit, jam tunc atque Campania

de Christianis querebatur, cum Vulsinios de coelo, Pompeios de suo monte perfudit ignis (Tertullian. Apologet., cap. 40, p. 485) . Rursus autem alio in libro: Ex hujusmodi nubilo, et Tuscia Vulsinios pristinos deusta, quo magis de montibus suis Campania speret,

1/4/2006 2:06 PM



unum [Col.1073B] incolebant. De hoc autem monte canit Virgilius: Hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit, Aurea nunc, olim sylvestribus horrida dumis. (Virgil., lib. VII Aeneid. v. 347.) Et rursum postea: In summo custos Tarpeiae Manlius arcis Stabat pro templo, et Capitolia celsa tenebat. (Ibid. v. 652.) Ovidium (Ovid. lib. I Fastor., v. 79) aliosque in re satis nota citare nihil necesse est. Pompeii vero oppidum erat in ora Campaniae: Haud procul, inquit Plinius, adspectante monte Vesuvio, alluente vero Sarno amne (Plin. lib. III natur. Hist. cap. 4. pag. 327) . Plinio suffragatur hisce verbis [Col.1073C] Pomponius Mela: Vesuvii montis adspectus Pompeii, Neapolis, Puteoli (Mel. de Sit. orb. lib. II. cap. 4, § 65) . Eadem etiam tradunt Strabo (Strab. lib. V Geogr., pag. 247) aliique geographi. Seneca autem non solum hujus urbis situm, sed illius quoque ruinam sic descripsit: Pompeios celebrem

Campaniae urbem, in quam ab altera parte Surentinum Sabinianumque littus, ab altera Herculanense conveniunt, mareque ex aperto conductum cingit, desedisse terrae motu, vexatis quaecumque adjacebant regionibus, audivimus, et quidem diebus hybernis nonis februarii motus hic, Regulo et Virginio consulibus (Senec., lib. VI natural. Quaest. cap. 1. pag. 881). Paucioribus tandem verbis Cornelius Tacitus, ubi de Nerone imperatore: Motu terrae celebre Campaniae oppidum Pompeii magna ex [Col.1073D] parte proruit (Tacit., lib. XV Annal. long. post init.) . Verum haec non plane conducunt ad Tertulliani propositum, qui hujus urbis excidium non terrae motu, sed igne; nec regnante Nerone, sed ante Christi tempora contigisse asserit. Quapropter si quis illum non de hoc Pompeiorum oppido, sed de Tarpeia arce, coelesti igne eversa, locutum esse demonstraverit, non multum quidem reclamabimus. Sed observa, quaeso, Pompeiorum urbem in altero, quam Vesuvio monte fuisse positam. Atqui si erumpentibus ex illo Vesuvio monte flammis, ante divulgatam christianam religionem aliquando exusta est, nonne hoc tanquam extraordinarium factum a Tertulliano nostro notari potuit?

[Col.1074A] Minor porro difficultas est de Vulsiniis, sive Volsiniis, quos alibi (Tertullian. Apologet. c. 24, p. 421) uti infra dicemus (Infr. cap. 27. art. 2) , Volsinienses nominavit. De his siquidem canit Juvenalis: Quis timet aut timuit gelida Praeneste ruinam, Aut positis nemorosa inter juga Volsiniis. Juvenal., satir. 3, v. 181.) Oppidum autem illorum a Strabone appellatur Οὐλσίνιον quod, sicut ait Tertullianus, igne perfusum his Plinius totidemque verbis memorat: Volsinii oppidum Tuscorum nobilissimum concrematum est fulmine. (Plin., lib. II natur. Hist., cap. 52. pag. 207) . Tacet tamen ibi quo tempore id contigerit: sed persuasum plerique omnes habent utrumque de eodem intelligendum incendio, quod ante ortos christianos contigit. [Col.1074B] Instat adhuc Tertullianus, alioque notissimo omnibus exemplo ethnicos sic urget: Nemo adhuc Romae Deum verum adorabat, cum Annibal apud Cannas per Romanos annulos caedes suas modio metiebatur (Tertull. Apologet., c. 40, p. 485) . Eccui enim ignota est Cannensis pugna, post quam victor Annibal, uti narrat Livius,

701 of 843 effundi in vestibulo curiae jussit annulos aureos, qui tantus acervus fuit, ut metientibus

1/4/2006 2:06 PM


702 of 843


(Plin., lib. XXXIII natur. Hist., cap. [Col.1074C] 1. pag. 12), totidemque Augustinus (August., lib. III de Civit. cap. 19) . At hic tacere omnino non possumus in Rigaltii editione contra codicum nostrorum, et antiquorum editorum auctoritatem in Tertulliani textu omissum per, et scriptum caede sua. Qua autem ratione, penitus ille siluit. Quam enim habere poterat? Nonne satis ibi deprehenditur Tertulliani stylus, et hic ejus seusus: Annibal post victoriam numerum Romanorum in praelio occisorum singulatim non recensuit, sed modio per eorum annulos metiebatur? Quapropter jam laudatus a nobis Augustinus: Tres modios annulorum aureorum, inquit, Carthaginem misit, quo intelligerent tantum in illo praelio

dignitatem cecidisse romanam, ut facilius eam caperet mensura, quam numerus: atque

[Col.1074D] hinc strages turbae caeterae tanto utique numerosioris, quanto infimioris, videlicet hominum, quae sine annulis jacebat, conjicienda potius, quam numeranda putaretur (August., loc. cit.). Sed te non pigeat hunc Augustini adire librum, ubi ex hac et aliis cladibus in ethnicos, quemadmodum Auctor noster, argumentatur. Antiquior sane, sed non minus celebris notaque omnibus fuit alia Romanorum clades,

cum Capitolium, ut rursum Tertullianus scribit, Senones occupaverunt (Tertullian. Apologet., cap. 40) , sive ut in codicibus nostris legimus occupaverant. Sed quid sibi, inquies, vult cum dixit, occupaverunt? Nonne Livius (Liv. lib. V, § 41 et seq.) , Augustinus

(August., lib. II [Col.1075A] de Civit. cap. 22. pag. 51) , atque alii, certe quam plurimi, constanter asserunt neutiquam expugnatum a Senonibus Capitolium, sed Romam tantum ab eis captam? Nihil certe verius. Quamobrem verbum occupaverant, ibi accipitur pro tenuerant obsessum. Atqui tunc Saturnus aliique gentilium dii, uti ait Tertullianus, ab omnibus tam obsidentibus, quam obsessis colebantur. Christiani igitur, qui tunc non erant, neque hujus calamitatis, neque aliarum quas hactenus retulimus, auctores esse potuerunt.

ARTICULUS IV. Quam perspicue Tertullianus ostendat publicarum

calamitatum auctores non esse Christianos, qui iis imminentibus, veri Dei misericordiam duris poenitentiae laboribus implorabant; sed gentiles, qui ebriosi, balneis, cauponis, lupanaribus operantibus, aquilicia Jovi immolabant, nudipedalia denuntiabant populo, et nubila de laquearibus exspectabant. [Col.1075B] Ethnicis inquirentibus qui, nisi Christiani, deorum hostes infensissimi, publicarum cladium caussa esse poterant, respondet Tertullianus eam in ipsosmet tantum gentiles esse refundendam (Tertul. Apologet. c. 40, p. 487) . Etenim: Semper humana, inquit, gens male de Deo, vero et unico, meruit, duplicem ob rationem. Ac primo quidem, ut inofficiosa ejus, quem cum intelligeret ex parte, non requisivit (Ibid.), id est, cum solo

1/4/2006 2:06 PM


703 of 843


Non amplius itaque quaerendo magistrum innocentiae (Ibid.) et scelerum vindicem, eo derelicto, in idololatriam et omne flagitiorum genus sese praecipitem dedit. Deum ergo ethnici, quem recognoscendo, ac sicut par erat colendo, propitium habere poterant, sua ob crimina iratum experti sunt. Non Christiani igitur, qui Deum verum cultu debito et piis operibus semper coluere, publicarum calamitatum caussa erant, sed ingrata ipsorummet ethnicorum gens, quae illum adspernata est, et idololatria, aliisque sceleribus gravissime offendit. Totam autem hanc argumentationem his corroborat, quae, orta clade aliqua aut imminente, ab utrisque [Col.1075D] christianis et gentilibus agebantur. Cum enim ab imbribus, inquit, aestiva hyberna suspendunt foecundos, ut paulo antea diximus (Ibid.), ac desideratos maxime imbres; et annus in cura est, sive de illius timetur sterilitate, aut sicut alibi ipse loquitur, cum stupet coelum, et aret annus (Tertull., Apolog. loc. cit. et lib. de Jej., c. 16), tum christiani jejuniis aliisque durissimis poenitentiae laboribus, de quibus supra egimus (Supr., cap. 14. art. 1 et 2. cap. 15. art. 1.) , infinitam Dei misericordiam grata vi exorabant. Quo quidem factum est, quemadmodum ille jure merito animadvertit (Tertullian. Apologet. cap. 40) , ut ab eo tempore, quo christiani vitae sanctimonia et hisce piis operibus iniquitates saeculi temperavere, multo [Col.1076A] leviora fuerint incommoda, quibus solebant homines antea affligi ac vexari. Contra vero ethnici, impendente aliqua vel exorta calamitate magis formidanda, Deum verum comessationibus, ebrietate, stupris, adulteriis, et impia falsorum deorum invocatione irritabant. Tum enim quotidie pasti, uti Tertullianus eos allocutus ait,

statimque pransuri, balneis, et cauponis, et lupanaribus operantibus, aquilicia Jovi immolatis (Ibid.). Et haec quidem sunt totidem ejus verba in nostris manuscriptis libris, nisi quod in eis scriptum est, cauponiis, quo nomine Justinus historicus utitur, sed addidit artibus (Justin. lib. I) . Eadem legimus in antiquis ejusdem Apologetici editionibus, nisi quod scriptum est, cauponis operati, sed in aliis melius operantibus, hoc est, [Col.1076B] operam suam subministrantibus. Verum Rigaltius nullo codice citato, ac propria procul dubio auctoritate penitus delevit priora haec verba, quotidie pasti, statimque pransuri. Itane ergo editori licet auctoris sui textum, nulla ratione allata, corrigere, vel potius corrumpere? Tertullianus enim christianos opponit ethnicis, ostenditque quam diverso utrique modo ingruentem publicam calamitatem a se deprecarentur. Tum vero christiani, inquit, sacco et cinere sorditati, nullum totis diebus capiebant cibum. Ethnici e contrario non exspectata hora prandii, cibos antea praegustabant, mox lautius in cauponis pransuri. Postea balnearum recreabantur voluptate, atque in omni stupro sese in lupanaribus volutabant.

Alio praeterea idololatriae crimine verum irritabant [Col.1076C] Deum. Nam, eo repudiato, immolabant aquilicia Jovi. Aquilicium autem sive aquaelicium, teste Festo,

dicitur, cum aqua pluvialis remediis quibusdam elicitur, ut quondam, si creditur, manali lapide in Urbem ducto (Fest. cap. 20. de verbor. Signif. ad v. Aqualicium) . Quis vero sit manalis ille lapis, si quaeras, tibi idem Festus respondebit: Manalem lapidem vocabant petram quamdam, quae erat extra portam Capenam juxta aedem Martis, quam cum propter nimiam siccitatem in Urbem protraherent, insequebatur pluvia statim, eumque quod aquas manaret, manalem lapidem dixere (Idem. ad. v. Manualis). Siccitatis itaque tempore hunc lapidem ex Martis aede protrahentes, sacra faciebant Jovi, haud dubie Pluvio, sive Pluviali, qui a Pausania ὑέτιος (Pausan. lib. II. pag. 61. lin. 44) , ab aliis ὄμβριος Ζεύς [Col.1076D] appellatur. Unde Tibullus de Aegypto haec canebat:

1/4/2006 2:06 PM


704 of 843


Forte revertebar festis Vestalibus, illa Qua nova romano nunc via juncta foro est. Huc pede matronam nudo descendere vidi. Obstupui tacitus, sustinuique gradum. (Ovid., lib. VI Fastor. § 9.) Postea vero quam mortuum Augusti imperatoris corpus [Col.1077A] solemni pompa crematum est: Reliquias, uti narrat Suetonius, legerunt primores equestris ordinis tunicati, et discincti, pedibusque nudis, ac in mausoleo condiderunt (Sueton. lib. II, in Vit. August. § 100). Quidam insuper opinati sunt ad hunc ritum spectasse Juvenalem, ubi de gallis Matris deum sacerdotibus haec cecinit: . . . . . Inde superbi Totum regis agrum, nuda ac tremebunda cruentis Erumpet genibus. . . . . (Juvenal. satir. 6, v. 466.) Simili quoque modo Seneca scripto tradidit: Cum sistrum aliquis concutiens ex imperio

mentitur, cum aliquis secandi lacertos suos artifex brachia atque humeros suspensa manu cruentat, cum aliqua genibus per viam repens ululat (Senec., lib. de Vit. beat.,

cap. 27, [Col.1077B] pag. 640). Sed hic, sicut Juvenalis, de iis potius disserit, qui genibus nixi gradiebantur, quam qui pedibus nudis ibant in templum, ubi deos suos precarentur. Magis igitur ad Tertulliani propositum citata Ovidii verba conducunt.

Nudis itaque pedibus incedentes ethnici, veniebant in Capitolium, ait Tertullianus, id est, templum Jovis Capitolini, ibique quaerebant coelum pluvium, ac nebula foecundis imbribus gravida exspectabant de laquearibus illius nimirum templi, in quo summum Jovem suum habitare perperam arbitrabantur. Quamvis autem ibi Auctor noster dixerit hoc ipso calamitoso tempore nullum ab illis praetermissum intemperantiae libidinisque crimen; alio nihilominus [Col.1077C] in libro testificatur quosdam non solum pedibus nudis, verum positis etiam dignitatum insignibus, quamdam prae se tulisse poenitentiae speciem. Nam alio in libro: Cum stupet, inquit,

coelum, et aret annus, nudipedalia denuntiantur, magistratus purpuras ponunt, fasces retro avertunt, precem indigitant, hostiam instaurant (Tertull. lib. de Jejun. cap. 16) .

Verum his idololatriae operibus nihil plane nec a diis suis, qui nulli erant, nec a vero et omnipotente Deo, qui solus omnium bonorum largitor est, impetrare unquam poterant. Quis autem jam non intelligit quam vera certaque sit Tertulliani nostri, eosdem gentiles alloquentis, conclusio: Vos igitur importuni rebus humanis, vos rei publicorum incommodorum vos malorum illices semper, apud quos Deus spernitur, [Col.1077D] statuae adorantur (Idem. Apologet. cap. 41. pag. 488) . In quibusdam editionibus: ilices semper. Summa enim vero impietate falsos deos, statuasque adoratis, ac verum repudiatis Deum, qui impios et sceleratos homines publicis calamitatibus merito castigat. Ipsimet ergo ethnici publicarum calamitatum revera auctores erant, minime vero christiani qui verum Deum adorantes, poterant utique ab eo postulata obtinere.

1/4/2006 2:06 PM


705 of 843


Gravissimo tot tantorumque argumentorum pondere [Col.1078A] obruti gentiles, mira pertinacia cedere nunquam volebant; sed intorta a Christianis tela in ipsos retorquere quoquo modo conabantur. Si Christiani, inquiebant, publicarum cladium non sunt revera auctores, cur illorum Deus, si omnipotens sit et justus, adeo tranquille patitur eos iisdem calamitatibus, ac caeteros homines noxios ac sceleratos, vexari, laedi et opprimi? Respondet Tertullianus hoc telum retorqueri plumbea plane et hebeti caecutientium hominum manu, qui aeternas summi Dei dispositiones omnino ignorabant (Tertull. Apologet. cap. 41) . Nam hic supremo post mundi finem judicio bonos discernet a malis, hosque pro merito sempiternis aut suppliciis aut praemiis afficiet. Interim vero voluit omnibus communia esse hujus vitae commoda et incommoda: [Col.1078B] ut pari, inquit, consortio omnes experirentur (Ibid.), aut lenitatem ejus aut severitatem, illamque diligerent, et hanc metuerent. Publicae igitur calamitates Christianis erant in admonitionem officii, ethnicis vero in scelerum castigationem. Nec urgere hi poterant id ab ipsis christianis perperam fictum. Nam haec, pergit ille, ita didicimus apud ipsum Deum (Ibid.), hoc est, in sacris Veteris et Novi Testamenti libris (Matth. cap. V. v. 45, et cap. XIII. v. 49, et cap. XXV. v. 32 et seqq.) , quorum summam, ut superius vidimus (Supr. cap. 8. art. 1 et 5) , demonstraverat auctoritatem. Secundo respondet Christianos nullis rebus adversis in hoc mundo afflictari, sed potius laetari (Tertull. loc. cit.); quandoquidem nihil gratius cariusque habebant, quam de hoc mundo exire, ut citius aeternam [Col.1078C] illam consequerentur felicitatem, quam certissimis ac divinis oraculis sibi nec aliis promissam fuisse certo certius noverant. Ethnici vero nequibant simili modo hujus argumenti, quod in eos solos valebat, vim unquam infirmare. Nam si illorum dii mundum propter Christianos, hostes suos, publicis premebant calamitatibus, non sine ingrati animi vitio patiebantur illos cultores suos iisdem cladibus involvi: Quos, ut recte ait Tertullianus, separare debebant a meritis Christianorum (Tertull. ibid.). Postquam vero expositas a nobis in eorumdem Christianorum gratiam rationes protulit, ethnicos his affatur verbis: Si vero ab eis, quos

colitis, omnia vobis mala eveniunt nostri caussa, quid colere perseveratis tam ingratos, tam injustos, qui magis vos in dolorem (MSS. nostri in dolore) Christianorum [Col.1078D] adjuvare et asserere debuerunt, quos separare deberent a meritis Christianorum (Ibid.). Vides haec posteriora verba bis repeti, quae idcirco Rigaltius tanquam praepostere addita, in sua editione contra codicum omnium, sive editorum, sive manuscriptorum fidem, penitus abstulit. Verum quid, amabo te, prohibuit quominus Tertullianus adversus ethnicos disputando, eadem verba, quibus thesim suam proposuit, post allatas ad eam probandam rationes iterum repeteret?

At haec, inquiet aliquis, tanti non sunt momenti, quanti scire interest unde ille conficere potuerit deos gentilium, si quis in eis grati et aequi animi sensus fuisset, debuisse illos, in publicis calamitatibus secernere [Col.1079A] a Christianis. Sed id inde ab eo recte colligitur, quia ethnicis nulla plane certa ratio suppetebat, qua sperare possent fore, ut postquam ex hac vita excessissent, aeternam a diis suis, qui nulli erant, acciperent virtutum suarum mercedem. Christiani vero illam, ut diximus, ab omnipotente Deo suo certissime exspectabant. Non debebant igitur ethnici hos deos colere, si persuasum habebant se ab illis ob Christianos publicis calamitatibus vexari. Si enim cultoribus suis, qui aliorum caussa publicas calamitates in hac vita perpessi sunt, nihil post mortem conferre possint, ingrati prorsus et injusti sunt, aut certe infirmi, ac proinde divinitatis

1/4/2006 2:06 PM



argumenta, qui inde divinam providentiam labefactare conati sunt (Dissert. in Minut. cap. 6. art. 3, et in Lactan. cap. 14. art. 3) . Sed jam ad ultimum eorumdem gentilium, contra christianae religionis veritatem, argumentum accedamus.

CAPUT XXIV. Quam absurde ethnici conquerebantur Christianos

reipublicae esse inutiles, atque idcirco exterminandos.

ARTICULUS PRIMUS. Quomodo Tertullianus probaverit

Christianos non fuisse brachmanas, nec Indorum gymnosophistas, nec sylvicolas, sed reipublicae plurimum utiles. [Col.1079C] Ethnici, nullum non moventes in Christianos lapidem, adhuc objectabant illos reipublicae prorsus esse inutiles, eoque solo nomine penitus exterminandos. Sed hi, inquit Tertullianus, neque brachmanae, aut Indorum gymnosophistae, sylvicolae, et exsules vitae sunt (Tertull. Apologet. cap. 42) . Sed quinam, inquiet fortasse aliquis, erant illi brachmanae et gymnosophistae? Numquid iidem, aut diversi a se invicem populi fuerunt? Nam Apollonius Tyanaeus et Damides, à Philostrato citati (Philost. lib. III de Vita Apollon. cap. 4. pag. 119. et lib. VI. cap. 4. pag. 265) , asseverant [Col.1079D] brachmanes Indiae incolas fuisse, eosque, uti alibi dixit, γυμνούς (nudos) seu gymnosophistas collem habitantes parum a Nili ripis distantem. Ab Hieronymo autem alicubi, Indorum brachmanae, et Aegyptiorum gymnosophistae (Hieronym. epist. 57, ad Laet. et lib. I adv. Jovin.) , alibi vero, et ab illo, et aliis, quos alia in dissertatione citavimus, gymnosophistae Indiae appellantur (Tom. I Apparat. lib. III. dissert. 2. cap. 19. art. 1. pag. 1160 et seqq.) . At ibidem insuper annotavimus duplex saltem fuisse illorum genus. Si quis porro probaverit illos non solum in India, sed Aegypto etiam suas posuisse sedes, is facile Tertullianum aliosque a Philostrato laudatos inter se conciliabit. Caeterum illi, sicuti et [Col.1080A] brachmanes, ab aliis hominibus sejuncti, durissimam consectabantur vivendi, et a cibis abstinendi rationem, a nobis loco jam citato explicatam. Sed longe dissimilis, ut recte Tertullianus noster asseverat, erat abstinentia Christianorum, qui cibos sibi a Deo datos cum gratiarum actione sumebant, sed servatis semper temperantiae legibus. Neque enim ullum fructum, inquit ille, operum Dei repudiamus; plane temperamus, ne ultra modum, aut perperam utamur (Tertull. Apologet. cap. 42) . Neque etiam iidem Christiani erant sylvarum incolae, ac veluti 706 of 843 brachmanes et gymnosophistae, exsules vitae communis (Ibid.), et a caeterorum

1/4/2006 2:06 PM


707 of 843


cuilibet patentibus, ac commorabantur in stabulis (Tertull. ibid.). seu diversoriis et hospitiis, ubi hospites et peregrinos excipiebant, seu potius habitationibus, et privatis quorumdam, veluti agricolarum, domibus, de quibus ita canit Virgilius: Ardua tecta petit stabuli et de culmine summo Pastorale canit signum. (Virgil., lib. VII Aeneid. v. 512.) Atque ita Christiani, ait Auctor noster, cohabitabant [Col.1080C] hoc saeculum, sive, sicut in manuscriptis nostris legitur, in hoc saeculo. Quamobrem gentiles ipsos sic urget: Navigamus et nos vobiscum, et vobiscum (hoc ultimum verbum a manuscriptis nostris libris abest) militamus, et rusticamur, et mercamur, proinde miscemus artes, operas nostras (manuscripti et ante Rigaltium editi codices opera nostra) publicamus usui vestro, atque ita mutuis operibus nos invicem adjuvamus. Atqui ea omnia eo majorem toti reipublicae afferebant utilitatem, quo major tunc, sicut antea vidimus, erat eorumdem Christianorum numerus. Nihil ergo a veritate magis alienum excogitari potuit, quam Christianos publicis rebus esse inutiles.

ARTICULUS II. Nullum reipublicae damnum inferri a Christianis, qui

ethnicorum caeremonias non frequentabant, nec saturnalibus lavabant diluculo, sed hora debita, nec liberalibus discumbebant in publico, sicut bestiariis supremum coenantibus mos est.

[Col.1080D] Quantumvis clare et certo Tertullianus demonstraverit Christianos rebus publicis maximae esse utilitati; gentiles tamen contra reclamare non verebantur illos reipublicae ideo non esse fructuosos, quia omnes ipsorum caeremonias, sacratioresque religionis actus adspernati, iis interesse plane penitusque recusabant. Sed hoc Tertullianus concesso, prorsus negat eosdem Christianos nulli idcirco reipublicae esse usui et emolumento. [Col.1081A] Quemlibet itaque gentilem sic compellat: Si caeremonias tuas non frequento, attamen et illa die homo sum (Tertull., Apolog., cap. 42) , qui quidem, ut mox dictum est, una cum ethnicis vivendo, measque commiscendo artes, tibi aliisque plurima, quae ad tuam ac caeterorum hominum vitam et societatem necessaria sunt, ita suppedito, ut maximum ex operibus meis fructum unusquisque percipiat. Nemo est autem, qui non fateatur hoc cuneo funditus everti insulsam omnino gentilium accusationem. Verumtamen Tertullianus ultra, quam satis sit, manifestum pluribus exemplis cuilibet facit, a Christianis, etiamsi gentilium mysteriis non affuerint, aut nihil inde detrimenti rebus importari publicis, aut si quod importatum, aliunde illud ab iis affatim resarcitum [Col.1081B] fuisse. Sed illum, si lubet, a saturnalibus ethnicorum festis incipientem audiamus: Non lavor, inquit, diluculo saturnalibus, ne et noctem et diem perdam (Ibid.), Atque ita quidem haec

1/4/2006 2:06 PM


708 of 843


Saturnia) testificantur, instituta fuisse in Saturni, agrorum, sicuti opinabantur, praesidis, honorem. [Col.1081C] Livius vero illorum originem, et statutum eorum celebrandorum diem his pandit verbis: Decembri jam mense ad aedem Saturni Romae immolatum est,

lectisterniumque imperatum, et eum lectum senatores straverunt, et convivium publicum, ac per Urbem Saturnalia diem ac noctem clamatum, populusque eum diem festum habere ac servare in perpetuum jussus (Liv., lib. II. § 1) . Sed Macrobius (Macrob., lib. I

Saturnal. c. 8 et 10) , ac postea Lipsius (Lips., lib. I Saturn. c. 3, tom. III) disputarunt utrum haec uno duntaxat, an septem, ut probabilius putant, continuis diebus agerentur. Tum autem, teste Luciano (Lucian. Dial. Saturn. p. 1021) , non licebat serium aliquod privatum aut publicum negotium transigi, sed potare, inebriari, vociferari, ludere, certare tesseris, nudos [Col.1081D] canere, saltare lascivo corporis motu, sese vultu fuligine oblito in aquam aliquando dare, ac famulos adhibere in convivium, quemadmodum Accius his a Macrobio transcriptis versibus cecinit: Maxima pars Graium Saturno, et maxime Athenae, Conficiunt sacra, quae Cronia iterantur ab illis; Cumque diem celebrant, per agros, urbesque fere omnes Exercent epulis laeti, famulosque procurant Quisque suos, nostrisque itidem et mos traditus illinc Iste, ut cum dominis famuli tum epulentur ibidem. (Macrob, lib. I Saturnal., cap. 7.)

Non mirum itaque si Christiani hos nefarios idololatriae, lasciviae, ebrietatis, aliosque, quos ex citatis superius scriptoribus recensuimus, detestandos actus improbaverint, noluerintque noctem et diem [Col.1082A] perdere, tam impia festa celebrando. Quamobrem non lavo, inquit Tertullianus, diluculo saturnalibus (Tertullian. Apologet. c. 42. p. 482), ut ad illa agenda me praeparem. Quis enim nesciat morem ethnicorum fuisse se ante convivium lavandi? Sed Christiani fas sibi esse non credebant sese ad illa nefanda convivia et mysteria agenda diluculo, cum hyems saeviebat, in tempestivo balneo praeparare. Nullum tamen rebus publicis detrimentum idcirco importabant. Etenim lavo, ait Auctor noster, honesta hora et salubri. Rigaltius vero scribi maluit debita, quam honesta hora: sed contra codicum omnium reclamationem. Nonne autem Auctor noster dicere potuit Christianos non respuisse balneas, sed lavatum abiisse hora honesta et salubri, qua videlicet cum [Col.1082B] honestate et salubritate omnes se lavare consueverant. Haec autem hyeme, ut ait Piinius, erat nona hora, aestate octava (Plin. lib. III. epist. 1. pag. 90.), aut ut alii observant, a meridie ad vesperam. Horatius autem canebat: Ast ubi me fessum sol acrior ire lavatum Admonuit, fugio rabiosi tempora signi. (Horat., lib. I, satir. 6, v. 125.) Nonne ergo Tertullianus designare videtur meridianam horam, quae mense decembri, quo saturnalia agebantur, honesta et salubris erat; ut mihi, inquit, calorem, et sanguinem servet. Non his igitur frigidis, pergit ille, impiorum saturnaliorum diebus lavo diluculo, quando quidem rigere et pallere post lavacrum mortuus possum. Quibus ille verbis alludit procul dubio [Col.1082C] ad alium antiquum morem mortua hominum corpora lavandi, ac forte ad haec Virgilii de Miseni funere carmina: Pars calidos latices et ahena undantia flammis

1/4/2006 2:06 PM


709 of 843


Dicit itaque Tertullianus posse quidem post mortem eo lavacro rigere et pallere, nolle autem dum viveret, illud praevertere intempestivo hyemali balneo, quo saturnalia inchoabantur. Quamvis autem haec ratio sit mere naturalis, eo tamen acrius ethnicos pungebat, [Col.1082D] quo absurdius objiciebant Christianos ideo reipublicae esse inutiles; quia hoc balneum, atque impias caeremonias, illud subsequentes, meriti-simo jure fugiebant et exsecrabantur. Ad liberalia deinde, sive ad dies ludosque Libero, sive Baccho, dicatos, sic transit: Non in publico liberalibus discumbo (Tertullian. Apologet. cap. 42. pag. 492) . Rationem ab eo si postules, alio in libro eam his verbis datam videbis: Cum promiscue ludi Liberalia

vocarentur, honorem Liberi patris manifeste sonabant. Libero enim a rusticis primo fiebant, ob beneficium quod ei adscribunt, demonstrata gratia vini (Idem, lib. de Spectac.

cap. 5). Qua de re non semel quidem disseruimus. Quoniam ergo haec festa [Col.1083A] in falsi dei honorem, non sine idololatriae aliisque ac potissimum crapulae et ebrietatis criminibus, celebrabantur, summo Christianis erant horrori. Addidit Auctor noster: Non in publico liberalibus discumbo, quod bestiariis supremum coenantibus mos est (Idem, Apologet., loc. cit.). Sic autem legimus in manuscripto Puteano, et primo Colbertino; sed in Harleano et Colbertino secundo, supremam. At Junius scriptum suspicatur, sub primam; quia bestiarii, de quibus antea egimus, meridie, inquit, certabant. Bulengerus vero hanc conjecturam non sine risu ideo explodit (Buleng. lib. de Venat. Circ. cap. 34) , quia bestiarii non solum meridie pugnabant, sed tempore etiam matutino. Quid enim his Suetonii de Claudio imperatore verbis clarius: Bestiariis meridianisque [Col.1083B] adeo delectabatur, ut etiam prima luce ad spectaculum descenderet, et meridie dimisso populo, persederet (Sueton. lib. V. in Vita Claud. § 34) . Seneca vero: Mane leonibus et ursis homines, meridie spectatoribus suis objiciuntur (Senec. epist. 70. p. 295) . Visne et alia non minus perspicua illius verba? En haec ipsa sunt: Casu in meridianum spectaculum incidi, lusus exspectans . . . . Mane leonibus, et

ursis homines, meridie spectatoribus suis objiciuntur. Inter fectores ab interfecturis jubentur, objici, et victorem in aliam detinent mortem (Lib. III. de ira, cap. 43, pag. 583) . Rursus alibi: Nuper in ludo bestiariorum unus e Germanis cum ad matutina spectacula pararetur, secessit (Idem, epist. 7. pag. 172 et 173) . Denique illa nec semel quidem vocat matutina arenae spectacula (Lib. de Ira. [Col.1083C] cap. 43. pag. 583) . Nec difficile foret huc plura alia congerere: sed quia haec sufficiunt, nihil aliud addemus, nisi hoc Martialis carmen:

In matutina nuper spectatus arena Mucius. (Martial. lib. X, epigr. 25.) Nihil ergo mutandum in textu Tertulliani, qui scite supremam, sive ultimam appellat bestiariorum coenam; quia postridie cum aliis gladiatoriis aut bestiis pugnaturi, necem potius, quam victoriam sperare debebant. Etenim pugnantium, sicuti monet jam laudatus Seneca, exitus mors est (Senec. epist. 7. p. 173) . Si qui enimvero inde incolumes evadebant, hoc tamen sperare non ausi, supremam coenam pridie se carpere arbitrabantur. Ab auctore porro Actorum [Col.1083D] SS. Perpetuae et Felicitatis discimus hanc coenam liberam vocitari, haud dubie quia lautissima erat, ac gladiatores cibis ad libitum appositis sese ingurgitabant. Christiani ergo publicas illas coenas merito repudiabant; utpote quae in Bacchi honorem, ac intemperanter dabantur. Nullum tamen damnum rebus publicis inde accedebat. Nam

1/4/2006 2:06 PM



ARTICULUS III. Quam insulse ethnici objicerent Christianos ideo

reipublicae fructuosos non esse, quia coronas non emebant, ad spectacula non conveniebant, thura non mercabantur, tametsi plura ac cariora, a Sabaeis empta, in mortuorum sepulturam insumerent, quam gentiles ad deos suos fumigandos. [Col.1084A] Frequens procul dubio erat Tertulliani tempore coronarum usus: quandoquidem ethnici de illo a Christianis rejecto, tanquam magno reipublicae damno, querimoniam singularem habebant. Verum cuilibet ethnico sic ille respondet: Non emo capiti coronam; sed quid tua interest? Quodnam enim inde rebus publicis detrimentum? Nullum plane. Emptis siquidem floribus utor, inquit ille, sed iis, ut puto, gratius liberis, et solutis, et undique vagis (Tertullian. Apologet. c. 42. p. 493) , nec compactis in coronam. Nullus quippe [Col.1084B] capillis, sed naribus tantum odor florum percipitur. Nos vero haec fusius prosecuti sumus in alia dissertatione, ubi praeterea ostendimus ideo hujuscemodi coronarum usum a Christianis rejectum; quia suam ab idololatria traxerat originem (Dissertat. in Minut. cap. 13. art. 3) . Urgebant ethnici Christianos magno reipublicae malo publicis spectaculis non interfuisse (Tertullian. loc. cit.). Grande scilicet malum erat ea fugere, quae Tertullianus alio in libro orta esse probat de reatu generali idololatriae genitricis suae (Idem, lib. de Spectac. cap. 7). Aliis autem in dissertationibus annotavimus haec spectacula non solo idololatriae, sed pluribus aliis adhuc coinquinata fuisse criminibus, quae Christiani non secus ac pestem publicam [Col.1084C] jure merito fugiebant. Quae ergo inde boni publici jactura? Magna quidem, inquiebant gentiles. In longum enimvero tempus spectacula illa producebantur, atque idcirco spectatores in amphitheatri aditu plura eduliorum emebant genera, quibus possent interdum refici. Christiani itaque nullos plane faciebant hujusmodi sumptus. Sed si nihil, inquit Tertullianus, ibi mercamur, Quae tamen apud illos coetus venditantur, si desideravero, libentius de propriïs locis sumam (Tertullian. Apologet. cap. 42. pag. 493). Quaedam antiquae editiones, sumo: aliae quaedam recentiores, sumentur. Melius in nostris codicibus et caeteris editionibus, sumam. Nihil ergo de bono publico deperditum, si [Col.1084D] Christiani aliis licitis sibi in locis ea emebant, quae apud ethnicorum illicitos coetus venditabantur. Nihil etiam, quidquid adhuc iidem caussarentur, reipublicae deperit, si thura, inquit Tertullianus, non emimus (Ibid.), quae ethnici falsis diis adolebant. Nam id nobis omnino vetitum erat, thurisque pretium minus erat, quam ethnici de hoc detrimento conqueri unquam debuerint. Etenim Arabiae, pergit ille, potiori jure queruntur. Verum si quae sit Arabum de cariore suo thure non vendito querimonia, scient, ait, sive pro nobis respondebunt: Sabaei pluris et carioris suas merces christianis sepeliendis profligari, 710 of 843 quam diis fumigandis (Ibid.). De Sabaeo autem thure Virgilius:

1/4/2006 2:06 PM


711 of 843


. . . Ubi templum illi, centumque sabaeo Thure calent arae. (Idem, lib. I Aeneid., v. 420.) Quos quidem in versus haec a Servio notantur: Sabaei populi sunt juxta Syriam et Arabiam, dicti Sabaei ἀπὸ τοῦ σέβεσθαι, quod apud eos thus nascitur, quo deos

placamus.

Neque porro Tertullianus hujus tantum sabaei thuris, de quo plura Plinius memorat (Plin., lib. VI nat. Hist., cap. 28, pag. 726) , sermonem fecit, sed de aliis, uti ex mox dicendis patebit, etiam illorum mercibus, seu aromatibus. Tanta enimvero in eorum regione [Col.1085B] erat horum abundantia, ut iis, sicuti Strabo narrat (Strab. lib. XVI Geogr., pag. 776), pro sarmentis, atque ignis faciendi materia, cinnamomo, casia, et aliis hujusmodi suave olentibus uterentur. Scriptum quoque a Plinio legimus: Cibos Sabaei coquunt thuris ligno (Plin., lib. XII Hist. natur., cap. 17, p. 32) . At Tertullianus noster suo non solum in Apologetico, sed alio etiam in libro aperte declarat Sabaeorum thus ad sepelienda in primis mortuorum corpora a Christianis adhibitum: Corpora, inquit,

medicata condimentis, sepulturae, mausoleis et monumentis sequestrantur; processura inde ad secundam vitam, cum jusserit Dominus (Tertullian., lib. de Resurrect., carn., cap. 27). Alibi vero magisque ad nostrum propositum: Viderint ethnici, inquit, si eaedem merces, thura dico, [Col.1085C] et caetera peregrinitatis ad sacrificium idolorum, etiam hominibus ad pigmenta medicinalia, nobis quoque insuper ad solatia sepulturae usui sunt (Idem, lib. de idolol., cap. 11) .

Esto, arguet aliquis, ac meridiana luce clarius demonstratum habeatur Christianos usos fuisse ad sepelienda mortuorum corpora sabaeo thure, caeterorum omnium pretiosissimo; numquid Tertullianus magna sine hyperbole asserere potuit Sabaeos thuris sui merces pluris et carioris ad christianorum sepulturam vendidisse, quam gentibus ad deos suos fumigandos? Nonne plurimi, inquiet, gentiles thus sabaeum plena prodigaque manu diis suis incendebant? Sed qui haec objectabit, is advertere debet hos aliis ditiores fuisse, et longe minori numero, quam caeteri [Col.1085D] pauperiores, qui thus adolebant aut tribus tantum digitis, aut unius assis, quemadmodum infra dicetur (Infr. cap. 29, art. 2) . Ad haec vero, observavimus majorem fuisse christianorum multitudinem, quam gentilium. Christiani igitur, si thure sabaeo mortuorum condiebant corpora, ad hoc pietatis officium Sabaei debebant plura illis sua thura vendere, quam gentilibus, quorum plurima pars pauca admodum vilioris et communis grana diis suis dare consueverat.

ARTICULUS IV. Quam immerito ethnici conquerebantur templorum

suorum vectigalia decoqui, ex quo orti erant christiani, qui diis illorum, hominibusque mendicantibus non sufficiebant, ac vectigalia solvebant tanta cura, quantis dolis ab iisdem ethnicis fraudabantur: neminem de sterilitate Christianorum conqueri potuisse, praeter infames lenones, perductores, aquariolos, sicarios, venerarios,

1/4/2006 2:06 PM


712 of 843


[Col.1086A] Quae hactenus retulimus, quantumvis clara et omnibus perspicua sint, non potuerunt tamen caecos comprimere ethnicorum impetus, nec effraenatum in Christianos furorem exstinguere. Magno enim adhuc clamore ubique vociferabantur illos in reipublicae ortos esse perniciem. Ex quo enim eorum religio in mundum disseminata est: Templorum, nostrorum, inquiebant, [Col.1086B] vectigalia quotidie decoquunt (Tertullian. Apologet., cap. 42, p. 493), hoc est, paulatim minuuntur. Cuilibet enim christiano, uti ipsemet Tertullianus fatetur, prohibitum erat, ne curas templorum deleget, aut vectigalia eorum procuret (Idem, lib. de Idololat., cap. 17) . Cum major itaque, uti saepius diximus, esset christianorum, quam ethnicorum numerus, profecto longe pauciores templorum vectigalia pendebant. Verum etsi res ita sit, ethnici, non de christianis tantum, sed de suis etiam sectatoribus expostulare debebant. Ab eis quippe Tertullianus petit: Stipes quotus quisque jam jactat (Idem, Apologet., loc. cit.)? Stipes autem nummus erat signatus. Qui enim diis cum thesauris, ait Varro, asses dant, stipem dicunt [Col.1086C] (Varr., lib. IV de Ling. latin., sub fin.). Quamobrem Ovidius canebat: Contulit aes populus: de quo delubra Metellus Fecit, ait: dandae mos stipis inde manet. (Ovid., lib. IV Fastor. § 3.) Ethnici ergo si stipem templis non dabant, non minus certe quam christiani iis faciebant detrimentum. Instabant gentiles, atque ut ait Arnobius, conjectores, arioli, vates et alii amarissime deplorabant in templis suis raritatem (Arnob., lib. II advers. gent.) , ac nec exiguas quidem stipes posse a paucissimis consultoribus extorqueri. Scimus quidem Plinium secundum in sua ad Trajanum imperatorem [Col.1086D] epistola scripsisse templa et sacra solemnia coepisse suo tempore repeti. Totidem enim haec illius verba legimus:

Certe satis constat prope jam desolata templa coepisse celebrari, et sacra solemnia diu intermissa repeti passimque venire victimas, quarum adhuc rarissimus emptor inveniebatur (Plin., lib. X, epist. 101, pag. 376) . Sed quod fatetur prope desolata fuisse

ethnicorum templa et sacra, hoc verissimum est. Quod vero subjungit illa coepisse repeti, his verbis inepte adulatus est Trajano, cujus clementiam per fas et nefas extollere volebat. Nam crescente numero christianorum, minus frequentabantur ethnicorum templa minusque vectigalia solvebantur. Tertullianus itaque id ultro fatetur, et gentilibus [Col.1087A] respondet quantumcumque fuerit illud damnum, a christianis abunde restitui. Nos enim non sufficimus, inquit, et hominibus et diis vestris mendicantibus opem ferre (Tertullian., Apologet., cap. 42, p. 494), hoc est, omnia bona nostra omnesque nostrae facultates non sufficiunt, ut mendicantibus vestris, cum diis, tum hominibus, de quibus alibi a nobis actum est (Tom. I Apparat., pag. 784) , opem feramus. In aerarium ergo templorum vestrorum, in quae nos vobiscum convenire nefas est, etsi nullam stipem jactemus, alibi tamen quibuslibet petentibus saepius et longe abundantius eam impertimur (Dissert. in Minut. Octav., cap. 20, art. 30). Plus enimvero, ait ille, nostra misericordia insumit vicatim, seu plura quibuslibet per vicos et vias civitatum mendicantibus largitur, [Col.1087B] quam vestra religio templatim (Tertullian., loc. cit.), sive in singulis templis vestris tribuit. 1/4/2006 2:06 PM


713 of 843


τοῖς ἐφ᾽ ὑμῶν τεταγμένοις πανταχοῦ πρὸ πάντων πειρώμεθα φέρειν, Vectigalia sane et

collationes eis, qui a vobis sunt ordinati exactoribus prae omnibus ubique inferre contendimus (Justin. Apolog. ad Anton.). Ea vero ethnici sic fraudabant, ut si ineatur, [Col.1087C] Tertulliani verba sunt, quantum vectigalibus pereat fraude et mendacio vestrarum professionum, facile ratio haberi possit, unius speciei querela compensata pro commodo caeterarum rationum (Tertullian., Apologet., cap. 42, pag. 495) . Ibi certe

professionis nomen accipitur pro publica bonorum omnium, quae unusquisque possidebat, expositione seu declaratione. Sed non inde tollitur tota difficultas obscurioris hujusce phrasis, quae duplici modo a sagacioribus explicatur. Quidam enim putant hunc esse Tertulliani sensum: si perpendatur quantum gentiles malum reipublicae importent, fraude et mendacio professionum (Ibid.), sive falsa bonorum suorum declaratione, confestim vel hac specie, sive hoc solo exemplo agnoscetur illud malum esse majus, quam quidquid [Col.1087D] boni aliis rationibus afferunt. Alii vero Tertulliani mentem sic explicant: Christiani tanta cura tantaque fide solvunt tributa, quantis dolis ac mendaciis a gentilibus fraudantur, hocque solo exemplo plane conficitur iniquissimam esse horum de Christianorum inutilitate querelam; quia vectigalia caeteris omnibus accuratius pendebant, ac si quid aliunde afferrent detrimenti, caeterarum, quae indicatae sunt, rationum commodo affatim compensabatur. At sane si ibi Tertullianus ethnicos non componit cum Christianis, potior videtur prima interpretatio, qua colligitur illos de allato ab his reipublicae damno prorsus immerito expostulasse; quandoquidem aliud majus bonum conferebant. Si vero ibi utrosque Christianos et gentiles [Col.1088A] inter se contulit, secundam expositionem praeferas, per nos licet. Caeterum ut Auctor noster ethnicos pressius urgeat (Idem, ibid.), illis ultro concedit quosdam apud eos reperiri, qui de Christianorum, ut ipse ait, sterilitate conquerebantur. Sed quinam, Deus bone, hi erant? Non alii profecto, nisi homines perditi, suis vitiis et sceleribus infames, quibus nec placere, nec favere summa est reipublicae utilitas. Triplicem autem eos distinguit in classem, quorum prima erat turpissimorum nefandae libidinis ministrorum, qui ab illo appellantur lenones, perductores, aquarioli. Duos autem priores commemorat Cicero, ubi contra Verrem sic invehitur: Sileatur de nocturnis ejus bacchationibus et vigiliis; lenonum, aleatorum perductorum nulla mentio [Col.1088B] fiat (Cicer., lib. II in Verr., pag. 68, lin. 3) . Lenones vero inter et perductores hoc erat discrimen, quod primi mulieres non reluctantes, secundi invitas ad stuprum adducerent. Quapropter cecinit Horatius: Laudato, scortator ait, cave te roget ultra, Penelopen facilis potiori trade. Putasne Perduci poterit tam frugi, tamque pudica. (Horat. II, satir. 5, v. 75 et seqq.) Ejusdem farinae erant aquarioli, qui, ut ait Festus, dicebantur mulierum impudicarum sordidi asseclae (Fest. lib. XX de Signific. verb. adv. Aquarioli) . Quamobrem ab Apuleio memoratur exacerbatus aquariolus uxoris suae impudicae et meretricis (Apulei. Apolog. ante med. pag. 366) . Spurcissimi autem hujusmodi homines [Col.1088C] mulieribus aquam ad sordes abluendas adsportabant. At vide, quaeso, utrum huic impurissimo hominum gregi adscribendus sit Commodus imperator, de quo haec Lampridius memoriae prodidit: Gladiatoribus convixit, aquam gessit ut lenonum minister (Lamprid., in Vita Commod.). Quorumdam tamen opinio est aquarioli nomine significari balneatorem, qui lavantium vestes custodiebat ac lenocinabatur. Inde canebat Martialis:

1/4/2006 2:06 PM



[Col.1088D] Nec aliud sane ferri potest judicium de sicariis, venenariis et magis, qui secundam Tertulliani classem conficiunt (Tertullian., Apologet., cap. 43) . Nam hi aliorum vitae insidiabantur, eamque saepe saepius eripiebant. Sicarii enim nuncupati sunt a sica, seu gladio breviore, quem ad interficiendos ex insidiis homines gerebant. Quam frequenter vero ab his truculentis hominibus alii clam et insidiose necarentur, his paucis disces Ciceronis verbis: Haec quotidiana, sicae, venena (Cic., lib. III de Natur. Deor., pag. 251, lin. 15). Sed ut propius ad Tertulliani accedamus tempora: Inde, inquit Cyprianus, venefici, inde sicarii, tam ad peccandum praecipites, quam impune peccantes (Cyprian., libr. ad Demetr.). [Col.1089A] Jam autem praesentis cur deinde ab Auctore nostro appellantur venenarii, qui venenum aliis propinant, aut conficiunt, aut vendunt. Nec his procul dubio dissimiles erant magi, quibus tertius in hac classe locus datur. Diabolicis siquidem artibus, maleficiis et praestigiis nocere aliis, eosque occidere nitebantur. At hi sunt, quos Horatius hisce notat carminibus: Quae saga, quis te solvere Thessalis Magnus venenis, quis poterit deus? (Horat. lib. I, od. 27, v. 21 et 22.) Tertia demum in classe reponuntur a Tertulliano aruspices, arioli, mathematici (Tertullian., Apologet., cap. 43) , quos quidem Arnobius, a nobis paulo ante citatus, vanos conjectores nuncupat. Suis enim exsecrandis artibus, dolis atque praestigiis futura se [Col.1089B] praenuntiare posse venditabant. Arioli autem sive Farioli, de quibus supra egimus fingebant se divino afflatu, et aruspices adspectu victimarum vaticinari. At Terentius utrosque pungit horum versuum aculeis: Gallina cecinit, interdixit ariolus: Aruspex vetuit ante brumam aliquid novi Negotii incipere. (Terent., Phorm., act. IV, scen. 4.) Neque his sane aliisque Cicero magis pepercit ubi haec scribebat: Μαντικὴ vestra, quae

latine divinatio dicitur, qua tanta imbueremur superstitione, si vos audire vellemus, aruspices, augures, arioli, vates, conjectores nobis essent colendi (Cicer. lib. I de Natur.

Deor., pag. 203, lin. 36) . Sed de his alibi dictum, et adhuc postea dicendum.

[Col.1089C] Scelestum illud ac reipublicae infestum, omninoque perniciosum agmen claudunt mathematici. Hos autem vulgus, inquit A. Gellius, quos gentilitio vocabulo chaldaeos dicere oportet, mathematicos dicit (A. Gell., lib. I Noct. Attic. cap. 9) . Et prius quidem Cicero illorum artem et professionem his verbis explicaverat: Non ex artis, sed

gentis vocabulo nominati, diuturna observatione siderum scientiam putantur effecisse, ut praedici posset quid unicuique eventurum, et quo quisque fato natus esset (Cicer., lib. I de Divin., init., pag. 255, lin. 4) . Unde Juvenalis:

Nota mathematicis genesis tua. (Juvenal., satir. 14, post med.) Verum illos eorumque scientiam idem ipse Cicero [Col.1089D] chaldaeorum monstra vocat, nosque monet ab Eudoxo, ipsorum antesignano, scriptis traditum: Chaldaeis in praedictione et in notatione cujusque vitae ex natali die minime esse credendum (Cicer., lib. II de Divin., pag. 291. lin. 49) . Plura autem ut missa faciamus, alio in libro 714 of 843 Tertullianus noster haud dubitanter asserit pravos angelos, seu daemones hujus impiae

1/4/2006 2:06 PM



[Col.1090A] facta fuerant de hoc mathematicorum exilio senatus-consulta (Tacit., lib. II Annal., ante med.) . Ulpianus tandem plura de his memorat, quem consulere poteris (Ulpian., lib. VII de Offic. praetor.) . Atque hi erant triplicis classis homines, qui Christianos reipublicae inutiles esse idcirco querebantur, quia a nefariis illorum operibus abhorrebant, nullumque eis ferebant fructum. Sed perditissimis hominibus infructuosos esse, ait Tertullianus, magnus procul dubio reipublicae fructus est (Tertullian. Apologet. cap. 43) . Denique Christianos ethnicis maximo esse emolumento hac adhuc ratione demonstrat: Quanti (editiones veteres, Quantos, Lacerda, Quando) habetis, non dico qui jam de vobis daemonia excutiunt, non [Col.1090B] dico jam qui pro vobis quoque vero Deo preces sternant, quia forte non creditis, sed a quibas nihil timere possitis (Ibid.). Rigaltius vero propria auctoritate, et contra exemplarium manuscriptorum atque editorum fidem, haec verba, quia forte non creditis, tanquam supervacua, aut sibi non placita sustulit. Sed quid, amabo te, nocebant ea verba, quibus Auctor significat ethnicis persuasum omnino non fuisse Christianos pro ipsis Deum verum precari? At id tamen, inquit, tam erat certum, quam plane constabat daemonia ab illis ex eorumdem gentilium ejecta fuisse corporibus, sicuti a nobis evidentissime probatum est. Quanti ergo, arguit Tertullianus, vos ethnici habetis, hoc est, quanto pretio aestimatis hoc maximum certe beneficium, quod Christiani vobis impertiuntur? [Col.1090C] Nonne eo solo nomine vobis summae profecto, ut supra diximus (Supr., cap. 22, art. 1) , erant utilitati? Verum instat adhuc ille, et intortum ab ethnicis telum in illos retorquendo, plane demonstrat ab illis summum reipublicae detrimentum fieri. Nam cum longe major, sicut haud semel diximus, esset christianorum, quam illorum numerus, nonne respublica damnum certe maximum ab his ipsis accipiebat, quorum crudelitate tot justi christiani, sicut Auctor noster ait, impendimur, id est, consumimur et occidimur. Eo enim sensu scripsit latinus epistolarum Pauli interpres: Ego autem lubentissime impendam, et superimpendar ipse pro animabus vestris (Paul., Epist. II ad Corinth., cap. XII, 15) . Addit vero Tertullianus: [Col.1090D] Cum innocentes erogamur (Tertull., lib. de Praescrip., cap. 2). Pamelius vero mallet erodimur: sed saepius Auctor noster verbo erogare utitur, quam ut, invitis manuscriptis omnibus, credatur illud ibi corruptum esse. Eodem itaque significatu ibi accipitur, quo alibi dixit, Febrem erogando homini deputatam. Et revera homo erogatur febri, cujus mortiferi sunt exitus. Alibi etiam scripsit gladiatores, qui occidi didicerant, edicto die inferiarum erogari (lib. de Spectac., cap. 12) . Denique de inferni igne, uti animadvertimus (supr., cap. 11, art. 4) , ab eo dictum: Dum erogat, reparat. Porro autem quid, quaeso, in majus reipublicae damnum verti potuit, quam contra humanas divinasque [Col.1091A] leges innumeros christianos non solum suo numero reipublicae utiles, sed cives etiam optimos, morum vitaeque integritate venerandos, nullius hostes, nullius criminis reos, suum, sicut superius ostendimus (Supr., cap. 14, art. 3), duntaxat ob nomen vexare, ac quibuslibet exquisitissimis cruciatibus excarnificare et occidere? Ethnici ergo vel hanc solam propter rationem magnum utique toti reipublicae inferebant malum. Contra vero Christiani nullum profecto importabant; aut si quid ab eis unquam factum designari potuerit, illud certe magno cum foenore ab ipsis aliunde, et 715 of 843 vario modo resarciebatur.

1/4/2006 2:06 PM


716 of 843


CAPUT XXV. Quibus argumentis Tertullianus demonstret falsam

esse gentilium religionem, ac falsos omnes illorum deos.

ARTICULUS PRIMUS. Quam aperte falsitas religionis ethnicorum

demonstretur ex christianae veritate, ejectis ex obsessorum corpore daemonibus, certa hominum conscientia; potiori et notiori, sed plane falsa divinitate Saturni, qui homo fuit, et a Jano in Italia exceptus, suum nomen dedit civitati, quam depalaverat, totique Italiae, quae prius Oenotria vocabatur; item Thalli, Cassii, et Nepotis testimonio, ac proinde falsam esse ipsam quoque Jovis aliorumque, venditatam ab ethnicis, divinitatem. [Col.1091C] Quibus rationum momentis invictissime assertam vindicatamque a Tertulliano vidimus christianae religionis veritatem, iisdem funditus evertuntur omnes gentilium dii, et superstitiosae religiones. Nam si vera est Christi divinitas, sicuti Tertullianus noster scite observat, sequitur ut falsa renuntietur quaevis alia contraria reperta (Tertullian., Apologet., cap. 21, pag. 404) . Praeterea manifestissime cum illo ostendimus (Supr., cap. 7, art. 1) unum tantummodo esse posse Deum, ac proinde falsos alios omnes, quotquot ab ethnicis fingi potuerunt. [Col.1091D] Nec minus perspicue a nobis demonstratum est (Supr., cap. 8, art. 1) daemones a christianis ejectos fuisse ab eorum, quae obsidebant, corporibus, illosque tum coactos palam fateri se non deos sicuti putabant ethnici, sed immundos esse spiritus; unicum vero, quem Christiani praedicabant, esse Deum, ac Christum hujus esse Virtutem, Sapientiam, Rationem, et Filium, cujus nomine ac virtute fugabantur. Nihil ergo necesse erat alia plura a Tertulliano (Tertul. Apologet., cap. 23) congeri argumenta, quibus amplius comprobaret plane commentitios fictosque esse ethnicorum deos, ac proinde falsam illorum religionem. Verum ut eosdem ethnicos impii deorum suorum cultus, ac perversae religionis tandem aliquando, [Col.1092A] si fieri poterat, omnino puderet, variis adhuc rationum momentis manifestissimum cuilibet facit tam apertas falsae illius religionis notas deprehendi, ut qui eas non perspiciat, se ipsum penitus excaecare velit. Primo itaque ipsammet gentilium conscientiam testem appellat, qua constricti, fateri, ut 1/4/2006 2:06 PM



vero infinita [Col.1092B] erat illorum multitudo, ac singulos recensere vel etiam nominibus suis appellare longius foret, ipsum Tertullianus petit illorum caput, et magis notam omnibus originem. (Ibid., cap. 11, pag. 12 et seq., cap. 29, pag. 438; et lib. II ad Nation., cap. 1) . Ethnicos itaque sic urget, et alloquitur: Ante Saturnum Deus penes vos nemo est: ab illo census totius, vel potioris, vel notioris divinitatis (Tertullian. Apologet., cap. 11, pag. 332; et lib. I ad Nation., cap. 12, pag. 578) . Dixit autem potioris vel notioris (Ibid.), aut ut in manu exaratis nostris exemplaribus, et notioris, nec prorsus quidem male. Significat etenim se deorum primordia non a prima idololatriae origine, quam alibi obscuram esse, nec a cunctis eamdem assignari vidimus (Tom. I Apparat., pag. 717 et seqq.; et dissert. [Col.1092C] super., cap. 30 et seqq.) ; sed ab ipsa divinitate Saturni, qui omnibus aliis diis potior et notior habebatur. Quid vero mirum, si ab illo ordiatur, cum Varro, qui tot libros de diis suis composuerat, omnium deorum antiquissimos venditet Jovem, Junonem, et Minervam (Tertullian., lib. II ad Nation., cap. 12) . At Jupiter genitus ferebatur a Saturno, qui proinde illo antiquior erat. Ab hujus autem parentibus Coelo, sive Chrono, et Terra, incipiendum esse non censuit, tum quia Saturnus, unicus eorum filius, his ac caeteris omnibus diis notior erat, et potior credebatur, tum quia haec ridicula poetarum de illius ex Coelo et Terra ortu commenta et fabulae sunt. Natus siquidem ex illis fingebatur, quoniam parentes ejus ignoti fuerunt. Nam ex consuetudine humana, ait Tertullianus, ignoti, vel ex [Col.1092D] inopinato apparentes, de coelo supervenisse dicuntur (Tertullian. Apologet., cap. 10, pag. 331; et lib. II ad Nation., cap. 12) , sicut et vulgus filios terrae vocat, quorum incertum erat genus. Sed haec omnia in superioribus nostris dissertationibus explanavimus (Dissertat. in Minut., Octav. cap. 15, art. 1; et dissert. in Lactant., cap. 30, art. 1, et cap. 31, art. 2) . Praeterea cuilibet perspicuum ibidem fecimus quam recte ille asseruerit hominem fuisse Saturnum, qui post multas expeditiones in Italiam appulit, ac postquam ibi a Jano susceptus fuisset, mons, inquit, quem incoluit, Saturnius dictus; civitas, quam depalaverat, Saturnia usque nunc est. In antiqua, et altera [Col.1093A] recentiori editione legimus debellaverat; sed Tertullianeum verbum est depalaverat (Tertullian., loc. cit.); Ubi enim de mundi creatione adversus Hermogenem disputat: Omnia, inquit, opera

sua Deus ordine consummavit, incultis primo elementis depalans quodammodo mundum (Idem, lib. adv. Hermog., cap. 29) . Rursus vero contra Marcionem: Quod architectum se prudentem affirmat, hoc invenimus significari depalatorem disciplinae divinae a creatore (Idem, lib. V advers. Marcion., cap. 6) . Itaque dixit a Saturno depalatam civitatem, id est conditam, vel positis palis fundatam, sive ut aliis placet, palis instructam. Et hi quidem explicationem suam firmare conantur his Hermae verbis: Cum depalasset vineam (Herm., lib. III, similit. 5, § 2, pag. 61) .

[Col.1093B] Tum deinde Tertullianus: Consedit Saturnus, exceptus ab Jano, vel Jane (Tertullian. Apologet., cap. 10) : MSS. nostri, Janae ut Salii volunt. In duobus autem manu recentiori exaratis exemplaribus nostris, et in primo ad Nationes libro, ubi eadem repetuntur: Etsi alii vocant (Lib. I ad Nation., cap. 12, p. 578) : melius forsitan, sicut alii. Quorsum enim ibi Saliorum mentio? Nunquid ab illis aut solis, aut primis Saturnus dictus est a Jane, non autem Jano exceptus? Sed haec aliorum judicio permittimus. Postquam vero Saturnus datam sibi a Jano sedem fixisset: Tota Italia, ait Auctor noster, 717 of 843 post Oenotriam Saturnia cognominabatur (Tertull., ibid): et in libro ad Nationes: Tota

1/4/2006 2:06 PM


718 of 843


Terra antiqua, potens armis atque ubere glebae, Oenotrii coluere viri, nunc fama minores Italiam dixisse ducis de nomine gentem. (Virgil., lib. I Aeneid., v. 534 et seqq.) Nec id semel cecinisse contentus, iisdem verbis alio in libro repetit (lib. III, v. 163 et seqq.). Videsis Servii in haec carmina annotationes, Antiochum a Strabone citatum (Strab., lib. III Geogr., p. 254) , et alios. Italia itaque a Saturno nuncupata prius fuit Saturnia, ut liquet his Ovidii carminibus: Hac ego Saturnum memini tellure receptum; Coelitibus regnis à Jove pulsus erat. Inde diu genti mansit Saturnia nomen; Dicta quoque est Latium terra, latente Deo. (Ovid., lib. II Fastor. § 3, v. 235.) [Col.1093D] Quamobrem a poetis ut vidimus (Dissertat. in Minut., c. 16, art. 1) , vocatur tellus terraque Saturnia, et a Virgilio, ubi cecinit:

Salve, magna parens frugum, Saturnia tellus? (Virgil., lib. II Georg., v. 174.)

Nonne autem ea omnia satis evidenter probant Saturnum fuisse hominem? Quod quidem Tertullianus tam in Apologetico, quam in secundo ad Nationes libro adhuc confirmat testimonio Diodori, Thalli, Cassii Severi et Cornelii Nepotis, de quibus alibi egimus (Dissertat. in Minut., cap. ult., art. 2, et in Lactant., c. 31, art. 3) . Non sine aliqua tamen observatione praemittere possumus in priore libro scriptum Cassius [Col.1094A] Severus. Duo autem eo nomine insigniti fuerunt: alter, uti in Eusebiano Chronico legimus, orator egregius (Chron. Euseb., ad ann. 2047) , qui Augusti imperatoris tempore in exilium missus est; alter vero poeta parmensis, qui ex iis unus fuit, qui cum Bruto Julium Caesarem interfecerunt, de quo plura Lilius Giraldus (Girald., Dial. IV, de Poet. Hist., p. 160), Vossius (Voss., de Poet. latin., c. 2) , Scaliger (Scalig., in cit. Chron. Euseb.), et alii (Fabius, lib. X, et Senec, epist. 79) . Uterque porro a nonnullis Cornelius Severus vocatur. Sed in Tertulliani textu forsitan additum est cognomen Severus, a Minutio Felice et Lactantio, sicut alibi vidimus, omissum. Nam quae ille de Saturno narrat, haec potius a Cassio Hemina, quemadmodum etiam annotavimus, quam a Cassio [Col.1094B] Severo scriptis tradita videntur. In illius quoque ad Nationes libro ab oscitante librario scriptum est: Cornelios Nepotes et Tacitum. Ad quid enim ibi Taciti mentio, cujus nulla in Apologetico, neque a Minutio et Lactantio facta est (Dissertat. in Minut., cap. ult., art. 2) ? Nonne ibi sicut in illorum libris legendum est Graecum Thallum? Quidquid autem ea de re peritiores pronuntient, quorum judicio semper stabimus, haud dubitanter Tertullianus affirmat nullum ab ullo gentili inveniri aut citari posse auctorem, qui unquam negaverit Saturnum fuisse hominem, qui ab alio homine et vitam accepit et regnum, ac proinde Deus esse non potest (Tertullian. Apologet., c. 10, p. 331, et l. II ad Nation., c. 12, p. 578) . Verus enim Deus, ut saepius diximus [Col.1094C] (Dissert. in Minut., cap. ult., art. 2) , a se ipso solo est, et ideo omnipotens, qui homines caeteraque omnia creavit, qui omnibus dominatur, qui omnia regna dispensat. Post haec ille: Satis jam, inquit, de Saturno (Tert., Apologet., c. 10, p. 331) , ad cuilibet hebetiori atque obstinatiori demonstrandum falsam omnino esse illius divinitatem. Data autem opera ibi adjecit licet paucis. Nam in secundo ad Nationes libro falsitatem ejus variis demonstrat argumentis (lib. II ad Nation., c. 7, et cap. 16) , quae in superioribus nostris dissertationibus explicata, non amplius hic repetenda sunt.

1/4/2006 2:06 PM



optimum, maximum vocabant, ex ejusdem Saturni cum Ope, seu Rhea sorore sua connubio, sive potius incestu, natum perhiberi? Adultus autem, pulso patre suo, in illius invasit regnum, atque assumptis, uti ait Tertullianus, squammati, cornuti, plumati, imbris aurei figuris, filios infamibus stupris et adulteriis procreavit (Tertull., Apologet., c. 21, p. 396, et l. II ad Nat., c. 13) . Quis ergo expensis his omnibus, quae aliis nostris in dissertationibus enucleavimus (Dissertat. in [Col.1095A] Minut., c. 15, art. 1, et dissertat. in Arnob., c. 11, art. 4, et in Lactant., c. 3, art. 1 et seqq.) , diffiteri unquam poterit illum deum non esse, sed sceleratum hominem qui omnem humanitatis, et pudoris sensum exuerat?

ARTICULUS II. Quam praepostere ethnici venditarent suos post

mortalem hanc vitam factos esse deos ab alio superiore mancipe divinitatis; unum duntaxat esse deum, qui mundum ante omnes gentilium deos, ac fruges, et ante Cererem, Bacchum et Minervam creaverat; nec magis deos dici posse illarum frugum inventores, quam Lucullum, qui cerasa, et Catonem, qui ficum viridem in Italiam primi attulerunt. [Col.1095B] Fatebantur quidem ethnici, quod negare nunquam potuerunt, Saturnum, aliosque, quos deos esse somniaverant, reipsa fuisse homines: sed cum Varrone contendebant illis, hujus vitae mortalis munere rite functis, datam divinitatem (Tertullian., Apologet., c. 11, p. 335) . Verum absurdam opinionem suam alio absurdiori commento tueri frustra conabantur. Neque enim homines post mortem suam dii fieri potuerunt, nisi vel a se ipsis, aut alio aliquo iis potentiore deo. Atqui utrumque falsum est. Non ipsi siquid em potestatem habuerunt divinitatem sibi mortuis conferendi. Si quando namque id potuissent, nunquam fuissent homines, mortalium infirmitatibus et vitiis obnoxii. Cujus hanc Auctor noster rationem reddit: Nunquam homines fuissent, possidentes scilicet melioris, [Col.1095C] quam fragilis humanae conditionis potestatem (Ibid.). Solus quippe Dei Filius, ab aeterno Deus, assumpta quidem, sed modo prorsus admirabili, et absque ulla vitii aut peccati labe, natura hominis, mortalem vitam egit. Neque etiam ficti gentilium dii ab ullo alio divinitatem accipere potuerunt, nisi illis major potentiorque fuerit; aut ut Tertulliani ad ethnicos verb is utamur: Necesse est concedatis esse aliquem sublimiorem Deum, et mancipem quemdam divinitatis (Ibid.). Nomen autem manceps a politioris latinitatis scriptoribus pro eo sumitur, qui aliquid publice conducit, vendit et redimit. At nunc ab Auctore nostro accipi potius videtur pro aliquo divinitatis custode, curatore ac praefecto (Idem, lib. de Idolol., c. 1, et [Col.1095D] lib. de Pudicit., c. 14); quo sensu in codice Theodosiano thermarum aliarumque rerum mancipes vocantur (Cod. Theodos. leg. Un. de Mancipib., t. V, p. 183) . At quicumque dixerint Saturnum aliosque mortuos homines suam divinitatem accepisse ab alio illius 719 of 843 mancipe, hoc ipso non esse deos palam confitentur. Verus siquidem Deus a se solo et

1/4/2006 2:06 PM



(Tertullian., Apologet., c. 11, p. 333) . Duplex quippe [Col.1096A] tantum haec caussa esse vel potius excogitari potuit. Ac primo quidem, quia Deus horum indiguerit officiis et auxilio: secundo, quia illi eximiis suis factis et virtutibus divinitatem meruerunt. At utrumque falso falsius esse convincitur. Qua enim aut mortuorum, aut etiam vivorum hominum ope Deus omnipotens unquam indiguit? Numquid ad condendum mundum? At quicumque gentiles id asseruerint, re pugnantem habebunt Pythagoram (Ibid., p. 13), qui, ut supra vidimus (Dissertat. in Lactant., c. 21, art. 2) , mundum increatum praedicabat. Tametsi vero mundus, ut Plato aliique philosophi, quemadmodum adhuc annotatum est, recte docuerunt, reipsa creatus sit; verus nihilominus Deus, cujus infinita potestas est, nullius plane ad illum [Col.1096B] fabricandum subsidio eguit. Quid vero, quod constat ante Saturnum ac quoslibet alios gentilium deos, pluvias, sicut ait Tertullianus, de coelo ruisse, et sidera (Tertullian., loc. cit.), puta solem ac lunam, radiasse, et lumina, videlicet stellarum, floruisse? Alio siquidem in libro scripsit: Coelum luminibus floruisset, magis sol radiis insultasset (lib. IV adv. Marcion., c. 42) . Quam igitur opem ad mundum creandum Deo ferre Saturnus aut quilibet alius poterant, qui longo post solem, lunam et stellas tempore orti sunt? Addit Tertullianus ante omnes gentilium deos, tonitrua mugisse et ipsum Jovem, quae in manu ejus ponitis (sive, ut in antiquioribus editis et ineditis condicibus, imponitis) fulgura timuisse (Tertullian., Apologet., c. 11, p. 334) . Et vero cum [Col.1096C] certum sit tonitrua mugisse, autequam Jupiter exstitisset, dubium nemini esse debet, quin, insito omnibus hominibus timore, fulmina nunquam audita primum saltem timuerit. Quamobrem Tertullianus jure merito ridet ethnicos, qui fulgura et fulmina in ejus manu esse, et ab eo, licet non facta, vibrari effutiebant. Sed acrius adhuc urget nihil imperfectum ab omnipotente fieri, atque idcirco mundum, omnibus absolutum numeris, ab eo conditum fuisse. Omnia igitur, quae ad sustentandam hominis vitam necessaria sunt, ante quoslibet gentilium deos omnesque homines creaverat. Itaque nihil, ait ipse Tertullianus, continendo, id est, conservando homini, ac cohibendo ne moreretur, et sustinendo, sive sustentando, alendo, [Col.1096D] reficiendo, prospectum, ac datum post hominem creatum potuit inferri (Ibid.). Sed haec ejus verba non ita ad vivum resecanda sunt, ut dixisse credatur nihil post conditum hominem potuisse a Deo creari, quo vita hominis contineretur et sustineretur. Non enim sibi aliud voluit, nisi cuncta, sine quibus humana vita conservari non potest, a Deo creata fuisse ante conditos quoscumque homines, ac multo magis ante Saturnum ac Jovem, aliosque omnes ethnicorum deos. Tam certo igitur, quam evidenter ille inde concludit Deum verum nullius ad mundum faciendum indiguisse auxilio. Non ergo dii aliqui hanc ob caussam facti sunt. Instat adhuc de terra exuberasse omnem frugem ante [Col.1097A] Liberum, et Cererem, et Minervam, imo ante illum aliquem principem hominem (Ibid.), sive Saturnum, quem ethnici potiorem primumque omnium, uti paulo ante dicebamus, deorum esse garriebant. Ethnicos autem ibi castigat, qui opinabantur Liberum ob vini, Cererem ob frumenti, Minervam propter oleae adinventionem numero adscriptos fuisse deorum. Prius enimvero hae fruges creari debuerunt, quam inveniri. Atqui ille tantum Deus est, a quo creata institutaque fuerunt. Neque urgeas Lucretium de his loquentem usum esse verbo 720 of 843 instituisse, ubi cecinit:

1/4/2006 2:06 PM


721 of 843


Ut fama est aliquas etiam nunc vivere gentes. (Lucret. lib. V, v. 14 et seqq.) [Col.1097B] Poeta enim ibi de his loquitur, quae aliquorum arte et ingenio reperta fuerant. Verbum ergo instituisse, non alio quam invenisse, sensu accepit. Si quis vero contendat ab illo instituisse dictum, quia Bacchus et Ceres panis ex frugibus, vinique ex uvis conficiendi modum docuisse ferebantur, non multum repugnabimus. Verum is ne hilum quidem inde proficiet. Nobis enim plane sufficit certo certius esse nullas fruges a Baccho, Cerere, et Minerva creatas. Nemo quippe ob eas aut indicatas, aut repertas, aut fieri, aut esse deus potest. Neque alius deinceps audiendus, qui objicere audeat frugum inventionem tantae hominibus esse utilitati, ut propter solum hoc beneficium Ceres, Bacchus et Minerva in deorum grege annumerari meruerint. [Col.1097C] Jam enim haec ratio satis confutata est. Deinde vero si alicujus ea esset momenti, Lucullus debuit etiam deus fieri, qui primus, uti Tertullianus ait cerasa (MSS. cerasia) ex Ponto Italiae promulgavit (Tertullian., ibid.) . Ex Plinio autem discimus anno urbis conditae 680, post victoriam Mithridaticam cerasa ab hoc Lucullo transportata fuisse in Italiam ex Ponto (Plin., lib. XV natur. Hist., c. 25, p. 207) , sive ut ait Hieronymus, de Cerapunto (Hieronym. epist. 23. ad Eustoc. pag. 60) , unde nomen suum traxerunt. Horum itaque praestantium virorum auctoritate corrigendus est alius Tertulliani in secundo ad Nationes libro locus, ubi scriptum legimus: Cn. Pompeius de Ponto . . . . . Italiae promulgavit (Tertull. lib. II ad Nat. cap. 16). [Col.1097D] Instat ille ficum viridem Romae cognitam non fuisse, antequam Cato eam senatui intulit (ibid.). Tota autem haec historia a Plinio jam citato descripta est (Plin., lib. XV natur. Hist., cap. 18, pag. 198) , et ex illa, sicut ex superiori, Tertullianus concludit iniquos esse gentiles, qui Cererem, Bacchum, et Minervam ob fruges inventas in deorum suorum reposuere numero, et Lucullum ac Catonem, qui alias hactenus incognitas in Italiam Romamque attulerant, apud inferos reliquerunt. Sed haec fusius prosecuti sumus in aliis nostris dissertationibus (Dissertat. in Minut. Oct., cap. 14, art. 2, in Arnob., cap. 9, art. 2, et dissert. in Lactant. cap. 30, art. 5) , ubi refellimus eosdem gentiles, qui homines, ob collata aliis hominibus [Col.1098A] beneficia, deos post mortem suam factos esse garriebant.

ARTICULUS III. Quanta insulsitate gentiles venditabant Saturnum,

Jovem, aliosque ob merita, praeclaraque facinora, factos esse deos, et alios, illis praestantiores, relictos in inferis, nimirum Socratem, Aristidem, Themistoclem, Alexandrum Magnum, Pompeium, Polycratem, Syllam, Croesum, Crassum, Demosthenem, Ciceronem: atque ostenditur divinitatem a gentilibus eadem, qua diis suis, ratione tribuendam Laidi, Phrynae, Larentiae, atque ipsis sive mortuis sive vivis Caesaribus. 1/4/2006 2:06 PM



quaedam praeclara facta deos faciat. Praecellens ergo ille Deus debuit aequissima justitiae lance aliorum merita ponderare, et omnipotentia sua illos debito praemio remunerari. Atqui huic soli aequissimo et omnipotenti competit divinitas, quam nulli alteri, aut natura, aut quibuslibet meritis a se distincto dare potest. Suprema enim divinitas dividi nequit, atque, ut saepius diximus, Deus aut unus aut nullus est. Sed age, dicque nobis, obsecro, quaenam fuerint Saturni, Jovis, Junonis, aliorumque virtutes, eximiaque [Col.1098C] merita, quibus potuerint divinitatem emereri? Nonne gentiles palam praedicabant, insolenterque gloriabantur illos vitam vixisse stupris, adulteriis, ac quibuslibet, ut alibi ostendimus (Dissertat. in Arnob. cap. 12, art 1 et seqq.), maximis sceleribus et flagitiis infamem, ac contaminatam? Fac tamen eos tot tantisque virtutibus cumulatos fuisse, quot quantisque vitiis coinquinabantur; cur ergo his, ait Tertullianus, in coelum sublatis, ac divinitate donatis, alii virtute pares, atque etiam praestantiores, apud inferos relicti sunt (Tertull. ibid.)? Nullus enim gentilis quantumvis ad audendum projectus, id negare poterat, quod manifestissime probatur illustrium exemplis virorum quorum egregias singularesque virtutes ipsimet ethnici summis extulerunt laudibus. [Col.1098D] Nam ut proposita a Tertulliano (Ibid.) exempla percurramus, quis gentilium deus sapientior Socrate, qui Apollinis oraculo, a nobis alibi citato (Dissert. in Minut. Octav., cap. 3, art. 2) , mortalium omnium sapientissimus renuntiatus est? At tantum abest, ut deus dictus sit, quin Atheniensium judicio fuerit condemnatus, ac cujus morti, inquiebat Cicero, illacrymari soleo, Platonem legens (Cicer., lib. III de Nat. deor. p. 252, lin. 29). De illa autem Socratis morte disputavimus in superioribus nostris dissertationibus (Dissertat. in Minut., c. 3, art. 2, et in Lactant., cap. 14, art. 1) , et paulo post adhuc aliquid dicendum (Infr. cap. 26, art. 4) . Quis gentilium deus justior Aristide (Tertullian. [Col.1099A] Apologet. cap. 11, p. 336) ,

quo totius Graeciae, ut ait Valerius Maximus, justitia censetur (Val. Max., lib. V, cap. 3, § 3, extern.). Quamobrem a Cicerone per antonomasiam Aristides justus (Cicer., lib. III, de

Offic., p. 339, lin. 7) , ac graece a Plutarcho Ἀριστείδης ὁ δίκαιος cognominatur (Plut. tom. I, p. 318, et tom. II, p. 186) . Verumtamen ethnici non solum datam aliis iniquissimis divinitatem ei negaverunt, sed improborum factione, ut idem Valerius Maximus testatur, patria excedere jussus est. Continenter vero adjecit: Felices Athenas, quae post illius

exilium invenire aliquem potuerunt aut virum bonum, aut amantem sui, cum quo tunc ipsa sanctitas migravit (Val. Max. loc cit.).

Quis ex bellicosis diis militari gloria magis quam Themistocles claruit (Tertulian., Apolog. cap. 11, [Col.1099B] p. 336)? At ille nihilominus multis, quae Thucydides (Thucid., lib. I Hist., p. 62 et seqq.) , et Plutarchus (Plutarch. in Vit. Themistoc. p. 113 et seqq.) memoriae prodiderunt, bello praeclare gestis, cum patriam claram, incolumem, ut ait adhuc Valerius Maximus, opulentam, principem Graeciae reddidisset (Val. Max., lib. V, cap. 3, eater. § 3) , plane ingratam expertus est. Proditionis enim falso accusatus, primum Argos, inde Corcyram, postea ad Admetum, Colossorum regem, ac deinde ad Artaxerxem, filium Xerxis confugit; exul tandem, hausto sanguine bovis, ut quidam putant, sive ut alii plures narrant, veneno, ex corporis vinculis tanquam ex quodam evolavit carcere. 722 of 843 Quis gentilium deus, pergit Auctor noster, Alexandro [Col.1099C] et Pompeio sublimior?

1/4/2006 2:06 PM



Quis praeterea gentilium deus graeco Polycrate, et Sylla Romano felicior (Tertullian. loc. cit.)? Multi siquidem, ut ait Sallustius, dubitaverunt fortior an felicior esset Sylla

(Sallustius, de bello Jugurth. cap. 17) . Testatum insuper Plutarchus facit illum, transacto triumpho, cum pro concione res a se tam fortiter, quam feliciter gestas recensuisset, jussisse se felicem [Col.1099D] cognominari (Plutarch., in Vita Syllae, t. I, p. 453 et seqq.). Sed haec illum ad divinitatem non perduxerunt. Deliciis enim corruptus, pediculari morbo vitam finivit. Polycratis vero felicitas his Valerii Maximi describitur verbis: Omnes

conatus ejus placido accipiebantur itinere; spes certum cupitae rei fructum apprehendebant, vota nuncupabantur, simul et solvebantur, velle ac posse ex aequo positum erat (Val. Max., lib. VI, cap. 8, § 5. Extern.) . Et vero secundis rebus ita utebatur,

ut maximi pretii annulum, cum in mare ad felictatis suae experimentum projecisset, in capto postea pisce repertus fuerit. Testem hujus aliarumque ejus prosperitatum habes Strabonem (Strab., lib. XIV, Geogr. p. 657) , Herodotum (Herodot. lib. III, [Col.1100A] § 39 et seqq.), et alios quamplures. At tot tantarumque prosperitatum cursum non accepto divinitatis titulo, sed uti Valerius Maximus adhuc memorat, crucis supplicio absolvit. Quid plura? Nullus fuit deus gentilis Croeso Crassoque ditior (Tertullian. Apologet. cap. 11, p. 337). De primo namque Ovidius cecinit:

Divitis audita est cui non opulentia Croesi? (Ovid. lib. 4, de Pont.) De Crasso autem Tullius: Negabat, inquit, ullam satis magnam pecuniam esse ei, qui in republica princeps esse vellet, qui suis fructibus exercitum alere non posset (Cicer. lib. I, de offic. p. 354, lin. 3) . Atque ortum inde illud adagium: Croeso et Crasso ditior, de quo plura apud Erasmum legere poteris (Erasm., [Col.1100B] adag. Chil. 1, Centur. 6, adag. 74). Victus tamen a Cyro captusque Croesus servitutem, postremum, inquit Cicero, malorum omnium, illi servire coactus est (Cicer., Philipp. II, p. 606, lin. 12) . Videsis Herodotum (Herodot., lib. I, § 86 et seqq.) , Thucydidem, Justinum historicum et alios. Quis etiam ignorat infelicem Crassi caedem, qui postquam a Parthis cum majore Romani exercitus parte fusus ac profligatus fuisset, ipsi amputato capite illusum est? Multa de illo Plutarchus in ejus vita (Plutarch. in vita Crassi. tom. 1, p. 564 et seqq.) , quem sicuti Florum, Velleium Paterculum, Justinum historicum, aliosque Romanae historiae scriptores adire poteris. Quis porro gentilium deus graecum Demosthenem, Ciceronem latinum, eloquentia, ait Tertullianus, unquam [Col.1100C] superavit? Sed quale fuit tantae graecae, latinaeque eloquentiae, nemini prorsus incognitae praemium? Non divinitas sane, sed infelicissimus crudeli nece interitus? Verum haec omnibus satis comperta, jam probasse sufficiat quinque Juvenalis, post decantatos Crassum et Pompeium, hisce carminibus: Eloquium ac famam Demosthenis aut Ciceronis Incipit optare, et totis quinquatribus optat, Quisquis adhuc uno partam colit asse Minervam, .,........ Eloquio, sed uterque perit Orator, utrumque Largus et exundans letho dedit ingenii fons. (Juvenal. Satir. 10, v. 113, et seqq.) Ethnicis ergo, arguit Tertullianus, quis non succenseat, qui cum tot viros virtute et meritis 723 of 843 adeo excellentes in inferis reliquerunt, ac tot alios scelestos et improbissimos post eorum

1/4/2006 2:06 PM


724 of 843


Minuc., cap. 18, art. 1, et in Lactant. cap. 32, art. 1) . Numquid autem magis pudicas dixeris Junones, Cereres, ac Dianas? Sed ipsimet gentiles, sicuti in superioribus dissertationibus ostendimus, effraenatam illarum libidinem et impudicitiam promulgaverunt? Quamobrem Auctor noster insanam gentilium impietatem, qui has deas adorabant, sic irridet: Velim saltem Laidem ac Phrynen inter Junones, et Cereres, et Dianas adoretis (Tertullian., [Col.1101A] Apologet. cap. 13, p. 347) . Meretriciam vero artem Lais publice exercebat, de qua Propertius: Non ita complebant Ephireae Laidis aedes Ad cujus jacuit Graecia tota fores. (Propert. lib. II. Eleg. 6, v. 1 et 2) Nullum autem illa admittebat, nisi accepta, quam poscebat, pecuniae summa. Quia vero Corinthi commorabatur, inde factum illud adagium, Horatii expressum carmine: Non cuivis homini contingit adire Corinthum. (Horat. lib. 1, epist. 17, v. 36.) Sotion porro, ab A. Gellio citatus (Gell. lib. I, Noct. Atti. cap. 8, p. 37), narrat Demosthenem respondisse se tanti non emere poenitentiam. De ea nos aliquid alibi annotavimus (Tom. I Apparat. p. 1241) , ac plura si velis, adi Pausaniam (Pausan. lib. II, p. 42) , [Col.1101B] Athenaeum (Athen. lib. XIII, cap. 6, p. 587) , Ovidium (Ovid., lib. I, Amor. Eleg. 5, v. 12) aliosque. Callistratus vero ab eodem Athenaeo laudatus, nos admonuit memoratam adhuc a Tertulliano Phrynen adeo fuisse divitem, ut pollicita sit se Thebarum moenia constructuram, si adscriberetur: Ἀλεξανδρὸς μὲν κατέσκαψεν, ἀνέστησε δὲ Φρυνὴ ἡ ἕταιρα. Alexander quidem fecit, Phryne autem scortum refecit (Athen.). Sed de illa nos plura alibi observavimus (Tom. 1. Apparat. p. 550, et 744. et Dissert. in Arnob. c. 22, art. 3) . Denique Auctor noster, ut acriori stimulo confodiat ethnicos, ab eis sciscitatur cur pessimos homines, et aliis, quos recensuimus, illustribus viris longe pejores, deos fecerint. Numquid aliquando clausum, inquit, fuit coelum, ut illud optimi viri non potuerint [Col.1101C] deinceps ingredi? Cur ergo illud postea aperuerunt suis Caesaribus, non modo mortuis, sed etiam viventibus, omnique flagitiorum genere perditis ac dissolutis? Numquid, pergit ille, vobis, o ethnici, accepto ferent dii vestri, imo gratulabuntur, quod pares fiant eis domini sui (Tertullian. Apologet. cap. 13, p. 347) ? Jocari eum profecto sentis, et imperatores ab illo deorum dominos appellari: quia in eorum, ut jam diximus, potestate erat aut novos facere deos, aut jam factos tollere de medio. Nec minus perspicuum est quam validis ille rationibus demonstret nihil ab ethnicis fingi potuisse insulsius, quam homines ob quaedam merita, aut nonnulla eximia facinora factos esse deos.

ARTICULUS IV. Refellitur fictum a Varrone triplex deorum genus:

physicum, seu naturale; mythicum, sive fabulosum; et gentile, sive civile et populare. 1/4/2006 2:06 PM


725 of 843


fuerant (August., lib. IV, de civit. cap. 2, p. 147) . Illum autem nominatim confutandum esse arbitratus est; quia omnium scriptorum, ut suo loco ostendimus (Dissertat. in Lactant. cap. ult., art. 3) , acutissimus doctissimusque existimabatur. Triplex autem ille distinxerat gentilis theologiae, [Col.1102A] seu deorum genus; et primum quidem physicum, sive naturale, quod philosophi gentiles in scholis suis, innumerisque pene in commentationibus asserere frustra conati sunt. Nam haec sunt hujusce Varronis citata ab Augustino verba: Multos libros philosophi reliquerunt, in

quibus est: Dii qui sint, ubi sint, quod genus, quale, a quonam tempore, an a sempiterno fuerint, an ex igne sint, ut credit Heraclitus; an ex numeris, ut Pythagoras; an ex atomis, ut Epicurus, sic alia quae facilius intra parietes in schola, quam extra in foro ferre possunt aures (August. lib. VI, de civit. cap. 5, p. 150) . Sed hae philosophorum de diis dissensiones et controversiae apertissime demonstrant falsas absurdasque penitus fuisse illorum de diis suis opiniones.

[Col.1102B] Secundum deorum genus Varro mythicum, seu fabulosum vocavit: A fabulis enim, ait Augustinus, mythicon dictum est; quoniam μῦθος graece fabula dicitur (Ibid.). At fictum illud fuerat a poetis, qui deorum generationes, stupra, adulteria, ac quaelibet alia nefanda facinora decantavere. Verumtamen ipse Varro, teste adhuc Augustino (Idem. lib. IV, cap. 32, p. 112) , palam confessus est majores seu veteres Romanos illis, horrenda illa deorum flagitia ac conjugia venditantibus, fidem habuisse; quia imperitae plebis multitudo ad hos poetas magis inclinabatur, quam ad physicos. Quis autem maximam profecto utramque impietatem non detestetur? Nam populi hos quantumvis infames ridiculosque deos serio colebant. Alii vero iis sapientiores, malis daemonum [Col.1102C] dolis ac fraudibus incitati, incautos vulgi animos in sua ipsa religione, quae summa rerum est, fallebant, aut falli patiebantur.

Tertium porro theologiae seu deorum genus appellatur civile, seu civium et populorum, id est, illorum deorum, quos populi sibi pro arbitrio et libidine adoptaverant. Sed praeterquam quod hoc deorum genus ad secundum et fabulosum, uti jam laudatus a nobis Augustinus docet (Idem, lib. VI, cap. 7, pag. 153) , plane refertur, quid absurdius quam deos illos credere, quos caecum insanumque vulgus, post vitae hujus mortalis tempus omni scelerum genere, uti saepius diximus, decursum, numero deorum adscribi finxerant? Triplex autem illud deorum genus Tertullianus [Col.1102D] noster variis rationum momentis, ac postea Augustinus funditus evertunt (Idem, lib. VI, cap. 5 et seqq., pag. 150 et seqq.) Necesse igitur non est, ut ea quae ab hoc tanto doctore examinata enucleataque sunt (Idem, lib. IV, cap. 31 et seqq., et lib. VIII, cap. 1 et seqq., pag. 162 et seqq.), singillatim a nobis nunc explicentur. Deinde vero si quid in eis difficultatis occurrit, id in hac aliisque nostris dissertationibus pro virili parte nostra complanatum est.

CAPUT XXVI. Quam luculenter Tertullianus ethnicorum litteris,

scriptisque ostendat falsos esse omnes illorum deos.

1/4/2006 2:06 PM



ARTICULUS PRIMUS. Quomodo Tertullianus demonstret falsos

esse gentilium deos ex litteris, quibus ad prudentiam et liberalia officia informabantur, atque docebantur varias deorum inter se pugnas, Venerem sauciatam, Martem vinculis diu adstrictum, Jovem a monstro liberatum, vel casum Sarpedonis flentem, vel subantem in sororis amorem; item Apollinis et Neptuni servitutem, judicatum fulmine Aesculapium, ac tragaediis poetarum, nominatim vero Lentuli et Hostilii, aliisque masculum lunam irridentibus. [Col.1103A] Ea est erroris natura, ut diu sibi ipsi non constet, seque ipsum tum etiam destruat, cum audacius caput attollit. Non mirum itaque, si ethnici datam mortuis hominibus divinitatem ibi everterint, ubi eam firmius stabilire debebant. Nullibi enim clarius et enodatius exponenda erat, quam in iis litteris, quibus [Col.1103B] adolescentes informabantur, uti ait Tertullianus, ad prudentiam (Tertullian. Apologet., cap. 14, pag. 351) , quae, teste Cicerone, constat ex scientia rerum bonarum et malarum, et nec bonarum nec malarum; et liberalia officia (Cicer., lib. III, de Natur. deor., pag. 245, lin. 15) , quae videlicet liberum, inquit Terentius, et ingenuum hominem scire omnino aequum est (Terent. Eunuch., act. III, scen. 2, v. 24) . At in his litteris quanta, ut loquitur Auctor noster, invenio ludibria, quibus numinum suorum infamabant divinitatem? Si quis vero inquirat quae sint eae litterae et commentationes, respondebimus eo nomine poemata Homeri designari. Quae enim Auctor noster ibidem narrat, haec ab eodem poeta delibavit. Sibi autem illud si quis alicujus auctoritate firmari velit, en praesto est [Col.1103C] Minutius Felix, qui postquam varia illa deorum ludibria ex Homeri, suo nomine appellati, carminibus recensuit, sic prosequitur: His atque hujusmodi figmentis, et

mendaciis dulcioribus corrumpuntur ingenia puerorum, et iisdem fabulis inhaerentibus ad usque summae aetatis robur adolescunt, et in iisdem opinionibus miseri consenescunt.

Sed haec in superiori de hoc Minutii libro dissertatione fusius explicare conati sumus (Dissertat. in Minut., cap. 17, art. 4) .

Quo autem modo haec a Tertulliano probentur, jam si placet consideremus: Ab ipso, inquit, exordi . . . vestro, ejus unde oma, et omne aequore, cui quantum honorem additis, tantum deis vestris derogastis; magnificando qui de eis lusit (Tertull., lib. I, ad Nat., cap. 10, p. 575). Et haec quidem verba sic descripta sunt [Col.1103D] in Agobardi codice, et in editione Gothofredi, qui deleta ibi verba sic supplenda opinatur: Ab ipso exordiar studio vestro, unde omnis materia et omne aequor. Rigaltius vero, nulla reddita ratione, ac tanquam de vera Tertulliani lectione securus, in ejus textu scriptum voluit: Ab ipso

exordiar Homero vestro, ejus unda et omne aequor.

Sed haec conjectura debuit aliqua saltem ratione fulciri. Nobis tamen probabile satis videtur a Tertulliano, qui de gentilium litteris loquitur, quemdam citari celeberrimum illorum scriptorem, cui quantum honorem ethnici tribuebant, tantum diis suis, eum 726 of 843 laudando, detrahebant. At is procul dubio est Homerus, tum quia omnium vetustior, ut

1/4/2006 2:06 PM


727 of 843


humana conditione tractavit, casibus et passionibus humanis deos imbuens (Ibid.), id

est, omnibus etiam foedissimis humanis affectibus ac vitiis corruptos.

Et certe ille graecorum poetarum coryphaeus libros suos hisce deorum infamiis passim ubique foedavit. Nonnulla autem Auctor noster, ne foret longior, selegit exempla, ac illud quidem primum, quo decantat [Col.1104B] deos inter se propter Trojanos et Achivos, ut gladiatorum paria, congressos depugnasse (Idem, Apologet., cap. 14, p. 351) ; sive sicut in libro ad Nationes: Qui de illis favore diversis gladiatoria quodam modo paria commisit (et lib. I ad Nation., cap. 10, p. 575) . Sed quis nescit quam saepius ille in Iliade cecinerit hasce deorum pugnas, et Venerem, sicuti pergit Tertullianus (Ibid.), humana sagitta sauciatam, Martem in vinculis pene consumptum, Jovem nunc cujusdam monstri opera liberatum, modo flentem Sarpedonis casum, nunc obscenissimo porcorum more subantem prurientemque libidine in sororem uxoremque suam Junonem, dum illi turpem suum in amicas amorem commemorabat. At ibi obiter observandum in Rigaltii editione simpliciter scriptum: Venerem humana sagitta [Col.1104C] sauciatam. In nostris vero manuscriptis, et antiquioribus editis codicibus legi: Venerem sauciatam, quod filium suum Aeneam pene interfectum ab eodem Diomede rapere voluerit. Martem, etc. Tacet quidem Rigaltius cur haec verba abstulerit, sed arbitratus est haud dubie haec explicationis causa ab aliquo librario adjecta fuisse, et post haec intrusa in textum. Nam haec in libro ad Nationes, ubi eadem repetuntur, non occurrunt. Neque etiam dictu facile est cur ibi adjecta sint illa verba, ab eodem Diomede, cujus nulla prius mentio facta fuerat? Verum quia haec in plurimis antiquissimis manuscriptis exemplaribus habentur, non sine praevia, ut supra diximus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 17, art. 4) , admonitione amputari debebant. Caeterum alibi Homeri loca indicavimus et explanavimus [Col.1104D] (et Dissertat. in Arnob., cap. 12, art. 1 et 3) , quae Tertullianus de illa Venere, de Jove, ac Marte citasse haud immerito videtur. Simili etiam modo in iisdem dissertationibus ostendimus quantis alii quoque poetae probris ac contumeliis deos suos insecuti sunt. Non magno enim sine illorum dedecore finxerant, uti notat adhuc Tertullianus (Tertullian. Apologet., c. 14, p. 352) , Apollinem greges pascentem Admeti regis, Neptunum structorias operas Laomedonti locantem, atque Aesculapium fulmine Jovis ictum, quemadmodum Pindarus etiam cecinit. Majore adhuc ludibrio probroque, uti pergit Tertullianus (et lib. I ad Nation., cap. 10, p. 576, et lib. [Col.1105A] II, cap. 14), nosque alibi etiam annotavimus (Dissertat. in Arnob., cap. 14, art. 1) , dii exhibentur in scenis, tragoediis ludisque ethnicorum. Quibus enim, obsecro te, conviciis et contumeliis ab comoediarum tragoediarumque actoribus vexati non fuerunt? Soli earum tituli, solaque argumenta satis hoc manifestum omnibus faciebant. Ex iis autem pauca recenset Tertullianus (Tertullian. Apologet., c. 15, p. 358) , videlicet moechum Anubim, Dianam flagellatam, Jovis mortui testamentum, tres famelicos Hercules irrisos, et masculum Lunam. Quid ergo, inquies? Numquid inter comoediarum titulos Luna masculini generis? Ita sane. Nam plures profecto ethnici persuasum stulte habebant quosdam saltem deos suos mares simul esse et foeminas (Dissertat. in Lactant., cap. 27, art. 3 et 4, [Col.1105B] et aliis ibi cit.) . Servius siquidem in hunc Virgilii versum, quo Aeneam, ardente Ilio, loquentem sic inducit: Descendo, ac ducente deo flammam inter et hostes Expedior. . . . . . .

1/4/2006 2:06 PM


728 of 843


Nec dextrae erranti Deus abfuit,

cum aut Juno fuerit, aut Alecto. Est etiam in Cypro simulacrum Veneris barbatae (Serv.,

pag. 252). Alios si testes desideras, plures tibi dabit Macrobius, qui observat in citato Virgilii carmine legendum deo non [Col.1105C] autem dea (Macrob., lib. III Saturnal., cap. 8, p. 329). Quod quidem ille probat non solum jam citatis a Servio Calvi verbis, ac Veneris barbatae simulacro, verum etiam testimonio Aristophanis, qui eam ἀφρόδιτον vocat, et Levini, qui illam adorabat, sive mas, sive femina sit. Addit vero Philochorum asseruisse eamdem esse Lunam, cui viri cum veste muliebri, mulieres autem virili sacrificium faciunt. Quod vero ad Tertulliani propositum propius adhuc accedit, Spartianus narrat Caracallam imperatorem venisse Carras Luni Dei gratia (Spartian. in Vita Caracall.). Atque ibi nos monet memoriae a doctissimis quibusque illud mandatum, quod a Carrenis praecipue observabatur, illum, qui lunam foeminam esse arbitrabatur, mulieribus semper inservire; qui vero marem deum credebat, [Col.1105D] hunc dominari uxori suae, neque ullas pati muliebres insidias. Quid ergo mirum, si poetae in deorum irrisionem tragoedias composuerint ridiculis deorum titulis inscriptas? Duos autem ex iis Auctor noster nominat, Lentulum et Hostilium (Tertullian. Apologet., c. 15, p. 358 et lib. I ad Nation., c. 10, p. 576) : sed rara apud alios occurrit illorum mentio. Alio tamen ille in libro de eodem Lentulo dixit: Pugil

Cleomachus . . . inter fullones jam Novianos coronandus, meritoque mimographo Lentulo in Catinensibus commemoratus (Id. l. de Pall., c. 4) . Ibi autem ille Lentulum,

cujus Hieronymus etiam meminit (Hieronym., lib. II, Apolog. advers. Ruffin.) , diserte vocat mimographum, seu fabulae auctorem, [Col.1106A] cui titulum Catinenses praefixerat. Paulo post vero Auctor noster citat Lentuli auguris consulta (Tertull., lib. de Pall., cap. 4). Sed hic a mimographo diversus fuit. Major itaque ambigendi ratio est utrum is sit mimographus poeta, qui a Juvenale duobus his carminibus acriter castigatur:

Laureolam velox etiam bene Lentulus egit, Judice me dignos vera cruce. (Juvenal., Satir. VIII, v. 184.). Quamvis enim nemo diffiteatur laureolam fabulam fuisse; nonnulli tamen suspicantur verbo egit significari illam actam potius a Lentulo histrione, quam ab hujus nominis poeta litteris consignatam. Quid vero, si ille et histrio et poeta hanc scripserit et egerit? Deinde vero ea fabula non ab uno tantum [Col.1106B] histrione acta est. Cur ergo Lentulus solus nominatur, nisi illam scripto quoque tradidisset? Caeterum minus adhuc frequens Hostilii mimographi in aliorum libris commemoratio. Prisciano tamen si fidem habeas, Hostilius, Ennii exemplum secutus, annales Romani populi stricto sermone ediderat. Potuit ergo scribere etiam comoedias. Si quis porro de illo et Lentulo meliora suggesserit, pergratum nobis faciet.

1/4/2006 2:06 PM



atque ignominiosa Minervae et Herculis imago. [Col.1106C] Ad histriones transit Tertullianus, palamque facit ab his deos suos non minori quam a poetis ludibrio haberi. Nam histrionum litterae, ait ille, omnem foeditatem eorum designant (Tertullian. Apolog., cap. 15, p. 359) , illamque voce, facie, corporis motibus, veste et insignibus exprimunt. Quis enim vero nescit histriones, de quibus plura Valerius Maximus tradidit (Val. Max., lib. II, cap. 4, § 4) , actores fuisse tragoediarum ac comoediarum, qui deorum aliorumque repraesentabant personas? At cur, inquiet aliquis, Tertullianus non hoc tantum, sed alio adhuc in libro, non dixit histriones, sed histrionum litteras (Tertull., lib. I, ad Nat., cap. 10, p. 576) ? Quae sunt hae histrionum litterae? Quidam vero opinati sunt ibi legendum latera: sed mera suspicio est, nullius codicis fulta auctoritate. [Col.1106D] Quid autem, si litterarum nomine significare voluerit ea, quae histrionum voce et corporis motibus exhibebantur, sed prius a poetis scripto et litteris tradita? Nam, uti Augustinus ait: Quid sunt ad hoc malum Mercurii furta, Veneris lascivia,

stupra ac turpitudines caeterorum, quae proferremus de libris, nisi quotidie cantarentur et saltarentur in theatris (August., lib. VII, de Civit., c. 26, p. 182) . A quibus autem nisi ab histrionibus cantabantur et saltabantur, postquam a poetis scriptis mandata fuerant?

Tertullianus autem eorum, quae ab histrionibus illis in deorum suorum contumeliam summumque dedecus agebantur, haec profert exempla: Luget Sol filium detractum de coelo (Tertullian. Apologet., cap. [Col.1107A] XV, p. 359). In membranis nostris, et antiquioribus Rigaltio editionibus, jactatum de coelo, haud dubie Phaetontem, cujus nota est fabula. In primo nihilominus ad Nationes libro legimus: Sol luget filium fulmine extinctum (Idem, lib. I ad Nation., c. X, p. 576) . Quod quidem Aesculapio convenit, quemadmodum in superiore articulo annotavimus. Verumtamen quia ibidem vidimus mentionem hujus in Apologetico factam, inde colligi potest ibi Phaetontem, et in libro ad Nationes Aesculapium notari. Ab histrione adhuc repraesentabatur Cybele pastorem suspirans fastidiosum, scilicet Atydem. Quam fabulam descriptam vidimus a Minutio Felice (Dissertat. in Minut. Octav., cap. XX, art. 2, et Dissertat. in Arnob., cap. 26, art. 1) , et ab Arnobio, qui idcirco [Col.1107B] ethnicos sic exagitat: Tranquillior, lenior mater magna efficitur, si Atydis conspexerit priscam refricari ab histrionibus fabulam (Arnob., lib. VII, advers. Gent.) ? Antea vero: Mater eum dilexit magna: si nepotem, ut avia, res simplex: sin theatra ut percrepant, infamis et perniciosa dilectio est (Id. l. V). Pergit Tertullianus, atque ethnicos his increpat verbis: Sustinetis Jovis elogia cantari (Tertullian. Apologet., cap. XV, pag. 359) , et in libro ad Nationes, elogia modulari (lib. I ad Nation., cap. X, pag. 576) , sive Jovis vituperationes, et ignominias exprimi histrionum vocibus ac gestibus, et tibiarum modulatione in comoediis, sicuti Amphitryonis, et aliis certe quam plurimis similibus decantari. Sustinetis quoque Junonem, Venerem, Minervam a pastore judicari (idem, [Col.1107C] Apologet. ibid.), nimirum Paride, in monte Ida educato inter pastores, et pastore nuncupato, cujus de his deabus judicium nulli incompertum est. Nihil itaque adjiciemus, nisi quod scite et omnino ad rem nostram apposite Augustinus dixit: Tametsi falsa sint, litigia vel judicia de pluribus diis, et tribus illis deabus, quae pro malo aureo adipiscendo apud judicem Paridem de pulchritudinis

excellentia certasse narrantur, et ad placandos ludis deos, qui delectantur seu veris, seu falsis istis criminibus; inter theatricos tamen plausus cantantur atque saltantur (August. 729 of 843

1/4/2006 2:06 PM


730 of 843


Urget Tertullianus (ibid.): Quid, quod (nostri codices manuscripti et antiquae editiones, ipsum) imago dei vestri ignominiosissimum (idem alii codices, ignominiosum) caput et famosum vestit. In libro autem ad Nationes: Famosum et diminutum caput imago cujuslibet dei vestit; id est, histrio ignominiosus, et flagitiis famosus, repraesentat cujuslibet dei imaginem. Addit adhuc: Corpus impurum, et ad istam artem effoeminatione productum, sive mima impudens Minervam aliquam, vel petulantior mimus Herculem (ibid.), id est, turpia utriusque facta in scena exhibet. Quis [Col.1108A] autem sanae mentis homo non videat jactatam ab ethnicis horum numinum divinitatem plane penitusque everti his histrionum actibus, illo spectantium plausu ac gaudio, omnibusque illis tragaediis et comoediis, de quibus plura in superiori dissertatione et aliis locis ibi citatis disputavimus (Dissertat. in Lactant., cap. XXVII, art. 3) ?

ARTICULUS III. Quantum gentiles, personam deorum in cavea

induti, divinitatem illorum pessumdederint, repraesentantes castratum Alym, vel Herculem vivum ardentem, vel Mercurium cauterio mortuos examinantem, vel Jovis fratrem cadavera gladiatorum cum malleo deducentem, aliique in templis adulteria et lenocinia componentes, quibus deorum majestatem obsoletant. [Col.1108B] Ab histrionum theatro descendit Tertullianus in caveam, ut ipse loquitur, nec ethnicos ibi religiosiores invenit (Tertullian. Apologet., c. 15, p. 361, et lib. I ad Nation., c. 10, p. 576.) Triplicem vero distinguunt caveam, sive potius tres ejus partes, quemadmodum ex Cicerone (Cicer., lib. de Senect., p. 412, lin. 37, et lib. de Amicit., p. 422, lin. 13), Suetonio (Sueton., lib. II, § 44) , Servio (Servius in lib. V, Aeneid., v. 340, et lib. VIII, v. 635) , aliisque discimus. Summa erat, ubi foeminae, media ubi populus, tertia ubi nobiliores viri sedebant, spectabantque publicos ludos. Tertullianus tamen, quemadmodum Ammianus Marcellinus (Marcell., lib. XIX, p. 550) , caveae nomine designant amphitheatri arenam, in qua pugnabant gladiatores. In suo quippe ad Nationes libro scripsit: Religiosiores [Col.1108C] estis in gladiatorum cavea, ubi super sanguinem

humanum, super inquinamenta poenarum proinde saltant dii vestri, argumenta et historias nocentibus erogandis, aut in ipsis deis nocentes puniuntur (Tertull. lib. I ad Nat., cap. X, p. 576) . In Apologetico autem simili modo: In cavea, inquit, ubi super sanguinem humanum, super inquinamenta poenarum proinde saltant dii vestri, argumenta et historias noxiis ministrantes, nisi quod et ipsos deos vestros saepe noxii induunt (Idem, Apolog., c. XV, p. 361, et lib. I ad Nat. loc. cit.) . Quibus ille verbis

significat post gladiatorum certamen, pantomimum, sumpta dei alicujus larva ac persona, descendisse in arenam, et saltasse supra corpora occisorum, aut animam exhalantium, noxiorum, id est, illorum qui, ob crimina sua condemnati, cum bestiis [Col.1108D] decertare cogebantur. Die ergo, quam pulchrum ac pium erat deum personatum carnificis fungi officio, aut reorum a bestiis occisorum cadaveribus illudere. 1/4/2006 2:06 PM


731 of 843


lib. I, p. 4). Quid autem hisce verbis sibi voluit, nisi in crudelibus illis spectaculis noxios homines et sceleratos sumpta vel Atydis, [Col.1109A] vel Herculis forma, repraesentasse castratum Atym, et vivum Herculem combustum. De utroque egimus in nostra de Arnobii libris dissertatione (Dissertat. in Arnob., cap. 14, art. 2, et cap. 18, art. 1). Quid plura? Risimus, inquit adhuc Tertullianus, et inter ludicras meridianorum (Tertullian. loc. cit.), gladiatorum, de quibus nos supra egimus, crudelitates Mercurium, id est, hominem larvam Mercurii prae se ferentem, mortuos, sive occisos gladiatores, cauterio, seu ferro candente examinantem utrum fraus aliqua non lateret, ac illi revera mortui essent. Vidimus, pergit ille (ibid.), et Jovis fratrem, nimirum Plutonem, gladiatorum cadavera cum malleo, sive, ut in libro ad Nationes legitur, exequias cum malleo deducentem, in spoliarium videlicet, ubi gladiatores [Col.1109B] victi, et lethali vulnere accepto, si quid reliqui foret spiritus, interimebantur. Quamobrem scribebat Seneca: Numquid aliquem esse tam cupidum vitae putas, ut jugulari in spoliario, quam in arena malit (Senec, Epist. 94, sub fin., pag. 384) ? Plura autem ille alibi (Epist. VII, pag. 172) , de gladiatoribus meridianis, atque etiam Suetonius (Sueton. in vita Claud., § 34, et Caligul., § 26 et seqq.), quos videsis sicut Lampridium (Lamprid. in vita Commod. imperator.), de spoliario, in quod gladiatores unco trahebantur. Quosdam porro admirari subit, qui in hoc Tertulliani textu scriptum volunt: Vidimus et ad Jovis fratrem (Johan. Argot. Not. in Onuphr., Panuin. de lud. Circens., cap. 2) , quasi dixerit: Vidimus eumdem Mercurium, qui gladiatorum cadavera non solum [Col.1109C] cauterio examinabat, sed qui eos etiam cum malleo deducebat ad Plutonem, Jovis fratrem, sive ad inferos. Non enim animum satis advertisse videntur ad haec ejusdem Tertulliani in libro ad Nationes verba: Dispater, Jovis frater, gladiatorum exsequias cum

malleo deducit, quo Mercurius, in calvitio pennatulus, in caducaeo ignitulus, corpora exanimata jam, mortemve simulantia, e cauterio probat (Tertull. lib. I ad Nat., cap. 10, p. 576). Utriusque igitur officium distinguit, et Mercurii quidem, qui examinabat utrum gladiatores mortui essent; et Plutonis, qui mortuos, sive eorum exsequias deducebat in spoliarium. De his siquidem ille loquitur, quae in gladiatorum ludis fieri consueverant. Alias vero Mercurius ferebatur caduceo, seu virga deducere ad tartara, quemadmodum de [Col.1109D] illo canit Virgilius:

Tum virgam coepit, hac animas ille evocat Orco Pallentes, alias sub tristia Tartara mittit, Dat somnos, adimitque, et lumina morte resignat. (Virgil. Aeneid. lib. IV, v. 242, et seqq.) Suos porro deos ethnici non in publicis tantum spectaculis et cavea irridebant, sed in illorum etiam templis, ubi sane illis, sicubi unquam, divini honores habendi erant. In iis enim vero videre erat, inquit Tertullianus, adulteria componi, inter aras lenocinia tractari, in ipsis plerumque aedituorum ac sacerdotum tabernaculis, non secus atque in lupanaribus, sub iisdem vittis ipsorum, et apicibus, et purpuris, thure flagrante, libidinem expungi (Tertullian. Apologet., [Col.1110A] cap. 15), seu exprimi, atque expleri. Nec tibi, quaeso, suspecta sit ejus fides. Nam Juvenalis, tametsi ethnicus, cum tanta flagitia ferre non posset, ea non sine summa indignatione his versibus exagitat: 1/4/2006 2:06 PM


732 of 843


Aut apud Isiacae potius sacraria lenae Componit crinem. (Satir, VI, v. 4, 5.) Sed de his jam plura diximus in aliis nostris dissertationibus (Dissertat. in Minut., cap. 13, art 1, et in Lactant., p. 27, art. 1 et 34) . Quis autem, cui sana mens sit, sponte non subscribet Tertulliano, qui ex [Col.1110B] his omnibus, quae in hoc et superioribus articulis explicata sunt, recte concludit ab ipsismet ethnicis omnem plane deorum suorum, quos a Christianis aliisque agnosci et coli volebant, divinitatem pessumdari, penitusque subverti? Tot enim tantaeque deorum contumeliae, ignominiae, irrisiones: Honorem, ait, inquietant divinitatis, id est, turbant, nec quietam securamque esse sinunt. Quin etiam majestatis fastigia obsoletant (Tertullian. Apologet., cap. 15, et lib. I ad Nation, cap. 10) . Atque ita quidem in nostris codicibus, et omnibus ante Rigaltium editis. At is verbi obsoletant ineptissimam existimabat esse significationem, corrigique voluit adsolant, quo ipse post Gothofredum censet significari, in solum et terram deprimunt. Fatetur libenter in [Col.1110C] primo Auctoris nostri ad Nationes libro scriptum: Majestatis fastigium adsolant (Tertullian. loc. cit.); at quid prohibet quominus hoc verbum uno in libro, et aliud in altero adhibuerit? Verbi autem obsoletant ineptissimam esse significationem qui objicit, is certe satis non attendit eumdem Tertullianum alibi dixisse: Perituros plerosque rursum post salutem, qui vestitum obsoletassent nuptialem (Idem, Scorpiac., cap. 6) . Nonne in hoc libro idem est hujus verbi atque in Apologetico sensus? Si ergo ineptissimus videatur, cur, obsecro te, Rigaltius illud, in hoc libro mutatum, in alio servavit? Non ergo immutari debuit unius, si in illo reperiatur, Fuldensis codicis testimonio, cui tot alia antiquioris meliorisque notae exemplaria apertissime repugnant. Satis quippe est si genuinum [Col.1110D] Tertulliani verbum sit obsoletant, quo etiam Fortunatus usus est eodem plane significatu (Fortunat. in vita s. Albini,§ 1) , atque abrogant, antiquant, obsoletum faciunt. Sensus igitur Auctoris nostri hic est: Ethnici, cum deos suos tantis contumeliis, probris, injuriis in quibusque locis et sacris et profanis vexant, eosque nihilominus coli et adorari volunt, illorum divinitatem una manu antiquant et destruunt, quam altera adstruere frustra nitebantur.

ARTICULUS IV. Quibus argumentis Tertullianus patefecerit

ethnicorum deos a philosophis, ac nominatim a Socrate, Diogene, et Varrone irrisos atque explosos. Nemo sane, quisquis sit, objicere nobis potest [Col.1111A] majorem fuisse philosophorum gentilium, quam caeterorum plebeiorum hominum, in deos suos religionem (Tertullian. Apologet., c. 14, p. 353) . Nam plerique omnes a veri Dei agnitione, aut agniti praedicatione sic abalienabantur, ut illos Tertullianus nunc nominibus suis appellari supervacaneum esse putaverit. Missos autem illos hic fecisse videtur, quia alibi, sicut ostendimus (Supr., cap. 5, art. 4) , vanas absurdissimasque illorum de Deo opinione satis aperte demonstraverat. 1/4/2006 2:06 PM


733 of 843


esse voluit in codice Fuldensi haec verba et canem abesse: sed sufficit profecto ea in aliis omnibus reperiri. In libro autem ad Nationes erravit librarius heram pro hircum scribendo (Idem, l. ad Nat. c. 10, p. 576) . Plura autem nos alibi retulimus de illo Socratis jurejurando, palamque fecimus illud a variis scriptoribus varie quidem, sed nunquam sine deorum contemptu et injuria referri (Dissertat. in Lactant. c. 30 art. 1). Addit praeterea Tertullianus Socratem ab Atheniensibus morte idcirco damnatum, quia deos destruebat; sed eos tandem iniquae damnationis poenitentia sic actos, ut criminatores Socratis, inquit, postea [Col.1111C] afflixerint (Tertull. Apologet., c. 14, p. 354), videlicet Melitum morte, atque exilio Anytum, et imaginem ejus Socratis auream in templo collocarint (Plato. Apolog. Socrat., tom. III, pag. 390) . Verum a Laertio scriptis traditum legimus: Χαλκῆς εἰκόνος ἐτιμήσαντο, aerea, non aurea, imagine honoraverunt (Laert., lib. II, in vita Socrat., § 43) . Quapropter Casaubonus et Menagius in Tertulliani textu restitui volunt aeream, hicque miratur Rigaltium, qui hujus emendationis monitum fecerit neminem. Sed minus certe mirandus ibi Rigaltius, ubi vulgatam sequitur codicum omnium lectionem, quam aliis plurimis in locis, ubi contra manifestam illorum fidem sincerum Tertulliani textum immutavit, et corrupit. Quia ergo Socrates, deos gentilium negando, Atheniensium [Col.1111D] odium in se concitaverat, hinc Tertullianus continenter adjecit: Plane olim, id est, semper veritas odio est. Sed in dubium haud prorsus immerito aliquis vocabit utrum haec verba, id est, semper, huic textui postea inserta sint. Quorsum enim, inquiet, his Tertullianus verbis adverbium olim explicavisset? Nonne simplicius dicere poterat: Semper veritas odio est? Quid quod adverbium olim pro quovis tempore significando a Virgilio sumitur, ubi canit: Jam tibi praevalidas olim (Virgil. lib. II, Georg. v. 100. et lib. VIII, Aeneid. v. 391) ; id est, inquit Servius, omni tempore. Posthaec vero idem poeta: Non secus atque olim tonitru, hoc est, ut adhuc observat Servius: Fore ut solet, Nam non est adverbium temporis (Serv., [Col.1112A] pag. 511). Verum nonne Tertullianus dicere potuit veritatem olim, nimirum Socratis, de quo loquebatur, tempore, et suo etiam atque adeo semper odio hominibus fuisse. Quidquid autem pronunties, inde ille concludit tantum esse odium veritatis, ut Athenienses eam in Socrate fictitios deos evertente odio habuerint. De illius autem condemnatione et morte supra in superioribus dissertationibus ibi citatis disputavimus (Supr. c. 25, art. 3) . Socrati duos alios philosophos Tertullianus conjungit (Tertull. Apolog. c. 14, p. 355) , graecum unum Diogenem, alterum romanum Varronem. At mirum fortasse pluribus erit cur priori testimonio adversus ethnicos in hoc et primo ad Nationes libro sic disputet: Diogenes, inquit, nescio quid in Herculem ludit; [Col.1112B] in alio libro lusit (l. I. ad Nation. c. 10, p. 576) . Nam tantine, arguent, ponderis est haec argumentatio, ut repeti meruerit? Si nesciebat enim Tertullianus quid Diogenes lusit in Herculem, quid inde contra falsos gentilium deos conficere poterat? Quis vero iste est Diogenes? Dictu cum id difficile sit, quidam suspicantur legendum Diagoras, qui quidem quia ad coquendam coenam igne carebat, ab Herculis simulacro petiisse perhibetur, ut pro decimo tertio certamine illam excoqueret. Sed huic emendationi adversantur omnes omnino codices. Nobis itaque, horum auctoritati cedentibus, facile persuadebitur ab illo Diogenem Cynicum, sicut ibidem Varronem cynicum appellari. Quis enim nescit quantum in Luciani Dialogis Hercules ab hoc ipso Diogene cynicum appellari. Quis enim nescit quantum in Luciani Dialogis Hercules ab hoc ipso Diogene cynico derideatur [Col.1112C] (Lucian.

1/4/2006 2:06 PM


734 of 843


Alcides multo dicitur esse prior. Alcide quondam fueram doctore secundus: Nunc ego sum Cynices primus, et ille deus. (Auson., Epigr. 26.) At nonne illud est nescio quid, quod Tertullianus Herculis divinitatem ab hoc Diogene irrisam contestatur? Si tamen eum ad aliam aliquam, a Luciano aut alio memoratam, irrisionem respexisse ostendas, tibi non reluctabimur. Quamvis porro illud nescio quid vocaverit; quia tamen ethnicis incompertum non [Col.1112D] erat, hinc adversus illorum deos recte argumentatur (Dissert. in Lact. c. 24, art. 4) . Dubitabit forsitan aliquis utrum alter philosophus, qui ab eo vocatur Varro cynicus, is sit, cujus eruditionem tantis, ut vidimus, laudibus ethnici cumulant, totque de religionibus libros composuerat. Numquid enim ille etiam de diis jocari ausus est? Quidni? Nonne in Auctoris nostri ad Nationes libris legimus romani styli Diogenes Varro trecentos Joves, sive Jupiteres (manuscripti nostri codices, Jupiteros) dicendum est, sine capitibus inducit (Tert., lib. I, ad Nation. c. 10, p. 576) . At quomodo sine irrisione tot Joves inducere potuit? Nonne Minutius Felix, Tertullianum nostrum haud dubie secutus, dixit esse tot Jovis monstra, [Col.1113A] quot nomina. Videsis quae in haec verba alibi animadvertimus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 15, art. 2) . Caeterum quidam putant haec a Varrone dicta in satiris Menippeis; cur non in aliis ejus de ethnicorum religione libris, quorum tantus fuit numerus? Sed ubicunque ab eo dicta sint, inde et Jovis et aliorum falsa divinitas manifestissime demonstratur. Persuasum vero illud adeo fuit iis, in quibus aliqua adhuc supererat probitatis et aequitatis scintilla, ut Liberum patrem, sicut supra vidimus (supr. cap. 18, art. 9) , Serapidem et Harpocratem cum Cynocephalo suo penitus rejecerint. At unum profecto, sublatis aliis omnibus falsis numinibus, Deum omnipotentem colere debebant.

CAPUT XXVII. Expenduntur alia Tertulliani argumenta, quibus

falsos nullosque esse gentilium deos demonstrat.

[Col.1113B]

ARTICULUS PRIMUS. Quam nefaria fuerit provinciarum, civitatum,

ac praesertim Aegyptiorum peculiares deos sibi adoptandi licentia: quam parum verisimilia sint ea quae a Tertulliano tradita sunt de Josepho patriarcha, et utrum Aegyptii eum Serapidis nomine deum dixerint et coluerint: quo jure ab illo dicatur deus Syriae Astartes, Arabiae Disares, Noricis Belenus, Africae Coelestis, et dii Mauritaniae reguli sui.

1/4/2006 2:06 PM


735 of 843


venerabantur (Tertullian. Apolog., cap. 24, p. 417 et lib. II, ad Nation. c. 8) . Aegyptios autem ibi praecipue redarguit, qui sicut in aliis nostris dissertationibus ostendimus (Dissert. in Lactant., c. 34, art. 2. et loc. ibi cit.) , tam impia quam absurda superstitione non solum oves aliasque bestias consecrabant, sed illos etiam capite damnabant, qui aliquem hujusmodi deum occidissent. Accepta autem hac eos adoptandi libertate, Aegyptii, inquit Tertullianus, sic abusi sunt, ut Josephum Patriarcham Serapidis nomine deum fecerint (Tertul., [Col.1113D] loc. cit.). Sed multa ibi ille turbat atque ita sane, ut mirum videatur quomodo vir in sacris Scripturis apprime versatus, plura illis sane opposita, nobis venditet. Primum enim Josephus, inquit ille (Tertull., lib. II, ad Nat., c. 8) , caeteris fratribus (Benjaminum excipere debebat) junior in Aegypto venumdatus, in Pharaonis Aegyptiorum regis familia serviebat. At in libro Geneseos (Genes., c. 37, v. 18 et 36 et c. 39. v. 1, et seqq.) legimus illum venditum fuisse Madianitis, et ab his Putiphari, eunucho Pharaonis et militum magistro, cui revera servivit, donec in carcerem mitteretur. Nisi ergo hunc Putipharem, qui a Josepho πετεφρὴς vocatur (Joseph., l. II. antiquit. Judaic., c. 3, [Col.1114A] p. 39 et seqq.) , regiae Pharaonis familiae adscriptum fuisse probaveris, falsa videtur haec Tertulliani opinio. Nec verius est quod subjunxit, eum a regina minus pudica desideratum, atque in carcerem idcirco regis jussu contrusum. Non enim a regina, sed a Putipharis uxore, uti in eodem sacro libro narratur, ad stuprum sollicitatus fuit, et a decepto Putiphare conjectus in vincula. Asseverat insuper Tertullianus Josephum accepisse in matrimonium filiam regis Pharaonis, cujus somnia explicaverat. Sacra vero Scriptura (Genes., c. 41, v. 50) , et Josephus historicus (Joseph, loc. cit.) certiores nos faciunt ab illo Josepho patriarcha ductam Aseneth, filiam Putipharis Heliopolitani sacerdotis. Denique nonnulli veritati, in iisdem Geneseos et [Col.1114B] Josephi libris traditae, illud repugnare censent, quod Auctor noster adjecit: Joseph expedimenta de carcere edocuit, somnium Regi aperit (Tertul. Lib. II, ad Nat. c. 8) . Emissus siquidem ex carcere fuerat, cum regis somnia interpretatus est. Nonne tamen his verbis indicare potuit duorum Pharaonis eunuchorum somnia, quae revera explicavit in carcere, atque explicandorum postea ejusdem Pharaonis somniorum dederunt occasionem? Quae porro sacrae Scripturae contraria Tertullianus refert, haec scripsit in solo ad Nationes libro, et in Apologetico penitus omisit. Quae sit autem hujus praetermissionis caussa, utrum quia omnino vera non esse animadvertit, quis definire audeat? Caeterum ea forsitan hauserat ex corruptis fontibus, nisi librarios propria nomina, uti alia saepius, in hoc [Col.1114C] libro describendo, errasse demonstraveris. Vero itaque similius Vossio illud videtur (Voss., lib. I, de orgin. et progres. idolol. c. 29) quod ille adhuc enarrat Aegyptios, post fruges sibi a Josepho famis tempore subministratas, jussisse in tanti beneficii memoriam ac symbolum ali a sacerdotibus bovem, quem primum civili, et deinde divino cultu honoraverunt. At constat sane bovem ab iisdem Aegyptiis factum esse deum Apim, et exinde Serapim, de quo Ruffinus (Ruffin., lib. II, Histor. Eccl., c. 23) , et nos alibi (tom. I Apparat., p. 1090) . Celeberrimum quoque Alexandriae fabricatum est hujus Serapidis simulacrum, de quo idem Ruffinus: Cujus, inquit, capiti modius superpositus, et quidem in honorem nostri Joseph formatum perhibent, ob dimensionem frumenti, [Col.1114D] quo famis tempore subvenit Aegyptiis. Ruffino suffragatur Suidas (Suidas, ad. v. Σαράπις), nec uterque tamen diffiteri potuit

1/4/2006 2:06 PM


736 of 843


ut Syriae Astartes (Tertull. Apolog. c. 24, p. 418) (manuscripti nostri codices Adstartes) in libro ad Nationes, Atagartis Syrorum (Lib. II, ad Nation. c. 8) ? Quae lectio confirmari potest his Plinii verbis: Syris vero Magog. Ibi prodigiosa Atagartis, graecis autem Derceto dicta (Plin., lib. V natur. hist. cap. 23, [Col.1115A] p. 577). Strabo vero de Hierapoli, ἐν ᾗ τιμῶσι τὴν Συρίαν θεὸν τὴν Ἀταργατίν, in qua Atargatim Syriam deam colunt (Strab., lib. XVI, Geogr. p. 748) . Sed postea scripsit: Ἀταργατὴν δὲ τὴν Ἀθάραν, Δερκέτω δ᾽ αὐτὴν Κτησίας καλεῖ; Atargatim Atharam dixerunt, quam Clesias Derceto vocavit (Ibid. p. 785). Ab aliis autem Astartes appellata est, quemadmodum a Minutio Felice, qui hoc nomen in Tertulliani nostri Apologetico, sicut et alia plura, legerat. Videsis Vossium (Voss., lib. I, de orig. et progr. idolol. c. 28) , ac ea, si placet, quae in illum Minutii locum annotavimus (Dissert. in Minut. Octav., c. 14, art. 1) .

Sicut autem haec Syriae erat dea, ita Arabiae, ait Tertullianus, Disares (Tertullian. loc. cit.), sed aliter in libro secundo ad Nationes, Obodanedussiren. Corruptum [Col.1115B] autem putant hoc nomen ab imperito librario, qui unum ex his duobus Obodan et Dusarem fecerit. Suam autem opinionem confirmare conantur auctoritate Eusebii, a quo hos Arabum deos memoratos esse dicunt quidem, sed nec verba ejus, nec librum indicant. De utroque autem illo deo plura Vossius, quem adire cuivis promptum est (Voss. l. II. de orig. et prog. idol. cap. 8. pag. 178) . Patrius etiam deus fuit Noricis Belenus, inquit Auctor noster (idem, ibid. cap. 24, pag. 419) ; sed corrupta quoque fuerunt in manuscriptis nostris codicibus haec nomina Nori Cibelenus, in quibusdam vero editis Tibelenus, quem Vossius suspicatur eum esse, quem Tybelinum, antiqui Saxones Tebilenum, et Sclavi Zeerneboch vocabant. Nonne vero longe probabilius est illum [Col.1115C] loqui de Beleno deo quem Aquileienses, uti Julius Capitolinus (Capitol. in vit. Maximin., p. 361, col. 2) et Herodianus (Herodian., lib. II, hist., p. 612) memoriae prodiderunt, summo in honore habebant, et solem esse opinabantur? Praeterea Grutherus varias exhibet inscriptiones Deo Beleno, ab Augusto Caesare editas (Gruther., tom. I, Inscript., p. 26 et 27) . Quin etiam is ab Ausonio Burdigalensium deus nec uno quidem carmine praedicatur (Auson., de Burdigal. professor. Carm. 4, § 145, et carm. 10, § 154). Non a solis itaque Noricis, Germaniae populis, sed etiam ab aliis Belenus colebatur. At istos forsitan Tertullianus nominatim ideo appellavit, quia noverat ab ipsis hunc deum prae caeteris honorari (Tertullian. Apologet., cap. 24, p. 420) . Si quem nihilominus [Col.1115D] obscuriorem Noricorum aut alterius gentis deum ab illo denotatum ostendas, tibi haud aegre assentiemur. Nec patriam suam ille omisit, atque africae Coelestis, et in libro ad Nationes, Coelestis Afrorum (Lib. II, ad Nation., cap. 8) , de qua nos superius disputavimus (Supr., cap. 18, art. 6). Ejusdem porro Africae regio erat Mauritania, de qua ipse continuo haec subnectit: Mauritaniae reguli sui. At Minutius Felix et Lactantius Jubam nominant, quem provinciae hujus incolae-honore divino speciatim prosequebantur. Adi, si lubet, quae in nostris de utriusque libris dissertationibus disputata sunt (Dissertat. [Col.1116A] in Minut. Octav. cap. 16 art. 2, dissert. in Lactant. cap. XXX, art. 2) .

ARTICULUS II. De aliis diis, qui Romanis incogniti, in Italiae

1/4/2006 2:06 PM



Nortia, Ocriculanorum Valentia, et Faliscorum, in honorem patris Curris, et accepit nomen Juno.

Argumentum suum prosequitur Tertullianus, atque a provinciis Roma longius remotis, venit in Italiam, et per ipsam, inquit, dii quoque municipali consecratione censentur (Tertullian. Apologet., cap. 24, [Col.1116B] p. 420), quos Romani non colebant. Tanta quippe erat incolarum cujuscumque civitatis caecitas ac licentia, ut non solum deos aliis incognitos habuerint, sed quorum etiam, uti ille ait, ne nominum quidem dignitas humanis cognominibus distat (Idem, lib. II, ad Nat., cap. 2) , At sicut nomen hominis praeferebant, ita humanam vitam egisse, et idcirco deos non esse manifestum est. Plures vero ex illis recenset (Ibid.), ac ne ulli fidem sibi derogandi esset locus, testem citat Varronem in ejus haud dubie libris, quos de divinis, teste Augustino (August., lib. VI, de civit., cap. 3, p. 148), rebus ediderat. Obscurorum autem horumce deorum agmini praemittitur Casianiensium Delventinus (Tertullian. loc. cit.), vel sicut codices nostri antiquiores manu exarati et alii, Casianensium, vetustiores editi, Crustuminiensium, [Col.1116C] et postea in quibusdam editionibus, Belventinus. Cassinum vero Campaniae oppidum Samnites, ait Varro (Varr. lib. VI, de ling. lat. p. 77) , ex Sabinis orti primum, ac Romani deinde tenuerunt. Mentionem oppidi illius fecere Plinius (Plin. lib. III, hist. natur. cap. 4, p. 229) , et Silius (Sil. Ital. lib. XII, v. 525) , nomenque illud in variis inscriptionibus a Gruthero editis occurrit (Gruther., p. 136 et 151) . Si quis tamen ibi legere malit, Crustuminensium, opinionem suam firmare poterit his Virgilii versibus: . . . . . Nec surculus idem Crustumiis Syrriisque pyris. (Virgil., lib. II Georg., v. 88.) Servius quippe haec ibidem observat: Crustumia pyra sunt ex parte rubentia ab oppido Crustumio. Agrum [Col.1116D] vero Crustuminum ejusque situm Plinius hisce verbis describit: Citra tredecim millia passuum urbis Veientem agrum a Crustumino, dein Fidenatem, latinumque a Vaticano dirimens (Plin. lib. III, natur. hist., cap. 5, p. 323) . At paulo antea alium Crustuminum memoraverat (Ibid. p. 322), qui quidem ubi situs fuerit, jam ignoratur. Meliorum porro antiquiorumque codicum auctoritati si cedendum est, Tertullianus Casiniensium oppidum designavit (Tertullian. Apologet. cap. 24, p. 420, et lib. II, ad nation., cap. 8) , quod nunc montem Casinum esse existimant. Dehinc ille: Narniensium Visidianus. At Plinius ubi Umbriae oppida populosque enumerat: Narnienses, inquit, quod oppidum Nequinum antea vocatum [Col.1117A] est (Plin., lib. III hist. natur., cap. 14, p. 365) . Et certe scriptum a Livio legimus: Alter consul

Apuleius in Umbria Nequinum oppidum circumsedit. Locus erat arduus, atque in parte una praeceps, ubi nunc Narnia sita est (Liv., lib. 10, § 9) . Nomen autem illud sumpsit ab

eo, quo alluitur, Nare fluvio, uti his intelliges Strabonis verbis: Νάρνα δι᾽ ἧς ῥεῖ ὁ Νάρ ποταμὸς, Narnia, per quam fluit Nar fluvius (Strab. lib. V Geogr. p. 227) . Variis quoque apud Grutherum inscriptionibus Narnienses celebrantur (Gruther., p. 174, inscript. 4; p. 388, inscript. 2; p. 460, inscript. 4) . Praeterea, Aesculanorum Ancharia, in libro ad nationes, et nostris manuscriptis exemplaribus: Ancharia (Tertullian. loc. cit.). A Plinio autem dicitur: Colonia Asculum 737 of 843 Piceni nobilissima (Plin. lib. III natur. [Col.1117B] hist. cap. 13, p. 362) , cujus nomine

1/4/2006 2:06 PM


738 of 843


tamen sermonem ab illo fieri, erit forsitan qui confici posse putabit his Lucani de Lentulo versibus: . . . . . Depellitur arce Lentulus Esculea. (Lucan., Pharsal., lib. II, v. 150.) Quidam enim animadvertunt Esculea et Asculea indifferenter dictum, quidni et Aesculea, unde Aesculani, de quibus nunc agitur? [Col.1117C] Caeterum Turnebus (Turneb., lib. XVII advers. cap. 24) suspicatur Anchariam eam esse deam, cujus furore correpti homines ancarii vocabantur, idque stabilire nititur his duobus, a Nonio citatis (Non., ad v. Quiritare), Lucilii carminibus: Haec eadem rudet e nostris, atque ejulitabit, Concursans velut ancarius, clareque quiritans. In nostra quidem horum carminum editione legimus: Hic inquam . . . veluti arenarius. Sed corrupte procul dubio, ac contra metri leges. Verumtamen mera haec est Turnebi conjectura, quae alia adhuc probatione indiget. In libro autem ad Nationes nomen Anchariam habetur, et quam praeverint, quod depravatum existimantes, reponi voluere et quampraeverim: sed nulla [Col.1117D] reddita ratione emendationis, quae adulterato textu melior non videtur. Quapropter malumus alterius codicis opem exspectare, quam variis indulgere conjecturis. Facilius itaque illud probabitur, quod adjecit Tertullianus: Volsiniensium Nursia (Tertullian. Apologet., c. 24, p. 421) ; in libro autem ad Nationes (l. II, ad Nation., cap. 8, p. 71), et libris nostris ineditis, Norcia et Nortia, sive ut in Tacitum mox citandum notat Lipsius, Neurscia. At Livius semel iterumque meminit Volsinensium (Liv., V, § 31, et lib. IX, § 21), qui etiam in quadam inscriptione a Gruthero edita sic appellantur (Gruther., inscript. 1, p. 385) . Verum ipsemet Tertullianus alibi illos, quemadmodum [Col.1118A] observavimus (supra, cap. 23, art. 3) , Volsinios vocat, sicuti Propertius (Propert., lib. IV eleg. 2, v. 2), et Plinius (Plin., lib. II natur. hist., cap. 52, p. 287, et lib. III, cap. 4, p. 322) , qui testificantur urbem hanc opulentissimam Tuscorum fuisse, quae nunc sub summorum pontificum ditione est. Norciam vero eorum deam fuisse ex his jam citati Livii verbis discimus: Volsiniis clavos, indices numeri annorum, fixos in templo Nortiae etruscae deae comparere diligens talium monumentorum auctor Cincius affirmat (Liv., lib. VII, § 3) . Juvenalis quoque de illa

haec cecinit:

. . . Idem populus, si Norcia [(1) 1Kb] Thusco Favisset, si oppressa foret secura senectus Principis, hac ipsa Sejanum diceret hora [Col.1118B] Augustum. (Juvenal., Satir. X, v. 70, etc.) Praeterea, Ocriculanorum Valentia, ait Tertullianus (Tertullian. Apologet., cap. 24, p. 421). Ocriculum autem, seu Ocriculi, Straboni Ὀκρίκλου (Strab., lib. V, Geogr., p. 227) , urbs est in finibus Umbriae, quae non multum Roma distat, nuncque Otricoli vocatur. Mentionem illius faciunt Plinius (Plin., lib. III natur. hist., cap. 4, p. 323, et cap. 14, p. 365), Livius (Liv., lib. IX, § 41) , aliique ac potissimum geographi. Ocriculanorum porro deam revera fuisse Valentiam, agnosces hac veteri inscriptione apud Grutherum

1/4/2006 2:06 PM


739 of 843


Livius, urbs socia Romanorum, velut claustra Etruriae erat (Liv., lib. IX, § 32, et lib. VI, § 3). Antea vero fecerat mentionem ejus, quae in variis etiam inscriptionibus a Gruthero exhibitis occurrit (Gruther., p. 254, 302, 305 et 481) . Ab urbe autem Roma distat 24 millia passuum, sicut Marsus annotavit in haec Silii italici verba: Sutria tecta (Sil. italic., lib. VIII, v. 408) . Videsis Erasmum in hoc proverbium, Quasi Sutrium eant (Erasm. adag., chil. 4, centur. 4, adag. 52, p. 841) . Hujus porro urbis incolis dea, uti ait Tertullianus, erat Norcia. Sed prius, sicut vidimus, dixerat Volsinensium Norcia. Numquid [Col.1118D] ergo eadem utrorumque dea fuit? Nonne ibi peculiares, ac proprios cujusque civitatis deos recenset? At hanc procul dubio ob causam prioris nomen paulo aliter, sicut monuimus, scriptum voluerunt. Huic tamen emendationi adversantur non solum omnes nostri codices, sed citatus quoque a nobis Livius. Verum quia Volsinium et Sutrium urbes Etruriae et Sutrium urbes Etruriae fuerunt, et haec dea Etruriae a Livio nuncupatur, utriusque urbis dea esse potuit. Si quis vero duas, ac diverso nomine vocatas fuisse ostendat, sententiae illius ultro subscribemus. Agmen horum municipalium topicorumque deorum [Col.1119A] claudit Tertullianus his verbis: Faliscorum in honorem patris Curris, et accepit cognomen Juno (Tertullian. Apologet., c. 24, p. 421, et lib. II ad Nation., cap. 8) . Falisca autem, urbs Etruriae, inter Ciminum montem et Tiberim sita est. Coloniae vero Faliscorum mentio fit in Plinii libris (Plin., lib. III hist. nat., cap. 4, p. 320) ., et Grutheri inscriptionibus (Gruther., p. 288, inscript. 1), saepius vero in Titi Livii historiis (Liv., lib. V, § 17, 18, 26, et lib. VII, § 17, etc.), hisque Virgilii carminibus: Hi Fescenninas acies, aequosque Faliscos, Hi Soractis habent arces, Fluviniaque arva, Et Cimini cum monte lacum, lucosque Capenos. (Virgil., lib. VII, Aeneid., v, 695 et seqq.) Similia a Silio Italico decantata invenies (Sil. Italic., [Col.1119B] lib. VIII, v. 406 et seq.) . Caeterum Juno plura, uti nemo nescit, habebat cognomina, ex quibus unum Curris, teste Festo, fuit. Si quis vero inquirat cur ita nuncupata sit, is audiat Servium: Juno habet multa nomina: Curetis est, quia utitur curru et hasta (Serv., in lib. I Aeneid., v. 6) . Alium adhuc, si velit, audiat Festum Pompeium: Curis est Sabine hasta . . . . Curitim Junonem appellabant, quia eamdem ferre hastam putabant (Fest., ad v. Curis). Verum sicut hi scriptores Tertulliano nostro favent asserenti Junonem cognominatam fuisse Currim sive Curetim: ita ipsi adversantur, aperte dicentes hoc cognomen non illi datum in honorem patris Curis, sed ex hasta, quae a Sabinis curis appellabatur, aut a curru, quemadmodum innuit Servius; qui tamen a nonnullis, priorem [Col.1119C] hujus nominis etymologiam veriorem existimantibus, corripitur. Quid ergo? Numquid responderi potest Junonem ab hasta traxisse istud cognomen, quod postea Falisci in patris Curis honorem ei dederunt. Sed quis est, inquies, pater ille Curis? Nos quidem docet Ovidius Romulum ita vocatum fuisse, ubi canit: Proxima lux vacua est, at tertia dicta Quirino, Qui tenet hoc nomen, Romulus ante fuit: Sive quod hasta curis priscis est dicta Sabinis, Bellicus a telo venit in astra deus.

1/4/2006 2:06 PM


740 of 843


mensium omnium ingressus tenentem. In ditione autem Junonis sunt omnes calendae . . . . Quirinum, quasi bellorum parentem, ab hasta quam Sabini curim vocant (Macrob., lib.

I, Saturnal., cap. 9) . Varia itaque fuerunt Jani nomina, quorum tria ad propositum nostrum spectant. Primum est Pater, secundum est Quirinus, a curi sive hasta derivatum, et tertium Junonius, quasi et Januarii et omnium mensium sit initium et ingressus. Nonne autem hinc confirmari potest, quod scripsit Tertullianus Junonem a patre Curi, qui etiam Junonius appellatus est, suum Curis, sive Curitis, accepisse [Col.1120A] cognomen? De hac tamen conjectura aliorum esto judicium.

Caeterum duplex, pro diversa codicum nostrorum lectione, potest esse verborum Tertulliani sensus. Si enim ibi, quemadmodum in nostris manu exaratis exemplaribus, et Rigaltii editione legas, Faliscorum in honorem (MSS. honore) patris Curis, et accepit nomen Juno, sensus erit: Faliscorum dea est Juno, quae in patris Curis honorem sortita est suam Curitis appellationem. Si vero cum caeteris editionibus legamus: Faliscorum in honore est pater Curis, unde accepit cognomen Juno, his verbis significabitur divinos honores a Faliscis exhibitos fuisse patri Curi, a quo Juno cognominata est. At si de patris Curis honore loquitur, cur, quaeso, ibi Junonis nihil plane ad eam [Col.1120B] rem facientis inserta mentio? Nonne ad Tertulliani mentem propius accedent, qui probaverint illum intelligendum esse de Junone Curiti, quam Falisci, tanquam singularem urbis suae deam, colebant? Tu vero quae verior sit lectio et interpretatio, expende ac pronuntia. At nobis quispiam fortasse obviam veniet, et objectabit ibi humani aliquid passum esse Tertullianum, qui tam diserte affirmat his provinciarum ac civitatum diis, hactenus ab eo appellatis, nullum a Romanis redditum divinum honorem (Tertull. Apologet. cap. 24) . Nonne enim Capitolium ab ipso antea vocatum fuerat curia daemonum? Nonne adhuc haec sunt illius alio in libro verba: Pluribus et asperioribus nominibus amphiteatrum consecratur, quam (in antiquioribus [Col.1120C] editis deest quam) Capitolium omnium deorum curia est (idem, lib. de Spectac. cap. 12) ? Nonne Roma, ut ait Leo primus, omnium gentium serviebat erroribus, illarumque deos assumpserat (Leo, serm. in natal. SS. Petri et Pauli)? Romani igitur quarumlibet gentium deos colebant. At quamvis res ita sit, illos tamen omnes generatim tantum, non vero nominatim venerabantur. Nam eos ne numerare quidem, quanto minus honorare et invocare poterant! Tertullianus autem de topicis et singularibus diis disputat, quos urbium et provinciarum incolae solebant tanquam municipes suos colere, ac suis invocare nominibus. Quid igitur mirum, si illi plerique omnibus jam incogniti sint, sicuti Delventinus et Visidianus, in [Col.1120D] Apologetico nominati ac in libro ad Nationes, Atheniensium, sive potius Atherniensium Numentinus, vel Numertinus (Tertull. Apolog., cap. 24. et lib.

II ad Nation. cap. 8) . Horum enim et aliorum topicorum deorum, quorum infinitus fuit numerus, notitia nobis jam a longo tempore erepta est. Non minoris tamen roboris idcirco est Auctoris nostri argumentum, quo ex hactenus dictis meritissimo jure concludit iniquissimos esse gentiles, quibus cum potestas esset pro libito ac libidine falsum quemlibet et aliis gentibus ignotum deum colendi, non sinebant verum Deum a Christianis adorari.

1/4/2006 2:06 PM


741 of 843


[Col.1121A]

ARTICULUS PRIMUS. Quam falsum sit Romanos meruisse totius

orbis terrae dominatum sua pietate in deos Sterculum, Mutinum, Larentiam, Cybelem, Jovem, Junonem, aliosque, qui patriam suam magis, quam Romanos tueri debebant, quique omnes fato obnoxii fuerunt. Tot tantisque rationum momentis ita eversam a Tertulliano vidimus falsam gentilium, deos plane commentitios colentium, religionem, ut nullus, si sani capitis sit homo, iis reluctari posse videatur. Sed [Col.1121B] quoniam ea est errantium plerorumque hominum pervicacia, ut victos se fateri nunquam velint, contra ethnici adhuc insurgebant, nobisque, uti ait Tertullianus, objiciebant, Romanos pro merito religiositatis diligentissimae in tantum elatos, ut orbem occupaverint (Tertull. Apologet. c. 25, p. 422, et l. II ad Nation. cap. 17) , id est, magna in deos suos pietate et religione meruerint ac consecuti sint totius terrarum orbis imperium. Existunt ergo, inquiebant, hi dii, debentque ab omnibus hominibus honorari. Totam autem hanc argumentationem, quam alibi fusius explicuimus (Dissert. in Minut. Octav. cap. 16. art. 2. et 3) , Tertullianus noster plane frivolam nulliusque momenti esse haud immerito arbitratur. Ne quem tamen vel minimum ethnicis praeberet mussitandi [Col.1121C] locum, variis responsionibus hoc, qualecunque sit, argumentum refellit ac destruit. Dii quippe Romanorum, ait ille, aut vernaculi ipsisque proprii erant, aut peregrini et adscititii. Numquid autem dici potest a primis propagatos imperii Romani fines? Scilicet ista merces, Tertulliani hanc opinionem irridentis verba sunt, Romanis a diis pro gratia expensa est. Sterculus, et Mutinus, et Larentina provexit imperium (Tertull. loc. cit.). In antiquioribus editis libris legitur si pro scilicet, sed eodem plane sensu, locutione tamen minus eleganti. Romanorum autem deos vilissimos planeque infames ibi appellat, ut acrioribus ironiae aculeis ethnicos, deorum suorum potentiam insulsissime venditantes, pungeret. Sterculus enim agros, sicut ille alibi docet, [Col.1121D] stercoribus juvando diligens fuit (Idem, lib. II ad Nati. cap. 9) . At de illo, sicut et turpissimo Mutino, et Larentina, quae ab eodem dicitur publicum scortum, antea, atque in superioribus dissertationibus, disputavimus (Supr. cap. 25, art. 3; et Dissert. in Minut. Oct. cap. 17, art. 2, et Dissert. in Lact. cap. 32, art. 1 et 2) . Nemo autem mentis suae compos serio affirmare unquam audebit, ab hujusmodi infamibus et vernaculis diis porrectos fuisse Romani imperii fines. Neque etiam, ab aliis domesticis et peculiaribus diis suis. Diversa enimvero in pluribus esse nequit veri Dei potentia, virtus, sanctitas, sicuti nec natura. Atqui nemo unquam dixit in praefatis infamibus, aut aliis domesticis Romanorum diis, fuisse eamdem, atque in [Col.1122A] omnipotente Deo, naturam et omnipotentiam, virtutem et sanctitatem. Dii ergo non sunt, nec potuerunt ullum aliquod Romano imperio afferre incrementum. Superest igitur ut peregrinorum deorum auxilio et potestate accreverit Romani imperii magnitudo. Atqui opinio illa non minus omni prorsus verisimilitudine quam superior caret.

1/4/2006 2:06 PM


742 of 843


subjiciendum tradere potuerunt? Sed ut id quibusdam exemplis planius faciat: Viderit, inquit, Cybele, Coeli et Terrae filia, Saturni uxor, et magna mater, si urbem Romanam, ut memoriam trojani generis

adamavit, vernaculi sui scilicet, adversus Achivorum arma protecti, si ad ultores suos transire prospexit, quos sciebat Graeciam Phrygiae debellatricem subacturos (Tertull.

Apol. c. 25, p. 424) . Vis autem hujusce argumenti, ut perspiciatur, in memoriam revocandum est, Cybelem quibusdam videri a Cybelo Phrygiae monte cognominatam. Nullus vero dubitat celeberrimum Pessinunte, quae Phrygiae urbs erat, positum fuisse illius simulacrum, quod postea Romae, sicut alibi diximus (Dissert. in Minut. cap. 19. art. [Col.1122C] 1, et in Arnob. cap. 20, art. 2. et in Lactant. cap. 31, art. 3) , maxima cum pompa collocatum est. At Tertullianus inde sic argumentatur: Numquid Cybele propter Aeneam, Troja, Prygiae minoris ex urbe oriundum, atque idcirco vernaculum suum, adamavit Romanos, quia ex illo postquam ex Trojano incendio, et Achivorum armis ereptus fuisset, originem suam deduxerunt? Numquid vero illa sprevit patriam suam, illique Romanos praetulit, quia praevidebat simulacrum suum Romam transferendum, et a Romanis debellandam Graeciam, Phrygiae patriae suae debellatricem? Cur ergo passa est hanc, ubi summo honore colebatur, a Graecis expugnari? Esto tamen, illudque, si velis, permiserit. At quomodo praescire potuit fore aliquando, ut ipsa, vel quod idem est, [Col.1122D] simulacrum suum Pessinunte Romam asportaretur? Non magis enim hoc praevidit, quam diem, quo Marcus Aurelius imperator Syrmii mortuus est. At id plane, ait Tertullianus, aut nescivit, aut tardiores nuntios misit ad praecipuum suum sacerdotem archigallum, qui sexta post hujus imperatoris mortem die, elicitum ex lacertis impurum sanguinem pro illius salute litabat. Christiani itaque talem jure merito ridebant deam, aut futuri nesciam, aut crudelem, quae passa est non solum archigalli sui perperam effundi sanguinem, sed patriam quoque suam penitus dirui. Nullum ergo Romanis ad dilatandos imperii sui fines auxilium sine iniquo ingratoque animo ferre potuit. [Col.1123A] Neque etiam Jupiter illos majore studio ac favore complecti debebat (Tertullian. Apologet. cap. 25) . Ecquid enim oblivisci potuit Idaei illius in Creta insula antri, ubi gentiles eum natum ac sepultum fuisse praedicabant? Numquid amore patriae in odium converso, passus est Cretam suam, ut loquitur Tertullianus (Ibid.), Romanis fascibus et armis concuti? Numquid ex memoria quoque illius exciderant aera Corybantia, quorum clangore ac sonitu inhumanissima patris ejus Saturni, devorare illum volentis, feritas elusa est? Numquid tandem voluntaria oblivione obruerat jucundissimum illic nutricis suae odorem (Ibid.)? Sed dubitant plures quae fuerit illa nutrix, illiusque odor jucundissimus. Quidam autem suspicantur Tertullianum his verbis alludere ad Amaltheae [Col.1123B] cornu, ex quo nectar et ambrosia effluebant. At vana procul dubio est haec suspicio. Agitur siquidem de Jovis nutrice, quam alii capram Amaltheam, alii Nymphas, sive Melissi Cretae regis filias esse opinabantur. Posteriorem itaque hanc opinionem si Auctor noster secutus est, odor Nympharum, quae melle et lacte Jovem aluisse ferebantur, recte dici potuit jucundissimus. Sin vero ad priorem, ut verisimilius est, respexerit, non sine ironia insulsam exagitat divinitatem Jovis, qui caprae male olentis lac suxerat, nec poterat teterrini illius odoris oblivisci. Atqui illius, patriaeque suae Cretae, si memor semper fuit, hanc Capitolio anteponere debebat, ac Cretensibus potius, quam Romanis, dare totius mundi imperium. De illius porro ortu, nutricibus, educatione et sepulcro [Col.1123C] alibi disseruimus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 15. art. 2) .

1/4/2006 2:06 PM



tantum ac tacito auctoris nomine ab Auctore nostro citatis: Quam Juno fertur terris magis omnibus unam, Posthabita coluisse Samo. Hic illius arma, Hic currus fuit: hoc regnum dea gentibus esse, Si qua fata sinant, jam tum tenditque fovetque. [Col.1123D] (Virgil., lib. I Aeneid., v. 19 et seqq.) Verum misera illa, ait adhuc Tertullianus, conjux Jovis et soror, quantumvis amaverit Carthaginem, non potuit tamen impedire quominus a Romanis everteretur. Nihil quippe adversus funesta hujus urbis fata valuit. Nec id sane mirandum: quia plane fato, pergit Auctor noster, stat Jupiter ipse (Tertull. Apol. c. 25, p. 428) . Nonne vero effatum illud satis aperte confirmatur Apollinis Delphici ad Croesi nuntios responso, quod his totidemque verbis Herodotus retulit, τὴν πεπρωμένην ἀδύνατά ἐστιν ἀποφυγεῖν καὶ θεῷ; Sortem fato destinatam defugere deo quoque impossibile (Herodot. lib. I, § 91) . De ipso autem Jove Cicero (Cicer. lib. II de divin. pag. 281, lin. 44) et Homerus [Col.1124A] (Homer. Iliad. 16, v. 434 et Odyss. 3, v. 137 et seqq.) , ab eo citatus, haec pronuntiant:

Nihil fit extra fatum . . . . . Hoc sentit Homerus, cum querentem Jovem inducit, quod Sarpedonem filium a morte eripere non posset. Hoc idem significat graecus ille in eam sententiam versus: Quod fore paratum est, id summum exsuperat Jovem. Simili quoque modo Seneca: Quidquid est quod nos sic vivere jussit, sic mori, eadem

necessitate et deos alligat. Irrevocabilis humana pariter ac divina cursus vehit. Ille ipse omnium conditor ac rector scripsit quidem fata, sed sequitur; semper paret, semel jussit

(Senec. lib. de Provide. cap. 5. pag. 501) . Inde graecum illud adagium, Ανάγχῃ οὐδὲ θεοὶ μαχόνται. Necessitati ne dii quidem resistunt. Videsis Erasmi in hoc adagium, [Col.1124B] et Lipsii in citata Senecae verba observationes. Vide etiam Vossium (Voss., lib. II de orig. et progr. Idolol. cap. 44, pag. 276 et seqq.) , et ea, si velis, quae in nostra in Minutium Felicem de fato, et in sequente de Jove et Junone animadvertimus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 6, art. 3; et Dissert. in Lactant. cap. 31, art. 4) . Si Juno igitur atque ipse Jupiter diique omnes, fatentibus ethnicis, fato sint obnoxii, nullum procul dubio romano imperio incrementum dare unquam potuerunt. Jove enim diisque omnibus si potentius sit fatum, ethnici fatis, ait Tertullianus (Tertullian. Apologet. cap. 25, p. 428), dedentibus sibi Carthaginem, majores profecto honores deferre debebant, quam Junoni, ac prostitutissimae lupae Larentinae, de qua [Col.1124C] paulo ante disseruimus. Falsum est igitur Romanos magna in Junonem, Jovem aliosque deos suos, aut vernaculos aut accititios, pietate meruisse totius orbis terrae dominatum.

ARTICULUS II. Romanis datum non fuisse ob suam in deos

pietatem imperium, quod fundatum fuerat, antequam Numa varios, qui explicantur, eosdem deos colendi ritus instituisset, aut fabricata fuissent deorum simulacra, ullusque Romae esset deus. 743 of 843

1/4/2006 2:06 PM



Romanorum deos, Saturnum, Jovem, aliosque summam consecutos fuisse regiam potestatem. Dic ergo, sodes, a quibus aliis diis, quos coluerunt, illam acceperint? Numquid Saturno data est a vilissimo quodam Sterculo, de quo paulo ante dicebamus? Sed is vixit post Saturnum. Nullus autem gentilis dicere unquam potuit quis alius deus regnum illi dederit. At nulla potior est ratio cur ab aliquo deo Romanis concessum dicatur. Deinde vero fundatum erat imperium illorum antequam deorum cultus Romae institutus fuisset. Etenim a Numa, inquit Tertullianus (Ibid.), concepta est curiositas [Col.1125A] superstitiosa, id est, religio, et superstitio, quae prava perversaque cura falsis diis impenditur. Sed quam putas ob caussam ab illo constituta est? Consule Livium (Liv. lib. I, § 19 et seqq.) , Eutropium (Eutrop. lib. I Breviar., pag. 64) , aliosque Romanae historiae scriptores, tibique respondebunt: ut efferatos, ac militares Romanorum animos, metu religionis ac deorum contineret, perpoliretque. Quinam vero, amabo te, erant primi illi Romanae religionis ritus? Nondum, ait Auctor noster, aut simulacris, aut templis res divina apud Romanos constabat, quemadmodum alibi explicavimus, ubi templorum simulacrorumque investigavimus originem (Tertullian. Apologet., cap. 430, pag. 27 et seqq. et lib. I ad Nation., cap. 17, pag. 583, Tom. I. Apparat. lib. III, [Col.1125B] dissertat. 1, cap. 7 et 8, pag. 717 et seqq.) . Tum etiam nulla, sicut ille pergit (Ibid., pag. 28), Capitolia certantia coelo, id est, nondum constructum fuerat templum Capitolinum, adeo superbum, ut suum ad coelos usque culmen attollere videretur. Neque putaveris hanc esse animi in ethnicos nimium infensi exaggerationem. Nam Martialis, et ipse ethnicus, eadem his versibus cecinit: Nec capitolini summum penetrale Tonantis, Quaeque nitent coelo proxima templa suo. (Martial., lib. II, Epigram. 51.) Silius quoque Italicus: Illa etiam qua prisca fides stat regia nobis, Aurea Tarpeia ponet Capitolia rupe, Et tanget nostro templorum culmina coelo. (Sil. lib. III, v. 620.) [Col.1125C] Plura in Alexandri Donati aliorumque de urbe Roma libris tradita, si velis, facile invenies (Donat. lib. II de Urbe Roma, cap. 4. et seqq.) . Ubi ergo, rogabit aliquis, res divina tunc agebatur? Temeraria, inquit Tertullianus, de cespite altaria (Tertullian. Apologet., cap. 25. p. 420 et lib. II ad Nation. cap. 17) , sive

repente, subito ac fortuito casu exstructa, sicut ex Cicerone (Cicer., lib. II de natur. deor., pag. 228, lin. 12) et Apuleio (Apulei. lib. de Deo Socrat. init.) discere est. Vasa vero quibus ministrabatur sordida erant, ait Auctor noster, et adhuc samia, seu luto cretaque molli tum fabricata, de quibus alibi diximus (Dissertat. in Lactant. cap. 30, art. 2). Adjecit Tertullianus (Tertullian., loc. cit.) Et nidor [Col.1125D] ex illis, uti in utroque illius, cum Apologetico, tum ad Nationes secundo libro legimus: in nostris autem codicibus manuscriptis ex duobus his verbis unum, sicuti saepius factum est, scriptumque exillis. Atque inde forsan Rigaltius corrigi voluit exilis, haud prorsus infelici conjectura, cujus tamen aliquam saltem rationem reddere debebat. Confirmari autem inde potest, quia 744 of 843 ibidem Tertullianus asseverat, pauperes tum fuisse Romanae religionis ritus. Sed duo

1/4/2006 2:06 PM



seqq.), prohibuerat; inde Tertullianus intulit: Et Deus ipse nusquam. Persuasum siquidem, uti capite sequenti videbimus, omnino habuisse videtur eam per gentilium animos pervasisse opinionem, non alios esse deos quam illorum simulacra, vel ipsorum in eis residere divinitatem. Vides ergo quam recte ex dictis concludat: Ergo non ante religiosi Romani, quam magni, ideoque non ob hoc magni, quia religiosi (Tertullian. Apologet. cap. 25, pag. 430) .

Fundatum quippe et stabilitum fuit illorum imperium, priusquam aut deos haberent, aut eos saltem tot superstitiosis ritibus, atque inani tot caeremoniarum pompa colerent et adorarent. At certe tam ad illud imperium propagandum, quam jacienda [Col.1126B] ejus fundamenta pari profecto deorum ope ac subsidio indigebant, quod tamen nunquam habuisse manifestum est. Sed aliis adhuc rationibus id ab illo evidentissime demonstratur, quae a nobis examinandae sunt.

ARTICULUS III. Non magis datum aut propagatum ab ullis

gentilium diis imperium Romanorum, quam Babyloniorum, Medorum, Aegyptiorum, Assyriorum, Amazonum, et Judaeorum, qui ante eosdem Romanos regnaverunt: horum impietate et sacrilegiis propagatos imperii sui fines: ac nullis plane miraculis, divinationibus, oraculis probari posse ullos existere horum aliorumque gentilium deos. [Col.1126C] Certum quidem est, quod et ipsi Romani palam fatebantur, terrena regna ab aliquo institui, dari et dispensari. At ea potestas penes eum duntaxat solum esse potest, qui omnia creavit. Nulli itaque Romanorum dii regnum aliquod cultoribus suis aut aliis unquam dederunt. Et certe ante illorum Pontifices, Quindecim viros, Salios, Lupercos, Vestales, de quibus nos alibi, et ante omnes romanorum deorum ministros, imo antequam ulli dii Romae colerentur, instituta fuerant Babyloniorum, Medorum, Aegyptiorum, Assyriorum, et Amazonum regna, magnaque, uti nemo nescit, potestate et gloria florebant (Tertullian. Apologet., cap. 26, pag. 432; et lib. II ad Nation., cap. 27, p. 583). Constat ergo has nationes nec a Romanorum diis, nec ab his quos ipsi colebant, [Col.1126D] accepisse regnandi potestatem: non a suis quidem, qui eos, a quibus summo in honore habebantur, defendi non potuerunt; neque a Romanorum diis, qui nondum ficti erant, et a quibus eorum imperium eversum fuisse Romani opinabantur. Jam vero vidimus (Dissertat. in Minut., cap. 18, art. 4 et 5) , quomodo Minutius Felix hoc argumento adversus ethnicos pugnaverit. Sed ut quibusdam exemplis manifestius id fiat, urget Tertullianus: Cur Athenas a Xerxe Minerva non defendit, vel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit (Tertul., t. II ad

Nation., loc. cit.) ? Nullus enim plane ethnicorum deus neque Romae, neque ullibi, tanto honore divino ornatus est, quanto Minerva [Col.1127A] Athenis, ubi exstabat insigne 745 of 843 illius notumque omnibus simulacrum. Neque majori cultu ullus Deus honestatus est,

1/4/2006 2:06 PM



Age vero, instantemque Tertullianum subsequamur (Idem, Apologet. cap. 26, p. 432) . Judaei, inquit, suos habuerunt reges, quos etiam nunc haberent, nisi horrendo Christi parricidio suas cruentassent manus. [Col.1127B] Atqui hi ipsi penitus contempserunt Romanorum deos. Non illi ergo in hos deos pietate regnum suum meruerunt. Romani vero, cum his deorum suorum hostibus icto foedere, honoraverunt ipsorum Deum coesis victimis, ac templum donis et muneribus. At quibus, oro te, oculis dii illi facta a Romanis haec vero Deo, eorumque adversario, foedera, sacrificia et dona intueri poterant? Nonne illorum iram potius, quam propensum ad augendos romani imperii fines animum, accendere debuerunt? Praeterea certo certius est regna ab hominibus occupari, invadique armis et victoriis (Ibid., cap. 25, pag. 431) . Atqui haec fieri nequeunt, nisi eversis plerumque urbibus, ac proinde pari templorum ac moenium strage, eadem sacerdotum caede atque civium, [Col.1127C] ac rerum sacrarum profanarumque communi ereptione ac praeda: Tot igitur, ait Tertullianus (Ibid.), sacrilegia Romanorum quot tropaea, ex sacris profanisque captarum urbium spoliis Romam asportata: tot de diis, qui patriam suam et urbes, in quibus colebantur, tutari non potuerunt, quot de gentibus triumphi. Tot manubiae, quot manent adhuc Romae simulacra captivorum deorum. Manubiarum autem nomen, de quo nos alibi (Dissertat. in Minut., c. 16, art. 2; et in Lactant., c. 31, art. 4) , a Tertulliano ibi accipi videtur pro spoliis, quae Romani ex captis urbibus secum Romam detulerunt. Praecipua vero erant deorum simulacra, quae in templis solebant collocari, ac deinceps adorari. Romanorum ergo imperium accrevit non quidem ulla ipsorum in deos pietate et religione, [Col.1127D] sed impietate, sceleribus et sacrilegiis. Qua ergo ratione dii illi, pergit Auctor noster, ab hostibus suis Romanis sustinent adorari,

et illis imperium sine fine dederunt, quorum magis injurias, quam adorationes remunerasse debuerant? In nostris manuscriptis codicibus ac variis editionibus, praesertim antiquioribus habetur adolationes, sive adulationes, quemadmodum differenter ab aliis scriptum occurrit. Quidam tamen maluerunt adorationes, ut hoc nomen superiori verbo adorari respondeat. Quid vero, si Tertullianus significare voluerit

deos non potuisse patienter ferre adulationes, seu vana cultus eorum blandimenta, qui tum eis adulabantur, cum impietate et sacrilegiis omnia vastabant? At quocunque modo [Col.1128A] legendum decernas, fatendum est nihil posse fingi absurdius, quam Romanos sua in deos pietate auxisse imperii sui fines, quos bellis victoriisque, atque idcirco non sine eorumdem deorum injuria atque contumelia, propagaverant. Quae porro hucusque exposuimus Tertulliani adversus Romanorum deos argumenta, plerisque iisdem Minutius Felix, quemadmodum in prima nostra dissertatione ostendimus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 16, art. 2 et 3) , fictam eorumdem numinum divinitatem funditus evertit.

Urgebant tamen Romani caeterique omnes ethnici veros esse deos suos, qui stupendis signis, miraculis, praedictionibus, oraculis, divinationibus, ac factis quibusdam, quae cunctas creaturarum vires superare [Col.1128B] videbantur, suam divinitatem et omnipotentiam saepe saepius comprobaverant. Et haec certe quae extra solitum naturae ordinem acta esse opinabantur, illorum oculos et mentem sic fascinaverant, ut persuasum omnino habuerint ea soli deorum potestati esse tribuenda. Verum 746 of 843 Tertullianus ostendit hanc argumentationem ab iis tantum proferri et urgeri, qui veram

1/4/2006 2:06 PM



eorumdem daemonum dolis ac fraudibus edita fuisse. Quis ergo, nisi insaniat, hos idcirco veros deos esse dixerit? Quae porro ac quanti ponderis sint haec argumenta, quibus Tertullianus illud probavit (Supr. cap. 8, art. 3 et seqq.) , superius enucleare ac patefacere contendimus. In superioribus etiam dissertationibus haec et alia adhuc plura explanavimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap 16, art. 1 et seqq. et Dissert. in Arnob., cap. 18, art. 1 et seqq. et Dissert. in Lactant., cap. 32, art. 4) , quibus alii nostrae religionis assertotores ac vindices illam gentilium opinionem et argumentationem radicitus excusserunt.

CAPUT XXIX. De deorum imaginibus, statuis et simulacris.

ARTICULUS PRIMUS. Quibus argumentis Tertullianus demonstret

colenda non esse deorum simulacra, quae nulla ante Numam Pompilium, ac longo deinceps tempore, Romae fuerunt; quae ex eadem materia ac vilia vascula facta erant; quae ridicula consecratione fatum mutaverant suum; quae artificibus fabricata, variis contumeliis a bestiis hominibusque afficiebantur: ac quam absurde bestiae Libero, Cybele, et Coelesti applicatae sint.

[Col.1128D] Cum satis superque demonstratum sit falsos nullosque esse gentilium deos, inde necessario sequitur vana, ac nullo penitus honore digna esse illorum simulacra, statuas et imagines. Quae enim falsi dei, [Col.1129A] nisi falsa imago esse potest? Nunquam ergo magna sine impietate colitur et adoratur. Tertullianus tamen hunc ethnicorum errorem peculiaribus quibusdam explodit expugnatque rationibus, quae nunc a nobis explicandae sunt. Jam vero illum audivimus dicentem nulla Romae, regnante Numa Pompilio, et ante illius aetatem facta fuisse simulacra aut imagines deorum (Cap. super., art. 1) . Etenim nondum, inquit, tunc ingenia graecorum atque Tuscorum fingendis simulacris Urbem inundaverant (Tertullian. Apologet., cap. 25, p. 430) . Ibi vero alludere videtur ad Tatiani, sicut alibi animadvertimus (tom. I Apparat. pag. 543) , et aliorum opinionem, qui Tuscos artis figlinae, simulacrorumque ex creta et argilla fingendorum inventores fuisse [Col.1129B] existimabant. Neque haec tamen deorum simulacra Romam asportata sunt, statim atque Numa Pompilius mortuus est. Romani siquidem, ut laudatus ab Augustino 747 of 843 Varro, et Clemens Alexandrinus testantur, deos suos per centum septuaginta et amplius

1/4/2006 2:06 PM



nusquam (Tertullian. Apologet., cap. 25, p. 430) . Cur ergo, nisi quia ethnici in animum

induxerant deorum simulacra reipsa suos esse deos? Et vero Clemens Alexandrinus, a nobis etiam alibi laudatus (tom. I Apparat., [Col.1129C] pag. 734), haud dubitanter asseverat posterioribus illis temporibus fictos ab ethnicis deos, quos adorabant. Quamobrem Tertullianus alibi dixerat deos ab iisdem ethnicis aestimari a templis, ubi simulacra eorum posita erant (Tertullian., Apologet., cap. 10, p. 330 et cap. 25, pag. 427). Alibi vero eadem deorum simulacra, quae Romani, ut antea dicebamus, Romam in triumphi pompam deferebant, captivos deos appellat. Sed supervacuum est hoc pluribus probari quod ab illo ubique passim pro certo ponitur, atque mox dicendis manifestius patebit. Quanta autem caecitate: Deus verus, inquit ille, ab ethnicis spernitur, eidem profecto deorum statuae adorantur (idem, Apologet., cap. 41, pag. 488) . Quid [Col.1129D] enim in eis deprehendere erat, nisi materias sorores esse vasculorum instrumentorumque

communium, vel ex eisdem vasculis, et instrumentis, quasi fatum consecratione mutantes licentia artis transfigurante? (Ibid. cap. 12, p. 339) . Palam itaque pronuntiat simulacrorum materias, sive ligna, et metalla, quibus illa facta erant, eadem fuisse, atque

vasculorum et instrumentorum, quae communi et quandoque vilissimo hominum usui destinabantur. Fatum itaque ac sortem suam mutaverant, primum quidem arbitrio et libidine artificum a quibus efficta fuerant, ac deinde ridicula consecratione, qua demum accepta, tanquam veri dii a gentilibus colebantur. Sed haec alibi fusius prosecuti sumus (Dissertat. in Arnob., cap. 19, art. 4) , [Col.1130A] planumque fecimus quam vesana et absurda sit haec ethnicorum opinio. Quae enimvero major infamia esse potest quam divino honore prosequi deos, qui metallis, inquit Tertullianus, censentur (Tertulian. Apologet., cap. 12, pag. 339) : subaudiendum haud dubie orti et facti? Juvenalis namque eodem sensu hoc verbum censeri adhibuit, ubi canebat: Stemmata quid faciunt? quid prodest, Pantice, longo Sanguine censeri? . . . . . (Juvenal. Satir. 8, v. 1.)

Ad haec vero, ut haec deorum simulacra ex metallis fierent, ab imperatoris, qui horum erat dominus, pendebat arbitrio (Tertullian., Apologet. cap. 29, p. 439) . Pro illius ergo nutu ac voluntate dii illi fiebant, [Col.1130B] vel rejiciebantur. Quantis insuper contumeliis ab artificibus finguntur fabricanturque? Primum cruci, ait Tertullianus (Ibid., cap. 12, p. 339), ac stipiti superstruuntur, asciis deinde dolantur, et secantur runcinis, sive serris majoribus, et scabinis, id est, limis perpoliuntur. Quid vero, quod ante plumbum, addit ille, glutinum, et gomphos, graece γόμφους, sive clavos, quibus compinguntur, sine capite sunt dii? (Varr. Lib. VI de Ling. latin., pag. 54.) Nonne autem his verbis significat simulacri caput separatim factum, impositumque postea ejus corpori, clavisque illi affixum. Sed hasce ignominias, ut ille ait (Tertullian., loc. cit., p. 339) , hi praestantes dii sive simulacra, nullo vitae flatu animata, non sentiunt. Statuae enimvero et frigidae imagines mortuorum hominum simillimae, [Col.1130C] sicut fabricationis suae dedecore non tanguntur, ita nec adorantium cultu et obsequio. Huc accedit, quod istam simulacrorum stupiditatem, milvi, inquit, mures et araneae intelligunt (Ibid.), cum impune in his statuis 748 of 843 nidificant, easque suis coinquinant stercoribus. Facilius vero illam intelligebant fures,

1/4/2006 2:06 PM


749 of 843


Contra vero clamitabant ethnici impias esse has voces et convicia sacrilega: Sed infrendite, ait eis auctor noster, et inspumate, quantum volueritis, nihil sane hi clamores vobis proderunt. Audistis enim aliquando [Col.1130D] Senecam aliquem, cui refragari nequitis, pluribus et amarioribus verbis de vestra superstitione perorantem (Tertullian. Apologet., cap. 12, p. 339) . Quae vero sint haec Senecae verba indicavimus in alia nostra dissertatione, ubi et hunc Tertulliani locum citavimus (Dissertat. in Lactant., cap. 33, art. 3). Quamvis autem Seneca tacuisset, non minus validum est auctoris nostri argumentum, contra quod gentiles rabiose quidem inspumare, sed ejus vim infringere nequibant. Quis igitur non deplorabit caecam illorum impietatem, qui ut major diis suis, seu simulacris haberetur veneratio: Bestias, inquit Tertullianus, Libero, et Cybele, et Coelesti applicabant (Tertullian., Apologet., [Col.1131A] cap. 12, p. 339) , id est illorum currui, quo vehi fingebantur? Currus enim Liberi trahebatur tigribus quemadmodum ab Ovidio (Ovid., Metamorph., fab. ult., et lib. de Arte amandi. v. 560) , aliisque pluribus discere est. Quamobrem satis erit haec citasse Virgilii carmina: Nec, qui pampineis victor juga flectit habenis Liber, agens celso Nysae de vertice tigres. (Virgil., lib. VI Aeneid., v. 779.) Cybeles vero currum vehebant leones, sicuti canit Lucretius: Hanc veteres Graium docti cecinere poetae Sedibus in curru bijugos agitare leones, Aeris in spatio magnam pendere docentes Tellurem, neque posse in terra sistere terram. (Lucret., lib. II, v. 600 et seqq.) Diodorus vero Siculus scribit hujus deae simulacro [Col.1131B] idcirco admotos leones et pardales, quia ab his nutrita ferebatur (Diodor. lib. III Biblioth., pag. 135) . Tertia porro dea, cujus currui junctae erant bestiae, a Tertulliano vocatur Coelestis, uti in codicibus nostris scriptum, in quibusdam vero aliis Cereri legitur. At haec quidem vocabatur Coelestis, ejusque currus vehebatur anguibus, quemadmodum his Ovidius confirmat versibus: . . . Geminos dea fertilis angues Curribus admovit, fraenisque coercuit ora, Et medium coeli terraeque per aera vecta est. (Ovid., lib. V Metam., fab. ultim.) Non sola tamen Ceres. sed Venus etiam cognominabatur Coelestis, currumque illius oloribus et columbis trahi garriebant. Si testem petas, adest adhuc Ovidius: [Col.1131C] Vecta levi curru medias Cytherea per auras, Cypron Olorinis nondum pervenerat alis. (Ibid., lib. X, § ult.) Postea vero: Perque leves auras junctis invecta columbis. Denique Junonis, quae Coelestis quoque nuncupabatur, currum equi, sicut Homerus, Virgilius, et pavones, ut alii testificantur, ducebant. Nam rursum cecinit Ovidius: 1/4/2006 2:06 PM



hujusmodi simulacra tanquam veros deos, aut divina virtute praeditos, serio venerari et adorare.

ARTICULUS II. Quam absurde ethnici dixerint simulacra suos esse

deos; tametsi plurimi quosdam aliis incognitos, et a se adoptatos colerent, aut domesticos pignerarent, venditarent, atque in vilissima commutarent vasa, aut publicos in hastario venales haberent, eosque sanctiores existimarent, qui magis tributarii erant, cariusque venumdabantur. Non potuit Tertullianus patienter ferre ethnicos, [Col.1132A] qui rectae rationis lumini, sole meridiano clarius fulgenti, oculos ultro claudentes, mira pervicacia imagines, statuas, simulacra falsorum deorum retinenda colendaque esse contendebant. Pro ratione enim, inquit ille, insulsa duxtaxat erat illa vociferatio: Haec, nobis dii sunt (Tertullian., Apologet., cap. 13, p. 344) . Verum mera verba erant, quibus ipsi suomet judicio plane condemnabantur. Diffiteri quippe non poterant nullum, sine senatus approbatione, ut supra vidimus (cap. 18, art. 9) , deum potuisse nuncupari et honorari. Verumtamen in ethnici cujuslibet potestate situm fuit quem voluisset, deum, sive quodcumque sibi placuisset, dei simulacrum aut eligere aut reprobare. Susceptum itaque ab aliquo deum alius pro libito aspernabatur. At illud sine reprobati injuria fieri non poterat, [Col.1132B] aut, ut ipse Tertullianus eos compellando (loquitur: Cum alii alios

colitis, utique quos non colitis, offenditis. Praelatio unius sine alterius contumelia non potest procedere ((Tertullian., loc. cit.) . Quidam autem putant Augustinum ad haec verba respexisse, ubi totam illam argumentationem improbat, sicque refellit: Non dico quod facetius ait Tertullianus,

fortasse quam verius: Si dii seliguntur, ut bulbi, utique caeteri reprobi judicantur. Non hoc dico. Video enim etiam ex selectis seligi aliquos ad aliquod majus et praestantius, sicut in militia, cum tyrones electi fuerint, ex his quoque eliguntur ad opus aliquod majus armorum . . . . . Non opus est multa percurrere, cum res in aperto sit. Quamobrem non ex hoc quod dii ex multis quidam selecti sunt, vel is, qui scripsit, vel eorum cultores, [Col.1132C] vel dii ipsi vituperandi sunt: sed advertendum potius quinam isti sint, et ad quam rem selecti videantur (August., lib. VII de Civit., cap. 1, pag. 162) . Verum responderi forsitan poterit ibi Augustinum de diis ethnicorum selectis. Tertullianum vero de quorumlibet deorum simulacris citato loco disputare. Sed objicient alii ethnicos, sicut diximus, credidisse haec ipsa simulacra suos esse deos. Ad haec vero, quamvis de utrisque non eodem semper modo loquerentur, non minoris tamen roboris videtur Augustini in Tertullianum argumentatio. Verum negari non potest longe majus esse illius pondus, si Augustinus ad ea respexerit, quae Auctor noster in libris ad Nationes, contra Varronis de ipsismet diis selectis sententiam fusius disputavit (Tertull., lib. II ad Nat., cap. 9), atque ad haec potissimum ejus verba: Si certos ethnici deos [Col.1132D]

750 of 843 habebant, contenti esse debuerunt, nec electos desiderare. In quo etiam irreligiosi

1/4/2006 2:06 PM



disserat, ex illis nihilominus, quae ethnici deos esse opinabantur, eamdem atque in libro ad Nationes de diis ipsis selectis hanc intulisse conclusionem: Status dei cujusque, in senatus aestimatione pendebat. Deus non erat, quem homo [Col.1133A] consultus noluisset (Idem, Apologet., cap. 13, pag. 344) . Verum is animadvertere debet his verbis non denotari deos selectos, sed quorumvis deorum simulacra, quae ethnici, uti ille ibidem adjecit, pro libito pignerare, vendere, immutare, frangere poterant. At id sine illorum probro et dedecore nequibat fieri; atque tunc maxime quando uno reprobato, aliud eligebatur. Nonne etiam dici potest argumenti, inde a Tertulliano ducti, vim in eo positam esse, quod quicumque dii finguntur, ii aut omnipotentes esse debent, aut nulli dii sunt. At non inter plures omnipotentes, sed bene quidem inter tyrones et milites unus validior, potius quam alter, potest seligi. Caeterum si tota haec argumentatio infirma plane tibi videatur, aliam ab illo accipe, quam procul dubio [Col.1133B] majoris ponderis esse fateberis. Constat, inquit, omnia gentilium simulacra, vel quod idem est omnes illorum deos aut domesticos et privatos, aut communes et publicos fuisse. Primi autem lares, et penates vocabantur, quos unusquisque domi servatos, ritu peculiari colere solebat (Idem, Apologet., cap. 13, pag. 344, et lib. I ad Nation., cap. 10) . De penatibus autem haec sunt Tibulli carmina: At mihi contingat patrios celebrare penates, Reddereque antiquo menstrua thura lari. (Tribull., lib. I, eleg. 3, v. 33.) Addamus, si lubet, et ista a Virgilio edita: Quinquaginta intus famulae, quibus ordine longo Cura penum struere, et flammis adolere penates. (Virgil., lib. I Aeneid., v. 707.) [Col.1133C] De laribus vero Juvenalis cecinit: O parvi nostrique lares, quos thure minuto, Aut farre, aut tenui soleo exornare corona. (Juvenal., satir. 9, sub. fin.) Plura autem de utrisque saepius stricto solutoque sermone ab ethnicis decantata huc congerere nihil necesse est. Verum ea fuit eorumdem gentilium mentis inconstantia, isque impius deorum suorum contemptus, ut quos diu coluerant, domesticam, inquit Tertullianus, in ipsos exercerent potestatem pignerando, venditando, demutando, aliquando in cacabulum de Saturno, in trullam de Minerva (Tertullian. Apologet., cap. 344). Quemadmodum igitur gentiles ex vasibus vilissimo usui, ut antea vidimus, destinatis simulacra, sive deos, ita etiam ex his alia vasa posthaec [Col.1133D] fingebant, aut ea pignerabant, aut vinditabant. Ex Saturno enim, sive Saturni simulacro formabant aliquando cacabulum, sive minus cacabum, quod teste Varrone, vas erat, ubi cibum coquebant; ab ea cacabum appellarunt (Varr., lib. IV, de Ling. lat., § 27) . Trulla vero vas potorium erat, uti ex his patet Horatii versibus: Qui Veientanum festis potare diebus Campana solitus trulla. (Horat. lib. II, satir. 3, v. 143.) Quod quidem a Juvenale confirmatur (Juvenal., satir. 3, v. 112) . Aliquando tamen videtur ab aliis accipi pro vase, quo ventris, sicut alia in dissertatione ostendimus (Dissertat. in Arnob., cap. ult., art. ultim.) , [Col.1134A] onus deponebatur. Sed priore sensu a Tertulliano acceptum fuisse eo facilius nobis probabitur, quod de vase ad cibos 751 of 843 conficiendos ibidem locutus sit. De trulla autem et cacabulo aliquid in citata dissertatione

1/4/2006 2:06 PM


752 of 843


vetustate exesum, aut deformatum rejiciebant, aut commutabant in aliud. Altera caussa erat: Ut quisque deum sanctiorem expertus est domesticam necessitatem. Ita quidem Rigaltius: in Frobeniana vero editione: Et quisque dominum. Melius in aliis editionibus [Col.1134B] et omnibus ineditis exemplaribus nostris: Ut quisque dominus, illius videlicet dei, et simulacri, sanctiorem expertus est domesticam necessitatem (345). Sed quid, rogabit aliquis, nomen sanctiorem ibi significat? Respondent nonnulli nihil aliud Tertullianum sibi voluisse, nisi hunc deum a paupere illius domino vendi, cui sua necessitas et inopia sibi sanctior, quam deus suus videbatur. Necessitatem enim sanctiorem vocari putant extremam, maximeque urgentem, quemadmodum Livius vocat sanctius aerarium, quod ad ultimos, inquit, casus servabatur (Liv., lib. XXVII, § 10) . Citari quoque poterat Cicero, qui ad Atticum scripsit decretum fuisse, ut pecuniam de sanctiore aerario auferrent (Cicer., lib. VIII, Epist. 20, ad Attic., pag. 284, lin. 5) . Verumtamen numquid a scopo is [Col.1134C] penitus aberrabit, qui dixerit illud adjectivum sanctiorem, non ad nomen necessitatem, sed deum referri? Nam ethnici quo sanctiorem deum esse opinabantur, eo carioris illum vendebant. Et certe ipse Tertullianus ibidem et in libro ad Nationes: Dii, inquit, qui magis sancti, magis tributarii (Tertullian., lib. I ad Natio, cap. 10). Porro autem sive deus, seu potius necessitas ethnicorum hoc sanctioris nomine designetur, illos Tertullianus merito his verbis redarguit: Privatos deos, quos lares, et penates domestica consecratione perhibetis, domestica licentia inculcatis, sive conculcatis, venditando, pignerando pro necessitate ac voluntate (Ibid., pag. 55). Neque pluris faciebant deos suos publicos, quos, uti ille prosequitur, aeque publico jure foedabant (Idem, [Col.1134D] Apologet., cap. 13, pag. 345, et lib. I ad Nation., loc. cit.) ,

imo vero tractabant turpius ac contumeliosius. Nam privatos unusquisque pro arbitrio quidem, sed privatim vendebat; publicos vero publice, ut pote quos habebant in hastario vectigales (Ibid.). Hastarium autem, si Turnebo credas (Turneb., lib. XXVIII Advers., cap. 5), locus erat, ubi proscriptorum bona venumdabantur. Rigaltius autem putat eo nomine significari librum hastarium, seu tabularium et regestum vectigaliorum, quae sub hasta et voce praeconis quinquennio quoque addici redemptoribus solebant. Et certe Auctor noster: Quos in hastarium, inquit, regessistis publicanis sub . . . tis, omni quinquennio, inter vectigalia vestra proscriptos addicitis (Tertull., [Col.1135A] lib. I ad Nation., cap. 10) . Sed utrumque illud Tertullianus significare procul dubio videtur. Ait enim deos publicos in eum locum transferri, ubi, sicut alia proscriptorum bona in tabulario publico primum descripta, per quinque annos asservabantur, donec venderentur publice, atque ita sub eadem, sicut ille ait, hasta, sub eadem annotatione quaestoris divinitas illorum addicitur. Nonne autem hastarium, et ab ea hasta, et ab annotatione sive registro quaestoris nuncupari potuit?

Quidquid sit, hi dii non solum venales, sed vectigales quoque, inquit Tertullianus, habebantur; quia pro quinquennali in hastario mora, aliquod solvebatur vectigal, ac tributum (Idem, Apologet., cap. 13, p. 344) . Quanto igitur, amabo te, dedecore et opprobrio [Col.1135B] miseri illi dii afficiebantur? Quo enim modo ad eos vendendos et emendos illuc itum si quaeras: Sic Capitolium, respondebit Tertullianus, sic olitorium forum petitur (Idem, ibid.). Minus bene in quibusdam editis: Si . . . . si, pro sic . . . . sic. In libro quippe ad Nationes legimus: Sic Serapaeum, sic Capitolium petitur (Et lib. I ad Nation., cap. 10, pag. 55) , hoc est, eodem modo, similique tributo hastarium ad deos reponendos, ac venumdandos locatur, quomodo Capitolium, Serapaeum, et forum olitorium. Nulli autem in haec templa ingredi, quemadmodum nec aliquid in foro olitorio

1/4/2006 2:06 PM



Quinam porro illi dii publici fuerint, a nobis si quis forsitan sciscitabitur, respondebimus hos triplicis potissimum fuisse generis. Alii enim erant in templis collocati, alii vel fabricati, vel empti, et advecti; alii tandem per vicos et plateas, ut supra animadvertimus (Supr., cap. 24, art. 4) , palam circumferebantur. At primi vel solam ob vestustatem, secundi et tertii ad ethnicorum arbitrium tributa pendere et vendi consueverant. Nonne ergo qui diis suis tantam inurebant infamiam, nec illos, nec eorum simulacra deos, aut divino aliquo honore dignos esse etiam inviti palam fatebantur.

ARTICULUS III. Quam praepostere gentiles Simonem magum, sicut

alios deos suos statua dei sancti inauguraverint, eosque omnes repraesentaverint eodem habitu, iisdemque insignibus, quibus aetas, ars, negotium ante mortem fuerant, ac pares statuas imperatoribus suis, seu mortuis, seu vivis statuerint; nec inde aliquid confici posse contra sanctas Christianorum imagines.

[Col.1135D] Ultimum Tertulliani adversus insanos simulacrorum cultores argumentum non omni prorsus difficultate caret. Quapropter illum parumper adhuc audiamus, ethnicos his verbis increpantem: Qua, inquit, fronte, Junones, Cereres, Dianas, sive illarum, aliarumque vestrarum dearum ac deorum simulacra [Col.1136A] adoratis, cum Simonem magum statua et inscriptione sancti dei inauguratis (Tertul. Apol., cap. 13. p. 347) ? Observatum autem a nobis fuit a Justino martyre traditum fuisse, Claudio imperante, statuam in insula Tiberina duos inter pontes huic Simoni mago positam cum illa inscriptione: Simoni sancto deo (Tom. I Apparat., pag. 6) . Martyri sanctissimo suffragatur Cyrillus Hierosolymitanus (Cyril., catech. 6, pag. 157) , qui illam ab eodem Claudio imperatore, et Eusebius (Euseb., lib. II Histor. eccles., pag. 52) , qui a Romanis collocatam fuisse haud dubitanter affirmant. Alios testes hic citare tam facile esset, quam supervacaneum. Omnes enimvero concedunt communem hanc fuisse veterum Scriptorum opinionem. Verum recentiores critici audacter asseverant illam [Col.1136B] crasso niti errore, qui ab eodem Justino, latinae linguae penitus ignaro profectus, caeterorum deinceps animos pervasit. Cum enim ille in mentem, inquiunt, induxisset statuam Semonis Sanci dei Fidii eamdem esse ac Simonis magi, ipsi falsa nominis similitudine decepto, alii omnes incauti subscripserunt. Quid ergo? Numquid omnes non solum graece, sed latine scientes, atque ii etiam, qui Romam post Justinum martyrem venerant? Numquid hunc errorem nullus ex illis deprehendit, aut illius a se agniti ne ullum quidem admonuit? Numquid quia postrema aetate Simonis Sanci statua inventa est, inde necessario sequitur Justini tempore nullam 753 of 843 fuisse Simonis Magi? Quid vero, quod Augustinus testatum plane facit effictas ab eodem

1/4/2006 2:06 PM



prohibet quominus sanctus ille martyr et alii deinceps aliquam ex illis aut viderent, aut ab aliis visam esse facti sint certiores? Sed fac, si Deo placet, Justinum, Augustinum, et alios quam plurimos errasse, non minus tamen valida est Tertulliani adversus deorum statuas argumentatio. Cuncti enimvero saltem fatentur positum fuisse Romae Semonis Sanci simulacrum. At non minus impium erat falsi hujus dei, quam Simonis magi imaginem [Col.1136D] adorare. Praeterea idem erat in deorum, ait Tertullianus, statuis Habitus, eadem insignia, atque ut aetas, ut ars, ut negotium mortui fuit, ita deus est (Tertullian. Apologet., cap. 347) . Quid autem absurdius, quam cum senex de Saturno, sicut ille alio in libro scripsit, imberbis de

Apolline, virgo de Diana figuratur, et miles in Marte, et in Vulcano faber ferri consecratur

(Idem, lib. I ad Nation., cap. 10) ? Quis enim ea spectando, non illico videbat illos homines fuisse, vilibus etiam artibus olim occupatos, qui dii idcirco esse nunquam potuerunt? Non summa igitur sine impietate illorum tanquam deorum simulacra et imagines adorabantur.

Denique iidem gentiles non solum his aliisque veteribus [Col.1137A] diis suis, sed suis etiam imperatoribus mortuis, ac quandoque adhuc viventibus, uti paulo post dicemus, exstruxerant templa, in quibus posita erant eorum simulacra, eaque eodem atque aliorum deorum suorum colebant honore. Quae autem major impietas, quam viventis hominis, aut mortui, ac dum viveret omni scelerum genere saepius conspurcati, simulacrum tanquam veri dei adorare ac venerari? At certe non insani imperitique tantum vulgi haec fuit detestanda superstitio, sed aliorum etiam, qui ingenio et auctoritate maxime pollebant. De se enim ipso et quibusdam, qui se christianos esse negabant, Plinius haec ad Trajanum imperatorem scripsit in verba: Cum praeeunte me deos

appellarent, et imagini tuae, quam propter hoc jusseram cum simulacris numinum

[Col.1137B] afferri, thure, ac vino supplicarent, praeterea maledicerent Christo, quorum nihil cogi posse dicuntur, qui sunt revera Christiani (Plin., lib. X, epist. 101 ad Trajan.) . Nec mirum profecto si veri Christiani id plane penitusque recusarent, quod non sine maximo idololatriae crimine fieri poterat. Non amplius ergo audiendi sunt gentiles, qui nobis objiciebant ab hujuscemodi deorum, praesertim antiquorum, statuis, et simulacris, opem sibi ferri, fundi oracula, aut nescio quae facta miracula. Quae enim de hisce diis, seu simulacris diximus. Sole meridiano evidentius demonstrant nihil ab illis, multo minus miracula potuisse fieri? Deinde vero Tertullianus, ut supra vidimus, plane ostendit si quid extra consuetum naturae ordinem ab illis factum videatur, id [Col.1137C] tribuendum malis artibus, praestigiis atque fraudibus daemonum, qui delitescentes sub imaginum, uti ille loquitur, prostitutione, et humanorum nominum consecratione (Tertullian. Apologet., cap. 27) , improvidas gentilium mentes fallebant. Sed de his satis antea disputavimus (Supr., cap. 10, art. 3 et seqq.). Neque porro est, quod haereticus aliquis nobis in aurem obganniat, vel palam clamitet ex his, quae hactenus post Tertullianum enucleata sunt, concludi posse omnes penitus sacras Christianorum imagines ab illo condemnari. Non enim de aliis disputavit, quam falsorum deorum, quae sine sacrilegae impietatis vitio, sicut satis probatum est, adorari nequeunt (Tertullian. lib. de Idololat., cap. 5) . Neque potiori [Col.1137D] jure alius instabit illum asseveranter alibi affirmasse divina Moysis lege, quaslibet statuas et 754 of 843 imagines prohiberi. Nam ibidem ille non minus perspicue asseverat factas Dei jussu ab

1/4/2006 2:06 PM


755 of 843


(Tom. I Apparat., p. 748; Dissertat. in Minut. Oct., cap. 29, art. I et seqq.; Dissertat. in Arnob., cap. 22, art. 1 et seqq.; et Dissertat. in Lactant., cap. 34, art. 1 et seqq.) . Ea vero si cum his quae retulimus, [Col.1138A] componantur, novam mutuamque lucem sibi afferent ac recipient.

CAPUT XXX. De gentilium templis, et sacrificiis

ARTICULUS PRIMUS. Quanta impietate ethnici templa et aras diis

suis atque imperatoribus mortuis et vivis aedificaverint, mercedemque exegerint pro templorum solo, pro aditu, pro ostiis et stipitibus, ac quam nefandis sceleribus eadem templa contaminarent, quae Christiani nec interdiu noverant.

Quibus argumentis Tertullianus falsorum deorum imagines et simulacra, iisdem plane illorum templa verae religioni repugnare, nec aedificanda esse demonstrat. [Col.1138B] Nulla quippe falsi dei, multo magis mortui, aut viventis hominis tanquam veri dei templa construere unquam licuit. Quis igitur aequo animo ferre poterit ethnicos, qui non modo fictis veteribus diis, sed mortuis etiam ac viventibus imperatoribus suis templa, aut ut Tertullianus loquitur, aedes et aras posuerant? Quamobrem his illos compellat irridetque verbis: Digne imperatoribus defunctis honorem divinitatis dicatis, quibus et viventibus eum addicitis, vel sicuti alio in libro adjecit, sacerdotia, sacros apparatus, thensas, currus, solisternia, id est, solia et thronos, atque etiam lectisternia exstruitis (Tertull. Apologet., cap. 13; lib. I ad Nation., cap. 344) . Ne quis autem dubitaret ea templa novis illis diis consecrari, ipsimet gentiles eorum liminibus, et aris insignes [Col.1138C] deorum, quibus dedicabantur, titulos inscribi curaverant. Si quis autem aliqua templorum imperatoribus dedicatorum exempla sibi proferri velit, en Suetonii de Julio Caesare verba: Ampliora etiam humano fastigio sibi decerni passus est, templa, aras, simulacra, juxta deos pulvinar, flamines, lupercos (Sueton., lib. I. § 76) . Quin etiam eo processit haec insana ethnicorum impietas, ut Valerius Maximus ausus sit hunc ipsum Julium Caesarem his verbis precari: Tuas aras, tuaque sanctissima templa, dive Juli, veneratus

oro, ut propitio ac faventi numine tantorum casus virorum sub tui exempli praesidio ac tutela delitescere patiaris (Val. Max., lib. I, cap. 6, § 13) .

Modestior quidem fuit imperator Augustus, qui, teste adhuc Suetonio, templa quamvis sciret etiam proconsulibus [Col.1138D] decerni solere, in nulla tamen provincia, nisi communi suo Romaeque nomine recepit (Sueton., lib. II, § 52) . Sed haec tamen templa recepit, quae non sine veri summique Dei injuria recipi poterant. Alii itaque multo magis

1/4/2006 2:06 PM


756 of 843


Sed adverte, quaeso, quam caeca et indomita fuerit [Col.1139A] gentilium pervicacia, impietas, et avaritia. Non aliam sane ob caussam dei cujuslibet templum, aedesque sacra construitur, nisi ut frequentetur ab omnibus, atque idcirco facilis, voluntarius ac gratuitus cunctis esse debet illius aditus. Verumtamen ethnici, sicut summa iniquitate Christianos ad ea adeunda omni poenarum genere cogere nitebantur; ita maximo avaritiae vitio gentiles suos iis nisi dato pretio arcebant. Per eos enimvero nulli prorsus licebat in templum aliquod gratis ingredi, sed a quolibet introeunte exigebant, inquit Tertullianus, mercedem pro solo templi, pro aditu sacri (Tertullian. Apologet., cap. 13) , id est, sacrae aedis ingressu. Soli autem nomine ibi designatur locus, in quo haec sacra aedes constructa erat. Quod quidem Cicero hisce verbis clare explicat: [Col.1139B] Solum vertunt, hoc est, sedem ac locum mutant (Cicer. orat. 12 pro Caecin., pag. 241) . Alibi vero: Civitatem hanc, inquit, ante mutare non potuissent, quam hujus solum civitatis mutatione vertissent (Orat. 36 pro Cornel. Balb., pag. 519, lin. 38) . Paulo itaque obscurius Tertullianus in primo ad Nationes libro dixit ab ethnicis extorqueri mercedem, pro stipitibus, pro ostiis templorum cuilibet aperiendis (Tertull. lib. I ad Nat., c. 10) . Gothofredus autem opinatur corruptum esse hoc nomen stipitibus, ac legendum stipibus; quia ipse Tertullianus in Apologetico scripsit: Stipes quotus quisque jam jactat (Idem, Apologet., cap. 42) ? At priora illius verba sunt de templum ingredientibus, posteriora vero de jam ingressis. Non male ergo Rigaltius retinuit nomen stipitibus, [Col.1139C] sed aliquam opinionis suae rationem reddere debebat. Nobis vero facile persuadebitur Tertullianum hoc nomine stipitibus significare voluisse aut lapides, aut forsitan deos Terminales, ante januam templorum positos, qui stipites revera vocabantur, sicuti in citatis aliis nostris dissertationibus veterum poetarum versibus ostendimus (Dissertat. in Minut., cap. 19, art. 2 et 17; et Dissertat. in Lactant., p. 32, art. 2) . Nam ibi ille distinguere videtur stipitem, ostium, et aditum templi; ut his distinctis avaritiam impietatemque ethnicorum acrius insectaretur. Quid tamen certo statuere audeas, si corruptum nomen est, nec meliorem codicem nanciscaris? Caeterum ethnici praeter has intolerandae avaritiae sordes, eadem deorum suorum templa lenociniis et [Col.1139D] adulteriis, quemadmodum supra (cap. 26, art. 4) cum Tertulliano nostro observatum est (Tertullian. Apologet., cap. 15) , tam impudenter, quam impune polluebant. Qua ergo ratione credere poterant deos suos in his habitare templis, quae saepissime tantis dedecorabant flagitiis ac sceleribus? Nihil mirum itaque si Christiani, ait Tertullianus, haec templa nec interdiu norint (Tertullian. loc. cit.) , id est, illa non adierint per diem, multoque minus per noctem, tantorum criminum consciam. Si quando tamen ingrederentur, spoliarent forsitan ea, ut ille ait, et ipsi, si ea adorarent, hoc est, si aliquando Christiani haec in templa, quemadmodum gentiles, introire potuissent, illa procul dubio, veluti Dionysius [Col.1140A] tyrannus, et alii, quorum alibi fecimus mentionem, plane spoliassent, non quidem sicut illi, avaritiae caussa, sed propter scelera ac sacrilegia, quae in eis patrabantur. Plura vero de ethnicorum atque etiam Christianorum templis in citatis dissertationibus nostris disputavimus (Dissertat. in Minut., cap. 12, art. 2; in Arnob., cap. 21, art. 1; et in Lactant., cap. 33, art. 1) .

1/4/2006 2:06 PM



duas meri guttas, sanguinem reprobi bovis, mori optantis, atque enecta, tabiosa, ungulas, capitula, plumarum setarumque praevulsa, ac debitam Herculi decimam defraudaverint. [Col.1140B] Non major profecto fuit gentilium in sacrificiis suis, quam in templis pietas ac religio, nec minor etiam avaritia, quaestusque aviditas. Diis enim suis sacrificantes, offerebant post omnia, inquit Tertullianus, inquinamenta etiam conscientiam spurcam (Tertullian. Apologet., cap. 30) , sive contaminatam omnibus illis criminibus, quae paulo antea, et passim in hac dissertatione notata sunt. Quale vero ac quantum thuris adolerent, si scire aveas, respondebit tibi Auctor noster, grana thuris unius assis, et arabicae arboris lacrymas (ibid.), id est, grana thuris, non quidem sabaei, quod majore vendebatur, sed arabici, quod pretio emebatur vilissimo. Quin etiam avari homines non plura hujus thuris, quantumlibet communis grana, [Col.1140C] sed tribus tantum, ut antea observabamus (Supr. cap. 24, art. 3, et Dissertat. in Lactant., cap. 35, art. 2) , apprehensa digitis, quibus paucissima sane capi poterant. Quid vero, arguet aliquis, nonne plurimi plena manu totos incendebant thuris etiam pretiosi acervos, quemadmodum Tibullus his versibus cecinit: Natalis Juno, sanctos cape thuris acervos, Quos tibi dat tenera docta puella manu. (Tibull., lib. IV, eleg. 6.) Nonne etiam Martialis cantabat: Consumpsi falsasque molas, et thuris acervos; Decrevere greges, dum cadit agna frequens? (Martial., lib. VII, epigr. 53.) Sed haec procul dubio poeticae exaggerationes sunt; et Martialis ibi loquitur de somniorum interpretatione. [Col.1140D] Quis vero nesciat eos, qui futura scire, et maxime cupita obtinere volunt, nullis parcere sumptibus? Neque minus certum et solos divites, hosque paucissimos diis suis aut plurima, aut pretiosora thura adolevisse, sed tum quidem cum aliqua premebantur necessitate, aut ut inanis gloriolae rumusculos aucuparentur. Caeteri autem plerique omnes tria aut quatuor dabant thuris grana, et duas, sicut addit Tertullianus, meri guttas (Tertullian. Apologet., cap. 30) , hoc est, quam thuris et vini poterant minimum. Sed quo animi sensu, disces his Ovidii versibus de anu sacrificante: Vina quoque instillat, vini quodcumque relictum est, aut ipsa, aut comites, plus tamen ipsa bibit. [Col.1141A] «Hostiles linguas, inimicaque vinximus ora,» Dixit discedens, ebriaque exit anus. (Ovid., lib. III Fastor. § 15.) Eodem plane avaritiae vitio ethnici immolabant hostias, non pingues profecto, aut selectas, aut integras, sed sanguinem, quemadmodum adhuc Tertullianus, reprobi bovis mori optantis (Tertullian. loc. cit.) . At quidam delicatiores critici scriptum ibi vellent non bovis quidem, sed hominis, qui solus mortem optare potest. Verum haec mera cavillatio est contra communem codicum omnium consensum. Quis namque non videt illud a 757 of 843 Tertulliano nostro metaphorice dictum de bove, senio, macie, et tabe ita confecto, ut

1/4/2006 2:06 PM


758 of 843


retulit verbis: Quaque cuique divo decorae grataeque sint hostiae, providento (Cicer. lib. II de legib., pag. 334, lin. 46) . Eae autem, quemadmodum Vitruvius, a Macrobio citatus, docet, vocabantur eximiae, vel quia eximuntur a grege, vel quod eximia specie quasi offerendae numinibus eliguntur (Macrob. lib. III Saturnal., cap. 5) . Atque inde, teste Plinio, mos erat hostias probandi ac seligendi. Meminit autem hujus moris Virgilius illo versu: [Col.1141C] . . . Mactant lectas de more bidentes. (Virgil., lib. IV Aeneid. v. 57.) Nam sicuti scite ibi annotat Servius: moris fuit ut ad sacrificia eligerentur oves, quibus nihil deesset, ut in sexto, ejusdem nimirum Poetae, libro, ubi rursum cecinit: Nunc grege de intacto septem mactare juvencos Praestiterit, totidem lectas de more bidentes. (Idem., lib. VI v. 38, et seqq.) At sicut Virgilius eadem repetit, ita Servius in hos versus denuo haec observat: De more

antiquo, quem praetermisit, quasi omnibus notum, id est, nec habeant caudam aculeatam, nec linguam fissam, nec aurem nigram: per quod docet aliud intactum, aliud lectum.

Ethnici ergo contra datam legem, ac morem receptum, pessima quaeque offerebant, et sanguinem, [Col.1141D] uti dictum est, reprobi bovis, hoc est, veteri eorum lege moreque reprobati ac rejecti. Si qui vero aliquando optimas, prout jussum erat, hostias revera seligerent, non eas profecto integras et intactas praebebant, sed aliquas duntaxat et pejores earum partes, uti capitula, ait Tertullianus, sive capita. Etenim ipse alio in libro vocat chamaeleontis capitulum statim a dorso; nam deficit cervix (Tertullian. lib. de Pall., cap. 3), quae colli pars est posterior. Capitulum itaque ibi ab illo pro toto chamaeleontis capite sumitur. Servatis igitur melioribus hostiarum partibus, caput immolabant, et ungulas, ac plumarum (idem, Apologet., cap. 14) , ut alibi ait, [Col.1142A] praevulsa (lib. I ad Nation., cap. 10) , atque alia etiam, quae domini et patres familias servis suis, immo canibus destinavissent. At si quis ibi aliquid a Tertulliano ὑπερβολικῶς dictum evidenter probaverit, huic non multum reluctabimur. Nemo tamen negare potest recte illum ethnicis vitio vertisse mactatas diis deteriores victimas, atque de opimis, atque integris quod melius erat, detractum, suosque servatum in usus. Neque hic stetit avara ethnicorum impietas. Debitam siquidem Herculi decimam bonorum suorum partem defraudare non verebantur. Quocirca Tertullianus eos alloquendo his verbis corripit: De decima Herculis nec tertiam partem in aram ejus imponitis (Tertullian. Apologet., cap. 14) . At Cicero palam testificatur [Col.1142B] totam hanc decimam debuisse ab illis persolvi (Cicer. lib. III de natur. deor., pag. 253, lin. 22) . Quam sane ob causam Plautus Gelusinum quemdam loquentem sic inducit: Huc venisse opus est, quantum potest, Ut decimam partem Herculi polluceam. (Plaut. Trucull., act. 2, scen. II.) Nec, quaeso, dubites totam bonorum decimam ab hoc poeta designari. Nam alibi dixit inde a servo facile cognosci posse quantum illius dominus auri habebat. Ecce ipsamet ejus carmina: Sed lubet scire quantum aurum herus sibi dempsit, et quid suo reddidit patri. Si frugi est, Herculem lecit ex parte; decimam partem ei

1/4/2006 2:06 PM


759 of 843


partem. Quam autem id verum sit, disces his adhuc ejusdem Plauti versibus: Non jam de hoc obsonio, de mina una diminui Modo quinque nummos, mihi detraxi, partem Herculanam. (Plaut., Truculi act. II, scen. 7.) Tam lepide igitur quam jure merito Tertullianus ethnicos sic irridet: Laudo magis sapientiam, quod de perdito aliquid eripitis (Tertullian. Apologet., cap. [Col.1142D] 14). Perditum autem rite dixit, quod falsis diis ac numinibus dabatur. Qua igitur ratione, qua fronte ethnici christianos ad deorum suorum cultum, eisque sacrificandum majori profecto, quam ferina crudelitate compellere nitebantur? Quamvis enimvero credidissent illos veros esse deos, quamvis eos tam sincero, quam falso cultu honorassent, quamvis illis hostias integras, selectas, et omnium optimas immolassent; nihil tamen iniquius ac perversius, nihil humanis, divinis, naturaeque ipsius legibus magis adversum erat, quam Christianos nec defensos, nec auditos, sed suum duntaxat ob nomen condemnare, et exquisitissimis, quae hominis [Col.1143A] aut potius daemonis ingenio excogitari poterant, occidere cruciatibus. Sed hi crudelissimi et iniquissimi homines verebantur, ne auditi Christiani tam evidenter veritatem suae religionis et aliarum falsitatem demonstrarent, ut nemo posset iis unquam refragari. Quam facile enim promptumque id illis omnibus erat, manifestissime tota hac in dissertatione probatum est. [Col.1144A] In ea porro quaecumque in his, quos enucleare et illustrare contendimus, Tertulliani libris difficilia, obsoleta, et barbara verba occurrunt, suis quibusque locis explicare conati sumus. Novum itaque illorum indicem hic non duximus esse retexendum.

Series secunda. LIBRI DOGMATICI ANTE SUSCEPTUM AB AUCTORE MONTANISMUM. DE ORATIONE. DE BAPTISMO. DE POENITENTIA. DE PATIENTIA. AD UXOREM LIBRI II. DE CULTU FOEMINARUM LIBRI II.

[Col.1143]

QUINTI SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI LIBER DE ORATIONE. (C) 1/4/2006 2:06 PM



Prolegomena

[(1) 1Kb]

.

[Col.1143A] Plurimos Tertulliani editos libros, paucos vero manuscriptos in bibliothecis numeramus. Hinc factum ut ne adhuc quidem accuratissime typis descripta illius opera habeamus: quaedam mutila, foedisque vulneribus horrentia in publicum prodierint: nonnulla etiam desiderantur quae a Tertulliano evulgata scimus, at nobis ab edacitate temporum omnino erepta aeque [Col.1144A] suspicamur, et dolemus. Melioribus fatis hucusque gavisus non est liber de Oratione, quem primus omnium Parisiis e vetustissimo codice evulgavit Joannes Gagneius parisiensis theologus anno Christi 1545, at minime integrum, at illustri coronide destitutum. Neque huic editioni reliquae subsecutae opem tulere prae codicum inopia. Unus tantum Rigaltius vetustum codicem mutilum esse librum animadvertit, et aliquot duntaxat lineis in calce additis, medicinam aliis propinandam reliquit. Cum itaque ego inciderim in [Col.1145A] vetustum Ambrosianae bibliothecae codicem, ubi legebantur quae in caeteris desunt, continuo anecdotis meis addidi veluti gemmas litterariae reipublicae in primis gratas. Quae cumque enim e Tertulliano, omnium certe sui temporis eruditissimo, litteris consignata sunt, eaque praesertim, quae in castris catholicorum scripsit, quanti sint apud omnes ecclesiasticae rei cultores, vel ipsis tyronibus patet. Ambrosianus autem codex non ab orationis dominicae expositione, ut in editis habemus, sed ab iis, quae hujusmodi expositionem subsequuntur, opusculum exordiebatur cum hocce titulo: Incipit Tertulliani diversarum rerum necessariarum. Tum caput primum, cujus initium est: Compendiis pauculorum verborum, etc., ita praenotabatur: Anacephalaeosis. Posse nos superadjicere, titulus [Col.1145B] erat sequentis capitis. Reliqua etiam capita suos titulos praeferebant, quos itidem in hac nostra editione retinendos censuimus. [(a) 1Kb] Quod superest opusculum istud quibus tam exornare ac illustrare annotationibus placuit, ne quod reliquis Tertulliani libris eruditissimi viri praestitere, huic desit, et ne tenebras et ferreum asperumque scriptoris hujus stylum delicatuli quidam caussantes, ab ejus lectione avertantur. Nullum denique inter veteres Christianos auctorem ostendas, cui eruditionis et scholiorum lumina magis admovenda videantur, quam Tertulliano, a quo obscuritas in dicendo nescio utrum evitari ullo pacto posset an in deliciis haberetur. Quae quidem omnia cum digessissem pro viribus meis, subiit non ingratum eruditis futurum, si notis [Col.1145C] meis illas quoque subjicerem, quas Guido Pancirolus jurisconsultus regiensis in eumdem de Oratione librum conscripserat. Eoque libentius consilium meum probatum iri sperabam, quod animadverterem potiorem clarissimi viri curam in obscuris Tertulliani sensibus exponendis positam, cum contra ego historicas potius ac eruditas libelli hujus reliquias mihi illustrandas proposuissem. Dolendum autem est, neminem adhuc in Italia fuisse, qui ad nostrae gentis gloriam caeteros Panciroli in Tertullianum commentarios edendos curaverit. Vix brevem de iis mentionem a Thomasino in Panciroli Vita, a Dupinio, Guillelmo [Col.1146A] Cave, aliisque paucis scriptoribus habemus; imo vix iis constabat, eorum quidquam superesse. Meliore profecto sorte dignus erat labor ille Panciroli viri celeberrimi, qui non jurisprudentiae solum, sed sacrae etiam et profanae eruditionis laude eximium inter litteratos sibi comparavit locum. Et quidem opinor, ut et Possevinus in Apparatu opinabatur, uberrimos illos in Tertullianum commentarios, quos B. Rhenanus, Pamelius, La Cerda, Salmasius, 760 of 843 atque alii doctissimi viri luci mandarunt, obstitisse ne isti prodirent; putantibus nimirum

1/4/2006 2:06 PM


761 of 843


vero est, ut coeuntibus in unius auctoris explicationem pluribus diversisque ingeniis, ejus meus ac scripta clariora in dies fiant, atque a tenebris liberentur aut ex antiquitate temporum, aut ex incuria librariorum, aut e scriptoris austeritate manantibus. Quae quanquam de singulis veteribus vere dici possunt, imprimis tamen de Tertulliano sunt affirmanda, quem post tot interpretum curas habemus adhuc obscurum [(a) 1Kb] . Eodem autem tempore, quo Pamelius in Tertulliano explicando exercebatur, Pancirolus nobisque plenos reliquit commentarios in omnia illius [Col.1146C] scripta ad mortem usque suam evulgata. Horum autem autographon Regii Lepidi in ejus patria latet. Mihi videre ac describere contigit ejus tantummodo exemplar, quod accuratissime scriptum in sua bibliotheca servat P. Joannes Baptista Cattaneus, Franciscani ordinis, ut vocant, de Observantia, ornamentum. Et quoniam hujus munere factum est, ut quod mihi de ms. illo opere placet, haurire possem, hic epistolam quoque dare statui iisdem commentariis praepositam, inde enim palam fiet, quae in Tertullianum Pancirolus praestiterit. Ita ergo scribit ille:

AD LECTOREM PANCIROLI Praefatio. [Col.1145] [Col.1145D] Felicem mihi adventum Patavio Taurinum ex eo potissimum fuisse existimo, quod inter alios, quos inveni doctissimos viros, imprimis Vincentius Laurus Montisregalis episcopus et S. D. N. Gregorii XIII Pont. Max. apud Sereniss Emmanuelem Philibertum Sabaudiae ducem nuntius apostolicus, ac cardinalis in omni disciplinarum genere versatus occurrit, qui dum me domesticis colloquiis suis dignum putavit, doctrina meliorem semper fecit; et sicut M. Tullius [Col.1146D] Cicero a Q. Mutii Scevolae latere doctior discedebat (in Laelio, sive de Amicit.), ita ego ex eruditissimis sermonibus suis non pauca exhauriens locupletior abii. Modo enim res ab orbe condito gestas enarrabat, modo philosophiae arcana depromebat, aut obscuros [Col.1147A] aliquos auctores explicabat, vel mendosam lectionem ex probatis exemplaribus emendabat, vel ex suo pio instituto aliqua ex sacris litteris interpretabatur. Cum vero Tertulliani scriptis mirifice delectatus (S. Hier., de Script. eccll. in Tertull.), eum velut alter Cyprianus quotidie in manibus haberet, valde dolebat, ita obscurum inveniri, ut nullus quandoque ex illo sensus erui posset. Sed cum multis obrutus negotiis, quae sibi Montisregalis antistiti ex sua ditione imminebant, et tanquam summi pontificis legato, vel Roma demandata, vel ex Subalpinis, undique emergentia occurrebant, hunc auctorem explanandi otium non haberet, aliquem alium quaerebat, qui tanto oneri subeundo posset sufficere. Videbat ad hominem omnibus disciplinis imbutum, ac linguae [Col.1147B] graecae, historiarumque peritissimum interpretandum opus esse viro, qui plurium rerum, et imprimis juris civilis notitiam haberet, cum Tertullianus ipse, ut scribit Eusebius Hist. eccl., lib. I, cap. 2., jurisconsultus plurima ex jure civili deprompta passim scriptis inserat. Sed etsi alii doctores non deerant, qui id exactius praestare potuissent, plura tamen sibi de me,

1/4/2006 2:06 PM


762 of 843


obscuriora possem interpretari. Hanc itaque provinciam mihi primo obtulit, et semel iterumque recusanti institit demum, et pro sua auctoritate impetravit, ut mandata susciperem. Cernebam quidem multa mihi tenuioris doctrinae homini ad tantum auctorem explanandum deesse, et mediocrem legum cognitionem ad plura, quae ex reconditis historiis, philosophia, medicina ac sacris litteris accipit, explananda non sufficere; nec id tempus pluribus fori negotiis implicito permittebat: sed quod me non posse dicebam ille nolle credebat: Quid facerem? neque servitio me exire licebat, Nec tam praesentes fas non cognoscere divos. [Col.1147D] (Virg., Ecl. 1.) Illi itaque resistere non licuit, parendoque malui ab illo ingenium meum, quam voluntatem quaeri, et imbecillitatem quam contumaciam reprehendi. Collum igitur jugo subjeci, et quod nec meae vires patiebantur, nec tempus commode permittebat, subsecivis horis agere coepi. Sed dum illi morem gero, vereor ne mihi eveniat, quod Sergio Galbae contigit, qui privatus imperio dignus est judicatus, princeps vero factus ad illud ineptus apparuit (Tacit. lib. I, Hist., seu Annal. l. XVII) . Ego quoque dubito, ut qui tacens illi aliquid scire videbar, loquens indoctissimus omnibus detegar. Quidquid tamen futurum sit, justa capiendo, quid possim sua [Col.1148A] auctoritate experiri volui. Inveni autem Tertullianum suo stylo, ut et Lactantius Firmianus, et D. Hieronymus indicant (Lact. Firm., Div. Inst. l. V, c. I; S. Hier. ep. 13 ad Paulin.) , obscurum, dum aut omissa verba vult subaudiri, vel minus usitata usurpat, et novam etiam phrasim sibi format. Ego ut legentes sublevarem, horum proprium indicem composui, ut in quo sensu dictiones, aut verba accipiat, cuique appareat. Cum vero majorem depravati codices difficultatem afferant, plura emendavi, sed ex his tantum, quae idem auctor saepe repetit vel D. Hieronymus aliique post eum recitant. Ex meo vero capite praeter litteram, aut syllabam nihil mutare sum ausus, maluique ambiguos permanere, quam falsos aut extraneos sensus inducere, et aliquid [Col.1148B] potius desiderari quam corrumpi. Nihil tamen intactum omisi, ac in magnis obscuritatibus satius esse duxi, ingenium meum periclitari, quam confusos lectores dimitti. Et sicut Protogenes, quanquam egregius pictor, cum anhelantis equi spumam, rem tamen levem exprimere non posset, indignatus arti, spongia omnibus coloribus impacta, et animantis labiis admota, casu quod optabat perfecit (Plin., l. XXXV, c. 10) : sic ipse, dum mentem pluribus involvo, aliquo conatu evenire posse putavi, ut aliquem forte auctoris sensum assequerer. quod et apud philosophos Averroes in Aristotelem, et apud nostros Angelus Ubaldus in novellis Constitutionibus Justiniani explicandis male in aliam linguam versis effecisse censentur. Historias quoque omnes, quas [Col.1148C] attingit potius quam narrat, ubi opus fuit, ex probatis auctoribus enarravi, ne cui dubitandi scrupulum relinquerem. In quibus liber de Corona militis, ad Martyres, de Cultu foeminarum, de Spectaculis, et Apologeticus, sed imprimis opusculum de Pallio non mediocre mihi negotium exhibuerunt. Quaedam ex his aliqui explicarunt; sed quid illi, et ipse praestiterim, aliorum erit judicium. Caeterum levioribus quibuscumque, et iis quae facilia visa sunt, praetermissis, difficilia tantum explicui, ipsaque opera Tertulliani, mutato ipsius ordine, in tres partes in gratiam studiosorum pro materiae varietate distribui. Si quid autem legentes adjuvero, Deo omnium vero lumini acceptum; si contra meae imbec, illitati, atque facilitati illius, qui malum interpretem elegit, [Col.1148D] imputabo.

1/4/2006 2:06 PM



animasque defunctorum igne purgari, jejunia, aliaque his similia, quae longum esset recensere comprobat. Sed insanis non facile est rationibus, aut auctoritatibus persuadere. Has igitur meas lucubratiunculas benigne accipies et aequi bonique consules. Vale.

DE ORATIONE LIBER

[(1) 1Kb]

. ARGUMENTUM.

[Col.1149] [Col.1149A] Aureus ille libellus, a Tertulliano sane adhuc catholico descriptus, imo, modo

ad martyras adhortationem, si lubet, excipias, primus, judice D. Lumpero, tanti hujusce ingenii recenti fide jam reviviscentis fructus, partim de re dogmatica est, partim de moribus et disciplina.

In priore ipsius parte, Orationem dominicam, primus omnium quos noverimus, Septimianus noster luculenter explicat, in eaque totius Evangelii doctrinam velut in cujusdam compendii speculo collectam exhibet; multi post eum eamdem tritam habuere viam ac in eam imprimis ejus ex aperto discipulus Cyprianus totus abiit. In posteriori parte, qua praesertim ratione sacris interagendum sit, quive precum ritus sint aut omittendi [Col.1149B] aut sedulo perficiendi, rara admodum, pro temporum vestutate, expositione indigitat. Porro haec sunt praecipua prioris partis capita: 1o Quanta sit oratio illa quam ipsemet tradidit Dei sermo et Dei ratio, sermo rationis et ratio sermonis, D. N. J. C. Cap. 1. 2o Subinde deducitur exordium in quo agnoscitur Pater, et in Patre Filius invocatur, nec mater quidem Ecclesia praeteritur. Cap. 2. 3o Tum singula sigillatim explicatur petitio, prima nempe, qua et nos Angelorum candidati, coelestem Dei gloriam ipsiusque in nobis nomen sanctificatum postulamus. Cap. 3. Secunda vero rogatur ut fiat ejus voluntas in nobis qui coelum et terra sumus. Cap. 4. [Col.1149C] Tertia autem festinandum est ad spei nostrae [Col.1150A] complexum, ad votum Christianorum, ad confusionem nationum, ad exultationem Angelorum. Cap. 5. Quarta trifariam quidem habet explicationem, scilicet de pane communi, deinde de Christo utpote credentium pane, postremo de corpore Christi eucharistico. Cap. 6. Tum Dei clementiam quinta implorat. Cap. 7. Sexta demum et septima tentationem, malumque deprecatur. Cap. 7-9. Pars vero posterior multiplex est, nec tamen aegerrime ad tria haec reducitur: 1o Quaenam ante orationem fructuose animam praeparent, nimirum memoria praeceptorum, ac prae omnibus officia charitatis, libera animi intentio qua inenarrabiles spiritus ad Patrem gemitus eliciuntur. Cap. 10-15. 2o Quaenam sive ante sive post orationem libeat [Col.1150B] omittere, hoc nempe est vel manus abluere, vel penulam deponere, vel assidere. Cap. 16-17. 3o Quaenam vero deceant aut necesse sint 763 of 843 peragenda, scilicet manuum elatio; vultus, vocisque demissio; osculum pacis; statio ad

1/4/2006 2:06 PM


764 of 843


veterum rituum copiae superadditur, coronidis instar, de vi et effectu orationis ornata amplissimaque descriptio. Cap. 29. [Col.1150C] EDD.

CAPUT PRIMUM. [Col.1149C] spiritus et Dei sermo, et Dei ratio [(b) 6Kb] , et [Col.1150C] sermo [(c) Dei [(a) 3Kb] 33Kb] rationis et ratio sermonis, utrumque Jesus Christus Dominus noster, nobis discipulis [Col.1151A] novi [(1) 1Kb] Testamenti novam orationis formam determinavit. vinum novis utribus recondi et Oportebat enim in hac quoque specie novum [(e) 1Kb] novam plagulam novo assui vestimento (Matth., VI; IX, 16; Luc., XI) . Caeterum quidquid retro fuerat, aut [(f) 1Kb] demutatum est ut circumcisio; aut suppletum, ut reliqua lex; aut impletum, ut prophetia; aut perfectum, ut fides ipsa. Omnia de carnalibus in renovavit, nova Dei gratia, superducto Evangelio [(g) 1Kb] spiritualia [(2) 1Kb] expunctore totius retro vetustatis, in quo et Dei spiritus et Dei sermo et Dei ratio quo valuit, sermo approbatus est Dominus noster Jesus Christus; spiritus [(h) 1Kb] [(i) 1Kb ] [(3) 1Kb ] [(4) 1Kb ] qua venit. Sic igitur oratio a Christo quo docuit, ratio constituta ex tribus constituta est: ex sermone quo enuntiatur: [Col.1152A] ex spiritu, [(j) 1Kb] quo tantum potest; ex ratione, qua suscipitur [(5) 1Kb] . Docuerat et Joannes discipulos suos adorare; sed omnia Joannis Christo praestruebantur, donec ipso aucto, sicut idem Joannes praenuntiabat, illum augeri oportere, se vero deminui, (Joan., III, 30) , totum praeministri opus cum ipso spiritu transiret ad Dominum. Ideo nec exstat, in quae verba docuerit Joannes adorare, quod terrena coelestibus cesserint. Qui de terra est, inquit, terrena fatur; et qui de coelis adest quae vidit ea loquitur. (Jo., III, 31). Et quid non coeleste, quod Domini Christi est; ut haec quoque orandi disciplina? Consideremus [(k) 3Kb] itaque, benedicti, coelestem ejus sophiam, imprimis de praecepto secrete [(l) 2Kb] adorandi, quo et fidem hominis [Col.1153A] exigebat, ut Dei omnipotentis et conspectum et auditum sub tectis et in abditis etiam adesse confideret: [(a) 1Kb] et [(1) 1Kb ] fidei desiderabat, ut quem ubique audire et videre fideret, ei soli modestiam [(b) 1Kb] religionem suam offerre, sequente [(2) 1Kb] sophia in sequenti praecepto; quod etsi proinde [(3) 1Kb] pertineat ad fidem et modestiam [(4) 1Kb] fidei, si non [(c) 19Kb ] adeundum putemus ad Dominum, quem ultro suis agmine verborum [(d) 1Kb] prospicere certi sumus [(5) 1Kb] : attamen [(6) 1Kb] brevitas ista, quod ad tertium sophiae gradum faciat, magnae ac beatae interpretationis substantia fulta est: quantumque substringitur verbis, tantum diffunditur sensibus. Neque enim propria tantum orationis officia complexa est, venerationem Dei, aut hominis petitionem, sed omnem pene sermonem Domini, omnem commemorationem disciplinae, ut revera in [Col.1153B] oratione breviarium totius Evangelii comprehendatur.

1/4/2006 2:06 PM


765 of 843


IN COELIS ES [(f) 66Kb] . Nam et Deum oramus, et fidem commendamus, cujus meritum est haec appellatio. Scriptum est: Qui in eum crediderint, dedit eis potestatem ut filii Dei vocentur (Joan., III; Matth., VII, 9; X et XV) . Quanquam frequentissime Dominus patrem nobis pronuntiavit Deum; imo et praecepit ne quem in terris patrem vocemus, nisi quem habemus in coelis (Matth., XXIII, 9) Itaque sic adorantes etiam [(g) 1Kb] praeceptum obimus. Felices qui patrem agnoscunt. Hoc est, quod Israeli exprobratur, coelum ac terram Spiritus contestatur: Filios, dicens, genui, et illi me quod [(h) 1Kb] non agnoverunt (Isa., I, 1). Dicendo autem patrem, Deum quoque cognominamus. Appellatio ista et pietatis et potestatis est. Item in Patre Filius invocatur. Ego enim, inquit, et Pater unum sumus (Joan., X, 30). [Col.1154B] Ne mater quidem Ecclesia praeteritur [(i) 66Kb] . Si quidem in filio et patre mater recognoscitur, de qua constat et patris et filii igitur genere aut vocabulo [Col.1155A] et Deum cum suis nomen. Uno [(j) 4Kb] . honoramus, et praecepti meminimus, et oblitos patris denotamus [(a) 1Kb]

CAPUT III. Nomen Dei Patris nemini proditum est. Etiam [(b) 1Kb] qui de ipso interrogaverat [(1) 1Kb ] . Nobis revelatum est in Filio. Jam Moyses, aliud quidem nomen audierat . Ego veni, inquit, in nomine Patris enim Filius novum Patris nomen est [(c) 1Kb] (Joan., V, 43). Et rursus, Pater, glorifica nomen tuum [(2) 1Kb] . Et [(d) 1Kb] apertius: Nomen tuum manifestavi hominibus. Id ergo ut SANCTIFICETUR postulamus [(e) 31Kb] : non quod deceat homines bene Deo [Col.1156A] optare, quasi sit et aliud [(3) 1Kb] , de quo ei possit optari [(f) 1Kb] , aut laboret nisi optemus. Plane benedici Deum (Psal. CIII, 22) omni loco ac tempore condecet, ob debitam semper memoriam beneficiorum ejus ab omni homine. Sed et hoc benedictionis vice fungitur. Caeterum quando non sanctum et sanctificatum [(g) 1Kb] est per semetipsum nomen Dei, cum illa Angelorum circumstantia [(h) 1Kb] caeteros sanctificet ex semetipso? Cui [(4) 1Kb] [(5) 1Kb ] non cessant dicere: Sanctus, Sanctus, Sanctus (Isa., VI, 3; Apoc., IV, 8). Proinde igitur et nos Angelorum, si meminerimus [(6) 1Kb] , candidati [(i) 1Kb] jam [Col.1157A] hinc coelestem illam in Deum vocem, et officium futurae claritatis ediximus. Hoc quantum ad gloriam Dei. Alioquin quantum ad nostram petitionem, cum dicimus: Sanctificetur nomen tuum (Matth., VI, 9) , id petimus ut sanctificetur in nobis, qui in illo sumus: simul et in caeteris, quos adhuc gratia Dei exspectat, ut et huic [(1) 1Kb] praecepto pareamus, orando pro omnibus, etiam pro inimicis nostris (Matth., V, 44) . Ideoque suspensa enuntiatione non dicentes: Sanctificetur in nobis, in omnibus dicimus.

CAPUT IV. [(a) 1Kb]

[(b) 73Kb]

1/4/2006 2:06 PM


766 of 843


sensus petitionis, ut in nobis fiat voluntas Dei in terris, ut possit scilicet fieri et in coelis. Quid autem Deus vult, quam incedere nos secundum suam disciplinam? Petimus ergo, substantiam, et facultatem voluntatis suae subministret nobis, ut salvi simus et in coelis, et in terris; quia summa est voluntatis ejus, salus eorum, quos adoptavit. Est et illa Dei voluntas, quam Dominus administravit praedicando, [Col.1158A] operando, sustinendo. Sic enim ipse pronuntiavit, non suam, sed Patris facere se voluntatem (Joan., VI, 39). Sine dubio quae faciebat, ea erant voluntas Patris, ad quae nunc nos velut [(d) 1Kb] ad exemplaria provocamus, ut praedicemus, et operemur, et sustineamus ad mortem dicentes: Fiat usque. Quae ut implere possimus, opus est Dei voluntate. Ita [(3) 1Kb] voluntas tua, vel eo nobis bene optamus, quod nihil mali sit in Dei voluntate, etiam si quid pro meritis cujusque secus irrogatur. Jam hoc dicto, ad sufferentiam nosmetipsos praemonemus. Dominus quoque cum sub instantiam [(4) 1Kb] passionis [(e) 1Kb] infirmitatem carnis demonstrare jam in sua carne voluisset, Pater, inquit, transfer poculum istud (Luc., XXII, 42) . Et recordatus [Col.1158B] [(f) 1Kb] , nisi quod [(g) 1Kb] [(h) 64Kb ] mea non, sed tua fiat voluntas. Ipse erat voluntas, et potestas Patris; et tamen ad demonstrationem sufferentiae debitae, voluntati se Patris tradidit.

CAPUT V. VENIAT quoque REGNUM TUUM, ad id pertinet quod et [(5) 1Kb] Fiat voluntas tua, in nobis scilicet. Nam Deus quando non regnat? in cujus manu cor omnium regum est (Prov., XXI, 1) . Sed quicquid nobis optamus, in illum auguramur, et illi deputamus, quod ab illo exspectamus. Itaque [(i) 2Kb] si ad Dei voluntatem, et ad nostram [(j) 1Kb] suspensionem pertinet regni dominici [Col.1159A] repraesentatio, quomodo quidam quemdam [(a) 1Kb] saeculo [(2) 1Kb] postulant, cum regnum protractum [(1) 1Kb] Dei, quod ut adveniat oramus, ad consummationem saeculi tendat? Optamus maturius regnare, et non diutius servire. Etiam si [(b) 1Kb] praefinitum in oratione non esset, de postulando regni adventu, ultro eam vocem protulissemus [(3) 1Kb] festinantes ad [(4) 1Kb] spei nostrae complexum (Heb., IV, 11). Clamant ad Dominum invidia [(c) 2Kb]

animae martyrum sub altari: Quonam usque non ulcisceris, Domine, sanguinem nostrum de incolis terrae (Apoc., VI, 9)? Nam utique ultio illorum a saeculi fine [(5) 1Kb] dirigitur. Imo quam celeriter veniat, Domine, regnum tuum (Matt., VI, 10) . Votum christianorum, confusio nationum, exultatio angelorum, propter [Col.1160A] quod conflictamur, imo potius propter quod oramus.

CAPUT VI. Sed quam eleganter divina sapientia ordinem orationis instruxit! ut post coelestia, id est 1/4/2006 2:06 PM


767 of 843


35). Et paulo supra: Panis est sermo Dei vivi, qui descendit de coelis. Tum quod et corpus ejus in pane [(e) 4Kb] censetur. [Col.1161A] Hoc est corpus meum (Luc., XXII, 19). Itaque petendo panem quotidianum, perpetuitatem postulamus in Christo, et individuitatem a corpore ejus. Sed et quia carnaliter admittitur ista vox, non sine religione potest fieri et spiritalis disciplinae. Panem enim peti mandat, quod solum fidelibus necessarium est; caetera enim nationes requirunt. Ita et exemplis inculcat, et parabolis [(a) 1Kb] retractat, cum [(b) 1Kb] dicit: Numquid panem filiis pater aufert, et canibus tradit (Matth., XXV, 26) ? Item: Numquid filio panem poscenti lapidem tradit (Matth., VII, nocturnus ille pulsator 9)? Ostendit enim, quid a patre filii exspectent. Sed et [(c) 1Kb] . Merito autem adjecit: Da nobis hodie, ut qui panem poscebat (Luc., XI, 5) [(1) 1Kb] praemiserat: Nolite de crastino cogitare quid edatis. Cui rei parabolam quoque fructibus [Col.1162A] accommodavit illius hominis, qui provenientibus [(2) 1Kb]

ampliationem horreorum, et longae securitatis spatia cogitavit; is ipsa nocte moritur (Luc., XII, 16) .

CAPUT VII. Consequens [(d) 1Kb] erat, ut observata Dei liberalitate, etiam clementiam ejus reputamur revera quasi [(e) precaremur; quid enim alimenta proderunt, si illi [(3) 1Kb] 1Kb] taurus ad victimam? Sciebat Dominus se solum sine delicto esse [(f) 1Kb] . Docet itaque petamus DIMITTI NOBIS DEBITA NOSTRA. Exomologesis est, petitio veniae; quia qui petit veniam, delictum confitetur. Sic et poenitentia demonstratur acceptabilis Deo, quia [(4) 1Kb] vult [(g) 1Kb] eam, quam mortem peccatoris (Ezech. XXXIII, 11) . Debitum autem in Scripturis delicti figura est [(h) 3Kb] , quod perinde judicio debeatur, et ab eo exigatur, nec [Col.1163A] evadat justitiam exactionis, nisi donetur exactio, sicut illi servo dominus debitum remisit (Matth., V, 25) . Huc [(a) 1Kb] enim spectat exemplum parabolae totius. Nam et quod idem servus a domino liberatus, non perinde parcit debitori suo, ac propterea delatus penes dominum tortori delegatur ad solvendum novissimum quadrantem, id est, modicum usque delictum, eo [(b) 1Kb] competit, quod remittere nos quoque profitemur debitoribus nostris. Jam et alibi [(c) 1Kb] ex specie [(1) 1Kb] orationis: Remittite, inquit, et remittetur vobis (Luc, VI, 37). Et cum interrogasset Petrus si septies remittendum esset fratri: Imo, inquit, septuagies septies (Matth., XVIII, 22) , ut legem in melius reformaret, quod in Genesi de Cain septies, de Lamech autem septuagies septies ultio [(d) 2Kb] reputata est (Gen., IV, 24).

CAPUT VIII. 1/4/2006 2:06 PM


768 of 843


Dominus tentare videatur, quasi aut ignoret fidem cujusque, aut dejicere [(2) 1Kb] gestiens [(e) 1Kb] . Diaboli est et infirmitas et malitia. Nam et Abrahamum non tentandae fidei gratia, sacrificare de filio jusserat, sed probandae, ut per eum faceret praecepto suo, quo mox praecepturus erat, neque pignora [(g) 1Kb] exemplum [(f) 1Kb] Deo cariora habenda [(3) 1Kb] . Ipse a diabolo tentatus, praesidem [(h) 1Kb] et locum posterioribus confirmat: Orate, artificem tentationis demonstravit. Hunc [(i) 1Kb] dicens, ne tentemini (Luc., XXII, 46) . Adeo [(j) 1Kb] tentati sunt Dominum deserendo, qui somno potius indulserant quam orationi. Eo respondet clausula interpretans quid sit: Ne nos deducas in tentationem. Hoc est enim: SED [(k) 17Kb] DEVEHE [(4) 1Kb] NOS A MALO.

CAPUT IX

[(l) 1Kb]

.

[Col.1164B] pauculorum [(5) 1Kb] verborum, quot attinguntur edicta Compendiis [(m) 1Kb] prophetarum, Evangeliorum, apostolorum, sermones Domini, parabolae exempla, ? Dei [Col.1165A] honor in Patre, praecepta? Quot simul expunguntur officia [(n) 2Kb] fidei testimonium in nomine, oblatio obsequii in voluntate, commemoratio spei in regno, petitio vitae in pane, exomologesis debitorum in deprecatione, sollicitudo tentationum in postulatione tutelae. Quid mirum? Deus solus docere potuit ut se vellet orari. Ab ipso igitur [(a) 1Kb] ordinata religio orationis, et de spiritu ipsius, jam tunc cum ex ore divino ferretur, animata suo privilegio ascendit in coelum, commendans Patri quae Filius docuit.

CAPUT X

[(b) 1Kb]

.

Quoniam [(c) 1Kb] tamen Dominus prospector [(d) 1Kb] humanarum necessitatum, seorsum post traditam orandi disciplinam, Petite, inquit, et accipietis (Luc., XI, 8), et sunt quae petantur pro circumstantia cujusque, praemissa legitima et ordinaria oratione, quasi fundamento, [Col.1165B] accidentium [(e) 1Kb] jus est [(1) 1Kb] desideriorum, jus [(f) 1Kb ] [(2) 1Kb ] est superfluendi extrinsecus petitiones, cum memoria tamen praeceptorum, ne quantum a praeceptis, [Col.1166A] tantum ab auribus Dei longe simus.

[(g) 1Kb]

[(3) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM


769 of 843


enim ad pacem Dei [(5) 1Kb] recedere [(j) 1Kb] sine pace? ad remissionem debitorum cum retentione? Quomodo placabit Patrem iratus in fratrem, cum omnis ira ab initio interdicta sit nobis? nam et Joseph dimittens fratres suos ad perducendum patrem, Et ne, inquit [(6) 1Kb] , irascimini in via (Gen., XLV, 24): nos [(k) 1Kb] scilicet monuit. [(l) 1Kb ] Alias enim via cognominatur disciplina nostra. Tum ne in [(m) 1Kb] via orationis constituti, ad Patrem cum ira incedamus. Exinde aperte Dominus [Col.1166B] in fratrem homicidio superponit [(o) 1Kb] , ne verbo amplians legem, iram [(n) 1Kb] quidem malo permittit expungi [(p) 1Kb] etiamsi irascendum est, non ultra solis receptum (Ephes., [Col.1167A] IV, 26), ut Apostolus admonet. Quam autem temerarium est, aut diem sine oratione transigere, dum cessas fratri satisfacere, aut orationem perseverante iracundia perdere.

CAPUT XII

[(a) 1Kb]

.

Nec ab ira [(b) 1Kb] solummodo, sed omni omnino confusione [(c) 1Kb] animi libera spiritu emissa, qualis est spiritus, ad debet esse orationis intentio, de tali [(d) 1Kb] quem mittitur. Neque enim agnosci poterit a Spiritu Sancto spiritus inquinatus; aut tristis a laeto, aut impeditus a libero. Nemo adversarium recipit; nemo nisi comparem suum admittit.

CAPUT XIII

[(e) 1Kb]

[(1) 1Kb]

.

[Col.1167B] Caeterum [(f) 282Kb] quae ratio est, manibus quidem ablutis, [Col.1168A] spiritu vero sordente orationem obire? quando et ipsis manibus spiritales munditiae sint necessariae, ut a falso, a caede, a veneficiis, ab idololatria, caeterisque maculis, quae spiritu conceptae manuum opera transiguntur, purae alleventur. Hae sunt verae munditiae, non quas plerique superstitiose curant, ad omnem orationem etiam cum lavacro totius corporis aquam sumentes. Id cum scrupulose [(g) 1Kb] percunctarer, et [(h) 1Kb ] requirerem, comperi commemorationem esse in Domini rationem deditionem. Nos Dominum adoramus, non dedimus. Imo et adversari debemus deditoris exemplo, nec propterea manus abluere, nisi [(i) 1Kb] quod conversationis humanae [(j) 1Kb ] . inquinamentum conscientiae caussa lavemus

CAPUT XIV

[(a) 1Kb]

.

1/4/2006 2:06 PM


770 of 843


manus ejus semper immundae sanguine prophetarum, et ipsius Domini cruentatae in aeternum. Et ideo conscientia [(c) 1Kb] patrum haereditarii rei nec attollere eas ad , ne exclamet aliquis [(e) 1Kb] Isaias, ne exhorreat Dominum audent [(d) 1Kb] [(f) 1Kb ] non attollimus tantum, sed etiam expandimus [(1) 1Kb] Christus. Nos vero e [Col.1170A] dominica passione [(g) 3Kb] modulatum [(2) 1Kb] , et orantes confitemur Christo.

CAPUT XV

[(h) 1Kb]

[(3) 1Kb]

.

Sed [(i) 1Kb] quoniam unum aliquod attigimus vacuae [(j) 1Kb] observationis, non pigebit caetera quoque denotare, quibus merito vanitas exprobranda est; siquidem sine ullius aut dominici, aut apostolici praecepti auctoritate fiunt. Hujusmodi enim non religioni, sed superstitioni deputantur, affectata, et coacta, et curiosi potius, quam rationalis officii; certe vel eo coercenda, quod gentilibus [(k) 1Kb] adaequent. Ut est [(l) 2Kb] [(1) 1Kb ] [(2) 1Kb ] quorumdam, expositis [Col.1171A] penulis orationem facere; sic enim adeunt ad idola nationes. Quod utique si fieri oporteret, Apostoli, qui de habitu orandi docent, comprehendissent; nisi si qui putant, Paulum [(a) 1Kb] penulam [(b) 1Kb ] scilicet non audiat suam in oratione penes Carpum reliquisse. Deus sarabaris penulatos, qui tres sanctos in fornace babylonii regis orantes cum [(c) 16Kb] et tyaris suis exaudivit?

CAPUT XVI

[(d) 1Kb]

.

Item quod [(e) 1Kb] , assignata oratione, assidendi [(f) 1Kb] mos [Col.1172A] est quibusdam, non perspicio rationem nisi si [(g) 3Kb] Hermas ille, cujus scriptura [(h) 1Kb] fere Pastor inscribitur, transacta oratione non lectum assedisset, verum aliud quid non. Simpliciter fecisset, id quoque ad observationem vindicaremus. Utique [(i) 1Kb] enim et nunc [(j) 1Kb] positum est: Cum [(k) 1Kb] adorassem, et assedissem super lectum, ad ordinem narrationis, non ad instar disciplinae. Alioquin nusquam erit adorandum, nisi ubi fuerit lectus. Imo contra Scripturam fecerit, si quis in cathedra aut [(l) 1Kb] subsellio sederit. Porro cum perinde [Col.1173A] faciant nationes [(a) 1Kb] , [(b) 13Kb ] [(c) 1Kb ] suis residendo, vel propterea in nobis adoratis sigillaribus reprehendi meretur, quod apud idola [(d) 21Kb] celebratur. Eo apponitur et irreverentiae crimen, etiam ipsis nationibus, si quid saperent, intelligendum. Siquidem irreverens est assidere sub conspectu, contraque conspectum ejus, quem quam maxime reverearis, ac venereris; quanto [Col.1174A] magis sub conspectu Dei vivi, angelo adhuc [(e) 1Kb] orationis astante, factum istud irreligiosissimum est, nisi exprobramus Deo, quod nos oratio fatigaverit. 1/4/2006 2:06 PM



CAPUT XVII

[(f) 1Kb]

[(1) 1Kb]

.

Atqui cum modestia et humilitate adorantes, magis commendabimus Deo preces quidem manibus sublimius elatis [(2) 1Kb] , sed nostras, ne ipsis [(g) 120Kb] elatis, ne vultu quidem in audaciam erecto. temperate [Col.1175A] ac probe [(a) 1Kb] Nam ille publicanus, qui non tantum prece, sed et vultu humiliatus atque dejectus orabat, justificatior pharisaeo procacissimo discessit. Sonos [(b) 17Kb] etiam vocis subjectos esse oportet. Aut quantis arteriis opus est, si pro sono audiamur? Deus autem [(c) 1Kb] non vocis, sed cordis auditor est, sicut conspector. Daemonium [(d) 1Kb] oraculi Pythii: Et mutum, inquit, intelligo, et non loquentem exaudio. Dei aures sonum exspectant? Quomodo ergo oratio Jonae de ventre [Col.1176A] ceti per tantae bestiae viscera, ab ipsis abyssis per tantam aequoris molem ad coelum potuit evadere? Quid amplius referent isti, qui clarius [(e) 1Kb] adorant, nisi quod proximis obstrepunt? Imo orent? prodendo petitiones suas, quid minus faciunt, quam si in publico [(f) 1Kb]

CAPUT XVIII

[(g) 1Kb]

[(1) 1Kb]

.

Alia jam consuetudo invaluit [(h) 72Kb] , jejunantes habita oratione cum fratribus, osculum [Col.1177A] pacis, quod est signaculum [(a) 1Kb] subtrahunt [(i) 2Kb] orationis. Quando autem magis conferendo cum fratribus pax est, nisi cum oratio commendabilior ascendit, ut ipsi de nostra operatione participes, jam audeant de sua fratri transigere? Quae oratio cum divortio sancti osculi integra [(c) 1Kb] pace [(b) 2Kb] ? quem Domino officium facientem impedit pax? quale sacrificium est, a quo sine pace receditur [(d) 25Kb] ? Quaecumque [(e) 1Kb] operatio [(1) 1Kb] sit, non erit potior praecepti observatione, quo jubemur jejunia [Col.1178A] nostra celare. Jam enim de abstinentia osculi agnoscimur jejunantes. Sed et si qua [(f) 1Kb] ratio est, ne tamen [(2) 1Kb ] [(3) 1Kb ] huic praecepto reus sis , potes domi, si forte , inter quos latere jejunium in totum non datur, differre pacem. Ubicumque autem alibi operationem [(4) 1Kb] tuam abscondere potes, debes meminisse [(g) 1Kb] praecepti: ita et disciplinae foris, et consuetudini domi satisfacies. Sic et die Paschae, quo communis et quasi , merito [Col.1179A] deponimus osculum [(a) 6Kb] publica jejunii religio est [(h) 42Kb] , nihil curantes de occultando [Col.1181A] [(1) 1Kb] quod cum omnibus [(a) 1Kb] faciamus.

771 of 843 Similiter [(2) 1Kb]

CAPUT XIX [(c) 2Kb]

[(b) 1Kb]

.

et stationum diebus non putant plerique sacrificiorum [(d)

1/4/2006 2:06 PM



participatio sacrificii, et executio officii. Si statio de militari exemplo nomen accipit (nam et militia Dei sumus, II Cor. X, 4; I Tim. I, 18) utique nulla [(b) 1Kb] laetitia, sive tristitia obveniens castris, stationes militum rescindit. Nam laetitia libentius, tristitia sollicitius administrabit disciplinam.

CAPUT XX

[(c) 1Kb]

[(1) 1Kb]

.

De habitu [(d) 1Kb] vero duntaxat foeminarum, [(e) 2Kb] varietas observationis , post sanctissimum Apostolum, nos vel maxime nullius loci homines, effecit [(2) 1Kb] impudenter retractare: nisi quod non impudenter, si secundum Apostolum retractemus. De modestia [Col.1184A] quidem cultus et ornatus, aperta praescriptio est etiam Petri, cohibentis eodem ore, quia eodem et spiritu, quo Paulus, et vestium gloriam, et auri superbiam, et crinium [(3) 1Kb] lenonem operositatem [(f) 2Kb] .

CAPUT XXI

[(g) 1Kb]

[(4) 1Kb]

.

[(5) 1Kb] Sed quid [(h) 1Kb] promiscue observetur per Ecclesias, quasi incertum id retractandum est velarine debeant virgines, an non. Qui enim virginibus indulgent capitis [(i) 1Kb] immunitatem, hoc niti videntur quod Apostolus non virgines [(j) 151Kb] nominatim, sed mulieres designaverit velandas esse; nec sexum, ut diceret foeminas, sed gradum sexus, dicendo mulieres (I Cor. XI, 5). Nam si sexum nominasset, foeminas dicendo, absolute [Col.1185A] definisset de omni muliere. Aut cum unum gradum sexus nominat, alium tacendo secernit. Potuit enim, inquiunt, aut et virgines nominare specialiter aut compendio generaliter foeminas.

CAPUT XXII

[(1) 1Kb]

.

Qui ita concedunt, recogitare debent de statu vocabuli ipsius, quid est mulier a primis quidem litteris sanctorum commentariorum; nam inveniunt sexus esse nomen, non nondum virum expertam Deus mulierem et gradum sexus. Siquidem Evam [(a) 62Kb] foeminam (Gen., II, 23.) cognominavit: foeminam, qua sexus generaliter, mulierem, qua gradus sexus specialiter. Itaque jam tunc innupta adhuc Eva mulieris vocabulo fuit, commune id vocabulum et virgini factum [Col.1185B] est. Nec mirum, si Apostolus [(2) 1Kb] et illa 772 of 843 eodem utique spiritu actus, quocum omnis Scriptura divina, tum

1/4/2006 2:06 PM



[Col.1186A] (distinguit autem utramque speciem suis vocabulis designans) ubi non distinguit, dum utramque non nominat, nullam vult differentiam intelligi. Quid quod graeco sermone, quo litteras Apostolus fecit, usui est mulieres vocare tam [(c) 1Kb] foeminas, id est γυναῖκας, quam θηλεῖας. Igitur si pro sexus nomine vocabulum istud frequentatur, quod est interpretatione pro eo, quod est foemina, sexum nominavit, dicens γυναῖκα. In sexu autem et virgo contingitur. Sed et manifesta pronuntiatio est: Omnis, inquit, mulier adorans, et prophetans intecto capite dedecorat caput suum (I Cor., XI, 5) . Quid est omnis mulier, nisi omnis aetatis, omnis ordinis, omnis conditionis? Nihil mulieris nec vir nec velandi; proinde enim omnis vir excipit, dicendo omnis; sicut [(d) 2Kb] (Ibid.), inquit. [Col.1186B] Sicut ergo in masculino sexu sub viri nomine etiam investis velari vetatur, ita et in foeminino sub nomine mulieris etiam virgo velari jubetur. Aequaliter in utroque sexu minor aetas majoris sequatur disciplinam: aut velentur et virgines masculi, si non velantur et virgines foeminae, qui nec isti nominatim tenentur. Aliud sit vir et investis, si aliud est mulier et virgo. Nempe propter Angelos (Ibid.) ait velari oportere, quod Angeli propter filias hominum desciverunt a Deo. Quis ergo contendat, solas mulieres, [Col.1187A] id est nuptas jam, et virginitati [(a) 1Kb] defunctas concupiscentiae, nisi si non licet et virgines specie praestare, et amatores non virgines solas concupierint, cum dicat invenire? Imo videmus quod [(b) 1Kb] Scriptura filias hominum (Gen., VI. 2.), quia potuit uxores hominum nominasse, vel foeminas indifferenter. Etiam quod ait, Et acceperunt sibi in uxores (Ibid.) in eo facit quod accipiuntur in uxores, quae vacant scilicet. De non vacantibus autem aliter enuntiasset. vacant tam viduitate quam et virginitate: adeo sexum nominando, Itaque [(c) 1Kb] generaliter filias et species in genere commiscuit. Item cum [(d) 1Kb] dicit naturam ipsam docere, foeminas velandas esse, quae capillum pro tegumento et ornamento mulieribus assignarit; nonne idem tegumentum et idem honor capitis virginibus [Col.1187B] quoque adscriptus est? Si mulieri turpe est radi, [Col.1188A] (I Cor., XI, 6) , et virgini perinde. In quibus ergo una conditio capitis deputatur, una et disciplina capitis exigitur, etiam ad eas virgines, quas pueritia defendit; a primo enim foemina nominata est. Sic denique et Israel [(e) 1Kb] observat. Sed si non [(f) 1Kb] observaret, nostra lex ampliata atque suppleta defenderet sibi adjectionem. Virginibus quoque injiciens quae sexum suum ignorat, simplicitatis velamentum excusetur. Nunc aetas, [(g) 1Kb] privilegium teneat. Nam et Eva et Adam, ubi eis contigit sapere, texuerunt [(h) 1Kb] statim quod agnoverant. Certe in quibus pueritia mutavit, sicut naturae, ita et disciplinae debet aetas esse munifica. Nam et membris et officiis mulieribus resignantur. Nulla virgo est, ex quo potest nubere, quoniam aetas jam in ea nupsit suo viro, id est tempori; sed aliqua [Col.1188B] [(i) 2Kb] se Deo vovit. Jam et crinem [(j) 3Kb] exinde transfigurat, [Col.1189A] et omnem habitum ad mulieres convertit. Totum ergo [(a) 1Kb] asseveret, et totum virginis praestet: quod propter Deum abscondit, plane obumbret. Interest nostra, quod Dei gratia exerceat, solius Dei conscientiae commendare, ne quod a Deo speramus, ab homine compensemus. Quid denudas [(b) 1Kb] ante Deum quod ante homines tegis! Verecundior eris in publico quam in Ecclesia? Si Dei gratia est et accepisti, quid gloriaris, inquit, quasi non acceperis (I Cor., IV, 7) ? Quid alias ostentatione tui judicas? an alias gloria tua ad bonum invitas? Atqui et ipsa periclitaris amittere, si gloriaris; et alias ad eadem pericula cogis. Facile eligitur, quod affectione gloriae assumitur. Velare virgo, si virgo es; debes enim erubescere. Si [Col.1189B] virgo es, plures oculos pati noli. Nemo miretur in tuam faciem; nemo mendacium tuum sentiat. Bene [(c) 1Kb] mentiris nuptam, si caput veles. Imo [(d) 2Kb] 773 of 843 mentiri non videris; nupsisti enim Christo, illi carnem tuam tradidisti. Age pro mariti

1/4/2006 2:06 PM


774 of 843


etiam virgines negare non possunt, contentae abuti in fama suae conscientiae apud Deum securitate. De illis [(h) 1Kb] tamen quae sponsis dicantur, constanter super meum modulum pronuntiare contestarique possum, velandas ex ea die esse, qua ad primum viri corpus osculo et dextera expaverint. Omnia enim in his praenupserunt, et aetas per maturitatem, et caro per aetatem, et spiritus per conscientiam, et pudor per osculi experimentum, [Col.1190B] et spes per exspectationem, et mens per voluntatem. Satisque nobis exemplo Rebecca est (Gen., XXXIV, 65) , quae sponso demonstrato, tantum notitia ejus nubendo velata est.

CAPUT XXIII

[(a) 1Kb]

[(1) 1Kb]

.

[Col.1191A] De genu quoque ponendo varietatem observationis patitur oratio per pauculos quosdam, abstinent genibus. Quae dissensio cum maxime apud qui sabbato [(b) 248Kb] Ecclesias caussam dicat, Dominus dabit gratiam suam, ut aut cedant, aut sine aliorum scandalo sententia sua utantur. Nos vero, sicut accepimus, solo [(c) 2Kb] die dominico [(d) 1Kb ] habitu, et officia Resurrectionis non ab isto tantum, sed omni anxietatis cavere debemus, differentes etiam negotia, ne quem diabolo locum demus. Tantumdem et spatio Pentecostes, quae eadem exultationis [(e) 1Kb] solemnitatem dispungimur. saltem Caeterum omni die quis dubitet prosternere se Deo vel prima [(f) 8Kb] oratione, qua lucem ingredimur? Jejuniis autem et stationibus nulla oratio sine genu, [Col.1191B] et reliquo humilitatis more, celebranda est. Non enim [Col.1192A] oramus tantum, sed et deprecamur, et satisfacimus Deo Domino nostro. De temporibus orationis nihil omnino praescriptum est, nisi plane omni in tempore [(g) 1Kb] et loco orare.

CAPUT XXIV

[(h) 1Kb]

[(2) 1Kb]

.

Sed quomodo omni loco (I. Tim., I, 2) , cum prohibeamur in publico? Omni, inquit, loco, quem opportunitas, aut etiam necessitas importaret. Non enim contra praeceptum reputatur ab Apostolis factum, qui in carcere audientibus custodiis orabant et canebant Deo, apud [(i) 1Kb] Paulum, qui in navi coram omnibus Eucharistiam fecit.

CAPUT XXV

[(j) 1Kb]

[(3) 1Kb]

. 1/4/2006 2:06 PM



visionem communitatis omnis in illo vasculo expertus est, sexta hora ascenderat orandi gratia in superiora (Ibid., X, 9). Idem cum Joanne ad nonam in templum adibat, ubi paralyticum sanitati reformavit suae (Ib., III, 1) . Etsi simpliciter se habeant sine ullius observationis praecepto, bonum tamen sit aliquam constituere praesumptionem, qua et orandi admonitionem constringat, et quasi lege ad tale munus extorqueat a negotiis interdum, ut quod Danieli quoque legimus observatum utique ex Israelis disciplina (Dan., VI, 10), ne minus ter die saltem adoremus, debitores Patris, et Filii, et Spiritus sancti. Exceptis [(a) 1Kb] utique legitimis [Col.1193B] orationibus, quae sine ulla admonitione debentur ingressu lucis et noctis. Sed et cibum non prius sumere, et lavacrum non prius adire quam interposita oratione, fideles decet. Priora enim habenda sunt spiritus refrigeria et pabula, quam carnis, et priora coelestia, quam terrena.

CAPUT XXVI

[(b) 1Kb]

[(1) 1Kb]

.

Fratrem domum tuam introgressum ne sine oratione dimiseris. Vidisti, inquit, fratrem [(c) 1Kb] , vidisti Dominum tuum: maxime advenam, ne angelus forte sit. Sed nec ipse a fratribus exemptis [(2) 1Kb] priora fecerit refrigeria terrena coelestibus. Statim enim judicabitur [Col.1194A] fides tua. Aut quomodo secundum praeceptum pax huic domui (Luc., X, 5) dices, nisi et eis, qui in domo sunt, pacem mutuam reddas?

CAPUT XXVII

[(d) 1Kb]

[(3) 1Kb]

.

Diligentiores in orando subjungere in orationibus [(e) 1Kb] Alleluia solent, et hoc genus [(f) 1Kb ] clausulis respondeant, qui simul sunt. Et est optimum psalmos, quorum utique institutum omne, quod proponendo et honorando Deo competit, saturatam [(g) 1Kb] orationem velut optimam hostiam admovere.

CAPUT XXVIII

[(4) 1Kb]

.

Haec est enim hostia spiritalis, quae pristina sacrificia delevit. Quo mihi, inquit,

multitudinem sacrificiorum vestrorum? Plenus sum haulocaustomatum arietum; et adipem agnorum, et sanguinem taurorum et [Col.1194B] hircorum nolo. Quis enim requisivit ista de manibus vestris (Isaiae, I, 11)? Quae ergo quaesierit Deus, Evangelium docet. Veniet hora, inquit, cum veri adoratores adorabunt Patrem in spiritu et veritate 775 of 843

1/4/2006 2:06 PM


776 of 843


inter [Col.1195A] psalmos et hymnos deducere ad Dei altare debemus omnia [(a) 1Kb] nobis a Deo impetraturam.

CAPUT ULTIMUM

[(b) 1Kb]

.

Quid enim orationi de spiritu et veritate venienti negavit Deus, qui eam exigit? Legimus, et audimus, et credimus, quanta documenta efficaciae ejus. Vetus quidem oratio et ab ignibus, et a bestiis, et ab inedia liberabat, et tamen non a Christo acceperat formam. Caeterum quanto amplius [(c) 2Kb] oratur oratio Christianorum, non roris [(d) 1Kb] Angelum in mediis ignibus sistit, nec ora leonibus obstruit, nec esurientibus rusticorum prandium transfert, nullum sensum passionis delegata gratia avertit; sed patientes, et sentientes, et dolentes sufferentia instruit, virtute ampliat gratiam, ut sciat fides quid a Domino consequatur, intelligens quid pro [Col.1195B] Dei nomine patiatur. Sed et retro oratio plagas irrogabat, fundebat hostium exercitus, imbrium utilia [(e) 1Kb] prohibebat. Nunc vero oratio justitiae omnem iram Dei avertit, pro inimicis excubat, pro persequentibus supplicat. Mirum si aquas coelestes extorquere novit, quae potuit et ignes impetrare? Sola est oratio, quae Deum vincit. Sed Christus eam nihil mali novit operari. Omnem illi virtutem de bono contulit. Itaque [Col.1196A] nihil novit, nisi defunctorum animas de ipso mortis itinere vocare, debiles reformare, aegros remediare, daemoniacos expiare, claustra carceris aperire, vincula innocentium solvere. Eadem diluit delicta, tentationes repellit, persecutiones extinguit, pusillanimos consolatur, magnanimos oblectat, peregrinantes deducit, fluctus mitigat, latrones obstupefacit, alit pauperes, regit divites, lapsos erigit, cadentes suspendit, stantes continet. Oratio murus est fidei, arma et tela nostra adversus [(f) 1Kb] hominem, qui nos undique observat. vigiliae Itaque nunquam inermes incedamus. Die stationis, nocte [(g) 1Kb] meminerimus. Sub armis orationis signum nostri imperatoris custodiamus; tubam Angeli exspectemus. Orantes erant etiam Angeli omnes. Orat omnis creatura. Orant pecudes, et ferae, [Col.1196B] et genua declinant, et egredientes de stabulis ac speluncis, ad coelum non otiosi [(h) 1Kb] ore suspiciunt, vibrantes [(i) 1Kb] spiritu suo movere. Sed et aves nunc exsurgentes eriguntur ad coelum, et alarum crucem pro manibus extendunt, et dicunt aliquid, quod oratio videatur. Quid ergo amplius de officio orationis? Etiam ipse Dominus oravit, cui sit honor et virtus in saecula saeculorum.

[Col.1197]

QUINTI SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI DE BAPTISMO ADVERSUS QUINTILLAM LIBER, (C) 1/4/2006 2:06 PM


777 of 843


Argumentum. QUINTILLA CARTHAGINE HAERESIM CAIANITARUM DISSEMINAVERAT ET NECESSARIAM IN BAPTISMO AQUAM NON ESSE DOCUERAT. HUNC ERROREM IN HOC TRACTATU TERTULLIANUS ADHUCDUM CATHOLICUS IMPUGNAT, QUI BIFARIAM DIVISUS EST: PARS PRIMA AD DOGMA DE NECESSITATE ET EFFICACIA BAPTISMI SPECTAT, IN ALTERA PARTE PLURES QUAESTIONES DE BAPTISMO AD DISCIPLINAM SPECTANTES PERTRACTANTUR.

I. Excellentia aquae Baptismi, cap. I, II, III. Materia Baptismi et virtus, IV. Effectus Baptismi, V, VI. Unctio post Baptismum adhiberi consueta, VII. Impositio manuum post Baptismum ejusque significatio. VIII. Baptismi figurae, IX. Baptismus Joannis an coelestis, an terrenus, X. Necessitas Baptismi ad salutem, XI.

II. An Apostoli baptizati, XII. Quo tempore lex Baptismi obligare coeperit, XIII. S. Paulus an baptizaverit, XIV. Unitas Baptismi, XV. Baptismus sanguinis, XVI. Baptismi minister; an mulieribus baptizare liceat, XVII. Baptismus in qua vitae aetate conferendus, XVIII. Baptismi conferendi tempus, XIX. Dispositiones ad Baptismum, XX.

1/4/2006 2:06 PM


778 of 843


CAPUT PRIMUM. [Col.1197A] Felix sacramentum [(a) 2Kb] aquae nostrae [(b) 1Kb] qua abluti [(1) 1Kb] delictis pristinae caecitatis, in vitam aeternam [(c) 1Kb] liberamur. Non erit otiosum digestum istud, instruens tam eos qui cum maxime formantur, quam et illos qui simpliciter credidisse contenti, non exploratis rationibus traditionum, intentatam probabilem fidem per imperitiam portant [(d) 1Kb] : [Col.1198A] atque adeo nuper conversata istic quaedam de Caiana haeresi vipera [(e) 1Kb] venenatissima doctrina sua plerosque rapuit, imprimis Baptismum destruens. Plane secundum naturam: nam viperae, et aspides, ipsique reguli serpentes arida et inaquosa sectantur. fere [(2) 1Kb] Sed nos pisciculi secundum ΙΧΘΥΝ [(f) 147Kb] nostrum Jesum Christum in qua , nec aliter quam in [Col.1199A] aqua permanendo salvi sumus. Ita nascimur [(3) 1Kb] quidem docendi jus [Col.1200A] Quintillia monstrosissima, cui nec integre [(1) 1Kb] erat [(a) 1Kb] , optime norat pisciculos necare, de aqua auferens.

CAPUT II. [Col.1201A] Sed enim quanta vis est perversitatis ad fidem labefactandam, vel in totum non recipiendam, ut ex his eam impugnet, ex quibus constat. Nihil adeo est quod tam obduret mentes hominum, quam simplicitas divinorum operum quae in actu videtur, et magnificentia quae in effectu repromittitur: ut hic quoque, quoniam tanta simplicitate sine pompa, sine apparatu novo aliquo, denique sine sumptu homo in aqua [(1) 1Kb] demissus, et inter pauca verba tinctus, non multo vel nihilo mundior resurgit, eo . Mentior, si non e contrario incredibilis existimetur consecutio aeternitatis [(a) 1Kb] idolorum solemnia vel arcana, de suggestu et apparatu, deque sumptu, fidem et auctoritatem sibi exstruunt. Pro! misera incredulitas, quae denegas [(2) 1Kb] Deo proprietates suas, [Col.1201B] simplicitatem et potestatem. Quid ergo? nonne mirandum et lavacro dilui mortem? Atquin eo magis credendum, si, quia mirandum est, idcirco non creditur. Qualia enim decet esse opera divina, nisi super omnem admirationem? Nos quoque ipsi miramur, sed quia credimus. Caeterum incredulitas miratur, non credit. Miratur enim simplicia quasi vana, magnifica quasi impossibilia. Et sit plane ut putas, satis ad utrumque divina pronuntiatio praecucurrit [(3) 1Kb] : Stulta mundi elegit Deus ut confundat sapientiam ejus (I Cor., I, 27) , et Praedifficitia penes homines, facilia penes Deum (Matth., XIX, 26) . Nam si Deus et sapiens et potens, quod etiam praetereuntes eum non negant, merito in adversariis sapientiae potentiaeque, id est in stultitia et impossibilitate materias operationis suae [Col.1201C] instituit. Quoniam virtus omnis ex his caussam accipit, a quibus provocatur. 1/4/2006 2:06 PM


779 of 843


Hujus memores pronuntiationis, tanquam praescriptionis, nihilominus quam stultum et impossibile sit aqua reformari tractamus. Quid utique [Col.1202A] ista materia tantae dignationis meruerit officium? Ut opinor, auctoritas liquidi elementi exigenda est. Atquin plurima suppetit, et quidem a primordio. Nam unum ex his est quae ante omnem mundi suggestum impolita adhuc specie penes Deum quiescebant: In primordio, inquit, fecit

Deus coelum et terram. Terra autem erat invisibilis [(4) 1Kb] et incomposita, et [(b) 5Kb] super aquas tenebrae erant super abyssum, et spiritus Dei [(5) 1Kb] ferebatur (Gen., I, 1, 2) . Habes, homo, imprimis aetatem venerari aquarum, quod

antiqua substantia; dehinc dignationem, quod divini spiritus sedes, gratior scilicet caeteris tunc elementis [(c) 14Kb] . Nam et tenebrae totae adhuc sine cultu siderum , et terra imparata, et coelum rude: solus liquor, informes, et tristis abyssus [(d) 1Kb] semper materia perfecta, laeta simplex, de suo pura, dignum vectaculum [(6) 1Kb] Deo subjiciebat. Quid [Col.1202B] quod exinde dispositio mundi modulatricibus Deo constitit. Nam, ut firmamentum coeleste quodammodo aquis [(7) 1Kb] suspenderet, in medietate distinctis aquis fecit; et, ut terram aridam suspenderet [(8) 1Kb] , segregatis aquis expediit (Gen. I). Ordinato dehinc per elementa mundo cum incolae darentur (Prov., VIII), primis aquis praeceptum est animas proferre. Primus liquor quod viveret edidit ne mirum sit, in Baptismo, si aquae animare [(e) 1Kb] , noverunt. opus, sociantibus aquis absolutum est. Nam ipsius quoque hominis figurandi [(9) 1Kb] De terra materia convenit, non tamen habilis nisi humecta et succida, quam scilicet ante quartum diem segregatae aquae in stationem suam, superstite humore, limo temperarant [(10) 1Kb] . Si exinde universa vel plura prosequar [Col.1202C] quae de elementi istius auctoritate commemorem, quanta vis ejus aut gratia, quot ingenia, quot officia, quantum instrumentum mundo ferat; vereor ne laudes aquae potius, quam Baptismi rationes videar congregasse. Licet eo plenius docerem non esse dubitandum, si materiam, quam in omnibus rebus et [Col.1203A] operibus suis Deus disposuit, etiam in sacramentis propriis parere fecit; si quae vitam terrenam [(1) 1Kb] gubernat, et in coelesti procurat.

CAPUT IV. Sed ea satis erit praecerpsisse, in quibus et ratio Baptismi recognoscitur prima illa, qua jam tunc etiam ipso habitu praenotabatur ad Baptismi figuram, Dei spiritum, qui ab initio supervectabatur super aquas, intinctos reformaturum [(2) 1Kb] . Sanctum autem utique super sanctum ferebatur; aut ab eo quod superferebatur, id quod ferebat, sanctitatem mutuabatur. Quoniam subjecta quaeque materia, ejus quae desuper imminet, qualitatem rapiat necesse est, maxime corporalis spiritalem, et penetrare et insidere facilem per substantiae suae subtilitatem. Ita de [Col.1203B] Sancto sanctificata natura aquarum, et ipsa sanctificare concepit. Nemo dicat: Numquid ipsis enim aquis tinguimur quae tunc [(3) 1Kb] in primordio fuerunt? non utique ipsis nisi ex ea parte, qua genus quidem unum [(a) 44Kb] , species vero complures. Quod autem generi attributum est, etiam in specie redundat. Ideoque nulla distinctio est, mari quis an stagno, flumine an fonte, lacu an

1/4/2006 2:06 PM



sanctificatae vim sanctificandi combibunt [(4) 1Kb] . Quanquam ad simplicem actum competat similitudo, ut, quoniam vice sordium delictis inquinamur, aquis abluamur. Sed delicta, sicut non in carne comparent, quia nemo super cutem portat maculam idololatriae [(c) 1Kb] , aut stupri, aut fraudis; ita ejusmodi in spiritu sordent, qui est auctor delicti. Spiritus enim dominatur, caro famulatur; tamen utromque inter se communicant reatum, spiritus ob imperium, caro ob ministerium. Igitur medicatis [Col.1204B] quodammodo aquis per Angeli interventum, et spiritus in aquis corporaliter diluitur, et caro in eisdem spiritaliter mundatur.

CAPUT V. Sed enim nationes extraneae ab omni intellectu spiritalium potestatem eadem efficacia aquis, sibi mentiuntur. Nam et sacris idolis suis subministrant, sed, viduis [(d) 1Kb] quibusdam per lavacrum initiantur, Isidis alicujus, aut Mithrae, ipsos etiam deos suos lavationibus efferunt [(e) 2Kb] . Caeterum villas, domos, [Col.1205A] templa totasque urbes aspergine circumlatae aquae expiant passim, certe ludis Apollinaribus et Eleusiniis [(1) 1Kb] [(a) 1Kb] tinguntur. Idque se in regenerationem et impunitatem perjuriorum suorum agere praesumunt. Item penes veteres quisquis se homicidio infecerat, . Igitur si de sola natura aquis [(2) 1Kb] , quod purgatrice aqua se expiebat [(b) 1Kb] propria materia sit abluendi in auspicia emundationis, blandiuntur, quanto id verius aquae praestabunt per Dei auctoritatem, a quo omnis natura earum constituta est? Si religione aquam medicari putant, quae potior religio, quam Dei vivi? quo agnito, hic quoque studium diaboli recognoscimus [(3) 1Kb] res Dei aemulantis, cum et ipse Baptismum in suis exercet. Quid simile? Immundus emundat, perditor liberat, damnatus delicta quae absolvit. Suam videlicet [Col.1205B] operam destruet, diluens [(4) 1Kb] inspirat ipse. Haec quidem in testimonium posita sunt repellentibus fidem, si minime credant rebus Dei, quarum affectationibus apud aemulum Dei credunt. Annon et alias sine ullo sacramento immundi spiritus aquis incubant, adfectantes illam in primordio divini spiritus gestationem (Gen., I)? Sciunt [(5) 1Kb] opaci quique fontes, et avii quique rivi, et in balneis piscinae, et euripi in domibus vel cisternae, et putei, qui rapere et lymphatos et dicuntur, scilicet per vim spiritus nocentis. Nam et enectos [(6) 1Kb] hydrophobos vocant, quos aquae necaverunt, aut amentia vel formidine exercuerunt. Quorsum ista retulimus? Ne quis durius credat Angelum Dei sanctum aquis in salutem hominis temperandis adesse, cum Angelus malus [Col.1205C] profanum commercium ejusdem elementi in perniciem hominis frequentet [(7) 1Kb] . Angelum aquis intervenire si novum videtur, exemplum futuri praecucurrit. Piscinam Bethsaidam Angelus (Joan., V) interveniens commovebat; observabant qui valetudinem querebantur. Nam si quis praevenerat descendere illuc, queri post lavacrum desinebat. Figura ista medicinae corporalis [Col.1206A] spiritalem medicinam canebat, ea forma, qua semper carnalia in figura spiritalium antecedunt. Proficiente itaque in hominibus gratia Dei, plus aquis et Angelo accessit: qui vitia corporis remediabant, nunc spiritum [(8) 1Kb] medentur: qui temporalem operabantur salutem, nunc aeternam reformant: qui unum semel anno 780 of 843 liberabant, nunc quotidie populos conservant, deleta morte per ablutionem delictorum.

1/4/2006 2:06 PM



CAPUT VI. [Col.1206B] Non quod in aquis Spiritum sanctum consequamur; sed in aqua emundati [(d) 1Kb] sub Angelo, Spiritui sancto praeparamur. Hic quoque figura praecessit (Matth., III). Sic enim Joannes ante praecursor Domini fuit, praeparans vias ejus: ita et Angelus Baptismi arbiter [(e) 1Kb] superventuro Spiritui sancto vias dirigit ablutione delictorum, quam fides impetrat, obsignata (Matth., XXVIII) in Patre, et Filio, et Spiritu sancto (Ibidem., XVIII) . Nam si in tribus testibus stabit omne verbum, quanto magis, dum habemus per benedictionem eosdem arbitros fidei, quos et sponsores salutis, sufficit ad fiduciam spei nostrae [(f) 1Kb] etiam numerus nominum divinorum? Cum autem sub tribus, et testatio fidei, et sponsio salutis [Col.1206C] pignerentur, necessario adjicitur Ecclesiae mentio; quoniam ubi tres, id est Pater et Filius et Spiritus sanctus, ibi Ecclesia, quae trium corpus est.

CAPUT VII. Exinde, egressi de lavacro, perungimur [(g) 1Kb] benedicta unctione de pristina , qua ungi oleo de cornu in sacerdotium solebant. Ex [Col.1207A] disciplina [(h) 1Kb] quo Aaron a Moyse (Levit., XVIII) unctus est: unde Christus dicitur, a chrismate quod est unctio [(a) 1Kb] (I Reg., XV.), quae Domino nomen accommodavit, facta spiritualis, quia spiritu unctus est a Deo Patre, sicut in Actis: Collecti sunt enim vere in ista civitate adversus sanctum Filium tuum, quem unxisti (Act., IV, 27). Sic et in nobis carnaliter currit unctio [(b) 1Kb] , sed spiritaliter proficit: quomodo et ipsius Baptismi carnalis actus, quod in aqua mergimur; spiritalis effectus, quod delictis liberamur.

CAPUT VIII. Dehinc manus imponitur [(c) 31Kb] , per benedictionem advocans et invitans Spiritum sanctum. Sane humano ingenio licebit spiritum in aquam arcessere [(d) 1Kb] et , alio concorporationem eorum, accommodatis [Col.1208A] desuper manibus [(e) 1Kb] [(f) 1Kb ] [(g) 1Kb ] ; Deo autem in suo organo non spiritu tantae claritatis animare licebit per manus sanctas sublimitatem modulari spiritalem? Sed est hoc quoque de veteri sacramento, quo nepotes suos ex Joseph Ephraim [(1) 1Kb] et Manassem 781 of 843 Jacob (Gen., XLVIII, 14) , capitibus impositis et intermutatis manibus, benedixerit [(2) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM


782 of 843


columbae figura delapsus in Dominum [(i) 5Kb] , ut natura Spiritus sancti declararetur per animal simplicitatis [Col.1209A] et innocentiae [(a) 21Kb] , quod etiam corporaliter ipso felle careat columba. Ideoque: Estote, inquit, simplices sicut columbae (Matth., X, 16), ne hoc quidem sine argumento praecedentis figurae. Quemadmodum enim post aquas diluvii, quibus iniquitas antiqua purgata est, post Baptismum (ut ita dixerim) mundi pacem coelestis irae praeco columba terris adnuntiavit dimissa ex arca, et cum olea reversa (Gen. VIII, 11) ; quod signum etiam apud nationes paci praetenditur [(b) 1Kb] : eadem dispositione spiritalis effectus terrae, id est carni nostrae emergenti de lavacro post vetera delicta, columba sancti Spiritus advolat (Luc., III), pacem Dei afferens, emissa de coelis, ubi Ecclesia est arca figurata [(c) 1Kb] . Sed mundus rursus delinquit [(1) 1Kb] , quo male [(d) 1Kb] comparetur Baptismus diluvio. [Col.1209B] Itaque igni destinatur, sicut et homo qui post Baptismum delicta restaurat, ut hoc quoque in signum admonitionis nostrae debeat accipi.

CAPUT IX. Quot igitur patrocinia naturae, quot privilegia gratiae, quot solemnia disciplinae, figurae, praestructiones, precationes religionem aquae ordinaverunt? Primo quidem, cum expeditus, vim [(3) 1Kb] regis populus de Aegypto (Exod., XIV) libere [(2) 1Kb] Aegypti, per aquam transgressus, evadit, ipsum regem cum totis copiis aqua exstinxit. Quae figura manifestior in Baptimi sacramento? Liberantur de saeculo nationes per aquam scilicet, et diabolum, dominatorem pristinum, in aqua oppressum derelinquunt. Item aqua de amaritudinis vitio in suum [(4) 1Kb] commodum [Col.1210A] suavitatis Mosei ligno remediatur. Lignum illud erat Christus, venenatae et amarae retro naturae , scilicet, ex sese remedians (Exod., venas insaluberrimas, aquas Baptismi [(5) 1Kb] VII; Num., XX; I Cor., X) . Haec est aqua, quae de comite petra populo defluebat. Si enim petra Christus, sine dubio aqua [(6) 1Kb] in Christo Baptismum videmus benedici. Quanta aquae gratia penes Deum et Christum ejus est ad Baptismi confirmationem. Nunquam sine aqua Christus, siquidem et ipse aqua tinguitur (Matth., III, X, XIV, XXVII; Joan., III, IV, VII, XIII, XIX) . Prima rudimenta potestatis suae, vocatus ad nuptias, aqua auspicatur. Cum sermonem facit, sitientes ad aquam suam invitat sempiternam. Cum de agape docet, aquae calicem, fratri [(7) 1Kb] oblatum, inter opera dilectionis [Col.1210B] probat. Apud puteum vires resumit; super aquam incedit libenter, transfretat; aquam discentibus ministrat; perseverat testimonium Baptismi usque ad passionem; cum deditur in crucem, aqua intervenit, sciunt Pilati manus; cum vulneratur, aqua de latere prorumpit, scit lancea militis.

CAPUT X. 1/4/2006 2:06 PM



terrenus (Matth. XXI)? De quo illi non valuerunt constanter respondere, utpote [Col.1211A] non intelligentes, quia non credentes (Es. VII). Nos porro quantula fide sumus, tantulo et intellectu possumus aestimare, divinum quidem eum Baptismum fuisse, mandatu tamen, non et potestate, quod et Joannem a Domino missum legimus in hoc munus caeterum humanum conditione. Nihil enim coeleste praestabat [(a) 144Kb] , , quae est sed coelestibus praeministrabat, poenitentiae scilicet praepositus [(b) 1Kb] . Denique legis doctores et Pharisaei, qui credere in hominis potestate [(c) 1Kb] noluerunt, nec poenitentiam egere [(1) 1Kb] . Quod si poenitentia humanum est, et Baptismus ipsius ejusdem conditionis fuerit necesse est; aut daret et Spiritum Sanctum et remissionem delictorum, si coelestis fuisset. Sed neque peccatum dimittit, neque Spiritum indulget, nisi Deus solus (Marc., V). Etiam [Col.1211B] ipse Dominus, nisi ipse prius ascenderet ad Patrem, aliter negavit (Joan. XVI), Spiritum descensurum. Id quod Dominus nondum conferebat, servus utique praestare non posset. Adeo postea in Actis apostolorum [(d) 1Kb] invenimus (Act., XIX), quoniam qui Joannis Baptismum habebant, non accepissent Spiritum sanctum, quem ne auditu quidem noverant: ergo non erat coeleste, quod coelestia non exhibebat (Joan., I): cum ipsum quod coeleste in Joanne fuerat, spiritus prophetiae, post totius spiritus in Dominum translationem usque adeo defecerit, ut quem praedicaverat, quem advenientem designaverat, postmodum, an ipse esset miserit sciscitatum (Matth., II). Agebatur itaque Baptismus poenitentiae, quasi canditatus remissionis et sanctificationis in [Col.1211C] Christo subsecuturae. Nam quod praedicabat Baptismum poenitentiae in remissionem delictorum, in futuram remissionem enuntiatum est. Siquidem poenitentia antecedit, remissio subsequitur, et hoc est viam praeparare: qui autem praeparat, non idem ipse perficit, [Col.1212A] sed alii perficiendum procurat. Ipse profitetur sua non esse coelestia, sed Christi, dicendo: Qui de terra est, de terra loquitur: qui de supernis venit, super omnes est (Joann., III, 31) . Item, in sola poenitentia [(2) 1Kb] tinguere; venturum mox, qui tingueret in spiritu et qua tinguitur in igni (Luc., III, 16) . Scilicet, quia vera et stabilis aquae fides [(e) 1Kb] in judicium. salutem; simulata autem et infirma, igni tinguitur [(f) 1Kb]

CAPUT XI. , venit Dominus, et non tinxit. Legimus enim: Et tamen is non , revera, ipsum suis manibus tinguebat, verum discipuli ejus (Joan., IV), quia [(4) 1Kb] tincturum Joannes, praedicasset (Luc. III). Non utique sic intelligendum est, sed simpliciter dictum more communi. Sicut est, verbi gratia, Imperator [Col.1212B] proposuit edictum, aut Praefectus fustibus caecidit; numquid ipse proponit, aut numquid ipse caedit? semper is dicitur facere, cui praeministratur. Ita erit accipiendum. Ipse vos tinguet, pro eo quod est, per ipsum tinguemini, vel in ipsum. Sed ne moveat quosdam, quod non ipse tinguebat. In quem enim tingueret? in poenitentiam? quo ergo illi praecursorem? in peccatorum remissionem, quam verbo dabat? in semetipsum, quem humilitate celabat? in Spiritum sanctum, qui nondum a patre descenderat? in Ecclesiam, quam nondum apostoli struxerant? Itaque tinguebant discipuli ejus, ut ministri, ut 783 of 843 Joannes ante praecursor, eodem baptismo Joannis, ne qui alio putet, quia nec exstat Sed ecce, inquit [(3) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM



CAPUT XII. [Col.1213A] Cum vero praescribitur nemini sine Baptismo competere salutem, ex illa maxime pronuntiatione Domini, qui ait: Nisi natus ex aqua quis erit, non habet vitam (Joan., III), suboriuntur scrupulosi, imo temerarii retractatus quorumdam, quomodo ex ista praescriptione Apostolis salus competat, quos tinctos non invenimus in Domino, praeter Paulum. Imo cum Paulus solus ex illis Baptismum Christi induerit, aut praejudicatum esse de caeterorum periculo, qui careant aqua Christi, ut praescriptio salva sit, aut rescindi praescriptionem, si etiam non tinctis salus statuta est. Audivi, Domino teste, ejusmodi, ne quis me tam perditum existimet, ut ultro exagitem libidine [(1) 1Kb] styli, [(2) 1Kb ] . Et nunc illis, [Col.1213B] ut potero, quae aliis scrupulum incutiant respondebo, qui negant Apostolos tinctos. Nam si humanum Joannis Baptismum inierant, et dominicum desiderabant [(a) 2Kb] quatenus unum Baptismum definierat [(3) 1Kb] ipse Dominus, dicens Petro perfundi nolenti [(4) 1Kb] : Qui semel lavit, non habet necesse rursum [(b) 1Kb] (Joan., XIII, 6) : quod utique non tincto non omnino dixisset: et haec est probatio exserta adversus illos, qui adimunt Apostolis etiam Joannis Baptismum, ut destruant aquae sacramentum. An credibile videri potest, in his personis viam tunc Domini praeparatam, id est Baptismum Joannis, quae ad viam Domini per totum orbem aperiendam destinabantur? Ipse Dominus, nullius poenitentiae debitor, ? tinctus est, peccatoribus non fuit necesse? Quid ergo? alii tincti non sunt [(5) 1Kb] non tamen comites Christi, sed aemuli [Col.1213C] fidei, legis doctores et Pharisaei. Unde et suggeritur, cum adversantes Domino tingui noluerint, eos qui Dominum sequebantur, tinctos fuisse, nec cum aemulis suis sapuisse, maxime quando Dominus cui adhaerebant, [Col.1214A] testimonio Joannem extulisset, nemo, dicens (Matth., II, 11), major inter natos foeminarum Joanne baptizatore. Alii plane satis coacte injiciunt tunc apostolos Baptismi vicem implesse cum in navicula fluctibus aspersi operti sunt (Matth., VIII) ; ipsum quoque Petrum per mare ingredientem satis mersum (Matth., XIV). Ut opinor autem, aliud aspergi vel intercipi violentia maris, aliud tingui disciplina religionis. Caeterum navicula illa figuram Ecclesiae praeferebat, quod in mari, id est saeculo, fluctibus, id est persecutionibus et tentationibus inquietatur Domino per patientiam velut dormiente (Matth., VIII) , donec orationibus Sanctorum [(c) 1Kb] in ultimis suscitatus, compescat saeculum et tranquillitatem suis reddat. Nunc sive tincti quoquo modo fuerunt, sive illoti perseveraverunt, ut [Col.1214B] et illud dictum Domini (Joan., XIII), de uno lavacro sub Petri persona [(d) 1Kb] ad nos tantummodo spectet, illis vel de salute tamen Apostolorum satis temerarium est aestimare, quia [(6) 1Kb] [(e) 16Kb ] primae allectionis, et exinde individuae familiaritatis praerogativa compendium Baptismi conferre posset [(f) 1Kb] . Cum illo, opinor [(7) 1Kb] , sequebantur illum, qui credenti cuique salutem pollicebatur: Fides tua te, aiebat, salvum fecit, et: Remittuntur tibi peccata (Marc., X), credenti utique, nec tamen tincto. Id si teloneum Apostolis defuit, nescio quorum fides: uno verbo Domini suscitatus [(8) 1Kb] [(9) 1Kb] 784 of 843 dereliquit (Matth., IX); patrem, et navem, et artem qua vitam sustentabat, deseruit

1/4/2006 2:06 PM



CAPUT XIII. Hic ergo scelestissimi illi provocant quaestiones. Adeo, dicunt, Baptismus non est necessarius, quibus [Col.1215A] fides satis est, nam et Abraham nullius aquae nisi fidei sacramento Deo placuit (Gen., XV). Sed in omnibus posteriora concludunt, et sequentia antecedentibus praevalent. Fuerit salus retro per fidem nudam ante Domini passionem et resurrectionem. At ubi fides aucta est credendi in nativitatem, passionem, resurrectionemque ejus, addita est ampliatio sacramento, obsignatio Baptismi [(a) 78Kb] vestimentum quodammodo fidei, quae retro erat nuda, nec potentiam habuit sine sua lege. Lex enim tinguendi imposita est, et forma praescripta. Ite, inquit, docete nationes, tinguentes eas in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti (Matth., XXVIII, 19) . Huic legi collata definitio illa: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu, non intrabit in regnum coelorum (Joan., III, 5) , obstrinxit fidem ad Baptismi [Col.1215B] necessitatem. Itaque omnes exinde credentes tinguebantur. Tunc et Paulus ubi credidit, tinctus est (Act., IX, 6). Et hoc est quod Dominus in illa plaga orbationis praeceperat: Exsurge, dicens, et introi Damascum (Ibidem), illic tibi demonstrabitur quid debeas agere, scilicet tingui, quod solum ei deerat. Alioquin satis didicerat atque crediderat Nazarenum esse Dominum Dei Filium.

CAPUT XIV. Sed de ipso Apostolo revolvunt, quod dixerit: Non enim me ad tinguendum Christus misit (I Cor., I, 17) , quasi hoc argumento Baptismus adimatur. Cur enim tinxit Gaium et Crispum et Stephanae domum (Ibidem)? Quanquam etsi non eum miserat Christus ad [Col.1215C] tinguendum, tamen aliis Apostolis praeceperat tinguere. [Col.1216A] Verum haec pro conditione tunc temporis ad Corinthios scripta sunt (Ibid.), quoniam schismata et dissensiones inter illos movebantur, dum alius Paulo deputat, alius Apollo. Propter quod pacificus Apostolus, ne sibi omnia defendere videretur, non ad tinguendum ait se missum, sed ad praedicandum. Nam et prius est praedicare, posterius tinguere. Si prius praedicatum: puto [(1) 1Kb] autem licuit et tinguere [(b) 1Kb] cui licuit praedicare.

CAPUT XV. Nescio si quid amplius ad controversiam Baptismi ventilatur. Sane retexam, quod supra 785 of 843 omisi, ne imminentes sensus videar intercidere. Unus omnino baptismus est nobis, tam

1/4/2006 2:06 PM


786 of 843


utique testatur ipsa ademptio communicationis. Non debeo in illis agnoscere [(2) 1Kb] quod mihi est praeceptum, quia non idem Deus est nobis et illis, nec unus Christus, id , quia non idem. Quem cum rite non est idem. Ideoque nec Baptismus unus [(d) 1Kb] : ita habeant, sine dubio non habent, nec capit numerari, quod non habetur [(e) 1Kb] nec possunt accipere, quia non habent [(f) 1Kb] . Sed de isto plenius jam nobis in . Semel ergo lavacrum inimus, semel delicta diluuntur, graeco digestum est [(g) 1Kb] quia ea iterari [Col.1216C] non oportet. Caeterum Israel (Marc., VII) Judaeus [Col.1217A] quotidie lavat [(a) 1Kb] , quia quotidie inquinatur (Hebr., VI). Quod ne in nobis quoque factitaretur, propterea de uno lavacro definitum est. Felix aqua quae semel abluit, quae ludibrio pescatoribus non est, quae non assiduitate sordium infecta, rursus, quos diluit, inquinat.

CAPUT XVI. Est quidem nobis etiam secundum lavacrum, unum et ipsum, sanguinis scilicet: de quo Dominus: Habeo, inquit, Baptismo tingui (Luc., XII, 50) , cum jam tinctus fuisset. Venerat enim per aquam et sanguinem (I Joan., V, 6) , sicut Joannes scripsit, ut aqua tingueretur, sanguine glorificaretur, proinde nos faceret aqua vocatos (Joan., XIX), sanguine electos. de vulnere perfossi lateris [Col.1217B] emisit [(1) 1Kb] Hos duos baptismos [(b) 1Kb] , quia qui in sanguinem ejus crederent, aqua lavarentur: qui aqua lavissent, etiam . Hic est Baptismus, qui lavacrum et non acceptum sanguinem potarent [(c) 1Kb] repraesentat, et perditum reddit.

CAPUT XVII. Superest ad concludendam materiolam de observatione [Col.1218A] quoque dandi et accipiendi Baptismum commonefacere. Dandi quidem habet jus summus sacerdos, qui est episcopus [(d) 3Kb] . Dehinc presbyteri et diaconi, non tamen sine episcopi [(e) 50Kb ] , propter Ecclesiae honorem. Quo salvo, salva pax est. Alioquin auctoritate etiam laicis jus est. Quod enim ex aequo accipitur, ex aequo dari potest, nisi episcopi jam aut presbyteri, aut diaconi vocantur, discentes [(2) 1Kb] , Domini sermo non debet abscondi ab ullo. Proinde et Baptismus aeque Dei census ab omnibus exerceri potest [(f) 1Kb] : sed quanto magis laicis disciplina verecundiae et modestiae incumbit, cum ea majoribus competat [(g) 1Kb] , ne sibi assumant dicatum episcopi [(3) 1Kb] officium . Aemulatio schismatum mater est. Omnia licere, dixit episcopatus [(4) 1Kb] sanctissimus Apostolus, [Col.1218B] sed non omnia expedire (I Cor., VI et X) . Sufficiat scilicet in necessitatibus ut [(5) 1Kb] utaris, sicubi aut loci, aut temporis, aut personae excipitur, cum urget conditio compellit. Tunc enim constantia succurrentis [(h) 1Kb] 1/4/2006 2:06 PM


787 of 843


exemplum Theclae ad [(2) 1Kb] licentiam mulierum docendi tinguendique defendunt [(d) 1Kb] ; sciant in Asia presbyterum, qui eam scripturam construxit, quasi titulo Pauli , convictum atque confessum [(f) 1Kb] id se amore Pauli de suo cumulans [(e) 1Kb] fecisse, loco decessisse. Quam enim fidei proximum videretur, ut is docendi et tinguendi [Col.1220A] daret foeminae potestatem, qui ne discere [(3) 1Kb] quidem constanter : Taceant, et domi maritos suos consulant (II Cor., XIV) . mulieri permisit [(g) 1Kb]

CAPUT XVIII. Caeterum Baptismum non temere credendum esse sciunt, quorum officium est. Omni petenti te dato, suum habet titulum perinde [(4) 1Kb] ad eleemosynam pertinentem. Imo illud potius perspiciendum: Nolite dare sanctum canibus (Luc., VI), et porcis , et manus ne facile imposueris, projicere margaritas vestras (Matth., VII, 6) [(5) 1Kb] ne participes aliena delicta (I Tim., [Col.1221A] V, 22; Act., VIII) . Si Philippus tam facile tinxit eunuchum, recogitemus manifestam et exsertam dignationem Domini ; spado intercessisse. Spiritus Philippo praeceperat in eam viam praetendere [(1) 1Kb] et ipse inventus est non otiosus, nec qui subito tingui concupisceret: sed ad templum orandi gratia profectus Scripturae divinae impressus. Sic oportebat deprendi, cui ultro Deus Apostolum miserat, ad quem rursus Spiritus, ut se curriculo eunuchi adjungeret, jussit, Scriptura ipsius fidei occurrit in tempore, exhortatus assumitur, Dominus ostenditur, fides non moratur, aqua non exspectatur, Apostolus perfecto negotio eripitur. Sed et Paulus revera cito tinctus est (Act., IX). Cito enim cognoverat Simon [(2) 1Kb] hospes vas eum esse electionis constitutum. Dei dignatio suas [Col.1221B] praemittit praerogativas; omnis petitio et decipere et decipi potest. Itaque pro cujusque personae conditione ac dispositione, etiam aetate cunctatio Baptismi utilior est: praecipue tamen circa parvulos. Quid enim necesse est [(3) 1Kb] , sponsores etiam periculo ingeri [(a) 9Kb] ? quia et ipsi [(4) 1Kb] per mortalitatem destituere promissiones suas possunt, et proventu malae indolis falli. Ait quidem Dominus: Nolite illos prohibere ad me venire (Matth., XIX, 14) . Veniant ergo dum adolescunt, veniant dum discunt, dum quo veniant, docentur; fiant Christiani, cum Christum nosse potuerint. Quid festinat innocens aetas [(b) 1Kb] ad remissionem peccatorum? Cautius agetur in saecularibus, ut cui substantia terrena non creditur, divina [Col.1221C] credatur [(5) 1Kb] ; norint petere salutem, ut petenti dedisse videaris. Non minore de caussa innupti quoque procrastinandi, in quibus tentatio praeparata est tam virginibus per maturitatem, quam viduis per vagationem [(6) 1Kb] , [Col.1222A] donec aut nubant, aut continentiae corroborentur. Si qui pondus intelligant Baptismi, magis timebunt consecutionem quam dilationem: fides integra . secura est de salute [(c) 1Kb]

CAPUT XIX.

1/4/2006 2:06 PM


788 of 843


praeparandum, Invenietis [(9) 1Kb] , inquit, hominem aquam bajulantem (Marc., XIV, 13) Paschae celebrandae locum de signo aquae ostendit. Exinde Pentecoste ordinandis lavacris latissimum spatium est (Act., II), quo et Domini resurrectio inter discipulos frequentata est, [Col.1222B] et gratia Spiritus sancti dedicata, et spes adventus Domini subostensa, quod tunc in coelos recuperato eo, Angeli ad apostolos dixerunt, sic venturum quemadmodum et in coelos conscendit (Act., I) utique in Pentecoste. Sed enim Jeremias cum dicit: Et congregabo illos ab extremis terrae in die festo (Jer., XXI, 8), Paschae diem significat et Pentecostes, qui est proprie dies festus. Caeterum omnis dies Domini est, omnis hora, omne tempus habile Baptismo: si de solemnitate interest, de gratia nihil refert.

CAPUT XX.

[1Kb]

[(5) 1Kb]

Ingressuros Baptismum, orationibus crebris, jejuniis et geniculationibus, et pervigiliis ut orare oportet, et cum confessione omnium retro delictorum, [Col.1222C] [(e) 1Kb] , Tinguebantur, inquit, confitentes delicta exponant etiam Baptismum Joannis [(f) 1Kb] sua (Matth., III, 6) . Nobis gratulandum est [(g) 1Kb] , si non publice confitemur iniquitates aut turpitudines nostras. Simul [Col.1223A] enim et de pristinis satisfacimus carnis et spiritus, et subsecuturis tentationibus munimenta conflictatione [(1) 1Kb] praestruimus. Vigilate et orate, inquit, ne incidatis in tentationem (Matth., XXVI, 41) . Et ideo, credo, tentati sunt, quoniam obdormierunt, ut apprehensum Dominum destituerint, et qui cum eo perstiterit, et gladio sit usus, ter etiam negaverit: nam et praecesserat dictum: Neminem intentatum regna coelestia consecuturum (Luc., XXII, 28, 29) . Ipsum Dominum post lavacrum statim tentationes circumsteterunt quadraginta diebus jejuniis functum. Ergo et nos, dicet aliquis, a lavacro potius jejunare oportet. Et quis enim prohibet, nisi necessitas gaudii et gratulatio salutis? Sed Dominus, quantum existimo [(2) 1Kb] , de figura Israelis exprobrationem in ipsum retorsit. [Col.1223B] Namque populus mare transgressus, et in solitudine [Col.1224A] translatus per quadraginta annos, illic cum divinis aleretur, nihilominus ventris et gulae meminerat, quam Dei. [(4) 1Kb] Deinde [(3) 1Kb] Dominus post aquam segregatus in deserto [(a) 1Kb] quadraginta dierum jejunia emensus, ostendit non pane vivere hominem Dei, sed Dei verbo: tentationesque plenitudini et immoderantiae ventris appositas abstinentia elidi. Igitur benedicti quos gratia Dei expectat. cum de illo sanctissimo lavacro novi natalis ascenditis, et primas manus [(b) 1Kb] apud Matrem [(c) 1Kb] cum fratribus aperitis, petite de Patre, petite de Domino, peculia, gratias, distributiones charismatum, subjiciente [(6) 1Kb] , Petite et accipietis (Matth., VII. 7) , inquit. Quaesistis enim et invenistis; pulsastis, et apertum est vobis. Tantum oro, ut cum petitis etiam Tertulliani peccatoris [Col.1224B] memineritis.

1/4/2006 2:06 PM



PROOEMIUM. [Col.1223C] De Poenitentia librum eo tempore scripsisse Tertullianum, quo nondum Montani dogmata sectaretur, libri ipsius argumentum edocet; in eo enim post Baptismum lapsi ad poenitentiam excitantur, quam Montanistae dandam esse negabant: Omnibus ergo, aiebat, delictis, seu carne, seu spiritu, seu facto, seu voluntate commissis, qui

poenam per judicium destinavit, idem et veniam per poenitentiam spopondit dicens: Vivo ego, dicit Dominus, poenitentiam malo magis quam mortem (Infra cap. IV). Et capite VII

diserte unum ex praecipuis Montanistarum erroribus impugnat, demonstrando eos, qui [Col.1223D] post Baptismum peccata commiserunt, ab Ecclesia absolutionem eorum impetrare posse, dum eos illorum poenituerit. An is liber sit Tertulliani, nemo neque olim dubitavit, neque nunc dubitat. Unus erat Erasmus Rotterodamus, eumdem Tertulliano detrahere conatus, quem non nisi Beatus Rhenanus secutus est, uterque uni huic argumento, satis imbecilli, innixus, styli diversitas. Atque hunc quidem non nego in hoc libro paulo floridiorem esse, sed non magna a reliquorum, etiam quos extrema ferme aetate scripsit, diversitate, et solum in quibusdam allegoriis ac metaphoris [Col.1224C] paulo illustrioribus sita. Quodsi vero similes flosculos ex aliis ejusdem areolis decerpere vacaret, facile integras corollas nectere possem. Caeterum ex sola et quacumque styli discordantia, nisi aliorum, et graviorum quidem argumentum adminicula concurrant, vix auctorem suspectum fieri, ne dicam, aliquid contra eumdem decerni posse, pridem sensere alii optimae notae critici, ex quibus vel unum adduco Guillelmum Caveum, qui in Hist. suae litterar. Prolegomenis, sect. IV, num. 64, tum demum, seu suppositionis argumentum probari ait, si stylus totiusque orationis contextus, sit longe diversus ab eo dicendi [Col.1224D] charactere, quo in genuinis suis usus est auctor. Atqui vero adeo non longe diversum quivis legens deprehendet, ut potius praeter paucas quasdam phrases, paulo excitatiores, et in aliis Tertulliani scriptis vix occurentes, afrum illud, ac concisum eloquii genus, uni ferme Tertulliano proprium, illa deinde styli velut quaedam majestas, sensuumque in singulis prope verbis ubertas; illa grandis eloquentia, quae, utut dura sit, nescio, quomodo tamen lectorem vel invitum ad se rapere potest, non minus in hoc libro triumphet: ut nil dicam de aliis phrasibus, ex aliis ejusdem libris [Col.1225A] tam sedulo expressis. Fatetur dein ipse beatus Rhenanus auctorem hujus

libri verbis et figuris iisdem uti, et quisquis fuerit, ejus indubie esse saeculi, et Tertulliani studiosissimum; quidni vero Tertullianum ipsum? Quis enim alius stylum ejus, certe

singularem, et vix a quopiam imitabilem, tam scite expresserit, ut apud S. Pacianum, saec. IV scriptorem, omnesque alios per plusquam undecim saecula ad Erasmum usque, pro ipso Tertulliano fefellerit, et nulli unquam ex styli diversitate quidpiam de alio libri hujus auctore suboluerit? Tandem ergo ex illa qualicumque demum styli discordantia plus argui non posse censemus, quam Tertullianum, cum adhuc vegetiori esset aetate vivaciorique ingenio, hanc scriptionem suscepisse. Solent enim ingenia ejusmodi fervida ac agilia, instar [Col.1225B] apum per varios flores circumvolitare, atque ex alienis etiam 789 of 843 rebus allegorias et metaphoras exsugere, suumque in alveare eas comportare. Solet

1/4/2006 2:06 PM


790 of 843


suapte natura tristior aut humilior, atque exsucca magis, quae juvenilis quoque ingenii vigorem satis retundat atque deprimat, et ad quam succulenta caeteroquin virorum eloquentia velut exarescat: est autem alia rursus materia suavior, amoeniorque, et ipsius auctoris ingenio accommodatior, [Col.1225C] quae languidius caeteroquin ingenium satis excitare ac stimulare queat: est denique ita vivax ac radiosum quidpiam diffundens, quae scribentem penitus incendere ac inflammare, quem et ex senectute jamjam cinericia diu consopitos igniculos quandoque suscitare valeat. Sunt deinde alia quoque, scribenti aliunde, ac velut per obliquum, advenientia, quae tamen ad ejus ingenium, ut ita dicam, alterandum quandoque multum possunt. Quid mirum igitur, si neque Tertullianus undequaque sibi constet, sed, cum primitus, licet jam adultiori aetate, se ad scribendum contulit, nonnihil alacriori stylo usus fuerit, deinceps aliis in ejus operibus nonnihil magis subsidente, majorique eruditionis apparatu ornatum [Col.1225D] velut compensare. Si jam vero tempus ipsum, quo hunc tractatum exaraverit, paulo propinquius (quamquam id praecise fieri nequeat) designandum sit, ita opinor, hanc tractationem certo ante annum Christi CC et verisimiliter anno CXCVII aut fortasse maturius, litteris consignatam fuisse, certe autem et hujus, et alterius de Baptismo scripti, tempus haud procul invicem distare. An vero librum de Baptismo huic de Poenitentia, an hunc illi, scribendi ordine, subjunxerit, vix quidquam determinari potest. Verisimilius tamen mihi quidem videtur, subjunxisse; si enim hunc de Poenitentia praemisisset, credo, in cap. ult. de Baptismo, ubi de poenitentia, baptismo instar prae orationis praemittenda, agit, hujus, ceu jam alibi fusius pertractatae, [Col.1226A] nonnullam mentionem facturum fuisse. Certe autem in ipso libro de Baptismo ad finem cap. 15 lectores suos ad alium de eodem tractatum, jam antea graeco sermone exaratum, solerter remittit. Quis ergo male videtur opinari, si materiam hanc de Poenitentia, quam ad calcem libri de Bapt. nonnihil brevius perstrinxerat, novo consilio, et in peculiari libro ampliorem ejus tractationem postea suscepisse dicatur, et quidem partim in catechumenorum gratiam, ut hi eo majorem de baptismi pretio aestimationem conciperent, quem intelligerent tam laboriosis poenitentiae operibus comparandum esse? Quidni ergo in his se eo ardentiori deinceps studio exercerent, ut tam largiter propositum Baptismi praemium, ejusque gratiam, eo certius consequerentur, eoque [Col.1226B] tutius deinceps conservarent? Denique vero praeclarum de hoc libro judicium audiendum est, quod ipse Beatus Rhenanus, vir magni judicii, in praemisso ad eumdem argumento tulit, nempe

commentarium hunc esse ejusmodi, ut theologi eum debeant ad unguem ediscere; nam egregium, pergit, monumentum est antiquitatis; tam sancte docet, tam pie suadet, tam instanter urget rem ecclesiasticae disciplinae summopore necessariam, EXOMOLOGESIN, hoc est, actum et ministerium poenitentiae. Certe autem ut passim

ex Tertulliano veteris Ecclesiae traditiones et disciplinam addiscimus, ita etiam hic, insigni contra novatores nostros utilitate, modum agendae poenitentiae, prout ea primis mox saeculis et utique ex Apostolica institutione, agi consueverat, pulchre solideque [Col.1226C] docemur. LUMP.

1/4/2006 2:06 PM


791 of 843


omnibus peccatis et delictis, seu carne, seu spiritu, seu facto, seu voluntate commissis (cap. 4). Dein duo distinguit poenitentiae genera. Prior est, quae baptismo debet praemitti a catechumenis, seu quae agitur ante baptismum (cap. 6); posterior eorum, qui in peccata gravia post baptismum infeliciter lapsi, ex iis exsurgunt operosa poenitentia. In priori parte necessitatem sese probandi urget, et sese praeparandi ad baptismi gratiam vera poenitentia. Baptismum inanem esse non veretur asserere, cum aliquem peccatorum suorum non poenituit, nec vita emendavit, [Col.1226D] et vanam esse fiduciam, sibi fingere, cum quis prave ad baptismi usque diem vixerit, eum repente in virum sanctum evasurum, et a peccato desiturum, ubi primum illud sacramentum receperit (cap. 6). Tractatus hujus pars posterior est de poenitentia post baptismum, quae Exomologesis dicitur. Testatur (cap. 7) illico se aegre de hac posteriore poenitentia loqui, quae postrema spes est iis reliqua, qui criminibus, h. e. peccatis atrocibus post baptismum se obstrinxerunt, ne, inquit, de hac nova a peccatis exsurgendi ratione agendo, a Deo nobis oblata, de novo peccandi viam aperire videatur. Illius postea poenitentiae publicae Exomologesis dictae operosa depingit exercitia (cap. 9), ejus necessitatem demonstrat (cap. 11) ac tandem eos objurgat, quos eam cam amplecti pudebat criminibus post baptismum admissis (cap. 10).

CAPUT PRIMUM. [Col.1227A] [(b) 1Kb] hoc genus hominum, quod et ipsi retro fuimus, Poenitentiam [(a) 14Kb] caeci, sine Domini lumine, natura tenus norunt passionem animi quamdam esse quae veniat de offensa sententiae prioris [(1) 1Kb] . Caeterum a ratione ejus tantum absunt, quantum ab ipso rationis auctore: quippe res Dei, ratio; quia Deus omnium conditor, nihil non ratione tractari, intelligique voluit. Igitur ignorantes quique Deum rem quoque ejus ignorent necesse est, quia nullus omnino thesaurus extraneis patet. Itaque universam vitae conversationem sine gubernaculo rationis transfretantes imminentem saeculo procellam [(c) 1Kb] vitare non norunt. Quam autem in poenitentiae actu [(d) 1Kb] irrationaliter [(2) 1Kb] deversentur, [Col.1227B] vel uno isto satis erit expedire, eum illam etiam in bonis factis suis adhibent. Poenitet fidei, amoris, simplicitatis, patientiae, misericordiae, [Col.1228A] prout quid in ingratiam cecidit. Semetipsos exsecrantur [(e) 1Kb] , quia benefecerint, eamque maxime poenitentiae [(3) 1Kb] speciem, quae optimis [(4) 1Kb ] , meminisse curantes, ne quid boni rursus operibus irrogatur, in corde fingunt : denique facilius per praestent; contra, poenitentiae malorum levius incubant [(5) 1Kb] eamdem [(6) 1Kb] delinquunt, quam per eamdem recte faciunt.

CAPUT II.

1/4/2006 2:06 PM


792 of 843


timentes Dominum scilicet [(f) 1Kb] . Sed ubi metus nullus, emendatio proinde nulla. Ubi emendatio nulla, poenitentia [Col.1228B] necessario vana: quia caret fructu suo, cui eam Deus sevit, id est, hominis saluti. Nam Deus post tot ac tanta delicta humanae temeritatis, a principe generis [Col.1229A] Adam auspicata (Gen. III), post condemnatum hominem cum saeculi dote [(a) 1Kb] post ejectum paradiso, mortique , jam inde in subjectum, cum rursus ad suam misericordiam maturavisset [(b) 1Kb] [(c) 1Kb ] [(d) 1Kb ] poenitentiam dedicavit , rescissa sententia irarum semetipso pristinarum, ignoscere pactus [(e) 1Kb] operi et imagini suae (Gen. VIII et IX) . Itaque et populum sibi congregavit, et multis bonitatis suae largitionibus fovit, et ingratissimum totiens expertus, ad poenitentiam semper hortatus est (Gen. XII); et prophetando universorum prophetarum emisit ora [(f) 1Kb] , mox gratiam pollicitus, quam in extremitatibus temporum per Spiritum suum universo orbi illuminaturus esset, praeire , si [(1) 1Kb] quos per gratiam vocaret ad intinctionem poenitentiae jussit [(g) 1Kb] promissionem semini Abraham [Col.1229B] destinatam, per poenitentiae subsignationem [(2) 1Kb] ante componeret [(h) 1Kb] . Non tacet Joannes, Poenitentiam initote, dicens (Matth. III): jam enim salus nationibus appropinquabit, Dominus scilicet [(i) 1Kb] , afferens secundum Dei promissum, cui praeministrans, propositam, uti quicquid error poenitentiam destinabat purgandis mentibus [(3) 1Kb] , id vetus inquinasset, quicquid in corde hominis ignorantia contaminasset [(j) 1Kb] poenitentia verrens et radens, et foras abjiciens mundam pectoris domum superventuro Spiritui Sancto paret, quo se ille cum coelestibus bonis libens [Col.1230A] inferat [(k) 1Kb] . Horum bonorum unus est titulus, salus hominis, criminum pristinorum abolitione praemissa. Haec poenitentiae caussa: haec opera negotium divinae misericordiae curans: quod homini [(4) 1Kb] proficit [(l) 1Kb] , Deo servit. Caeterum ratio ejus, quam cognito Domino discimus, certam formam tenet, ne bonis unquam factis [(m) 1Kb] cogitatisve quasi [(5) 1Kb] violenta aliqua manus injiciatur [(n) 1Kb] , Deus enim [(6) 1Kb ] habet utpote suorum, quorum cum auctor reprobationem bonorum ratam non [(7) 1Kb] et defensor sit, necesse est proinde et acceptator; si acceptator, etiam remunerator. Viderit ergo ingratia hominum, si etiam bonis factis poenitentiam cogit. Viderit et gratia, si captatio ejus ad benefaciendum incitamento est, terrena, mortalis utraque. Quantulum enim compendii, si grato benefeceris? [Col.1230B] vel dispendii, si ingrato? Bonum factum [(o) 1Kb] Deum habet debitorem, sicuti et malum: quia judex omnis remunerator est caussae. At cum judex Deus justitiae carissime sibi exigendae suae sanciat: tuendaeque praesideat, et in eam omnem summam disciplinae [(8) 1Kb] dubitandum est sicut in universis actibus nostris, ita in poenitentiae quoque caussa, justitiam Deo praestandam esse? quod quidem ita impleri licebit, si peccatis solummodo adhibeatur. Porro peccatum, nisi malum factum, dici non meretur; nec quisquam benefaciendo delinquit. Quod si non delinquit, [Col.1231A] cur poenitentiam invadit, delinquentium [(1) 1Kb] privatum [(a) 1Kb] cur malitiae officium bonitati suae imponit? ita evenit, ut cum aliquid ubi non oportet adhibetur, illic ubi oportet negligatur.

CAPUT III. 1/4/2006 2:06 PM


793 of 843


displiceret, quod inter contraria [Col.1231B] sibi nulla amicitia est. Perstringere tamen non pigebit, delictorum quaedam esse carnalia, id est, corporalia, quaedam vero spiritalia. Nam cum ex hac duplicis substantiae congregatione confectus homo sit, non aliunde delinquit, quam unde constat. Sed non eo inter se differunt, quod corpus et spiritus duo sunt: alioquin eo magis paria sunt, quia duo unum efficiunt: ne quis pro diversitate materiarum peccata eorum discernat, ut alterum altero levius aut gravius existimet. Siquidem et caro, et spiritus, Dei res: alia, manu ejus expressa; alia afflatu ejus consummata (Gen. II). Cum ergo ex pari ad Dominum pertineant: quodcumque eorum deliquerit, ex pari Dominum offendit. An tu discernas actus carnis et spiritus? quorum et in vita, et in morte, et in resurrectione, [Col.1231C] tantum communionis atque consortii est (Joan. V), ut pariter tunc aut in vitam aut in judicium suscitentur: quia scilicet pariter aut deliquerint, aut [(2) 1Kb] innocenter egerint. Hoc eo praemiserimus, ut non minorem alteri quam utrique parti, si quid deliquerit, poenitentiae [Col.1232A] necessitatem intelligamus impendere. Communis reatus amborum est, communis et judex, Deus scilicet: communis igitur et poenitentiae medela. Exinde spiritalia et corporalia nominantur, quod delictum omne, aut agitur, aut cogitatur, ut corporale sit, quod in facto est: quia factum, ut corpus, et videri et contingi habet. Spiritale vero, quod in animo est, quia spiritus neque videtur, neque tenetur; per quod ostenditur non facti solum, verum et voluntatis delicta vitanda, et poenitentia purganda esse. Neque enim si mediocritas humana, facti [(3) 1Kb] solum judicat [(c) 1Kb] , quia voluntatis latebris par non est, idcirco crimina ejus etiam sub Deo negligamus, Deus in omnia sufficit. Nihil a conspectu ejus remotum, unde omnino delinquitur. Quia non ignorat nec omittit, [Col.1232B] quominus in judicium decernat. Dissimulator et praevaricator [(d) 48Kb] perspicaciae suae non est. Quid quod voluntas facti origo est? viderint enim, si qua casui, aut necessitati, aut ignorantiae imputantur: quibus exceptis jam non nisi voluntate delinquitur. Cum ergo facti origo est, non tanto potior ad poenam est, quanto principalis ad culpam: quae ne tunc quidem liberatur, cum aliqua difficultas perpetrationem ejus intercipit. Ipsa enim sibi imputatur, nec excusari poterit per illam perficiendi infelicitatem [(e) 8Kb] , operata quod suum fuerat. Denique Dominus quemadmodum se adjectionem legi superstruere demonstrat (Matth. V), nisi et voluntatis interdicendo delicta? Cum adulterum non eum solum definit, qui cominus in alienum [Col.1232C] matrimonium cecidisset [(f) 1Kb] , verum etiam illum, qui aspectus concupiscentia animus contaminasset: adeo quod prohibetur administrare, satis periculose [(g) 1Kb] [(h) 1Kb ] [(i) 1Kb ] sibi repraesentat , et temere per voluntatem expungit effectum. Cujus voluntatis cum vis tanta sit [(j) 1Kb] , [Col.1233A] ut [(1) 1Kb] non solatium sui pro facto cedat, ergo plectetur. Vanissimum est dicere, volui, nec saturans [(a) 1Kb] tamen feci. Atquin perficere debes quia vis: aut nec velle, quia nec perficis. Sed ipse conscientiae tuae confessione pronuntias. Nam si bonum concupisceres, perficere gestisses; porro sicut malum non perficis, nec concupiscere debueras. Quaqua te [(2) 1Kb] constitueris, crimine astringeris, quia aut malum volueris, aut bonum non adimpleveris.

CAPUT IV.

1/4/2006 2:06 PM



mortem. Ergo poenitentia vita est [(c) 1Kb]

, cum praeponitur morti. Eam tu peccator, mei similis (imo me minor , ego enim praestantiam in delictis meam agnosco), . Haec te ita invade, ita amplexare, ut naufragus alicujus tabulae fidem [(e) 1Kb] [(f) 1Kb ] [(4) 1Kb ] et in portum divinae peccatorum fluctibus mersum, prolevabit clementiae protelabit. Rape occasionem inopinatae felicitatis, ut ille tu nihil quondam penes Deum, nisi (Is. XL, 15; LXIV, 8; Dan. II; Ps. I, 3; Jer. XIX, 11; Matth. III) stilla situlae, et areae pulvis et vasculum figuli, arbor exinde fias illa, quae penes aquas seritur, et in foliis perennat, et tempore suo fructus agit, quae non ignem, non securim videbit. Poeniteat errorum, [Col.1233C] reperta veritate; poeniteat amasse quae Deus non amat, quando ne nos quidem ipsi servulis nostris ea [Col.1234A] quibus offendimur [(5) 1Kb] non odisse permittimus. Obsequii enim ratio in similitudine animorum hoc magno constituta est. De bono poenitentiae enumerando, diffusa et per [(6) 1Kb] eloquio committenda materia est. Nos vero pro nostris angustiis unum inculcamus: bonum atque optimum esse, quod Deus praecepit [(7) 1Kb] . Audaciam existimo, de bono divini praecepti disputare. Neque enim quia bonum est, idcirco auscultare praecepit. Ad exhibitionem obsequii, prior est debemus; sed quia Deus [(8) 1Kb] majestas divinae potestatis: prior est auctoritas imperantis, quam utilitas servientis. Bonum est poenitere, annon? Quid revolvis? Deus praecipit. At enim [(9) 1Kb] ille non [(10) 1Kb] praecipit tantum; sed etiam hortatur. Invitat (Ezech. XXXIII, 11) praemio salutem [(11) 1Kb ] , jurans, etiam vivo dicens, cupit credi [Col.1234B] sibi. O beatos nos quorum caussa Deus jurat! O miserrimos, si nec juranti Domino credimus! Quod igitur Deus tantopere commendat, quod etiam humano more sub dejeratione testatur, summa utique gravitate et aggredi et custodire debemus, ut in asseveratione divinae gratiae permanentes, in fructu quoque ejus et emolumento proinde perseverare possimus. [(d) 1Kb]

CAPUT V. Hoc enim dico, poenitentiam quae per Dei gratiam ostensa et indicta nobis, in gratiam nos Domino revocat, semel cognitam atque susceptam nunquam post hoc iteratione delicti resignari [(12) 1Kb] oportere. Jam quidem nullum ignorantiae praetextum [(g) 1Kb] tibi patrocinatur, quod Domino agnito praeceptisque ejus [Col.1234C] admissis, [(h) 1Kb] denique poenitentia delictorum functus, rursus te in delicta restituis [(13) 1Kb] . Ita in quantum [Col.1235A] ignorantia segregaris, in tantum contumaciae agglutinaris. Nam si idcirco te deliquisse poenituerat, quia Dominum coeperas timere, cur quod metus gratia gessisti rescindere maluisti, nisi quia metuere desisti? Neque enim timorem alia res, quam contumacia subvertit. Cum etiam ignorantes Dominum [(a) 1Kb] nulla exceptio tueatur [(1) 1Kb] ad poenam; quia Deum in aperto constitutum, et vel ex-ipsis coelestibus bonis comprehensibilem, ignorari non licet: quanto [(2) 1Kb] cognitum despici periculosum est! Despicit porro, qui bonorum ac malorum intellectum ab illo consecutus, quod intelligit fugiendum, quodque jam fugit, resumens, intellectui suo, id est, Dei dono, contumeliam facit: respuit datorem cum datum deserit, negat [(3) 1Kb] beneficium, cum beneficium non honorat. [Col.1235B] Quemadmodum ei potest 794 of 843 placere, cujus munus sibi displicet? Ita in Dominum non modo contumax, sed etiam

1/4/2006 2:06 PM


795 of 843


praeponit? Comparationem enim videtur egisse, qui utrumque cognoverit, et judicato pronuntiasse eum meliorem, cujus se rursus esse maluerit. Ita qui per delictorum [Col.1235C] poenitentiam instituerat Domino satisfacere, diabolo [Col.1236A] per aliam [(b) 1Kb] poenitentiae poenitentiam [(5) 1Kb] satisfaciet: eritque tanto magis perosus Deo, quanto aemulo ejus acceptus. Sed aiunt quidam [(c) 1Kb] satis Deum habere, si corde et animo suspiciatur, licet actu minus fiat. Itaque se salvo metu et fide peccare: hoc est, salva castitate matrimonia violare, salva pietate parenti venenum temperare. Sic ergo et ipsi salva venia in gehennam detrudentur, dum salvo metu peccant. Primum exemplum perversitatis, quia timent, delinquunt: opinor non delinquerent, si non timerent. Igitur, qui Deum nolit offensum, nec revereatur omnino, si timor offendendi patrocinium est. Sed ista ingenia de semine hypocritarum pullulare consuerunt, quorum [(6) 1Kb] individua cum diabolo amicitia est, [(d) 1Kb] quorum poenitentia nunquam fidelis.

CAPUT VI. [Col.1236B] ad poenitentiam semel capessendam et Quicquid ergo mediocritas nostra [(e) 16Kb] perpetuo continendam suggerere conata est, omnes quidem deditos Domino spectat, ut salutis in promerendo Deo petitores, sed praecipue novitiolis istis omnis [(7) 1Kb] imminet [(f) 1Kb] . Qui cum maxime incipiunt divinis sermonibus aures rigare, quique catuli infantiae adhuc recentis, nec perfectis luminibus incerta reptant; et dicunt quidem [(8) 1Kb] pristinis renuntiare [(g) 1Kb] , et poenitentiam assumunt [(h) 1Kb] , sed [(i) 1Kb ] includere eam negligunt . [Col.1236C] Interpellat enim illos ad desiderandum ex pristinis [Col.1237A] aliquid, ipse finis desiderandi: velut poma cum jam in acorem vel amaritudinem senescere incipiunt, ex parte aliqua tamen adhuc ipsi gratiae suae adulantur. Omne praeterea cunctationis et tergiversationis erga poenitentiam vitium, praesumptio intinctionis importat [(a) 1Kb] . Certi enim indubitatae veniae delictorum, delinquendi, medium tempus interim furantur, et commeatum sibi faciunt [(b) 1Kb] quam eruditionem non delinquendi. Quam porro ineptum, quam iniquum, poenitentiam non adimplere, et veniam delictorum sustinere, hoc est, pretium non exhibere [(c) 1Kb] , ad [(1) 1Kb] mercem manum emittere! Hoc enim pretio Dominus veniam addicere instituit; hac poenitentiae compensatione redimendam proponit impunitatem. Si ergo qui venditant, prius nummum, quo paciscuntur, examinant, [Col.1237B] ne scalptus, neve rasus, ne adulter [(d) 31Kb] etiam: Dominum credimus poenitentiae probationem prius inire, tantam nobis mercedem [(2) 1Kb] perennis scilicet vitae concessurum? Sed liquebit, differamus tantisper poenitentiae veritatem. Tunc opinor emendatos [(3) 1Kb] cum absolvimur? Nullo pacto. Sed cum pendente venia, poena prospicitur, cum adhuc liberari [Col.1238A] non meremur ut possimus mereri [(e) 1Kb] cum Deus comminatur, , furta non cum ignoscit. Quis enim servus, postquam libertate mutatus est [(f) 1Kb] sua et fugas sibi imputat? Quis miles postquam castris suis emissus, pro notis suis satagit? [(g) 1Kb] Peccator ante veniam deflere se debet; quia tempus poenitentiae,

1/4/2006 2:06 PM


796 of 843


circumduci facile est. Sed Deus thesauro suo providet, nec sinit obrepere indignos. [Col.1238B] Quid denique ait? Nihil occultum, quod non revelabitur (Luc, VIII. 17) . Quantascumque tenebras factis tuis superstruxeris, Deus lumen est. Quidam autem sic opinantur, quasi Deus necesse habeat praestare etiam indignis quod spopondit: et liberalitatem ejus faciunt servitutem. Quod si necessitate nobis [(7) 1Kb] , symbolum ergo invitus facit: quis enim [(1) 1Kb] permittit mortis indulget [Col.1239A] [(k) 38Kb] permansurum id, quod tribuerit invitus? Non enim multi postea excidunt? non a multis donum illud aufertur? Hi sunt scilicet, qui obrepunt, qui poenitentiae fidem aggressi [(a) 1Kb] , super arenas domum ruituram collocant. Nemo ergo sibi aduletur, quia inter deputatur, quasi eo etiam nunc sibi delinquere liceat auditorum tirocinia [(b) 1Kb] Dominum simul cognoveris, timeas: simul inspexeris, reverearis. Caeterum quid te cognovisse interest, cum iisdem incubas, quibus retro ignarus? Quid autem te a perfecto [(c) 1Kb] servo Dei [(2) 1Kb] separat? An alius est intinctis Christus, alius audientibus? Num spes alia, vel merces, alia formido judicii, alia necessitas poenitentiae? Lavacrum illud obsignatio est fidei: quae fides a poenitentiae [Col.1239B] [(d) 1Kb] fide incipitur et commendatur. Non ideo abluimur, ut delinquere desinamus, quoniam jam corde loti sumus. Haec enim prima audientis intinctio est [(e) 1Kb] metus quoad Dominum senseris, [(f) 1Kb] fides sana, conscientia integer; exinde [(3) 1Kb] semel poenitentiam amplexata. Caeterum, si ab aquis peccare desistimus, necessitate, non sponte [(g) 1Kb] innocentiam induimus. Quis ergo in bonitate praecellens? cui non cui displicet malo esse? qui jubetur, an qui delectatur a crimine licet, aut [(4) 1Kb] vacare? Ergo nec a furto manus avertamus, nisi claustrorum duritia repugnet: nec oculos a stupri concupiscentiis refraenemus, nisi a custodibus corporum obstructi, si nemo Domino deditus delinquere desinet, nisi intinctione alligatus. Quod si qui ita senserit, nescio [Col.1239C] an intinctus magis contristetur, quod peccare desierit, quam laetetur, quod evaserit. Itaque audientes [Col.1240A] optare intinctionem, non praesumere oportet. Qui enim optat, honorat: qui praesumit, superbit. In illo verecundia, in isto petulantia apparet. Ille satagit, hic negligit. Ille mereri cupit, at hic, ut debitum, sibi repromittit: ille sumit, hic invadit. Quem censeas digniorem, nisi emendatiorem? quem emendatiorem, nisi timidiorem, et idcirco vera poenitentia functum? Timuit enim adhuc delinquere, ne non mereretur accipere. At ille praesumptor, cum sibi repromitteret, securus scilicet, timere non potuit: sic nec poenitentiam implevit, quia instrumento poenitentiae, id est, metu, caruit. Praesumptio inverecundiae portio est, instat petitorem, despicit datorem. Itaque decipit nonnunquam. Ante enim quam debeatur repromittit, quo semper is, qui est praestaturus, offenditur.

CAPUT VII. [Col.1240B] dicere vel Hucusque, Christe Domine, de poenitentiae disciplina servis tuis [(5) 1Kb] audire contingat, quousque etiam delinquere non oportet audientibus: vel nihil jam de poenitentia noverint, nihil ejus requirant. Piget fecundae, imo iam ultimae spei subtexere

1/4/2006 2:06 PM



evadendi habebit. cum offendendi non habebit. Evasimus semel; hactenus [Col.1241A] periculosis nosmetipsos inferamus [(a) 1Kb] , et si iterum evasuri videmur. Plerique , et Dei beneficium, naufragio liberati exinde repudium et navi et mari dicunt [(b) 1Kb] salutem suam scilicet, memoria periculi honorant. Laudo timorem, diligo verecundiam, nolunt iterum divinae misericordiae oneri esse; formidant videri inculcare, quod consecuti sunt; bona certe sollicitudine iterum experiri vitant quod semel didicerunt timere. Ita modus temeritatis, testatio est timoris. Timor autem hominis, Dei honor est. Sed enim pervicacissimus hostis ille, nunquam malitiae suae otium facit. Atquin tunc maxime saevit, cum hominem plene sentit liberatum [(1) 1Kb] ; tunc plurimum accenditur, dum extinguitur. Doleat et ingemiscat necesse est, venia peccatorum permissa, tot in homine mortis opera [Col.1241B] diruta, tot titulos damnationis retro suae erasos. Dolet quod ipsum et angelos ejus, Christi servus illi peccator judicaturus est. Itaque observat, oppugnat, obsidet, si qua possit aut oculos concupiscentia carnali ferire, aut animum illecebris saecularibus irretire, aut fidem terrenae potestatis formidine evertere, aut a via certa perversis [(2) 1Kb] traditionibus [(c) 1Kb] detorquere: non scandalis, non tentationibus deficit. Haec igitur venena ejus providens Deus, clausa licet ignoscentiae janua, et intinctionis sera obstructa, aliquid adhuc permisit patere. Collocavit in vestibulo [(d) 1Kb] poenitentiam secundam, quae pulsantibus patefaciat: sed jam semel, quia quia proxime frustra. Non enim et hoc jam secundo. Sed amplius nunquam, [(e) 1Kb] semel satis est? Habes, quod jam [(3) 1Kb] non merebaris; [Col.1241C] amisisti enim quod acceperas. Si tibi indulgentia Domini accommodat, unde restituas quod amiseras, iterato beneficio gratus esto, nedum ampliato: majus est enim restituere, quam dare: quoniam miserius est perdidisse [(f) 1Kb] , quam omnino non accepisse. Verum non statim succidendus ac subruendus [Col.1242A] est animus desperatione, si secundae quis poenitentiae debitor fuerit: pigeat sane peccare rursus, sed rursus poenitere non pigeat: pigeat iterum periclitari, sed non iterum liberari. Neminem pudeat; iteratae valetudinis iteranda medicina est: gratus in Dominum [(4) 1Kb] exstiteris, si quod tibi Dominus offert, non recusaveris: offendisti, sed reconciliari adhuc potes. Habes cui satisfacias, et quidem volentem.

CAPUT VIII. Id si dubitas, evolve quae Spiritus Ecclesiis dicat (Apoc., I, II, III) . Desertam dilectionem Ephesiis imputat, stuprum et idolothytorum esum Thyatirenis exprobrat, Sardos [(5) 1Kb] non plenorum operum incusat, Pergamenos docentes perversa reprehendit; Laodicenos fidentes divitiis objurgat: et tamen omnes ad [Col.1242B] poenitentiam commonet, sub comminationibus quidem. Non comminaretur autem non poenitenti, si non ignosceret poenitenti. Dubium, si non et alibi hanc clementiae suae profusionem demonstrasset. Non, ait (Jer., VIII, 4; Osee, VI, 6) , qui ceciderit, resurget, et qui aversatus fuerit convertetur? Ille est scilicet, ille est qui misericordiam mavult quam sacrificia [(6) 1Kb] . Laetantur coeli, et qui illic Angeli, poenitentia hominis (Matth., IX, gaudeatur. 13). Heus tu, peccator, bono animo sis, vides ubi de tuo reditu [(7) 1Kb] 797 of 843 Quid illa similitudinum dominicarum argumenta nobis volunt? Quod mulier drachmam

1/4/2006 2:06 PM


798 of 843


libens suscipit, immolat vitulum praeopimum, convivio gaudium suum oxornat. Quidni? [Col.1243A] filium enim invenerat, quem amiserat; cariorem senserat, quem lucri fecerat. Quis ille nobis intelligendus pater? Deus scilicet: tam pater nemo, tam pius nemo. Is ergo te filium suum, etsi acceptum ab eo prodegeris, etsi nudus redieris, recipiet, quia redisti, magisque de regressu tuo, quam de alterius sobrietate laetabitur, sed si poeniteat [(1) 1Kb] ex animo, si famem tuam cum saturitate mercenariorum paternorum compares, si porcos immundum relinquas pecus, si patrem repetas vel offensum, Deliqui, dicens, pater, nec dignus ego jam vocari tuus. Tantum relevat [(a) 1Kb] , quantum dissimulatio exaggerat. Confessio confessio delictorum [(2) 1Kb] enim satisfactionis consilium est, dissimulatio contumaciae. [(9) 1Kb]

CAPUT IX. [Col.1243B] Hujus igitur poenitentiae secundae et unius, quanto in arcto negotium est, , ut non sola conscientia [(4) 1Kb] proferatur, sed tanto operosior probatio [(3) 1Kb] aliquo etiam actu administretur. Is actus, qui magis graeco vocabulo exprimitur et frequentatur, Exomologesis est [(b) 1Kb] , qua delictum Domino nostrum confitemur: non quidem ut ignaro, sed quatenus satisfactio confessione disponitur, confessione poenitentia nascitur, poenitentia Deus mitigatur. Itaque Exomologesis prosternendi et humilificandi hominis disciplina est, conversationem [Col.1244A] injungens [(5) 1Kb] misericordiae illicem; de ipso quoque habitu atque [(6) 1Kb] victu mandat, sacco et corpus sordibus obscurare, animum moeroribus dejicere, illa cineri incubare [(c) 1Kb] quae peccavit tristi tractatione mutare; caeterum pastum et potum pura nosse [(d) 131Kb] , non ventris scilicet, sed animae caussa: plerumque vero jejuniis preces alere, , ingemiscere, lacrymari, et mugire dies noctesque ad Dominum Deum tuum [(7) 1Kb] [(8) 1Kb] presbyteris advolvi [(e) 1Kb] , et caris [(f) 1Kb] Dei adgeniculari, omnibus fratribus legationes deprecationis suae injungere. Haec omnia Exomologesis, ut poenitentiam commendet, ut de periculi timore Dominum honoret, ut in peccatorem ipsa pronuntians pro Dei indignatione fungatur, et temporali afflictatione [(9) 1Kb] aeterna supplicia non dicam frustretur, sed expungat. Cum [Col.1244B] igitur provolvit hominem [(g) 1Kb] , magis relevat: cum squalidum facit, magis mundatum reddit: cum accusat, cum condemnat, absolvit. In quantum non peperceris tibi, in tantum tibi Deus, crede, parcet.

CAPUT X. Plerosque tamen hoc opus, ut publicationem sui [(h) 1Kb] , aut suffugere, aut de die in diem differre, praesumo; pudoris magis memores quam salutis: velut illi, qui in partibus 1/4/2006 2:06 PM



quodammodo exhortatur, Ne me respexeris, dicens, per te mihi melius est perire. Certe periculum ejus tunc, si forte, onerosum est, cum penes insultaturos in risiloquio consistit, ubi de alterius ruina alter attollitur, ubi prostrato superscenditur. Caeterum inter fratres atque conservos, ubi communis [(2) 1Kb] spes, metus, gaudium, dolor, passio (quia communis spiritus de communi Domino et Patre), quid tu hos [(3) 1Kb] aliud quam te ? Quid consortes casuum tuorum [(c) 1Kb] , [Col.1245B] ut opinaris [(b) 1Kb] plausores, fugis? Non potest corpus de unius membri vexatione laetum agere: condoleat universum, et ad remedium conlaboret, necesse est. In uno et altero Ecclesia est, Ecclesia vero Christus. Ergo cum te ad fratrum genua protendis, Christum contrectas, Christum exoras. Aeque illi cum super te lacrymas agunt, Christus patitur, Christus Patrem deprecatur. Facile impetratur semper, quod filius postulat. Grande plane emolumentum verecundiae occultatio delicti pollicetur. Videlicet si quid humanae notitiae subduxerimus, proinde et Deum celabimus? Adeone existimatio hominum et Dei conscientia comparantur? An melius est damnatum latere, quam palam absolvi [(d) 1Kb] ? Miserum est sic ad Exomologesin [Col.1245C] pervenire [(e) 1Kb] . Malo enim pervenitur, [Col.1246A] sed ubi poenitendum est [(5) 1Kb] ad miseriam [(4) 1Kb] deserit miserum: quia factum est salutare. Miserum est secari et cauterio exuri, et cruciari: tamen quae per insuavitatem pulveris alicujus mordacitate [(6) 1Kb] medentur, et emolumento curationis offensam sui excusant, et praesentem injuriam superventurae utilitatis gratia commendant.

CAPUT XI. Quid si praeter pudorem, quem potiorem putant, etiam incommoda corporis reformident, oportet deversari, in quod inlotos, quod sordulentos, quod extra laetitiam [(f) 1Kb] asperitudine sacci, et horrore cineris, et oris de jejunio vanitate [(g) 23Kb] ? Num ergo et Tyrio [(i) 1Kb] pro delictis supplicare nos condecet? Cedo in coccino [(h) 9Kb] acum crinibus distinguendis, et pulverem [Col.1246B] dentibus elimandis [(j) 1Kb] , et bisulcum aliquid ferri vel aeris unguibus repastinendis. Si quid ficti nitoris, si quid coacti ruboris, in labia aut genas urgeat. Praeterea exquirito balneas laetiores hortulani maritimive secessus: adjicito ad sumptum; conquirito altilium enormem saginam; defecato senectutem vini. Cumque quis interrogarit, cuinam ea largiaris [(k) 1Kb] : Deliqui, dicito, in Deum, et periclitor in aeternum perire. Itaque nunc pendeo, et maceror, et excrucior, ut Deum reconciliem mihi, quem delinquendo laesi. Sed enim illos, qui ambitu [(7) 1Kb] obeunt capessendi magistratus, neque pudet, neque piget incommodis animae et corporis, nec incommodis tantum, verum et contumeliis omnibus eniti in caussa votorum suorum. [Col.1246C] Quas non ignobilitates vestium affectant? Quae non [Col.1247A] atria nocturnis et crudis salutationibus occupant? Ad omnem occursum majoris cujusque personae decrescentes, nullis conviviis celebres, nullis comessationibus congreges, sed exules a libertatis et laetitiae felicitate. Idque totum propter unius anni volaticum gaudium [(a) 1Kb] . Nos, quod securium virgarumve petitio sustinet, in periculo aeternitatis tolerare dubitamus? et castigationem victus atque 799 of 843 cultus offenso Domino praestare cessabimus, quae gentiles nemine omnino laeso sibi

1/4/2006 2:06 PM


800 of 843


CAPUT XII. Si de exomologesi retractas, gehennam in corde [Col.1247B] considera, quam tibi exomologesis exstinguit: et poenae prius magnitudinem imaginare, ut de remedii adeptione non dubites. Quid illum thesaurum ignis aeterni aestimamus, cum fumariola quaedam ejus tales flammarum ictus suscitent, ut proximae urbes aut jam nullae exstent, aut idem sibi de die sperent. Dissiliunt superbissimi montes ignis intrinsecus foetu: et quod nobis judicii perpetuitatem probat, cum dissiliant, cum devorentur, nunquam tamen finiuntur. Quis haec supplicia interim montium non judicii minantis exemplaria deputabit? Quis scintillas tales non magni alicujus et inaestimabilis foci missilia quaedam et exercitoria jacula [(c) 1Kb] consentiet? Igitur cum scias adversus gehennam post prima illa intinctionis dominicae munimenta, esse adhuc in exomologesi secunda subsidia, [Col.1248A] cur salutem tuam deseris? Cur cessas aggredi, quod scias mederi tibi? Mutae quidem animae et irrationales, medicinas sibi divinitus attributas in tempore agnoscunt. Cervus sagitta transfixus, ut ferrum et irrevocabiles moras ejus de vulnere expellat [(d) 1Kb] scit sibi dictamno medendum. Hirundo, si excaecaverit pullos, novit illos oculare rursus [(e) 1Kb] de sua chelidonia. Peccator restituendo sibi [(f) 1Kb] institutam a Domino exomologesin sciens, praeteribit illam (Dan IV)? quae Babylonium regem in regna restituit? Diu enim poenitentiam Domino immolarat, septenni squalore exomologesin operatus, unguium leoninum in modum efferatione, et capilli incuria horrorem aquilinum [(1) 1Kb] praeferente. Proh malae tractationis [(g) 1Kb] ? quem homines [Col.1248B] perhorrebant, Deus recipiebat (Exod., XIV). Contra autem aegyptius imperator, qui populum Dei aliquando afflictum, diu Domino suo denegatum persecutus, in praelium irruit, post tot documenta plagarum, dissidio [(2) 1Kb] maris, quod soli populo pervium licebat, revolutis fluctibus perit. Poenitentiam enim et ministerium ejus [(h) 1Kb] exomologesin abjecerat. Quid [(3) 1Kb] ergo ultra de istis plancis [(i) 1Kb] , styli potius negotium duabus humanae salutis quasi [(4) 1Kb] ? peccator enim omnium notarum quam officium conscientiae meae curans [(5) 1Kb] cum sim, nec ulli rei nisi poenitentiae natus, non facile possum super illa tacere, quam ipse quoque et stirpis humanae et offensae in Dominum princeps Adam exomologesi restitutus [(j) 1Kb] in paradisum suum, non tacet.

[Col.1249]

QUINTI SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI DE PATIENTIA LIBER. (C)

1/4/2006 2:06 PM


801 of 843


[Col.1249] Tractatus de patientia quem multi a Tertulliano adhucdum catholico circa a.

cc. conscriptum fuisse existimant, in quam imprimis abiere sententiam doctiss. Tillemontius, D. Cellerius, P. Dominicus Schram, eximia est multa cum eloquentia adhortatio ad patientiam amplectendam, pene dicam ad martyrium sustinendum, haud aliter ac si, cum haec conscriberet septimius jamjam nova ingrueret procella, iterumque Christianorum calamitates forent refricandae. Quidquid ea de re sit [Col.1250] ratum habendum, qualive tempore vel rerum tempestate fuerit hic libellus exaratus, in ea nulla non affertur caussa, cur Christiani ad patientiam excitari queant et ab impatientia deterreri. Nempe cum in operis limine, quasi publice stratus, suam auctor imbecillitatem, animique impotentiam propalaverit, patientiamque magnis laudibus summatim descripserit singula perstringit motiva ad eam amplectendam proponenda, scilicet: IX. I. Patientiam Dei erga nos,

II.

II. Patientiam Christi,

III, IV.

III. Natales impatientiae ac ejus mala in ipso diabolo deprehensa. V. IV. Fidem patientia probandam.

VI.

V. Temporalia exinde spreta.

VII.

VI. Injurias aequa mente latas.

VIII.

VII. Dolorem e suorum amissione temperatum. [Col.1250] VIII. Vindictae cupiditatem exstinctam.

X.

IX. Irrita jam inimici incitamenta.

XI.

X. Patientiam virtutum matrem.

XIII.

XI. Viriumque fontem inexhaustum.

XIV.

XII. Exempta patientiae, demum mercedem et fructum.

XIV, XV.

EDD.

CAPUT PRIMUM. [Col.1249A] Confiteor ad Dominum Deum, satis temere me, si non etiam impudenter, de patientia [(1) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM


802 of 843


exhibendi quod aliis suggestum imus, exhibendi fiat magisterium! Nisi quod bonorum quorumdam, sicuti et malorum, intolerabilis magnitudo est, ut, ad capienda et praestanda ea, sola gratia divinae inspirationis operetur. Nam quod maxime bonum, id [Col.1250A] maxime penes Deum, nec alius id quam qui possidet dispensat, ut cuique dignatur. Itaque vel ut solatium erit disputare super eo quod frui non datur, vice languentium, qui cum vacent a sanitate, de bonis ejus tacere non norunt. Ita miserrimus ego, semper aeger caloribus impatientiae, quam non obtineo patientiae sanitatem, et suspirem, et invocem, et perorem necesse est, cum recordor, et in meae imbecillitatis contemplatione digero, bonam fidei valetudinem, et dominicae disciplinae sanitatem, non facile cuiquam, nisi patientia assideat, provenire. Ita proposita Dei rebus est, ut nullum praeceptum obire quis, nullum opus Domino complacitum perpetrare extraneus patientia possit. Bonum ejus, etiam qui caeci [(3) 1Kb] vivunt [(b) 31Kb] summae virtutis appellatione . Philosophi [Col.1251A] quidem, qui alicujus sapientiae animalia [(1) honorant [(4) 1Kb] 1Kb] deputantur, tantum illi subsignant, ut cum inter sese variis sectarum libidinibus et sententiarum aemulationibus discordent, solius tamen patientiae in commune memores, huic uni studiorum suorum commiserint pacem. In eam conspirant, in eam [(a) 1Kb] foederantur, illam [(2) 1Kb] in [(3) 1Kb] affectatione virtutis unanimiter student, omnem sapientiae ostentationem de patientia praeferunt. Grande testimonium ejus est, cum etiam vanas saeculi disciplinas ad laudem et gloriam promovet. Aut numquid potius injuria, cum divina res in saecularibus artibus volutatur? Sed viderint illi, quos mox sapientiae suae cum saeculo destructae ac dedecoratae pudebit.

CAPUT II. [Col.1251B] Nobis exercendae patientiae auctoritatem, non affectatio [(4) 1Kb] humana [(b) 1Kb] caninae aequanimitatis [(c) 1Kb] stupore formata [(d) 1Kb] , sed ac coelestis disciplinae [(e) 1Kb] divina dispositio delegat [(6) 1Kb] vivae [(5) 1Kb] , Deum ipsum ostendens patientiae [Col.1252A] exemplum. Jam primum [(7) 1Kb] qui [(f) 21Kb] rorem [(8) 1Kb] lucis hujus super justos et injustos aequaliter spargit, qui temporum officia, elementorum servitia, totius geniturae tributa dignis simul et indignis occurrere, sustinens ingratissimas nationes, ludibria artium et opera patitur [(9) 1Kb] manuum suarum adorantes, nomen [(g) 1Kb] cum familia [(10) 1Kb] ipsius persequentes, luxuriam, avaritiam, iniquitatem, malignitatem quotidie insolescentem [(11) 1Kb] , ut sua sibi patientia detrahat: plures enim Dominum idcirco non credunt, quia saeculo iratum tamdiu nesciunt.

CAPUT III. [(12) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM



congressus solis verbis repellit [(a) 1Kb] , cum [(1) 1Kb] de Domino fit [(2) 1Kb] [(3) 1Kb ] [(b) 1Kb] magister, docens hominem evadere ad salutem, scilicet veniam eruditus, non contendit, non reclamavit, nec quisquam in offensae patientiae [(4) 1Kb] plateis vocem ejus audivit, arundinem quassatam non fregit, linum fumigans non restinxit (Is. XLII). Nec enim mentitus fuerat propheta, imo ipsius Dei contestatio, Spiritum suum in Filio cum tota patientia collocantis (Joan., XIII, Matth. IX, Luc. IX, Luc. XVII, Matth. XIV, Matth. XXVI, Is. LIII, Matth. XXIX, Joan. XVIII, Matth: XXVI, Matth. XXVII, Marc. XV, Luc. XXIII, Joan. XIX) . Nullum volentem sibi adhaerere non suscepit; nullius [(c) 1Kb] mensam tectumve despexit: aquam [(5) 1Kb] ipse lavandis discipulorum pedibus ministravit. Non peccatores, non publicanos adspernatus est. Non illi saltim [(6) 1Kb] [Col.1253B] civitati quae eum recipere noluerat, iratus est, cum etiam discipuli tam contumelioso oppido coelestes ignes repraesentari voluissent. Ingratos curavit, insidiatoribus cessit. Parum hoc, si non etiam proditorem suum secum habuit, nec constanter [(7) 1Kb] denotavit. Cum vero traditur, cum adducitur ut pecus ad victimam, sic enim non magis aperit os, quam agnus sub tondentis potestate, ille, cui legiones angelorum, si voluisset, uno dicto de coelis adfuissent, [Col.1254A] ne unius quidem discentis [(8) 1Kb] gladium ultorem [(9) 1Kb] probavit. Patientia Domini in Malcho vulnerata est. Itaque et gladii opera maledixit in posterum, et sanitatis restitutione ei, patientiam, misericordiae matrem. quem non ipse vexaverat, satisfecit, per [(10) 1Kb] Taceo quod figitur, in hoc enim venerat. Numquid tamen subeundae morti etiam contumeliis opus fuerat? Sed saginari voluptate patientiae discessurus volebat. Despuitur, verberatur, deridetur, foedis vestitur, foedioribus coronatur. Mira aequanimitatis fides. Qui in hominis figura proposuerat latere, nihil de impatientia hominis imitatus est. Hinc vel maxime pharisaei Dominum agnoscere debuistis: patientiam hujusmodi nemo hominum perpetraret. Talia tantaque documenta, quorum magnitudo penes nationes quidem detrectatio fidei est, penes nos vero ratio et structio [(11) 1Kb] , satis aperte, non sermonibus modo in [Col.1254B] praecipiendo, sed etiam sustinendo, probant his, quibus credere datum est, passionibus Domini [(12) 1Kb] [(d) 1Kb ] patientiam Dei esse naturam , effectum et praestantiam ingenitae cujusdam proprietatis.

CAPUT IV. Igitur si probos quosque servos et bonae mentis, pro ingenio dominico conversari videmus (siquidem [Col.1255A] artificium promerendi obsequium est, obsequii [(1) 1Kb] vero disciplina, morigera subjectio est, quanto magis nos secundum Dominum inveniri oportet! Servos scilicet Dei vivi, cujus judicium in suos, non moratos [(2) 1Kb] in compede aut pileo vertitur [(a) 6Kb] , sed in aeternitate, aut poenae, aut salutis. Cui severitati declinandae, vel liberalitati invitandae, tanta obsequii diligentia opus est, quanta sunt ipsa, quae aut severitas comminatur, aut liberalitas pollicetur. Et tamen nos non de hominibus modo servitute subnixis [(b) 1Kb] , vel quolibet alio jure debitoribus obsequii, verum etiam de pecudibus, etiam de bestiis obedientiam exprimimus, [(c) 1Kb] provisas traditasque. Meliora ergo 803 of 843 intelligentes usibus nostris eas a Domino

1/4/2006 2:06 PM



sibi incumbat, intelligit. Ne tamen ut extraneum de obsequio videamur interjecisse, ipsum quoque obsequium de patientia trahitur. Nunquam impatiens obsequitur, aut patiens quis non [(3) 1Kb] oblectatur [(4) 1Kb] . Quam ergo Dominus omnium bonorum et demonstrator et acceptor Deus in semetipso circumtulit, quis de bono ejus late [(5) 1Kb] [(d) 1Kb] retractet? [Col.1256A] Cui item dubium sit omne bonum, quia ad Deum pertineat, pertinentibus ad Deum tota mente sectandum? Per quae in expedito [(e) 1Kb] et quasi in praescriptionis compendio [(f) 2Kb] et commendatio et exhortatio de patientia constituta [(6) 1Kb] est.

CAPUT V. Verumtamen procedere disputationem de necessariis fidei non est otiosum, quia nec infructuosum. Loquacitas in aedificatione nulla turpis, si quando turpis. Itaque si de aliquo bono sermo est, res postulat, contrarium quoque boni recensere. Quid enim sectandum sit, magis inluminabis [(g) 1Kb] , si quod vitandum sit proinde digesseris. Consideremus igitur de impatientia: an sicut patientia in Deo, ita adversaria ejus in adversario nostro nata atque comperta sit; ut ex [Col.1256B] isto appareat, quam principaliter fidei adversetur. Nam quod ab aemulo Dei conceptum est, utique non est amicum Dei rebus. Eadem discordia est rerum, quae et auctorum. Porro cum Deus optimus, diabolus e contrario pessimus; ipsa sui diversitate testantur, neutrum alteri facere [(7) 1Kb] , ut nobis non magis a malo aliquid boni, quam a bono aliquid mali videri possit. Igitur natales impatientiae [(h) 1Kb] in ipso diabolo dictum [(8) 1Kb] deprehendo, jam tunc cum Dominum Deum universa opera quae fecisset, imagini suae, id est homini subjecisse impatienter tulit (Genes., III). Nec enim doluisset, si sustinuisset; nec invidisset homini, si non doluisset. Adeo [(9) 1Kb] decepit eum, quia inviderat [Col.1257A] autem, quia doluerat. Doluerat, quia patienter utique non tulerat. Quid primum fuerit ille angelus perditionis, malus an [(1) 1Kb] impatiens, contemno quaerere; palam cum sit, impatientiam cum malitia, aut malitiam ab impatientia auspicatam, deinde inter se conspirasse, et individuas in uno patris sinu adolevisse. Atenim quam primus senserat, per quam delinquere intraverat [(2) 1Kb] , de suo experimento quid ad peccandum adjuvaret [(3) 1Kb] structus [(4) 1Kb] eamdem impingendo in crimen homini advocavit: conventa statim illi mulier, non temere dixerim per colloquium ipsum ejus afflata est spiritu impatientia infecto, usque adeo [(5) 1Kb] nunquam omnino peccasset, si in [(6) 1Kb] divino interdicto patientiam perservasset [(7) 1Kb] . Quid quod non sustinuit sola conventa; sed apud Adam nondum maritum, impatiens etiam tacendi est, ac [(8) [Col.1257B] nondum aures sibi debentem [(a) 1Kb] 1Kb] traducem [(b) 1Kb] illum ejus, quod a malo hauserat, facit [(9) 1Kb] . Perit igitur et alius homo, per impatientiam alterius; perit mox et ipse per impatientiam suam utrobique commissam; et circa Dei praemonitionem, et circa diaboli circumscriptionem [(c) 1Kb] , illam servare, hanc refutare non sustinens. Hinc prima judicii, unde delicti origo: hinc Deus irasci exorsus, unde offendere homo inductus. Inde in Deo prima patientia, unde indignatio prima. Qui tunc maledictione sola contentus, ab animadversionis impetu [(10) 1Kb] impatientiae admissum 804 of 843 in diabolo temperavit. Aut quod crimen ante istud

1/4/2006 2:06 PM



foecunditate, iram [(14) 1Kb] filium procreavit, editum suis artibus erudiit [(15) 1Kb] . [(16) 1Kb ] Quod enim ipsum Adam et Evam morti immerserat, docuit et filium ab homicidio incipere (Gen., IV). Frustra istud impatientiae adscripserim, si Cain ille primus recusatas homicida, et primus fratricida, oblationes suas a Domino [(17) 1Kb] aequanimiter nec impatienter tulit, si iratus fratri suo non est, si neminem denique interemit. Cum ergo, nec occidere potuerit, nisi iratus; nec irasci, nisi impatiens: demonstrat quod per iram gessit ad eam referendum, a qua ira suggesta est. Et haec quidem [(18) 1Kb] impatientiae tunc infantis quodammodo incunabula. Caeterum quanta mox incrementa, nec mirum. Nam, si prima deliquit, consequens est, ut quia prima, [Col.1258B] idcirco et sola sit matrix in omne delictum, defundens de suo fonte varias criminum venas. De homicidio quidem dictum est. Sed ira editum a primordio, etiam quascumque postmodum [(19) 1Kb] causas sibi invenit, ad impatientiam ut ad originem sui confert. Sive enim quis inimicitiis, sive praedae gratia id scelus conficit, prius est ut aut odii aut avaritiae fiat impatiens. Quicquid compellit, sine impatientia sui non est ut perfici possit. Quis adulterium sine libidinis impatientia subiit? Quod et si pretio in foeminis cogitur venditio illa pudicitiae, utique impatientia contemnendi lucri ordinatur. Haec, ut principilia [(f) 1Kb] penes Dominum delicta. Nam ut compendio dictum sit, omne peccatum impatientiae adscribendum. Malum impatientia est boni. Nemo impudicus non impatiens [Col.1258C] pudicitiae, et improbus probitatis, et impius pietatis et inquietus quietis. Ut malus unusquisque fiat, bonus perseverare non poterit. Talis igitur [(g) 1Kb] excetra [(20) 1Kb] [Col.1259A] delictorum, cur non Dominum offendat improbatorem malorum? Annon ipsum quoque Israel per impatientiam semper in Deum deliquisse manifestum est, exinde cum oblitus brachii coelestis, quo aegyptiis afflictationibus fuerat extractus, de Aaron sibi deos duces postulat, cum in idolum auri sui collationes defundit (Exod., XVII)? tam necessarias enim Moysis cum Domino congredientis impatienter exceperat moras [(a) 1Kb] . Post mannae escatilem pluviam [(b) 1Kb] , post petrae aquatilem sequelam desperant de Domino, tridui sitim non sustinendo. Nam haec quoque illis impatientia a Domino exprobatur. Ac ne singula pervagemur, nunquam non per impatientiam delinquendo perierunt. Quomodo autem prophetis manus [(1) 1Kb] intulerunt, nisi per impatientiam audiendi (Act., VIII, Sap. II)? Domino autem ipsi, per impatientiam [Col.1259B] videndi [(c) 1Kb] . Quod si patientiam inissent, liberarentur.

CAPUT VI. Ipsa adeo est, quae fidem, et subsequitur, et antecedit (Gen., XV). Denique Abraham ab illo [(d) 1Kb] est: sed fidem ejus Deo credidit, et justitiae deputatus [(2) 1Kb] patientia probavit, cum filium immolare jussus est, ad fidei non tentationem dixerim, sed typicam contestationem [(e) 1Kb] . Caeterum Deus, quem justitiae deputasset, sciebat. Tam grave praeceptum, quod nec Domino perfici placebat, patienter et audivit, et si Deus voluisset, implesset. Merito ergo benedictus, quia et fidelis; merito fidelis, quia et patiens. Ita fides patientia illuminata, cum in nationes seminaretur [Col.1259C] per 805 of 843 semen Abrahae, quod est Christus (Gal., III), et [Col.1260A] gratiam legi superduceret,

1/4/2006 2:06 PM



, et gratiam fidei patientia composuit, jam nec verbo quidem lacessere, nec Fatue quidem dicere sine judicii periculo licet. Prohibita ira, restricti [(3) 1Kb] animi, compressa petulantia manus, exemptum linguae venenum, plus lex quam amisit invenit, dicente Christo (Matth., V, 44) : Diligite inimicos vestros, et maledicentibus benedicite: et orate pro persecutoribus vestris, [Col.1260B] ut filii sitis Patris vestri coelestis. Vides quem nobis patrem patientia acquirat? Hoc principali praecepto universa patientiae quidem malefacere concessum est disciplina succincta est, quando ne digne [(4) 1Kb] [(h) 1Kb] .

CAPUT VII. Jam vero, percurrentibus nobis caussas impatientiae, caetera quoque praecepta suis locis respondebunt. Si detrimento rei familiaris animus concitatur, omni pene in loco de contemnendo saeculo, Scripturis dominicis commonetur: nec major ad pecuniae contemptum exhortatio subjacet, quam quod ipse Dominus in nullis divitiis invenitur. Semper pauperes justificat, divites praedamnat [(i) 1Kb] . Ita detrimentum [(5) 1Kb] patientiae fastidium opulentiae [(j) 1Kb] praeministravit, demonstrans [Col.1260C] per computandas abjectionem divitiarum, laesuras quoque [Col.1261A] eorum [(a) 1Kb] non esse. Quod ergo nobis appetere minime opus est quia nec Dominus appetivit, detruncatum vel etiam ademptum non aegre sustinere debemus. Cupiditatem omnium malorum radicem Spiritus Domini per Apostolum pronuntiavit (I Tim. VI, X) . Eam non in concupiscentia alieni tantum constitutam interpretemur; nam et quod nostrum videtur, alienum est: nihil enim nostrum, quoniam Dei omnia, cujus ipsi quoque nos. Itaque si damno affecti impatienter senserimus [(1) 1Kb] , non de [(2) 1Kb] nostro amissum dolentes, affines cupiditatis deprehendemur. Alienum quaerimus, cum alienum amissum [(3) 1Kb] aegre sustinemus. Qui damni impatientia concitatur, terrena coelestibus anteponendo, de proximo in Deum peccat. Spiritum enim quem a Domino [Col.1261B] igitur terrena amittamus, sumpsit, saecularis rei gratia concutit. Libenter [(4) 1Kb] coelestia tueamur. Totum licet saeculum pereat, dum patientiam lucrifaciam. Jam qui minutum sibi aliquid aut furto, aut vi, aut etiam ignavia, non constanter sustinere constituit, nescio an facile, vel ex animo, ipse rei suae manum inferre posset in caussa eleemosynae. Quis enim ab alio secari omnino non sustinens, ipse ferrum in corpore suo [(5) 1Kb] ducit? Patientia in detrimentis, exercitatio est largiendi et communicandi. Non piget donare eum, qui non timent perdere. Alioquin quomodo duas habens tunicas, alteram earum nudo dabit, nisi idem sit, qui auferenti tunicam, etiam pallium offerre possit (Matth., V)? Quomodo amicos de mammona [Col.1261C] fabricabimus nobis (Luc., XVI), si eum in tantum amaverimus, ut amissum non sufferamus? Peribimus cum perdito. Quid hic invenimus, ubi habemus amittere [(b) 1Kb] ? Gentilium est, omnibus detrimentis impatientiam adhibere, qui rem pecuniariam [(6) 1Kb] fortasse animae [(7) 1Kb ] et faciunt, cum lucri [Col.1262A] cupiditatibus quaestuosa anteponant. Nam pericula mercimoniorum in mari exercent; cum pecuniae caussa etiam in foro nihil damnationi timendum aggredi dubitant; cum denique ludo et castris [(c) 1Kb] sese [(d) 1Kb ] [(e) 1Kb ] , cum per viam in mores bestiarum latrocinantur. Nos vero 806 of 843 locant

1/4/2006 2:06 PM


807 of 843


CAPUT VIII. Ipsam animam ipsumque corpus in saeculo isto expositum omnibus ad injuriam gerimus, [(f) 1Kb] ejusque injuriae patientiam subimus; minorum deliberatione [(8) 1Kb] laedemur? Absit a servo Christi tale inquinamentum, [Col.1262B] ut patientia, majoribus tentationibus praeparata, in frivolis excidat. Si manu quis tentaverit provocare [(9) 1Kb] , praesto est dominica moneta [(g) 1Kb] : Verberanti te (inquit Matth., V, 39) in faciem, etiam alteram genam obverte. Fatigetur improbitas patientia tua. Cujus [(10) 1Kb] ictus . Plus ille sit, dolore et contumelia constrictus, gravius a Domino vapulat [(h) 1Kb] improbum illum caedis sustinendo; ab eo enim vapulabit, cujus gratia sustines. Si linguae amaritudo maledicto sive convicio eruperit, respice dictum (Matth., V, 12) : Cum vos maledixerint, gaudete. Dominus ipse maledictus in lege est (Deut., XXI, 23) , et tamen solus est benedictus (Gal., III, 13) . Igitur Dominum servi consequamur, et maledicamur patienter, [Col.1262C] ut benedicti esse possimus. Si parum aequanimiter audiam dictum aliquod in me protervum aut nequam, reddam et ipse amaritudinis vicem necesse est, aut cruciabor impatientia muta. Cum ergo percussero maledictus [(11) 1Kb] , quomodo secutus inveniar doctrinam Domini, qua traditum est (Marc., VII, 15, 18) , , sed eorum quae [Col.1263A] ex ore non vasculorum inquinamentis [(i) 29Kb] ? Item (Matth., XII): manere nos omnis promuntur, hominem communicari [(1) 1Kb] vani et supervacui dicti reatum? Sequitur ergo ut a quo nos Dominus arcet, idem ab alio aequanimiter pati admoneat. Hic jam [(2) 1Kb] de patientiae voluptate. Nam omnis injuria, seu lingua, seu manu incussa, cum patientiam offenderit, eodem exitu dispungetur [(a) 1Kb] , quo telum aliquod in petra [(3) 1Kb] constantissimae duritiae , et obtusum. Coincidet enim ibidem irrita opera et infructuosa, et libratum [(b) 1Kb] nonnunquam repercussum in eum, qui emisit, reciproco impetu saeviet. Nempe idcirco quis te laedit, ut doleas: quia fructus laedentis in dolore laesi est. Ergo cum fructum ejus everteris, non dolendo, ipse doleat necesse est amissione fructus sui: tunc tu non modo illaesus abis [(4) 1Kb] , quod etiam solum [Col.1263B] tibi sufficit, sed insuper adversarii tui et frustratione oblectatus, et dolore defensus. Haec est patientiae utilitas et voluptas [(5) 1Kb] .

CAPUT IX. Ne illa quidem impatientiae species excusatur in amissione nostrorum, ubi aliqua doloris . Proponendus est [(7) 1Kb] enim respectus patrocinatur affectio [(6) 1Kb] denunciationis Apostoli qui ait (I Thess., IV): Ne contristemini dormitione cujusquam, sicut nationes quae spe carent. Et merito. Credentes enim resurrectionem Christi, in [(8) 1Kb] nostram quoque credimus, propter quos ille et obiit et resurrexit. Ergo cum constet de resurrectione mortuorum, vacat dolor mortis, vacat et impatientia doloris. Cur ergo [(9) 1Kb] doleas, si periisse [Col.1263C] non credis? Cur impatienter feras

1/4/2006 2:06 PM


808 of 843


non aequanimiter accipimus. Cupio, inquit Apostolus (Phil., I), recipi [(c) 9Kb] jam et [(d) 1Kb ] esse cum Domino. Quanto melius ostendit votum Christianorum? Ergo si alios consecutos impatienter dolemus, ipsi consequi nolumus. votum [(10) 1Kb]

CAPUT X. Est et alius summus impatientiae stimulus, ultionis [Col.1264B] libido, negotium curans aut gloriae, aut malitiae. Sed et gloria utique vana et malitia nunquam non Domino odiosa, hoc quidem loco [(11) 1Kb] maxime, cum alterius [(12) 1Kb] malitia [(e) 1Kb ] se in exsequenda ultione constituit, et remunerans provocata superiorem nequam duplicat quod semel factum est. Ultio penes errorem [(f) 1Kb] solatium videtur redarguitur malignitatis [(g) 1Kb] . Quid doloris, penes veritatem certe [(13) 1Kb] [(h) 29Kb ] in maleficio enim refert inter provocantem et provocatum, nisi quod ille prior deprehenditur, at ille posterior? Tamen uterque laesi hominis Domino reus est, qui omne [(14) 1Kb] nequam et prohibet et damnat. Nulla in maleficio ordinis ratio est; nec locus malum malo secernit, quod similitudo conjungit. Absolute itaque praecipitur [(i) 1Kb] non rependendum (Rom. XII). Par factum, [Col.1264C] par habet [(15) 1Kb] meritum. [(a) 1Kb ] [(1) ante in fastidio 1Kb] Quomodo id observabimus, [Col.1265A] si fastiditi ultionis non erimus? Quem autem honorem litabimus Domino Deo si nobis arbitrium defensionis arrogaverimus? Nos utres [(2) 1Kb] , vasa fictilia, servulis nostris, assumentibus sibi de conservis ultionem, graviter offendimur; eosque qui nobis patientiam obtulerint suam, ut memores humilitatis, servitutis, jus dominici honoris diligentes, non probamus modo, sed ampliorem, quam ipsi sibi praesumpsissent, satisfactionem facimus. Id nobis in Domino tam justo ad aestimandum, tam potenti ad perficiendum periclitatur? Quid ergo credimus judicem illum, si non et ultorem? Hoc se nobis repromittit, dicens (Deut., XXXII): Vindictam mihi [(b) 24Kb] et ego vindicabo; id est, Patientiam mihi, et ego patientiam remunerabo. Cum enim dicit (Matth., VII) [Col.1265B] Nolite judicare, ne judicemini, nonne patientiam flagitat? Quis enim non judicabit alium nisi qui patiens erit non defendendi [(3) 1Kb] ? Quis idcirco judicat [(4) 1Kb] , ut ignoscat? Ac si ignoscet, tamen judicantis impatientiam [(5) 1Kb] cavit [(c) 1Kb] , et honorem unici judicis, id est Dei, abstulit. Quantos vero casus hujusmodi impatientia incursare [(6) 1Kb] consuevit [(7) 1Kb] ! Quotiens poenituit defensionem! [(d) 1Kb ] [(8) 1Kb ] facta est caussis suis! Quoniam Quotiens instantia ejus deterior nihil impatientia susceptum, sine impetu transigi novit; nihil impetu actum, aut non offendit, aut corruit, aut praeceps abiit. Jam si levius defendaris, insanies: si uberius, oneraberis. Quid [Col.1266A] mihi cum ultione, cujus modum regere non possum per impatientiam doloris? Quod si patientiae incubabo [(e) 1Kb] , non dolebo: si non dolebo, ulcisci non desiderabo.

1/4/2006 2:06 PM



: multiplicia spiritus incitamenta jaculantis, et modo parvula, modo maxima. Sed parvula de sua mediocritate contemnas, maximis pro sua exsuperantia [(10) 1Kb] cedas. Ubi minor injuria, ibi nulla necessitas impatientiae [(11) 1Kb] . At ubi major [(g) 1Kb ] [(12) 1Kb ] injuriae medela, patientia . Certemus igitur injuria, ibi necessarior quae a malo infliguntur sustinere, ut hostis studium [Col.1266B] aemulatio nostrae aequanimitatis eludat. Si vero quaedam ipsi in nos, aut imprudentia, aut sponte etiam superducimus, aeque patienter obeamus, quae nobis imputamus. Quod si a Domino nonnulla credimus incuti, cui magis patientiam quam Domino praebeamus? Quin [(13) 1Kb] insuper gratulari et gaudere nos docet [(14) 1Kb] , dignatione divinae castigationis. Ego, inquit, quos diligo, castigo. O servum illum beatum, cujus emendationi dominus instat! cui dignatur [(h) 95Kb] irasci, quem admonendi dissimulatione non decipit! Undique igitur adstricti sumus officio patientiae administrandae. Quaqua ex parte, aut erroribus nostris, aut mali insidiis, [Col.1267A] aut admonitionibus Domini intervenit [(a) 1Kb] usus, ejus officii magna merces, felicitas scilicet. Quos enim felices Dominus, nisi patientes nuncupavit, dicendo: Beati pauperes spiritu, illorum est enim regnum coelorum (Matth., V.)? Nullus profecto spiritu pauper, nisi humilis; quis enim humilis, nisi patiens? quia nemo subjicere sese potest, sine prima patientia subjectionis ipsius. Beati, inquit, flentes atque lugentes. Quis talia sine patientia tolerat? Itaque et risus promittitur. Beati mites. Hoc quidem vocabulo talibus et advocatio [(b) 10Kb] impatientes non licet omnino censeri. Item cum pacificos eodem titulo felicitatis notat, et filios Dei nuncupat, numquid impatientes pacis affines? Stultus hoc [(1) 1Kb] senserit. Cum vero, gaudete et exultate, dicit, quotiens vos maledicent et persequentur, [Col.1267B] merces enim vestra plurima in coelo; id utique non exultationis impatientiae , nisi ante ea contempserit; nemo pollicetur, quia nemo in adversis exultavit [(2) 1Kb] contemnet, nisi patientiam gesserit. 1Kb]

CAPUT XII. Quod ad pacis gratissimae Deo attinet discplinam, quis omnino impatientiae natus vel fratri suo (non dicam septies, sed et [(4) 1Kb] septuagies semel ignoscet [(3) 1Kb] septies (Matth., XVIII) ? quis judicium [(5) 1Kb] cum adversario suo dirigens, (Luc., VI; Matth., V), negotium convenientia [(c) 1Kb] solvet, nisi prius animi dolorem, duritiam, amaritudinem, venena scilicet impatientiae amputarit? Quomodo remittes, et remittetur tibi, si tenax injuriae per absentiam patientiae fueris? [Col.1267C] Nemo convulsus animum in fratrem suum munus [Col.1268A] apud altare perficiet, nisi prius reconciliando fratri reversus ad patientiam fuerit. Sol super iram nostram si occiderit, periclitamur. Non licet nobis una die sine patientia manere. Atenim cum omnem speciem salutaris disciplinae gubernet (Eph., IV.), quid mirum quod etiam poenitentiae ministrat, solitae lapsis subvenire, cum, disjuncto matrimonio, ex ea tamen causa, qua licet feu viro, seu foeminae ad viduitatis perseverantiam sustineri, haec exspectat [(d) 1Kb] , haec exoptat, haec exorat [(6) 1Kb] poenitentiam quandoque inituris salutem. Quantum [(7) 1Kb] boni utrique confert! alterum non adulterum [(8) 1Kb] facit [(e) 1Kb] , 809 of 843 alterum emendat. Sic et illis dominicarum similitudinum exemplis de patientia sanctis

1/4/2006 2:06 PM


810 of 843


, quia patientiam invenit. [(g) 9Kb] Nam dilectio summum fidei sacramentum, Christiani nominis thesaurus, quam Apostolus totis viribus Sancti Spiritus commendat, cujus nisi patientiae disciplinis eruditur? Dilectio, inquit, magnanimis [(h) 20Kb] est. Ita patientiam sumit. Benifica est; malum patientia non facit. Non aemulatur; id quidem patientiae proprium est. Nec protervum sapit; [Col.1268C] modestiam de patientia traxit. [(a) 1Kb] Non inflatur, non proterit [Col.1269A] [(1) 1Kb] ; non enim ad patientiam [(2) 1Kb ] , dum alteri prosit: nec incitatur; pertinet. Nec sua requirit, si offert sua caeterum [(3) 1Kb] quid impatientiae reliquisset? Ideo, inquit, dilectio omnia sustinet, omnia tolerat, utique quia patiens. Merito ergo nunquam excidet; nam caetera linguae, scientiae, prophetiae; evacuabuntur, consummabuntur. Exhauriuntur [(4) 1Kb] permanent fides, spes, dilectio: fides, quam Christi patientia induxit: spes, quam hominis patientia exspectat; dilectio, quam, Deo magistro, patientia comitatur.

CAPUT XIII. Usque huc de patientia tandem [(5) 1Kb] simplici et uniformi, et tantum in animo constituta; cum eadem [(6) 1Kb] etiam in corpore, demerendo Domino [Col.1269B] multipliciter allaboret, utpote quae ab ipso Domino in corporis quoque virtute edita est, cum habitaculo siquidem rector animus facile communicat spiritus invecta [(7) 1Kb] suo. Quae igitur negotiatio patientiae in corpore? In primis afflictatio carnis, hostia Domino placatoria per humiliationis sacrificium, cum sordes cum angustia [(8) 1Kb] victus Domino libat, contenta simplici pabulo puroque aquae potu, cum jejunia conjungit, cum cineri et sacco inolescit [(b) 1Kb] . Haec patientia corporis precationes Dei aperit [(c) 1Kb] commendat, deprecationes affirmat: haec aures Christi [(9) 1Kb] , severitatem dispergit, clementiam elicit (Dan., IV). Sic ille rex Babylonius, offenso Domino, cum squalore et paedore septenni ab humana forma exulasset, immolata patientia corporis sui, et regnum recuperavit, [Col.1269C] et quod optabilius homini est, satis Deo fecit. Jam, si altiores et feliciores gradus corporalis patientiae digeramus, eadem sanctitati quoque procurat continentiam [(10) 1Kb] carnis (Matth., XIX). Haec et viduam tenet, et virginem assignat, et voluntarium spadonem [Col.1270A] ad regna coeli levat. Quod de virtute animi venit, in carne perficitur, carnis patientia in persecutionibus denique praeliatur. Si fuga urgeat, adversus incommoda fugae caro militat. Si et carcer premat [(11) 1Kb] , caro in vinculis, caro in ligno [(d) 31Kb] , caro in solo [(e) 1Kb] , et in illa paupertate lucis, et [(f) 29Kb] in illa penuria [(12) 1Kb] mundi. Cum vero producitur ad experimentum felicitatis, ad occasionem secundae intinctionis [(g) 1Kb] , ad ipsum divinae sedis ascensum, nulla plus illic quam patientia corporis: Si spiritus promptus, sed caro sine patientia infirma (Matth., XXVI), ubi salus spiritus et carnis ipsius. At quum hoc Dominus de carne dicit, infirmam pronuntians, quid ei firmandae opus sit, ostendit, patientia scilicet adversus omnem subvertendae fidei vel puniendae [(h) 1Kb] paraturam [(13) 1Kb] , ut verbera, [Col.1270B] ut ignem, ut crucem, bestias, gladium constantissime toleret, quae Prophetae, quae Apostoli sustinendo vicerunt. 1/4/2006 2:06 PM


811 of 843


His patientiae viribus secatur Isaias, et de Domino non tacet. Lapidatur Stephanus, et veniam hostibus suis postulat (Act. VII). O felicissimum illum quoque, qui omnem patientiae speciem adversus omnem diaboli vim expunxit, quum non abacti greges, non illae in pecore divitiae, non filii uno ruinae impetu adempti, non ipsius denique corporis in ulcere [(14) 1Kb] cruciatus a patientia et fide Domino debita [(15) 1Kb] exclusit, quem diabolus totis viribus frustra caecidit (Job, I)! Neque enim a respectu Dei tot doloribus avocatus ille est; sed constitit nobis in exemplum et testimonium, tam [Col.1270C] spiritu quam carne, tam animo quam corpore patientiae perpetrandae [(16) 1Kb] ; ut neque damnis saecularium, nec amissionibus carissimorum, nec corporis . Quale in illo viro feretrum [(j) 1Kb] quidem conflictationibus succidamus [(i) 12Kb] [(17) 1Kb ] Deus diabolo exstruxit (Joh, II)! [Col.1271A] Quale vexillum de inimico gloriae suae extulit, cum ille homo, ad omnem acervum [(1) 1Kb] nuntiorum [(a) 1Kb] nihil ex ore promeret, nisi Deo gratias; cum uxorem jam malis delassatam, et ad Deus. Quid? prava remedia suadentem exsecraretur. Quid? Ridebat [(2) 1Kb] Dissecabatur malus: cum Job immundam ulceris sui redundantiam magna aequanimitate destringeret; cum erumpentes bestiolas [(b) 1Kb] inde in eosdem specus [(c) 1Kb] et pastus reformosae [(3) 1Kb] carnis [(d) 1Kb] ludendo revocaret. Itaque operarius ille victoriae Dei, retusis omnibus jaculis tentationum lorica clypeoque patientiae, et integritatem mox corporis a Deo recuperavit [(4) 1Kb] , et quae amiserat conduplicata [(5) 1Kb] [(e) 2Kb ] possedit. Et si filios quoque restitui voluisset, pater iterum vocaretur. Sed maluit in illo die reddi sibi. Tantum gaudii, securus sic de Domino, distulit; sustinuit tam [(6) 1Kb] voluntariam orbitatem, ne sine aliqua patientia viveret.

CAPUT XV. Adeo satis idoneus patientiae sequester Deus. Si injuriam deposueris penes eum, ultor est; si damnum, restitutor est; si dolorem, medicus est; si mortem, ressuscitator est. Quantum patientiae licet, ut Deum habeat debitorem! Nec immerito. Omnia enim placita ejus tuetur: omnibus mandatis ejus intervenit. Fidem [Col.1272A] munit, pacem gubernat, dilectionem adjuvat, humilitatem instruit, poenitentiam exspectat, exomologesim adsignat, carnem regit, spiritum servat, linguam fraenat, manum continet, tentationes inculcat, scandala pellit, martyria consummat, pauperem consolatur, divitem temperat, infirmum non extendit [(f) 1Kb] , valentem non consumit [(g) 1Kb] , fidelem delectat, gentilem invitat, servum domino, dominum Deo commendat, foeminam exornat, virum approbat: amatur in puero, laudatur in juvene, suspicitur in sene; in omni sexu, in omni aetate formosa est. Age jam, si [(7) 1Kb] et effigiem habitumque ejus comprehendamus. Vultos illi tranquillus et placidus, frons pura, nulla moeroris aut irae rugositate contracta; remissa aeque in laetum modum supercilia, oculis humilitate, non infelicitate, dejectis. Os taciturnitatis honore signatum. Color, qualis securis et innoxiis. Motus frequens capitis in diabolum, et minax risus. Caeterum amictus circum pectora . Sedet candidus, et corpori impressus, ut qui nec inflatur, nec inquinatur [(8) 1Kb] enim in throno spiritus ejus mitissimi et mansuetissimi, qui non turbine glomeratur, non

1/4/2006 2:06 PM


812 of 843


tempore angatur necesse est. Quodcumque inimicus ejus inflixerit, solus sustinere non poterit, carens instrumento sustinendi.

CAPUT XVI. Haec patientiae ratio, haec disciplina, haec opera caelestis et vera, scilicet christiana [(4) 1Kb] ; non, ut illa patientia gentium terrae, falsa, probrosa. Nam ut, in isto quoque, Domino diabolus aemularetur, quasi plane ex pari, nisi quod ipsa diversitas mali et boni aequaliter magnitudinis [(5) 1Kb] par est, docuit et suos patientiam propriam: illam dico, quae maritos dote venales, aut [Col.1274A] lenociniis negotiantes [(b) 1Kb] uxorum potestatibus subjicit; quae occupandis orbitatibus [(c) 1Kb] omnem coacti obsequii laborem mentitis affectionibus tolerat; quae ventris operarios [(d) 1Kb] contumeliosis patrociniis [(6) 1Kb] subjectione libertatis gulae [(7) 1Kb] addicit. Talia nationes patientiae studia noverunt; et tanti boni nomen foedis operationibus occupant: patientes rivalium et divitum et invitatorum [(e) 1Kb] , impatientes solius Dei vivunt. Sed et sui praesidis [(g) 1Kb] patientia [(8) 1Kb] , quam subter viderit sua [(f) 1Kb] ignis [(h) 1Kb] exspectat. Caeterum nos amemus patientiam Dei, patientiam Christi: . Offeramus patientiam spiritus, rependamus illi quam pro nobis ipse dependit [(9) 1Kb] carnis et spiritus credimus. patientiam carnis, qui in resurrectionem [(10) 1Kb]

[Col.1273]

QUINTI SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI AD UXOREM (C)

[(1) 1Kb]

LIBER PRIMUS. [Col.1273D] ARGUMENTUM.---Tertullianus, sive aetate vel morbo ingravescente

monitus, sive jam rebus saecularibus nuntium missurus, ut arctius christianam profiteretur disciplinam, et ad sublimis sacerdotii fastigia eveheretur, ad uxorem quasi testamenti tabulas condidit, duos nempe hosce libros, in quorum primo uxorem suam hortatur ut si prior ipse ad Dominum migraverit, a [Col.1274D] secundis nuptiis abstineat, in altero vero praecipit ut si nubere velit, tantum cum christiano viro conjungatur. Sic se

1/4/2006 2:06 PM


813 of 843


CAPUT PRIMUM. Dignum duxi [(2) 1Kb] , dilectissima mihi [(3) 1Kb] in Domino conserva, quid tibi sectandum sit post discessum de saeculo meum, si prior te fuero vocatus, jam hinc providere; [Col.1275A] ut provisum observes, mandare fidei tuae. Nam saecularibus satis agentes sumus et utrique nostrum consultum volumus [(1) 1Kb] . Si talibus ordinamus, cur non magis de divinis atque coelestibus posteritati tabulas [(a) 2Kb] nostrae prospicere debeamus, et legatum quodammodo praelegare, admonitionem et demonstrationem eorum, quae ex bonis immortalibus, et [de] [(2) 1Kb] haereditate , hoc meae coelorum deputantur? Tu modo ut solidum capere possis [(b) 1Kb] fidei commissum, Deus faciat: cui sit honor, gloria, claritas, admonitionis [(3) 1Kb] dignitas [(4) 1Kb] , potestas [(5) 1Kb] , nunc et in saecula saeculorum, amen. Praecipio igitur tibi, quanta continentia potes, post excessum nostrum renunties nuptiis: nihil mihi isto nomine collatura, nisi quod tibi [Col.1276A] proderis. Caeterum christianis saeculo digressis nulla restitutio nuptiarum in diem [(6) 1Kb] resurrectionis repromittitur, translatis scilicet in angelicam qualitatem et sanctitatem: proinde sollicitudo quae de carnis zelo vel in Domini sententiam illam [(7) 1Kb] , quam nulla [(c) 4Kb] septem fratribus per successionem nuptiis voluerunt, neminem tot maritorum resurrectionis die offendet, nec quisquam illam confusurus exspectat. Quaestio Sadducaeorum cessit sententiae Domini. Nec [(8) 1Kb] me putes propter carnis tuae integritatem mihi reservandam, de contumeliae dolore suspectum, insinuare jam hinc tibi consilium viduitatis: nihil tunc inter nos dedecoris voluptuosi resumetur. Nec enim tam frivola, tam spurca Deus suis pollicetur. Sed an tibi vel cuicumque [Col.1277A] alii foeminae ad Deum pertinenti [(a) 1Kb] proficiat, quod suademus, licet retractare [(1) 1Kb] .

CAPUT II. Non quidem abnuimus conjunctionem viri ac foeminae benedictam a Domino [(2) 1Kb] , ut sciremus [(3) 1Kb] generi humano et replendo orbi et instruendo saeculo excogitatam, atque exinde permissam; unam tamen. Nam et Adam unus Evae maritus, et Eva una uxor illius, una mulier, una costa. Sane apud veteres nostros ipsosque patriarchas non modo nubere, sed etiam plurifariam matrimoniis uti fas fuit, erant et concubinae: sed licet figuratum [(4) 1Kb] in synagogam et Ecclesiam [(5) 1Kb] cesserit, ut tamen simpliciter interpretemur, necessarium fuit instituere, quae postea aut amputari, aut temperari mererentur. Superventura enim lex [Col.1277B] erat, oportebat mox legi succurrere legis adimplendae caussas praecucurrisse. Idem [(6) 1Kb] habebat, Dei sermo circumcisionem inducens spiritalem. Igitur per licentiam tunc passivam [(b) 1Kb] , materiae subsequentium emendationum praeministrabantur, quas Dominus Evangelio suo, dehinc Apostolus in extremitatibus saeculi aut excidit redundantes, aut composuit inconditas.

1/4/2006 2:06 PM


814 of 843


CAPUT III. Sed non ideo praemiserim de libertate vetustatis et [Col.1278A] posteritatis castigatione, delendis conjunctionibus aut praestruam Christum separandis matrimoniis et [(7) 1Kb] advenisse, quasi jam hinc finem nubendi praescribam. Viderint, qui inter caetera perversitatum suarum disjungere docent [(c) 1Kb] , carnem de [(8) 1Kb] duobus unam, negantes eum, qui foeminam de masculo mutuatus, duo corpora ex ejusdem compegit. materiae consortio sumpta, rursus in se matrimonii compactione [(9) 1Kb] Denique prohiberi nuptias nusquam omnino legimus, ut bonum scilicet: quid tamen bono isto melius sit, accipimus ab Apostolo, permittente quidem nubere [(d) 1Kb] , sed abstinentiam praeferente: illud propter insidias tentationum, hoc propter angustias temporum: qua ratione utriusque pronuntiationis inspecta facile dinoscitur, necessitate nobis concessam esse nubendi potestatem: [Col.1278B] quod autem necessitas praestat, depretiat ipsa. Quod denique scriptum est, Melius est nubere quam uri (I Cor., VII, 9), quale hoc bonum est, oro te, quod mali comparatio commendat? Ut ideo melius sit nubere, quia deterius est uri. Atenim quanto melius est neque nubere neque uri! [Sed] [(10) 1Kb] etiam in persecutionibus [(e) 4Kb] melius est [(11) 1Kb] ex permissu fugere de oppido in oppidum, quam comprehensum et distortum negare. Atque ideo beatiores, qui valent beata testimonii confessione excedere. Possum dicere: [Col.1279A] quod permittitur bonum non est. Quid enim? Necesse est mori mihi. Si ploro, bonum est, quod si [(1) 1Kb] timeo, quod permittitur, suspectam habet permissionis suae caussam: quod autem melius est, nemo permisit, ut indubitatum et sua sinceritate manifestum. Non propterea appetenda sunt quaedam, quia non vetantur, etsi quodammodo vetantur, cum alia illis praeferuntur: praelatio enim superiorum [(2) 1Kb] dissuasio est infirmorum [(3) 1Kb] . Non ideo quid bonum est, quia malum non est: nec [(4) 1Kb ] ideo malum non est , quia non obest. Porro plane [(5) 1Kb] bonum hoc antecedet, quod non modo non obest, sed insuper prodest. Itaque [(6) 1Kb] malle debes, quod prodest, quam quod non obest. Ad primum enim locum certamen omne contendit: secundus solatium habet, victoriam non habet. [Col.1279B] Quod si Apostolo auscultamus, obliti posteriorum, extendamur [(7) 1Kb] in priora, et meliorum [(8) 1Kb ] [(9) 1Kb ] sectatores simus. Si nobis laqueum non imponit, donationum quid utilitatis sit, ostendit, dicens (I Cor., VII, 94) : Innupta de dominicis cogitat, uti

corpore et spiritu sancta sit. Nupta vero, sollicita est quomodo conjugi suo placeat.

Caeterum nusquam ita nuptias permittit, ut non potius ad suum exemplum nos eniti . malit. Felicem illum qui Pauli similis extiterit [(a) 1Kb]

CAPUT IV. [Col.1280A] Sed carnem legimus infirmam, et hinc nobis adulamur impensius: legimus tamen et 1/4/2006 2:06 PM



necessarias nuptias faciunt. Prima quidem potentissima, quae venit de concupiscentia carnis: sequens de concupiscentia saeculi. Sed utraque repudianda est a servis Dei, qui et luxuriae et ambitioni renuntiamus. Carnis concupiscentia aetatis [Col.1280B] officia defendit, decoris messem requirit, gaudet de contumelia sua: dicit virum necessarium sexui, ut [(13) 1Kb] auctoritatis et solatii causa, vel ut [(14) 1Kb] a malis rumoribus tuta sit. Et tu adversus consilia haec ejus, adhibe sororum nostrarum exempla, quarum , quae nullam formae vel aetatis occasionem nomina penes Dominum [(b) 1Kb] [(c) 11Kb] praemissis maritis sanctitati [(15) 1Kb] anteponunt: malunt enim Deo nubere, Deo speciosae, Deo sunt puellae: cum illo vivunt, cum illo sermocinantur: illum diebus et noctibus tractant: orationes [Col.1281A] suas velut dotes Domino assignant: ab eodem dignationem velut munera maritalia [(1) 1Kb] , quotiescumque desiderant, [(2) 1Kb ] occupaverunt, ac jam in consequuntur. Sic aeternum sibi bonum Domini . Talium exemplis terris non nubendo, de familia angelica deputantur [(a) 1Kb] foeminarum ad aemulationem te continentiae exercens, spiritali affectione carnalem illam concupiscentiam humabis; temporalia et volatica desideria formae vel aetatis inimicantium bonorum compensatione delendo [(3) 1Kb] . Caeterum [(4) 1Kb] haec saecularis concupiscentia caussas habet gloriam, cupiditatem, ambitionem, insufficientiam, per quas necessitatem nubendi subornat, videlicet coelestia repromittens, dominari in aliena familia, in alienis opibus incumbere [(5) 1Kb] , cultum de alieno extorquere sumptu, quem non sentias cedere in [Col.1281B] te [(6) 1Kb] . Haec procul a fidelibus, quibus nulla cura tolerandae vitae, nisi si diffidimus de promissis : qui lilia agrestia [(8) 1Kb] vestit, qui volatilia Dei, et cura et providentia [(7) 1Kb] coeli nullo ipsorum labore pascit, qui prohibet de crastino victuque [(9) 1Kb] vestituque curari; spondens, scire se, quid cuique servorum suorum opus sit: non quidem monilium [(10) 1Kb] , nec pondera, non vestium taedia, non gallicos multos [(b) 32Kb] germanicos bajulos, quae nuptiarum gloriam accendunt; sed sufficientiam, quae modestiae et pudicitiae apta est. Praesume, oro te, nihil tibi opus est, si Domino appareas; imo omnia habere, si habeas Dominum: cujus omnia [(11) 1Kb] coelestia [Col.1282A] recogita, et terrena despicies. Nihil viduitati apud Deum subsignatae necessarium est, quam perseverare.

CAPUT V. Adjiciunt quidem sibi homines caussas nuptiarum de sollicitudine posteritatis, et liberorum amarissima voluptate. Sed id quoque penes nos odiosum est [(12) 1Kb] . Nam quid gestiamus liberos gerere, quos cum habemus, praemittere optamus, respectu , cupidi et ipsi iniquissimo isto saeculo eximi scilicet imminentium angustiarum [(c) 1Kb] [(13) 1Kb] et recipi ad Dominum, quod etiam Apostolo votum fuit. Nimirum necessaria soboles servo Dei. Satis enim de salute nostra [(14) 1Kb] securi [(15) 1Kb] sumus ut [(d) 1Kb ] , quae etiam a gentilium [(16) 1Kb] liberis vacemus: quaerenda nobis onera sunt profanis vitantur, quae legibus coluntur, quae parricidiis [Col.1282B] expugnantur [(e) 1Kb] . Nobis [(17) 1Kb] quidem plurimum importuna, quantum fidei periculosa. 815 of 843 Cur enim Dominus vae praegnantibus et nutricantibus (Matth., XXIV, 19; Luc, XXI, 23)

1/4/2006 2:06 PM


816 of 843


nihil ex istis necessitatibus [(21) 1Kb] Dei servis: [Col.1283A] ut non satis habeam [(1) 1Kb] semel alicui earum succubuisse, et uno matrimonio omnem concupiscentiam hujusmodi expiasse. Nubamus quotidie, et nubentes a die illo [(2) 1Kb] deprehendamur, ut Sodoma et Gomorrha. Nam illic non utique nuptias et mercimonia solummodo agebant: sed cum dicit, nubebant et emebant [(a) 1Kb] , insigniora ipsa denotat, quae a divinis disciplinis plurimum avocent: carnis et saeculi vitia [(3) 1Kb] voluntatem. alterum per lasciviendi voluptatem; alterum per acquirendi [(4) 1Kb] Etenim [(5) 1Kb] illa tunc caecitas longe a finibus saeculi habebatur [(b) 1Kb] . Quid ergo fiet, si quae olim detestabilia sunt penes Dominum, ab his nos nunc arcent? Tempus, inquit, in collecto est; superest, ut qui matrimonia habent, tanquam non

habentes agant.

CAPUT VI. [Col.1283B] Quod si habent [(6) 1Kb] , oblitterare debent quod habent: quanto magis non habentes, prohibentur repetere, quod non habent; ut cujus maritus de rebus abiit [(7) 1Kb] , exinde quietem sexui suo nubendi abstinentia injungat [(8) 1Kb] : quam [(9) 1Kb] [(c) 1Kb ] pleraeque gentilium foeminarum memoriae carissimorum maritorum . Cum quid difficile [(11) 1Kb] videtur, difficiliora alios obeuntes parentant [(10) 1Kb] [(d) 1Kb ] recenseamus. Quot enim sunt qui statim a lavacro carnem suam obsignant! Quot item, qui consensu pari inter se matrimonii [Col.1284A] debitum tollunt, voluntarii spadones pro cupiditate regni coelestis. Quod si salvo matrimonio abstinentia toleratur, quanto magis adempto! Credo enim difficilius salvum derelinqui, quam amissum non post desiderari. Durum plane et arduum satis continentia sanctae foeminae [(12) 1Kb] viri excessum Dei caussa, cum gentiles Satanae suo et virginitatis et viduitatis sacerdotio perferant? Romae quidem, quae ignis illius inextinguibilis imaginem tractant, auspicia [(e) 2Kb] poenae suae cum ipso dracone [(13) 1Kb] curantes, de virginitate [(f) 1Kb ] [(14) 1Kb ] censentur. Achaeae Junoni apud Aegium oppidum virgo sortitur: et quae Delphis insaniunt, nubere nesciunt. Caeterum viduas Africanae Cereri adsistere scimus, durissima quidem oblivione a matrimonio [(15) 1Kb] allectas. Nam manentibus [(16) 1Kb] in aeternum [(17) 1Kb] viris non modo [(18) 1Kb] thoro decedunt, sed et [Col.1284B] alias eis utique ridentibus loco suo insinuant, adempto omni contactu usque ad osculum filiorum, et tamen durante usu perseverant in tali viduitatis disciplina, quae pietatis etiam sanctae [(19) 1Kb] solatia excludit. Haec diabolus [(20) 1Kb] praecipit, [(21) 1Kb] et auditur: provocat nimirum Dei servos continentia suorum, quasi ex aequo [(g) 1Kb ] contineant etiam gehennae sacerdotes . Nam invenit, quomodo homines sectationibus perderet; et nihil apud eum refert, alios luxuria, etiam bonis [(22) 1Kb] alios continentia occidere.

1/4/2006 2:06 PM


817 of 843


Nobis continentia ad instrumentum aeternitatis demonstrata est a Domino salutis, ad testimonium fidei, ad commendationem carnis istius exhibendae superventuro indumento incorruptibilitatis ad sustinendam novissime voluntatem Dei. Super haec enim recogites moneo, neminem non ex Dei voluntate de saeculo duci [(1) 1Kb] , si ne [(2) 1Kb ] [(3) 1Kb ] folium quidem ex arbore sine Dei voluntate dilabitur . Idem qui nos mundo infert [(a) 1Kb] , idem et educat necesse est. Igitur defuncto per Dei , etiam matrimonium Dei voluntate defungitur; quid tu voluntatem viro [(4) 1Kb] restaures, cui finem Deus posuit? quid libertatem oblatam tibi [Col.1285B] iterata matrimonii servitute fastidis? Obligatus es, inquit (I Cor. VII, 27) , matrimonio, ne quaesieris solutionem: [Col.1286A] solutus es matrimonio, ne quaesieris obligationem [(5) 1Kb] . Nam etsi non delinquas renubendo, carnis tamen pressuram subsequi dicit (Ib., 10, 28). Quare facultatem continentiae, quantum possumus, non diligamus [(6) 1Kb] ? quam [(7) 1Kb] primum obvenerit, imbibamus: ut quod in matrimonio non valuimus, in viduitate sectemur. Amplectenda occasio est, quae adimit quod necessitas imperabat. Quantum [(8) 1Kb] fidei [(b) 2Kb] detrahant, quantum obstrepant [(c) 83Kb ] , disciplinae Ecclesiae [(9) 1Kb] , praescriptio sanctitati nuptiae secundae , cum viduam allegi in Apostoli declarat, cum digamos non sinit praesidere [(d) 128Kb] [(10) 1Kb] ordinem nisi univiram non concedit: aram [(11) 1Kb] enim Dei mundam [(e) 1Kb] proponi oportet. [Col.1286B] Tota illa Ecclesia candida de sanctitate describitur [(f) 1Kb] . Sacerdotium viduitatis, et [(12) 1Kb] celebratum est [Col.1287A] apud nationes, pro diaboli scilicet aemulatione. Regem saeculi, pontificem maximum [(a) 1Kb] , rursus nubere nefas est: quantum Deo sanctitas placet, cum illam etiam inimicus affectat, non utique ut alicujus boni affinis, sed ut Dei Domini placita cum contumelia affectans!

CAPUT VIII. Nam de [(1) 1Kb] viduitatis honoribus apud Dominum uno dicto ejus per Prophetam viduae et pupillo, et venite disputemus, dicit expeditum est: Juste facite [(2) 1Kb] Dominus. Duo ista nomina in quantum despectui [(3) 1Kb] humano, in tantum divinae misericordiae exposita, suscepit tueri Pater omnium [(4) 1Kb] . Vide quam ex aequo habetur qui viduae benefecerit, quanti est vidua ipsa, cujus assertor cum Domino [(b) 1Kb] disputavit [(5) 1Kb] ! Non tantum virginibus datum opinor, licet in illis integritas solida et tota sanctitas de proximo visura sit faciem Dei. Tamen vidua habet [Col.1287B] aliquid operosius: quia facile est non appetere quod nescias, et aversari quod desideraveris nunquam. Gloriosior continentia, quae jus suum sentit; quae quid viderit, novit. Poterit virgo felicior haberi, at vidua laboriosior: illa, quod bonum semper habuit; ista, quod bonum sibi invenit. In illa gratia, in ista [Col.1288A] virtus coronatur. Quaedam enim sunt divinae liberalitatis, quaedam nostrae operationis. Quae a Domino indulgentur, sua gratia gubernantur; quae ab homine captantur, studio perpetrantur. Stude igitur ad virtutem continentiae [modestiae [(6) 1Kb] ], quae pudori procurat; sedulitati, quae [(7) nugas non facit; frugalitati, quae saeculum 1Kb] spernit. Convictum [(8) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM


818 of 843


CAPUT IX. Loquaces, otiosae, vinosae, curiosae contubernales, vel maxime proposito viduitatis officiunt. Per loquacitatem irrepunt verba pudoris inimica; per otium a severitate [(9) 1Kb] deducunt; per vinolentiam quidvis mali insinuant; per curiositatem aemulationem libidinis convehunt. Nulla hujusmodi foeminarum de bono univiratus loqui [(10) 1Kb] novit: Deus enim illis (ut ait [Col.1288B] Apostolus) venter est (Phil., III, 19) , ita et quae ventri propinqua. Haec tibi jam hinc commendo, conserva carissima, post Apostolum quidem ex abundanti retractata, sed tibi etiam solatio futura, quod meam memoriam, si ita evenerit, in illis frequentabis.

LIBER SECUNDUS. [Col.1287]

[ARGUMENTUM.] [Col.1287C] ARGUMENTUM.---Ejusdem fere argumenti hic liber [Col.1287D] cum

superiore, nisi quod, humanae fragilitatis memor, uxorem Auctor adhortatur, ut si secundas nuptias aliquando cogitaverit, a matrimonio cum [Col.1288C] gentilibus abstineat, utpote illicito, stupro simili, [Col.1288D] fidei nocido, ad infidelitatem prono, alienoque ab Ecclesiae sacramento matrimonii, quod magnifice describitur. EDD.

[Col.1287D] Primus igitur docet liber: I. Matrimonium a Deo institutum, unum esse, c. 1, 2. II. Abstinentiam matrimonio meliorem, c. 3. III. Exempla continentium viduarum, c. 4. IV. Secundas nuptias ob liberos suscipiendos non expedire, c. 5. V. Exempla a matrimonio abstinentium, c. 6. VI. Nuptias secundas Deo minus placere, c. 7. VII. His finem adjicit viduitatis encomium. 1/4/2006 2:06 PM



I. Matrimonium cum gentili vetitum, c. 1, 2. II. Immundum, ut stuprum, c. 3. III. Verae religionis officiis importunum, c. 4. IV. Gentilium ad ritus excitativum, c. 6. V. Magnum

vero ac sanctum in Ecclesia sacramentum esse matrimonium quod Ecclesia conciliat, et confirmat oblatio, et obsignat benedictio, angeli renuntiant, Pater rato habet, c. 8. EDD. e D. SCHRAM.

CAPUT PRIMUM. [Col.1287D] 1. Proxime tibi, dilectissima in domino conserva, [Col.1288D] quid foeminae sanctae [(a) 1Kb] , matrimonio quacunque [Col.1289A] sorte adempto, sectandum sit, ut potui prosecutus sum. Nunc ad secunda consilia convertamur, respectu humanae infirmitatis, quarumdam exemplis admonentibus, quae divortio [(a) 189Kb] vel mariti excessu, oblata continentiae occasione, non modo abjecerunt opportunitatem tanti boni, sed ne in quidem rursum disciplinae meminisse voluerunt, ut in Domino nubendo [(b) 1Kb] potissimum nuberent (1 Cor., VII, 39) . Itaque mihi confusus est animus, ne qui nuper te ad univiratus et viduitatis perseverantiam hortatus sum, nunc mentione [(c) 2Kb] nuptiarum, proclivium tibi labendi ab altioribus faciam. Quod si integre sapis [(d) 1Kb] , certe scis id servandum tibi esse, quod sit utilius. Quod vero difficile est, et non sine necessitatibus et hoc maximum propositum vitae supremi praesidii [(1) 1Kb] . Nec mihi [Col.1289B] de isto quoque referendi ad te caussae fuissent, nisi graviorem meam [(2) 1Kb] sollicitudinem comprehendissem. Nam quanto grandis est continentia carnis, quae viduitatem ministrat, tanto, si non sustineatur, ignoscibilis videri potest; difficilium enim facilis est venia. Quanto autem nubere in Domino perpetrabile est, uti nostrae potestatis, tanto culpabilius est non observare quod possis. Eo accedit quod Apostolus de viduis quidem et innuptis, ut ita permaneant, suadet, cum dicit: Cupio autem omnes meo exemplo perseverare [Col.1290A] (I Cor., VII, 7) . De nubendo vero in Domino, cum dicit: tantum in Domino, jam non suadet, sed exserte jubet. Igitur in ista maxime specie, nisi , obsequimur, periclitamur, quia suasum impune quid negligas, quam jussum [(3) 1Kb] quod illud de consilio veniat et voluntati proponatur, hoc autem de potestate descendat et necessitati obligetur, illic libertas, hic contumacia delinquere videatur.

CAPUT II. Igitur cum quaedam istis diebus nuptias suas de Ecclesia tolleret, id est, gentili conjungeretur, idque ab aliis retro factum recordarer, miratus aut ipsarum petulantiam 819 of 843 aut consiliariorum praevaricationem, quod nulla scriptura ejus facti licentiam profert.

1/4/2006 2:06 PM


820 of 843


vestri. Hanc monitionem [(6) 1Kb]

fors de fidelibus junctis [(7) 1Kb] simpliciter intelligendo putent etiam infidelibus nubere licere [Col.1291A] [(1) 1Kb] . Qui ita interpretatur, absit ut sciens se circumscribat. Caeterum manifestum est scripturam istam eos fideles designare, qui in matrimonio gentili inventi a Dei gratia fuerint, secundum verba ipsa: Si quis, inquit, fidelis uxorem habet infidelem. Non dicit: «uxorem ducit infidelem.» Ostendit jam in matrimonio agentem mulieris infidelis, mox gratia Dei conversum, perseverare cum uxore debere, scilicet propterea, ne quis fidem consecutus putaret sibi devertendum esse ab aliena jam et extranea quodammodo foemina. Adeo et rationem subjicit, in pace nos vocari a Domino [(2) 1Kb] , et posse infidelem a fideli per usum matrimonii lucrifieri. Ipsa etiam clausula hoc ita intelligendum esse confirmat, ut quisque, ait, vocatur a Domino ita perseveret (I Cor. VII, 15-17) . Vocantur [Col.1291B] autem gentiles, opinor, non fideles. Quod si de fideli ante matrimonium pronuntiasset absolute, permiserat sanctis vulgo nubere; si vero permiserat, nunquam tam diversam atque contrariam permissui suo pronuntiationem subdidisset, dicens: Mulier defuncto viro [(a) 1Kb] libera est: cui vult nubat, tantum in potuisset, Domino. Hic certe nihil retractandum est; nam de quo retractari [(3) 1Kb] [(4) 1Kb ] Apostolus cecinit: ne quod ait, cui velit nubat, male uteremur, adjecit, tantum in Domino, id est in nomine Domini, quod est indubitate, christiano. Ille igitur apostolus [(5) 1Kb] sanctus, qui viduas et innuptas integritati [(b) 1Kb] perseverare mavult, qui nos ad exemplum sui hortatur, nullam aliam formam repetundarum nuptiarum nisi in Domino praescribit, huic soli conditioni continentiae detrimenta [Col.1291C] concedit: Tantum, inquit [(c) 104Kb] , in Domino. Adjecit pondus legi suae tantum. Quo sono et modo enuntiaveris dictum istud, onerosum est; et jubet et suadet, et praecipit, et hortatur [(d) 24Kb] , et rogat et comminatur; [Col.1292A] districta [(e) 1Kb] , expedita sententia est et ipsa sui brevitate facunda. Sic solet divina vox, ut statim intelligas, statim observes [(6) 1Kb] . Quis enim non intelligere possit pericula multa et vulnera fidei in hujusmodi nuptiis, quas prohibet, Apostolum providisse, et primo quidem carnis sanctae in carne gentili inquinamentum praecavisse? Hoc loco dicet aliquis: Quid ergo refert inter eum qui in matrimonio gentilis a Domino allegitur, et olim, id est ante nuptias fidelem, ut non proinde carni suae caveant, cum alter a nuptiis infidelis arceatur, alter in iis perseverare jubeatur? Cur si a gentili inquinamur, non ille disjungitur, quemadmodum iste non obligatur? Respondebo: Si spiritus dederit, ante omnia allegans Dominum magis ratum habere matrimonium non contrahi, quam [Col.1292B] omnino disjungi: denique divortium prohibet, nisi stupri caussa, continentiam vero commendat. Habet igitur ille perseverandi necessitatem, hic porro etiam non nubendi potestatem. Tunc si secundum Scripturam qui in matrimonio gentili a fide deprehenduntur, propterea non inquinantur, quia cum ipsis alii quoque sanctificantur: sine dubio isti, qui ante nuptias sanctificati sunt, si extraneae carni commisceantur, sanctificare eam non possunt, in qua non sunt deprehensi. Dei autem gratia illud sanctificat, quod invenit. Ita quod sanctificari non potuit, immundum est; quod immundum est, cum sancto non habet partem, nisi ut de suo inquinet et occidat. [(8) 1Kb]

[(9) 1Kb]

CAPUT III.

1/4/2006 2:06 PM


821 of 843


contractum [(1) 1Kb] allegabimus? quod vetuit ipse, non adulterium est? quod prohibitum est, non stuprum est? Extranei hominis admissio minus templum Dei violat, minus membra Christi cum membris adulterae commiscet? Quod sciam, non sumus nostri [(a) 1Kb] , sed pretio empti; et quali pretio? sanguine Dei. Laedentes igitur carnem istam, eum laedimus. De proximo quid sibi voluit ille qui dixit, delictum quidem esse extraneo nubere, sed minimum, cum alias, seposita carnis injuria ad Dominum pertinentis, omne delictum voluntarium in Domino grande sit. Quanto enim potestas vitandi fuit, tanto contumaciae crimine oneratur. Recenseamus nunc caetera pericula et vulnera, ut dixi, fidei ab Apostolo provisa, non carni tantum, verum [Col.1293B] etiam ipsi spiritui molestissima. Quis enim dubitet obliterari quotidie fidem commercio infideli? Bonos corrumpunt mores confabulationes malae; quanto magis convictus et individuus usus? Quaevis mulier fidelis Dominum observet necesse est. Et quomodo potest duobus dominis deservire, Domino et marito, adde, gentili? Gentilem enim observando gentilia exhibebit, [Col.1294A] formam, exstructionem [(b) 1Kb] , munditias saeculares, blanditias turpiores, ipsa etiam matrimonii secreta maculosa; non ut penes sanctos sexus cum honore ipsius necessitatis tanquam sub oculis Dei officia [(c) 15Kb] [(d) 1Kb ] modeste et moderate transiguntur.

CAPUT IV. Sed viderit, qualiter viro officia pendat. Domino certe non potest pro disciplina satisfacere, habens in latere diaboli servum, procuratorem Domini sui ad impedienda fidelium studia et officia: ut si statio facienda est, maritus de die [(e) 1Kb] condicat ad balneas; si jejunia observanda sunt, maritus eadem die convivium exerceat; [(f) 1Kb] si procedendum erit, nunquam magis familiae occupatio obveniat. Quis enim sinat conjugem suam visitandorum fratrum [Col.1294B] gratia vicatim [(g) 1Kb] aliena et quidem pauperiora quaeque tuguria circuire? quis nocturnis convocationibus, si ita oportuerit, a latere suo adimi libenter feret? quis denique solemnibus Paschae abnoctantem securus sustinebit? quis ad convivium dominicum illud, quod infamant [(h) 43Kb] , sine sua suspicione dimittet? quis in carcerem ad osculanda vincula martyris reptare [Col.1295A] patietur? Jam vero alicui fratrum ad osculum convenire? aquam sanctorum pedibus offerre? de cibo, de poculo invadere, desiderare, in mente habere? Si et peregre frater adveniat, quod in aliena domo hospitium? si cui largiendum erit horreum, proma praeclusa sunt.

CAPUT V. Sed aliqui sustinent nostra, nec obstrepunt. Hoc est igitur delictum, quod gentiles nostra [(1) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM


822 of 843


impatiens. Nolite, inquit, margaritas vestras porcis jactare, ne conculcent ea, et conversi vos quoque evertant (II Matth., VII, 6) . Margaritae vestrae sunt quotidianae conversationis insignia. Quanto curaveris ea occultare, tanto suspectiora feceris et magis cavenda [(2) 1Kb] gentili curiositati. Latebisne tu, cum lectulum, cum corpusculum tuum signas, cum aliquid [(a) 1Kb] immundum flatu exspuis [(3) 1Kb] , cum etiam per noctem exsurgis oratum, et non magiae aliquid videberis operari? Non sciet maritus, quid secreto ante omnem cibum gustes; et si sciverit panem, non illum credit esse qui dicitur? Et haec ignorans quisque rationem simpliciter sustinebit, sine gemitu, sine suspicione panis an veneni? Sustinent [Col.1296B] quidam [(b) 4Kb] : sed in ut inculcent, ut illudant hujusmodi [Col.1297A] foeminis, quarum arcana [(a) 1Kb] periculum quod credunt servent, si forte laedantur [(b) 1Kb] ipsi; sustinent quarum mercedem silentii faciant, scilicet apud arbitrum dotes objectione nominis [(1) 1Kb] speculatorem litigaturi. Quod pleraeque non providentes, aut re excruciata, aut fide perdita recesserunt [(2) 1Kb] .

CAPUT VI. Moratur [(c) 2Kb] Dei ancilla cum laribus alienis, et inter illos omnibus honoribus , omnibus [Col.1298A] solemnibus regum, incipiente anno, daemonum [(3) 1Kb] incipiente mense, nidore thuris agitabitur. Et procedet de janua laureata [(d) 4Kb] et lucernata, ut de novo consistorio libidinum publicarum; discumbet cum marito in sodalitiis, saepe in popinis; et ministrabit nonnunquam iniquis, solita quondam sanctis ministrare; et non hinc praejudicium damnationis suae agnoscet, eos observans, quos ? de cujus poculo participabit? erat judicatura? Cujus manum desiderabit [(e) 2Kb] Quid [Col.1299A] maritus suus illi, vel marito quid illa cantabit? Audiat sane, audiat aliquid de scena, de taberna, de ganea; quae Dei mentio? quae Christi invocatio? ubi fomenta fidei de Scripturarum interlectione? ubi spiritus refrigerium? ubi divina benedictio? Omnia extranea, omnia inimica, omnia damnata, adterendae [(1) 1Kb] saluti a malo immissa.

CAPUT VII. Haec si illis quoque [(a) 22Kb] evenire possint, quae in matrimonio gentilis fidem adeptae morantur, tamen excusantur, ut in ipsis deprehensae a Deo, et jubentur perseverare et sanctificantur et spem lucrationis accipiunt. Si ergo ratum est apud Deum matrimonium hujusmodi, cur non prospere cedat, ut et a pressuris et angustiis et impedimentis et inquinamentis [Col.1299B] non ita lacessatur, jam habens ex parte divinae gratiae patrocinium? Nam et ad aliquam virtutem coelestem documentis [(2) 1Kb]

1/4/2006 2:06 PM


823 of 843


utique malo inferuntur [(3) 1Kb] . Hoc signi erit [(b) 2Kb] , quod solis pejoribus [(4) 1Kb] placet nomen christianum. Ideo inveniuntur, qui tales non exhorreant, ut , ut a fide excludant. Habes caussam, qua non exterminent, ut abripiant [(5) 1Kb] dubites, nullum hujusmodi matrimonium prospere decurri; [dum] a malo conciliatur, a Domino vero damnatur.

CAPUT VIII. Ad hoc quaeramus, an jure, quasi revera dispectores divinarum sententiarum. Nonne etiam penes [Col.1300B] nationes severissimi quique domini et disciplinae tenacissimi servis suis foras nubere interdicunt? scilicet ne in lasciviam excedant [(c) 1Kb] , officia servituti deserant, dominica extraneis promant. Nonne insuper censuerunt [(d) 1Kb] , qui cum alienis servis [Col.1301A] post dominorum vindicandos [(e) 2Kb] denuntiationem in consuetudine perseverarunt? Severiores habebuntur terraenae disciplinae coelestibus praescriptis? ut gentiles quidem extraneis junctae libertatem suam amittant, nostrae vero diaboli servos sibi conjungant et in statu suo perseverent? Scilicet negabunt sibi a Domino per apostolum ejusdem denuntiatum. Quam hujus amentiae [(a) 1Kb] caussam detineam, nisi fidei imbecillitatem pronam semper in concupiscentiam saecularium gaudiorum? Quod quidem plurimum in lautioribus deprehensum est; nam quanto dives aliqua est matronae [(1) 1Kb] nomine inflata, tanto capaciorem domum oneribus suis requirit, ut campum in quo ambitio decurrat. Sordent talibus Ecclesiae. Difficile in domo Dei dives, ac si quis est, difficile caelebs. Quid ergo faciant? [Col.1301B] Unde nisi a diabolo maritum petant idoneum exhibendae sellae et mulabus et cinerariis peregrinae proceritatis? Christianus ista etiam dives fortasse non praestet. Quaeso te, gentilium exempla proponas tibi. Pleraeque et genere nobiles et re beatae passim ignobilibus [(b) 1Kb] et mediocribus ibi conjunguntur ad [(c) 1Kb] . [Col.1302A] Nonnullae luxuriam inventis aut ad licentiam sectis [(2) 1Kb] se libertis et servis suis conferunt, omnium hominum existimatione despecta, dummodo habeant a quibus nullum impedimentum libertatis suae timeant [(3) 1Kb] . Christianam fidelem fideli re minori nubere piget, locupletiorem futuram in viro paupere? Nam si pauperum sunt regna coelorum (Matth., V, 3), quia divitum non sunt, plus dives in paupere inveniet majore dote [(4) 1Kb] . Sit illa ex aequo in terris, quae in coelis forsitan non erit.

CAPUT IX. Dubitandum et inquirendum et identidem deliberandum est, an idoneus sit invectis dotalibus, cui Deus censum suum credidit. Unde sufficiamus ad enarrandam felicitatem [(d) 1Kb]

[(e) 135Kb]

1/4/2006 2:06 PM


824 of 843


caro una, unus et spiritus. Simul orant, simul volutantur [(i) 1Kb] et [Col.1303A] simul jejunia transigunt, alterutro docentes, alterutro hortantes, alterutro sustinentes [(1) 1Kb] . In Ecclesia Dei pariter utrique, pariter in convivio Dei, pariter in angustiis, in ; neuter alterum celat, neuter alterum vitat, persecutionibus, in refrigeriis [(2) 1Kb] neuter alteri gravis est; libere aeger visitatur, indigens sustentatur; eleemosynae sine tormento [(a) 1Kb] , sacrificia sine scrupulo [(b) 1Kb] , quotidiana diligentia sine [(c) 1Kb ] ; non furtiva signatio, non trepida gratulatio, non muta impedimento [Col.1304A] benedictio; sonant inter duos psalmi et hymni, et mutuo provocant, quis melius Deo suo cantet. Talia Christus videns et audiens gaudet, his pacem suam mittit; ubi duo, ibi et ipse; ubi et ipse, ibi et malus non est. Haec sunt quae Apostoli vox illa sub brevitate [(3) 1Kb] intelligenda nobis reliquit; haec tibi suggere, si opus fuerit; his te ab , et si liceret, exemplis quarundam reflecte. Non licet aliter fidelibus nubere [(d) 1Kb] . non expediret [(4) 1Kb]

[Col.1303]

QUINTI SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI DE CULTU FOEMINARUM [(a) 1Kb] (C)

LIBER PRIMUS.

[ARGUMENTUM.] [Col.1303C] ARGUMENTUM.---Cum saevissima adversus Christianos Caesarum edicta

mortem illis quotidie impendentem minitarentur, Tertullianus ad montanismum jam inclinans, ut christianas etiam mulieres, quae gentiles in cultu corporis et luxu imitari non verebantur, ad martyrium expeditius praepararet, duos libros de cultu foeminarum conscripsit, in quibus ostendit se corpus colere, quod omnibus momentis pro Christo perditum velle debeant. Unde acerbum in illis muliebri mundo repudium scribit. Nonnulla praefatus de lapsu in Eva mulierum, indeque summa ipsis incumbente

1/4/2006 2:06 PM



carne gloriandum, nisi cum propter Christum laceratur, omnino demum fore vitandos fucos et pigmenta, capillorumque calamistros et collyridas, lapillos vestium ac variegatos colores, ne spathae ullum locum det corpus margaritarum, smaragdorumque laqueis occupatum.

EDD. EX D. SCHRAMM.

CAPUT PRIMUM. Si tanta in terris moraretur fides, quanta merces ejus exspectatur in coelis, nulla omnino vestrum, sorores [Col.1304D] dilectissimae, ex quo Deum vivum cognovisset, et [Col.1305A] de sua, id est de foeminae conditione didicisset, laetiorem habitum, ne dicam gloriosiorem appetiisset, ut non magis in sordibus ageret, et squalorem potius affectaret, ipsam se circumferens Evam lugentem et poenitentem; quo plenius id quod de Eva trahit (ignominiam dico primi delicti, et invidiam perditionis humanae) omni satisfactionis habitu expiaret (Genes., III, 16) . In doloribus et anxietatibus paries [(1) 1Kb] , mulier, et ad virum tuum conversio tua; et ille dominabitur [(2) 1Kb] tui; et Evam te esse nescis? Vivit sententia Dei super sexum istum, in hoc saeculo: vivat et reatus necesse est. Tu es diaboli janua, tu es arboris illius resignatrix, tu es divinae legis prima desertrix, tu es quae eum persuasisti [(3) 1Kb] , quem diabolus aggredi non valuit. Tu imaginem Dei, hominem, tam facile elisisti: [Col.1305B] propter tuum meritum, id est mortem, etiam Filius Dei mori habuit; et adornari tibi in mente est super pelliceas tuas tunicas? Age nunc, si ab initio rerum et Milesii oves tonderent, et Seres arbores nerent, et Tyrii tinguerent, et Phryges insuerent, et Babylonii intexerent, et margaritae canderent et ceraunia coruscarent [(a) 9Kb] , si ipsum quoque aurum jam de terra cum cupiditate tantum mentiri liceret: et haec Eva concupisset prodisset; si jam et speculo [(4) 1Kb] [(5) 1Kb] de paradiso expulsa, jam mortua, opinor. Ergo nec nunc appetere debet, aut nosse, si cupit reviviscere, quae nec habuerat, nec noverat, quando vivebat. Ideo omnia ista damnatae et mortuae mulieris impedimenta sunt, quasi ad pompam funeris constituta.

CAPUT II. [Col.1305C] Nam et illi qui ea constituerunt, damnati in poenam mortis deputantur: illi 825 of 843 scilicet angeli, qui ad filias hominum de coelo ruerunt, ut haec quoque ignominia

1/4/2006 2:06 PM



stellarum interpretationem [(d) 12Kb] , designaverant) proprie et quasi peculiariter foeminis instrumentum istud muliebris gloriae [(e) 17Kb] contulerunt [(f) 10Kb] : quibus monilia variantur: et circulos ex auro, quibus lumina lapillorum [(g) 21Kb] , quibus lanae [(7) 1Kb] brachia arctantur: et medicamenta ex fuco [(h) 24Kb] colorantur: et illum ipsum nigrum pulverem, quo oculorum exordia [(8) 1Kb] producuntur. Haec qualia sint [(9) 1Kb] , interim jam ex doctorum suorum qualitate et conditione pronuntiari potest, quod nihil ad integritatem peccatores, nihil ad castitatem adamatores [(10) 1Kb] , nihil ad timorem Dei desertores spiritus, aut monstrare potuerunt aut praestare. [Col.1306B] Si doctrinae dicendae sunt, mali magistri male docuerint necesse est. Si mercedes pro libidine, nullius rei turpis merces decora est. Quid autem tanti fuit ista monstrare sicut [(11) 1Kb] conferre? utrumne mulieres, sine materiis splendoris, et sine ingeniis decoris, placere non possent hominibus, quae adhuc incultae et incompositae et (ut ita dixerim) crudae ac rudes, angelos moverant? Anne [(12) 1Kb] sordidi, et per gratuitum usum contumeliosi amatores viderentur, si nihil foeminis in connubium allectis contulissent? Sed haec non capit aestimare, nihil plus [(i) 1Kb] desiderare poterant, quae angelos possidebant, magno scilicet nupserant. Enimvero, qui utique interdum cogitabant unde cecidissent, et post libidinum vaporata momenta coelum suspirabant, illud ipsum bonum foeminarum naturalis [Col.1306C] decoris, ut caussam mali, sic remuneraverunt, ne eis profuisset felicitas sua, sed ut devectum [(13) 1Kb] de simplicitate et sinceritate una cum ipsis in offensam Dei pervenirent. Certi erant omnem, et gloriam, et ambitionem, et affectationem per carnem quos judicaturi [Col.1307A] placendi Deo displicere. Hi sunt nempe angeli [(j) 45Kb] sumus, hi sunt angeli quibus in lavacro renuntiamus; haec sunt utique, per quae ab homine judicari meruerunt. Quid ergo facient [(1) 1Kb] apud judices suos res eorum? cum damnandis? Opinor, quod Christo et quod est commercium damnaturis [(a) 1Kb] Beliae. Qua constantia tribunal illud ascendimus [(2) 1Kb] , decreturi adversus eos, quorum munera appetimus? Nam et vobis eadem tunc substantia angelica repromissa, qui et viris, eamdem judicandi [(c) 1Kb] dignationem pollicetur: idem sexus [(b) 1Kb] nisi ergo hic jam praejudicaverimus, res eorum praedamnando, quas in illis tunc damnaturi sumus, illi potius nos judicabunt atque damnabunt.

CAPUT III. Scio scripturam Enoch, quae hunc ordinem angelis [Col.1307B] dedit, non recipi a quibusdam, quia nec in armarium judaicum [(d) 2Kb] admittitur. Opinor, non putaverunt illam ante cataclysmum editam, post eum casum orbis, omnium rerum abolitorem, salvam esse potuisse. Si ista ratio est, recordentur pronepotem ipsius Enoch fuisse superstitem cataclysmi Noë, qui utique domestico nomine et haereditaria traditione audierat et meminerat, de proavi sui penes Deum gratia, et de omnibus praedicatis ejus; cum Enoch filio suo Mathusalae nihil aliud mandaverit, quam ut notitiam eorum posteris suis traderet. Igitur sine dubio potuit Noë, [Col.1308A] in praedicationis delegatione successisse, vel quia et alias non tacuisset tam de Dei conservatoris sui 826 of 843 dispositione, quam de ipsa domus suae gloria. Hoc si non tam expedite haberet, illud

1/4/2006 2:06 PM


827 of 843


(II Tim., III, 16) , omnem Scripturam aedificationi habilem divinitus inspirari. A Judaeis potest [(4) 1Kb] jam videri propterea rejecta [(5) 1Kb] , sicut et caetera fere quae Christum sonant. Nec utique [Col.1308B] mirum hoc, si scripturas aliquas non receperunt de eo locutas, quem et ipsum coram loquentem non erant recepturi. Eo accedit, quod Enoch [(f) 1Kb] apud Judam Apostolum testimonium possidet (Ep. Jud., v. 14).

CAPUT IV. Nulla nunc muliebri pompae nota inusta sit praedamnationis, de exitu auctorum. Nihil angelis illis imputetur, praeter [(6) 1Kb] repudium coeli, et matrimonium carnis. Rerum ipsarum qualitates examinemus, ut consilia quoque concupiscentiae earum speciem deprehendamus. [Col.1309A] Habitus foeminae duplicem [(a) 1Kb] circumfert, cultum, ornatum. Cultum dicimus, quem mundum muliebrem vocant; ornatum, quem immundum muliebrem convenit dici. Ille in auro, et argento, et gemmis, et vestibus deputatur: ista in cura capilli, et cutis, et earum partium corporis, quae oculos trahunt. Alteri ambitionis crimen intendimus, alteri prostitutionis: ut jam hinc prospicias, Dei ancilla, quid ex his disciplinae tuae conveniat, quae de diversis institutis censearis, scilicet humilitatis [(1) 1Kb] et castitatis.

CAPUT V. Aurum et argentum, principes materiae cultus saecularis, adsint [(2) 1Kb] necesse est unde sunt; terra scilicet plane gloriosior, quoniam in maledictorum metallorum [Col.1309B] feralibus officinis [(b) 1Kb] poenali opera [(c) 1Kb] deplorata [(3) 1Kb] [(d) 1Kb] , nomen terrae in igni reliquit, atque exinde de tormentis in ornamenta [(e) 1Kb] , de suppliciis in delicias, de ignominiis in honores, metalli refuga [(f) 1Kb] mutatur [(g) 1Kb] . Sed et ferri et aeris et aliarum vilissimarum materiarum par conditio est, et terreni generis, et metallici operis: quo nihil generosior judicari possit auri et argenti si de qualitate usus gloria est auro et substantia penes naturam. Quod [(4) 1Kb] argento, atquin [(5) 1Kb] magis ferro, et aeri; quorum ita disposita est utensilitas, ut et proprias operas plures [Col.1310A] et necessariores exhibeant rebus humanis, et accommodent justioribus caussis. Nam nihilominus auri argenti de sua vice [(6) 1Kb] [(h) 1Kb ] et annuli ferro fiunt; quaedam esui et potui vascula ex aere adhuc servat auri et argenti memoria antiquitatis. Viderit, si etiam ad spurca instrumenta [(7) 1Kb] demens copia deseruit. Certe nec ager auri opere paratur, nec navis argenti vigore contexitur. Nullus [(8) 1Kb] bidens aurum demergit in terram; nullus clavus argentum intimat tabulis. Taceo totius vitae necessitates ferro et aeri innixas: cum illae ipsae 1/4/2006 2:06 PM


828 of 843


CAPUT VI. Sed et lapillos istos, qui cum auro superbiam jungunt, quid aliud interpreter quam lapillos minutalia; nec tamen aut fundamentis et calculos, ejusdem terrae [(j) 45Kb] demandandis, aut parietibus moliendis, aut fastigiis sustinendis, aut tectis densandis [(k) 1Kb] necessaria? Solum [(10) 1Kb] hunc mulierum stuporem [(l) 2Kb] aedificare noverunt, quia tarde teruntur, ut niteant, et [Col.1311A] subdole substruuntur, ut floreant, si et anxie forantur, ut pendeant, et auro lenocinium mutuum praestant. Sed [(1) 1Kb] quid de mari Britannico aut Indico ambitio piscatur, conchae genus est, non dico conchylio aut ostreo, sed nec peloride gratius de sapore. Ad hoc enim conchas noverim maris poma. Quod si concha illa aliquid intrinsecus pustulat [(2) 1Kb] , vitium ejus magis debet esse, quam gloriae. Et licet margaritum vocetur, non aliud tamen intelligendum, quam conchae illius aliqua dura et rotunda verruca. Aiunt et de frontibus draconum gemmas erui, sicut et in piscium cerebris lapidositas quaedam est. Hoc quoque deerit [(3) 1Kb] christianae, ut de serpente cultior fiat. Sic calcabit [(a) 1Kb] diaboli caput, dum de capite ejus, cervicibus suis aut ipsi capiti ornamenta [(4) 1Kb] struit?

CAPUT VII. [Col.1311B] Haec omnia de raritate et peregrinitate sola gratiam possident. Denique, intra terminos in suos patrios non tanti habentur. Semper abundantia contumeliosa [(b) 1Kb] semetipsam [(5) 1Kb] est. Apud barbaros quosdam, quia vernaculum est aurum et copiosum, auro vinctos in ergastulis habent, et divitiis malos onerant, tanto locupletiores, quanto nocentiores. Aliquando revera inventum est, quomodo et aurum non ametur. Gemmarum quoque nobilitatem vidimus Romae de fastidio Parthorum et Medorum caeterorumque gentilium [Col.1312A] suorum, coram matronis erubescentem [(6) 1Kb] , nisi quod nec ad ostensionem [(7) 1Kb] fere habentur. Latent in circulis [(8) 1Kb] [(c) 1Kb] smaragdi, et cylindros vaginae suae solus gladius sub sinu novit, et in denique, tam gemmatum peronibus uniones emergere de luto cupiunt. Nihil [(9) 1Kb] habent, quam [(10) 1Kb] quod gemmatum esse non debet, si non comparet; aut ideo comparet, ut neglectum quoque ostendatur.

1/4/2006 2:06 PM


829 of 843


abutuntur. Vilior est apud illos purpura, quam rubrica. Quis enim est vestium [Col.1312B] honor justus de adulterio [(d) 2Kb] colorum injustorum? Non placet Deo, quod non oves [(e) 1Kb] nasci ipse produxit, nisi si non potuit purpureas et aerinas [(11) 8Kb] jubere. Si potuit, ergo jam noluit; quod Deus noluit, utique non licet fingi. Non ergo natura optima sunt ista, quae a Deo non sunt, auctore naturae; sic diabolo esse intelliguntur, ab interpolatore naturae. Alterius enim esse non possunt, si Dei non sunt: quia aemuli sint necesse est, quae Dei non sunt; alius autem, praeter diabolum et angelos ejus, aemulus Dei non est. Caeterum, si materiae ex Deo sunt [(f) 2Kb] , non statim et hujusmodi [(12) 1Kb ] ; nam et omnes [Col.1313A] istae profanae spectaculorum fructus illarum saecularium voluptates, sicut de ipsis suum volumen edidimus, ipsa etiam idololatria ex rebus Dei constat: non tamen ideo circi furoribus, aut arenae atrocitatibus, aut scenae turpitudinibus, christianum affici oportet, quia Deus et equum, et pantheram, et vocem homini dedit: nec ideo idololatriam impune faciet christianus, quia Dei conditio est et thus [(a) 1Kb] , et merum, et ignis qui vescitur [(b) 1Kb] , et animalia quae victimae fiunt, et circa actum cum et ipsa materia, quae adoratur, Dei sit. Sic ergo [(1) 1Kb] descendens, accusat Deo extraneum, ut reum materiarum census a Deo [(c) 2Kb] scilicet gloriae saecularis.

CAPUT IX. [Col.1313B] Nam ut quaeque [(2) 1Kb] rerum, per singulas quasque terras et a Deo distributa sunt, invicem sibi unamquamque regionem materiis [(3) 1Kb] [(4) 1Kb ] peregrina, apud exteros mutuo rara, apud vos [(5) 1Kb] jure, si [(6) 1Kb] utique, vel appetuntur, vel negliguntur, quia non tantus est in illis fervor gloriae, inter domesticos frigidae. Sed enim ex possessionum distributione, quam Deus, ut voluit, [Col.1314A] ordinavit, raritas et peregrinitas, apud extraneos semper gratiam inveniens, de simplici causa non habendi, quae Deus alibi collocavit, concupiscentiam concitat [(7) 1Kb] habendi. Ex hac vitium aliud extenditur, immoderate habendi; quod et si forte habendum sit, modus tamen debetur. Haec erit [(8) 1Kb] ambitio, unde et nomen ejus [(9) 1Kb ] , quod, concupiscentia apud animum ambiente, nascatur, interpretandum est ad gloriae votum; grande scilicet votum, quod, ut diximus, non natura, nec veritas, sed vitiosa animi passio, concupiscentia, commendavit. Et [(10) 1Kb] alia vitia ambitionis et tanto gloriae. Sic et pretia rebus inflammavit, ut se quoque accenderet. Non [(11) 1Kb] major fit concupiscentia, quanto magno fecit quod concupiit? De [(12) 1Kb] [Col.1314B] brevissimis loculis patrimonium grande profertur. Uno lino [(d) 1Kb] decies sestertium inseritur. Saltus et insulas tenera cervix fert [(13) 1Kb] , graciles sinistra per singulos digitos de aurium cutes calendarium expendunt, et in [(14) 1Kb] saccis singulis ludit. Hae sunt vires ambitionis, tantarum usurarum substantiam [(e) 21Kb] uno et muliebri corpusculo bajulare.

1/4/2006 2:06 PM



[ARGUMENTUM.] [Col.1315A] ARGUMENTUM.---Ejusdem pene argumenti est liber iste cum praecedenti,

praeterquam quod hic curam capilli et cutis magis peculiariter reprobet.

I. Pudicitiam quae ancillas Dei decet, ut a gentilibus differant, totam esse docet in simplici munditie. c. I. II. Studium placendi per ornatum nimium tentationibus viam aperire et spectatoribus esse periculo. c. II. III. Non in carne gloriandum, nisi cum propter Christum lacerata duraverit ut in ea spiritus coronetur. c. III. IV. Fideli marito formam non fore spectabilem, infideli suspectam. c. IV. V. Deum vero artificem reprehendi ab iis qui cutem medicaminibus ungunt, genas maculant, oculos collinunt. c. V. VI. Male sibi auspicari, perniciemque reservare. Eas quae, uti Germanae et Gallae, capillum croco vertunt, [Col.1315B] vel calamistros alieni capitis assuunt. c. VI-VIII. VII. Non a Deo, sed ab angelis peccatoribus esse vestium colores, aurique opera et lapillos. c. IX-XI. VIII. Imo lenocinia formae cum corporibus prostitutis conjuncta esse ex Scriptura constare. c. XII. IX. Denique lucere debere opera earum, discutiendas delicias quibus fidei virtus effoeminari potest, cum tempore Christianorum tuno vel maxime ferro transigerentur.

EDD. EX PAMELIO.

CAPUT PRIMUM. 830 of 843 Ancillae Dei vivi, conservae et sorores meae, quo [Col.1316A] jure deputor vobiscum,

1/4/2006 2:06 PM



consecrato Spiritu Sancto, ejus templi aedituus et antistes [(3) 1Kb] pudicitia est, quae [(c) 1Kb ] nihil immundum nec profanum inferri sinat, ne Deus ille, qui inhabitat, inquinatam sedem offensus derelinquat. Sed modo nos non de pudicitia, cui indicendae [(d) 1Kb] et exigendae sufficiunt instantia ubique divina praecepta, verum de pertinentibus ad eam, id est qualiter vos incedere oporteat. Pleraeque enim, quod ipsum mihi utique [reprehendendo in omnibus] reprehendere Deus permittat, [Col.1316B] aut ignorantes simpliciter aut dissimulantes audacter ita ingrediuntur, quasi pudicitia in sola carnis integritate et stupri aversione consistat, nec quicquam intrinsecus opus sit, de cultus et ornatus dispositione. Sed enim perseverant in pristinis [(4) 1Kb] studiis circumferentes, quam foeminae formae et nitoris, eamdem sui speciem [(5) 1Kb] nationum [(e) 1Kb] , a quibus abest conscientia verae pudicitiae, quia nihil verum in his, qui Deum nesciunt praesidem et magistrum veritatis. Nam etsi qua in gentilibus pudicitia credi potest, usque adeo eam imperfectam et inconditam constat, ut licet in animo aliquatenus tenax sui agat, in habitus tamen licentia [(f) 1Kb] sese dissolvat, pro , cujus rei devitat effectum. perversitate [Col.1317A] gentilium appetendo [(1) 1Kb] , quae nec placere quidem extraneis concupiscat? quae Quota denique est [(a) 1Kb] [(b) non velit idcirco se expingere 1Kb] , ut neget appetitum [(2) 1Kb] ? Quanquam et hoc gentili pudicitiae familiare sit, non delinquere, attamen velle; vel etiam nolle, attamen non denegare. Quid mirum? perversa sunt omnia, quae a Deo non sunt. Videant igitur, quae non totum bonum obtinendo facile et quod obtinent malo commiscent. Vos ab illis, ut in caeteris, incessu quoque devertere necessarium est, quoniam perfectae esse debetis, sicut Pater vester qui est in coelis.

CAPUT II. Perfectae autem, id est, christianae pudicae [(3) 1Kb] , appetitionem sui, non tantum non appetendam, sed [Col.1317B] etiam exsecrandam vobis sciatis: primo quod non de integra conscientia venit studium placendi per decorem, quem naturaliter invitatorem libidinis scimus; quid igitur in te excitas malum istud? Quid invitas, cujus te profiteris extraneam? Tum quod tentationibus viam aperire non debemus, quae nonnunquam quod Deus a suis abigat instando perficiunt, certe vel spiritum scandalo permovent [(c) 2Kb] . Debemus quidem ita sancte et tota fidei substantia incedere, ut confessae et securae simus de conscientia nostra optantes perseverare id in nobis, non tamen praesumentes. [Col.1318A] Nam qui praesumit, minus veretur, minus praecavet, plus periclitatur [(4) 1Kb] . Timor fundamentum salutis est, praesumptio impedimentum Utilius ergo, si speremus non posse delinquere, quam si timoris [(d) 1Kb] praesumamus non posse; sperando enim timebimus, timendo cavebimus, cavendo salvi erimus; contra si praesumamus neque timendo neque cavendo, difficile salvi erimus. Qui securus agit, non est sollicitus, non possidet tutam et firmam securitatem. At qui sollicitus est, is vere poterit esse securus. Et de suis quidem servis Dominus pro misericordia sua curet, ut etiam praesumere illis de bono suo feliciter liceat. Quid autem alteri periculo sumus? quid alteri concupiscentiam importamus? quam si [(e) 1Kb] Dominus [(f) 1Kb ] a facto stupri non discernit in poena [Col.1318B] [(5) 1Kb] 831 of 843 ampliando legem

1/4/2006 2:06 PM


832 of 843


Expingamus nos, ut alteri pereant? Ubi est ergo: Diliges proximum tuum sicut te ipsum; nolite vestra tantum curare [(9) 1Kb] , sed alterius? Nulla enuntiatio Spiritus [Col.1319A] Sancti ad praesentem tantum materiam et non ad omnem utilitatis . Cum igitur et nostra et aliorum caussa occasionem dirigi et suscipi debet [(1) 1Kb] versetur in studio periculosissimi decoris, jam non tantum confictae et elaboratae pulchritudinis [(2) 1Kb] suggestum [(a) 1Kb] recusandum a vobis sciatis, sed etiam naturalis speciositatis obliterandum dissimulatione et incuria, ut proinde oculorum incursibus molestum. Nam etsi accusandus decor non est, ut felicitas corporis, ut divinae plasticae accessio [(b) 1Kb] , ut animae aliqua vestis urbana [(3) 1Kb] ; timendum etiam pater tamen est vel propter injuriam et violentiam spectatorum, quae [(4) 1Kb] fidei Abraham in uxoris suae specie pertimuit, et [(c) 1Kb] sororem mentitus Saram [(5) 1Kb] [(d) 1Kb] , salutem contumelia redemit.

CAPUT III. [Col.1319B] Nunc non sit timenda dignitas formae, ut nec possidentibus gravis, nec appetentibus exitiosa, nec conjunctis periculosa; non exposita tentationibus, non circumdata scandalis existimetur: sufficit, quod angelis Dei [(e) 1Kb] non est necessaria. Nam ubi pudicitia, ibi vacua pulchritudo, quia proprie usus et fructus pulchritudinis luxuria, nisi si quis aliam messem decori corporis arbitratur. Illae sibi formositatem et datam extendant et non datam conquirant, quae quod ab illa flagitatur, sibi quoque praestare se putant, cum alteri praestant [(f) 1Kb] . Dicet aliquis: Quid ergo non, et exclusa luxuria, et admissa castitate, laude formae sola frui et de bono corporis gloriari licet [(6) 1Kb] ? Viderit, quem juvat de carne gloriari. Nobis autem primo quidem [Col.1319C] nullum gloriae studium, quia gloria exaltationis ingenium est. Porro exaltatio non congruit professoribus [Col.1320A] humilitatis ex praescriptis Dei. Deinde si omnis gloria vana et stuporata [(g) 1Kb] , quanto magis quae in carne nobis duntaxat! Nam etsi gloriandum est, in spiritus bonis, non in carne placere velle debemus, quia spiritualium sectatores sumus; in quibus operamur, illis et gaudeamus; de his gloriam carpamus, de quibus salutem speramus. Plane gloriabitur Christianus etiam in carne, sed cum propter Christum lacerata duraverit, ut et spiritus in ea coronetur, non ut oculos et suspiria adolescentium post se trahat. Ita quod ex omni parte in vobis vacat, merito et non habentes fastidiatis et habentes negligatis. Sancta foemina sit naturaliter speciosa, non adeo sit occasioni; certe si fuerit, non ignorare, sed etiam impedire se debet [(7) 1Kb] .

CAPUT IV. 1/4/2006 2:06 PM



marito suo; satis placuit, cum electa est, seu moribus, seu forma commendata. Ne qua vestrum putet, si temperaverit a compositione sui, se [(8) 1Kb] odium et aversionem maritorum prosecuturam. Omnis maritus castitatis exactor est; formam vero fidelis non expostulat, quia non iisdem bonis, quae gentiles putant, capimur; infidelis contra etiam suspectam habet, vel propter illam sceleratam in nos opinionem [(9) 1Kb] gentilium. Cui ergo pulchritudinem tuam nutris? Si fidelis, non exigit; si [Col.1320C] gentilis, non . Quid gestis aut suspecto aut non desideranti placere? credit [(10) 1Kb]

CAPUT V. [Col.1321A] Haec utique non ad crudam in totum et ferinam habitudinem insinuandam [(1) 1Kb] vobis suggeruntur; nec de bono squaloris et paedoris suademus [(2) 1Kb] , sed de [(a) 1Kb ] . Non supergrediendum ultra modo et cardine et justitia corporis excolendi quam simplices et sufficientes munditiae concupiscunt, ultra quam Domino placet. In illum enim delinquunt, quae cutem medicaminibus ungunt [(3) 1Kb] , genas rubore [(b) 44Kb ] [(4) 1Kb ] collinunt . Displicet nimirum illis plastica maculant, oculos fuligine [(c) 1Kb] Dei, in ipsis redarguunt [(5) 1Kb] , reprehendunt artificem [(d) 10Kb] omnium. Reprehendunt enim, cum emendant, cum adjiciunt, utique ab adversario artifice . Nam quis corpus mutare sumentes additamenta ista, id est, diabolo [(6) 1Kb] monstraret, nisi qui et hominis [Col.1321B] spiritum malitia transfiguravit? Ille indubitate hujusmodi ingenia concinnavit, ut in nobis quodammodo manus Deo inferret [(7) 1Kb] [(e) 1Kb] . Quod nascitur, opus Dei est; ergo quod fingitur [(8) 11Kb] , diaboli negotium est. Divino operi Satanae ingenia superducere quam scelestum est! Servi nostri ab inimicis nostris nihil mutuantur, milites ab hoste imperatoris sui nihil concupiscunt. De adversario enim ejus, in cujus manu sis, aliquid usui postulare, transgressio est. Christianus a malo illo adjuvabitur in aliquo? nescio an hoc nomen ei perseveret. Erit enim ejus, de cujus doctrinis instrui concupiscit. Quantum autem a vestris disciplinis et professionibus aliena sunt, quam indigna nomine christiano faciem fictam gestare, quibus simplicitas omnis indicitur; effigie mentiri, quibus [Col.1321C] lingua non licet; appetere [(f) 1Kb] , quod datum non sit [(9) 1Kb] , quibus alienum ! abstinentiam in specie exercere, [Col.1322A] quibus studium pudicitiae est [(10) 1Kb] Credite, benedictae, quomodo praecepta Dei custodietis, liniamenta ejus in vobis non custodientes?

CAPUT VI. 833 of 843 Video quasdam capillum croco vertere, pudet eas etiam nationis suae, quod non

1/4/2006 2:06 PM


834 of 843


siccando capillo [(h) 1Kb] exoptabilis ardor [(12) 1Kb] . Quis decor cum injuria? quae cum immunditiis pulchritudo? Crocum [Col.1322B] capiti suo mulier christiana ingeret, ut in aram? Quodcumque enim immundo spiritui excremari solet, id nisi probis et necessariis et salutaribus usibus adhibeatur, ad quod creatura Dei prospecta est, sacrifificium videri potest. Sed enim Dominus ait: Quis vestrum potest capillum atrum ex albo facere, aut album ex atro (Matt., V, 36)? Itaque revincunt Deum; ecce, inquiunt, pro albo vel atro flavum facimus gratia faciliorem; quamvis et atrum ex albo conantur facere, quas poeniteat ad senectam usque vixisse. Pro temeritatem! erubescit aetas exoptata votis [(i) 1Kb] , furtum confitetur [(13) 1Kb] , adolescentia, in qua delinquimus, suspiratur, occasio gravitatis interpolatur. Absit a sapientiae filiabus stultitia tanta. Senectus, cum plus occultari studuerit, plus detegetur [(14) 1Kb] . Haec est aeternitas [(15) 1Kb ] . Hanc incorruptibilem habemus [Col.1322C] nostra de capitis juventute [(a) semper induere ad domum Domini, [Col.1323A] quam ἀκακία pollicetur [(1) 1Kb] 44Kb] . Bene properatis ad Dominum, bene festinatis excedere de isto iniquissimo appropinquare deforme est. saeculo, quibus in fine [(2) 1Kb]

CAPUT VII. Quid enim tanta ornandi [(3) 1Kb] capitis operositas ad salutem subministrat? Quid crinibus vestris quiescere non licet, modo substrictis, modo relaxatis, modo suscitatis, modo elisis? Aliae gestiunt in cincinnis [(4) 1Kb] coërcere, aliae, ut vagi et volucres elabantur, non bona simplicitate. Affigitis praeterea nescio quas enormitates [(b) 1Kb] sutilium [(5) 1Kb] atque textilium capillamentorum, nunc in galeri modum quasi vaginam capiti et operculum verticis, nunc in cervicem retro suggestum. Mirum, quod non contra Domini praecepta [Col.1323B] contenditur. Ad mensuram neminem sibi adjicere posse pronuntiatum est. Vos plane adjicitis ad pondus collyrias [(c) 1Kb] quasdam vel scutorum umbilicos [(6) 10Kb] cervicibus adstruendo. Si non pudet enormitatis, pudeat [Col.1324A] inquinamenti, ne exuvias alieni capitis, forsitan immundi, forsitan nocentis et gehennae destinati, sancto et christiano capiti supparetis. Imo omnem hanc ornatus servitutem a libero capite propellite. Frustra laboratis ornatae videri, frustra peritissimos quosque structores capillaturae adhibetis [(d) 18Kb] . Deus vos velari jubet, credo, ne quarumdam capita videantur. Atque [utinam miserrimus ego] [(e) in illo die christianae exsultationis [vel inter calcanea vestra caput elevem [(7) 1Kb] 1Kb] !] videbo, an cum cerussa et purpurisso et croco et in illo ambitu capitis resurgatis, an taliter expictas angeli in nebula sublevent obviam Christo. Si nunc bona et Dei sunt, tunc quoque occurrent resurgentibus corporibus et sua loca agnoscent. Sed non potest resurgere, nisi caro et spiritus [Col.1324B] solus ac purus; damnata sunt igitur, quae in carne et spiritu non resurgunt, quia Dei non sunt. Damnatis hodie abstinete. Hodie vos Deus tales videat, quales tunc videbit.

1/4/2006 2:06 PM


835 of 843


Videlicet nunc et vir et sexus aemulus foeminas a suis depello [(a) 1Kb] . An et nobis [(b) 1Kb] propter metum debitum quaedam respectu obediendae gravitatis [(1) 1Kb] Domino detrahuntur siquidem et viris propter foeminas, ut foeminis propter viros, vitio naturae ingenita est placendi voluntas, propriasque praestigias formae et hic sexus sibi agnoscit, barbam acrius caedere, intervellere [(c) 1Kb] , circumradere [(d) 1Kb] , [(2) 1Kb ] capillum disponere, etiam colorare canitiem, primam quamque subducere , caetera totius corporis lanuginem, pigmento quoque muliebri distinguere [(3) 1Kb] pulveris cujusdam asperitudine laevigare, tum speculum omni occasione consulere, anxie inspicere, cum tamen, cognito Deo adempta placendi voluntate, per luxuriae vacationem [Col.1325B] omnia illa ut otiosa, ut hostilia pudicitiae [(4) 1Kb] recusantur. Nam ubi Deus, ibi pudicitia, ibi gravitas adjutrix et socia ejus. Quo ergo pacto pudicitiam [(e) 1Kb] sine instrumento suo, id est, sine gravitate tractabimus? quomodo autem gravitatem administrandae pudicitiae adhibemus, nisi et in facie et in cultu et in totius hominis contemplatione severitas circumferatur?

CAPUT IX. Quamobrem erga vestitum quoque et reliqua compositionis vestrae impedimenta [(f) 1Kb] proinde vobis curanda est amputatio et decussio redundantioris nitoris [(g) 22Kb] . Nam quid prodest, faciem quidem frugi et expeditam et simplicitatem condignam divinae disciplinae exhibere, caetera vero corporis laciniosis [(h) 1Kb] [Col.1325C] quasi non abutamur. Praeterit enim, inquit, habitus [Col.1326A] pomparum et deliciarum ineptiis occupare? Hae pompae quam de proximo curent luxuriae negotium et obstrepant pudicitiae disciplinis, dignoscere in facili est, quod gratiam decoris cultus societate prostituant; adeo, si desint, irritam et ingratam reddunt, velut exarmatam [(5) 1Kb] et naufragam. Contra si forma defecit, adminiculum nitoris quasi de suo gratiam supplet. Aetates denique requietas jam et in portum modestiae [(i) 1Kb] subductas splendor et dignitas cultus avocant et severitatem appetitionibus inquietant, compensantibus scilicet aetatis. Ergo, benedictae, primo quidem ut habitus irritamentum pro frigore [(j) 1Kb] lenones et prostitutores vestitus et cultus ne in vos admiseritis; tum si quas vel divitiarum [suarum] vel natalium vel retro dignitatum ratio compellit ita pompaticas progredi, [Col.1326B] ut sapientiam [(6) 1Kb] consecutae temperare saltem ab hujusmodi curate, ne totis habenis licentiam usurpetis praetextu necessitatis. Quomodo enim humilitatem, quam christiani profitemur, implere poterimus [(7) 1Kb] , non repastinantes divitiarum vestrarum vel elegantiarum usum, quae ad gloriam faciunt? Gloria autem exaltare, non humiliare consuevit. Non enim utemur [(k) 1Kb] nostris? Quis autem prohibet uti? Secundum apostolum tamen, qui nos uti monet mundo isto, . Et qui emunt, inquit, sic agant, quasi non possidentes. Cur ita? hujus mundi [(l) 6Kb] quoniam praemiserat, dicens: Tempus in collecto est (I Cor., VII, 29-31) . Si ergo uxores quoque ipsas sic habendas demonstrat, tanquam non habeantur, propter angustias temporum, quid de vanis his instrumentis [Col.1326C] earum? Non enim et ita multi faciunt, et se spadonatui [Col.1327A] assignant propter regnum Dei (Matth., XIX, 12) ,

1/4/2006 2:06 PM


836 of 843


salutarium disciplinarum. Nos sumus, in quos decurrerunt fines saeculorum. Nos destinati a Deo ante mundum in aestimationem temporum [(b) 1Kb] ; tanquam [(3) 1Kb] castigando et castrando, ut ita dixerim, saeculo erudimur a Domino. Nos sumus circumcisio omnium et spiritalis et carnalis, nam spiritu et carne saecularia circumcidimus [(4) 1Kb] .

CAPUT X. [Col.1327B] Nimirum enim Deus demonstravit succis herbarum et concharum salivis [(c) 1Kb] incoquere lanas. Exciderat illi, cum universa nasci juberet, purpureas et coccineas oves mandare: Deus et ipsarum vestium officinas commentus, quae leves et exiles solo pretio [Col.1328A] graves essent; Deus et auri tanta opera produxit, complectendis et distinguendis lapillis; scrupulosa Deus auribus vulnera intulit [(d) 1Kb] , et tanti habuit vexationem operis sui et cruciatus infantiae tunc primum dolentis, ut ex illis ad ferrum nati corporis [(e) 1Kb] cicatricibus grana nescio quae penderent, quae plane Parthi per [(5) 1Kb ] bullarum vice inserunt, quanquam et aurum ipsum, cujus omnia quaeque sua vos gloria occupat, cuidam genti ad vincula servire referunt gentilium litterae. Adeo non veritate bona sunt, sed raritate; artibus autem per angelos peccatores [(f) 339Kb] , qui cum raritate commissa et ipsas materias prodiderunt, inductis, operositas [(g) 1Kb] pretiositatem et ex ea libidinem possidendae pretiositatis foeminarum excitavit. Quod si iidem angeli, qui et materias ejusmodi et illecebras [Col.1328B] detexerunt, auri dico et lapidum illustrium et operas eorum tradiderunt, et jam ipsum calliblepharum [(h) 1Kb] vellerumque tincturas inter caetera docuerunt [(6) 1Kb] , damnati a Deo sunt, ut Enoch refert [(i) 207Kb] : quomodo placebimus Deo, gaudentes rebus illorum, qui iram et animadversionem Dei provocaverunt? [Col.1329A] Nunc Deus ista prospexerit, Deus permiserit; nullam de conchylio vestem Isaias (Is., III, 18 et seqq.) increpet, nullas lunulas reprobet, nullum botronatum [(a) 54Kb] retundat tamen non ut gentiles, ita nos quoque nobis adulemur, institutorem Deum solummodo existimantes, non etiam [(b) 1Kb] dispectorem institutorum suorum. Quanto enim melius [(1) 1Kb] et cautius egerimus, si praesumamus, omnia quidem a Deo provisa tunc et in saeculo posita, uti , in quibus disciplina servorum ejus probaretur, ut per licentiam nunc essent [(2) 1Kb] utendi continentiae experientia procederet [(3) 1Kb] . Nonne sapientes patresfamiliae [(c) 1Kb] de industria quaedam servis suis offerunt atque permittunt, ut experiantur, an ? Quanto autem laudabilior, et qualiter permissis utantur, si probe, si modeste [(4) 1Kb] qui [Col.1329B] abstinuerit in totum, qui timuerit etiam indulgentiam Domini? Sic igitur et Apostolus: Omnia, inquit, licent, sed non omnia aedificant [(5) 1Kb] (I Cor., X, 23) . Quanto facilius illicita timebit, qui licita verebitur?

1/4/2006 2:06 PM


837 of 843


talium indigent. Nam nec templa circuitis, nec spectacula postulatis, nec festos dies gentilium nostis. Propter istos enim conventus et mutuum videre ac videri omnes pompae in publicum proferuntur, ut aut luxuria negotietur aut gloria insolescat? Vobis autem nulla procedendi caussa non tetrica [(d) 1Kb] : aut imbecillus aliquis ex fratribus visitandus, aut sacrificium offertur [(e) 1Kb] , aut Dei verbum administratur. Quidvis horum gravitatis [Col.1329C] et sanctitatis negotium, et cui opus non sit habitu . Ac si ne cessitas amicitiarum extraordinario et composito et soluto [(6) 1Kb] officiorumque gentilium vos vocat, cur non vestris armis indutae proceditis? tanto magis, quanto ad extraneas fidei? ut sit inter ancillas diaboli et dei discrimen, ut exemplo sitis illis, ut [Col.1330A] aedificentur in vobis, ut, quomodo ait Apostolus, magnificetur Deus in corpore vestro (Phil., I, 20; I Cor., VI, 20) ; magnificatur autem in corpore per pudicitiam, utique et per habitum pudicitiae competentem. Sed enim dicitur a quibusdam, ne blasphemetur nomen ejus in nobis (Rom., II, 24), si quid de pristino habitu et cultu detrahamus. Non auferamus ergo nobis et vitia pristina [(7) 1Kb] ; simus et moribus iisdem, si et superficie eadem, et tunc vere non blasphemabunt nationes. Grandis : ex quo facta est christiana, pauperius incedit. blasphemia est, qua dicatur [(8) 1Kb] Timebis pauperior videri, ex quo locupletior facta es, et sordidior, ex quo mundior? Secundum gentilium, an secundum Dei placitum incedere christianos oportet?

CAPUT XII. [Col.1330B] Optemus tantummodo ne justae blasphemationis caussa simus. Quanto autem magis blasphemabile est, si, quae sacerdotes pudicitiae dicimini, impudicarum ritu procedatis cultae et expictae? Aut quid minus habent infelicissimae illae publicarum libidinum victimae? quas si quae leges a matronis [(9) 1Kb] et matronalibus decoramentis coercebant, jam certe saeculi improbitas quotidie insurgens honestissimis quibusque foeminis usque ad errorem dignoscendi coaequavit; quanquam lenocinia formae nunquam non prostituto corpori conjuncta et debita etiam Scripturae suggerunt. Illa civitas valida, quae super septem montes et plurimas aquas praesidet, cum prostitutae appellationem a Domino meruisset [(10) 1Kb] , quali habitu appellationi suae comparata est? Sedet certe in purpura [Col.1330C] et coccino et auro et lapide pretioso. Quam maledicta sunt, sine quibus non potuit maledicta et prostituta describi! Thamar illa (Gen., XXXVIII, 14, sqq.) , quia se expinxerat et ornaverat, idcirco Judae suspicione visa ; adeo, quia sub velamento latebat, habitus qualitate est quaestui sedere [(f) 2Kb] quaestuariam [Col.1331A] mentiente [(a) 1Kb] , et fecit, ut quaestuariam et voluit et [(1) 1Kb ] . Unde addiscimus adversus congressus etiam et compellavit et pactus est suspiciones impudicas providendum omni modo esse. Quid enim castae mentis integritas in alterius suspicione maculatur? Quid speratur in me, quod adversor? Quid non mores meos habitus pronuntiat, ne spiritus per aures ab impudentia vulneretur [(b) 1Kb] ? Liceat videri pudicam, certe impudicam non licet [(2) 1Kb] . 1/4/2006 2:06 PM


838 of 843


Aliqua forsitan dicat: Non est mihi necessarium hominibus probari, nec enim testimonium hominum requiro; Deus conspector est cordis (I Reg., XVI, 7) . Scimus omnes, cum tamen [(3) 1Kb] , quid idem per Apostolum [Col.1331B] dixerit, recordemur: Probum coram hominibus appareat (Phil., IV 5). Ad quid, nisi ut malitia ad vestrum [(c) 14Kb] vos accessum omnino non habeat, et ut malis et exemplo et testimonio sitis? Aut quid est: luceant opera vestra? Aut quid nos Dominus lumen terrae vocavit [(d) 19Kb] ? Quid civitati supra montem constitutae comparavit (Matth., V, 14) , si non relucemus inter et exstamus inter demersos? Si lucernam tuam sub modium tenebrosos [(4) 1Kb] abstruseris, in tenebris derelicta a multis incurseris necesse est [(e) 1Kb] . Haec sunt, quae nos luminaria mundi faciunt, bona scilicet nostra. Bonum autem, duntaxat verum et plenum, [Col.1332A] non amat tenebras, sed gaudet videri et ipsa [(f) 1Kb] denotatione sui exsultat [(5) 1Kb] . Pudicitiae christianae satis non est esse, verum et videri. Tanta enim debet esse plenitudo ejus, ut emanet ab animo in habitum et cructet a conscientia in superficiem, ut et foris inspiciat quasi suppellectilem suam, quae conveniat fidei continendae in perpetuum. Discutiendae enim sunt deliciae, quarum mollitia et fluxu fidei virtus effeminari potest. Caeterum nescio [(g) 13Kb] an manus spatalio circumdari in solita in duritia catenae stupescere sustineat. Nescio an crus de periscelio [(6) 1Kb] [(h) 7Kb ] nervum se patiatur arctari . Timeo cervicem, ne margaritarum et smaragdorum laqueis occupata locum spathae non det. Quare, benedictae, meditemur duriora, et non sentiemus; [Col.1332B] relinquamus laetiora, et non desiderabimus; stemus expeditae ad omnem vim, nihil habentes quod relinquere timeamus. Retinacula ista sunt spei nostrae. Projiciamus ornamenta terrena, si coelestia optamus. Ne delicta populi Israelis denotantur (Cf. Exod., dilexeritis aurum, in quo prima [(7) 1Kb] XXXII, 2, sqq.) . Odisse debetis, quod Judaeos perdidit [(8) 1Kb] , quod derelinquentes [(i) 1Kb ] [(9) esca 1Kb] . Caeterum Deum adoraverunt. Etiam tunc aurum ignis est tempora christianorum semper et nunc vel maxime non auro, sed ferro transiguntur. Stolae martyriorum praeparantur, angelis bajulis [(10) 1Kb] sustinentur [(j) 1Kb] . [(1) 1Kb ] Prodite vos jam medicamentis [Col.1333A] et ornamentis exstructae prophetarum et apostolorum, sumentes de simplicitate candorem, de pudicitia ruborem, depictae oculos verecundia et os taciturnitate [(2) 1Kb] , inserentes in aures sermonem Dei, annectentes cervicibus jugum Christi. Caput [Col.1334A] maritis subjicite, et satis , pedes domi figite, et plus quam in auro ornatae eritis. Manus lanis occupate [(3) 1Kb] [(4) 1Kb ] placebunt . Vestite vos serico probitatis, byssino sanctitatis, purpura pudicitiae. Taliter pygmentatae Deum habebitis amatorem.

Volume back matter

1/4/2006 2:06 PM


839 of 843


Conspectus totius novae Editionis. Syllabus rerum quae in primo tomo continentur. NOVAE EDITIONIS PRAEFATIO. Col. 9-10 Art. I. De auctoritate Tertulliani. 11 Art. II. De recto usu Tertulliani. 18 Art. III. De litterariis Tertulliani Annalibus. 32 Saeculo IX. 33 Saeculo X. Ibid. Saeculo XI. Ibid. Saeculo XIII, XIV. 34 Saeculo XV. 35 Saeculo XVI. 36 Saeculo XVII. 45 Saeculo XVIII. 59 Saeculo XIX. 66 Art. IV. De nova editione Parisiensi. VITA Q. SEPT. FLORENT. TERTULLIANI, auctore Jacobo Pamelio. 41 DISSERTATIO de vera aetate ac doctrina Scriptorum quae supersunt Q. S. F. Tertulliani, auctoribus C. Lumper. et Aug. Noesselt. 85 Art. I. De Tertulliani ingenio, stylo et existimatione. 89 Art. II. De libris Tertulliani quorum et aetas et orthodoxia constant. 96 Art. III. De libris Tertulliani quorum et aetas et montanismus constant. 122 Art. IV. De libris Tertulliani quorum vel aetas, vel doctrina, vel utraque latet. 144 Art. V. De libris quorum non nisi montanismus patet. 157 Art. VI. De libris quorum nec aetas, nec doctrina clara est. 168 PARADOXA TERTULLIANI, cum antidoto Jacobi Pamelii. 180 PROVERBIALES FORMULAE toto opere hoc Tertullianico contentae, brevibus scholiis illustratae, auctoribus B. Rhenano et Andrea Hoyo Brugensi. 209 OPERUM TERTULLIANI PARS PRIMA, IN QUA CONTINENTUR LIBRI ANTE SUSCEPTUM AB AUCTORE MONTANISMUM SCRIPTI. 257 SERIES PRIMA. LIBRI APOLOGETICI. Ibid. APOLOGETICUS adversus Gentes pro Christianis. Ibid. DISQUISITIO J. Laur. Mosheim de aetate Apologetici Tertulliani initioque persecutionis Severi. 535 AD NATIONES liber primus. 559 Liber secundus. 585 DE TESTIMONIO ANIMAE. 607 AD MARTYRES. 619 DE SPECTACULIS. 627 DE IDOLOLATRIA. 661 LIBER AD SCAPULAM. Appendix ad libros apologeticos. 697 DISSERTATIO D. Le Nourry in Apologeticum, libros ad Nationes et ad Scapulam. 705 Caput I. Analysis Apologetici. Ibid. Caput II. De Apologetici aetate, titulo, versione graeca et stylo. 735 Caput III. De Apologetici manuscriptis codicibus, editionibus et variorum in eum

1/4/2006 2:06 PM


840 of 843


Caput VII. De Deo, divinisque ejus attributis, ac quot qualesve gentilium philosophorum de illa dissensiones et errores. 804 Caput VIII. De Christi divinitate. 822 Caput IX. De Christo Deo et homine. 854 Caput X. De Angelis et hominibus. 867 Caput XI. De mortuorum hominum ad vitam revocatione, extremo Dei judicio, aeternis impiorum poenis ac praemiis justorum, atque animarum ante ultimum judicium receptaculis. 891 Caput XII. De Christianis, illorumque moribus ac legibus. 906 Caput XIII. Quam absurde ethnici jactaverint pares alias philosophorum suorum atque Christianorum virtutes. 923 Caput XIV. De Christianorum jejuniis, poenitentiae operibus ac variis ritibus. 933 Caput XV. De sacris Christianorum synaxibus. 948 Caput XVI. De christianis martyribus. 963 Caput XVII. Quibus argumentis Tertullianus demonstret Christianos iniquissime et contra omnium legum praescripta ab ethnicis vexatos et trucidatos fuisse. 976 Caput XVIII. Quam absurde ethnici objectarent se ad vexandos negandosque Christianos quibusdam suis legibus teneri, qui quoslibet sanctiores tam saepe quam impune violabant. 986 Caput XIX. De legibus in Christianos datis et imperatorum in eos odio vel favore. 1005 Caput XX. De laesae divinae majestatis criminibus quorum Christiani tam falso quam impudenter ab ethnicis illorum reis accusabantur. 1015 Caput XXI. De laesae majestatis humanae criminibus quorum reos agere Christianos ethnici perperam conabantur. 1040 Caput XXII. Christianos nec publicos esse hostes nec factiosos, sed gentiles qui illos horum criminum accusabant. 1050 Caput XXIII. Christianos publicarum cladium non esse caussam. 1066 Caput XXIV. Quam absurde ethnici conquerebantur Christianos reipublicae esse inutiles, atque idcirco exterminandos. 1079 Caput XXV. Quibus argumentis Tertullianus demonstret falsam esse gentilium religionem ac falsos omnes illorum deos. 1094 Caput XXVI. Quam luculenter Tertullianus ethnicorum literis, scriptisque ostendet falsos esse omnes illorum deos. 1102 Caput XXVII. Expenduntur alia Tertulliani argumenta quibus falsos nullosque esse gentilium deos demonstrat. 1113 Caput XXVIII. Quanta insulsitate Romani venditaverint se sua in deos pietate meruisse totius orbis imperium. 1121 Caput XXIX. De deorum imaginibus, statuis et simulacris. 1128 Caput XXX. De gentilium templis et sacrificiis. 1138

[Col.1335] SERIES SECUNDA. LIBRI DOGMATICI ANTE SUSCEPTUM AB AUCTORE MONTANISMUM SCRIPTI. 1143

1/4/2006 2:06 PM


841 of 843


DE POENITENTIA liber. 1223 DE PATIENTIA liber. 1249 AD UXOREM liber I. 1273 Liber II. 1287 DE CULTU FOEMINARUM, liber I. 1303 Liber II. 1315

[Col.1335]

CORRIGENDA ET ADDENDA. Notandum est 1o omnes, quae passim in Apologetico occurrunt, notas, nullo auctoris nomine subsignatas, ad perpetuum Havercampii commentarium referendas esse. 2o Varias lectiones quae singulis fere columnis excitantur ex editione Parisiensi, acceptas fuisse ab editione prima Parisiensi, cura Sigism. Gelenii, 1566, paucissimis exceptis, quas editores hauserunt ex edit. Priorii Paris. 1664. 3o Ob nimiam Tertulliani operum copiam ingentemque tomi utriusque molem ita defuisse indicibus locum, ut vix ad posterioris tomi calcem Tertullianeae latinitatis lexicon reponi potuerit, index vero rerum omnium amplissimus ad tertium, quem absolvet, tomum rejici debuerit. Col. 60 C, Cassiodorum, lege: Cassiodorus.---82 C, cum S. Zephyrini XVIII fient anni XLII, l.: his addantur anni XVIII S. Zephyrini, fient anni XLIV.---150 D, sufficientia,.: Sufficientis.---Col. eadem, adornata caeteris, l.: adornata, caeteris.---Ibidem, Siclis, l.: Sigliis.---155 D, Barinonensem, l.: Barcinonensem.---166 A, Tertullianus, l.: Tillemontius.---174 D, Habet, l.: habes.---201 A, Apoca se, l.: Apoc. a se.---281 B, mandaciis, l.: mendaciis.---307 D, adio, l.: odio.---338 D, αῦ δε τὸ μυυαν, l.: αὖ δ᾽ ἔτ᾽ ἔμυξαν.---350 B, In frac., l.: Infra c.---352 A, B, lin. 17 ante lin. 15 et 16 anteponenda est.---354 B, anseris aquilae, canis galli, lege: anseris, aquilae, canis, galli.---360, C, delenda quae ad Morell. gemmam pertinent.---367 D, legabatur, l.: legebatur.---368 D, scopulis, l.: scapulis.---373 B, formem, l.: formam.---382 B, nobis, l.: nos.---397 D, amen, l.: tamen.---401 C, Et dies tenebresceret, Amos, l.: dies tenebresceret, Amos.---Ibid., erit, l.: Et erit.---407 D, mullus, hominum, l.: nullus hominum.---413 D, confu vocis et valentissione simo, l.: confusione vocis et valentissimo.---420 B, sanctam, l.: sancta.---437 D, Casobonus . . . Claudi, l.: Casaubonus . . . Claudio.---445 C, liq., l.: lib.---446 D, otantis, l.: orantis.---461 D, vivis, l.: Vivis.---462 D, potere, l.: petere.---463 A, municipia, l.: municipia.---465 B, inicitiae qune im, l.: inimicitiaeque.---474 D, pe-, l.: per.---475 D, μέγισος, l.: μέγιστος.---479 D, ανίρους. l.: ἀγρίους.---481 A, creptam, l.: ereptam.---483 B, afferrit, l.: asserit.---Ibid. D, constae, l.: confitae.---484 B, sique, l.: si qua.---Ibid. C, conantar . . . tenut, l.: conantur . . . tenus.---Ibid. C, digitu, l.: digiti.---Ibid. C, Ilium, l.: alium.---485 B, promorunt, l.: promorum.---487 B, peccatorem, l.: precatorem.---488 D, differamas, l.: differamus.---491 B, Est est, l.: est et.---Ibid. D, numerum, l.: munerum.---504 D, Huc, l.: Huic.---514 C, Itut., l.: Institut.---537 B,

1/4/2006 2:06 PM



legum, ad, l.: legum ab.---710 A, dipensat, l.: dispensat.---739 B, Adire, l.: audire. 766 A, Atis, l.: At is.---813 B, arbitrabantur, l.: arbitrabatur.---838 D, Mariionis, l.: Marcionis.---899 B, extorquendem, l.: extorquendem.---1149 A, Septimianus, l.: Septimius.---Ibid. B, Indigitat, l.: Indigitatur.---1175 B, id, l.: in.---1182 B, peccatorum, l.: peccatorem.---1199 C, videtis, l.: videsis.---1215 C, καλεῖ εἶται, l.: καλεῖται.---1266 C, dorminus, l.: dormimus.

ADDENDA QUAE SEQUUNTUR AD LITTERARIOS TERTULLIANI ANNALES. [Col.1335]

[Col.1335] ANNO 1702. Beatus card. Joseph. Mar. Thomasius primum suarum Institutionum Theologicarum vulgavit tomum, in cujus capite edidit librum Tertulliani de Praescriptionibus adversus haereticos. Rom. in-4o.

ANNO 1769. Cum easdem Vener. beati Thomasii Institutiones Theologicas antiquorum Patrum recenseret ac denuo in lucem ederet Ant. Franc. Vezzosi, C. R., iterum eodem curante prodiit liber de Praescriptionibus nonnullis, auctus notis quae sanam sapiunt doctrinam eximiamque eruditionem. Romae, ex typogr. Marci Palearini. In-4o.

ANNO 1840. Inter Scriptorum Ecclesiasticorum opuscula praecipua [Col.1336] quaedam Martin. Jos. Routh, S. T. P. collegii S. Magdalenae Oxon. praeses, duos Tertulliani libros, de Oratione nempe ac de Praescriptione haereticorum, edidit, notisque aliorum et suis ornavit, nec non et novo lectionum ad calcem rejectarum ex Ambros. cod. acceptarum spicilegio adauxit. Edit. altera, Oxon. Dolendum istud eximium opus non, nisi toto hoc nostro opere absoluto, in manus nostras devenisse, cui tamen qualemcumque in tertio 842 of 843 tomo, ubi indici, locum dabimus.

1/4/2006 2:06 PM


843 of 843


ANNO 1843. Tantum referre nobis licet, eodem tempore quo haec nostra editio typis mandatur, simul et in lucem suboriri alteram Tertulliani editionem, cur. H. A. Woodham, Cantabr.

[Col.1135] Index analyticus amplissimus tomum tertium absolvet.

FINIS TOMI PRIMI.

Send your suggestions, comments or queries to our Webmaster. Copyright © 1996-2006 ProQuest Information and Learning Company. All Rights Reserved. Privacy Policy | Accessibility

1/4/2006 2:06 PM

Patrologiae Latinae Cursus Completus: Series Prima, Tomus Primus (Series Latina)

Patrologiae Latinae Cursus Completus: Series Prima, Tomus Secundus (Series Latina)

Patrologia Syriaca Pars Prima Tomus Primus

Patrologia Orientalis Tomus Primus

Patrologia Orientalis Tomus Vicesimus Primus

Patrologia Syriaca Pars Prima Tomus Secundus

Fabellae Latinae

Prima

Cursus In Wonderen

Series

Patrologia Orientalis Tomus Decimus

Patrologia Orientalis Tomus Septimus

Pelayanan Prima

Prima fondazione

Prima Fondazione

De bello Gallico. Liber primus

Analecta Bollandiana: Tomus II

Patrologia Graeca Tomus 48

Patrologia Orientalis Tomus Undecimus

Patrologia Graeca Tomus 57

Patrologia Orientalis Tomus Nonus

Analecta Bollandiana: Tomus I

Gregorius Theologus, Tomus Secundus

Patrologia Orientalis Tomus Octavus

Inscriptiones Latinae Liberae Rei Publicae, Fasciculus Prior

Terra Prima

Terra Prima

Prima Linea

Lingua Latina

Patrologia Orientalis Tomus Decimus Quintus

Patrologiae Latinae Cursus Completus: Series Prima, Tomus Primus (Series Latina)

Patrologiae Latinae Cursus Completus: Series Prima, Tomus Secundus (Series Latina)

Patrologia Syriaca Pars Prima Tomus Primus

Patrologia Orientalis Tomus Primus

Patrologia Orientalis Tomus Vicesimus Primus

Patrologia Syriaca Pars Prima Tomus Secundus

Fabellae Latinae

Prima

Cursus In Wonderen

Series

Patrologia Orientalis Tomus Decimus

Patrologia Orientalis Tomus Septimus

Pelayanan Prima

Prima fondazione

Prima Fondazione

De bello Gallico. Liber primus

Analecta Bollandiana: Tomus II

Patrologia Graeca Tomus 48

Patrologia Orientalis Tomus Undecimus

Patrologia Graeca Tomus 57

Patrologia Orientalis Tomus Nonus

Analecta Bollandiana: Tomus I

Gregorius Theologus, Tomus Secundus

Patrologia Orientalis Tomus Octavus

Inscriptiones Latinae Liberae Rei Publicae, Fasciculus Prior

Terra Prima

Terra Prima

Prima Linea

Lingua Latina

Patrologia Orientalis Tomus Decimus Quintus

Recommend Documents