Turk dillerinde akrabalik adlari (Turk dilleri arastirmalari dizisi)

I r Türk Dillerinde Akrabahk Adlan TÜRK DiLLERi ARA~TIRMALARI o tz rsi. 15 Yayrmlayan: Meh met Ölmez Türk Dillerin...

Author: Yong-song Li

140 downloads 3266 Views 73MB Size Report

This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form

DOWNLOAD PDF

I r

Türk Dillerinde Akrabahk Adlan

TÜRK DiLLERi ARA~TIRMALARI o tz rsi. 15 Yayrmlayan:

Meh met Ölmez


Yang-Song Li

Simurg

istan bul 1999

l'----

_

Yang-Song Li


Simurg

istanbul 1999

Tü rk Dille r inde Akrahah k Ad la n Yong-Söng Li

Di::in ln:

Yong-Song Li, \lehmct Ölmcz

Türk Dillen Arasnrrnalan Dizisi: 15 Yaytmlayan: Mchmcr Ölmez E-mail: mehme rolrêfs.tufs.ac.jp http ://vani lla.fs.tufs.ac.jp /- mehmetol/i ndex .hun I

Simurg Kitapçthk ve Yaymcrlrk Limited Sirketi istik lal Cad. Hasn un Ga lip Sok. N r. 2 A 80060 Beyoglu-iSTAN BUL Tel: (+90.2 12) 292 27 12 Fax: (+90.2 12) 292 27 13

© Simurg Yaymcihk istanbul 1999 975-7 172- 11-1 Baskr. cilt: Safak Matbaacrhk Te l.: (+90.3 12) 229 57 84

i Çt ND EKi L E R O n söz S o ns öz Korcc e Ö nsöz

11 12 13

"

Gi r i~

1. Bu Konuda Yapr lan Çahsmalar

15

2. Terim ferin Tesbiu ve Srrala nmas t 3. Yen i G örüs le r 4 . Çe v rly az r Hak kmd a 5. K lsaJt lna lar .............. .... ..... . ..... 1) Dil ve Lehçelc r

18 23 27 31 31

2) Kitaplar 3) Ötcki Kr sattrnalar I. "A KRA 8 A"

A NLA ~ IN DA K I TER1MLER

.

34 36 39

39 1. ag a- i ni 39 2. akroba .40 3 . 'as ab a .4 1 4. atatas 42 42 5. ayma k 43 6. ii w l à d 43 7. ba g Ir............ .. . 8. bi}lÏk - bii~"lïk 44 9. l" SIllI 44 ID. !J ; ~ ,45 11. 1;.0. kadas, kap , 46 .47 12. Jç.an'ldai - kardas 13. Jç.awm .... .•. ..•............. .... ........... ....... .. ........................... ,47 14. 'la j:açl 48 15. nasll. lIäs iJdä~ 48

A . KAN YOLUYl A AKRABALIK B!W!REN TERJMLER

16. ne blre 17. so v sop 18. siJktö} 19. t ör ög ön 20. törö/

.49 49 .49 .49 .50

YOr\ G-SÓNG Lr

6

21. tIlKi:on , tUNml~' , fu';dI4 . tugma

50 .53 23. 1l i:1I ~ •••.•• . • ••• • •• •••••• ••••••••• • • • • • • . .••.•••.•.•• . . . . . . .•••••••••••••••••••. .51 24. urluk .54 25 . u r u g - IITiI /ç. •••••••• ••••••••• • • • • • • • • • .•.••••••• • . .• . . • • • .••••••••• •••••••••••• . 55 26. u y a 58 58 27. yai:lI* 28. yak m 60 .

22. tU ~ U III, flI ~lmd(Js

29. IlA ,$KA SÖZCÜKL ER

62

B. t ;VLlLfK YOLUYLA AKRABA LIK IJfLDIR EN TUHMLER . .. . .

.65

1.

bi~iik

-

hii,~ük . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

L ~~l n

3. kudo 4. ög ey 5. $1·01 6. to rk ün 7. l ii y lÏ r 8. B A ~ K A

SÖZC OKLE R

.

65 65 69 73 73 74 75 77

C. ÜVH LlK nILD/REN TER /M Lt,'R I. -t lk 2. ögey 3. !>'O IJ!; U 4. ye rçJII 5. BA .}K A SÖZCiJK L ER

78

11. A KRA RA LI K

TER1MLERI

87

A. KAN roLU H .A AKRABALfK BiLD iRf."N TERi ML ER

87

78 79 83 83 84

I . " D E 0 1;''' A NLAMIND AKI TF.R IMLER .• ... . .• . ..•. . .. .. .• . .•. .... ...• .••• . . .. . .. .87

1.01. abns ka; 1.02. aga _ oka, 1.03. ana atasl. ara alaSI ; 1.04 . apa - aha ; 1.05. at a: 1.06 . ähä ; 1.07 . b ab a ; 1.08. ce dd ; 1.09. dä du ; 1.10. ded e ; 1.11. eç ii; 1. 12. ir e ; 1.13. kart a/a ; 1.14. obo g ón; 1.15. tay ara; 1. 16. Illui: lll a; 1.17. BA .}KA SÖZCÜ KLER

l

_

TÜRK DILLERlNDE AKRABALJK ADLARJ

7 98

2. "NiNE" ANLAMINDAKi TERi MLER

2.1H. ana - ene; 2.02. ana ana ss, ala anasi; 2.03. opa 2.04. ähä; 2.05. bobu, bah /ska; 2.0 6. bibi; 2.07 . eçe: 2.08 . II1l1a; 2.09. kart alla; 2. 10. mama ; 2 . 1 1. nönó: 2.12. ses« 2.13. toy ene; 2.14 ulUR ana; BA~KA SÖZCUKLER

a ha ;

3 . " BABA'"

ANLAMINfJAKi TERIMLE R..

107

..

3.1H. aça; 3.02. ag a - alca; 3.03. apa - aha ; 3.04. a ta ; 3.06. b abo; 3.07. dede; 3.0S. f:;alj ; 3 .09 . pap a; 3. 10 . pedel'; 3. 11. t aro; 3.12. BA~KA SOZCUKLER

3.05. äkä;

118

4 . "ANNU" ANLAMINDAKi TERiMLER

4.01. ana - ene ; 4.02. apa - aha ; 4.03. ayi ; 4.04. äbä; 4.06. ma ma; 4.07. nönö, 4.08 . ög; 4.09. ,I'qe; 4.10. w ülide; 4. 11. BA~KA SÖZCUKLER 4 .05. eçe ;

124

5. "AMCA : DAY/" ANLAM fNDAKl TERIMLER

5.02. aça; 5.03. aRa - aka ; 5.04. amca : 5.05. 'amm ; 5.06. ana kanndasi, ara kanndasi, 5.07 . apa - aba; 5.0S. baba; 5.09. eçi; 5. 10. kiçir; ara; 5.11. tafiay; 5.12. ului; ata; 5.13. B A ~ K A SÖZCÜKLER 5. 01. abago;

6 . "!lA LA, TEYZE" ANLAMfNDAKi TER1MLER .. .. , ..... , .. .. , .... , .. ..

...

137

6.01. 'amma; 6.02. a na f:; /z karmda si . ata f:;I Z kanndasi: 6.03. apa - aba ; 6.04. öcly; 6.05. bibi; 6.06. eçe ; 6.07. eke ; 6.0S. ezc ; 6.09. !JiJIa; 6.10. küküy ; 6.11. piee; 6.12. teyzc; 6.13. tot :a , 6.14. u ba ; 6.15. B A~ KA SOZCVKLER 7 . "ERKHK KARDE;! " ANLAM1NlJAKi TERiM LER

7.01. aça ; 7.02. aga - aka; 7.03. apa - aha; 7.04. àkd: 7.05 . hl; 7. 06. b i rad e r ; 7. 07. brat ; 7.08. dada}' ; 7 .09. eçi ; 7.1 0. ini; 7.11. ka, k adas ; 7.1 2. kadas ; 7 .13 . k aka; 7.14. kanndas - kardas; 7. 15. tufifian, t ug d u k ; 7. 16. f /l 'Jm a ; 7.1 7. ub ay: 7.1 8. uya ; 7.19. ûke , 7.20. B A ~ K A SÖZCÜ KLER

148

8

YONG.S ON G LI

8. "KIl KARDE~'" ANLAMI NDAKI TERiMLER

167

8.01. ab/a; 8.02. apa - aha; 8.03. ap te ; 8.04. äciy ; 8.05 . bacc; 8.06 . batdcz; 8.07. ç Îçe ; 8.08 . eçe ; 8. 09 . eke ; 8.10. hemsire ; 8.1l. lf.annda~ - karda s; 8.12. piu ; 8.13. siT; il; 8.14. ruggan . l uf:d uJ;. ; 8.15. t u/p ua ; 8.16. uba: 8.17. uva; 8.18. üke; 8.19. BA~ KA SÖZCÜKL ER 9 . " KUZEN;

«uzi«: ANLAMINDAKI TERiM LER..•.•....• .•......•............ 179

9.01. amca çocugu, day s çocugu, hala foe I/gu, tey t e ÇOClIg lI; 9.02. a ll; 9.03. böle ; 9.0-t. pJ;.a n; 9.05. ikl t ugan ; 9.06. in i ; 9.07. tca r mda s ; 9.08. taga y , 9 .09. y ëgen; 9 .10. BASKA SÖZCÛKL ER 10 . "(B1RRl RiNE

KAR~/)

KUZEN I

s uzt«

ÇOCUKUI RI" ANUMIN-

D AK1 TERIAcfLER. . . . . . • . . • •.. ........... . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . • . . . . . . . . . . . . . .

189

10.01. öç tugon; 10.02 . öçlnçl btwtn; 10.03. B A-SK A SÖZCüKLER

11. " Oe UL" ANUMlNDAKI TERlJ.f LfR . .... .•....• ••... .• .... •..•....•..•..... 19 3 11.01. ba la ; 11.02. fü r zä nd ; 11.03. malay : 11. 04 . oe lan: 11.05. o g o ; 11.06. og ul ; 11.07. tin; 11.08 . BA-S KA SóZCÛKLER

12. "K{Z " ANLA M INDAKi TERi MLE R . 12.01. !ç.IZ; 12.02. BA-SKA SÖZCü KLER

203

13. ··YECEN ( KARDE$ ÇOCUCU J" ANLAM I N[) AKi TERi MLER .. .•....•.. .... 206

13.0 1. an; 13.02. ciärzi ; 13.03. ini; 1J.0.t. ka rdes k t z" ka rdes ot /u ; 13.05. ka r enda s ; 1J.06. Itl1J1n ll ; 13.07. yégen ; 13.08. RA-SK A SÖZCÜKLER 14 . '·TORUN" ANLAM INDAKI TERIML ER . . • . • • . • . . . . . • . ..... •. .. • . . . . • . . • . • . . • 2 16

14.01. aijr"!.; 14.02. a ll: 14.03. ëbi rä; 14.04. ba/a ; 14.05. balanm ba/a st; 14.06. çawtuk ; 14.07. çe wärä; 14.08. kawl uk ; 14.09. nötlc ö, 14.10. növo ; 14 . 11. neb/re: 14.12. sun rl , 14. 13. torun ; 14.14 . t üwenser ; 14.15. unuk ; 14 .16. »é g e n ; 14.17. BA$K A SÖZCiJKLER

TÜRK DiLLER1NDE AKRABALJK ADLARI

9

B. EvLiLiK YOLUYLA AKRABALIK BnDiREN TERiMLER . .

225

1. "KOCA" ANLAMINDAKi TERiMLER. . .. . . 1.01. ab u slca; 1.02 . äd am ; 1.03. bay; 1.04. beg; 1.05. cubay; 1.06. er; 1.07. eren ; 1.08. erkek; 1.09. es : 1.10. evdes ; 1.11. h.al äl; 1.12. kisi ; 1. 13. ko ca; 1.14. ku deg u ; 1.15. ogonlior ; 1.16. ort ale: 1.17. öhögön; 1.18. refik ; 1.19 . u mrd äs ; 1.20. üydegi; 1.21. yastl*da~; 1.22. yol d as ; 1.23. z e vç ; 1.24.

225

BA~KA SÖZCOKLER

2. " KA Rt" ANL4. MINDA Ki TERiMLER 2.0 1. ab 2.02. 2.03. 2.04. 2.05 . biçe ; 2.06. catuar : 2.07. c äm àgat; 2.08. cubo.y, 2.09. e bçi; 2.10. wi eg en ; 2.11. es, 2.12. e vd es ; 2.13. tialat ; 2.14. banl/n ; 2.15. ho rem; 2.16. hel ey ; 2.17. kan, 2.18 . ka tun , 2.19. kelin; 2.20. kisi ; 2 .21. kö ç; 2.22 . k um a; 2.23. kurtka; 2.24. kund es ; 2.25. küni; 2.26. orta«, 2.27. re/na; 2.28 . t okat ; 2.29 . umrd às ; 2.30. üydegi ; 2.31. yas f1 * d a ~; 2.32. y o id a s ; 2.33. yutu z ; 2.34 . i..a 'lfa ; 2.35. ze vc e: 2.36 . BA~K A a k a

v

,

a t l e

;

' a

w

r

a t

:

'

a

y

á

.23 6

l:

SÖZCÛKLER

3. " KA YNA TA " ANLAMINDAKI TERiMLER .. 3.01. ata; 3.02. bobo»; 3.03. *ayw ; 3.04. taym ata; 3.05. kayna; 3.06. kayni; 3.07. BA~KA SOZCÜKLER

4.

... 259

..... . 264

'" KA YNA NA " ANLAMINDAKI TERiMLER ..... .

4.01. ene; 4.02. kaysn ana - kayin ene; 4.03. kun çug ; 4.04. küye ; 4.05. BA~KA SÖZCÛKLER 5. " KIZ KARDESi N KOCASt; HALA KDCASI; TEYZE KDCASt" .. 268

" ENI$m '" ANI.AMINDAKI TERiMLER ....

5.0 1. en iste, 5.02. küdegü; 5.03 . paç ça; 5.04. »e rne; 5.05. B A ~ K A SÖZCOKLER 6.

"ERKE K KARDE;;iN KANISI; AMCA KARISI; DAYI KARISJ"

=:

" YEN GE" ANLAMINDAKi TERi ML ER ... ..

6.01. kelin ; tl.02. kükii y ; 6.03. tay ene; 6.04. yêrJge; 6.05. BA~KA SÖZCÜKLER

.... 272

10

YON G-SONG

u

7. " KAYIN B1RADER" ANLA MINDA KI TERIML ER

279

7.01. boldc z: 7.1)2 . ini, 7.n3. kay m ; 7. 04 . ~aYIl1 aga ; 7.05. kayin ini; 7.06. kaysn kann da s; 7J17. kay sn ulan ; 7.08 . ~ a Ylllij,\' ; 7.09. og ul : 7.10. y érne; 7.11. yurç ; 7 . 12. BA~KA SÖZCÛ KLER

289

8 . "BAWIZ: CÖ RÜMCE" ANIA MINIJA Ki T/;,'RiM LER

8.0 t. apa - aha; 8.02 . botd ei ; 8.03. hiyke ; 8.04. eke; 8.05. g ör ümce; 8.06. k ayui apa; 8.07 . kayin biyke; 8.08. kayt n ece; 8.09. f;;.aYln ekeç , 8.10. kaym f;;.IZ; 8.11. f;;.aym sinil; 8.12. I;:.I Z; 8. 13. sinil; 8. 14. yu rç; 8 .15. BA~KA SÖZCÜ KLER

9. " BACANA K " ANLAIHINDAKI TER/MIER ..

.

30 1

9.0 1. baca - bacanak: 9. 0 2. BA SK A SÖZCÛ KLER 10 . " ELT!" ANLAMINDAKI TERIMLER..

303

..

10 .01. ab/sin; 10.0 2. e lri; 10. 03. « e u», 10.04. kelindes; 10.05. B A$ KA SÖZCÜK L ER 11. "K/Z!N KOCASI" ANLAM/NDAKi TERi MLER

.:

306

11.0 1. d a mäd ; 11.0 2. k d eg û; 11. 03 . kiirä kän; 11.04. BA$KA SÖZCÜ KLER ü

12 . " O(; UL UN KAR/SI" ANLAMINDAKI TERIJ\1LER . .. 12.01.

Sonuç

Kaynaklar Dizinlcr

. 313

kelin ; 12.02. RAS KA SÖZCOK LE R .

... .. . .. .. .. .. .. .. ... .. . ... .. . . 31 9

.

.

. .

nl .

341

ÖNSÖZ VE T~ EK K Ü R Elinizdeki kitap , :!2 Subar 1993 tarihinde Hacenepe Ûnive rsitesi . Sosyal Bili mler En stit üs ü. Türk Dil i ve Ed ebi ya u Böl üm ünd e Yük se k Lisa ns Te z.i olarak kabuJ cdüe n çahs mamm gereken buzr dûzelrmeler ya prhp gcnis leuk rek kitabu dön üst ürülm üj biçimidir. Yük sc k lisa ns te zimi n hazrrt anmasmda ve da ha so nra bun un d üzeltüip ge nis le tile n..k kita ha d ön üst ürülmesi nde çok sa yrda kisinin cmcgi geç mis tir. Yukse k lisuns tezi mi hazrrla rken basmda n so nuna kada r cngin bilgileriyle yardi mlanm esirgemeyc n degerli hocam Prof. Dr. Ta lát TEKiN' e ; Tü rkiye kür üph anele riude bulunma ya n K . GR0 "B ECH' in ' ihc Turkish S yste m of Kin sh ip" ad h makale sl nin foto kopi sini Al ma nya ' da n g önde rc n, M . ST ACHOWSKI' nin D o l gonischer WaT/Jc/WI Z adlt yup urm sa gl a ya n ve özellikle Y üksek lisans tczimin kitaba dön üst ürülme sini özcndi re rek he r türtü ya rd nn ede n M . ÖL MEZ' C; L. A. POKRQVSKAYA'mtl "Termim rod stva v tyurksk if ya nka h" adh maknlesinin forok opi sini sag lay a n A nka ra Universit es i K ütüphanccilik Bölüm ü ög re ncisi Atill a ERCAN' a: L. A . POKROVSKAYA' mil mukale siyle birlik te birkaç Ru sça ma kale yi T ürkçe ye çeviren T ürk Di l Ku ru mu Rusça uzmaru ( ~u a n Ege Üniv e rsit es i'ndc) Mu vaffak DURANt.r'ya: T ürkiye kütüp ha nel e rinde bulunm ayan Oyrotsk o -russkiy slovar "i sag layan T uva'da n Doç. Dr. Do rj u ÇURGUY·OOL' a; Haskart TJJln11J Hii;,l[t:{ I , Ir yi annagan ede n ve baz i kaynaklan g önde ren Ba sku rt biJim ada mr Prof. Dr. Zinuur Gazizoviç U RAKS1N 'e; basta Tü rkrnen 'W liniO Gisgaça Dlutektolog ik Säzliigi o lmak üze rc bnzr Tiirk me ncc kay nakl an sug laya n Tur km e n a rkad usim Güyçrr urar SOLTANMIRADOY' a; yi ne T ürki ye k üt üphanc lcdnde bulunmayan V. t. RASSADIN' in Fonetika i teksika tofala rskogo yanka adh yaprnnm fotokopisini Almanya'dan gö ndcren arkada sim AIî O VAL' a; bölüm küt üphanesindc n yararla nma ma izin ve re n G öu mge n Ünive rsitesi Türk oloji ve O rtaasya Arasurmala n Bölüm ü ögretirn üye leri Prof. Dr. Klun s RÖHRIlORN ik Prof. D r. Mihm A DAMOv lé ' e; yardrmlannda n do layt Tii rk Dil Kurumu kitapbgi gö rcv liJerine ve Türk Tarih KUrLUllU fotokopi görevlis i Üm it KIZJ LTAN'a tesekkür ederim. Ne yan k ki bu çah smam da N. A.lsM ÀILOY' un Törkiy Tillärdä Ka wmIiCl rilldá~'II* Ten nintäri adh teai nden. Iran'da ko nusulan Kaskayca gibi T ürk d illerîyle ilgil i çabs mala rdan. T ürk çe, Aze rîce . T ürkm ence . Özbekçe. Tu tarea. Çuvasça dr smdaki d ille re ait leh çe sö zlükle rindc n ve es ki Sovyctlcr Birligt'n de bu ko nuda yaprlrms ola n çahsmal a nn büyük çogunl ug unda n

12

YONG-SONG LI

yararlamlamanu su r. l leride bütün kaynakl ara dayarularak ayn t konuda bundan dah a ayn nuh 'ie deri n çahs mala n n yap ilmasr dilcgiyle. Yong-S öng Li A nkara. Ni sa n 1997 SONSÖZ Kitabm dil gisi bitip sayfa numaralan na gore dizin ramamtandsktan sonra Eski Uygurca Agama yay uuna ula~ l lml~lI r (bak. Kudara & Zicme 1995). Buna go re s. 181 'de lj cï/u OK/' "tcyze o~lu" {NF: ~ 18)'d an sonra kükü.\· oj: uli "teyze oglu" (Àgama parçasmm L mcmmm 41. sann) ~ÖlÇÜgÜ yer almahdrr. A )T1Ca, ~u iki rnakalc yc de u la~ l l m l ~t lr.

M USAYl:: V, K[enc sbay] Mlus uyc viç]. 1974: "T ermini rodstva v sovrcmenmf znpad no -krpçakskih tyurkskih yaz rkafj", Spmche , Geschic hte /lnd KIII/ llf der altaiseken V ólker (Protokollband der XII. T ngung der Permanent International Allab tic Co nference 1969 in Bcrlin ; yayrmlayanlnr. Georg HAZAl . . c Peter ZIEME ), Bcrlin, s. 45 1·457. PuS7.TAY, J änos. 1976: "Matcrtal aus (km w ald-Dialckt des Jurak-Samojcdischen",

Nochrichten der Akademie der wissenscha ften in G öningm , /. PhilologischHistorische Klasse, Jahrgang 1976, Nr. 10. s. ~9-379. Musaye v "in 4 54. sayfasrna göre Kumukça ( kar(~'(lIJ kardai "bab anm J annenin kuzcninin J kuzinimn og lu" ve ~ri)'an kl;:1J T//(lf "b abamn f annc nin kuzen imn J kuzini nin km" sözcuklc rinde ki) ~ri)'all sözcügü ile (lU~ri /;urdai "ke zen" ve zukari *':.a rda~ "k uzjn" sö zcü kleri ndc ki) w /;ari SÖlCiJg U l bcr- Kafkas di lleri ndcn Kumukçaya gcç misnr . Bu Kumukça s özcukle r su Dargin ce s özcü kte rte k ar~l l a ~tlfllahil i r ( k r~ . s. 187 Kumukça biç im): Y:Juuul' "k uzen" (bunda )' ::J II "e rkc k kardcs") . py.JU1d .Uf' "k uzin" (bunda 1')''111 "k rz k1lrdc(J, " bi/fJU1IIII "babamn z anncnin kuzcninin I kuzininin oglu" Puszray'm makales ine g örc Yurak Samoyedcesinin hu diyalektinde lira "b aba". ûpa "küçük krz kardcs", liap a "gc fin (og uluil kans i)" s özcüklen k ullar ulrnakt adtr. Bundan dola yr ll. A.3.0 1. aç o madd cxindc bir dipnol düs üle rc k lir a "b aba" sö zcügü ndc n ba hsedilrn clidir. Dipnol 41 1'dc iip(l " kiJçiJk kIL kardcs" sözcügüne ve dip nor 744' lC isc liiip<J "gclin Cogulun kansi)" sözciJgiJne yer vcrilmeli. Agu ~tos 1999 Eynallu Tür kçe si Aze rtcenm bir diyale kn degil . Käbil A f~arcas l, Ka}kay, Se nkor. Paradomba vb. ilc birtik te G üney Ogul ca SI/lJ ol usturmaktadrr. GUney Oguzc an için }U çahs maya bak tlabihr:

DOERI'ER. Ge mard ve Wo lfram IIESCHE, 1989: SüdoghllS/$Che Mou rioJien Al g/umi.flan lUId tran. wiesbaden.

(Jus

Nohur, Áne w, Kiraç ve t rasar di yalektt err aste n T ürkmcnccnin diy ale ktleri dcgildir1cr. Bunlar Malll ~ diyalckti ile birlik tc Horasen Türkçesini n kuzcy diyalcktlerine girmektedir. Ou konndaki bilgi için DOERFER, Gcrhard vc Wolfram HESCII E, 1998 : Tiirkische Folklo reTeue W IJ Chorasan, Wiesbade n. S, 33-34' e bh.

Ekim 1999

01 ;3!J -ê- 1993 \1 2-%l

22~"1l

(Ei7]) ,~HRt:l]>lj)(Hacettepe) rjJ~ .ii!.

Ei 7] 1~ ~,,*011/.i Jl-,,*-B ~ 'il .2J -1HH: tl]A-j ~"it..g: ~Pl ~..2..~ Il\\ll

A}~,,*"} ql~ff:!

~ ,q~.}~ ~~ ~

~.!f- ~.a~

~ol q .

.g. 11 0]

UJ1 .::r t::l Jl y-~oJ] o ]§- 7à7à ~}oj

~,q~~ ~~% -€1l1~

Il\'€! uJ1

~io ];:>;lE.~

~.!j!

~l(! E.r.}

xE.(Güycmïrat SOLTANM:ïRAOOv)oJll1]; E; 7] El x A] ~ 1){::-

a:t è

V . J. RASSADIN9.1 Fonetika i leksika tojalarskogo yazika2} {::- Al

14

YONG-S00l G Ij

"'-j gj .;;,t. À~ ~_ % s. " l ~ ;ç! .s. ofl Àl .!t.l.jJ €-

11Jl]; &~

(Cött ingcn)

5ö. Al ':~Hl· L\l~ .ill

01%'7i

~

-tF t

'll x. ~

~ i'.j

~ ~ ( Ali

8'J ~a~

4 ~1

OYAL) ~E'd ~

Seminar fUT Turkologie und Zentralasienkunde

E.J .:ii!~'à%'tl Klaus RÖHRBORN l.Q-Á~ 9} Milan AOAMOVlé tlfA}o11 JIJ; :;[7};:>;] .'r.% _~ ~ g-~Àl j~ ~ 5'..k1 {,!- .ol stl.%:i!} E-j7'] 9:l A} ~ ~ (Ttirk Tarih Kwumu l KIZJLTAN)oJ]711 7,f,q Ç}cj-,

"J'if;'ler Nüshasi), Ankara. MG:

K.

MOT:

Kipchak Military Treatise, Cambridge. M. Özkan , 1993: MalJmûd h. Ködï-i Manyós: Gtdistan Tercümesi,

MK:

Ankara. Z . K . Ölmcz, 1993: Mahb ûbu'l-Kuiûb (incel eme-Metin -Sözlük ),

ÖZlOPÇ U,

[989: M unyatu't- Gh ux ät, A 14th -Century Mamluk -

An kara. (yayr m lanmanus Doktora tezi) R. Toparh. 1988: Mu'1nü'l-Mürîd, Erzurum. MN: E. N. Nadjip, 1961 : ljorezmi: M uba bbat-Nam e, Moskva. MTGR: J. Eckmann , 19 76 : Middle Tu rkie Gtosses of the Rylands

MM:

J6

NF: PC : RIN: SV :

YONG·SÓNG Ll

lntertinear Koran Translation. Budapest. J. Eck mann, 1985: Nehc û'l-Fer ödls 11, Metin [Çev riyau}. A nkara . P. de Courteille. 1870: Dictionnaire turk-oriental. Paris.

M. Ada rnovi é. 1990 : Die Rechtslehre des Imûm an-Nasft in türkischerBearbeitung vom Iuhre 1332, Stuttgart.

U IlI : USp:

M . Mansuroglu, 1958: Su/rail Veled 'in Tûrkçe Maniumeteri, Istan bul. Z. K. Ölmez , 1996: Ebulgazi Bahads Hall: Secere-i Terakim e [Tiirkmenierin Soykütügü ), Ankara. A. K. Borovkov . 1963: Leksika sredneatiatskogo tefsira Xli- Xlii VV . , Moskva. T ürk Dil Kurumu, 1963· 1977: Tarama Söz/ü gü I-VIJl. A nkara. Türkische Turfan-Textc {·X. 1929- 1959. F. W . K. Müll er, 1922: Uigurica 111. Berlin. W . Radloff. 1928: Uigurische Sprachdenkmäler, Le ningrad .

VB:

T. Tekin , 1988: Volga Hulgar Kitabeleri ve Volga Hulga rcasi ,

Tef. : TS :

TT:

Ankara. D. Dilçin , 1946: Seyya d Hamza: Yusuf ve Zeliha, lstanbul . J) Ötek i Ktsa ltmalar

ag.: bkz.: es k.: fol. : kit. :

ag rzlarda, agizlan , agzl, lehçelerde, lehçelc ri. lehçesi bakuuz eskimis anlam veya s özcü k, eskide n folklorda kitap dilind e

kon. : krs.: mec.:

konusma dili(nde} karsilastrrmrz mecazt an lam(da) seyrek olarak tarihte

sey.: ta r.:

Türk Dillerinde Akrabaltk Adlart

TÜRK OILLERINDE AKRABALIK ADLARJ

39

I. "A KRA BA" ANLA MINDAKt TE RiMLER A . KAN YOLU YLA A KRABA LIK BiLDiREN TERiMLER I. aga-ini

Mogolca da n geçmis olan aga 1 "agabey'' ve Türkçe ini "k üçük erkek kardes" sözcû klcri nden olusan bu birlesik biçim, aslen "erkek kardcsler'' anla mmdadrr? ve "akraba(1ar)" anlammda da kullamhr. Bu bir les ik, günümiiz Türk dillerinde söyle geçmektedir'': Tkrn. äga-ini "erkek kardesler", Tkm. (ag.) iiiHa)ini "akraba" Sa l. (T ) aglyne, aglynur "erkek kardesle r: lusrm akraba; dostlar'', agne y "öz kardeele rin allelcri nden olus a n aile, büyiik aile" Yuy. (N) aga-ini , Yuy . (Ha.) agayna, Yuy . (Lob.) aga inl. agayne "erkek kardeslcr", Yuy . (N) agayni, agayna, ai;inii "akraba", ät-agina "lusun ak raba ", Yuy. (J) agmr1', aglfw;, tegma:, a'gm'./' "dost; tarudrk: erkck kar des" , Yuy. (Ha.) agayne "erkek kardes ler: dostlar" Öz b. äga-tni "er kek kardesler", agayni "dost, arkadas''. Özb. (ag.) ägayim, iigayini, agaym, agayru, ai;aYJ'illi, ai;lym, agaynf, di;r1ynf. di:äynf "erkek kard esler; akra ba; (seslenmede) dost, ark adas"?

Kmk. aga-ini "erke k kardesle r" Nog. aga-inili, agalt-inifi "c rkek kardesler' KzL agaym "akraba; hrsrm akraba", agaym-~armdas "uzak akrabalar' Kkp . aga-ini "e rkek kardesler", agayui. agaym-tuwi:an "hisun akraba" Tat. aga-Ïn] "e rkc k kardesler'', agay-[n[ "(e rkek) hisrm akraba; erkek kardesler" (ai:ay, aslen seslenmc biçimidir) Bsk . ag aY-lnf "erkek kardcsler: (erke k) lusrm akraba" (ai;ay, aslen ses lenme biçimidir) Bar. (R) ai;m "e rkek kardesler; fus un akraba", Bar. (D) ag ay-ini "crkek kardesler'' (af:ay, aslen seslen me biçimidir) Kir. aga-ini "erkek kardesler'', agaym-tugall "lus tm akraba' Krs. Mo. (L) a*a "agabcy : (yasça) büyük", BUL afJa. I-Bh. ab "agabey; (ya§ça ) buyû k", Kal. afJD "agacey: amca : (yasça) büyük, daha iyi, daha kibar. daba kuvvctli. 2 3 4

-

daha çok", M ng. aga "ajiabey" Krs. aka-ini "erkck kardc§lcr" (BN) Krs . Çin. x iöng di "erkck kardcslcr'' Kr§. Tac. (ag .) ágä)'nl"akraba; do st, arkadas" < Özb.

5t..m

40

YONG-SONG L1

Suy . (M ), Suy. (T) akuu, Suy. (L) akmi, aka-uu "er kek kard esler'' (akuu < aka + im) Ay nc a, günü müz Tür k dill erinde aga- ini ile ayru yaprdaki biçimler de kulla mlmaktadrrê:

~u

birl esik

Yuy. (N) aka-ini, aka-uka "e rkek kardesler" Özb. äkä-ükä, (ag.) á-gä-ükä, äkäli ükä, äkä-ukä, äk ükä "erkek kardesler?" Kta. aso-kardas "e rke k kard esler" T al. (ag.) eg a-b rat, ega-brat "erkek kard esler ; hrsrm akra ba'' (brat < Ru s.; bkz. Il .A. 7.07. brat) KIl'. ake-iike, ake-ükö "e rkek kard esler" Tuv . akc-dunma "e rkek ve krz kardcslcr: htsrm akr aba", fJ a-dulJma "erkek kardesler; hrsun akraba" Krg . (R) aba-dunma "erkek ve krz kardesler''? Ayn nnh bilgi için bkz. II.A .7.10. ini ve II.A.7.02. aga -

aka

2. akraba Ar apça ...,...,~ karlb "yakm; akraba" sözc ügünün çogul biçi mi ~L.ril alç.ribti' s özcügünden geç rnis olan bu sözcü k, ~ u tarihî kaynaklarda lesbit edilmistir : akraboê "akra ba" (TS I: 386, 11: 1150 , V: 302 5,3227,335 1,3592,3805,

VI: 3947,4388 ) akribii "akraba" (NP: 443; MGT; LM)

Bu sözcük, günümüz Tü rk dillcrinin birkaçmda daha kullarulrnaktadrr: Trk. akraba "kan veya c vlili k yo luyla birbi rine bagh ol an kirnseler, lusun ; 5

6 7

A,lia·ini'nin tam Iers yapismda ki birlesik olarak kr§. Vak. (S) ini-bi "öz c rke k kardesle r: iki c a: crkck karoe s", Vak. (B) inl bi "cr kek kardesûcr)", Vak. (P) inl·bl "öz erkek kardcslcr: uvey erke k kardcslcr'' ve Dol. (S) ini -b/ "erkek kardesr lcr)"; Çin. ~ Jil, di xiimg "erkek kardcslcr: silah arkadasr; aym ycrde aym i§e bakan kisi" K'1 . Tac. aka-ulca "erkek kardcslcr" Bu anlam, 13. sayfasma göredir. Bu sözcügu n anlnrm, 121. sayfasmda "e rkck kardeslc r" olarak verilrnistir . Tarama Sözlü)j:ü' nde yer alan suzcuktcnn buyük çogu nlugu oldugu gibi yaZllmadl,\il için hu sözcügün de aslcn okrib ä biçiminde ol ma olaslhgl çok yükscktir.

TURK DILLERiNDE AKRABALIK ADLARI

41

(mee .) olusma yönünden ayru kay naga dayanan seylcr; (mee .) biri, dige rinin sonucu olan seyler?", Trk. (ag.) atarba "lus un , akraba" (DS I: 152) Gag. akraha "(csk.) akraba'' Yuy. (N) akraba, (kit.) akriba. Yu y. (1) akrabá, akraba. a:~rahii "hrsim akraba"

Özb. a~rähà "(es k.) lusim akraba"!? Kta. akroba "ak raba" Kar. (k) akrebe "a kraba" Akraha sözcügü. ikilemclerde de bu lunur:

Çagatayca I]",/\ç

Ü

akriba "lu sun akraba" (L M : 1469, 1658,26(8) (I] "'h
, Özb. (ag .) uwlat, dwlat, äwlät, (Had "tonmlar, ncsil: (lusun) akr aba", awlat-acdas, äwlJtdcdàt. öwiät-acdat. lflad -äcdat "atalar; tor unl ar, nesil ; (lustml akra ba"

(äcdt./d, acdat, acdat, ëcd öt < Ar. ~1~ 1 acdad) Bar. (0) äwlat "lusnn akraba"

7. bag.r Aslcn "karacigcr" anla rmnda ohm bu sözcük, mecazî anla mlara da sahipti r (ED PT , 317) . Bu sözc ük, Uygurc ada bagu, ba ëar "karaciger; kann : dos t; nkrabn" (AG: 326) biçimlerinde teabit edilmistir ve baiw biisiik. "kan akra balan vc srhrî akrabalar" (EDPT: 380-38 1) ikilemesinde de bulunur: oguft ~IZI bagn bü~üki least ~ada~ l ölmi\~ ügi ~(1)1 ûçûn bu bitigig yiti kata okisar "og lu, km, ak rabala n , ka rdesleri , ölmüs an nesi vc bab nsa için bu kitabt ye di defa oku rlarsa'' (TT VI: 24 -25). B a g ir sözcügü , gü nüm üz Türk dill cri nin bi rk a ç mda akraba hk da

bildirmektedir l 6: 15 16

Krs. T ae. avl öd "evlat; tonmlar, çocuk lar, döl d ös: soy, nesil; (hrsrm) akraba" Krs. Trk. (ag.) cigcr, eiger "yakm akraba" (OS lil: 962), Özb. cigär "karaclger: (mee.) yakm akraba , hrsrm akraba" « Par. H eigar); Mo. (L) elige "karaciger: (mcc.) gügliS, karm ; kan akrabalan", BUL e/ 'ge(n ), Hlh. eleg (e/gen) "karacigcr; (me c.) akrab a", Kal. dgl} "1l1S1m akraba"

44

YONG -SON G LI

Öz b. (ag.) bagir, bagnm, bO WlT, bawnm "yakm akraba; öz, üvey olmay an: akraba" (-m, aslen I. tekil kisi iyelik ekidir )

Kzk. baw,r "karacigcr; kan akr abasr; dagm yamaci'', trawirtas "a kraba" (harfiyen. "karacigerdas") Kk p. bawir "ka raciger: kann krsrm (hayv anlan n); (mee .) kan ak raba sr'', hawulas "kan, öz, üvey olmayan'' (harfiyen, "karacigerdas") KIL b ör "k araci ger : (rnec.) du ygulann odak nokras t. gö bek alti ; (mec.} kan akrabus i: (mee.) erke k kar des . dagm yam acr''. b órdos. b örios "k a n akrabasr" (harfiyen, "karacige rdas'')

i Jk olarak Orhon T ürkçesinde bisuk. "akraba" sözcügü tesbit edil mistir: bir ki\çi vamlsar U*II~ï bod uni bi?ükilje tegi ~ uJmaz ermis " bir kisi suç islese, onun boy u( na), halkuna) (ve) htsrm akraba sma kadar (herkes i) öldürmezler imis'' (KüJ Tigin Yaz iu. G 6). Bu sözcük, Uygurca metin Jerde tun ür "dünür, lus im'' sözcügü iJe birlik te kull ar nl an bÜ~'ük sözcüg ünün yuvarlaklas may a ugramanus, daha eski biçimi olm ahdi r (Te kin 1988: 64). Uygurcada bûsük. bi~'ük, bÖI~iik "do st; srhrî ak raba: sevgili" (A G : 331) biçimlerindc tesb it ed ilen bu sözcû k, adas h ii~'iik "kan akr abalan ve srhrî akrabalar" (EDPT 380-38 J), baiw büsuk "kan akrahalan ve sihrî akrabalar'' (EDPT: 380-381), bii,\,ïf.:. f.:.örfük "sevgili, dost, aziz'' (E UTS: 50) , lÜ1Jür bü~iik "st hriye t, srhrt akrabalar" gibi ikilemele rde de bulunur: tûnur bii~iik bolusup *1::. birisip bagir hii~'iik edgii ögli bolur iar "(onlar) d ün ür olup birbi rine ktz vererek ak raba ve iyi d üs ünen olurlar" (TT VI: 40~ 4 1). 9 , blS/m

As len "st hrî akraba" anlammda olan bu sözcügün A rapç ada n geçmis o lma olasrhgr ço k yüks cktir. il k o larak Mevl an a Cel aJedd in R uml'nin Di van'mda bi,ym "hlsim, yakm" (Man suroglu 1954: 2 14) biçimi nd e tesbit edilen bu sözcûgc §u tarihî kaynaklarda rastlan makt adrr: bl,l'Iffl

" hl srm, akra ba'' (TS I: 163, 252 , 563, 594, II : 1094 , 1102, IlI:

1584, 1954 , IV: 2233, 2277, 2446, 2473, 2794, V: 3608, VI: 394 0, 40 62,

TÛR K DiLLE RINDE AKRABA LIK ADLA RI

45

427 0,4327; MGT; KD: 3479; KB: 121b/4 ; KG; KT ; DK; iH 17) !JIS/m bl .)nt

"lnsuu, akrab a; aiIe" (MA) "lus rm, akraba" (TS VI: 4 102; KY ; KD ; KT)

Lw.yulI "lu sim , akraba" (RI N: 576, 623; KG ) !Ja.ym "lus nn , akraba'' (KG)

Bu s özcü k, günümüz Türk dillcrinin birkaçmd a kullanrlmakt ad rr:

Trk . lns un "akruba" G ag. !JlS/nI, IS/nI "erke k a kraba; lusnn akraba", tusunka "kadm akraba" I8 Ka r. (k) tysun "hrsim. akraba''

ljisim sözcügü , akraba sözcügü He birliktc ikilemc de olusturur:

Trk. h tSlm akraba "yakm ve uzak bärün ukrubalar" Kta. ksssm-akroba "lusrm akraba'' Kar. (k) blSll/1-a~rebe "hlsim akraba" IO.

Vi;

Farsça J...:~ !JIV[~' sözcügû nden geçmis olan bu s özcüge ilk kez Çag ataycada rastlanmaktadtr: !JIVT~

"a kraba, soy sop" (L M: 1469, 1658, 2668)

Bu s özcü k, Çagatay grubuna giren günü müz Türk di llerinden §u ikisinde kullamlmaktadu:

Yuy. (N) bi,l' "akrabu" Özb. !J q "ak raba", bqu tdblJr "htsun akraba , akra balar ve yak mlar"!", Özb.

(ag.)

17

18 19

be; "akraba", be~' -tawllr "msun akraba''

Izbudak, bütun sözcükleri Latin hartlc riyle basit bir biçimdc vermisrit. Dolayrs ryla bu sözcu k de hisun biçirninde vcrilm istir. -ka. Slavendan alnmus olmalxhr (krs. haldiska "hatdrz", dayka "öayr"). Krs. Tac . bq "kendi; akraba", be,1"lI tabàr "his un akraba"

YONG-SONG L1

46

11 . ka, kadas, lç.ap "Aile, akra ba'' (AG : 353) anlammda olan ka sözcügü, Çince '?;.j iä "ev , ai Ie. aile ocagr, ev halkt'' sözc ügün de n almmi s olup yalru z ka ~ ada \ç biçi mind e cesbit edilmektedir (EDPT: 578) . Ka + das olarak ç özümlenen kadas "akraba; erkek kardes: arkadas . dost" (EU TS : 160) sözc ügü . ijk olarak Uygurcada tesbit cd ilm istir. Bu s özcükler. adas kadas "arkadas, dost, ahb ap, soy sop" (EUTS : 3), kadas "lusun akraba, (erk ek) kardes ler'', tugnus kadas "ak raba" (DTS : 571 ), urug kadas "lusnn akraba" (DTS: 6 15) gibi ikile-

*0

meierde de bulunur:

uluif kiçig ka kadas ogullç.lz asüur "büyüklcr, küç ûklcr, erkek kardesler, ogullar (ve) krzlar çogaltr" (TT VI: 44 -45) . B u sözcükler, Uyg urcadan soma §u tari hî kaynaklarda tesbit edilmistir:

kadas "crkek ka rdes: ht sim , akrab a" (DLT ; KB20), "erkek kard es'' (MTGR : 217), "akraba; dos t" ( H~) /fa?,a,~ "kardes gibi ya km ola n hlsim, akraba" (DLT I: 369 , III : 23, 327) , "erkek kardes : akraba" (Te f.: 82, J 92, 303 , 305) , "akraba" (NF: 48) Iç.aza,~ "erkek kardes. akraba" (Tef.: 193, 303 ) *aya~ "akraba; dost" (H~), "akraba'' (NF: 119, 383; MK; EN), "akraba: soy'' (PC : 4 13), "kardes'' (iM) kap "egreti hlsrm'' (DLT lIl : 146), "akraba" (Tef.: J98), "akraba; dos t" ( H~ )

ka *ada,\' "a kraba ; erke k kardcs'' (KB) 21 : utus kendni /fo?,tulj yakin ka *ada,ç "köy ve sebri. yakm akraba ve kardesleri biraktm" (KB: 3327 ) /çap kadas "dost ve akraba" ( H~) urut; kadas "lusrm akraba" (DTS : 6 15) uru[: *W/I~ "h lsim akraba" (NF: 48) urug kayas "lustm akraba'' (N F: 11 9) uruk *a.va.ç "h tsnn akraba; aile ; müsteriler" (PC : 59) , "lusnn akraba'' (AL) , "lusrm akraba; kabile" (MK) uya *(lila~' "akraba; kardes'' (DLT I: 86) 20

Bu sözcük. Fergana nüshasmm baz r yerlerinde

*u~u$

biçiminde geçrnektcdir. Bh.

2 1. dipnet.

21

~a kada s, 3203., 3209., 32 13" 3327., 3337., 3350 , ve 3433 . bcyitlcrdc bulunur . Ferga na nüshasmda bu ikileme , ya kop *ada,~ (3213., 3327., 3350, ve 3433. beyitlcr ) ya da *(lP ka ~a,1" (3203 ., 3209, ve 3337. bcyitJcr) biçimindedir. Aync a, M1Slr nushasuun Ja 3209., 32 13. vc 3350. beyitlerinde kap *ada{ biçimi bulunur.

ruRK DILLERINDE AKRABALIK ADLAR I

47

uya kap "akraba'' (D LT III: 146)

Bu sözcüklere günümüz Tü rk dillerinden ikisiude rastlanmakradirêê: Yuy. (N) *aY(J~, Yuy. (1) *a:ya~ "akraba'' Tuv. ba "agabey". fJa-dwJma "k ardeslcr; hisun akra ba"

12. kanndas kardas: Bkz. Il. A.7.14. kanndas - kardas -s

Ar apça f'~ ka wrn sö zc ügü nden ge çmis o lan bu s özcük. ~u tarihî kaynaklard a tek basma veya ikileme o larak "akrab a'' an lammda tesbi t edilmistir: kawm "kavim , kabil e; akraba" (KY), "kavi rn, kabile; haik ; akraba; ka n" (KT)

sawurn "kavim, kabile ; haik ; akraba: kan" (KT), "kavim; akraba, lusim akraba" (DK) kawm kablle "hlsnn akraba" {TS VI: 394 3; KE: 166bll , 166b/4)23 (*ahlle

< Ar. 4..4J *abila) kawm kable "b rstm akraba'' (KB: 92b/ ll- 12. 100a/5 , lOSbi l 0, 17Ubl2) 24 (kabte < Ar. ~ ~ablla)

Bu s özcük, günü müz T ürk dille rin in birkaçmda tek ba sma vey a ikile me olarak "akraba" anlammda kullamlmaktadrr: T rk. (ag.) gevim gebile "tusun akraba'' (DS VI: 201 2 ; ge hile < Ar. ~ 1«Iblla), kavum "akraba" (DS VIll : 2693) Tkm. *OIVUnl "(esk., kit.) akraba", ~owum-i;arlllda~' "lusrm akraba" Yuy. (N) kam -këbit ä "yakm ve uzak akrabalar" (~äbilä < Ar. ~ *ablla ), *om-~erindaj "lusim akraba" Özb. ~a wm- ~a rjnda ~', (a g.) ~awlfn-~annda~" kawwu-kannda s, ~a wm i22 23

24

Krs. Evk . hä "k an akrabasr, ak raba' Bu sözcük , me tinde kawmurn ka b/fem (TS VI: 394 3) ve kawmi «abltesi (KE:

166bll, 166b/4) biçimlerinde geçmekted ir. 13u s özcuk , metinde kawm f -5-, - 5 deg i~mesi oldugundan *a rda; SÖICUgU , -,1-· ilo -{ m n korundugu bil' lchçcdc n ( örnegin, Kam Nogaycadan) veya bas ka bil' Türk dilinden (ömegin, Kumukçadan] ahnrms olm ahdrr. Ote yandan, Nogayskiy ycwk i vego dialekll 'da (1940) kordas. ka}'(la~ "cr kck kardes. krz kardes . ana bir" (251. say fa), '«Irllidas "crkck kardes. krz kardes. görümce" (251, sayfa) vc IJurlllda,1 "crkek kardes . kll kardes" (267. sayfa) biçimlcn geçmcktcdir Krs. )1,10. ( L) nagaçu "dayi; annc tarafmdan nkrabalar", Bur. nagasa "annc tarafmdan akrabalar; arme taràfmdan dode", Hlh. nagc ts. Kal. lIa~oISI), nakts" "annc tarafmdan Kr~ _

Nognycada -,1-, .,~

akrabala r"

Bu. liaJ*ol'! rT/TIIT!! Hii ~l[gT Il'nin (1993) 5. sayfasma gbredir. Baskirsko-russkiy slol'm' ~in ( 1951\) 400 . sayfasmda 1I(j~a51 sü/cugünu n anlamr. "annenin dogdugu yer (kö y. cv)" olarak vcrilmistir.

TüRK Di LLERIN DE A KRABALIK ADLAR J

49

dille rinin bir kaçmd a lek basm a veya ikilemc olarak "a kraba'' anlarm nda kullarn lrnaktadrr: Kzk. näsildes "akraba" Tat. näsTldä~" "akraba: soyda(.lläsrt-ml, näsll-näsöp "htstm akraba''

(nasap

< Ar...,...........; nasabï Bsk. fläSrldä~ "s oydas: hrsrm akraba'', luis.Tl-mw, nësll-nós äp "lusrm akra ba'' (nas óp < Ar...,........,u nasab) B ar. (R) !läsT! "akraba: nesil''

16.lI eblre : B kz. II .A.14. 11. neblre 17. soy sop

Bu sözcük, gün ür rutz T ürk di ller ini n bir kaçmda "akr aba'' anlarmn da kullamlmaktad Ir: Trk. soy sop "bütün say vc htstrnlar''

Kra. soy-sop "lusnn akraba' Kar. (k) soysop "hlsim akrab a: soy , aile"

IS. söktös S iJktö,\" « *slÏljökdq < si/ljök + de, olarak çözü mlenen ve ha rfiye n "kcmiktas" anlam ma gelen bu sözcû k, günümüz Türk dillerinden §u üçündc

akrabahk da bildirmektedir : Kzk. siiyekte s "akraba" Kkp . siiyekles "akraba: akrabahk , baba bir"

Kir. söktös "srhri akraba, çocuklann veya akrabalan n evlenmelen yolu ik akraba"

19. t örögön

Törö-gen ( t ör ö- "dogturjmak") rilarak çözümlenen bu sözcük. güney Sibirya'da konusulun gûnümüz Türk dille rinin bi rka çmd a "akraba'' anla mmda kullamhnaktadrr:

50

YONG.SÖNGU

Alt. lörögöIl 29 "akraba" Kmd . (B) t örógön "akraba, hisrm akraba: öz, üvey olrnayan" Tu v. t örën "öz . üvey ol mayan: akra ba" (krs. Krg. (R) töràn "öz. üvey 01mayan" )

20. t órol Mogolcadart geçm is olan bu sözc üge 30 öze lhk le güney S ibirya' da konu sulan gü nümü z Tûrk dilleri nin birkaçmd a rastlanmaktadm All. /ö riiJ "nesil: akraba; anayurt. unavatan. varan" Kmd. (R) törö/ "n esi l: akraba. hrsnn akra ba; aSI!. köken", Kmd. (H ) tö rö! "nesil: akraba, hrsrm akruba: tabiat' Suy. (L) tI'iiröt"evli bir kadmm babasmm c vi" Hak . (Sagay ag.pl tör öl "nesil: akraba.hrsr m akraba : asil. köken" Sc r. (R) förö/"nesil ; akraba, hrsrm akraba: aSII. köken"

Tuv. (öre! "akraba; soy", dörgûi-törel. Iöref-c/örg ii l "hlsun akraba" (c/örgiil < ? M o.) Krg. (R) töret "akraba" 2 1. tug gan. fugm1i, tugdll~ , tui:ma

Tlig - "dogmak" cy leminde n yapil rms olan bu sözcüklc r, akra bah k da bildirir. Uygurcada rcsbit ediJen tugmi~' "akrabu: dogmus. do gan " sözcüg ü,

tui:m1i kadas "a kra ba" (DTS: 57 1) ikilcmesinde de bulunur: éçim inim t ui: ml ~'I1Il kadasnn kim YÓl1e çam çi a nm} ~illllal/lll '(]r "kurdcslerim (ve) akrabalanm itiraz ermesin fer" (USp: 44). Du sözcüklcr, Uygurcadan sonra ~ u tarihi kaynaklarda lesbil edilmistir: 29

.\0

Bu, RII.H ko-altayski}· slol'ar ~in (19 26) 19K sayfasr ile Oyrotsko-rnsskiy slovar "in ( 1947) 156. sayfasm a göredir. Bu sözcük, Rnssko -oltayskiv stovar rm ( 1964-) 667. sayfasmda ise IOrii/l biçimindc gcçmcktcdir. KJ). Me . (L) löriil "dogu m; yeniJ cn d unyaya gelmc, ctstmlenme. varotus duru mu (tann. msan. hayvan vb. olaràk, bilhassa dinscl); hrsim akraba; tür, alan , kol. da r '. Bur. tiird "a kraba hk : msnn akraba : HiT, (gramcrde) einslik. kol, dal, alan", Hlh. lorijl "a kraba hk ; hrsu n akraba ; rür: kol, da l, alan; Jogurn, yesam". Kal. lor! "k an akrabalan; koken, soy, akrabahk" Ru, Ver.mch eine s WOl1erimcl'es der TIirl:-Diolt"Clt" /lre ( 1905) goredit.

çesn:

.\ 1

TÛ R K D1LLER1NDE AK RAB ALIK ADLA R I

tuggan "aym armeden dogmu st dogan , dogmus'' (PC:

51

237 ), "ikiz kard es.

dogan, dogmus'' (AL) tugkan "dogen, dogmus" (AL) tukgan "aynr enneden dogm us. dogan . do gmus'' (PC: 237), "a kraba, dö l d ös; dogen . dog rnus: öz, üvey olmaya n" (BN ) tukkan "dogan, dogmus'' (AL) tu(w)kan "çocuk" (KW: 247) towgan "dog en, dogmus" (K W: 247) togan kardas "öz kardcs'' (EZ) tlli;du#. "ana bir kardcs'' (1M)32 doi;dt/~ "ö z kardes" (AH)33 tllgma "öz, üvey olmayan : ba ba bir: akra ba'' (Tef.: 305), "çocuk: kul" (PC: 237)

Bu sözcüklcr, günümüz Türk dillorinde söyle geç mektedir: Trk. doëma "dog ma k durumu ; do gmu s''. Trk . (ag.) dugan "karde s" (DS IV: 1595)34, dutnna "\l~a k" (DS IV: 1596 ), totpna "genç , delikanh'' (DS XII: 4765), tuvgan "ak raba, dost" (OS X: 4002)35 Gag. d ûma "dogma, dogu rn. dogus: dogan , dog mus'' Az. dogma "dogma; dogum, çocuk dogurma: öz, üvey olm ayan" Tkm. dogan "e rkek kardes. kardcs; urkadas (kibar seslenme biçimi)", dogma "d ogma; ogul ; oglan'' Yuy. (N), Yuy. (Lob.) tukkan. Yuy . (1) tu kkan. tokkan "a kraba" , Yuy. (N), Yuy . (Lob.) !lIg u,\'~all "öz, üvey olmay an" , Yuy. (N) tugma "dogustan, yaradrhstan'' Özb . tukkan. "dogan , dog mus. öz, üvey olmayan: akraba'', tugtsgan, (fol.) suwg àn. "öz, üvey ol may an; akraba" , Özb. (ag .) d ög an, dogl\~~a n, tlli;h~än, rui;[.ç kän, tuwisgan, tuwu ska n "öz , üvey olmayan; (lusun) 32

Butt al. bu sözcüg ün metinde *M* (j ....ü) biçiminde geç tigin i ve bu nu kendismin (j~) biçiminde düze lttijiini helirtmektcdir. Cafcroglu. kitäbtn Arap harfl i met in kismmm 49 . sayfaslllda:;;:;; biçimindc gcçen bu sö/.cügü do/.; dot: olarak okumustur . Kammca, bu sözcük doj;du* hiçimindc okunmahdir. Çünkû. ötcki Tûrk dillcri ne baktldigmda :;.::.; olarak da Y:1I.1Iahi1cn bu sözcügü n j~; yerine bir yaztm hata sr olma olaslhg l çok yükscktir. Hu sözcûk. Kars'tan derlenmistir Kony a ilinin llgtn ilçcsindcn der lenen bu sözcügün göçmenlcrce (büyük bir ola -

loj;dU*

33

34 .15

srhkla Kara çaylarca) kullamhynr olmasr kesi ndi r.

52

YONG-SONG u

akraba", dogma "ogul; ijk cgu f: (esk .) hizmetçiden (köleden) dogan ogul" Kta. {uwgan "ö z, üvcy olmayan", dogmus "öz, üvey olmayan ; akraba" « Trk.), dogma "dogusran, yaradihstan'' « Trk.) Kmç. (uf.:an "akraba: sih rî akraba", doi:mu~' "kan akrabasi, yak m akraba'' « Trk .) Kar. (ht) tuwgan "akrabahk ; öz, üvey olmayan; dogan, dogmus. çocuk'',

Kar. (k) fugan "öz, üvey olmayan", Kar. (h) tuwmus "çocuk; dogen , do gmus. soylu bir ai leden, kabilc ..., nesil ...", Kar. (kt) t uwmus

"çocuk ; dogan . dogm us. yerli'', Kar. (k) dof.:mu~', doi;ml~' "öz , üvey olm ayan" « Trk .), Kar. (h) tuwduk; Kar. ( t) tuwduti "krz kard es'', Kar. (k) tuwduk "öz, üvey olmayan; akraba: krz kardes' Kr ç-Blk. tuwf.:an "dogan . dogmus : öz , ûve y olmayan ; akraba: çocuk'', tuwdulç "inenlerden biri : mirasçr; akraba; torun'' Kmk . tllwm a "dogustan, yaradrh sran. dogal'' Nog. tllwgan "akraba; ÖZ, üvey olmayan ; akrabahk", tuwdtk "(kan akr abahgr ve kabile bölünmesi sisteminde) göbck, ncs il, soy; akraba" Kzk. tuwgan "öz, üvey ol mayan", tuwu kan "oz , üvey olmayan ; akraba'', tuwma "akraba'', tUW1S "akraba: dogus: ça hskan üye (roplum veya uilc nin)" Kkp. tuwg an, tuwukan "öz, üvey olmayan: akraba" Tat. tug an "uk rab a; öz, üvey olmayan'', tuganda1ç "k ard es; akraba", tudik "ö z, ûvey olmayan: akrabahk'', tudska "kuzen: kuzin" Bsk . tugan "akraba: öz, üvey olmayan ; akrabah k; (ag.) k üç ük erkek veya kiz kardes''. tugandas "kardes ...; akraba ...", Invmasa, turnasa "akraba'' Bar. (D) tugan "öz . üvey olmayan : dogan, dogmus" KIr. t ûgan "a kra ba: Ö7., üvey olmayan", t ûganda s, tfj~'*an "akraba", kvyir tûgan "(u zak veya anne tarafmdan] akraba" Al t. tügan "öz , üvey olmayan: yoniden dogmus: dogan, dogm us" Kmd . (B) tûgan "akraba; öz, üvey olmayan" Çul. tugan "a kraba' Suy. (M), Suy. (T) tukkan "akraba", Suy. (L) lu*h~an "dogan, dog m us. c vli kad irun babasnun cvi'' Hak. tugan "fusnn akr aba" Scr. (T) tugan "akraba" Çuv. Ilvan "ak raba: öz, kan akrabah gr bulunan''

Aynca, bu s özcük ler, ikilemelerde de bulunur:

TÜRK DtLLER1NDE AKRAHALlK ADLARI

Tkm. dogan-ganndas "lusnn akraba , yakm akrabalar" Yuy. (N) uruk-tukk an, Yuy. (J) uru g tukk an, Yuy. (Lob.)

53

u yu~

tukkan

"hl sun akraba", Yuy. (Ha. ) uruk -tukkan "yakm akrabala r"

Nog. tuwgan-tukmüar "yakm akra ba lar" (tutam < Fa r.; bkz. LA.22. tukum, tukundasv K zk. tuwgan-tuwiskan "akraba" Kkp. agaytn -tuwgan "lusrm akrab a'' Tat. iru -tugan, tukan -lru , tugan-kardas, tugan-tuma, tuk an-tumaça, (ag.) tugan-tulpt "hl sim akrab a" Bsk. tukan-m w, tui;an-~är?,äJ, tugan-uwma sa "h lsrm akraba" Kif . agaym-t ügan . uru k-tûgan "lusim akraba" SIlY. (M) urug tukkan "akraba'' Hak. tugan-tüstian "çesitli (yakm ve uzak) brsrm akra ba" Çuv . hurintas-tivan , tlvan-burlntaJ, tlva n-pitTn, tïvan-sukan "lusrrn akr aba " (b ur/nta} < Tat. kanndaç ; tukan < Tar. tl/kan), tlva n -pllt} "y a kr n akraba lar, akrab alar ve tamd rklar'' (p TtT~' < ? T at. Mil}), tïvan-vu "tus im akraba: erkek knrdesler" ()'I\~ < *é~' )

Farsça

~

tulun sözc ügünden geç mis olan tukuni ve bun dan -vdas

«

+ da~' ) eki ile yaprlan tu k smda s (harfiye n, "tohumdas") , günümüz Türk dill erinin kirnisinde tek basma vcya ikileme olar ak "akrab a" anlanunda

kullaru lmaktadir :

Özb . (ag.) tutüm. lubTm, tutyon. tukun. tukum "h tsim akraba" Krç.-Blk. tukum-cuk "lu stm akraba: soy", tuk um -cuwuk "hlsrm akraba" Kmk. tuljuni adam "a kraba" (adam < Ar. f'~T ädams Nog. tuhmlas "akraba" Kzk. tukt ntdas "akraba, soydas" Bar. (R) tugum, Bar. (D) telg/ni "lusrm akraba; nesil'' KIr. tukum-c ur öi "lus im akraba''

Çuv. ab/m"s oy: kabile : akraba"

uguJ "b oy, kabi le, grup" (Tekin 1988: 178 ) sözcügü ilk olarak Orhon

YON G-SON G Li

54

Yazrtlan'nda tesb it ed ilmistir: anta tonra yüpagun bir ug u ~ ug tona tigin yogllnfa} egire toadim "Orada Tongra (boyu) alplann dan bic grubu Tonga Tigin'm cenaze tören [inde ] çevirip kuse tarak dö vdüm'' (Bilge Kagan Yaztu, D 31). Bu sözcü k, Uyg urc ada ugU}' "ka bile, soy sop, ai le, nesil , kla n" (EUTS : 140), "kabilc, nesil, akr abahk " (AG : 377)36 biçimindc tes bit edilmisur: yitinç ugu~'~a teg i atku kutadur asüur "yedinci oesie kada r hepsi mutlu olu r (ve) çogalrr" (TT VI: 40-41 ). Ug u,~ sözcûgü. Uygurca dan sonra ~u tarihî kayn aklarda tesbit edilm istir: uguJ "oy mak; lus rm, akraba" (DLT), "e rkck torun'' (PC: 68 ), "s oy; kabile" (Te f.: 233), "klan, kabile, mille t" (M TGR: 196- 197): /ç,O?1 kskrip IIgU,I' terdim "asagiya bag trarak oymagt topladnn'' (DLT II : 83) U~u~' sözc ügüne günümüz Türk dillcrinin birkacmda Ja rastlanmaktadrr :

Tr k. (ag.) ogu ~' "erkck çocuk" (DS IX: 3272), ögü~' "to run'' (DS IX : 3323) Yak. (S), Yak. (B) ûs "s oy, ailc; tür''. Yak. (P) üs "soy, ncsil. kusak ; tür: eins" Dol. (S) lis "aUc, soy" 24. urluk "( Ek im için) tohum'' anlam mda olan bu sözcü k, mccaz olarak "zü rriye t, soy, nesil , döl, torunlar" anlamlannda da kullamhr (ROPT: 229). Uygurcada urtuk "aile, soy, soy sop" (EUTS: 266) biçiminde kullam lan bu sözcük , Uygurcadan soma ~ u tarihî kaynak larda tesbit edil mistir: urluk "to hum" ( H ~ ; NF: 350; KW : 266: GT ) url ug "t ohum" (H ts.: 46), "tohumluk'' (A H)

Urluk sözcügü. günümüz Tiirk dilterinde söylc geç mektedir:

Sal. (L) urtuty "to hum'' Kar. (h) urluk "to hum; torunlar'', Kar. (k) urluk "to hum; ekm : çocuklar, d öl dös", urllJç "to bum; köken (in sanm )", Kar. (t) wiuij "to hum; torunlar; kabile" )6

Gabain, aynca Brähm] yazismdaki

iihii,~'

ve

u~uz

hiçimlcrin i de venncktcdir.

TORK DILLERINDE AKRABALIK ADLARI

55

Krç.-B lk. I/rlll~ "tohu m, çekirdek; sperma; çesit. ei ns" Kmk . Urlll~ "tohum, çekirdek: spe rma : soy, kusak: kabile : hrsrm akruba" Nog. url4 "tohum, ta ne" Tal. Or/I~ "tohum. rane: spenna; tohum juk: kenevir tanesi: çekirdc k' Bsk. ortok: "tohurn, tune: embnycn, d ölüt" Çuv. v/rltb "tohum: tohum luk; eins, trk"

25. uruf: - uruk: Asle n, "toh nm . çe kirdek. tane" anlammda somut bi r ad olan hu sözcü k. "zü rriye t, soy. nesil. torun tar. d öl: klan" g ibi mccazî anlamlaru sahipti r (ED PT: 2 14). Hu sözc ük. O rhon Yazulan'nda "döls üz hrrukmak, zürrtyersiz bnukmak" anla mmdaki IIT11gJlTar- eyleminin yapis mda bulun ur: tiiriik bodun ólüreyin urugsmuayin 1Ïr ermis "Tü rk halku nöldüreyim. neslini yok edeyim der imis.. (Kül T igin Yazm. D 10). Uyg urcad a ise urug "nesil. kusak . soy, tonmlur: tohum, ekin" (E UTS: 266 -267 ) biçiminde tesbi t ed ilmistir: aikmçuka leg ; burkaniar urugi ûz ûlmez "son(un)a kader Budelarm soyu kesilmez" (TT VI: 3 1-32) . Sözcük. Uyg urcadan sonra ~ u tari hî kay nak1J.rda tesbit edil mis tin Urllg "tohum. tane" (DLT; TeL 33 1: tM ). "roh um: soy sop, nesil" (KB: MM; H ~ ) , "soy, soy sop, torunlar. kabil e" (NF), "s oy. nesil" (~T) ; jf rUX qgü hclsa er ell?ii tugar "so yu iyi ise, insan i yi olarak dogar'' (KB : 1(59) uruk "kabile, as ire t" (MN31; LM ; MK), "torunIar, çoc uk" (K W : 266). "akra ba: aile; gün 1 ~lgl ; tohum ek me , çittçili k'' (PC: 59)38. "akraba. klan" (BN). "bir ara oglanlanndan çogalan k öy, rnahalle, sehirhalkr" (iH ). "soy . e ins. nes il" (D K), "rrk, soy , s ülale. hancd an . aile . nesil: asirer kolu. boy, oymak" (TS I: 594 " , 724 . 11: 1103, 111: 1733, IV: 24 13, VI: 3976-3977) IIrlllj "t orunlar. çocuk" (KW: 266 ) Umg - urut: sözcügü. günümüz Türk d illerinde söyle geçme kted ir:

37 3tt

39

Eu sözcük. metinde KO!l rtl lurugl "Ko ngrat kauilcsi" ad tamlarnasmda bulunur. Courlcille. ayn ca umK biçimini de vcrrnekrcdi r. Be . imlüylc ba ~ l apn ekin önundcki biçim otsa gcrck. Sözlükte .g ilc!

YO~G-SÓNG

S6

u

Trk. uru/(W "soy. sülale" , T rk. (ag.) oruk "a ile. oyma k; g öçmen ola rak gelip bir ycre ye rlesen" (DS IX: 3290) , uru l: "o ba. 'Ijle" (OS IX: 404 1) Tk m. uru,:41 "soy"

Sal. (T) IIrl1~, onh önh, oruh, llmflllr, /lnga r "akraba", Sa L (L) IIrlI!J "soy: baba tarafmdan akrab a: akraba" Yuy. (N) uru j:, uruk "ogulc uk: to hum, tane ; soy, knbilc : nc sil; akr aba", Yuy. (J) urug, uruk. uyuK "tohu m. tane, tohumluk rrus rr, zürriye t. ailc", Yu y. (Lcb.) uyug, uyuk "tanc, tohum". oyok "nc sil. asrl" Öz b. /frui: "tohum , çekirdek: sebe p: soy; kabilc: akraba"42, Özb . ( ag.) unk. umt: . «ruw "soy , kabi le; akraba" Kta. (ag.) uruw "soy, akrab a: çcs u. varya nt; (g ramcrdeki) eins" Kar. (hkt) II rl1W "soy. k öken: alle: kusak. nesil" Krç-B lk. -rrw: erkeg mw "erkek". tisinw "kadm'KéltlllHHbl " (159. sayf:il . rrk eknw "I ) ~IY)K "IÎHa: 21 ", Y)Kc J(fl ll n OJlOIl.ÎHa sen osé-iecraa. èIIY)KCJ( Ó/!: non" 072. sayfa) VI' ti/;rl w " 1) ;t;éltWllHa; )KtHCKII/!:; 2) niw a; JtáMCKl t ii, ;t;éltCKIt/!:; 3) ! W () I.:O )KeHfl : 4 1 x O'jlif",:a; 5) TëTKa. r ëra" (638. sayfa) ulara k geçmck tedtr. öre yendan. aym s özcü klcr \V. Pröhte'n tn "Balkanschc St udien" adh makak sinde (19 14- 1915 ) isc t'l"keg-rii "Mann. Männcr , Mannsbud" ve I;Ii-rii "weibsbikl, weber" biç imlcrinde

kaydcdilmistir. Bu sözcük. Noga)'ski)' )"IJl ,k i yego diaJek,,' nrn ( 1940) 266. sayfasmda uruw biçiminde geç mcktcdir.

TÛRK DILLERiNDE AKRABALIK ADLARI

57

Suy. (T) ank , om g, UT/g "akrabah k: soy, ncsil'', Suy. (L) ur ug, uru; "nika h; tohum" , oruii, on k "nikah" Tuv. urug "çoc uk ; k üçük krz; genç ktz; krz evla t" Krg. (C ) urug, um a, Krg. (R) urug "ç ocuk''

Yak . (5 ) lira "a kraba; düg ün'', Yak . (B ) uru "akraba: akrabah k; düg ün'', Yak , (P) urii, -a "ak raba'' Dol. (S) urû "akraba; ai Ie" , Dol. (A ) urü "akraba" Çuv. (ru "s oy, kabile ; döl d ös: nesil , kusak'' « Ta L), vlrI"tohum; çekirdek'' Urug sözcûgü, ikileme lerde de bulunm aktadu: Tarihî kaynaklarda sö ylcdir:

/lruf; ~ada .ç "lu srm akraba" (OTS: 6 15) urug ~a?a\ç "hrsun akraba" (NF: 48): Me kkede urugum ~a?a~'JfJl bar "Mekke'de h1Sll111111 ahabam Val)' urui: kaya s "lnsim akraba'' (NF: 119) ur uk f::a}'a ~' " hlS1l11 akraba ; aile: mü steriler" (P C: 59), "lusrm akrab a: ai Ie"

(BN), "hrsim akraba" (AL), "hrs un akraba: kabile" (M K) urui; özfüg "akrubala r ve srhrl akrabalar" (DTS : 6 15) «rug fang "hrsun akraba" (OT S: 615; DLT I: 64 45 ) , "z ürriyet, soy ; ekin, tohurn" (EDPT: 214): oi;uh ~lZIll rukl fangl hai;n hü\çüki ükü~ bolur "ogullan (ve) kiz lan , soylan. akrabal an çok olm" (TI VI : 22-23 ) /lrui: tugmis "soy , torunlar" (EDPT: 214 -215) Gün ümüz T ürk dillerindc ~ öy led ir46 :

45 46

urux tllni; biçiminde gcr,:me kted ir. Sözcük, Mogol dillori nde de tek bastn a veya ikileme kulla m rruyla akrabalrk

Sözc ük burada

bildirmektedir: Mo. (L) urui; "srhri akraba; cenin. aotür', urug etigen; urug .\ adll!!, urug töriil "tus un ak raba''. uruK tarig "uzak nkrabalar" Bur. urag "akraba: (kan taraftnda n] srhrt akrab a", buda urag , nrag sadon, urag turel "lusrm akraba'', urag tarig "hisun nkraba; akrahahk iliskilcri" Hlh. urag "a kraba: (kan tarafmdan) sibrî akraba", urag sedan, urog töröt "hrsun akraba"

Kal. IIr"g, lu~g "(arme rarafmdan) akraba' M ng. IIrt1g["arug "si hrî akrabala r"

YO NG-SÖNG IJ

58

Trk . (ag.) iiriik cücük "soy sop; ço luk çocuk" (DS XII: 4795 ) Az . (ag.) urug -turug "nes il, torunlar'':

Trk. dede "(evlat için ) ba barun ve ya anamn babas i, büyük bab a; büyük babada n baslay arak geriye dogru atalardan her biri ; Mevlevî tarikannda çilc doldurmus olan dervi stere verile n unvan; ço k yas f kimsc lere ses Icnm c sözü olara k kull aruh r", T rk. (ag .) dedey, dide "de dc'' (DS l V : 1398, 1481) (dedey, aslc n ses lenme biçimidir), dipdede "e n b üy ük de de" (DS IV: 1510) Gag. dedä "(esk.) dedenin veya ninenin babasr' Az. aaaa. (ag.) didiy "baba" (didiy, aslen seslen mc biçimidir) Ey. dädä"baha" Tkm. (ag.} ddde " haha"

Yuy . (N) dada "baba (ses lenmede); ded e (ses lenme de) : (ag .) amca, da yr (ses lenmede)", Yu y. (1) da da , dadä , dada, dada, Yuy . (Lob.) dada "bab a", Yuy. (Ha .) dada "baba; kaynata (kocamn babasr)" Özb. (kon .) dädä "baba", Özb. (ag.) döda, dad a , d àdà. d àda. dädä, deda, didii "baba; en b üy ük ag abey: amca (yasça büyük erke k kisil ere seslcnmc); (3. kisi iyel ik eki ile) babas t (çocuklu bil' kadirun kendi koca sma scslcnm esi)'' « Tac.) Kta. dede "dedenin veya nin cnin bab asr" Tat. (ag.) dädii "agabey; dedenin erkek kardcsi" Kir. (güncy ag.) dada "baba" « Tac.) Hal. dädä "ba ba"

I.J l. eçü "Ara, ecdat'' anlammda olan bu sözcü k, OrhOD Yaznlan 'nda apa "a ta , ccdat" sözcügü ile birlikte ikileme olarak kullamlrmstrr: eçûmir apamie tutmis yir sub idisiz bolmazun "at alan rmzm dedeleri mizin zaptettigi yurt sahipsiz olmasm'' (Kü t Tigin Yazm , D 19). 15 J

Nogayskiy YGZlk i yego dialekn'twa (1940) 240. sayfasmda dada , daday "de de nin veya ninenin babasr" sözcükferi gcç mcktcdir. Krs. Far. 0" dada "hcmsire: zcnci kadm; (sey.) dede: (sey.) dervis", Tac . dada, dadà, dddä "baba" , Çin. (ag.) ~ '1t dië die "baba: dede"

TÜRK DILLERiNDE AKRABALIK ADLARI

91

Eçü sözcügü. Karaha nh T ürkçesinde "(Tann'ya seslcnm c olarak) cy baba, pcder" (KB) 152 anlammda kullarulrmsnr: sitiksiz bir ök sen ay menu eçû

"sen, süpbesi z, birsin, ey so nsuz Tann' (KB : 10).

G ünüm üz Tü rk di llerinden Yak . (B ), Yak. (P)

ösa,

ähä "dode; aY1", Do l. (A) ä/ul "dede: amca" (ähä < äsä « sözc ügün ün devarm olabilir.

Yak . (S ), Dol. (S ) *äçii) biçimleri eçii

1.12. ire

Ostyakça ir ä, dra " yash kisi' s özcû güuden gc çmis o lan bu sözc üge l53 gün ümüz Türk dillerinden su ikisinde rast lanmaktadrr:

Tuv. ire "dedenin ve ya ninenin babasr". irey "dede; yash kisi ; aYI" (b u sözcük, aslen seslen me biçimidir) Krg. (C) tra "dede; dedenin veya ninentn babasi'', Krg. (R) ir e. irey "dedenin veya ninenin babasi; dcdc ; (mee .) aYI" (irey, asl en seslenme biçimidir)

1.13. kart aso "Yasf baba" anlammr tasiyan bu sözcük. g ünüm üz Türk dillcrinin bir-

kaçmda kullarulm aktadirt >': Kmç. kart-ata "dedenin veya ninenin babasi" Krç.-Bl k. lç.art ata "dede" Nog . kart ata "dedenin vey a ninenin babasr'', ka rt ata y "dede" (bu s özc ük , as lcn seslenme biçimidi r)

Tat. (ag.) kartatay. ~artätäy, kantay, kürttiiy "dede'' , kartatay "babanm veya annenin en büyük agabeyine ses lenme biçimi ; annenin ilk ko casr", kartäti "dede; anncnin ijk kocasr" (bu sözcükler, aslen seslenme biçimidir) Bsk. (ag.} ka rtatay "(baba tarafmdan) dede; dcde" (bu sözcük. as Je n seslenme biçim idir) Bar. (D) kart ata "dedc'' 152

153 154

Arar, bu sözcligli açu olarak oku mustu r. Bu bilgi için bkz . K. H. Meng cs. 1968. s. 179 . Krs. M ac. öregapa "dcde" (harfi ycn, "yash baba")

92

YONG -SONG LI

Aynca, günû m üz Türk dilleri ndc kart ara ile aynt yapiduki ~u sö zcü klcr de ku llamlma ktadir: Tkm. RUTn a ta "b abantn dedcsi", Ram haha "anncnin dede si" Sal. (P) hari baba "dedc", Sa!. (L) bad papa "dedenin ba basr" Kta. ka rtbab a "dede", kartdede "dedenin veya ninen in dedesi"! » Kar. (k) kan baba "dede"

Tat. kart hahay "dcdenin veya ni nc nin babasr'' (bu sözcük, aslen seslen mc biçimidir) B sk. kart oiotoy "dcdcnin veya ninenin babasi'' « kan aslen se slcn rnc biçimidir)

0 10

atay ; bu s özc ük,

Ba r. (0 ) kart babay "yasl r kisi" (bu sözc ük, asten scslcnmc biçimidir) Tuv. Iç. lri;an-aça "dede'' « Iç.m-f;a n aça) Krg. (R) targan-aca "dede" « km-gan aca ) Çuv. vat(l) a seure "ba bam m dedesi " , vatï atte "a ta", vat(l) k uka s e y "annem(iz)in dedesi'

1.1 4 . öbögön Mogo lc adan geç mis olan bu sö zcük t öc, edilmis tir:

~u

tarihî kay na klarda tesb it

ebügen "dede" (PC: 2) öbüge "dede" (KW: IS l ) Bu sözcü ge Sibirya'da kon usulau su günümü z Tü rk dillerinde rastlan-

maktadrr: A lt. óbög ön "yash kisi ; koca, zev ç;

ya~ça

büyük kisiyc saygrh bir se kilde

seslenme", öbökö "a ra; soy adr: aile'', öbökö ada "dede nin veya ni nenin 155

Hu anlam. Knmskotatarsko-russkiv s1ovar"in (1988) 47. sayfas ma gö redir. A. Memctov'un " 0 termma f rodstva v knms ko-t atarskom ya zrke" ad h ma kalesinde ( 1980) kart dede sözcügü nun anlarr u, "d cd cnin veya ninc nin babasr'' ola rak veril-

1'16

Krs. Mo. (L) öbûgen, ebügen "yash kisi: yaslr'',

Ill i~ lir. B UL übge( n ) "yash kisi; koca, zevç; ya sh: çok yash: saygm", IIJh. öwg ön "yash kisi : yas h: çok yaslr", Kal. ÖWglj "yash kisi", öpki "dede'', Ordcsç a öwögö "(b aba rarafmda n) ded e''

Tü RK DiLLERINDE AKRARALIK ADLARI

93

babasr", öbökö ene "dedenin \"eya nincnin anuesi" Km d. (R), Km d. (B ) öbögön "yash kisi: koca (k admm kendi kocasm a dedig i veya yaba ncr kisilerin kadma karsr kocasma dedikl eri söz", Km d. (B) öbe, óbegen, öböge "yash kisi". óbeken "yasb kadm". öhiigö "ata"

Hak. obeke "( Sagay ag.) soya dr: (esk.) ata" Tu v. öKbe "a ra; dcde nin vey a ninenin babasu dcde"

« "öbge < "öbû ge c

"t'biigen ) Krg. ( R) öbiig 'e "( baba tarafmd an ) ara: baba ad," Yak . (S) öbiigä "bir aile nin k ökü. atu", Yak . (P) abiga. ömügii "dedc nin vey a nin enin babasi (annes i): ded cnin vc ya ni ne nin d edesi ( ninesi): ge nelli kle akrubah k sislcminde n çtkan kisi gibi (aslen ortak atadan olan) uzak ak raba". öbiigä "1) deden in ..ey a mncnin babasr (a nnes i); dedeni n veya ninen in dedcsi (r unesi ): ge ne llikle akra ba hk s islc minde n çr kan kisi

gibi (as len ortak aradan olan) uzak nkmba: 2) ayr" l .f S. tayata Ta)' a ra sözc üg ü, fa)' "d ayi; annc tarafmdan ak rubahk" (bh. IJ.A 5 . il. raKay) ve lI ta "baba" sözciikle rinde n olusan bir birlesiktir ve "anne rarafm dan

dcde" nnlarmru tasrr. Ta)' ata YC bununla aym yaprda olan sözcü kler, günümüz Tü rk dillerinin kirni sinde kut tamlmaktadrr:

Özb. (ag .) fa)' lila "(arme tara ûn dan) dcde" Kzk . 11(Ji: a~"I ata "(enne tarafmdan) dcd c'' ( l1ai:a\n < Mo .: bk z.. I.A .14 . lIai:a Ç/)

K kp. da }'! cua "( anne tarafmdan ) dcde" (d a)' ! < Tkm . dil)'!)

KIr. ray ata, tayat(/, (güncy ag.) teyte "(mille tarafmdam dede" Alt.157 liMa "dede", la)' ada , taydatar "arme t arafïndan atalnr" (tür/a, tayda < IS7

Bunlar, Oy rolskQ.run kiy s/o\'ar~e (1941) g örcdir. Tëda sÖLcOgiiniin anta rm. RlIsskQ-lIilayskiy s/ol'Q1·rl in ( 19641 121. saytasmda J a "dedc" eta rak ...crilmijsc dc bunun aulammm "(an ne tarafmdan ) dedc" olm ast gcrckmcktcdir. Nitckim. RusskaullayskiJ .{iUl'ar "'in (I 9 26) 53. sayfas mda "(anne larafmdan) dedc' anlatru ndaki sözcük olara k tavada ve bunun krsa biçinu olan iäda hulunmuktadtr. Öle yendan. N. A. a askakov'un hao rladlgl Ahavskiv )'ll,zlk' m (\1)58) 12 . sayfasmda "[baba tara fmdanj dede" anlam mdaki sözcuk olara k Auaycanro kuzey aglilannda adak : guney aglzlarmda isc t àda s özcuktcnni n kullamldlgl behr ul mistir (aJak SÖL' cügunde ki ,~ , as ten kuçüh mc ekidir). Pakar, bura da ki t äda l>Ö/.cilgiiniin aala rm

94

YONG- SONG LI

fayada)

Km d. (B ) tayba~', toyda k "( anne taraftndan] dede" (taybas « *tay aba~·15 8; abas "( baba tarafmdan) dede''; taydak « *tay adak; -,f « -ç) ve -k. aslen küçültme ekidir)

Çul. tay da, täy dä "ded eU'': kaym birader (kan nm agabcyi) ; kocanm (enne tarafmdan) dedesi" (cc *tay ada ) Hak. tay aga, (Sagay ag.) tay aha "(anne tarafmdan) ded e" (aga < Mo.; bkz. II.A. 7.Q2. aga - a/sfl ) Sc r. (R) tayda , taydak; Scr. (T) taydak "( ar me ta rafmdan) ded e" r-e-e *tay ada, »tay adak ; -k, asle n küçü ltme ekidir) Çuv. kukasi. (ag.) kukasey "(an ne tarafm dan) dedem(iz )" « kik - k lik "kö k; nes il" + asa "erke k; (ag.) baba" + ay "seslenme e ki"160; krs. kukka "dayun üz)") 1.16 . ulug ata "B üy ük baba" anlammr ta siyan bu söz c ük, edilmistir:

§U

tari hî ka ynak Jarda les bit

uillj{ ara "dede" (H .';) ; N P; Tef.: 62, 327; iM ; iMS ; E N: Sb, 22a, 172a ; ST): senin uiug atandm esittim "senin ded enden isittim'' (NF: 31l)

uiu ata "dcde" (KW : 44 , 265 ) Bu sözcûge günümüz Tür k dîJJerinin kirnisinde rastlanmaktednÖz b. (ag.) uiiJ ara "dede" Kar. (k) ulugato "b üyük baba (K araim mit ol ojisinin 2 tann smdan biri ;

1SH

159 160

~üp he lidir. Çünkü. Russko-altayskiy stovar:c (1926) vc ötcki Türk dillerine baklldrbhnda tada sözcügünnn aulammm "(armetarafmdan) code" olmasi gerek tnekte ve "(ba ba tarafmdan) dodo" anlammdaki kelim e olarak d 'un ada heklenilmektedir. Hkz. 167. dipnor versuch. cines Wörler!mches der Tiirk-Dialectc If{'t c ( J (05 ) Tcleütçc taybas "(annc tarafm dan) öcdc" sözcügu gcç mektedir. Fakat bu sözcûk, Radloff terarmdan layba,\' < lay + hos olarak açtklamnts trr. Öteki Tûrk dillerinc bakrldtgmda bu s özcügun "(anne tamrmdan) oede" anlarmnda olma olas llrgl hayli yüksektir . Hu hilgi içm bh. V. G. Ycgorov. Etimologiçeskiy slovar çuvasskogo yazlka, Çcboksa n 1964, s. 115.

TÜRK DILLERtNDE AKRAHALIK ADLARI

95

f«1rf:alafa'nm karsm)"

Krç-Bl k. UU II

cua "dede; ded enin veya ninenin babasi : ata"

Kmk. uu« afa "dede" Kzk. ulc ata "d ede; dedenin veya ninen in babasi" Bs k. olatay "dede; (ag.) babadan yas ça büyük olan e rkek ak ra ba" « oio

atav; bu sözcü k, aslen scslenme biçimidir) Bar. (D) /JIJ cua "amca't tv' Alt. ulu aday "ata: erkek ak rabalann en büyü gü'' (bu s özcük, as ten ses lcnme biçimidir ) , üdam "amca (babam n agabeyi)" (-m, as len I. tekil kisi i ye lik eki olmahdrr) 162 Kmd . (R), Kmd . (B ) "dam "amca (babanm agabeyi )" (-m, as len 1. tekil ki st iyelik cki olmalrdm'w

Scr. (R) uluda "amea (babanm agabeyi)" , ulda "a mc a (baba run agabey i): aYI", Scr. (T ) ulda "a mc a (babanm agab eyi ): (Ko ndo m ag .) ayt" r-ee *ulug ada) Krg. ( C) ul uf: ata "prens, emir"

Ayrtca, günümüz Türk dillerinde ulug aso ile aym ya prdak i su söz cük ler

de kullamhnaktad rrl' ë: Trk. büyiik baba, büyük pe der "dede" (nede r < Far.: bkz. U.A.3.1O. peda), Trk. (ag .) kocababa "bü yûk ame a; ded e; yash e rkek " 165 (DS VIII : 2890289 1) Az. ulic haha "dedcnin veya ninenin babast'' Yuy. (N) raf) ata "de de; amca (babamn agabeyi)", Yuy. (Ha.)

çOf)

afa "amca

(babanm agab cyl)". Yuy. (Lo b.) {"of) ara "d ed e" , Yu y. (N) ÇOf) bowa "de denin vey a ni nenin babasr", ÇOf) dada "amea (babanm agabe yi) : (ag .} dede", Yu y. (1) ÇOf) dada "d cde", Yuy . (L o b. ) {"of) dada "ata: ded c; 16 1 162

163 164 165

Hu sözcügun anlurmnm "babanm agabcyi" olmasr olasrdrr. Ildam sözc UgUnon anlarm, as ten "amcam (h ab amm agahcyi)" olrnahdrr. Nitekirn. N. A. Baskakov'un hazirladrgr Al tay skiy YaZlk' m (1958) 72. sayfasmda "am ca'' anlmnm daki s özcük olarak Altaycumn kuzcy agrzln rmda dda ; güney aglzla rmda tso abailay sö zcüklcrinin kullaruld igt bclirtilrnisrir. 0 haldc ddam sözcügë , " dam < *11111 adosn« *uluil ata + molarak açikl anabillr. Bkz. 162. dip nol. Krs . Ing. grandfalher. Alm. Oropvater. Hol. grootvad er, Fr. grand-père, Mac . nagyapa , lIagyalya, nagypapa, Çin . *">1:. dàfil "dc dc" (harfi ycn, "büyük baba ") "Yash erkck" anla rmndak i socababa sözcügü, Kerkük'rcn derle nmistir.

YONG-SO NG Ll

dcdenin veya nin enin babas r'' «(Ol) < Çin . 111: chóng (- zll à ll g ) "agtr: tckrar"}, Yu y. (Ha.) uluk: bowa "de de nin ve ya nin enin babasr'', Yu y. (Lob.) ului: dada "ara: dede: dedenin veya niuenin babasr" Özb. bdb àkä liill "dedeni n veya nincnin babasr", katr ä àt ä "de dc : amea (babanm aga bcyi)", kül/ä bäbà "deden in veya ninenin babasr", k ónä d/Jdä

"dcdc". Özb. (ag.) baMknláll. béwàkalàn, blMäkälàl/.l.:tiuä bàwa. kiitlii buwä. kiitrii buwa "d edenin vey a ninenin babas t" . ÇOIJ dIa, r Ol) dtä "(baba tarafm dun}dede". ktiudtd. kiitätii , kiiUS, kiiltii ätii "deden in vcya ninen in babnsi: dede: a rnca. dayr", kàddii. k àua dät/ä. kan ädiidä . ulkan uta. iilloin a/a "dedc" (bàbàkiiltJn. b àbàkat àn, b àwàkat än, buwëtc ät àn < Tae. há l)(ikahin "deden in vcya ninen in ba basr: ata"; ÇOIJ < Çi n. bk z. yuk. Y Uy., kättä, kärtii < Far. ve ya Tac .) Kmç . buyuk-ata "dcde: dedenin vcya ninenin babast'' Kar. (h) ullu itta "dede nin vcya ninenin babast'' Nog. üyken ma "( baba tamfmdan) dcde" K zk . idken ara "(baba terafmdan) dede' Kkp. utken ma "(baba tarafmdan) dede" Tat . daw lil; "dede: (ag.) amca (babanm agabeyi)" (hu sö zcuk, aslen seslcnme biçi mid ir: dä ..... < Fa r. ~~ div ) Kir. Ç0l) ata "( baba tarafmdan) dedc", kättii rml ara "dedenin veya ninenin baba s,"I 66 (ÇU!} < Çin . bk z. yu ko YUy.: kiittii < Far. veya Tae.) A lt. d iin ada "( baba taratmdan) de de" 167 Çul. uläi:ulI "(baba tarafmdan) dcdem: karnrun (baba tarafmdan) dedcsi" (c-c *u{u,{({ga + m) Suy . (L) pezJkh aça "amen (babam n agabeyi)'' Hak. (Sagay ag.) u/I/i: aha "dedc" 168. ulaba "( ba ba ta rafmda n) dcd c" « tllui: aba) 166

'67

'68

Bu SÜT.c ügi.in anlam mm "(baba ta rafmdan) dcdemn veya ninc nin babasr" ulm a ol;m hih hayh yühcktir. Hu sözcü k, RUJ.d;(I.a itll.l·Jkl)' Jlol'ar "i n (1 9 26) 53. sayfas rnda bufundu jlu haJde Oyrot.Jko·rlfJJk(v JIOM" ( 19-1.7) ile Ru.u ko·altapkiy slava r " de (196-1.) geçmcmektedjr. Öte yendan . A jtaycada dan söec ügü. "b ûyûk , koccman. kos koca , iri; (ya~ça ) buya k. saygm: bûyüklük : öncm. aglrb a~h llk " anlarmnadrr ve bunu dûn < *)'án < Orta Türkçc yanan - yagan "lil" He açiklaynbiliriz. Bu tür anlam ueg i ~lll c s i için krs. Ing. mammoth " mam uI; ga yct iri, dev gibi ", Alm. Mamm us "ma mui: (birlesik sözcü klcröe) de v gibi. koskoca" (bu bilgi için bkz. R ä~änen 196'): 177·178) Bu sÖTciig:ün anlamtnm "(b aba larafmda n) dedc" olma olaslhgl hayli yiiksck tir

TÜRK DiLLERINDE AKRABALlK ADLARI

97

Hal. büdük b ëba. büdükdada "dede" Çuv . asane, asii atfe 169 "(baba tarafm dan) dedem", aslasu "(baba rarafm dan) deden" « asli aso + 11), asla"'}/"(baba tarafmd an) dedesi" « asiï a........ I; a\\'~1 « *aça + si), mln asaue "babnmm dedesi". mln kukasi "annem(iz)in dcdcsi", Çuv. (ag.) asiaue "(baba tarafmdan) dede m: gök gürült üsü'' « astï atle), minasi "(baba tar af mdan) dede: gö k gürültüsü" (b u sözcük,

aslcn sesle nme biçimidi r) 1.17. BA$ KA SÖZCÜKLER Günümüz Tûrk dilierind e su sözcü kle r de "dede'' anlarm nd a kull aml m aktadrr:

Trk. egababa "dede, ata ; sant 'aga' olan bab aya çocug unun seslenisi : bir ycrde , bir topluluk içinde etk ili olan, söz ü geçen, ileri gelen (kimse)" (aga

< Mo.)170 Sal. (L) aye "dede" « Çin. (ag.) Ifi1fm ii yé "ba ba; (anne tarafm dan) dede"), Sal. (K) qoqä , qà~ä, qàqà, baba, Sal. (T) papa "dede''. Sal. (L) papa "de de: amea (babam n agabeyi) ; dede (ya sh kisiye saygih bir sekilde ses lenme)" (c ? Çiu . 6@ bà bà "baba" ) Kar. (ht) ina "dede"171 Suy . (L) thathay, tha/hay oka, töetbe, thethey , fhethey oka "dedenin babasr'' (thQthay, thethey , tt'ctt'e, [heth ey < Çin . (ag.) :}(Ä tài t ài "dedemn babasi veya annesi''), yeye "dede" « Çi n.:rm-Jm.vé yé "d edc") TuY. emeyek "dcdcnin vey a nincnin babast'' t-ek: as1cn küçültme eki olmahdrr)

Dol. (S) ogonnor, ogontiör "yash kisi ; dedc: koca'' , Dol. (A) ogennor "y ash kisi ; dede" (bkz. n.B. 1.15. ogol11Îor ) Hal. tata "dede"

169

170 171

IlslI elite sözcliglinün aniarm. çuva,I'sktH')'Hkiy s/lJ var"i n (1961 ) 43. sayfasmd a "(baba tarafmdan) dede" olarak VI: Çuvasska-russkiy stovar " in (1985) 47. sayfasmda tse "(kit.) ata, (esk.) kabilcnin atasr' olarak verilmistir. Bkz. 143. dipnot. Bu s özcük, versuch eincs Wörterbuche.l' der T ürk-Dialccte tin (1893) 13K!. siitununda Kar. (t] için

lila

biçiminöc geçmektedir.

YON G.S ÓNG Lt

2. "NiNE " ANLAMINDAKi TERiMLER 2.0 1. ana - ene: Bk z. Il .A.4 .01. ana - ene 2.02. ana anaSl, ara anan

Tar ihî kaynaklarda bcnzer yapidaki ~u sözcükler tesbit edil mistir: ana al1a~"1 "anneanne" (BN: 14b, 53a 172; TS l: 125 173 ; KG) ana anas i anasl "anneannenin annesi'' (RIN: 545) 174 ara anass "babaanne" (RIN: 164 175 ; BN : 70b, 96a) 176

G ünüm üz Türk dillerlnin birkaçmda böyle tasvir yoluyla yaprlnus olan s özcük ler kullarulmakradr rt?": Trk. anneanne "(anne tarafmdan) nine ", babaanne "(baba tarafmdan) nine" Gag. 178 ananlll anasl "anneanne" , bobanm unasr "babaanne" Kta. ananl1J anasl "ninenin annesi"!"? Tat. babarun anasi "de denin annesi'' Çuv. (ag. ) an emie, aninne "babaannc" « < *aren ne < "attentie « *atte anlJe) 180 2.03 . apa - aba : Bkz. U.A.4 .02. ap a - aba

172

Bu s özcük, me linde cnammç anast "a nnc mi n a nncs i" biçim indc gcçmcktcdir.

173

Bu sözc ük, metinde anasi anasi "a nncsin in ann csi" biç irnindc geçmekted ir. Bu sözc ük . me tinde anast anasm un anan. "a nnea nnesi nin ann cs i" biçi m iudc ge çmekt cdir. Bu sözcük, meti nde ma Q/UiSI "babaannc", atast an au "b abaann csi'' ve atasnuuj unas i "babaanncsi" olmak üzerc üç kez geçme ktedir. Hu sözcük, me tinde alallJ nt!! auast "babamm anncst" biçimindc geçmektedi r.

174

17 5 176

177

178

Krs. Nor.f anllo '- "babaarmc", mormor "anncannc" Bu s ö-cüktcr. W. Radloff' un Proben der Yolksliueratur der türkische n Stamme 10 udh yaptümn ( 1904 ) s özlük kis nnnda geç m ekredir.

179

18 0

.

A. Memctov'un " 0 term inah rodsrva v kurns ko -tararskom yaztke" adh makaksi nde (1 980) gc çen bu sözc uk, ~artw !w !I !t Wil/ SI (vey a Wil/lW) karta na sîï olarak d üzeltilmclidir. Bkz.. 149 . dipnot. Bu hilgi iç in N. I. Yegorov'un "Opn ctim ologizatsii çuvasskif te rruin o v rodstva i svoys tva" adh ma kalcsi ni n (197 9) 47. sayfast na bk z.

Tü RK DiLLERiNDE AKRABALI K ADLA R[

99

2.04. äbä

Aba, apa, ebe. epe biçimlerindeki sözc ükler, günümü z T ürk dillerin de "ara: de de ; nine: baba; annc: amca: hala ; agabey; abla ; ebe" gibi anlamlan olan çesitli akrabahk terimlerini göstcrir (EOPT : 5). Äbä sözcüg ü, su tarihî kaynaklarda "nin c" veya "anne'' anlammda tesbit cdilmistir :

ebe "ar me; nine" (A H), "rune ; cbe" (EZ), "nine'' (TS IJl: 134 8, IV: 2226; KG: 63 a/2) Ru sözcük, günümüz Türk dillerinin kirni sinde "nine'' veya "ar me" anla-

mmda kullamlmaktadu: Tr k. ebe "dogum isini yapuran kadm'', Trk . (ag.) ebe "nine; ab la ; teyze: d ügünde gelinc vcrilen armaganlan toplayrp, göz önüne yayan kadm ; soy, bo y" (O S V : 1649 - 1650), "nine" (OS XII: 44 90), ibi "n ine ; dede; krz kardes , abla; hala" (OS VII: 2501) A z. (a~D äba "n ine; urme; ebe"

Ta t. dbi "nin c ; (ag .) ka ynana (karrntn annesi); (kon.) ebe", yirak dbi "dede nin veya nine nin annesi ; ar meanne" (harfi yen , "u zak nin e" ; äbi, asle n seslenmc biçimidir) Bsk. äbT}' "h ala , teyze (b aba mn veya annenin abla si) : nine (baba veya armeden yasça büyük olan he rhangi bir y a~ 1l kadm) ; (ag.) kaynana" (bu sözcük, aslcn ses lenmc biçim idir), Bs k. (ag.) dbä "anneyc ve nineye seslenme sözü" Yak. (S) äM "ninc; (es k., örtmece) nine (u-mak, g öl, or man gibi sözcükler yerine kullamh r; (ör tmeee) Sibirya yarasr'', Yak. (B) äbä "ninc: büyük u-mak, büyük göl : u-mak" , Yak. (P) äbä "nine: nin enin kiz ka rdest: (scrc fle) genet olarak yasb kadm ; (yo lda) arazi, yataeak yer; ayr'' DoL (S) äbä "ni ne; rrmak'', O oL (A ) äbä "nine (seslenmedc); irma k" HaL abä "anne: nine'

2.05 . babu , babiska Rus ça vcya baska bir Slav dilinden ge çmis o lan bu sözcüklere'E ' 181

Krs. Rus. 6d6a [bába ] "(esk.) avrat, kan; (geçrniste) kan: (gcl<mi~tc) avrat: (hakarotlc) iradcsiz crkek. gevsck adam", fiáó lCU [bäbka], 6á6YIIIKiI [bábuska] "nine:

100

YO NG-SONG Ll

gün üm üz Türk dillerinin birk açm da rastlan mak tadrr:

Gag . baba, babu "yas h kadm: nine; (csk.) ebe; gevis getiren hayvanlarm mid esi'' Kmç. halm "babaannc"

Yak. (S) bah/ska "(esk.) cbe; (ko n.) nine (babaann e, ann eanne): (kon .) nine (saygi h bir seki lde ses lenme)" 2.06. bibi: Bkz. ILA.6.0S. bibi

2.07 . ere : Bkz. ILA. S.OS. eçe 2.0S. /!lna B u s özcüge gü nümüz Tü rk d illerinin

§U

ikisinde rastlanm ak tadir:

Kar. (hl) inna "nine"182 BIk. mna "n ine; yash kndm"

2.09. /çart alla "Yash arme" anlammr tas ryan bu sözcü k, g ünûm üz Türk dillcr ini n ki misinde kullamlmaktadrrtë ê: T rk. (ag.) kartana "nine'' (DS VIII : 2670) JH4 Kra. kartana "nine" Kmç. f«1rt-Q/1Q "babanm veya anne nin annean nesi''

182

183 184

kuca kan, yash kudm : (sesle nmedc) ninc". Bul. 6á6a [h ába] "ninc; koea kan , ya sh kadm; kaynan a; (scs lenmed e) ninc; cbe ; büyücü kadm; (mee.) iradesiz erkck, gcv sck adam", (iá(i/w [bábka ], (iá(iU'-lKU [b äbiçka ] "nme", Le h. baba "avrat, ka d m. ka n ; ntue: ya~h kadm", babka "nine; y a~h kadm: (kun.) genç ktx , kadin ; ebe'', Mak. (iUól! [haha] "ninc; yash kadm : ccsarctsiz". SH baba "nine; yash kadm", babica [babits a] "c bc". Çek. bába "koca kan ", babicVw [hahi çka] "nine; yash kadm" Bu sözcü k, v ersects eines w önerbucnes der Tiirk-Dialcctc l' de (1893) Kar. (r) için mna biçiminde gcçrncktedir. Krs. Mac. öreeanva "nine'' (harfiycn, "yash anr c") Ka rama n ili nin Ayr an cr ilçesinden derlenen bu sözc ük, gö çrncnlercc (büyük bir olas rhkla Karaçaylarca) kullaruhyor olmahdir.

TÜRK DiLLERtNDE AKRABALfK ADLARI

101

Krç-B lk . kart ana "nine" Nog.

kan (ma "dedenin veya ninenin an uesi''

Tat. (ag.) kartänay. kartin ä; sartinay . kartnä,

kannay "n ine (baba anncye veya

anne anneye seslenme biçimi)" Bsk. (ag.) kartinay "an neanne ; nine" (bu söz cük , aslcn se slen me biçimidir)

Aynca. kart al/a ile aym yaprda olan

~ll

sözcükler de kullamlm aktadu:

Az. gann äna "yash kadm; nine" T km. garn ene "b abamn ninesi'', garn mama "annenin n inesi" Sa l. (L) han baça "dedenin ann esi" Kta.lçnrt bita "dedenin veya nînenin annesi" Kmç .lç.art-habu "babarun veya annenin babaannesi" Kar. (k) kart nene "nine" Kz k.lç.art ~eie "nine"

Tat. kart abi "dedenin veya ninenin armesi''. Tat. (ag.) sartnanay "nine" (bunlar, aslen sesle nme biçimidir) Bsk . kart ö/äsäyl85 "dedenin veya ninenin annesi" « ka rt olo äsäy), Bsk. (ag.) J:;artäsäy "babaanne; nine" (bu nlar, aslen seslenme biçimidir) Tuv .lç.lrgan-ava "nine" « km-gan aval Krg . (R) kugan-aba "nine'' « an-gan aha) Çuv. vat(/) asanne "babamm ninesi". vat(/) kukamay "anne m (iz) in ninc si''

2.10. mama: Bkz. II.AA.06. mama 2.11 . nänä Biçim balenrundan çocuk diline ait olan vc Osmanh cada nine "ni ne" (TS Il: 1144, VI: 4292) biçiminde teabit edilen hu sözcü k, kartstk olarak günü-

müz Türk dillerini n kirnisinde "anne" veya "nine" a nla mm da kul lamlmaktad lr [86:

185 [ 86

Bkz. 195. dipnol.

Krs. Sal. (Tl nine, nina "karmm babaannesi; yash kauw", nina "kannm babaannesi: yasça büyûk kadma seslen me biçimi . yash kadm", nino "ya~ll kadm, yash birisiniu yash kadma scs lcnmcsi", nin ö,ninu "y ash kadm"; Far. ..... nuna, Am. nani: [nono] "arm e"

YONG- SO NG IJ

102

T rk.vune "büy ük enne ; yas h kadma ses len mc". Trk. (ag.) nene "a nne : nine ; üvey alla; yenge (amen, da yr ka nsr )" (DS IX: 3246), "yenge: ,mne IK7; üvey all a" (DS XII: 4605), nin e " yengc" (DS IX: 3252), niniy "anne'' (DS IX: 3252 ; hu sözcü k. aslen sesle nme biçimidir) Gag. {esk.) neni "a r me" Az. niinii "nine: (ag .) anne ; (ag. ) krz kardes'' Ey. nänä "arme" T km. ( Hasar ag.) n ön ä "a nne" SaL (L) nina "yenge (babamn agabe yinin kansr ); nine" Tat. (ag. ) nänü " nine; anne; üvey anaya seslenme biçimi : babar un veya anne nln ag abeyinin kansma seslen me biçimi (bab a ile almede n yasç a k üç ükse)''. nä nä y "ni ne: arme; babarun vcya annenin ablasma scs lenme biçimi". näni, nind "enne" Bsk. (ag.) ndndy "n ine" (bu sözcük, asJen sesle r unebiçimid ir) Suy. (L) nana "run e", ncne "babaannc"

Hal. ndnä "a nnc",lIänäcän "nine" « Far. ,;,4 .....,; I1lUlaca,,) 2. 12· l qe Biçim bakrmmd an çoc uk dil ine ait o lan bu sö zcük. günü müz T ürk dillerinin birkaçmda "an nc'' veya "n ine" anlarmnda kullamlmaktadm Ö zb. (ag.) çera, çèçä. #ie "agabey in kansr (küçük erkek veya krz kardese karsr): d ügü n töreni nden soma yeni evlile rin yamnda kalan. güveyin veya gcli nin kadm gö rücüsü: gcli n (ogulun kansr ): ninc; abla"

Kzk. l el e "anne; nine" « "'çere) Kkp.

sese "nine (kad ma

seslenme): (ag .) an ne: (ag .) kanya ses lenme" «

· çere) KIr. çer e "a nne" (bu sözcü k, ancak Krrgrztarm Kazakla rla ya km ko msu oldu klan yerlerde kullamh r)

Krs. 11.A.8.07. çiçe

I"

" Anne" an lam mdak i nenc SÖlCÜgii, Igd lr' dan cJerienm i~t i r.

TÜRK D1LLERtNDE AKRABALIK ADLARI

103

2.13. tay ene

Tay ene s özcüg ü, tay "dayr: anne tarafmdan akrabahk" (bkz. ILA.S. I I. tagay) ve ene "annc" sözcüklerlnden olusan hir birlesiktir ve "annean ne" anlarruru tas rr. Tay ene ve bununla aym yapida olan sözcükler, günümüz Türk dill e rinin

bazismda kullamlmaktadrr: Özb. (ag.) tay àn ä "annearme" Nog. nagas ana "anne tarafmdan ya~ça büyük kadm akraba", n aRa~ äye "annea nnevtëê (naRa~' < Mo .: bkz. I.A.14. nagaÇl) Kzk. nagast ~e~'e "anneanne" (naga,çl < Mo. ; bkz. lA.14. naRap ) Kkp. davt sese "anneanne" (dayi < Tkm. däYl) KIr. tay ene, tayene, (güney ag.) teyne "anneanne" Alt. täy ene "anneanne" Kmd. (B) tayne "anneanne" (cc *tayene) Çul. (a) taydze, Çul . (0) tavna "teyze (an nenin ablasr) : anneanne: day r (anneni n agab eyi) kans!" (taydze « *tay ädzä. bkz. n .A.6.1 2. reyze:

tayna« *fayana) Hak. tay Ïce, teee (cc tay {ce) "anncanne" Scr . (R) täynäk "anneanne'' (cc *tay änäk; -k, aslen küçültme ekidir) Tuv . däy -ene "ar meanne" Çuv. kukamay "anncannemûz); ha rurn böcegi'' « kik: - kuk "kök: nesil" + ama "disi; (ag .) anne" + ay "ses lenme eki" 189; krs. kukka "dayimüz)") 2 .14. ulu,; ana

Bu sözcük, "b üyük anne" anlammr tasrr. Tarihî kaynaklarda bu yaprda

~u

sözcü kler tesbit edilm istir: ului; ana "nine" (NP: 176; iM; iMS; BN) : ljadicu mevizlig uluk anan balsa "ljadica gibi ninen olsa" (NP: 176) ulu ana "nine" (AH) 188

Bu sözcük, Nogayskiy yaz!k i yego dialektl'mn (1940 ) 256. sayfasmda nagaF yi

189

Bu bilgi için bh. V. G. Yegorov, Etimologiçeskiy slovar çuvasskogo Ylwka, Çeboksan 1964, s. 115

biçimindc gcçmektedir.

-

104

YON G-SONG LI

büyük ana "nine'' (TS IIl : 1383)

Bu sözcüge günüm üz T ürk dillerinin birkaçmda ras tlanmaktadir: Özb . (ag.) ulli änä "nine'' Krç-Blk. ullu ana "nine: dedenin veya ninenin annesi" Kmk. ullu alla "nine" Bar. (R) ülö l90, B ar. (D) ölnä (c-c */f!u inä) "n ine" Aynca, günümüz Türk di llerinin ki misinde ulu/{ ana ilc ayru yap rda olan su sözcükler de kullar ulma ktadrrt'": T rk . büyiik anne, (ag.) büyük ana "nine", Trk. (ag.) gocana, )l"ocna l 92 "ru ne" (DS VI: 2089), kocaana "ni ne; b ûy ük amcamn kansr'' (DS Vlll:

2890), "nine'' (DS XII: 4562), kocana "ni ne ; büyük amcarun kunst" (DS

VIII: 2890) Az. böyük ana "ni ne", böyük nänä "dedenin veya ninenin annesi", Az. (ag .) höynänä "nine'' Yuy . (N) çon ana "h ala , te yze (babamn ve ya annenin ablast): nine: dedenin veya ninen in a rmesi", Yuy . (N) çoyna « çon anas , Yuy . (J) ÇOl) ana, Yuy . (Lob.) ÇOl) ana, çon ene "nine". Yuy. (N) r oY mama, ÇOIJ mama, Yuy. (Ha.) uluk ma,!' a "dedenin veya nin cnin annesi " (ÇOIJ < Çin. Sit cháng (- zhàng) "ag ir ; tckrar") Öz b. kättä ilyi "ninc; yash kadma sayg ih bir sekild e scslenme'tt". kättä biiwi, kättä äçä "dedenin veya ninenin annesi'', Özb . (ag.) ÇOIJ enä "babaanne'' , kaffa huw, kätllbf, kätta buwu, kättä bllwl, ulkan y enä, ülkän enä "nine", fdittdyi, kiittä dyl, kättä äyä, kättäyä "ni ne: büyük anne (yasça küç ük kanrun çocukl art , baba lanmn yasça büyük ka ns mu böyle

19 0

191 192 193

Bu biçi min ülnö (c-c "uW inä) oJarak düzeltilmcsi gc rck mek tedir . Veya bu, bir dizgi hatasr dcgilsc, ü/ö < "ü{lö < "ûlno« "u/ii ind ola rak açtklanahilir. Kn . Ing. grandmother. Al m. Groûmuner, Hol. grootmoeder , Fr. grand-mère, Mac. nag yanya. nagymama "nin e", Çin. F E). dil mil "babaannc" (harfiyen, "hüyük arme")

Gocna biç imi, Bursa'daki Yunanistan göçmenlerinden dcrlcnmistir. Bu an lam, Uzbeksko -russkiy slovar"in (1959) 204. sayfasma göredir. Fakat, aym sözlügün 299. sayfasmda isc bu sozcügün an larm, "(tar.) bûyuk anne (yasç a küçük ka mun çocuklan, bahalann m yas ça büyûk ka nsma bö yle demislerdir; baze n tomnla r, kendi ninelerine böyle dcrl er)" olarak vcrilmisti r.

TÜRK DiLLERiND E AKRABALIK ADLAR I

105

dem islcrdir: yas h kadmlara saygih bir sekilde scs lenme", käfil, kdsén à. kättä, kätt ä ànä, käf tä enä, kättänä "de de nin veya nin enin annesi; nine" (ÇOf) < Çi n. bkz. yuk. YUy.; kättä < Far. veya Tac .) Kta. (ag.) b üyûkana "nine'' « Trk. ) Kmç. huyuk-ana "nine; dede nin veya ninenin annesi" « Trk.) Nog . üyken ahay, iiyken ana "nine"194 (ahay , aslcn seslenme biçimidir) Kzk. uls sese "nine", idken äje "dedenin veya ninenin annesl" Tat. düw ani "nine" (däw < Far. 9":'~ dIv; ani. aslen seslenme biçi midir) Bsk . öli ü üy l 95 "nine ; (ag.) anneden yasça büyük olan kadm akraba" « olo asiiy; bu sözcük, asJen seslenme biçimidir) Kir . ÇOf) ene "babaanne", kön ä çon ene "dedenin veya ninenin annesi'', käftä ene "ni ne'' (ÇOll < Çin. bkz. yuk. YUy .; kattä < Far. veya Tac.) Alt. dän ene, d ûna (c-c dan ene) "nine"l96 K md. (B) ,rana " ni uc" (cc vti än ana) 197, Kmd. (R) pilçä, Kmd. (B ) pilçe "babaanne" (cc *hedük eçe?) Çul. (a) üUJdze, Çul. (0) uldçe "baba anne: kanr un bab aan nesi " 198 (iiliJdz e 194 195

196

197

198

Üykcn ata "(baba tarafmdan] dede" sözcügüne baktldrgmda. üyken aha)' ile üyken ana'nm anlammm "babaan ne" olma OI;lS1 I I ~j:J çok y üksckür. Ru örnek. Ba,r~on rit inll] Hü?,ligTlf' nin (1993) 74. sayfasma gö rodir. Bu s özcük, Baskirsko-russkiy .I'/orar"dc (1958) o/äsäy biçiminde ve Russko-bnskirskiy slo. var" de (1964) lsc oläsäy (37, sayfa) ik öflisiiy (625 ., 626 . vc 627. sayfalar) biçimIerinde geçmektedir. Bunlar. Russk o-altaysk iy stovar ':c (1964) gö rcdir . Uyrotsko - russkiv s/o var "de ( 1947) ise döna "a nneanne" (40 . say fa) vc d r än ene "nine." (192. sayfa) ol arak geç mek tcdi r. Burada dëna sözc ûgü nün anla rm süphclidir. Çünk ü, Russko-altayskiy siovar" in (1926) 53. sayfast nda geçe n d'än ada "(baba taranndan) dede" sözcüg üne baklld lglllda dóna He d'an ene 'nin antammm "babaanne" ol mast beklcnihncktcdir. Aynca, Üvrotsko - rll.sskiy s/ovar"i n (1947) 137. sayfasmda ltiy ene "anncannc" SÖ/, cugü de geç mektcdir. Allaycada d'iln ed 'e "babamn halasr" sözcügu de kulla mlm aktadrr. Bkz. 167. ve 197. di pnotlar. Hu sözc üjiun anlarrumn "babaannc" olm a olasJllgl çok yükscktir (rian "buyük" c *11(/*(111 < *lia Ulln < O rta Türkçc va nan. - yagan "fll"). Ni tckim, N . A. Baskako v'u n haz lrlad lgl A /tu )'Jkiy yazlk'lJ] (1958) 72 . say fasmda "baba ann e" anlanundaki sözcük etarak Altaycamn kuzey agizlarmda nana~, gü ney aglZlannda ise enes sözcuktertntn kullamldrg r bclirtflmistir. Aync a. Russko -a/tav skiy slovar"in (1926) 53. sa yfastn da dran ada "( baba ta rafmdan ] dede" s özc ügû dc geç mck tcdi r. Nänak sözcugü, l1ana* « flli n + ana + ~ olarak açrk lanabili r cnän < snagan < *nauwl «Orta TUrkçe yayan - yagan " fil" ; -/ç., aslen küçültme ekidir). 6'ne,~ sözcügündcki -1 « ' r ), aslen küçült me ckidir. Bkz. 167. dipnot. Flunlar, makalenin 10, sayfasllla görcdir. Bu sözcUkler, ma klllenin 67. say faslllda isc

çul. (a) u/ödze ve çul. (0) uMçe biçimlcri nde geçmektedir.

106

YONG-roNG LI

« *ulilg ëd zä;uldçe « *ulug içä) Hak. ulug lee, ûca, (Sagay ag.) ülce "b abaanne" (ûca. ülee « u/u): ree ) Scr. (T ) nan ek "annear me" *nän enek; -k , as ten küçültme ekid ir )199, Scr. ( R) ulug uc ö, iicä "bab aan ne'<w , Scr. (0 ) lire "ninc"20I, SOf. (T) ure "babaanne" (ure« lillig Îf e) Hal. biidük tuirui "nine" Çuv. aselIlIIe. (ag.) astenne "baba annem" « asû mme), mln m onn e "babanu n mn esi " . min kukamay "a nne m(iz)in nincsi" , Çuv. (ag. ) minami " baba arme" (bu sözcük. asten ses lenme biçimidir)

«
TÜRK DILLERINDE AKRABALIK ADLARI

127

y a~ç a büyük erkek akraba" Tuv. a~1 "agabey ; amca: amea (yasça b üy ük erkek1ere ses lenme biçimi)"259

Ayn nnh biIgi için bkz. n. A.7.0 2. aga - aka

5.04. amea

Am ca sözc üg ün ün *aba eçe-s i "babanm ag abeyi veya küçü k e rkek kardesi" tarzmda bir birlesiktcn gelismis olmasr olasldlr260 (Te kin 1960: 291) . Osmanhc ada ab/ca (TS I: 2), amice. amuca, am ca vb. biç imler i (Tekin 1960: 283-288) tesbit edilmi stir. Bu s özcük , günü m üz 'Iürk dillerinin birkaç mda kullar ulmaktadir: Trk. amea "babanm erke k kardesi; yas h er kek ler e say gr içi n kullam lan seslenme biçimi'', Trk. (ag.) abca, ab/ca , abics, abuca. apea, opça. amu:a, aml u:a , em ce, emice "amca" (OS I: 15, 238-239, V : 1740 , XII : 4404,

44 17)261, ebice "k ardcslik: amca'' (DS V: 1656) Gag, amuca , af/Hea "amc a" Kta. emce "umca'' « Trk.) 5.05 . 'am m Arapça ~ 'am m s özc üg ünd en geç mis o lan "a mca" an lammda ki bu s özcük, su tarihî kaynak larda tcsbit edilmistir:

'anlm "amc a'' (NP ; MTGR : 40 ; LM : 3464; BN : 11a, 12 8a, 176a ; MK; i MS ; RI N: 560 ; KT : 38/6 ): Ka vd ûm atug yerde 'ammum m öltiirmisler "Kaydüm adh yerde amca rm öld ürm üsler" (NF : 339) 'am mT "ame a" (Tef.: 86; T S I: 12, 40 , 551 , 559 , 1I: 984, 1021 , 1324, 259

Hu s özc ük. Opu izslldoVQniy a uryanbayskogo yaZlka' da (1903) aga, agl "agabey"

260

(33. sayfa) vo a!01 "amca" (37. sayfa ) biçimlerindc geçm ekted ir. E u sözcü k. Türkçe Sözlii k /'in (19 88) 62. sayfasm da ise Ar . 'amm + Trk. -ca

261

olar ak açl k l an ml~tl r . Krs. Am. axhë [aca], (aiD amixh ë [arnica] , m ixh ë [mico]. mixho [mico jt'amca" < T rk.

YONG -SONG LI

lIL 1413, 1849, IV: 2399, 2403, 2474 , 2883, V: 345 3, 3524, VI: 4 117, 4 138,4337, 4 343,4404,459 1; KE : 171b/4; DK ; ~T : 94a14)262 'ammu "a mca" (GT; TS I: 379, lIl : 1564, IV : 2359, VI: 4205; MGT; YZ; K Y ; KD ; RIR 576; KE) 'amma "amca'' (Tef. : 86 ) G ünüm üz Tû rk dillerinin birkaçmda 'amm s özc ügünün degi §ik biçimleri kullamlmaktadrr :

Trk. (ag .) am i , ammi, em i, emmi, emo "amca'' (DS I: 239, V: 1740 , XII: 4495), emme "dayt' (DS V: 1740) Az. ämi "amca"263 Özb. ämäki "a rnca; ya§ça büyük insana saygrlt ses lenme biçimi'', Özb. (ag.) omakl, änuik, ämäki, iimtikT, hämäki "amca; kaynata ; ya ~ ç a büyük olan insanlara sayg ih scslen me biçimi"264 Kif. (g ûney ag.) amaki "dayr: teyzenin kccasr'' « Özb. ) Hal. ami "amca" « Az. < AL), amu "amca" « Far. < Ar.)

Bu birlesik biçimler, harfiyen "an ne(nin erkek) kardesi" (ya ni "dayr") ve "baba(nm erkek) kardesi'' (yam "amca") anlammadir. Bu bir lesik biçimler ve bunlarla aym yapida olan s özc ükler. su tarihî kaynaklarda tesbit edilmistir:

ana ai;as/ 265 "dayi (annc nin agabcyi)" (KW : 28, 37; ago < Mo., bkz. II.A .7.02. aga - a~a) alla er Iç.arda~·J "dayr" (KG: 63a18)

262

263 264

Bu s özcük, metinde 'umml "amea" (TeL: :-16. TS I: 12.40, 559, IJ: 9~ 4, 1021, IV: 2399, 2474, 28 ~3, V: 3453, VI: 4138; KE: 17I b/4: DK), 'ummlm "a mcarrun kizr" ( I'S I: 551, lil : 1849. VI: 4 117, 4404 , 459 1), 'ammlm ogtanlan "amcarrun çocukla n" (TS 11: 1324), 'w lJmlm olill "amcamm oglu" (TS IV: 2403 , VI: 4337), 'am ml,l"Î ogiJ "amcasrmn oêlu" (TS lIl : 14 13, V: 3524, VI: 4343) ve ululi 'ammlniy ogh "bûyû k amcamn ogl u" ( ~T: 94a14) biçimlcrinde geçmcklcdir. Kr§. Far. I""" 'umm, ,......0 'amn "a mca" < Ar. Krs. Tae. amak "amca; çocuk larla gençlc rin orta yash erkektere saygth seslenmcsi"

*m

< Ar.

265

Ba sözc ük, metinde ananrn agasi biçiminde geçmcktedir.

TÜR K DILLER INDE AKRABALlK ADLAR I

129

ana inisi "dayr (annenin küçük erkek kardesi )" (~T: 85a11)266 ana kardas. "daYl" (TS I: 269; Ky267; KG : 121a/3) ana kanndasi "daYl" (TS In: 1568; KG: 67b/9) asaer kanndasi "amca'' (KT: 24/61)268 ata inisi "a mca (babamn küçük crkek kardesi)" (~T : 7 1bl2)269 ara kardas. "amca" (TS I: 269 ; KE: 53a/6, 113b/10270; KG : 63aJ7-8, 12 1a12)

ata kanndas "amca" (MA) ata kanndan "amca'' (NP: 8, 13, 16, 34, 108,293; Hts. : 49 ; tMS; TS TI : 115 1, m. 1568; KG; KT, 19/ 5, 33/50)271 asa kanntasx "amca" (iM) baba kardasc "amca" (K y )272

Günümüz Türk dillerinin birkaçmda b öyle tasvir yoluyla yapt lrrus olan söze ükler kullamlmaktadrrö": Kla,274 annml er Jç.arda\H "dayrm'', babanu(er) /ç.anla~1 "amcam" 266

Hu s özcûk , metinde biZllilj peygiimbernilj analannsn inisi "bizim peygamberin

267

annelerinin küçük erkek kardcsi" biçimindc geçmektcdir. Hu sözcük, metinde anasm un Jç.a rdallan "dayrlan (anncsinin crkek kardeslcri)"

269

hiçiminde gcçmektedi r. Hu sözcük, metinde atal)UZ er kanndaslari "amcalanmz (habaruzm erkck kardcsleri)" biçimin de gcçmektedir. Bu sözcü k. metinde ata.HIllI) inisi "babasrmn küç ük crkck kardc si" biçi min dc geç-

27 0 271

mektedir. Bu sözcük, metinde alas! *a rda~1 oiill "amcasmm oglu " biçiminde geçmcktedi r. Bu sözc ük. me tinde ata karmdast "arn ca" (Hts.: 49 ; TS W: 1568 ; KG : 67b/9 ,

268

73 a11 2 ). alam ~(II"lIlda~1 "a mcam" (NF: 8, 34. lOS, 293 ). atas, *artnda~1 "amcasr' (NP: 13, 16; iMS), atasmu ç atass karmdai ! "babastrun amcasr'' (KG : 156b/2, 156h/3, 156b/4), atas. kanndasi ogll "amcasmm ogl u" (TS 11 : 115 1), otasmun atast kanndasi ogl l "babasmm amca smm og lu" (KG: 156b/5), ma karm dasi oglantari "araca çocuklárt" (KT: 19/5), dedesinûn atast tcann das s "dedesinin arncast' (KG: 156b/5-ól . dedcsinun atast !«Jr!l1da,~1 oill "dedesinin umcasmm oglu" (KG : 156bJ67) YC k srlarm s aWf! kanl1da$IIlUI! "(senin) amcanm krzlanm" (KT: 33/50) hiçim 272

273 274

Ierinde geçmektcdir. Bu s özcük. met inde bahamll!! ~ l'da,11 "amcam (bauamm erkck kardcsi)" biçimi nde

gcç mektedir. Krs. Alm. Mutt erbrtuler, Nor. morbror "dayr' (harfiyen. "anneuin crkek knrdcsi"). Alm. Valer(s)lmide r. No r.farbror "a rnca" (harfiycn. "bahanm erkek kardcsi") Bu sözcüklcr. W. Hcsche He H. Schemhardt'm "Eine krfmtararische W örtcrlistc"

130

YONG-SONG LI

Kar. (k) ana kardan "dayr", baba kardasc "amca"

Krç. una sam as "dayr", aso sarnas "amca", BIk. ana-kanndas "dayl"275

5.07. apa - aha: Bk z. Il.A.7.D3. apa - aha 5.08. baba Bi çim bak mundan çoc uk dil ine ait ola n bu sözcük, g ünü müz T ürk di llerinin birkaçmda "amca" veya "dayr'' anlamtnda da kull am lmaktadtr: Sa l. (T) paba "dcde; amea (babanm aga beyi)" Özb . (ag.) baba. baba, babay, bawa, bawa, bà, bà b à. baMy, bàwa. b àway , b ûwà. b àwä . bowa. buwa , buw à, h uwä "dede; de de nin veya nine nin

babasr: yas h kisi; umca, dayr (babamn veya annenin agabeyi): baba; amea; ba bada n y a~ça büyük olan herh angi bir adam; yasb ins aniara suygrh sesle nme biçimi" (bahay, Mbdy ve bàway, aslen seslenme biçimidir) Tat. babay "yash kis i; dede ; amca, dayi (babamn veya annenin agabe yi): kaynata (kan nm babasr)" (bu sözeük, aslen seslenme biçimidir) Bsk . habay "yash kisi: dcde: amea, dayr (babamn veya ann enin agabeyi); kaynata (kan nm babasl)"276 (bu sözcük, aslen seslenme biçimidir) Çul. pova, poba "a mca (babanm küçük erkek kardes i): agabey" Krg . (R) haha, babok, böbay "( baba tarafmdan) dede; amea (babamn agabeyi)" (-~, aslcn küçültme ekidir: b öbay, aslen seslenme biçimidir) Aynnn h bilgi için bkz. II.A. 3.0 6. baba

5.09. eçi "Amea (babanm küçûk erkek karde si): agabey" anlammdaki bu sözcü k, önce "a mca" anlamnu yiü rmis ve O rta Çag'da "agabey'' anlamm daki Mogolca aka sözcügüne yerini brraknusnr (EDPT : 20). Eçi s özcüg ü, Orhon Yazn lan'nda "a mca; agub e y" anlammda kulla-

275

276

adh makalesinde (1974) geçmcktcdir. Bu sözc ük, W . Pröhle'n!» "Balkarische Studien" adh makalesinde (1914- 1915) geçmektedi r. 13alkareada "amca" anlarmndaki s özcük olarak ma kanndas beklenilrnektcdir. Bkz. 223. dipno r.

TÜRK DiLLERINDE AKRABALJK ADLARI

131

mlrmsur: eçun.kag an oluru "amcam hakan (olarak tahta) oturdu" (Kü 1Tigin Yazru , D 16; Bi1ge Kagan Yaziu , D 14); anta kure inisi eçisin leg lalnunaduk:

erinç "o ndan sonra crke k kardesleri , agab eyl eri gibi yaraulma rms süphes iz" (Km Tigin Yazru, D 5). Bu sözc ük, Orhon Türk çcsinden sonra su taribî kaynaklarda tesbit edilmistir:

eçi "agabey" (BUTS: 68) cri "amca; agabey" (US p: 266), "amca" (Tef.: 86), "agabc y" (SV) ('"ri "amca'' (MA) eci "agabey" (pc: 7) içi "amca; agabey'' (USp: 272), "agabey'' (EUTS: 88; KB), "agabey: kaytn birader (koc anm aga bcyi)" (D LT I: 87, In: 7), "amca" (AH) Gü nümû z Türk dillerinde

~u

s özcüklcr, cçi ile ilgili olabilir:

Trk . (ag.) ece "ag abey; baba; amea; erkek kardes. abla: yenge; ba ba anne: kad m; arkadas, samimi arkadas ; aga : hal a çocugu" (DS V: 1659 ), "agabey ; nine" (DS XII : 449 0), eci "abla; nine ; agab ey: yen ge; saygiya yarasrr kad m'' (DS V: 1660 -1(61), eçe, eçi "agab cy" (DS V: 1663), ici "baba: ktz kardes . abla; kard es'' (DS VII: 250 1, 25 03) TaL (ag.) äcäy "agabcy ; agabeye ses lenme: ahlay a scslenme" 5. 10. kiçig at a Harfiyen "küçük baba" anla mmda ola n bu s özc ük vc bununla aym yaprda olan sözc ükler, gün ümüz Türk diJ1e rin in birkaçmda "amca (baba m n küçük erke k kard esi)" anlanunda kullarulmaktadr r-?": Trk. (ag.) kiiçük buba "amca (ba ba m n küçük erkek kard esi)" (DS V III: 3024) Yuy. (H a.) kiçik ata "amca (babanm kü ç ük erkek kardcs i)" Suy . (L) khiÇhii: aça "amca (babamn k üç ük e rkek karde si)"

277

Krs. Kor. çllf.:/nl1baci "ba banm küçük erkck kareest. küçük amca" « çag/n "kuç ük" + absci "baba")

132

YOl\:G-SÖNG LI

5.11 . tagay "Dayr" anlarrundaki hu sözcügü n degi~ik biçimlerinde n fa)' ura , tay ene, teyze gibi birlesikler yaptlrrusnr

(blz . I1 .A.I . IS. Ia)' ala, II.A.l .13. tay ene

ve II.A.6.12 . teyze). Bu sö zcü k. iJk o larak Uygurcada tesb h edilmistir : birle I):aw1ltlll1 ~ ~ végen tuga)' "birlikte birl esmi s kardester. yegen . da yr" (U lil: 33).

Tagay ve bunun d e gi ~i k biçimleri, Uyg urcada n sonra larda lesbil edilmistir:

~u

tarihî kaynak-

taga y "day," (DLT lIl : 238; MTGR : 269 ; KW : 27. 232 ; ~T: 9Oal12; i M). "d ayr (armenin agabeyi)" (PC: 382·383; AL) ,aga'y "dayi: dost" (PC : 2 16) tagay' "dayr (an nenin agabeyi)" (PC : 3 82~38 3 ). "dayr" (BN) Ia)' "day)" (Hts .: 83 278; f..1A) tay, "d ayr" (AH; A S: 18114; KT: 24/6 1. 33/50; DK) tayu "day '" (TS V: 3782) dayi "day'" (TS 1I: 1324, lIl: 1484; DK)

Tai:ay sözcügü, günümüz Türk dillerinde söylc geçmcktcdir: Trk. dayi "annenin erkek kardesi: (mec .) bir kim senin ka ymctsr olan, s özü geçe r kim sc; (ag.) yash erkeklere kullamfan seslen mc s özü; (tar.) Osmanh lmp aratorl ugu d öncminde Tunus, Cez ayir ve Trablusga rp't a seçirnl e basa getirt le n yö nerici: (ag. ) ccs ur. yigit " 27'l, Trk. (ag.) dayni, dayyi "dayi" (DS IV: 1390) Gag. dayka "'d aYl"2S0

Az. daYl"daYl"2S! Tkm. däyt "daYI; (a nne larafmdan ) kuzen", Tk m. (Krraç ag .) taga "da yr"

m

Ayn ca bu kitabm Arap harf1i metin ktsrmnm 3 1. sayfas mm 20. (son) satmnda rev'm a~z biçimi olarak teç da geçme ktedir. f1 outsma, bunu tayga, tiga olarak ok umustur (6 9. say ra). Kq . Am . daje [daya], (ag.)dai, dii) [däy], duj ko [dayko], dajo [dayo]. dajua (dayua) "daYl" < Tit. -Ka, bir Slav d ilinden almrrm olmahdrr (kr~ . balduso "baldiz", f!Ulmka "kadm akraba"}, Bu sözcük. W. Radlofr un Probt-n der Yolkslineratur der türkischen SIiiJllme JO adh yapmrun (1904 ) söztuk krsrmnda da.\·Jko biçiminde geçmektedir. Kfl . Far..,.-!6 da)" .~. dii', "d3Y''' < Az. I

279

280

281

TÜ RK DI LLERI NDE AKRABA LI K ADLA RI

133

Yuy . (N) toga, Yuy . (1) taga, taga "dayt " Özb. t!tga, (es k.) tagäyi, (esk., kit.) tágayi "d ayr: yasça b üyü k c lan insan lara ki bar ses lenme biçi m i" 282, Özb. (ag.) d ûyi, da yi , day T "d ayt: eniste (a blanm koca sr) : yasça büy ük olan insanl ara ses lenme bi çimi; saygi ile ses lenirke n veya zikre de rke n adamm ad ma eklene rek kull antl an sö z",

taga . tagoy, tagei, tagiiy , taga}'i, taga , tagä "d ayr: ya~ç a b üyük ola n insanlara kib ar seslenme biçim i" , tay "anne tarafmdan akrabah k" Kta . dayi "daYI"

« T rk.)

Kkp. dayc "dayt : anne tarafmda n akr abahk" « Tkm. ) Tat. (ag.) tay "Mi serlerde. eskide n ádct gorcgt ne e krz ka rde sinin bir çocugu nu terbi yeye a lan erke k kardes . yakm o lanlara saygi h ses lenme biçim i"283 KIr. tay "anne rara findan akrabahk'', tay ake , tayak e, (güne y ag.) teyke, (gü ney ag., Tien sari ag., fo l.) taga "d ay r; te yze nin koca s!" 284

Alt. uiy "dayr; (anne taraftndan) kuzen" 285 Km d. (B) tay, tay t "dayi'' Çu l. ta ya "dayi (annenin küçük e rkek kardesi)", t ayl2 86 "dayi (a nnenin küçük erke k kardcsi) ; yasça bü yük k uzen (da yr og lu)" S uy . (M ) taka. tata, tako , Su y. (T) taka. rage, Su y. (L ) taka, tagey " dayr", Suy. (M) taglY "dayr (anne tarafmdan erkek akraba)" , tagey "dayt crk" Hak. taYI "dayt" Scr. (D) tay, tays, Scr. (T) tayi "dayr", Scr . (R) ulug tay "yasça bü y ük daYI" T uv . dily"daYI"287 282 283 284

285 286

287

Krs. Tac . laga, IUgJT, IUkäY "dayr", Tac. (ag.) laga, lägá "öayr: teyze kocasr < Ozb. Bu s özcuk, Tater Titinilj Aulatrnall Siizligi JIJ' ün ( 1981) 17-1 8. sayfasmda geç mek tedir. , Tay ake ile tayake'nin anlarru, Russko-kirgii skiy slovar "in (1957) 182. sayfasma goredir. Bunla n n anlamr, Kirgirsk o-russkiy slo var"de (1940) vcrilmemis ve Kirgii sko-russkiy .~ l()va r " de (1965) fsc "e nne rarafin dan vesça buyük erkek akraba" (688. sa yfa ) ve "a nne tarafmdan dcd c" (7 17. sayfa) ola rak vcrilmist ir . Taka' nm anlarm, Kl rgieska-russkiy slovar de (1940) "dayr" YC Ki rgirsko-russkiy slovar" de (1965) ise tayoke olarak verilmistir. Bu anlam , Russko-aitayskiy slovar" in (1964) J 25. vc 152. say falann a göre dir. Bu s özcük. rnakalede I. tekil kisi iyelik cki ik tayi m biçiminde geç me ktcdir. Tay/m biçi mi, tayi + In uiarak çözümlenebildigi gibi lay + I (bag lama ünlusü) + In olarak da çözu rnlenebilir. Bu s özcük, Opa irslëdovan iyo uf)'anbayskogo yazlka' m n (1903) 209. sayfasmda ise liiy biçiminde gc çmck tedir.

134

YO NG -SONG L1

Krg. (R) dil)', til)' "da)'l"

Yak. (S), Yak . (B) t ûy "day}", Yak. (P) ftiy "söyleyenin ci ns iyetiy le ilgiJi olmaksizm (dayidan annenin dedes ine kadar) anne tarafm dan bütün erkek akra balar: a) dayt : b) anne ta rafmdan kuzen: c) annen in dayisi , ninenin crkek kardesi (= törut tily); ç) ann en in kuzen i, babaann enin crkck yege ni: ct) daymm erkek toru nu; e) annenin kuzenin in og lu, söyleyenin babasimn dayrsimn erkek torunu'' Do l. (S) tüy "dayr", Dol. (A) tay "dayr : (yasça büyük) erkek kardes" Hal. ddyi "day t" « Far. < Az.)

Suy. (M) talç.l drsmd a yukan daki bazr sözcüklerde bulunan -/ ve -i, as len 3. kisi iyelik eki olmahdr r. 5. 12. uluf: ala

Harfiyen "büyûk baba" anlammda olan bu sözc ügün degisik biçi mleri ve bununla ay m yap rda ola n sözcükler, günümüz T ürk dillerinin birkaçmda "a mca (b abamn agabeyi)" anlammda kullanrl ma ktadtrêêê:

Trk. (ag .} ko cababa "b üy ük amca; dede; yas h erkek"289 (DS VIlI: 28902891) Yuy . (N) rov aka "en b üy ük agabey; amea (babanm agabcyi): yasça büyü k insana saygrh scslen me biçimi", ÇOI) ala "dede; amea (babamn agabcyi)", Yuy. (Ha.) ÇOf) ata "amc a (bab anm agabeyi)", Yuy . (N) ÇOI) dada "amca (ba banm ag abeyi); (ag.} dede" (ÇVIJ < Ç in. ch áng ( - zhànX) "agrr; tekrar") Öz b. kättä àtä "dede ; amea (babamn agabeyi)", Özb. (ag .) katuuà. kätätä, kóttó, kättä dtd "dedenin veya ninenin babasr; dede; amea, da yi'' (kättä < Far. veya Tae.) Tal. daw äti "dede; (ag .} ame a (babanm agabcyi)" (bu sözcük, aslen ses lenme biçimidir; däw < Far. 9':' dlv) Bar. (D) NI ata -eece-ac .

m

Alt. itdam "a rnca (ba b an m agabeyi )" (-m, aslen 1. tekil kisi iye lik eki

288 289 29 0

Kq. Kor. J.!'mah + . -s d cgi ~me s i oldugundan {(.ardaj SÖ7.CÜgÜ, -t- ile -,~ ' ni n korundugu blr lchçeden ( örnegin, Kara Nogaycar.!an) vcya baska bir Türk dilinden (örnegin. Kumuk çadan) ahnrms ol mahd rr. Ötc yandan, Nogayskiy yaztk i ycgo dialekt/ 'da (1940) kardas , ka rdas "erkek kardes. kil kardes. aria bir" (25 1. sayfa), kanndas "erkck kardes. kil kardes. g örümcc'' (251. sayfa) ve barmda~' "crkck kardes. k il kardes'' (267. sayfa) biçirnleri geçmektedir. Karakalpakçada -j- , -,ç> -s-, -r degi~rncsi old ugundan {(.arda,ç sözcügu , -,1"- ile -~" n i n koru nd ugu bir lch çed en veya baska bir Türk dilinde n almmis olmabdrr. Bu sözcük, Tatar Tilini!! Aul a/mali Süztigi Ifnin (1979) 66. sayfasmd a gcç da~

377

37 8

379

rnektedir.

380

38 1

Bu nnlam, Tatar TilIllilj Aulall/wlt Süztigi ll'nin (1979) 59 . suyfasma göredir. Ta tarsko -russkiy .do\'i/r "in (1966) 234. sayfasmd a isc J:;arilldli,~ ile kar-das sözcuk tertnin aym anlamda oldugu bclirtilmisur. Bu, Baskirsko-russkiy .~/ovar ~ in ( 1958) 328. sayfa sma göred ir. Russko-baskirskiy .rl()var~in (1 964 ) 773 , sayfasm da Isc "küçuk kiz karöes" anlarru ndak i sözcûk olnrak ~ärllldä,1 hulunmaktadrr. Bu sÖzcük. 8(/,\'*orl Ti/Ddlj Hii~llgi!'in (1993 ) 649 . vc 752 . sayfalannda wrtnda,\', (kon.) If:ärilldä,~ "(hirhirine kaq l) bir annenin çocuklan: (agabeye kal1J) küçük kil, k ardc ~ " olarak gcçmcklerJir.

T üRK DILLERINDE A KRABA LI K ADLA RI

159

A lt. kanndas "e rke k kardes; akra ba"382 Kmd. (B) kanndas. kardas. /çardl~ , karns "e rkek kardes" Çul. kanndas, kannda s "(gcnc llikle küçük) erke k kardes'' (kanndajim "k üçük erkek kard c ~im" ) 3 8 3 Hak. ban ndas "erkek kardes; akruba" Sc r. (R) kanndaç "e rke k kar des; ktz kardcs'', Scr. (0) karendas "e rkek

kardes", Scr. (T) kanndas "e rkek kardes. akraba" Çuv . !Jurrnla~ "ak raba"

« Tat.)

Bu sözcük , "e rkek" anlammdaki s özc ük ile kullaruldigmda "e rkek kardcs'' ve "bayan" anlammdakt s özcük ile kultar uldigmda ise "krz kardes'' anlamnu kazamr. Tarihi kaynaklarda böyle yap tdaki §u sözcü kler tesbit edi lmisrir.

er kardas "e rkek kardes" (TS lll: 150 1, VI: 40 02 ; RIN; KG ; KT) er kanndas "erkek kardes" (TS 11I: 1485,1 4 86, IV : 2306; RI N; KG; KT)

er kanndas "e rkek kardes" (NF: 17, 34, 151 , 353) erkek /ça?Aç "e rkck kardes'' (Tef.: 82, 192, 305) ir kanndas "erkek kardes'' (iMS) /çIZ f.;.ada>~ "krz kardes" (.MfGR: 230) /çIZ korandas "ktz kardes" (KW: 195,208 ) ~I Z kardas "k tz kardcs" (PC: 447; EZ; TS I: 67, 285, 11: 121 1, lIl : 1383, 1553 , 1775, 1888, V L 394 0; YZ ; RI N; KE ; KG; KT ; DK ) ~t Z kanndas "kr z kardes'' (NP: 13 384, 52 , 54, 166 ; MTGR: 6 p8.'i, 230; urs.. 89; GT : MA386; tMS387; TS 11: 103 0. lII: 1485. 1750. 1754 , 2 100. I V: 2170. 2 186, 2296, 2304, 2305 , 230 6, 2354, 25 42, V: 3136, VL 4592 ; 382

383

Hu anlam, Oyrol.\'ko-russkiy .llovar ~ in ( 1947) 75. sayfas ma g órcdir. Bu sö zrü gün anla rm, RU.l.lko·alta)'.lki yslovar "in (1926) 12. sa yfasm da "c rkck karde s" ve Russko -oltaysk iy slovar"dc (1964) isc "crkek kardcs" (35. sayfa) vc "(baba taraImdan) kuzen'' (125. sayfa) olarak ver ilmistir. Hu, mak ale run 39 . sayfasma göred lr . Hu s özc ük, makale r un 10 . sa yfasmda ise !f:aruuiJjlm "küçük èrkck kardesim. crkck yegcnim (küçük crkck kardesimin og lu)"

384

olarak gcçmektcdir. Ru sözc ük . metin de

385

hiçirninde gcçmcktedi r. Bu sözc ük. metinde atalllw /f;arlnda~lnlfJ kiz/ar/fmf "(serrin) halanm kizl arrjm]"

3 86

biçimindc gcçmektcdir. Hu sözcük , metinde ana ~l'l. kanndas "teyzc" ve a/a ~IZ f«;Jrlllda~' " hala" biçimlerindc

387

gcçmektcdir. Bkz. 384. dipnor.

alaSInIf) /f;IZ

karlllda~1 "babasrrun klz kareest (yan i "halasr")"

160

YON G-SONG LI

RIN ; KG; KT ; DK) oi:lafl lfarda~'''crkek

ti~'i

kardes (?)" (TS VI: 4 117)

kanndas "krz kardes" (MTGR: 42, 290)388

tisi ~a?,a~ "ktz kardes" (Tef. : 303) tisi Iç.aza~ "ktz kardes" (TeL 193,303) Böyle yaprdaki s özcüklcr, gün ûm üz Türk dillerinde söyle geçmektedir: Trk. erke k kardes "birader'' , klz kardes "h ernsire, bacr : bir kim senin, ken dioden küç ük , kendîsiyle yasrt olan kadm veya krz kardesi (kendinden büyük olan a daha çok abla denir)" Gag. kukardas "kiz kardes'' Tkm. erkek dogen "e rkek kardes" , ayal dogan "kiz kardes" (aya t < Ar.: bkz. 11.8.2.04 . 'aya!) Yuy. (J) /ç.IZ ke rmdas "kiz kard es'' Km. oglan ka rdas "k üçük erkek kardes", f::1Z kardas "kûç ük krz kardes" Kmç.lç. lz -f::.arda~

"kil kardes" Kar . (k) er kardas Herkek kard es'', * lzlf.arda~ "krz karde s'' Kmk. er kardas "e rkek kard cs'', ~lzarda~ "kiz kardes''. Krok . (ag .) ul an kardas "crkek kardes'' Tat. ~I Z ~ardä~ "krz kard es'', ir tui:an "erkek kardes. (ag.) erkek akraba", ~ 1Z. tugan "krz kard es. (ag.) kadm akraba" Bsk. ir fui:an "erkck ka rdes . erkek yegen", ~I~ tugan "krz yegen" A lt. ~IS kanndas "krz karde~"389 Hak . 61tunma "k üçük crkek kard es" , U/ S tunma "küçük krz karde ~"390

Sc r. (0), Scr. (T ) er kanndas "erk ek kardes'', .~IS kanndas "krz kar des" Tuv . öl dunma "k üç ük erkek kardes", ~I S dunma "küçük krz kardes" Krg. (R ) öl dunma "kü çük erkek kard cs''. ~I~' dunma "kü çük krz kard es" Ayn ca kanndas - kardas. "hl srm akraba" anlammdaki ikilemel erde de bulunur:

Az. goh u m-garda~' "hrsun akraba" 388 389 390

Bu sözcûk, met inde anulj riJi kanndastnsn ~da nlnJ "(se nin) teyzenin kizlanj ru]" biçiminde gcçmcktedir. Hu sözcük, Russko-altayskiy slot'ar ~in (I (26) 20R.sayfasm da gcçmck tedir. Krs. ç JI. (0) kistugbo "kil yegen (agabeyin kIZI)"

TÜRK DILLER1NDE AKR ABALIK ADLARI

16 1

Tkrn. dogan-ganndas "hl sim akraba, yakm akrabalar" , kowum-ganndas

"lusrm akraba" (kowum < Ar. ; bkz. LA. 13. ~awm) Yuy. (N ) kerindas-uruk , kom-kcrindas "hrsrm akraba" (kom < Ar .; bkz. LA.1 3. ~awm) Özb . karindàs-urug , kawm- karindàs . (ag.) kanndasruw, kanndas -uruw. kawun-kanndas. kawnu-kanndas, Iç.ltwmi -Iç.arindii?, ~äw'{m-f«irTndii~' "hr stm akraba'' (kawm < Ar. ; bkz. lA.13. #.mvm ) Krç. ~arfU1?_egeç39 1 "c rke k ve krz kardesler; yakm akrabalar" Nog. #.arda~' - ~awlm3 92 "lusim akraba" (kawim < Ar.; bkz. LA.1 3. kawtn ] Kzk. agayin-kanndas "u zak akrabalar" (bkz. LA. I. aga- ini) Tat . Irug-~ardä~, iru-kardds, kardäs-iru, kardas-trug, kard ós-kabii ä. tuf:ankardas "hrsrm akraba", Tat. (ag.) Iç.ärlndä~·-Iç.dbi lä "lu sim akraba: soy, nesil" (iabila. kabitä < Ar. ~ Iç.ahlla) Bsk. kanndas-uiw , *är~ä~-mw, ~äw'{m -f!.iir'{ndä\ç, tugan·l0r?fi~, (ag.) lçiir?,ä~' Iç.äwlm "h1S1m akraba'' (~äw'{m < Ar. ; bkz. LA. 13. ~awm) Çuv. fJurinta\ç-tJim ir, !Ju rrnta~- rru , !Ju rtnta\ç-tlvan, !Jurtnta~·-tlrr\ç, tivan tJurint(J$, :/0' !Ju rin ta~' "hts rm ak raba'' (!Ju rtnta\ç < Ta t.: tru < Tat.)

7.15. tuggon, tugdu~ Tug-: "d ogmak" eyleminden yapilrm s olan bu sözcükler, ~u tarihî kaynak-

larda "kardes'' anlanunda tesbit edilmisur:

tuggan "iki z kardes . dogan , dogmus" (AL) tuf:duf!. "a na bir kardes'' (lM)393 dogdll~ "öz kard es" (A H)394

Eu sözcükler, gü nümüz Türk dillerinin birkaçmda "e rkek kardes" vey a "kt z kardes" anlammda kullarulmaktadrr:

m 392

393 394

Hunun Balkarea biçirni oIarak karmdas-egcts beklcnilmektedir. Bkz. 377 . dipnot. Batta l, bu Sö7,l:ügun metinde /f.i:d~ (J...i.i) biçimindc gcçtigi ni ve bunu kendisin in

togduk (j.ill) biçiminde düzelnigini belirt mistir. Caferoglu , kitahm Arap harfli merin kism mm 49. say fasmda~; j ; biçi mindc geçcn bu SÖ7,CUgU do ~ dok olarak okurn ustur. Kammc a, bu sözcü k dogdu* biçimindc ok un mahdi r. Çünkü. öteki Türk diIIcrinc bnklldlg md a ~~; ularak da yazilabilc n bu sözc ügün ~.:.1; yerine bir YUZIlIl hatas r olma o laslhgl çok yüksektir.

162

YONG- SONG

u

Trk. (ag.) dugan "kardes" (DS IV : 1595)395

Tkm. dogan "erkck kard es. kardes; arkadas (kibar seslenme biçimi)", erkek dogen "erkek kar des", ay ät dogan "k rz kardes'' (ay iil < Ar.; bkz. Il.B .2.ü4. 'ayiil) Kar. (h) tuwduk; Kar. (t) tuwdulJ "kJZ kardcs'', Kar. (k) tuwduk "öz, üvey olmayan; akraba; ktz kardcs"

Tat. tUNan "a kraba : öz, üvey olmaya n", ir tugan. "erke k kardcs; (ag.) erkek akraba", ~J Z tugan "krz kardes: (ag .) kadm akraba" Bsk . tui:an "akraba: öz, üvey oJmayan; akrabahk; (ag .) küçük erkek ve ya krz kardes'', ir tugan "erkek kardes; erke k yegen", Iç.l? tugan "k rz ycgen''

Çuv. (ag.) tïvanïm "küç ük erkck kardes" t -m, aslen 1. tckil kisi iyel ik eki oIsa gerek)

Aynnuh bilg i için bkz. LA.2 l . tuggan, tui:ml~ , tugduk. tugma 7.16. tuspna

Tug- "dogmak'' - ma'dan gelisrnise ben ze yen bu sözcüge g üne y Sibirya'da kon us ufan günü müz T ürk dille rinin bi rkaçrnd a rastlanmaktadrr 396: Kmd . (R), Kmd. (B) tumga "küçü k erkek kardes; küçük ktz karde s" Çul. (a) tuva, ÇuL (0) tugba "(erkek kardese karsr) kiz kardes. krz yegen (kü çük erkek kardesin krzt); küçük krz kardes'', Çul. (0) astugba "k tz ycgen (agab eyin kiz t)". tunb a "küçük krz kardes" Hak . tun ma "küçük erkek kardcs : (ba ba tar afm dan ) ya~ç a küçü k kuzin ; yegen (erkek kardesin ÇOCllgll )"397, !JI S tunma " küçük krz kardes'', 61 nujma "küçük erkek ka rdes" Scr. (R) , Sc r. (D ), Scr. (T) tunma "küçük e rkek ka rdes . küçük kiz kardcs"

395

Bu söz cü k, Kars'tan derlcnmistir.

396

A yrtca. Vermei! eines wöneröocnes der Türk-Dialecte JIl'te (1905) Küe rik ag. tugba "kü çük krz kardes" (1434. siit un) , Le bed, Sagay , Koybal , K aça ag. Ill yma "kü çü k erkek kardes. küçuk kiz karde," (1435 . sûtun) biçimlcri de geçmcktcdir. Hu anlam, Rllssko -fJakasskiy slovar "in (196 1) 69., 173. ve 588. sayfalanna gö redir. Bu s öacügü n an iarm. ljakassko -russkiy slovar " in (l 953) 239. sayfas md a "yasça küçük (erkek veya krz kardes için)" olarak vcr ilmistir.

397

TÜRK DILLERINDE AKRABALIK ADLARI

163

Tu v. dWJlna 398 "k üçük erkek kard es ; küçük ktz kardes. ye gen'', k is d usjm a "k üç ük krz karde s". ot dionna "küçük erkek kardes'' Krg. (C) /ulj ma, Krg. (R) dunma "k üçük erkek kardes. küçük krz kardes", Krg. (R) ~ I S dunma "küçük krz kardes'', 6/ dunma "k üçük erkek kardes''

7.17. uba y Bu s özcügc günümûz Türk dillerintn

§U

ikisinde rastlanmaktadir:

Yak . (S) ubay "agabey: baba tarafmdan (babadan genç olan) yasça büyük erkek akraba: amca (yasça büyük kisiye seslenmc biçimi)", Yak . (B ) ubay "agabey; yasça büy ük erke k", Yak. (P) ubay "1 ) yasç a b üyük (e rke k}; 2) (söyleyenin cin siyeti ile ilgil i olmaksrzm) baba tarafmdan (babadan ge nç olan) ya§ça büy ük e rkck akraba: a) agabey; b) ku zen ; c) amca (ba bam n k üçük kardesi), babanm ya~ç a küç ük kuzeni ; ç) am ca (y asça büyük

yabancr birisine seslenme biçimi) " Dol. (S) uba y. ubo , ibay "agabey: yasça büy ük erkeklere kibar seslenmc

biçimi'', Dol. (A) ubay "agabey"

7. 18. uya Anlanu belli olma yan bir sözcük, baglamlara göre "öz birader" vcy a "k an akrabasr'' anlarmm tasrr (EDIT: 267) . Bu sözc ük, ~ u tarihi kaynaklarda tosbit edilmistir:

uya "lusrm: kardes" (DLT 1: 85, 86; Ateb.) "akraba'' (?) (H$), "erkek kardes'' rrer 324; NF: 13, 16, 50, 52, 379), "k üçük kil. kardes" (PC: 85), "arkadas, kardes" (TS VI: 4022-4023 ; YZ): aW bir ana bir uya /ar bu bal/ç, "bu insanlar ana baba bir, kardestirler" (Ateb.: 291 ) uya kadas "akraba; kardes" (DLT I: 86) uya kap "a kraba" (DLT lIJ: 146) uyall ~

398

"arkadashk' (ME )

13u s özcûk. Opa izsllJovaniya uryanhayskogo )'(lzlka'n m (1903) 239. sayfas mda tunma biçimin de geç mektcdir.

YONG·SONG u

164

Bu s özcüge günümüz Türk dillerinin birkaçinda ras tlanmaktadrr: T rk. (ag. ) uye "k rz ka rdes" (DS XII : 4789) T km . uya "kr z kardes . yasça küç ük kadm a saygrh ses lenme biçimi ; (ag.) küç ük erkek kardes: (ag.) küçük kiz kardcs" Ö zb. (ag.) rya . iyii, uya "küçü k er kek kardes: küçük krz kardes''

7 . 19. iike Bu sözcük, günümüz Türk dillerinin birkaçmda kullant lmaktad rr: Tkm. (Krraç ag.) üke "küçük erkck kardes: kûç ük krz kard es"

Yuy . (N ) uka, (ag .) ufka "küçü k erke k karde s. k üçük kiz karde s: (ag.) kanya karsr kocam n küçü k erkek veya krz ka rde si", Yuy. (I) uka, uska "k üçük erkek kardes: küçük ktz kardes. erke k kardes. ktz kard es", Yu y. (Ha.) uka, ükö "küçûk erkek ka rdes", Yuy. (Lob.) ökä, ökö "küçü k crke k kardes. küçük krz kardes" Özb. ükä, (ag.) uka, ukä "küçü k erkek kardes. kardesim (yasça kü çü k erkcge ses lenme biçimi)"399 Kkp. üke "küç ûk erkek kardes. küçük krz ka rd es (ge ne llik le kü çük yastakiler için); yeniyetmeyc seslcnme biçi mi" Kir. iike , (g üney ag.) ükii, uke "k üçük erke k kardes. kardesim (yasça küçük erke ge seslenme biçimi)" « '! Özb. ) 7.20 . BA$KA SÖZCÜKLER Tarihî kaynak larda su sözcükler de "e rkck kardes" anlarru nda te sbit edilmistir:

açl* "agabey" (DLT I: 64) ab "erkek kardes" (TS lIl : 1501) « Ar. ~ I abT) abl "erkek kardes'' (TS IV : 2832, V: 3255 ; KY) «

Ar. ~'

afJI)

ede "agabey" (TS IU : 1384)400

39 9

40 0

Krs. Tac . uka , uk;' "küçük erkek kardcs: yasça küçük erkege veya yeniyctmeye seslenmc biçimi", Tac. (ag,) rka, ikà, ukd "küçük erkek kardcs: küçük kiz kardes" Krs. Trk . (ag.) ed e "agahey; haha; abla; dede: el indcn i~ gclir buy uk adam; anne ; amca: yirm i yasma kadnr olan çocuk" (DS V: 1663- [664), "agabey" (DS XII: 4490), Özb. (ag.) ada "baba; agabcy", ädä "ba ba; nmca, dayr"

TÜRK DILLERINDE AKRABALIK AOLARI

165

karos "erkek kardcs" (1M)401 G ünüm üz Türk dillerinde

~u

s özcükler de "e rkek kardes" anlammda

kullamlmaktadrr:

Trk. efe "yigit, özellikle Ban Anadolu köy yigidi, zeyb ek ; agabcy : kabad aYI"402

Gag. badika "agabey; orta yaslr kisi" « Bul.), bat ü. bati "agabey" « Bul. óám so [bát 0 J, 6áme [báte] "agabey") Ey. käkä "erkek kardes" « Far. LSLS taka "(zenci) köle; (büyük) erkek karde~" )403

Tkm. cig i "kü çük erkek kard es: küçü k kiz kardes: yasça k üç ük olan lara

oksayicr seslenme biçimi" Yuy. (Ha.) bowak "k üçük er kek karde s. küç ük kiz kardes'' ç-k, aslen k üç ültme eki olmahdir), Yuy. (Lob.) goto "küçük erkek kardes . küçük krz kardes'', tugUl] "kü çük erkek kardes'' Kta. kad 'a "kü çük erkek kardes; küçük krz karde~"404 Tat. abn y "amca: da yi; agabey"405 (bu s özcük, aslen seslenme biçi midir) Bsk. kusu "küç ük erkek kardes: (ag.) zengin kisiyc kiralanrr us erkek çoc uk . irgat" ( *l);uçU)406, !mr;a "(tar.) mirza; küçük erkek kardes'' « Far. I~ mlrzd), tänäy "küçük çocuk; yasça küçük akraba, çocuk yasmd aki küçük erkek veya krz karde s. (ag.) kaym biradcr (kocamn veya kanrun küçû k 40 1 402 40 3

404

405 406

Bu biçimin kar das (.;.1.....) yerinc bir yaztm harast olma ol:m llgl hayli yüksektir . [cfc], elft! [effa] "kaym birade r (kocamn erkek kardcsi)" < Trk . KI'!i. Am . (ag.) Krs. T rk. (ag. ) keke "ere" (OS XII: 454 2), kekey "kardes" (OS VIII : 272 2). keki "büyük kardes" (DS VIII: 2723) Krs. T rk. (ag.) gada "ka rdes: agabey; teyzc" (DS VI: 11\88). gade "ycngc; kardes" (DS VI: 1888), kada "kardcs; agabcy ; kiz kardes. abla; küçük kardes; arkadas ; tcyzc" (DS VII1 : 2587), "k ûçük ka-des" (DS XII : 4 528), kade "küçûk kardcs : teyze: hala; yenge; arkadas" (DS VJIl: 2589) Krs. Bsk . (ag.) abz'Y "agabcy; amca, day r (baoamn veya anncnin kü çük erkek kardcsi); üvey baba" Krs. Tal. (ag) kuçn "dost, arkadas (ädet olarak kendisinden yasça küçük orantara söylcnir)", Nog. (kit.) ~OU! "ge nç yardtmct", Kkp. (a~n ~O~j! "aziztm. canun" T at. (ag.) ~ uç/l sözcügü, Ta/ar T[{{nÏ!1 Al/ia/mali Süzlhd {[' nin (197 9) 197 . sayfasmda gcçme ktedir. Nog. (kit.) ~O~,H sözcügünün anlarm, Noga yskiy y ank: i yego dialeku'mn (1940) 252. sayfasmda ise "k üçük crkck kardes . isçi" olarak

ere

verilmi stir. (krs. Trk . (aij:.) guçca . gûcc a , kuçça "agabey" (DS VI: 2207 , VIII: 2989, XII: 45 I2), kutça "kardcs'' (DS VIII: 30 17»

166

YONG.SONG LI

e rkek kardc si)'' (bu sözcü k, asle n ses lenme biçimidir) Çul. pova. poba "amca (babamn küçük cr kek kardesi) : ugnb ey" (bkz.

1I.A.3.03. baba ), Çul. (a) ätsö 4ö7 "agabe y" Su y. (T ) kuka "erkek kardes" « Mng.

Turk dillerinde akrabalik adlari (Turk dilleri arastirmalari dizisi)

Elementary Azerbaijani (Turk Dilleri Arastirmalari Dizisi)

Yeniden Turk Milliyetciligi

Turk Dis Politikasi

The Turk in the Balkans

Turk Dusunce Tarihinde Felsefe Hareketleri

Turk Tarihinin ve Geleceginin Jeopolitik Cercevesi

Karacay-Malkar Turkcesi sozlugu (Turk Dil Kurumu yayinlari)

The Turk and His Lost Provinces: Greece, Bulgaria, Servia, Bosnia

Dogu Anadolu'da eski Turk inanclarinin izleri (Seri I)

Türk Dilleri: Giriş

The Grand Turk: Sultan Mehmet II - Conqueror of Constantinople and Master of an Empire

Beyond Turk and Hindu: Rethinking Religious Identities in Islamicate South Asia

Islam, Secularism and Nationalism in Modern Turkey: Who is a Turk?

Halkevleri: Ideoloji ve mimarlik (Arastirma-inceleme dizisi)

Osmanli Yer Adlari (Ottoman Geographical Names)

The Young Turk Legacy and Nation Building: From the Ottoman Empire to Ataturk's Turkey (Library of Modern Middle East Studies, Issue 87)

Image of the "Turk" in Italy: A history of the "other" in early modern Europe, 1453-1683 (Islamkundliche Untersuchungen)

21. Yuzyilda Turkiye: 2000'li yillarda Turkiye'nin toplumsal yapisi (Buyuk fikir kitaplari dizisi, Vol. 101) (Turkish Edition)

Turk dillerinde akrabalik adlari (Turk dilleri arastirmalari dizisi)

Elementary Azerbaijani (Turk Dilleri Arastirmalari Dizisi)

Yeniden Turk Milliyetciligi

Turk Dis Politikasi

The Turk in the Balkans

Turk Dusunce Tarihinde Felsefe Hareketleri

Turk Tarihinin ve Geleceginin Jeopolitik Cercevesi

Karacay-Malkar Turkcesi sozlugu (Turk Dil Kurumu yayinlari)

The Turk and His Lost Provinces: Greece, Bulgaria, Servia, Bosnia

Dogu Anadolu'da eski Turk inanclarinin izleri (Seri I)

Türk Dilleri: Giriş

The Grand Turk: Sultan Mehmet II - Conqueror of Constantinople and Master of an Empire

Beyond Turk and Hindu: Rethinking Religious Identities in Islamicate South Asia

Islam, Secularism and Nationalism in Modern Turkey: Who is a Turk?

Halkevleri: Ideoloji ve mimarlik (Arastirma-inceleme dizisi)

Osmanli Yer Adlari (Ottoman Geographical Names)

The Young Turk Legacy and Nation Building: From the Ottoman Empire to Ataturk's Turkey (Library of Modern Middle East Studies, Issue 87)

Image of the "Turk" in Italy: A history of the "other" in early modern Europe, 1453-1683 (Islamkundliche Untersuchungen)

21. Yuzyilda Turkiye: 2000'li yillarda Turkiye'nin toplumsal yapisi (Buyuk fikir kitaplari dizisi, Vol. 101) (Turkish Edition)

Recommend Documents