tsBN
9/5 7981 20 6
,lliliflltltilililtill|[il
Talat Tekin: 16 Temmuzl927 tarihinde Gebze'ye baflr Tavqancrl nahiyesinde dolan Talat Tekin, istanbul Universitesi, Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr Bciltimii'ni.i bitirdi (1951). izmir, Trabzon ve Bitlis'te edebiyat ET kr,r, > Quv. hil ) vb. gibi.
3.1. Ana Bulgarca (1.-6. yiizyrllar)
'Tsin-chou"', Oriens, 1, 1948: 208-219. BooDBERG, Peter
A., "The Language of the T'o-pa Wei", Harvard Joumal of
Asiatic Studies,
l,
1936: 167-185.
HInru, Fiedrich, "Hunnenforschungen", Keleti Szemle, II, I90I: 8I-9l. MAENCHEN-HELFEN, J. Otto, The World of the Huns, yay. M. Knight, University of California Press, 1973. NS,
c.lX,
Macarlann atalan o ytizyrllarda aynr bcilgede yerlegmig olan Bulgar
Tiirklerinin komgulan idiler. Bulgar Ttirkleri ile olan iligkileri sonucu o ddnemde birgok Bulgar Ttirkgesi sozciik Eski Macarcaya
PuLLEvBLANK, E. G., 'The Consonantal System of Old Chinese",l-l[' Asia
Major,
Ana Bulgarca, 5. ve 6. yizyilarda Kuzey Kafkasya'da ve Karadeniz'in kuzeyinde yafayan Bulgar Ttirklerinin dili idi'
1962: 58-144,206-265l'.
TerlN, Talat, Hunlarm Dili, Ankara 1993.
2. TURK Uir.iNiN TARiHi OONnUr,nni
gegti. Macarcadaki bu en eski Bulgar Ttirkgesi sozciikler Ana Bulgarcanrn bir *r- ve */- dili oldulunu aqrkga kanrtlamaktadtr: Mac. dkcir"tikiiz" < AB *dki'ir (> Quv. vicir),Mac. borifi lboryii] 285): iiki;r F l4l: I 181/ Eterrr ON: 1259 l'kurd A. be!- ON: 1343 /&arrl A, ON; li44 l/krro A. ON: cln: | 5l'i bevlchehcn: tl!t9 hbchirh; 1629 b6csil nl372l uvkrewkewr; u 395 eker lhrk. oker', 1456 Oewketr,vtho ON (OklSz): mr i*lrr ll: L llEl/ [?U]; 1759]rilsiben:rnabiicsibeR:'Wiege'+ A: -de 1857 r Lehnw aus einer tiirk Spr tschuw ? 'Ochse' +, nl372i 'tis': 2. I l8li ? 'Stier', 157? Typs vor der Landnahme o lla51 beid: kiptsch 'ds': 3. [auch als Attr] 1649 'Durnmkopt' (NSz) oc"'*: osm icqi,(': r:srr: 'Wiege' [turk Herkuaft]. Ar iikriis 1344 ON r Lchnw aus eircr tiirk S1>r Voistui!': *beitl. Tiirk ausi t rvurde im Ung tschuw Typs vor der Landnahmc o Koktiirk crst zu ciren Spiranten, danr zu einem stimmiiki.iz: osm tikiiz: tschuw v5r;5r, za-rir: usw: 'Och*o/irisod loliro:'ds']. Entspr heflcrr Ko:rs (i). schlieBlich rvurde er vokaii59; Stier'[? < toch siert: .rcj nc.ci: -:1rep!i, -s:516 usw. Zum in derr mong Spr. Vorstufe: r,,krir. N4it SubstituLrut;aadcl rirk i > ung cx vgl: -hocsar, tiondesimUrungtbblendenodiirftedieliiilterc *rikrir gewesen sein; vgl: -ki)ktn.v. Zur -bicsi: zum unel anorg I vgl: -acs, -bi)lcs; Fom vel ruch -gyrimrilcs. Die auf gebogenen Kufen Bed 3 vgl: -barom. -marha r MNy 3: 310. 3l: sci:aui:einde Wicge hatten Tilrkviilker nach 36; TE l: 539: TESz; NyrEil I l(): o?: T AT *yilziik,iT *dat'> AT *tliS "cifle; gtiney", iT *nudurul5,> AT *yudruk "yumruk", iT *fraf > AT *yd.z"ilkbahar", vb. 5. Siiz sonundaki krsa i.inliilerin dtigmesi: lT *kona- "konmak, bir yere yerlegmek" > AT *kon-,lT *btite- "(yara) kapanmak, iyi-
legmek" > AT *btit-,lT "gelmek", vb. gibi.
*ab > AT *al-,iT *keli- > AT *kel-
17
TURK DiLLERi
Tunyukuk Yazttt, 1. Bah Yiizii
(B 1) BilSe
TaE,
Tunfule,ule,, ben
dziim, Tab$ag ili1e fttlmttm. Tiirk bodun Tabgagka kdriir erti. (B 2) Tiirk bodun, kantn bulmaytn Tab$a7da adnln, l,
7 ' 78'lf]'.
=::::':,?E ')7',t'L /aF
gin ilze merlileyilr men. Anga bilirller:
Edgii ol. (2) Ala atlry yol teryri men,
yartn kige
eSilr
men. Utru eki yal$ kisi oplm sokrymrE.
Ki-Ei Igorlg.mtS.
"
timig,
"
Korf;ma!
"
kut birgey men"
timiE. Anga bili1: Edgii ol
Biiyi.ik dinlere intisap eden Kogo ve Kansu Uygurlarr arasrnda az sonra biiy{ik bir geviri etkinli[i bagladr. Maniheizme ve Budizme ait gok sayrda din kitabr Sofdca, Qince, Toharca, Sanskrit ve Tibetgeden Uygurcaya gevrildi. Bu geviri yaprtlarla sciz konusu dillerden Ttirkgeye (Uygurcaya) birgok yabancr scizciik girdi. Manichaica
lll,
5. sayfadan
I. ...dindarka y(a)ra-- ..... 2. ...--larning ulug-- ..... 3. ...ftilndar bolgay " r(e)n[gri] 4. --- u--- bdgiilenntek lgutug 5. ktvtfi bulmts bolgay .'drrii 6. ol yek ogulu 'igiQ
Ben Ten-si'yim ("Gilgtin Ollu"yum). Sabah ve akgam altrn tahtrn iizerinde
:L "&
-:;:"r#L
j 7{.""+'7'tlfV'lJl7fz
Etudes conr"rnant I'interpretation des inscriptions turques de la
R,;atik
eo"o
Lloev
o . r,'SB -f lt i f*'i-t7 f1c''>49 'y i,ry"+},l'J-to f tl'2A47'
TEKIN, Talat, A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington 1968.
-, - , Orhon Yazrtlart: Kiit Tigin, Bilge Ka[an, Tunyukuk, istanbul 20033. -, Orhon Tilrkgesi Grameri, istanbul 20032. THoMSEN, Y., Inscriptions de I'Orkhon ddchiffrdes (= MSFOu
OO c,(t
Tensi men.
Yann kige altun tir-
mitri[i]
ol Qindar(a'inge ay$a[y] 8. munEaSa beril t(e)ngrii ogultt 9. mitrii burfran kelgey tipen 7.
TALATTEKIN. MEHMET OTTVNZ
24
25
TURK DILLERi bitigi ktrrti
(futrfiyen) yazlsr dogru, parlak;
1:aruk
savlTr tcuri bilge
sdzleri, tanrrsal bilgisi,
biligi bdliik bIdl]iik
tiirlti ttirlil
tuloilai txtnt yer suv
tatlr cigretisi. (ltafi'ive n1 yerin
)tertitl('iisi et'iiz
diinyasr, r,iicut (...)
suyr.ur
A. v. Le Coq. Khotscho, l9l3; ve yine A. v. Le Coq, Die Butldhistische Spiitantike in Mittela:;ien, Berlin 1923, tablo 8zlb, metin: s. 58.
So[d Kiikenli f]ygur Alfabesi sonda
ba$ta
ortada
yaa-
harJ'-
soncla
ortada
cevrinri cevrinri i,: ;t; i:.t .l '
.i ,
';:i
Flro* t'.
aa
,:
$ $
!,r
hI
I
.--l I
?2 a
o
lr
a
l
4a
a,a
*
I, l
a1
!t
I
,:
,.r ,
t:
s -U!
ot
L
ta a
J
--a 22
I
wy/ 'wy k,g,h q,q,q o.u
o
k
*
v
v r
t
;
,
t
6
6
r
harf-
cevrim
qevrirni
d
d
4.
!,
(
f
3
g
c
c
I
I
t
s,9
q/s
,)
j
t
$,s
$/s
z,i
zlj
n
n
m
ITI
11 11 11 .1
k,g
t
ilk
o,u
a
t
f {ffi$b;
aa
y l'y
yan-
baqta
-a
.1
I
a
a
I
*
6
,-'
a t
,6
t
3
hecede bir tinsiizden sonra.
Ortada, ikinci hecede GerEekte -p-/-b- ve -k-l-g- harflerinin ortadaki biEirnleri, birleqmig citeki har{lere gcire cizellegmiq olup "birleqik harfler (ligatiir)" ilzelligi taqtmak-
Manici Minyatiir Pargasl
tadrrlar, bunlardan bazrlart goyledir: g' (-pw-),
e
(pw-),
e
(-pl-), so (pl-),
., (-p'-),., (p'-), e' (-kw-), er (kw-), c' (-kyJ' a (ky-)' c' (-k'-)' c' (k'-)
TALATTEKiN. MEHMET OU'IIBZ
26
27
TURKDILLERi
Uygurca yazma yaprtlann pek azt So[d alfabesiyle, btiytik bir krsmr Sold yazlsrnrn iqlek bigiminden geligmig olan Uygur alfabesiyle, ki.igiik bir krsmt da Mani alfabesiyle yazrlmtqttr. Brahmi ve Tibet alfabeleriyle yazrlmq az sayrda Uygurca metin de vardrr. Uygurca yaprtlar bu dilin dndamaksrl /ny/ foneminin durumuna
gore baghca iig diyalekti bulundu[unu gdstermektedir: l. lnyl diyalekti, 2. lnl diyalekti,3. lyldiyalekti. Uygurca yaprtlann biiyiik gofunlu[u /y/ diyalekti iledir. Uygurcantn baghca seslik ve bigimlik tizellikleri gunlardr: 1. Sozigi ve sdzsonu /nyi foneminin korunmasr (f- diyalekti), /n/ye de[igmesi (n- diyalekti) ve lylye deligmesi (y- diyalekti): a6ry, arug, aytg "kdti.i"; QIga6, gryay "yoksul"; l.ailr.r(ri6ru V i -i'f'h ft[/"'E$n 'X Qok az sayrda Tuna Bulgarcasl scizctk de Eski Kilise Slavcastna gegmigtir: beleg / bileg "igaret" (ET belgii ay'), belgug "bilezik", do!'tof "yasttk" ( Quu. siDar),kap'lkepi *kdp > Mac' "resim, put" < *kdp > Qw. kap drq goriiniig, figiir" < kdp "resim, put" vb. PRTTSAK, omeljan, P
Die bulgarische Fiit'stetrliste und die sprache der
rotobulgaren, Otto Harrassowitz, Wiesbaden I 955.
TEKIN, Talat, Ttum Bulgarlan ve
Dilleri, TDK, Ankara 1987'
5. ORTA TURKQE-VOLGA BULGARCASI DONEMi (11.-16. YY.) OPIORI
OKATOKAT
(6'rave
kane
/ kilpesi / kiipesi / kiipesi
Nrouneor n('
(qrouneor ru/ OlXrouneor ze'
"han, ...zrrhr, ...zrrhr, ...zrrhr"
Bizans kaynaklarrnda Bulgar (< bulga-r "kanqtlrlr"), Onogur
(= on ogur
"l0
kabile); Saragur.f= {aragurl (< *far ogur
J
rtA
0
J
J
3
!
Kaggarlr Mahmud'un Divanii lugati't-tilrk (Ttirk Dillerinin Stizlti$i) adh Tiirkge-Arapga siizl{ifi.i (1073) ve Edib Ahmed Ytigneki'nin Atebetii'l-Hakay* adh kiigiik manzum yapfi (12. yiizyrl sonlan ya da 13. yld,zyrl baglarr).
Bulra Han ve
. bolsu,ET kel-ser
,
IV Dizin "Endeks", TDK, Ankara 1943, (19943).
Min'or for Princes, Chicago-London, I 983. DtlAgnn, A.,900. Yilddniinii Dolayrsryle Kutadgu Bilig incelernesi, TDK,
Tijrk adrnrn aErklandr!r b6liim:
Tanrt'ntn Nuh'un Ti.irk: Tanrr'ntn lutfuyla Nuh'un oflunun adrdrr' Bu'
Besim, Divanii Lfigat-ir Tiirk Terciimesi
DANKOFF, Robert ve James KgLLv,
ei
)Li: &F!V. t'n/;jrrtt' gfi$i ;rliutl;i,a Siirt'"# ,F41;g4[lJrii,Ei;urtb'f 6ri1iir4;itx{.;.,
D iv
AtalRy,
Owez,
Mehmet, "Qafdaq Ttirk Dillerinde Kutadgu Bilig Qevirileri", Kebikeg
l,1995:43-52. TEZCAN, Semih, "Kutadgu
Bilig Dizini Uzerine", TTK Belleten, XLV.2,
Nisan 1981, sayr 178: 23-78. BoRovKov, A.K., Leksika sredneaziatskogo tefsira XII-XIII vv. Moskva 1963. EcKMANN, J6nos, Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Korart Trans latiott. Budapest I 976.
TALATTEKiN. MEHMET OLMEZ
36
5.2. Harezm Tiirkgesi (14. yiizyrl) Harezm Ttirkgesi, Karahanlt Ttirkgesi ile Qagatayca arastnda bir geEig evresidir. Harczm TiirkEesinin baghca tizellikleri gunlardrr:
ilk hecedeki kapah /e/ tinliisiintin korunmasr'. ber- "vermek", bdS "5", ekki "2", kege "gece", td- "demek", yet(t)i "7" vb, 2. lil foneminin korunm ast: ai "av" , ei "ev" , tiike "ofke", teie "deve", yanlaft "pek, gok", yaiuz"koti" vb. 3. /d/ foneminin korunmax: aQak"ayak", aQt- "ayffmak", eQgil "iyi", koQ- "koymak", kiid- "beklemek" vb. f.
'
'4,r,,6(;,.ff;,1 '9:t*{1" 4 rp-ud},r Lq.,rt f, l:;": ry" {:t,n,F"'t, n
37 TURK DiLLERI vim", lgaim-um "kavmim", yem't)m "yiyece[im", tnm-ur1 "duvann" , di-iimtiz "evimiz" , nefs-timiiz "nefsimiz", kalam-ur1uz "kaleminiz" vb.; c) ilgi durumu ekinde: islam-nur1"islamln", kanndastm-nury "kardegimin", di-niir1"evin" vb.; d) zarf'ftil eki -p'den once: tap-u-p "bulup", en-il-p"acele edip" vb.; e) yaprmeklerinde: ;an db - lu g "sevaph", g a nb - I ul.< "gariplik", hab ib - lfik "do stluk", e deb- s iiz "edepsiz", h i s db - s uz "saylslz", e de b s iiz- liik "edepsizlik", y ap s ei - ii - g "sevi, sevgi", s ei - ii- ng "sevin g", t ap - u - n- "taplnmak", z-rs- "yaptgmak" vb.
5. Qrkma durumu ekinin korunmast: bctrii-din "kurttan", sag-tn-dm "sagtndan" , yiiz-i'n-din "yizinden" , ot-bdtn "ateginden" vb.
;tt,
ua
ksasii'l-Enbiya'dut bir parga:
frj:i::ftX:ei'ffiy,;#i
Kq;a-i A;hdbii'lkehf bu turur AynuSlar: "Rumda bir nrclik bar erdi. Yanlak cabbdr erdi, Dak-
Harezm Tiirkgesi ile yazrlmrg Husrev ii $irin'den bir parga:
yanus
atlt!.
Ulug
miilki bar erdi. QeGtiklerin Harekatlnln SOzti
Elldkharekannul sdzi
yar genriiliirler
Felek seyydl.tlart allar mu sen
Felek gezginlerinin neden yer Kabesinin
Nedin yer Ka'btsini
etrafrnda dondtiklerini
bilir misin ey
sevgili? Bu mihrdb igre ma'bfidt
Ne ol kezmekde maksudt
bulamvl bularnul
Bunlann bu mihrap iginde mabudu ve gezmekteki maksatlan nedir?
(... )
4. Yuvarlaklagmalar: a) Stizciik tabantnda: soflft "so!uk" > saiuk,yalu"koti" > yaiuz, vb.; b) iyelik eklerinde: |i-iim "e-
rigi telim erdi. Yene bir metik birle ya14ilaStt, sangtpttlar. Ol melik hezlmer botdt, iiltiirdi. OI meliknil aln olh bar erdi. Ashab-r Kehf (Yedi Uyurlar) Oykiisii budur:
Anadolu'da bir hUkiimdar varmlq. Qok zalimmig. Adr Dakyanus imiE' Buytik miilkU varmrq. Askeri gokmug. Yine bir hUkiimdara dtigman olmug, savagmrElar.
varml9.
o
hiikiimctar yenilmig, (onu) oldiirmri$.
o huktimdann altr ollu
TALAT TEKiN. MEHMET
otvpz
39
38
5.3. Qafatay Tiirkgesi (15.-17. ytizyillar)
Harezm Ttirkgesi ile yazrlmrg en cinemli yaprtlar Rabguzi'nin Kt s asii' l- Enbiy a' sr ( I 3 I 0), Muinil' I -milrid (1 3 I 3), Kutb' un H usrev u $irin adh mesnevisi (1341-1342), Nehcii'l-Feradis (1360) ve
Qa[atay Ttirkgesi y a da Qa|atayca Ozbekler, Kazaklar,Uygurlar
vb. gibi Orta Asya Tiirkleri ile Tatarlar, Bagkurtlar, vb. gibi Altmordu devletinin asrl halkrnr olu$turan Krpgak Ttirklerinin ortak yazr dili idi. Qa$atay yazr dili, yiiz yrl onceki Hatezm yazr dilinin dofal bir devamr saytlrr. Bununla birlikte Qapatayca gu onemli farklarla Harezm Ttirkgesinden aynlr:
Harezmi'nin Mahabbetname (1353) adh 10 bentlik Ttirkge-Farsga manzumesidir.
Are, Aysu, Harezm - Altm Ordu
Tiirkgesi, istanbul 2002.
S6zler",Tilrkiyat
BURSLAN, KrvAmettin, "Nehc-iil-Ferddis'ten Derlenen Tiirkge
Mecmuast,
I,
1934: 169-250.
EcKMANN, J6nos, Nehcii'
l-
Feradis
II
Metin
(Q
evriyau). (Yayrnlayanlar:
III
Babiir'tin Amlan'ndan
(tn';'/.
Semih Tezcan veHamza Ziilfikar), TDK, Ankara [9831, trpkrbasrm ile: 19952;
TURKDILLERi
Dizin-Sdzliik, Aysu Ata, Ankara 1998.
Rama2an
FAZILov, Ergag ismailo vig, Starouzbekskiy yauk, $orezmiy skiye pamyatniki
xtv
veka,
Tagkent 1966.
8.N., Horezmi: Muhabbat-Nane, Moskva 1961. AL-RABGHUzI,The Stories of the Prophets: Qi;a; al-Anbiyd', An Eastern Turkish Version, I-Il, haz. H. E. BoEScHETEN, M. VeNoRvvr ve S. NADJiP,
"G.
r, ) v ),, ) i ) u: tt ; : r/-i(,1,.i r)
Ii,' ;,r,:,:: ::
Girig-Metin-Ttpkftastm,
II
il. -ven, -617> -vfiz l-vuz eklerinde; g. b- > p-: yalnz bol- > ol- sozctifiinde;
yoklu[u: giiri-, kun-, okt-' bulfi' unrt-'
dogn, gdrin-, bultS-,lgurtil- vb", temir > demiir' semiz > 1 1. Yuvarlaklagmalar: kaptg > kapu, "tatlt"' semiiz, yabtz > yavuz, atlry < atlu "atlf' , tatrylry > datlu ev-ii-m "evim", ev-i)-r1 "evin", ev-timiiz, ev-ilr1[iz, dirlle-r1il2' fulvb' ayum, ig-eliim, var-dum, gel-diim, sen-siiz, al-up, al-uban
versin
Yardrm ederse Hak olsun tamam.
Oniimde vardt benim bir kitap Okurdum onu stirekli bi-hesap
8,
10. Dudak uyumunun
sa14lrl5
Tanrdm q,lerneklige rul-tsat
dlme{i ad eYledi Yel geliip arclutca dePitdi ant
Nevbahar'dan
Agaz-t Dasttatl
Topra!ila suy biirtl'dfl sYlsli Ana Adem
ii
l-(y)Il olmast: lgapu-y-r, yoh vb.; 13. Gelecek zamanrn -tsar/-iser eki ile kurulmast: ol-tsar, gel12. Yiikleme durumu ekinin
iser vb.i 14. Gelecek-gereklilik kipinin -asil-esi eki ile kurulmast: giresi, gr)r-esi, yi-y-esi vb.; 15. Kesin geEmig zaman goful l. kigi ekinin -dukl-diik lle kurulmasr: var-duk (ET bardmuz yerine), gel-diik (ET keltimiz yerine) vb.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
AoeuovlC, Milan, Die Rechtslehre
de.e
52
Intdm an-NasaJi in ttirkischer
Bearbeitung vom Jahre /332, Stuttgart I 990.
Kellle ii Dimne: tiirkische Handschrift T
-,
G o t ha,
Hildesheim
1
189
G uny
a, i nc
eI
eme - M e t in
-
i nde ks, T rp h bas rm, -fDK,
Ankara 1978:413-431.
-, -,
Ankara 1995.
CeNpol-ar, Mustafa,'
Ome
r B in M ezid: M e cnru' atii'
n-N e zd'
ir. TDK, Ankara
1982, tlpklbasrmh yeni baskrsr: 19952.
CEMILocLU, lsmet,
/4.
Yiizytla Ait
Bir Ktsas-t Enbiya
Niishast Uzerine
Sentaks incelemesi, Ankara 1994.
DlLClN, Cem, geyyad Hamza: Siiheyl il Nev-Bahdr, AKM, Ankara 1991.
(yay.), Yeni Tarama S6zlii{ii, TDK, Ankara 1983. DlLElN, Dehi, Yusuf ve Zeliha, TSK, lstanbul 1946.
-
ERGIN, Muharrem, Dede Korkut Kitab,,TDK, istanbul, t963 (t9973).
-,
I: 1958 (19943); II:
Kadt Burhaneddin Divaru,lstanbul 19ff0.
Ka& Burhaneddin Divant,I, Trpkrbasrm, TDK, istanbul 1943. KnResRN, Leyl6, Erzuntntlu Darir: Krssa-i Yfisuf (Ytfrsuf u Zilleyh|), TDK, Ankara 1994.
xvez,
Zey nep, S ad r u' d - dln $ e ), ho E lu : M arzu b dn
-
n
dme
Te rc
irne
s
i, A.lJ.
DTCF, Ankara 1973.
MnNsunodlu, Mecdut, Sultan Velecl'in Tilrkge Manzwneleri, istanbul 1958. "Mevlina Cel6leddin Rumi'de TtirkEe Beyit ve ibareler", TDAY-B 1954:
-,
207-220.
XIII. yiizyildan beri Tiirkiye Tiirkgesiyle yaulmry kitaplardan toplanan taruklariyle TAMMA SdZLaca. I-VIII, TDK, Ankara 1963-1977,19962. ONlpn, Zafer, Celdliiddin Hrur (Hact PaSa): Miintahab-r fry'i, I, Girig-Metin, Ankara 1990; II, S0zliik (baskrda). Cebliiddin Htur (Hau PaSa): Miintahabt gif6,II, Stjzliik (baskrda). -, Ozra.N, Mustafa, Mahmfid b. Kddi-f Manyds: Giilistan Terciimesi, TDK, Ankara 1993.
UysAL ve Warren S. WALKER, The Book of Dede Korkut, Austin, Texas 19'72 (19912)
SUMER, Faruk, Ahmet E.
-.
Stiheyl ii Nev-bahdr Uzerine Notlar,TDAD: 6, Ankara 1994.
"Kitdbu'l-Gunya, Harezm Ttirkgesinden Anadolu Tiirkgesine Aktarrlmrg Bir
ilmihal Kitabr", Tiirk Dilleri Ara;tu'nmlan 5, 1995: 171-210. "Manzum Kelile ve Dimne Uzerine Notlar", Tiirk Dilleri Arasnrmalan
6,
1996:81-121.
TIMURTAS, Faruk Kadri, Eski Tiirkiye Tiirkgesi, XV. Yilzyil. Gramer-Metin-
Siizliik, d. U. Ed. Fak. yay.) Istanbul 1977, (Enderunyay.) 19942. Ahmet, Muhammed bin Hamza, XV. Yiizyil BaSlannda YapilmtS
Topelodlu,
"Satv-Arast" Kur'an Terciimesi, Birinci Cilt (GiriS ve Metin), Istanbul 1976, ikinci Cilt (Sdzliik), Istanbul 1978. YUKSEL, Hasan, Ibrahim DELIcE ve Hakkr AKSoYAK, Eski Anadolu Ttirkgesine iliSkin Bir Metin: isbmi'nin Mesnevisi, Sivas 1996.
5.6. Volga Bulgarcasr (f3.-14. yiizyrllar)
ERSovLU, i. Halil, Cem Sultan'm Tiirkge Divan'r, TDK, Ankara 1989.
Kon
TURK DILLERI
TEZCAN, Semih, "'Marzubin-nxme Terctimesi' Uzerine", TDAY-B 1g77,
der Forschungsbibtiothek
994.
AKKU$, Muzaffer, K it ab - t
53
Volga Bulgarcasr, (uzey Kafkasya'da Kuban lrmaEl yoresinden kuzeye gcig ederek Volga lrmallnln btiytik ktvnmt civannda Volga Bulgar devletini kuran ve 10. yiizytl baglannda islam dinini kabul ederek Miisliiman olan Bulgar Tiirklerinin dili idi. Volga Bulgar devletine 1236 yll'nda Molollar son vermi$tir. Ancak Volga Bulgarcasrnn 14. yijzytl ortalanna kadar bu biilgede konugulmug oldulu anlaqthyor. Volga Bulgarcasr dil malzemesi birkagr 13. yiizyrl sonlarrndan, birEolu da 14. yiizyrldan kalma Arap harfli 100 kadar mezar ya trndan ibarettir. Volga Bulgar mezar yazltlannln en eskisi 1281, en
sonuncusu da 1357 tarihlidir. Qok srnrrh olmastna kargrn bu malzeme Volga Bulgarcastnrn, beklenildi[i gibi, Tuna Bulgarcast ile akraba bir dil, bagka bir deyigle, Tuna Bulgarcasl ve bugiinkti Quvagga gibi bir r- ve l- dili oldupunu agrkga gdstermektedir.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
54
55
TURK DILLERI
Volga Bulgarcastnrn baghca ozellikleri $unlardtr:
Volga Bulgarlanndan kalma bir mezar yazrtr (yanda):
l.
Genel Ttirkge
lzl
yerine /r/ bulunmav:
hlr "ktz", sekir "8",
tofiur "9" , iolur "30". cilr " 1 00" vb. 2. Genel Ttirkge /g/ yerine lll ve lgl bulunmast: cal yA$, biel-im "beginci" (= GT pr.ri) vb.
bdS
"yrl" (= GT
"5"), bag "baS" (= GT baS, Quv.
3. /d/ foneminin iinliilerden ve /r, l/ drqrndaki iinsiizlerden sonra /r/ye, /r, l/ iinsiizlerinden sonra ise /t/ye defiiqmesi: irne, erne
"cuma" < Farsga udine, kiigriini "gdEtii" VB cieli, *yigirrni "20" > clrim, xyiir'"100" > ciir vb. 5. Birincil uzun i.inliilerin ikizleqmesi: *bdlim "beginci" > VB bielim, xyiti "7" > VB. cieti, xttirtim "dordiincii" > YB trietim vb.
huva' l- Il.ayyu' l-la4i la yamil t u
(Yalntz) O diridir t,e dliitrtsiiztliir.
mantilil aili ... a ll ziydrat i kii ralmatu [' l-l Ah i ] alayhi ral1malatt vd si' ata't ft1 nl
Mam(li) o$u .....
'
Ali' nin ziyaretidir. Al lah' rt rahnteti
'
otrtrrr tizerine (olswt). Gani gani rahntel
r
(evlesin). Fani dwryiiran bdlgl aftirata ril.tleu 1annfii muharam ayhi
[n]a[nl
eyledi. Muharrem ayr(nrn) on altrncr gtin(ti). Tarihte
alns kiiien tariha alrt clir tohur ndn
diinyadan baki ahirete 969
phu[r]
6. Sozbagrndaki yuvarlak iinliiler ontinde /w/ tiiremesi: idn "10" < *0n, ieqim < *iigim "iiEi.incii", iotur "30" < *otltr, iel- < dl- vb. 7. Ugtincti kiqi iyelik ekinin iinlii uyumuna girmemesi: ail-i "oflu", 'ayal-i "eqi", ayfi-i "ayf', iaf1tt-i "vefatt" vb. 8. Verme-bulunma durumunun -a/-e eki ile kurulmasr cal-a "ylllnda", tdrlb-a "tarihte", dfiirat-a "ahirete", Sfin-e "suyuna" < Sfi+in+e, iSne "iginde" < ig+in+e, bagne "baqndd' < bag+in*e vb. 9.-Q, -nQ > -rr defigmesi: iSne "iginde" < igine, ekis < *6king, altry "altrncr" < xaltmg (krg. Quv. ulttimis < *altrm-mg), cietis "yedinci" < )Etln7 ftrg. Quv. Siggimis < *ydti-m-ing) vb.
altr ytiz doksan dokuz
cala eti al-mavti
yrl(rn)da idi.dlanr
babun va kullu' l-nasi da(iluhu
(bir kapdu). Ve her insan (o kapdan) girccektir.
HAKIMCANov,F.5., Epigrafigeskiye voliskoy Bulgarii 1
i
ih yauk, Moskva
987.
TEKIN, Talat, Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcan, TDK, Ankara l 988.
5'7
TURK DiLLERi
8.
OnblTi) CT(]BAPfl
6.
rUnx nir,r,nni ooNnui Ge . viizvrlDAN nucUNn)
YENI
fiOPIiI]I{MG HAPBqIii. B.BPasog& cOW
rcgrr::*-
bugtine delin siirer. Quvagga dahil olmak tizere bugiinkii Ttirk
dilleri
Di.W-tuloe
dlgiite grire srnrfl andrnlabilir:
rcEEN. D6 r@E
l. r = z ve / = rr ses denklikleri: Quv. tihhir Qw. hil=
= GT tokuz"9", cuE@tEE.
-
lEs8.
adak, atafi, azafi, ayak;
}iErfr.bcr.r r,hnaars!@,
3. S Sinih, *ydti
)druk>
"7" > Quv. Siggi, *ydl
rl TALAT TEKIN . MEHME'I'
OLMEZ
60
"yaq, yrl" > Qru. irtl, *yur " 100" > Quv. Jri vb. 6. Her durr"rmdaki /g/ foneminin genellikle dndamaksrl /S/ye
> Quu. ieike "Eigek", *gofla > Quv. iuna "krzak", 't'til;- > Quv. r,ii-, 'r'r7p > Quv. uli "ug" vb. 7. lt, il ontindeki isl foneminin /g/ye depiqmesi: *sinek > Sinct "sinek", 't'sirJiik > Sinti "kemik", *sdng > "siartg > qltn" "ak" vb. 8. lr, iloniindeki /t/ foneminin /E/ye de[iqmesi: x/r/ > Eilhu "r]i|", ,ktAl > *tial > ,r,yiti,,7,' > ,figgi, i.ye- ..yemek'. > jl_ Eul.,taq,,, Quv. defiqmesi:
't'gegck
61
TURK DILLERI
Eski Volga Bulgarlannrn torunlan olan Quvaqlar bugtin baghca Volga rrma[tntn orta mecraslnda bulunan Quvaq Ozerk Cumhuriyetinde yagarlar. Tatar ve Baqkurt Ozerk Cumhuriyetleri ile Rusya Federatif Cumhuriyetinin Kuybrqev ve Ulyanov bolgelerinde de ktiEtik Quvaq topluluklarr vardtr. Eski SSCB'de Quvagqa konuqanlarrn toplam sayrsr 1989 sayrmlanna gdre I ,839,228'dir. " Ti I
li Y wti
s
ent "
)'arintran
Qive ttnaringen pir gilitn turim, Kipgankirur e1t avrim gipikne, $altiniQa ta hlo,hiPtt ta turtrittl,
vb.
Sisnrerint te
kutt-lttlim iruine.
"Tilki $arktlart Viqne kiiktinden sigara yaPtrm i! alacrndan ben efdim alrzhfr Sevingte de kaygrda da iEtim Sezrnedim ya;amrn gcatigini
Tivan Atil "Dolan Etil" yani "Oz, Volga" adh Quvaq edebiyat, kiiltijr ve sanat ciergisinin kapalrndan, Petir Husankay, Quvag Halk $airi, 1.1997
nyMcMxTAs{(
l99l
Sulhi aka uyihinqe tuhma
l99l
pu(lani: Hresgen Sassi
yrlr Nisan ayrnda Erkrnaya baglarrrqtrr: Qiftginin Sesi
Itlarikunpa ernekun tuhat'
Salr ve Curna giinleri Erkar
28.03.9'l (ernekun), Hati 300 tenti
28.03.91 (Cuma), ederi 300 ruble
9. Uzun rinli.ilerden cince baqta /y/ tiiremesi 'kdt > yat "ad", 'FaQt- > -yljj- "acrmak. ekgimek". *Al "halk" > yal "kciy" , xrd"g Hal. harkdn, harkan "yorgun", AT*hark "dlqkr, gtibre" > Hal. harlp, AT *hiirk- "tirkmek" > Hal. hirk-, vb.; 2. AnaTiirkge idl foneminin korunmast: AT *hadak "ayak" > *l.cudruk Hal. hadak,hadal.c, AT *Adi "sahip" > Hal' eydi, AT
"kuyruk" > Hal. kudrulg vb.; 3. Ana Ttirkgedeki birincil uzun tinliilerin korunmasr ya da *En- "inmek" > Hal' ikizlegmesi: AT *dt "ad, tinvan" > Hal. at, AT l"n-, AT *klz"ktz" > Hal. l. Hal. hfrot, AT */rlil "rslak" > Hal. hl"l, AT *hug "uQ" > Hal. hilg, AT */rri- "grkarmak" > Hal. hl-, vb. 4. Ana Ttirkge cindamaksrl /ril foneminin lnlye geligmesi: AT *kdfiak "kaymak" > Hal. kAutnk, kunak, AT *koti "koyun" > Hal. kon, kr\n, AT *kiifi- "yanmak" > Hal. ki"n- vb. 5. Qrkma durumunun -danl-den yantnda, Orhon Tiirkgesinde oldufu glbi, -da/-de eki ile de kurulmasr elisinde "elinden", o14li kr)tinde "o!lu arkasrndan", ollarda be dte'rer "onlardan daha kcitt" D
vb.
ivanu Lugtlt' i-Tttrk' te Argu' larrn anlatrlclrlr bi;ltim:
6. Eski TtirkEe -1altl-gli srfat-fiil ekinin -1ailil-gili olarak korunmau: hi14la-gili "a$layan", kel-gili "gelen", sevme-gili "sevmeyen" vb. 7. Bulunma durumunun -qal-qe eki ile kurulmast: her-ge "adamda", meydan-ga "meydan da", Sum isti-ge "akgam tistti", osah ismai-l
Argular ortada ve sonda ycr aran her 5 r,n har|ini nrn'a gevirirrer. J ornegin Tiirkler "koyun"u to.i, cliye acllandrrrrlarkcn Argular kon derler. Tijrklcr "yoksul"u qrgc,r' diye acilandrrrrrarken onrar gt14an tJerrer. Aynca
Tijrkler "hangi qey" anlamrna kuytr
{;t )i r-/ #;4 al
:( ;t
;t
2z
t-/tt tl
c ,;/ g,f tf ttl
c9
5q&/ x iir; |
t
^ lt
l
' ,3vt
zi:t^
2*u
'{r':r:);rt
rteD clcrken onlar
:l
lr tn ile kanu cJerler.
ct;-'i v); )- , -/ -/'
a;,i _?t; t-z t t
./
(:tt {L, fet It- ii; ir'; frl;
;LrJz*liitt eu Eu a:ts
zamAni-ga "$ah ismail zamantnda" vb.
"depil" scizctifiintn korunmasr men SErke kelen da14am "Ben gehire gelmig defilim", yai havul dag ertti"yol iyi de[il idi" vb. 8. Olumsuzluk bildiren eskicil dag
,4;
-f 1.v
,/:f
.6.e
tl:,,
.,.l.t
)Ll; .frr jql clt?
Qa[rmrzda lran'da HalagEa s attr"aygtr", AT *edgii "iyi" > iitiiri, AT *tod"doymak" > tot- vb. 2. Ana Tiirkge /agl ses grubunun /ral bigimini almasr: AT *tag "daf" > tta "orrnan" , AT *bAg > bta "ba!", AT *sag- > m- "sapmak" vb.
3. Birincil uzun iinltilerin sistemli olarak korunmasr ya da ikizlegmesi: AT *dt "ad" > at, AT *b6{ *5" > bies, AT *ktz> krs "klz", AT *b[r > blr "1", AT *h(it "ate1" > ttot, AT *tdrt > tiidrt "4",
foneminin diigmesi: AT *sen> en"sen", AT *sekiz > agts "8", AT *sijz > os,'
AT*sfrb>zvb.
TURK DILLERI
5. Siizbagr /y/ foneminin lslye defigmesi: AT *ydz> sds "ilkbahar", AT xy(il > suol "yol", AT *yat- > stt-, AT *ydSil "yegil" > sahil "tilki" vb. 6. Sdzigi ve scizsonu /s/ foneminin /tlye deligmesi: AT *rsrr- > fiff- "rsrrmak", AT *isin- > itin- "lstnmak", AT *yastuk > sfit* "yastlk". 7. Ana Tiirkge /g/, lg/ ve /z/ fonemlerinin tinsiiz yanrnda ve sonseste /s/ye defigmesi: AT *gerig "ordu" > serl"savag; ordu", AT *sag > as, AT *bi{ > bies, AT *yilz> rii:r "100" vb.
TPYAbI f KYTCKOI,I sKCNEA'{UIH, cH.\pfliHEHHoii g.r CprJcrtJA tl. rt. cllr;lIprrHoE.\ {1494r8oe...r ToMa III. I{acTE I.
(lJOBAPb fIIT YT CITAIO IIST,IIIA COCTTIT.']
O. H.
Ypen
orryri
Ul-een repAyrep Ypex guon aarraax e5erxrr o;rop6yra yhy. Kunn rogy 6rpua:uobe orryry r e;r6axrnr rtr,rprr,rSur. lirruu ip 6apga-g'au ovvo_ 6o.ryorIaax aarr,r cyrapa e6nre yhy. Itruru arrurap or\rrrg uaeen 6arur,rrurap ]\laran Xonnoo Arrou arrno aarup6'r.
xrrhlr 6aapa, YpeHrr e;rope_6apaapr,r o-rrocryrrrryra. O' b'rpopur."p or"rylrryH 6apr,rruu xr,rr,rpgup6r,rra 1lry. onrori 6rrirp oiiyyu ririLlpau: :ril-crrp rAt3, Toiiorryo:rr,6trrrp nrsriqupra rierarl rahLrpALa xannLrr
rtr'T
ypAyrap
{
EHTIbIII
rIEKAPCITI4M'b ,188?
Yakutga bir destantn giriginden
.r.
-1907
Uren Omuk
AT *biiz > mils
"brJz", AT *kilg > kfs "giig" vb. 4. Siizbagr /sl
69
xtn ri,u!'f,rililrEn'L r!tcfl
npor, A. A, nOIIOBA
lr
n B. M. IOHOBA.
BHnyclir,'ret sriPtr,tii,
0t6n t:ard4er lJren dien dttd[ ebegki olorbuta iihii. Kini
oggotogu
biriemege omugu elbefitik krgrbu. Kini er berde dien boguottdfi du siigere ebite iihil.
Kini atngar emie Ol6n batltrgar Magan floppo dien emie dnrbu kihi bdra, Ureni iilijrci bardn orlostumtnuta. Ol barangar sir-sir oyilnun banttn klrdty'bfta
IIsfaHie
rlrileprropcKU.r
.{Narewrrr Ha}'.%.
-,,a-9$-e'., trETPITIPAJ,b.
li[orprq{t trtlIlEPrloPcxoii lEr]l{ln ill!fia Br. r)crp.. ! ril{, S ll 1916.
E. Piekarski'nin hazrrladrlr Yakutga Sozln,t'tin kapaEt
iihil. Onton bir oyun klran:
...
Uren Halkr
Olenyok nehrinin kaynalrnda Uren adh bir Evenki yaEarml$ derler. O eski gaflarda halkr gok krrrlmrE. O, 'insanln iyisi' denen gerefli adr tagrmaktaymrg. Ondan bagka da Olenyok boyunca Manan Hoppo denen yine tinlti birisi varmrg (ve o kigi), Uren'i dldiirmeye niyet etmiE. ayin yapurmrg. Daha sonra Eamanlardan biri: ...
Gitti[i
her yerde qamanlara
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
7O
8. Ikincil /s/ foneminin tinltilerarast durumda /h/ye defigmesi:
AT *iig > i)s "3", *iigiing > tisiis > iihiis "iigiincti", AT *bES > bies "5", *b6;ing > besis > behis "beginci", AT *kilziln "gtiz{in" > kilsiin > kiihiin "giiz" vb. f . ilgi durumu ekinin yoklufu: safia til-a "Yakut dili", safia tilm grammntika-ta"Yak}t dili dilbilgisi" (-tn 3. kiqi iyelik ekinin asrl
bigimi) vb. 10. Birliktelik(comitative) ad durumunun bulunmasr: min aga' ltn "benbabamla birlikte", min kini-lln "ben onunla birlikte" vb' 11. Genel Tiirkge -stzl-siz ekinin yoklufu: iie-te suofu ogo "okstiz gocuk" (harf. "annesi yok gocuk"),til'a suofi"dilsiz" (harf' dili yok"), frla suofiJir "susuz yef' (harf"'suyu yok yer") vb'
IOAHITTAII
I
Yakutga lncil'den bir bdltim
CBflT0R EBAHfEIIfl. f- t. ilr1rr*rrrtrnp Trr Tnr
rr llrgrpr 6qr
fru.
6rpr, ltbr
,tgryp
I. I.MarlnaygtngarTrl Teryep66ep1 bdra, Tl Tatlaraga bara, Til
d.aTayara bdra. 2. Til ma|Tq.LI Eini tp"f". .ntt-0.ta"., l. llerssr rrrep .itit-r 69t naysttt7arTaqaragabdra' 3' rcEutr rr rnrrp rici.rlprl *p{rt 6n11.. .5. C_ugns Banttn Kini aybtta; aytlltbtt r8plrrn cap.Iip, rrprEr rr rrrlrr f,iriri rrrde"srs' e. jol"" ti ri* i.irp.t,'" *oo.rn6rn.rioi 6rpr ere Kini suoguna aytllba7. EiEirrir dryru.pn irtr$'iqotp_ .pta riai cspurr figa. 4. Tinndh gmar ki-
6+r t
r.rc.va
f..
Brprtru f,igi rldlrq rtnrrrr6E? rpl
rlgcira Ei6h&
Eid 6r$rs crprrr 6yor6rcuprru rystrlp ttoci 6yoryoryr niehe bdra, tlnndh da gtnar 8.
tl"c ;rr riri srslrdrn, c. Ar rolryrr rrrrg. iap _6rpu rioiri orprrrep riprir crprrr 6qr Eiei tr ro!.ryn icie
kisilerge srrdtk bdra. Strdtk hararlaga nrdir, hararla da kwYan Kinini ilbatdga.
Sovyet devriminden sonra yazr dili olan Yakutganrn diyalektleri
l. Nam-Aldan diyalekti (fiatm "kadn", serln "serin, serinlik"), 2. Kangal-Vilyuy diyalekti (fiotun "kadln",
iig grupta toplanabilir: scirftn
"sein serinlik"),
3. Dolgan diyalekti (katun "kadtn", seriln
,.serin, serinlik"). Yakut yazr kurulmugtur.
dili Kangal-vilyuy diyalekti iizerine
7I
TURKDiLLERI
Yakutistan'dan gok uzakta, Taymtr yanmadaslnda konuqulan Dolgan diyalekti, giirtildti$ti gibi, daha eskicil dzellikler gcisterir: Sdzbagr /k/ foneminin korunmast (katun "kadln"), iinlti yuvarlaklaqmasr ve iinlii dtizlegmesinin yoklu[u (katun, seriln) vb. gibi. Dolgan diyalektinin bir bagka hil "ytl" , suol > huol
"yol",
sfrrbie > hilrbe
"20" vb. gibi. Yakut Alfabesi
Aa
a
a
E6 Bs fr
6 a ?
b Y
g
Do D s [n a d
da c e e;ye e yo x j a z
[sxr Ee *.Ee Xx 3g Vluui WA fi KxKk
AreNes'vrv,
y;9
JII Mu Hu I{.r Hb ur
Oo Oo
IIn" Pp Cc hh Tr Yy Yv
rl
tt H
ff Hb
o o
n
p c
h
m
v y
r
@s fi
m Xx nIIq4ts
rlq I n;6 IIIUr III ur o ci brb pblubtr r bb s 3s h Oto g.s. t
x
q tu u.t
f b g S
$9 l
b e to n
' e
yu ya
u i.i
P. S. ve L. N. HARiToNov, Russ&o-Yakutskiy
slovar', Moskva
1968.
AKSENovA, Ye. Ye., N. P. BEL'TyuKovA ve T. M. Ko$EVERovA, S/ovar' dolgansko-russkiy i russko-dolganskiy,Sankt-Peterburg 1992. BoHTLTNGK, O., Aber die Sprache der Jakuten,
I. Teil Einleitung, Jakutischer
Text, Jakutische Grammatik; II. Teil Jakutisch-deutsches Wiirterbuch. l85l (Bloomington 19642)
St. Petersburg,
KALUZYNSKI, S., "Etimologigeskiye issledovaniya po yakutskomu yazrku" IY
lll, Rocznik Orientalistyczny,
39-45. ciltler, I 978- I 985.
TALATTEKiN. MEHMET 6Tvpz
-, -,
72
Mongolische Elemente in der Jakutischen Sprachen. Warszawa 1962. utica. Prace jakutoznawcze, Warszawa 1995.
Iac
73
topluluklan yalar. Tuvalarrn Tibet Budizmi (Lamaizm) ile $amartizm kangrfr bir dinleri vardr.
Knuscen, John R., Yakut Manual,lndiana University, Bloomington 1962. Oyrtrcz, Zuhal, "Yakutlar ve Yakutga", QaddaE Tiirk Diti, Sayr g6, Nisan
bl!lAH ax. ByPyl(rytlyl( rtypllyllltn, rcoe '()'r"oyy cepre,o.eixe.lltn, Tc [tufiu3u arSPre uaururul: iy' pap uraraa J,ePrex 6llp yraarl" "'all qoPyn-
1995 29-37.
ryp
PEr,cnsriy, E. K., Kratkiy russko-yakutskiy slovar' . petrograd
-,
TURK DILLERI
Slovar' yakutskogo yauka l.
-lll,
I 9 1 6.
1907-1930 (1958- 19592).
N. N., Ugebnaya grammatika yakutskogo yauka, Moskva 1925. Slnprsov, P. A.,Yakutsko-russkiy slovar', Moskva 1972.
oo.
V::yr-6ir,re lioaa'rYp33ntlr, y'ryr'6tt'te .1ava'xyyPal(rlrr' NJalr r(ypY3YilYr( xcpg?H Y3Yn lullllr'ep lopr cYrYllAe ,topr y:rylrliir.iyrt. Ay)t(vltcrltr. xaatl 6otty r!3Hnu',ta:t ru:"' nac, aPara-.r,aa llurllcc, ynyr yfaill JpTcMtlllr, xYllllYlt''r'
a'XYl)9!3llllllll tlll3C'Aillt:lllitllll lil'lJl!lp rlltllJltil Xililll rlI'
PoPPE,
liO,T
SrecHowsrt, Marek,
Xaatt oh.,ra Ullqan \yPTTan Typna' lis.qulltl aaPaillll' e.lyn riaan-Tup. Ol xaautlr.att teptttt 6tt'ttltt \aul ooJla-vr' vvce-artp. Xaatrrtun yayr'6xre aYxiYrlerll' y.nyr'6ttve,:a;ra. 6iruxu:r,r qur;run qyraarautxau: <Ettcttrtt xaaxHr,l t'lull{afl ria.a,unroK o,typryprr }iaftHuH 6oop. Xaatt xypytlytt
-, -, -,
D
o Ig
D
o Ig
an
i s c he
r W o rt
sc
hat z,
Krak6w 1993.
ani s c he r W o r t s c hat z, S up p I e me nt b and, Krak6w I 998.
Geschichte des Jakutischen Vokalismus, Krak6w 1993.
Ipnlll.
Tuvaca "$rnga Agtrrgan HEn" adh anlatrdan bir parga
Studien zum Wortschatz der jakutischen Abersetzung des neuen Testamentes, Krak6w 1995.
-, -,
llc3lr
Dolganische Wortbildung, Krakdw 1997. Konsonantenadaptation russicher Lqhnwdrter im Dolganischen, Krak6w 1997.
6.4. adak ldagh! grubu: Tuvacao Karagas diyalekti
$tydn am.
Bu-
rurJgunuu mumunda, teve kudurti gerge d6-
jelip,
te mryqt dZrge
{a;ttgtp turar
Sagda
dtirten bir ugdnnrg han goruptur d,
Ulug-bige kodahiirelig, ulug-bige lama-hurakng, hdn kii-
riiziinilrl her^n ilziip Sider ddrt gilgiinde ddrt ulug gundug dtiiiimettiS, hdn bodu tdkpt-di trrtpas, araga-dd iSpes (..').
GERQEdEULA$AN HAKAN igte boyle! Qok eskiden, deve kuyrulunun yere de[ip' teke boynuzunun g6!e uzandrlr galda krrk bir yagrnda akrlh bir hakan yagarmtg. lrili ufakh toplulufu, manastln, buytiklti kugiiklii Lama toplululu olan
Tuvaca, ona gok yakrn Tofalar (Karagas) diyalekti ile birlikte Ttirk dillerinin ayrr bir kolunu olugturur. Tuvalar kendilerine zrva
hakanrn, hiiktimet iglerini dtizenleyen, d adak"ayak", AT *adtg "^yr" > adry, AT *ildr > udu- "uyumak", AT *bedtik > bedik "ytiksek", AT *kud-> kut- "dokmek", AT *tod'> /o/- "doymak", vb. *ffig> dag, 2. /a$l ve h!, igl ses gruplarrnln korunmast: AT AT *bag > bag "kaytg, kement, ba!", AT *kdtg > kdtg "klyl", AT *bitis "bilim" > bilig, AT *tlrig> dirig "diri, canli' vb.
da lttye defigmesi:
3. Uzun tinltilerin ktsalmast, buna kargrhk krsa tinltilerin grrt-
TALATTEKIN. MEHMET
6Twz
74
*il > at "ad", AT *hat > a't "at'; AT *tii{ > diis "riya", AT *trrr- > dii'{- "inmek", AT *lgrz> kts "ktz", AT *ftls- > kt's- "klsmak", vb. 4. Sdzbaqr /y/ foneminin /g/ye deligmesi: AT *yd{ > gaS " geng", AT *yir > ger "yef', AT *yil > gil, AT *ydl > gol "yol" vb. 5. Sonses /g/ foneminin /g/ye defigmesi: AT *a-g > drs "a9", AT *brg- > &lrl- "bigmek", AT *hug > Agr "u9", AT *tig > tig "3" vb. 6. lzl foneminin hece ve scizsonunda lslye defigmesi: AT *dz> as "az", AT *lg,lz> kts "ktz", AT sbiz> bis, AT *tfrz> dus "tuz", AT *kilz> ktis "giz" vb. 7. Birincil ve ikincil /g/ foneminin tinltilerarasr durumda /j/ye de[igmesi: AT *dSur- > ajr "aglrmak", AT *dSik > ejik "kapf', AT *kirri > kiji, AT *hagul. *a{uk> ajrk "aglk", AT *lgiigalS> laksrl iinltiye drintiqmesi: AT
*ku{ak> kujak "kucak" vb. 8. ipl foneminin iinliilerarasr.durumda lvlye de[igmesi: AT *tapan > davan "ug, ayak", AT *topra( > dovurak, AT *ki)prilg > krivtirilg "kciprti" vb. Tuvaca Sovyet Devriminden sonra yan dili olmug Ttirk dillerindendir. Tuvacantn dcirt diyalekti vardtr: Orta, Batt, KuzeyBafl ve Giiney-Batr diyalektleri. Yazr dili Orta Diyalekt iizerine kurulmuqtur. Yaklagrk 600 kigi tarafindan konugulan Tofalarca (Karagasga) da Tuva diline gok yakrndtr ve onun bir diyalekti sayrlabilir. Tofalar Sayan daflarrnrn kuzey yamaglannda, Uda ve Biryusa trmaklanntn yukarr mecralannda yagarlar. Tofalann tiirklegmiq Samoyedler olduklan santlmaktadtr.
isnerov, F. G., A, A. PAL'MBAH, Grammatika i morfologiya), Moskva 1961.
Tuvinskogo yauka (Fonetika
Joxl, Aulis J., "Wcirterverzeichnis der Kyzyl-Sprache", Studia Orientalia, XlX, 1, 1953: l-47
.
KATANov, N., Oprr izslidovaniya uryanfiayskogo yaaka,Kazan', 1903.
75
TURKDiLLERi
Manual, Bloomington I 979. MENGES, Karl H., "Die tiirkischen Sprachen Stid-Sibiriens, III: Tuba (Sojoq und Karayas), 2", C entral Asiatic J ournal, V, 1959 I 1960: 97 - 150' MoNGU$, D. A., Russko-tuvinskiy slovar', Moskva 1980. 6tuzz, Mehmet, "Tuvalar ve Tuvaca", Qa{daS Tilrk Dili, sayr: 95, Ocak KRUEGER, J. R., Tuvan
1996: lO-17.
-,
"Tuvacantn
Eskilili Uzerine", Tiirk Dilleri AraEtvmalarL l0 (2000):
133-138.
PAL'MBAH, A. A., Rass&o4uvinskiy slovar', Moskva 1953.
-, Tuvinsko-russkiy slovar', Moskva 1955. PoMORSKA, Marzanna, "On the Phonetical Adaptation of Some Russian Loanwords in Tuvinian", P race J gzykoznawcze, I 17, 1995: 93-102. RASSADiN, Y . i., Fonetika i leksika tofalarskogo yaaka, Ulan-Ude I 971 . *, Morfologiya tofalarskogo yauka v sravnitel'nom osveSgenii' Moskva 1978.
-,
T ofal ar sko - r u s s kiy
s Io v
ar' .
Ru
s
sko
-t
ofalar s kiy
s I ov
ar', irkutks
I
995.
ScHONIG, Claus, "Das Tofa, eine neue tiirkische Schriftsprache in der Sowjet-
union", Ural-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge 12,1993: 192-202STACHowsKI, Marek, "Einige tofalarische Etymologien vor gemeinttirkischem Hintergrund", U ral-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge 12, 1993: 99- 105. TENi$EV, E. Rahimovig, Tuvinsko-russkiy slovar', Moskva 1968.
Tuva Alfabesi
Aa E6 .Bs fr
[r
a 6 o z
a
a
b
v g d
JIn M tr,t Hn HrI Oo Oe
Ee e e,ye *.. fIn .be e yo Pp )Kx tc j Cc 3 z 3s Tr Vluui
itn Kr
il r
y
k
Yy Yy
rt I
O0
JtrmXxx IIq H n H rJ I{q IIIUI o o IIItq o o p br n p r blrt c s br m t 3?
y u y ii
IOro fl.s
0
f h
q
tS
q
I
ut
t
14
sc
"b
I
bt
I
b
,
e
e
rc
yu
s
ya
TALATTEKIN. MEHMET
6tl.lDZ
76
77
TURK DILLERI
6.5. azakltaghg grubu: Hakasga;
Orta Quhm, Mrass ve Yukan Tom diyalektleri; Sarl Uygurca; Fu-yii
coc AJIHbI 1960 ,lur.qAa 20 oxra6puqa Xaraccrafr asrorror{sair o6.nacrt rijcre.nrenlret( neep 30 qu.n ro,lrau. O,r orsrc qbrJlHtlrl apa3biHAa, .nerruncxali Hausorra.nsHaii no.lrtntKa qyprac\a xlpi,rrelr cbrrraauAa, XaxacHx.qa KynbrypHaii peno.'rrourrr no.[ napral{: xaKacrapHbrr( nncbMeHno3r,r nyaipi,rrrLir, HauuorranuHaii nlrreparypa na3a ltcKyccroo 6c,re, o6,'racrsra rrrxci oprulrax
Krrgrzcasr
yrpeAlt nnaHbl rorAbtpburla, xaKacrapHbl( nocrapbllbr(
Bu gruba Sovyet Devriminden sonra yan dili olan Hakasgadan bagka gu diyalektler girer: Orta Quhm, Mrass ve Yukan Tom diyalektleri ile Qin'in Gansu eyaletinde konugulan Sarr Uygurca ve Heilongjiang eyaletinde konugulan Fu-yii Krrgrzcasr girer.
ff gu iicqe. ri.ni rrcpxcxati ri.nnep rpynnasuna xip.re
Xaxac
orapuuq npail. ri,r capHHarl naJrrarblcrbrr noaqa. Xaxac ri.nirrge (uHuge-1e .re ctcrepHi casra a.n6aaa. Ko3iAlMre an:a, xapndn isen, nro6cruexa6ap) apa6cxair na3a nepcnAct(aii rl.'r.repuirl apa.na3l,l uoru.n. Tyaa, alraft nhsa rKyr ri.l.nepirrerl rrrrlrrecrip:c, xaxac ri.nirr4e rrorrro.n ri,rilrirq apa"'la3br acxbnraFox. l7 eex rvcrapbtrrar\ cbtFapa xaxac ri.qirrilt nexcnxaauHa opuc rilirrirl.c,ticrepi xipilr._nacranqa. Opr,rc ri.'rirrerl a,tH.nraH x,lrr cocrep '{ooxxa. xip naprarrrrap (6o'tra, xHxra, rerpaAb, ropo,4, rparrop rlasa o.rapra ro6il nacxa llaa cocrep), Carav.qaa xaxac ri"'rirr nailsrrqarxai nasa
Hakasga Rusya Federasyonuna baflr Hakas Ozerk Bcilgesinde,
Hakasganrn baqhca cizellikleri gunlardr:
/d/ foneminin lzlye de[igmesi: ET adak> aza[,ET adtr- > aztr- "ayfimak", ET bediik > pazik "ytiksek", ET kudruk> fiuzurufi "kuyruk", ET udt- > uzu- "uyumak" vb. 2. /a!/ ve ltil ses gruplannrn korunmasr: AT *nglry > ta[hg "da[h, da!lrk", AT *bag > pag "bap, ip", ET katry > fuattg "katr", AT *sdng > sang vb. 3. Scizbagr /y/ foneminin Tuvacada oldulu gibi lglye defiqmesi: ET ya$y> gafin "iyi", ET yadag> gazag"yaya,yayan",ET yil> gil,ET yiigiir- > gtigiir- "koqmak" vb. 1.
naaa
3brHa( Aaa
6.5.1. Hakasga Yenisey, Abakan ve Quhm rrmaklannrn orta mecraslnda yaqayan halklarca konugulur. Bu halklar eski aragtrrmalarda Abakan Tatarlan ve Yenisey Tiirkleri diye anrlrrlardr. Hakas adr Sovyet dcineminde eski Qin kaynaklarrndan ahnmrgtrr. Ancak daha sonra Qin kaynaklannda bu adla anrlan halkrn Krrgrzlar oldu$u anlaqrlmrqtrr. Hakasga konugan Tiirk halklannrn asrl go[unlufunu SagayBeltir ve Kag-Koybal-Krzrl ve $or gruplarr olugturur. Yazr dili Sagay-Beltir diyalektlerine dayanrr. Hakasga konuganlann toplam sayrsr 1989 sayrmrna g sah-"gakmak", AT *gap- "vurmak" > sap-,ET gerig "ordu" > sirig "savag", OT gt$- > stb', gtlgar' > stgar-, AT *dg > as "ag", NT *hag- > 4s- "agmak" vb. 5. Hece sonu ve sciz sonu /g/ foneminin lslye deligmesi: AT *ba{ > pas "bag", AT *bds > pis "5", AT *ulSsas > ofisas "benzef', AT *mrr > tas "tas", NT *yalgy > gafin "iyi" vb. *dSuru> azt6. Unltilerarast /g/ foneminin lzlye defigmesi: AT ra "agtn" , AT *fttf i > kizi, "aSvr- , AT xbdgik > pizik "beqik" vb. *bdr > par "vat'', 7. Siizbaqr /b/ foneminin lplye defigmesi: AT AT *basa "yeniden" > paza, lT *bES) pis, AT *b|r->pir"vermek", AT *bol- >pol- "olmak" vb. 4. /g/ foneminin iinltilerarasr durum drgrnda /s/ye defigmesi:
llarandas pece tuomazu
lki
kardeE, abla ve
AT *bir- > pir-, AT *bZs > pl.e "5", vb. *blr f . ilk hecedeki ii, ilfonemlerinin krsa /i/ye defigmesi: AT > pir " l", AT * hin > in, AT * ig- > is -, AT * irkek "erkek" > ir gek, AT *isig "slcak" > izig vb. 10. Art iinliiler tiniindeki siizbaqr /k/ foneminin klyadeligmesi: AT *l5ddm > fiaun "kayln, dtiniir", AT *lg.adry > fiaary "kaytn (a!ac")", AT *1. hts "ktz", AT *kol > hol "e1", AT *lgiiga('> [ucafi vb.
l\lya defigmesi: ET adal5,> azafi, OT gl$- > stb-,W yal. gafix "iyi", AT *ydlS> gofi"yok" vb. Hakas yazr dili btilgede 7944 yirna kadar bir yazr dili olan 11. Sonses /k/ foneminin
$orcamn yerini almtqur.
Hakas Alfabesi ollan,
adau gogul, icezi go$ul,
baba yok, ana yok,
icerge tabalg go$ul,
igmeye (bir) tabak (a9) Yok,
kezerge kep golul,
giymeye giysi yok,
segne, sargay gip
gadr.
zambakso[am, aytgiilii yer(ler).
Aa E6 Bn
fr Fr
P ecezi turlmd ayt-gadtr :
Ablasr kardeEine sdyler:
"US gil iiS gas$a gettre
"UE yrl, tig yagrna kadar
Ir
besleyip btiyiittiim seni kardegim,
Ee
zambaksofanryla, aYrgiiltiYle;
11E
azrab s er1
-
a
TURKDILLERI
Ay Bdke
Ay Mbki)
iki
79
ldt m s eni, tu6 mam,
nebile, s ar g aybila;
gagm segne golul,
yakrnda zambakso[anr Yok,
)Kx
parganlSaztb-aldm,
hepsini egeleyip grkardtm,
3s
galm sargay go$ul,
Yakrnda ayrgtilti Yok, hepsini egeleyip g*ar&m;
ItLn
pargan.lgzrb-aldm; ralr I.as
parar i a l. ilk hecedeki le, tlfonemlerinin /i/ye defigmesi: AT
kil- "gelmek",ET keg- > kis- "geqmek", ET kes-> kis- "kesmek",
Ii itn
Kr r s L JIn -n 6 b M"rvI v .ilt 6 zgHnpr'9qug rEHqHrJ9'I1c Oo e a d e a,ya Oti d dyollnnPbra' PP p )tc j Cc 6 s z Tr m u i Yy y i i
il y
9y
fi f .x h 4 ts
k I m
oS Xx IIq
o it
IIIm w [Irq u4
r S t u
blu 61 br b 33 3 IOro n
! n
As e
$
$g
t ' e
Yu
ya
BAsKAKov, N. A. (Red. ), Grammatika hakasskogo yaaka,Moskva 1975' A. t. INrugrovn-GREKUL, Hakassko-russkiy slovar', Moskva 1953'
-,
I 961' QANKov, D. 1., Russko-hakas skiy slovar', Moskva
yauka, 1992. QtsptYAKov, E.F., Grafika i orfografiya gorskogo
TALATTEKIN. MEHMET 6TT'/EZ
Karfila
I.furn$a pergen
purung tdldifi
pergen
pdlnr,
Gegmig nesilden sonra,
emdegi tt)ldiirl aldmda polnr;
$imdiki nesilden cince; Ak denizin kryrsrnda,
al9
s6nda
talaydt lgastada
albaury Qon Qattr,
Ak doruklu dalrn etelinde
al sirgedi! mal turnr.
Ak sirkeli(bitli) mal varmrg.
albatttg gontun pdjtn pilgen,
Balrmsrz halkrn baErnr bilen,
maldn t6zut pilbEn
Ak mahn hesabrnr bilmeyen,
altut tiiktiig ak sar'att*.
Altrn tilyhi donu parlak-al ath Altrn Han varml$.
alun kdn pdlnr.
8I
TURKDILLERI
oldulu halde, Orta Quhm diyalekti, Hakas yazr dlli g1bi, bir aza( diyalektidir: azak (Ag. Qul. ayak), kazul "kayrn" (Aq. Qul. kayul), kozan "tavqan" (Ag. Qul. koyan), kuzuruk (AE. Qul. kuyruk), askrr ( Aq. Qul. aygr) vb. Mrass ve Tom rrmaklan vadilerinde yalayan $orlarrn diyalektleri, Hakas yau dili gibi, azak diyalektleridir ve bu tizellikleri ile Kondom ve Agalr Tom diyalektlerinden ayrrlrrlar: ET bedilk > Mrass mrizlik "ytiksek" (Kondom piyik), ET ked- "giymek" > Mrass &es- (Kondom kiy-),ET lgudrul.c > Mrass kuzuruk (Kondom koyruk) vb. $orlar eski Tiirkoloji literattirtinde Kuznetsk ya da Karaorman Tatarlan olarak anlhrlar. $orca 1944 yrhna kadar bir yan dili idi. $orlann ttirklegmig Ketler olduklan sarulmaktadrr.
Bafimstz bir halk yagarmlg.
ak raskil& ttistede
ak
80
Drrenkova'dan $orca metin (s. g)
DlReNxovR, Nadejda petrovna, Crammatika Sorskogo yaqtka, Moskva_
Radloff'tan Mrass lehgesine ait bir metin ( l,331-332. s.)
Leningrad 1941.
MeNcss, K' H., 'The South-Siberian Turkic Languages, I", centrar Asiatic
-'
flypyu o5nak norrrbrp,
Journal I, 1955, 107 -136.
a6asu .roDyn,
"The south-Siberian Turkic Languages,
igiisi
II", cental Asiatic
Journal
I
1956, t61-175.
6tuzz,
Mehmet, "Hakaslar ve Hakasga,,, Qagdap Tf)rk Dili, sayr: 96, gubat 1996:6-21.
sTAcHowsKr, Marek, "Etymological studies on Khakas Food Names". r'olra
Orientalia,3l, 1995: 147-161
.
Talrruacegeve, N. N. Kurpegko, AKALTN, $tikrii Haluk, gor Sazli;gr;,TUrko_
loji Aragtrrmalarr, Adana
1995.
6.5.2, Orta Quhm, Mrass, yukarr Tom diyalektleri Ttirk dillerinin azafi/azal.cgrubuna gu diyalektler de girer: orta Quhm, Mrass ve Yukan Tom diyalektleri. Quhm Ttirkgesi Obi rrmalrnrn sa! kolu olan euhm lrmaEr boyunca konugulur. Ancak Agalr Quhm diyalekti bir ayakdiyalekti
Purun oglalg, polnr,
abaz gogul,
uo5yu,
'l
6cric o5nak ron5an, riin uo6yn, qbrJlaril,
kep gogul, gilaS,
urpqli ra6ak vo5yn. On oDnakrr,rq qa5uc H?iriiqigi nonqau, iipi uoSyn
ticric kar
rroJran,
o5nakru ulirligisi ap3au qaAbrp, o5nak
icezi gogul, r;skils o!lalq pol$an,
uurdru vipr0n,
glrlge tabak gogul.
OI otlakna gagrs negecizi polgan, eri gogul iiskiis kat polgan, oglalu negecizi arzap gadrr, ollal7 gilAS gilrgdn,
uiiriigisin air uagup: riigip.
negecizin ayt gadrr:
Eskiden (bir) ollan varmrE
O oflanrn yalnrzca yengesi varmrf,
babasrz,
(yengesi) kocasrz dul (bir) kadrnmrg,
sang,Vl t;liig > yiilug "6lii" vb.
'
Geng Shimin ve Larry Clark'rn yayrmladrklan metinlerden:
I
'
Men atlga St Zifuua diyik. Men buyfu dyordan ahldt Mende bes mula bar' Bezigi mula yigirmi ahldt. $iginci mula yigirmi bes. 0cinci mula yigirmi Siki' Dyordinci mula sagts yigirmi. Besinci mula yidigirma' Men Yuanlay oyila dogkan. Mende acam anam fiost bar. Mende riS a$a bar' $igi ftza$a bar' Mende
e
yu ya
fiS mr bar.
L( ts o r{q q Q ci III tu ta $ p III q u.( gg
Benim adtma He Zihua derler. Ben bu yrl klrk altr(yrm)' Benim beg gocugocuk yirmi beg' UgUncii [um var. Biiytik gocuk yirmi altr (yagrnda). Ikinci gocuk yirmi iki. Ddrdiincti gocuk on sekiz. Beginci Eocuk on yedi. Ben Yuanlay (Minghua) vadisinde dofdum. Annem ve babam safdrr' Benim Ug alabeyim
BiRYUKoviq, R. M., Leksika gultmsko-tyurkskogo yaztka, posobiye k
var. lki ablam var. Benim uq ktiEiik erkek kardegim var'
spetskursu, Saratov 1984. CEYLAN, Emine, "Orta Quhm, Mrass-Yukan Tom Afrzlarr", Qa$daE Tiirk
6-13. ' PoMoRSKA, Marzanna, "The Chulyms and Their Language. An Attempt at a Description of Chulym Phonetics and Nominal Morphology", Idrk Dilleri Arasttrmalart, 11, 2001: '15-123.
Dili,sayr:88, Haziran
1995:
STAcHowsKI, Marek, "Notizen zur Etymologie der tschulymischen Geriitenamen", J ournal de la Soc idtd F inno - Ougrienne, 1997, 87 : 243 -248.
6.5.3. Sarr Uygurca
Bu gruba giren baqka bir Tiirk dili de San Uygurcadtr. Sart Uygurlar Qin'in Gansu eyaletinde yagarlar ve toplam sayrlarr 1990 sayrmrna gore 12,297 'dir. Sart Uygurlarrn bir krsmt mofollaqmrg olup Mo[olca konugurlar ve kendilerini $ira Yugur "Sart Uygur"
diye adlandrrrrlar. Tiirkge konugan Sarr Uygurlar ise kendilerinden $ara Yugur "Kara Uygur" diye s
t nl /oftt ax!/ a! y3yHbl KaKblpMaca
Ma,
/ax!
Eclu 6s ero canaPFblIII ePe MOro n He npHfJIaCI,lnH, oH BCe pa*Io nouel 6ul/.
aalnmet (n paccxasax coorBercrByer c.lony alre)' Hepeaxo ynorpe6laerca roraa' Koraa loBopff' utuft ga6ul (Ha MoMeHT) HLTb Pac'
a,raw,
aa, Tenepb,
cKa3a.
rrga /oreu/ (e necHnx). I(us ana (1a'nsunft) /poactneHHnl( co croponbl HeBe' ctu ttJtn xeuH/; cM' . aBaH' aBaH'
PCl., l, 620; rrronr':
a6a'
rBaKa /noqressufil/ (o6Paurenne
K
crapmeuy); /ctaPux,,ueayurxa'; cM' agKa. PC.'I., l, 622,631' Cp' uour'-oftpor.: aBaFa /ctaputnft poacrBeHHI{K co .ropo"o, orqa/. PYA Ire B, 6l'
ar a tngl; ftorYPr nPau:r iu:re ara
ar
H'
tf,l;'i cM. ara.
.[ /aBop BHyrp]r 3aropoal-I Il oKoJIo Hee/; /ce.neuue/; ftu'r nYrYreE aFHn
a F bI
aap /ecrr nepenocnuuft aerpoll aaop/ (eoruoxoarficrao, us cxasxn); aFH'1
ara'Agg:g, aFuJIFaE
oAHoceJIbqaHI{H/; ueuauu
(( aru;lra? /Ha trBoP/)
AYpreK-Tpo
-crasrlnt/.
/neua'txy [phHoctr ]l CP. PC;r', I' 164'
San Uygurcanrn bagltca seslik tizellikleri gunlardrr:
/di foneminin lzlye de[igmesi: ET adal;,> azak "ayak", ET eder > eTer "eyer" , ET bediik > pezik "btiytik, ytiksek", ET ildr- > uzu- "uyumak" vb, 1.
Malov'un hazrrladrlr San Uygurca sdzli.i$in ilk sayfasrndan ava "baba" ' av aka
"
say
gtdeler; ya;h ",
ag a
ca;I
' /no,Ioxl,trb r4y s x6anvnx c MoJ'lOxotrl/; cll. aPu. M a ,r o g, 355' /ce,tegne, aepenun/. p a,t a aFA xa /nPat, uenPurte.nrl' Apvarga: Kouycuon ApuarHa nauon (lrua 6YPxana); clt' Fvaxcnau' cM' aFblp -' y F .a P' /xnoParl/; /6olegsr'; iccir arpuK /tl{S' (?)' u. pt r
" a!1 zehir",
a!
al' k6y" maddeleri'
YH' Bbl'
TALATTEKIN. MEHMET OTIInz
84
*bES > pes
"5", AT *ra,r > tas "tal", ET taS > tas "dtg", AT *ydSil > yasil "yegil", ET eSik > stk "kapt", ET ftlrl > tlJ "krg", ET kiSi > kisi, kise vb. 4. Scizbaqr /b/ foneminin lplye deligmesi: ET bag < pag, ET bar- > par-,ET baltk "gehir" > paltk, paluk 'kerpig duvar", ET bnr> per- "vermek" vb. 5. Srizbagr /y/ foneminin korunmasr ET ydSil > yasil "yegil", ET yag > yag "diiqman; sava$", ET yaryt "yeni", ET yer "yer,,, ET ytgla- > yigla- "a!lamak", ET yultuz> yiltus "yrldtz",ET yurl > y[iry "yin", ET yiiz > yus "100" vb. 3. /g/ foneminin /s/ye deliqmesi:
AT
GeNc SsrlttN, Larry Clark, "Saryg Yugur Materials", Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XLYI, 1992-93: 189-224. CHEt't ZONczHEN, LEI XuANcsOw,
Xtbil Yngiyi Jidnzhi, BEijrng (pekin)
1985.lBan Yugucarun (San Uygurca) Ksa Kaydl
LEr XuANcH0N, CHEN ZONczuEri; Xtbil yign Hdn Cididn. Zhiingu6 Shaoshi Minzfi Yilydn Xilii Cidian C1ngshfr. Zhdnggu6 Shdhui . Kexu6yuin Mfnzri Y6nji[su6 Zhibidn. Sichudn Minzri ChlbanshB. Chdngdu 1992 [Bau Yugurca-Qince Sdzliil bijin "elli", ET bryur- > bijir- - biSir-..pigirmek, kaynatmak", ET / kryi "insan, kigi", ET isig> izih..slcak,', ET esijr- > izir-,,sarhog
olmak", Qap. rcrga = etrga ',ktipe", ET yaka > yaga,,yaka", ET yokaru > yogor "tist, yukan". 5. Hakasgadan farkh olarak y-'nin g- defil de onun dttimlti kargrlrfr olan c-'ye dontigmesi: E! yarya,MKyarlan, yagan cdn .,ulag_ "fil", ET yap- > cap- "ortmek, kapatmak,,, ET yit_ > clf_ = mak", ET yay > cay "yaz",ET ye- > ce- *yemek". 6. Hakasgada oldugu gibi kimi nd,,yeni,', MK yaryak > ndh "gene", ET yagmur > namff,,ya[mur", ET yan- > nan- "geri d6nmek',, ET yumurtga > nomurtga "yumurta". 7. Hakasgadan farkh olarak sozbagr p- tinstizi.iniin s-'ye delil de g-'ye d Eap- ..vurmak, garpmak" ,ET tasrk_ > OT g*- > Erft- "grkmak"; aynr degigiklik Mololcadan ahntr olan
Sah"vakit, zaman" (< Mo. pag) sriziinde de g palgr- ..ba!lamak", ET bar_ > par_ "gitmek", ET bay > pay "zengin", ET bil- > pil-..bilmek',, ET bultt > pult "bulut", W burun > purun..cince, eski, evvel". 9. Sdzsonu -z tinsiizlerinin -s olmasr: W ya7> cds .,ilkbahar", ET yez > ces "bakrr", ET yultry > ytlus ,,yrldtz" , ET az > as ,,a2,, , ET kilz > kiis "giz, sonbahar',, ET lgtz > kts ,,ktz',, ET semiz > sirn is "semi z, yaplf' , ET sr)z > .sos ,,s62',. Hu Zhen Hua, "HEi
-,
l6ng jiang Fi yi xiin de K€ dr kd, n zijf qf yI y6n td didn", Zhang ydng min ai xud yuiin xud bdo, l9g3: 65_69. "HEi ldng jiang shEng Fir yi xiirn de K6 Er kE a ni ji qi yi yrin tb didn,,, Zhong ydng min zrt xud yudn xud bdo, l99l:253_263.
8'I -,
TURK DILLERI
Guy IMART, Fu-Yii Gi'rgi's: A tentative description of the easternmost Turkic language, Bloomington, Indiana 1987.
JANHUNEN, Juha,
"A
Sino-Finnish Joint Expedition
to the Minority
Nationalities of Northern China", .lSFOu 82, 1989:277-279.
6ruEz, Mehmet, "Fu-yti Krrgrzcasr ve Akrabalarr", Tiirk Dilleri Aragnrmalart, I 1, 2001: 137-152. ScHoNIG, CIaus, "Bemerkungen zum Fu-yii-Kirgisischen", Bahy Ogdisi: Festschrift fiir Klaus RbhrbornlKlaus Rdhrborn Arma{ant, hrsg. von J. P.
Laur,
M.6utr4
Freiburg/istanbul 1998: 317-348.
TENi$EV, E. R., "O yazrke krrgrzov uyezda fuyuy (KNR)", Voprosr yaztko-
-,
Tnaniya, 1966, l: 88-96. "K voprosu o proishojdenii kirgizov
i ih yazrka", Sovetskaya Tyurkologiya, 1989, 4: 3-17 (Tiirkgesi: "Krrgrzlann ve Krrgrzcanrn Kcikeni Sorunu Uzerine", gev. C. TuncuNsavev,Tiirk Lehgeleri ve Edebiyatr
-,
Dergisi, sayr 1 l, $ubat 1997: 56-71). "Fuyuyskih krrgrzov yazrk", Tyurkskiye yczrftl, Biqkek
1997
:
455 -459.
6.6. ayaklta$hP gnubu: Altaycanrn Kuzey diyalektleri; AEa$ Quhm, Kondom ve AEa$ Tom diyalektleri $imdiye kadarki Ttirk dilleri srruflandrmalannda bulunmayan bu gruba Altaycanrn kuzey diyalektleri (Tuba, Kumandr ve Qalkandu) ile Aga$r Quhm, $orcanrn Kondom ve Aga$r Tom diyalektleri girer. . Altay yazr dili, bilindili gibi, Altaycanrn giiney (asrl Altay, Teleiit
ve Telengit) diyalektleri iizerine kurulmuqtur. Ancak, bu diyalektlerle kuzey diyalektleri arasrnda cinemli farklar vardrr. Bu farklarrn baqrnda Tiirk dillerinin srnrflandrrrlmasrnda kullanrlan ve gok iEe yarayan bir dlgiit olan laSl ve lrfl ses gruplannrn durumu gelir. Altay yazr dilinde bu ses gruplannr igeren taghg sozcij;$;j tulu bigimini aldrfr halde, kuzey, diyalektlerinde, Tuva ve Hakas dil gruplannda oldufu gibi, taghg olarak korunur. Quhm Tatarcasrnrn Aga$r Quhm diyalekti ile $orcanrn Kondom ve Agalr Tom diya-
TALATTEKIN. MEHMET
oLI/lEZ
88
lektleri de Altaycanrn kuzey diyarektleri ile benzerrik g rtagts "tek" (Alt. carlts),ET yarlak> ftdk"yanak" (Alt. cdk),ET yerl > fier1"y"n" (Alt. cerl), fiepil "hafif' (Alt. cerlil) vb. 7. Scizbaqr /g/ rinstiziinrin lglye defiqmesi: S'anak "krzak" (Alt. ganak),5'apkan "kogan" (Alt. gapkan), S'*- "grkmak" (Alt. glk-) vb.
8. Stizbagr lblnin /m/ye defigmesi: miirii "kurt" (Alt. bdrii), mursak "porsuk" (Alt. borsok), malkts "gamur" (All balka$ vb. 9. Unliilerarasr /m/ foneminin /b/ye defiqmesi: tabak "bo$az" (Alt. tamnk), tebir "demir" (Alt. temir) vb. 10. Qtkma durumunun -dar1l-dery yerine -dml-din eki ile kurulmasr: mendin "bendeni (Alt. ntenerl < menden), iigdin "evden" (Alt. iiyderl) vb. BASKAKov, N. A., Sevemrye dialektr altayskogo /oyrotskogo/ yaaka, dialekt gernewh tatar /tuba-kiji/, Moskva 1965.
-, 'Severntye dialekn almyskogo /oyrotsktgo/
yauka, dialekt kumandintsev
/kumandt-kijrl, Moskva 1965.
Csyl,qN, Emine, "Agafr Quhm, Kondom-Agalr Tom Afrzlarf', Qa{daS Tiirk Dili, sayr 94, Arahk 1995: l3-18.
6.7. ayak
ltilIu grubu: Altayca
Altayca, Daflrk Altay Ozerk btilgesinde ya$ayan Oyrot, Telengit ve Teleiitlerle kuzey Altay diyalektlerini konuqan Tuba, Kumandr ve Qalkandulann yazr dilidir. Sovyet Devriminden sonra,l92Z' lerde yazr dili olmugtur. Altaycaya 1948'e kadar Oy-
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
9I
90
yan dili giiney diyalektleri (Oyrot ya da asrl Altay, Telengit, Teleiit) tizerine kurulmugtur. Yukarrda da belirtildifi gibi, Altaycanrn kuzey diyalektleri Altay yazr dilinden
VIll. H0pv0r
rotga deniliyordu. Altay
gok farkhdrr ve bence ayn bir dil grubuna girer. Oyrotlar kendilerine Oyrot ya da Altay kiji derler. Komgulannca
Da! Kalmuklan ya da Ak Kalmuklar diye de gafrrhrlar. Katun trmalr vadisi ile Qarrg (eski Yanq), Anuy, Peggenaya ve Urusul trmaklannrn yukan havzalannda yagarlar. Oyrotlar gamanisttirler. Telengitler baqhca Quhgman ve Bagkauz rrmaklan havzasrnda yagarlar. $amanist, Ortodoks Hristiyan ve Lamaisttirler. Teletitler Telengitlerin yakrn akrabalandrr. Teleiitlerin biiyiik Eofunlulu Kuznetsk'te, bir krsmr da Altay Ozerk brilgesinde
TURK DILLERI Tuba-kijilere ait bir metin (45. s.)
Ar-II0c-KyYPqblH
l.
qoRqoK
6ypyH-6ypyH, o3o-o3o Arc-[l6c-
3pu'filn#t-!;?:'lh I )
KyypinH Ar-Kaan yynbl na
;:tffi%';fi
(
Kapary-KaaHHbtH'b Kbl3blHbl
Ak-pds-Kfirsm B
urun-b urun, ozo- ozo Ak'
ailap' Kilrgtn
ra 6apun Abel. q. Ax-l-loc-KyyPqbrrr arKa uinopad xiuHnut
pi)s -
Ak-Kdn frh la Erke-Mdndii
ny,z, curtagan. 12) Bir katap Ak-p6s-
aIbtHAa 6y,ryi xoNo aNap, Ke- KurQm Karatu-KAnnrrl ktztnt alarga x(o qarap. 4. AHacu KoxoHHaaH: barry cet. (3) Ak-Piis-Ktirgm atka ,nunarda kanniy altnda bulut kojo 'ot"to1 frepAe ory3 Karrlap^ lw 6ap. 5. fiaprart fio.ryH'u 6aP 6oaop, 6ofiynr fiox 6o.top, o.r oiior- aJar' koJo cagar'
ya$ar.
(1) Evvel zaman iginde Ak-Kdn ollu Ak-Pds-Krlrgln ve onun daytsr Erke-
Altayca konuganlann toplam sayrsr 1989 sayrmrna grire 70,777'dir. Bu sayrya kuzey Alt4y diyalektlerini konuganlar da
Mdndii yagryordu. (2) Bir gtin Ak-Pos-Kiirgln Karatu-Kan'tn krzrnr almaya
dahildir.
birlikte agrlrr, birlikte batar.
Altaycanrn baghca rjzellikleri gunlardr:
l. ilk hecede laftl > lnt /u/deliqmesi: ET tag > til "da!",ET ba! > bil "ba!",ET yag > d'fr "ya!" vb. 2. Scizsonundaki hpl > /u/ ve ligl > lnldefigmesi: ET taglry < tillu "da$Lt", ET ang > aru "temiz", ET katry > katu "katt", ET yiltg < dilu "rhk" (Alt. yulil), ET tirig > tirii "canh" (Alt., Tel. tirii),ET isig > iizii "slcak" (Alt.,Tel. iizil) 3. Bagta lyl > /d'ldefigmesi: ET yaS > d'o{ "geng", ET yil > d'il,8T yilan > dilan "yllan", ET yiltg > d'ilu vb. 4. Geniz iinsiizleri komgulu$unda bagta lyl > lfi/defigmesi: ET yan- > fian- "donmek",Ei[ yarlalg,> fialak "yanak" vb.
5.
ilk
hecede /og, ov, ug, uv/ >
/ii/ deligmesi: ET bog- > bfi-
"bo!mak", ET lgov- > ftt- "kovmak", ET tug- > tfr- "do$mak",ET suv > sfi "su" vb.
gitmiS. (3) Ak-Pcis-Kurgrn ata bindilinde giineEin <jnijndeki bulut da onunla
6.
ilk
heced
e lde!,
'd,g/
> lil, /ti/
deligmesi: ET cigren- > ilren'
"6!renmek",ET iig- > il- "ytpmak" vb. 7. Ilk hecede /r$l> /ryl defigmesi: ET ryla- > ryla- "aplamak" vb. 8. ilk hecede /eg, dg, igl > liylde[igmesi: ET beg > biy "bey, . efendi", El teg- > tiy- "de$mek", ET yigne > iyne "i$ne" vb. 9. Sdzsonu lagul > /u/ de[iqmesi: ET buzagu > bozu "buzafif', ET kragu> kuru "ktra!I" vb. 10. Siizsonu legil> /tii defiqmesi: ET bilegil > bilii "bile!i" (Alt., Tel. pillil),ET kiidegil> ktiyti "giivey" vb. 11. Dudak gekimi (o-a > o-o, ii-e > ti'ti): bolgan > bolgoit "olmug", bolmaganlar > bolbogondor "olmayanlar", kogkar > kogkor "kog", kdller > kt)ldrir "goller", kr)rgenler > ktirgdnddr "giirenler" vb.
TALATTEKIN. MEHMET
6Tvpz
92
93
TURK DILLERI
xnpr cbc 1962 ju'rraa "6epr Tyyay
rdxnser
AlrafiaH,.
aBroHoMHufi o6aagu
6ri ayak,ET tod- > toy- "doymak" vb. 2. Qokheceli sozciiklerin sonundaki hi4/ ve /u$/ ses gruplannrn uzun lalya,ligl ve /iig/ ses gruplannln da uzun /ti/ye deligmesi: ET ta,hg > tOlfr "da[h", ET yilt! > cilil:"thk, slcak", ET ulug > ulil "ulu, btiyiik",ET bilig > bilil "bilgi", ET gerig > gerfr "",ET oltig > dlfr "6lii",ET tirig "canll" > tirii vb. 3. Sdzbaqr /y/ tinsi.iztiniin lclye defigmesi: W yaf > ca{ "geng", ET ytl > ul, E:I yel > cel, ET yol > col, ET ydtel "dksi.irtik" > cdtdl,ET yugur- > cilr- "yofurmak" ,ET yiirek > ctiriik vb' 4. B azr birincil uzun tinliilerin korunmas r Vl b an lb:ari > b dr t
TALATTEKIN. MEHMET
6Tvnz
96
"hepsi", ET ya [y-a] > cd "yay",ET yu- [yU-] > cl- .,yrkamak', vb. 5. Tiirlti ses gruplannrn biiztilmesi sonucu pek gok ikincil uzun
iinliiniin olugmasr: ET tag > t{} "da!,', ET agtz > 62, ET agr > 6r, ET ba! > bo "ba!", bagr > b6r..karacifer" , ET yagt > c6 "diigman", ET buzagu> mu7r\,ET ktragu> ktrA,ET biregii> bir6 "kimse", ET kiidegii < kiiy6 "giivey,,, ET bog- > bfr-,ET tug_ > tti- "do$mak" , ET aguz > uz "ilk stit", ET yaguk > cuk, ..yakln", ET yegen > cEn, ET yogan > c1n "kaltn, gigman,,, ET yugur- > cilr- "yopurmak", ET yarlak > cdk .,gene", ET edi > eye ) E "sahip", ET eder> eyer> Er"eyer",ET eqek> Ek,,gene,,,vb. 6. Dudak gekimi (o-a> o-o, d-e > (j-(j, ii-e > ii-d): col,,yol,', coldor "yollar", coldordo "yollarda", kdl ,'96l',, kcrtdrir ,,g6ller',, krilddrdc,n "g{illerden", yilrek> ciirrjk, ciirtjktcjr..yiirekler", ciiriiktc)rdr) "yireklerde", cilrriktrirdti gfi "ytireklerdeki" vb. Krrgrz Alfabesi
Aa E6 Bs fr
[r
Ee
Ee
a
6 B ?
d e
a b v I d
t I
JIn Mrra
Hn Hq Oo e,ye Oe
yo flu )Kx tc c;j Pp 3s Cc 3 z VIU u i Tr ftn il v vy Kx K k Yy a
ABDULDAYEV, E., D. Iseypv,
x
w ry u b s p
A. TuRSUNov ,Grammatika kirgiukogo literaturnogo yaaka,Frunze HEBERT, Raymond J., N. Poppe, Kirghiz Manual. Bloomington 1964'
krgrz tilini7 tiisiindiirnd sdzdtigi' Frunze 1984' I-. 6ruez,Zuhal,"Ktgtzlar ve Ktrgtzca", QoEdoS Tiirk Dili, Say
-,
I
XO}IOK EAIUbI
Krgtz tiliniry ttisiindiirm, sdzdiigi,
coMoK BA$l 8... e... e...y, baytrktntn Icomogu Ba{tasa l c- deligiminin bulunmamasr: Tat. cidi = Bgk. yiti "7", Tat. ciber- = B$k. yiber- "gcindermek", Tat. cilt = BQk. ytlt "slcak" vb. 7. Arapga ve Farsga ahntrlarda sdz bagrndaki /c/ foneminin de /y/ye deliqmesi: Tat. cawap = B$k. yawap "cevap", Tat. comga = BSk. yoma "cuma", Tat. cemegar = B$k. yemeget "cemaat", Tat. can =BQk. yen "can" Yb. 8. Bulunma ve grkma durumu ekleriyle gegmig zaman ekinin sozbagr idlnin iinliiden sonra /n/ye depigmesi: Tat. kala-da = B$k. kala-na "gehirde", Tat. bala-dan = B$k. bala-nan "gocuktan", Tat. ukt-dt = B$k. ulp-nt "okudu" vb.
Ir 9E Ee *..
.tre )K;r 3g IrLtr
a a 6 b e Y e g r !
Kr JIn
Mu Hu
d
Hr{ Oo
z
Oe
e,yej,yi
IIn
e
yo,o
3 u
z
Pp Cc Qg
d ? e
Jtc j
it"n il Kr r
i
Tr
y k
Yy Yy
Kk
rt I n4 m H n H q o o a o n p p r c s g S m t y u;w f ii; w
TURK DILLERI
9. Ek bagrndaki ldlfoneminin lzl, lwl, hl ve lylden sonra //ye deligmesi: Tat. hzdan = B$k' kry keliiw "gelme" vb. 5. /t!/ ve /ig/ ses gruplannn lryl ve liyle deligmesi: ET.ug_ > sry-, ETsrgl r > sryu,ET yry- > jry-,ET eg- > iy-,ET teg- > tiy_ vb.
By.o ,q," )nypAi KeK aJlbrn. .fl,yurnaulreueH r(brnAbr ypbrc, Ep,riri lryu6rt1 cbtHar'rbtl. lliurranusur{ 6anacbr flaT ura 6onAu Nlyrurrrn6en.
l.> lttt'ta(rut Il4a Ila P cbr a3JILI-l(onJlII co3 6o,qrattlt 6onr'laca, M' I(' I-lyptltyxaM(:,rlonTatt 6ypr,rlr Ill)o3a lapajil,tlt aptlay'nlt Il3cprJlcrclt
trJlyM1143 6o.nVarattht, ctittrtUltt TOI)CIITCII' OIIt,llI I1JII{trrltii >tiy-
" (aralgalpalS
likleri gunlardrr:
l.
/y/ foneminin lclye de$igmesi: AT *ydS > cas "geng", ET yil > ctl "ytl", ET yOl > col "yol", ET yigit > cigit Scizbagr
"geng" vb, 2. Kimi srizciiklerde sozbagr /t/ foneminin /diye de$igmesi: diz(Kzk. tiz-), dize "diz" (Kzk. tize), duman (Kzk. tuman), duz (Kzk. tuz), diiz- (Kzk. tilz-) vb.
"Karakalpak Nesrinin Yorulmaz
Prozasrnry Talmas
Aragbnctsl"
izertlewSisi"
Marat Kbptilewovig i.
Nurmufia- Marat Ktiptilewovig
medov [nral. yawap "cevap", cdn > yan "can", cennet > yennet, cutnca > yuma "cumg.", c^mart > yumart
Krpgak grubu Tiirk dillerinin fto'r'- altgrubuna giren Kumukga baghca Rusya Federasyonuna ba[h ve bagkenti Mahagkala olan Dalrstan Ozerk Cumhuriyetinde konugulur. Kumukga konuganlann toplam saylsr, 1989 sayrmrna giire, 282,178'dit. Kumukga Sovyet Devriminden sonra yazr dili olmugtur. Kumukga 192l-1.928 yrllarr arastnda Arap alfabesiyle, 1928-1938 yrllarr arasrnda da Latin asrlh bir alfabe ile yazrlmrqtrr. 1938'den
"cdmert" vb.
bu yana ise
3. /g/ foneminin /q/ye defigmesi: ET gap- > {ap-,,kogmak',, OT gilpar- > {rgar- "glkarmak", ET sag (> gag) > pa;t "sag", ET keg > kerr
"akgam",ET ogaft> oSak "ocak" vb.
5. Gelecek zamanln -ayakl-eyek eki ile kurulmasr: barayakpan "gidece[im", be reyelcsirl "vereceksin", Sabayak "kogacak" vb.
Nogay Alfabesi
Aa a Ar ar ab E6 6 Bs I fr a
Er
d
Eti
a
Ee
)K:r 3g VIU
e
ilc g u
fi,n
il
Kr
K
a JIr d,e Mu b Hn v Hrrru g oo
d
Oror
e, ye fIn yo Pp j cc z Tr i Yv y Yryr
k
oo
.n
.ilt
I Xx x mllquts
v
n t{q rJ IIIU o III rq ri br p blrr r bb s 3e t IOrc ufl.seya
yb
ii
H
Hb
o ob
n
p c m
6 f
u ut u.t.
v' u t 3 p
h g $
$q
I
' e
yu
Kiril
asrlh bir alfabe ile yazrlmaktadrr.
Kumukgantn tig diyalekti vardtr: l. Kuzey (Hasav-yurt) diyalekti; 2. Ortadiyalekt (Buynak); 3' Giiney (Haydak) diyalekti. Yazr dili Buynak diyalekti tizerine kurulmugtur. Kumukgamn baghca seslik tizellikleri gunlardr: l. Artdamaks:J /$/, bazen de /g/ iinsiiztiniin /w/ye deligmesi: ET agtr > awur, ET agu > awuz, ET aguz > uwuz "ilk siit", ET agng > awruw "a!rt", ET ang > aruw "gid.zel, iyi", ET aytrg > aytuw "konuqma", ET ketig > Setiiw "gidig", ET sebig > stiyilw "sevgi" vb. 2. Ondamaksrl /g/ iinsiiztintin /y/'ye defigmesi: beg > biy,ET eg- > iy-,ET egir- > iyir- "e[irmek", ET kigiir- > kiyir- "sokmak", ET teg- > tiy-,ET tiig'> triy- "dtiEtimlemek", ET tigren'> tiyren-, ET dgret- > iiyret-,ET tigiir > iiytir "siirii" vb. 3. Dudak iinsiizleri nedeniyle yuvarlaklagma:ET agztmu> aw-
zubuz,ET avg > awgu,ET bag-mtz> bawubuz "baptmtz", ET kamrs > knmug, OT birten > bulan "ile", ET yapry' > yabuS' vb' 4. Siizbagr /k/ iinsiiztintin kimi sozctiklerde /g/ye defigmesi: ET
TALATTEKIN. MEHMET
oI-Iwz
.116
II7
TURK DILLERI
keQ- > geg-,ET
kig > geg,ET kige,,akgam" > ge7e..gece,,, ET kel- > gel-,ET kirtii> gerti "gergek, do!ru',, ET ket- > get"gitmek", ET kiter- > geter- "gegirmek',, ET kiSi > gilli,ET krjtiir-
(TtOJI KtO-T I'OJI K IO T IO f
> gdter- kaldrrmak" vb. 5. Stiz bagrnda /e, el >
/i/ defigmesi: ET eder- > iyer- ,,izlemek", ET eg- > iy- "eftmek", OT edle- > iyle- ,,(deri vb.) rslatmak", ET eri-> iri- vb. 6. Srizbagr /y/ foneminin /r, i ve u/ tintind e bazr srizciiklerde /c/ye defigmesi: ET yigren- > cirgen-,ET yu- > cuw-.,ylkamak", ET yry- > cty- vb. 7. /p/ foneminin tinliilerarasr durumda lblye defigmesi: ET kapar- > kabar-,ET kr;pilk> gtibiik,ET tapa> taba,,-a do!ru", ET tapry- > /aDrrr- "bulugmak", ET tdp() > tdbe "tepe,,,vb. 8. Stizbagr /d tkl tinstiztintin bazr srizciiklerde grrtlak slzlcrsr /[/ya defigmesi: ET konSt > bon*! "komgu", ET kum > fium, ET kurt> fuurt vb. 9. Qokluk eki -larl-ler'deki sonses /r/nin ilgi-ytikleme ve venne durumlan eklerinden tince dtigme si: g iggiler "kiigtikler", g ig g ile ni "ktigtiklerin, kiigiikleri" , ullular "btiyiikler", ullulant.,biiyiiklerin, btiytikleri", b alalar "gocuklar", b alalag a' locuklara", iiy le r,, evlef ,, tiylege "evlere" vb. 10. qift tinstizle biten ahntr srjzciiklerde sonda tinlii tiiremesi: asl > aslu, ftkr > fikru, ilm > ilmu, ism > ismu vb. Are, Aysu, "Karagay, Balkar ve Kumuk Tiirkgelerinin Kargrlagtrrmah Ses Bilgisi", Tilrkotoji, A. u. DTCF, t0, 1992:227-269. BAMMATov, Z.2., Russko-kum*skiy slovnr', Moskva 1960. Kumtksko-russkiy slovar', Moskva 1969. DMlTRlyEv, N. K., Grammatika kum*skogo yauka, Moskva-Leningrad 1940. NEurru, Gyula, "Kumiik 6s Balkrir Sz6jegyz€k,, Keleti Szemle,Xll, l-2,
-,
1911:91-153.
lo
AJIT bl'HD
rrclxro, 6Np rna6aH, 6up qarbaH' 6rp 6dpto' 6up *opul'6on"oaH. Byaap xufiullrn 6npue uIrIJIen, 6upve aillan flIxapl'a K'bapap rrblrbaprb.aH;13,p. Arcr 6y.nauu Haprbl 6o'na, xla6aH KtapTbI 6ola, 6Epn rbaBqycy 6o;la, ranuan xlofiuycy 6ona, rlarbaH qaByluy 6ona, xopas Aa Mo.flJracbr 6o.na. flHrue 6rp rlonrrcre HrI ranruipy.lluaft x'baJra. Synup rbap K?tM ols 6opuytt KIorPn fiIxan rypaJlap' Enp trcll Exp arca,
6H'p
a[raMa 3ar ,rla raniMaii, 'arl Aa 6onyn TIoJIK]o 6y"larr,a aftra:
Kumuk Alfabesi Aa E6 Bs
fr frru fr rr
Ir
a,? 6b eV ag zbg zbh
Kr rr JIn M
t"t
,a
I
Xx
x
h
J4
m
Uq
4
ts
u
I
k
K'b
ii
fi f
Htt
H
n
Hr ur
H2
rl
III ul
w
$
Oo a,Ya Or ot
o
o
[IIII
u.l
$9
ob
it
br
b
fIn
n
p
bIn
u
Pp Cc
p
r
br
b
c
S
3e
I
m
t
IO to
n yu'
v
u
fl.s
n
ad e A
)Kx
Jtc j,c
3s
3Z
ui ily
yb
k
Yr yr o(D
K
9q
Ee Ee
I4u ir,n
Kr
o,yo
T'r
Yy
I
I ,
e
ya
YU,U
I TALATTEKIN. MEHMET Tiilkii
-
filkil
6LMEZ II8
19
TURK DILLERI
KI{PHIII
Tii g i; A I t m
Tilki-Tilki
Tr.iyu Attrn
CE3
I
Bir ayuv, bir tiilkti, bir gaban, bir Bir ayr, bir tilki, bir yaban do_ gagan, bir biirii, bir loraz bolgan muzu, bir gakal, bir kurt, bir de bir Bular cryilry birge iStep, birge asap horoz varmrg. Bunlar bir araya gelip, yasarga ft.arar gtgarganlar. Ayuv birlikte gahgrp, beraber yiyip yagama_ bulant narfi bola, kaban karn bola, ya karar vermiqler. Ayr bunlarrn !:arii havgusu bola, tavSan koygusu yilidi, yaban domuzu yagltsr, kurt bola, gagan gavuSu bola, fioraz da avclsl, tav$an gobanr, gakal gavuEu, mollasr bola' Yangq bir tilr'kiige irs horoz da hocala' imig. yarnrz tilkiye tapsurulmay kala. Burar har kim i)z bir ig verilmemiEmig. Bunla'n her
borgun kiitiip yagap turalar. Bir
grin biri kendi iEini gdriip yagryorlarmrg. a[arna zat da tapmay, ag da bolup Bir gtin yiyecek bir gey bulamayrp ag
tillkii bulaga ayta:
I
kahnca tilki bunlara (g6yle) demiE:
I(rapavafi-uaar(bap rHJr 3Ku KaayyMrba roJle[HHHreH 6up I(rapauaft.nula 1959 Ax. 8l r*lunr aAaM, MaJlrcbap.nbrna ya-42 MrrHre .qxyyyKa aAaM 6o;laAu,ra, Ma.nxtap,rrur,ra Cenep I(anxasAa I(ta6aprsr-Ma.nxtap AeroHoM Coser Cbr{rr a.n I cr Peccy6,rux ana, xra p ava ii.n tr na y a - I(ra pava ir-tlep xeccx o6.tacrAa AxatrafiAu,ra. (rapauaiinurnausr 6na ManKrapflHJIaHn ANarua6 TyprraH nxcp"repHHe xdpe, xec.lepnrli rropnro-rropnro arnapbr 6o.nrraHAur. Ciis roqroH, uarr('bapJbrJraHn 6aptrclrnu Aa ar,'rapbr 4e6 ,'{xrop,orre}rneft, a,ra xecneprr AxaularbaH ray ayy3nanbr aTraxorraMlbr, 6urgnsrurnu, qereM,'m, 6axcaH'rsr rrrrJr,qernu THnrrAH.
i
l:t;l
.
t T
f.*roPtr".eHAfirre:
KiriS
Si)z
Onsriz
Karaqay-Balkar dili iki kola ayKaragay-mattgar tit - eki kawumla ),iilefinuen bir milletni tilidi. tian tek bir halkrn dilidir. Karagaylar I(aragaylila 1959 c. 8l mfu adam, 1959 yrh itibanyla 81 000 kigi' 42 mirle cuwulg a- Balkarlar da 42 000'e yakrndlrlar. malkarltla wa
-
dam boladtla. Malkarlila sever
Kumukga bir,.fabl|, (metin yanda)
Kav-
Balkarlar Kuzey Kafkasya'da, Kabar-
Sovyet Sosyalist Kabarn-Mal(nr Avtonom soue! tay-Balkar ozerk da Karasots ialist Respub likada, (aragay lila cumhuriyetinde, Karagaylar
kazd.a
6.9.6. Karagayca-Balkarca
wa
Karagaylar ve Balkarrar diyarektreri birbirine gok yakrn iki rtirk halkrdrr. Karagaylar baghca Karagay_Qerkes Ozerk B,debciiriitgenley,alakeslericasa-gibionlarkendileriniyagadrklarl ciiriitgendile: dallarln adlafl ile anarlar: Holamlt'
gan taw awuzhnt atlarm
fiolamlr, btu7ilr, gegemli,
balsanq.'
Brzrngrh, Qegemli, Bahsanqr
("")
Karag ay ev o-balkars ko - rus skiy slov ar " dan
Karagay-Balkar diyalektleri baEhca tiq gruba aynltr: l ' Kara(g'leyen diyalekt: gag "szg", cer "yer" ' Eay-Baksan-Qegem diyalekti ktigiib "g /uw, uwu/ defigmesi: ET yaguk> cuwuk ',yakln" vb.
a|u> uw,,zehir,,,
&*o 93ou" 7'48p/2' 'a
TURK DILLERI
-
5. Sonda legul > /ew/ deligmesi: ET bilegii> > kiiyew (Blk. kryew) vb. 6. /aw, awu/ > uwu defigmesi: ET
bilew,W ktidegii
aw> uw,ET awg>
uwQu,
awug > uwug,ET tawar > tuwar vb.
Sen kr)kge cete miyikse
xu6urc Axu.nrupari Y:!!! t\laHla 6ys.napuur
I2I
ET
4. Sonda /a$u/ > law, ow/deligmesi: ET buzagu > buzow,ET furagu> ktraw vb.
7. lo!, u$, ow/ > /uw, ui defiqmesi:ET bog- > buw-,ET tug> tuw-, OT kow- > kuw-,ET so!*> suwulg,ET bugday < buday, ET ogul> ul,ET ognla- > urla- '!almak" vb. 8. /tig, iig, ciw/ > /iiw, ii/ deliEmesi: ET dgren- > tiren-, ET cigret- > iiret- vb. 9. logi, tigti/ > /tiyti/ deligmesi: ET rigtir > tiy[ir "aile", tiigiim > ttiytirn vb. 10. Stizbagr /y/ iinsiiziinin lclye deligmesi: ET yaga- > ca{a-, y$ET > cty-,ET yil > ul,ET yff > cr,ET yigit > cigit vb. 11. Qokluk ekindeki /r/ foneminin diigmesi: tawla "da$lar", cigitle "genqlef' vb. 12. Bildirme eki /-Dlr/daki lrl foneminin diiqmesi: aman-dr
"kdttidtir", casfirdr "iyidjr", curtu-du. "yurdudur" vb. 13. -menl-mdn, -senl-saz kiqi eklerindeki /n/ foneminin dtigmesi: keleme "geliyorum", tewlumn "dafhyrm" vb. 14. Gelecek zamanrn -1il9/-lik, -ntlp/-nik, -rilg/-rik eki ile kurulmasr: bar-l*-ma "gidecefim", m in- nik-me "binecefim", a$dnk-sa"yiyeceksin" vb. Arn, Aysu, "Karagay, Balkar ve Kumuk Ttirkgelerinin
KarErlagtrrmah Ses
Bilgisi", Tiirkoloji, A. U. DTCF, 10,1992:227-269. B
ASKAKov, A. N.,
G
rammatika kar ag ey ev o - b alkar s ko g o
GoCIYAYEVA, S. A. ve
y azt
ka, N a|' gik 797 6.
$. l. SuvuxgEv, Karagayevo-balkarsko-russkiy
slovar', Moskva 1989. PRoHLE, Wilhelm, "Karatschajisches W6rterverzeichnis", Keleti Szemle,
X, l-
2,1909:83-150.
-,
"Balkarische Studien", Keleti Szemle, XV, 1-3, 1914-1915: 165-276.
SuyuNqEV, H. t., L H. URUSBIvEv, Russko-karagayevo-balkarskiy slovar',
Moskva 1965.
#l TALATTEKIN. MEHMET 6I-UBZ
122
Karagay Alfabesi
Aa E6 Ba fr frru
a 6 e
a b
v
a g
Kx Kr xt IIn
Jn m Vq zb I Hu H n IIIur As a d HrHr* III q Axrur dx c oo ooBra' Ee e,ye IIn e n p blu E,e d o,yo Pp p r bh )K;r Cc nc j c s 3s 3s Tr 3 z m t IOro 14u Yy u i yufl.snya ftn y 9y il ). w * Daha onceki alfabede, 1965'te yayrmlanan sdzliikte
Tatarcasr kanqrk bir yazt dilidir ve gergekte birbirinden oldukga farkh tig ayrr diyalekti kapsar: Kuzey diyalekti (Nogayca), h
q g w u4 $g
Orta diyalekt (Tatarca) ve Gtiney diyalekti. Giiney diyalekti gergekte Tatarca defil, Tiirkgedir. Bu nedenle bu diyalekte Ttirkoloji literatiininde trknm Osmanhcasr adr verilmiqtir. Krnm Tatarcasr
$
u I 6 ' 2 e tu ii,yu
$u l. tirik "canh". bitig > bilik "bilgl",W dltig > olik
fl TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ
135
134
TURK DILLERI
Ozbek Alfabesi
3. /a/ iinliistintin dudaksrllagmasr (daha gok
ilk hecede): ET altt dle,ET at> dt"ad",ET ata> Arc,ET ara> dre,ET adak > dydk, bala > bdle, ET baS > briS, barmak > barmdk, oyingdlg "oyuncak" vb.
4. /r/ iinliisiiniin, artdamaksrl /k/ ve /!/ komgulufu drgrnda, /i/ye deligmesi: ET altm> dldin"once",ET altun> dltin,OT asur> dsir-, pigdk "brgak", fakat bdlilp fb6lkl, kiz [\rz], dgir fifirl, dgiz fkprzl, aygir laygrl vb. 5. /d/ ve /ti/ iinliilerinin, cindamaksrl /k/ ve /gl komqulu$u drqrnda, artsrllagmasr: &a/ lkcjl] "gol", koz fki>zf "gdz", kug lkngl "giig", mangu [mengti] "ebedi", fakat ET bdl- > bol-, ET ril- > ol-, ET tiliim > olim,ET tiis > tLtS "riya",ET tiiz- > tuz- vb. 6. Damak ve dudak uyumlannrn genig cilgiide bozulmasr: agimd( "aclmak, ekgimek", dte "baba", bdle "gocukluk", dre "ara", bdgli "bafih" , birdw "biri, birisi" , tagri "do[ru", pigd$ "bryak" vb.; boldirmdk "oldurmak" , boyin "boyun", oyin "oyun", buzilmdlS, "bozulmak", suwsiz "susuz", bolim "bolii,m", bukik "bi.ikiik", vb. 7. 3. kiqi iyelik ekinden sonra beliren zamir lnlsinin dtigmiig olmasr: dre- s i-den "araslndan", dte-s i- ge "babaslna", bdgg e-si-de "bahgesinde", to g r i - s i - de "hakklnda", uy - i- de n "evinden" vb. 8. ilk hecedeki kapah /e/ iinliisiiniin korunmasr, /e/ tinltstiniin de I €ly e deligmesi : edi > i ge "sahip", i I "halk", elt- "iletmek", erte "erken", bdr- "vermek", kege "gece" vb; ek- > dk-, er > ir "koca, erkek", eski > eski, et > it, etek > etek, kil- "gelmek", kerek > kirek"gerek" vb.
fr
Iu Ee Ee
ko
slovar', Tagkent I 989. AnounAglt.A,Nov, R., Russko-uzbekskiy slovar, Moskva 1954. U zbeks
Rus skiy
AHvAoceNov, Umdr, Burhan llyazov, Ozbekgii-Rusga BERDAK, Yusuf, Mehmet MAhur TULUM, Siizliik:
ye Tiirkgesi
/ Tiirkgesi-Tiirkiye
Lu14at. Tagkent 1931.
)zbekistan Tiirkgesi-Tiirki-
dzbekistan Tilrkgesi, lstanbul 1994.
BOROVKOV, A. K., S. F. AKABIRoV, Z. M, MAGRUFOV, A. T. HODJAHANoV, Uzbeksko-russkiy slovar', Moskva 1959.
.n I .tut m ylrrbtb
o o,e bb 3e 3 n P IOlo n p r
0rd
ye;yo
65fl.s.fl
ya
Cc
Tr
3s
YY
s z u i il y rkIIq
itn Kx
I{q III nr
&,a JIn Mu b Hu v oo g fln d d,ye PP
)Kx nc j I/In
oO Xx
Lt
I
w
$ I
,
b
mt
YY t
1l u,ti KK FF 6 f
x b 4ts
Xr
yu
o, ti
ry
B
r
b
4
h
6
FAzILov, E., Ilzbek Tilining Tarifiiy Morfologiyast, Tagkent 1965' 1945' GABAIN, A. v ., Ozbekische Grammatit, Leipzig-Wien Gunnar, The (/zbe! Dialect of Qitich (Russian Turkestan)' JARRINc,
-,
Ltnd
193'1. Lund-Leipzig 1938' Uzbek Texts from Afghan Turkestan with Glossary' Tamdn Ilzbek Tili, Tagkent 1957' Fahri, vd.,
KEMAL,
Sdzirgi
KoNoNov, A, N., Grammatika sovremennoSo uzbekskogo literaturnoSo yauka,Leningrad 1960.
t I
i J
I ;
I
t !
Azlzov, O., Z. Rizay eva,
a 6 e e d e d
Aa E6 Bn
MRuvur, Nizamettin, Ertulrul YeueN,
'
Tiirkge- Ozbekge
/
dzbekge -Ttirkge
Siizliik, Tagkent 1993.
MA'RUFov, 2.M., Uzbek tilining izdhli lu$ati,I-II' TaEkent 1981' MIRZAYEV, M, vd., UzbekTili, Tagkent 1966' Olvnz, Zuhal, "Ozbekler ve Ozbekqe", Qa\dag Tiirk Dili' Sayr 108' $ubat 1997:24-32
ReuN, Alo, Basic Course in Uzbek, Bloomington 1969' TaEkent 1959' RESEToV, Y.Y., Ilzbekskiy yaztk, Qast I, wedeniye, fonetika' RE$ETov, V.
V.,
Russto -uzbekskiy slovar', Tagkent 1972'
SJoBERG,Andr€eF.,UzbekstructuralGrantmar'Bloomingtonl963'
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ $AABDURAUMAwov, g.
g.,)zbek Salk geu,riltiri Lugati,Tigkent
136
137
TURK DILLERi
1971.
TURSUNOV, U,vd., gdzirgi uzbek Acttibiy tili, morfologiya, leksikologiya, Tagkent 1965. WATERSoN, Natalie, Uzbek-English Dictionary,, New
york
19g0.
6.10.2. Yeni Uygurca Urtimgi'de
Uygurlar, biri 8. yljzyrl ortalannda Mololistan' da (745-g40) cibtirii de 9. y'jzytl ortalannda gimdiki iilkelerinde (s50-1250) olmak tizere iki devlet kurmug eski bir Ttirk halkrnrn torunlandrr. Uygurlann biiyi.ik go$unlu[u bugiin ein Halk Cumhuriyetinin Uygur 6zerk Bdlgesinde (Sinkiang eyaletinde) ya$ar. ein'de yagayan Uygurlarrn toplam sayrsr yaklagrk olarak 6 milyondur. Qin drgrnda Kazakistan, Krrgrzistan ve ozbekistan ve Ttirkmenistan cumhuriyetlerinde de uygur topluluklarr vardrr. Eski sSCB'de yagayan Uygurlann toplam sayrsl 1989 sayrmlna gore 262,199 olarak verilmigtir. Yeni Uygurca, Ozbekge gibi, eski Qalatay yazr dilinin bir devamrdrr. Ti.irkoloji literattiriinde "Do!u Tiirkgesi" olarak da anrlan Yeni Uygurcanrn pek gok diyalekri vardrr. Bunlar baqhca iki grupta toplanabilir: Giiney diyalektleri, Kuzey diyalektleri. Gtiney grubu gu diyalektlerden olugur:
1. Kaggar-Yarkent diyalekti, 2. Hotan-Keriya diyalekti,
3.
Aksu ya da Maralbagr-Karagar diyalekti.
Kuzey diyalektleri Qin Tiirkistanlnln kuzey-dolu ve do[u brilgeleri ile Batr Tiirkistan'da konugulur. Bu diyalektler gunlardrr: 4. Kuga-Turfan-Hami diyalektleri (Qin'de), 5. Tarangi diyalekti (Kazakistan, Krrgrzistan, Ozbekistan ve Ttirkmenistan,da). Bunlardan bagka asrl Uygur bcilgesi drgrnda kalan qu diyalektler de vardrr: 6. Lobnor diyalekti (Lobnor vahasrnda, earhahk
ve Miran'da), 7. Hoton (Busurman "Mtisliiman") diyalekti (Batr Mololistan'da Ubsu-Nur ve Qirgis-Nur golleri arasrnda).
1990'da :,!+u :pr.e:y fqqB .si{l,Li e(ALU,eril oi.lrqg ,,:iry J- y. ; -L .:j- gi.:t,B -'t)f ,o@ra t)L .ua)+ jt 6r& 1 6-J ..J,, dq ;g s;-LU :iti .gLlr:tru .rY;l;"t! 3 ;tiol5 .12LL!
1-1LLl.3
.,r^ lr,i,+ijo Ig !-?-tg 4oc
[email protected] ;J-+)o i5 @.dJ6 \u)rf nZ*'r-:iid Jlllrii .u :rL)rJ! (j4-', ii[..-'.! .ilt'J c.- .u lir;U .!L))lL+ .Jjc rl 6 rJi .t+3tr !ir,jrL :i!)iJ- g!.]l;d !l+F.) ou$ - .trJu i.Jl
yayrmlanmala baglanan Uygurca
s taglik "da!h", ET ang> irik "temiz",Vl sang > siril.< "sarl", W bilig > bilik "bilgi", ET tiliig >
r*t' lu;,.,b d-ii{
ber- "vetmek", ET beS > beS "5", ET drte > erte "erken", El eF >
et-,El kit- > ket' "gitmek", ET yeti > yette "7" vb' 7. Agrk ilk hecedeki /e/ tinliisii de ld'lye defiqmesi: ET etek> itek,ET esen> isen,ET bezek> biz.ek,ET kerek> kirek,ET teri
yazgugi, Sairlar hemde barlik Uygur yayrn galrganlan, yazarlar, gairler ve t i I i ! a ( izi ft l.cu g i kit ab hanlarnirl e ht i Uygur diline ilgi duyan biiti.in okuyu-
> tdre "den" vb. 8. Gerileyici iinlti bqnzeqmeleti: baS+i > biSi "(onun) baql"' yan+i > kaS+i > ftepi "(onun) oni" , nan+i > ndni "(onun) ekme!i",
yacini kanduruE hemde Uygur culann ihtiyacrnr kargrlamak ve Uyedebiy tilini keliplasturug me(set gur edebi dilini standartlagttrmak a-
ydni "(onun) Yant" vb.; er*i > i:ri "kocasf',
kilindi.
maglandr. I
990' daki Uygurca scizli.i!iin "Onsciz"iinden bir
bcil
iim
Eski SSCB'de konugulan Uygurca ise 1930'a kadar Arap alfabesiyle, 1930-1947 yrllan arasrnda da Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1947'den bu yana ise Uygurca
Kiril
alfabesiyle yazrl-
maktadrr.
Yeni Uygurcarun baghca seslik ozellikleri gunlardrr: l. ilk hecedeki lapl ses grubu korunmasr: agri-, bag, tag, yagvb.
et*i > iti, bel+i > beli vb'
aqu$ > oguk
"agrk", aruk > orulg "yorgun", yarul.< > yoruk "tgtk" vb'; etiik > i)tiik "gizme", temiir > tdmiir vb. 9. Orta hecede tinlti daralm ast: bala+lar > balilar "gocuklar", bala+niq > batinirl '!ocu[un",pargala'> pargila-, sal5al+i4 > sakijiirek+im> /i7 "(senin) sakalln", u7ra;-ry > u7rutu{ "karqtlagma" ' j ii r ii g iim "kalbim", s d zl e' g in > s d zlti g iin "konuqun " vb' yawa{ > 10. Sozbaqrndave li, u, ii/ ontindelyl> ljldeliqmesi: juwaS "uslu", yryta- > iigla- "a[lamak", yil > jil' yilan > iilan' ytralg > iiral.< "rak" , yipek > jipek "ipek", yu- > iuy- "ylkamak"' ytigiir- > jiigfir- "kogmak", yiirek > jiirek, yiit- > iiit' yurt > !
iurt,
"yitmeK'vb.
TALATTEKIN. MEHMET Ouvnz
I4O
KIRIX SEZ "Zhongguo-nurqun millettin tarkip tap\an, na[ayiti kep a\alige ige bir memlikat." Zhonghua rnillatlirining tarihini, Zhongguo [er millat hel(i orta\ yarat(an. Xinjiang rayoni, tarihtin buyan memli-
I4I
TURK DILLERI
ONsoz "Qin, birgok ulustan olu$an, son derece gok ntifusa sahip bir iilke." Qin uluslarrnrn tarihini, Qin(deki) btitiin uluslar(rn) halkr ortak (olarak) yarat-
kitimizdiki nurqun \erindax milletlor topluxup oltura\lax(an rayon. Bu (erindax millatler uzun zamanlar muxu giizal keng ziminda amgek \ilip, yaxap kalgan. Ular neqqe ming yilli( uzun zamanlar mabeynide, ezltiksiz halda tajribe
mrg(trr). Sinkiang bdlgesi, tarihten bu yana Ulkemizdeki birgok kardeg ulus-
almaxturup, bir-birige tesir kersitip, bir-birini ilgiri siiriip, Xinjiang rayoni we wetinimiz tarihining tare\(iyatiqa orta( tefupe koxkan.
binlerce yrlhk uzun zamanlar igerisinde, ortak bir gekilde tecr0be ahg-veriginde
Xinjiang rayonining mamlikitimizning bax\a \isimliri bilan bolqan siyasiy, i(tisadiy wa medini ala\iliri ang kam digandimu ikki ming yildin
bdlgesi ve vatanlmrz tarihinin ilerlemesine ortak katkrda bulunmuglar(dlr).
lar(rn) bir araya gelip yerlegtikleri (bir) bdlge(dir). Bu kardeg uluslar uzun zamanlar igte bu giizel (ve) geni$ yerde gahgrp yagaya gelmiqler(dir). Onlar
bulunup, birbirlerini etkileyip, birbirlerini ileri gdtiiriip, Sinkiang b6lgesi
keprak tarih\a ige. Miladidin burunla delitimizning Hen sulalisi Bal\ax kelining xer(i llem jenubidiki keng rayonlarda memuri organlarni tasis \ilqan. 8- esirde delitimizning Tang sulalisi dewridiki mexlur xairi Li Bey Bal(ax
Sinkiang bdlgesinin iilkemizin bagka krsrmlan ile olan siyasi, iktisadi ve kiiltiirel ilgikileri en az iki bin yrldan daha gok (bir) tarihe sahip(tir). Mildttan
kelining jonubidiki Suyap deryasi buyiqa jaylax(an Suyapta tuqulqan. Bal(ax
bOlgelerde y0netim organlart kurmu$(tur). 8'inci yiizylda devletimizin Tang
kolining xer\iy [em jenubiy rayonliridiki Jungqarlar delitimiz Uyrat Mongqullirining koqmen \ebilisi idi. Qine sulalisining Jungqar \ebilisini tinjitkanliqi delitimizning iqki mesilisi. KiRiS soz
"Jogguo-nurgun millettin terkip tapkan, nahayiti kiip ahalige ige bir memliket." Jotlfiua milletlirinfu tarifiini, Jorlguo her millet fielki ortak yaratkan. $incian rayoni, tarifitin buyan memlikitimizdiki nurgun klrindag milletler toplusup olturaklasft,an rayon. Bu lserindaS milletler uzun zamanlar muSu gilzel ke| ziminda emgek lg,ilip, yasap kelgen. Ular negge min yillik uzun zamanlar mabeynide, dzliiksiz halda tecribe almasturup, bir-
birige tesir kdrsitilt, bir-birini ilgiri siiriip, $inciarl rayoni ve vetinimiz tarifiinfu
te
re(lg,iyatiga ortalg tdhpe koSkan.
$inciarl rayonini1 memlikititniznfu baS(a lg,isimliri bilen bolgan siyasiy, ilg,tisadiy ve medini alal.ciliri et1 kam digendimu
ikki mirl yildin ki;prek tarifl1,a ige. Miladidin burunla dtilitimizni7 Sen sulalisi Ballgas krilinirl Serki hem cenubidiki ketl rayonlarda memuri organlani tesis lgilgan. 8-esirde ddlitimiznirl
Tag sulalisi devridiki meghur Sairi Li Bey Ball.ap kdlinirl cenubidiki Suyap deryasi buyiga caylasgan Suyapta tugu$an. Balkag kdlinirl Sergiy hem cenubiy rayonliridiki Cuggarlar ddlitimiz Uyrat Morlgullirinfu ki)gmen kebilisi idi. Qirl sulalisinfu Curl lar kebilisini tincitkanligi ddlitimianirl igki mesilisi.
once devletimizin Han siilalesi BalkaE gdliiniin do[usu ile giineyindeki genig
stilalesi d6nemindeki iinlfi gairi
Li Bey,
Balkag gdli.iniin giineyindeki Suyap
rrma[r ktylsrnda kurulmuq Suyap'ta dofmug(tur). Balkag g0liintin dolu ve gtiney b0lgelerindeki cungar'lar devletimiz oyrat Molollanmn gcigebe kabilesi
idi. Qing siilalesinin
Cungar kabilesini zatarctz hale getirmig olmast
devletimizin ig sorunu(dur).
lntin ha(lerinin kullaruldt[t
dijneme
ait Yeni uygurca bir kitabm tinsdziinden
Enpa6l, Binnur, "Uygurlar ve Yeni Uygurca", QafdaS Tiirk Dili' sayr: I19,
,
Ocak 1998:25-33.
flhnzuge-IJygurge Luget; $incia4
UAMIr TOMUR, Hazirlg,i zaman
$el\
Negriyati 1974.
uy|ur tili grammatikisi, (Morfologiya)' Beijing
1987.
lvut LnYnv,l, 2., IJygur tili sinonimlirinirl lu$iti, Almuta 1997. JARRINc, Gunnar, An Eastern Turki-English Dialect Dictionary' Lund 1964'
MALov, S. Ye., Uygars kiy yaak (flamiyskoye naregiye), Moskva-Leningrad 1954.
-,
Lobnorskiy yaa.k,Frunze 1956.
NADJIP,
8.N.,
IJygursko-russkiy slovar', Moskva 1968.
TALATTEKiN. MEHMET
OtIInz A2
143
Arap Harfli Uygur Alfabesi
Ortada Sonda Yalrn L
J
v 4
L
4i
J
a
,$
-4,
e
el_
s
-s
el
s,
3 '3 3 el
n
,L
I
J
J
I
(q
,4
b J
g
>
.;-
..>
CJ
6_:
r
x7r A
J
t
g-
r J
r
-llt
-t-
A
4-
a
h
d-
d
+
A.
L
A
m
r'!
n
-6
o
h
+
+,
CJ
o
+.'
+J
4J
u
o
c-,
I
I,
I,
I
L9-
6 t,
$
!
&J o
+J
J a.t
OzrUnx, Rrdvan, Yeni Uygur Ti)rkgesi Grameri,TDK, Ankara
6
l. lall
v
KaynakEa,,,
Dilleri Arasttrmalarr, 3, 1993: 167 _\j4.
4. Zamir /n/sinin korunmasr: tasinda "dlglnda", isinda "iginde", ydruna "yanlna", ilinda "{intinde", sustnten
Dictiottary Based on the DiaLects of Kashgar
and Yarkand, Lund 1927.
SHAw, Robert B., A Sketclt of the Turki Language as Spoken in Eastern Tur kistan ( Kdshghar and Yarkantl). Part II. Vocabulary, Turki-Engtish, Calcutta 1880. Scuwa,Rz, Henry G., An Uyghur-English Dictionary, Washingto Uygurge -genzuge Luget; ginciaq Helk Neqriyati 19g2.
,i
fi. ,]
n
agrc, bapla-lpagla-, tag, yag-
2. Qokheceli sozci.i[ dci "acf', ET sarry > sdn lsari lsdrd "san", W ulug > ulh lulli luli":ulu",El kiigliig > kuSli "g[iglii", ET kigig > ftlpi "kiigiik" vb. 3. Asli uzun iinliilerin kimi cirneklerde korunmasr: dci"acf'o agtfr- "actkmak", ottn "odun", 6gul3 "ocak", putab "budak", sdrt 'lsafl", ydnina "yantna", vb.
Ti.irk Dilleri AraEttrmalan 1992, Ankara 1992: 155-1.10. "uygurca'nrn Yazr Diri orarak Geligmesi ve uygurca sozriikrer,,, Tiirk
RAeUETTE, G., English-Turki
ses grubunun korunmasl:
vb. e
1994.
Ozrotgu, Kurrulug, "Modern Uygurca ile ilgili Agrklamalr Bir
-'
Salarcanrn baghca seslik <jzellikleri qunlardrr:
u
q
J ,)
grubt: Salarca
Tiirkologlarca Krpgak-Ti.irkmen (ta{h) grubuna sokulan (Samoylovig) ya da Yeni Uygurcanrn bir diyalekti sayrlan (N. Poppe, K. H. Menges, O. Pritsak, K. Thomsen, N. Baskakov vb.) Salarca TLirk dillerinin tasnifinde kullanrlan adalg ltaghg cilgiitlerine gcire baglr bagrna bir grup olugturur. Qiinkii olgtit olarak kullan/'an tagltg scizctifti bu dilde tagltk ya da tawh ldagh de$il, tagh bigimindedir. Salarlar Qin Halk Cumhuriyetinin Hstn-ha Ozerk Bcilgesinde ya$arlar. Salarca konuqanlartn toplam saylsl yaklaErk 30,000'dir. Salarcanrn birgok diyalekti vardtr. Bu diyalektlerde O[uz-Krpgak gruplanna tizgti tizellikler bulunur.
o
J
+,.
$,
f
k
I
+
!3
.:J
qJ
S
o
k
Y
L,
lll
i.
L.
,q
Y
$
t
rHr.
J
c
z
.,.
t J
p
r
F
6.11. ayafu ltagh
Sonda Ortada BaSta yalln A
TURK DiLLERi
1992.
Uygur Tilinfu izahtitl. Lugiti I: A-p. Milletler Negriyatr, pekin, 1990; II: T_H.
i t
"suyundan" vb. 5. Uzun ijnlijlerden sonra gelen ltl ve lgl iinstizlerinin korunmasl. dtm "odun", puta[ "budak", tota[ ltotd$ ltottb" dudak", agfu-Iagifi- "acrkmak", 1gfu Iagufu Iogafu"ocak" vb. 6. Srizbagr itl foneminin korunmasr tag,tolgos "9", timur "demir", tegiifi lteSu! "delik", tdve o'deve" vb.
TALATTEKIN. MEHMET 6TUNZ V4 Pir b(istr vumip, ninsur viymiS. Nene
vumiS. A4t l1.tz' iSki vumig.
Pir lgrune bar gufuga
pir ktane yoh kuhuga viymip. Bar gufune tafieq e'mip.
Yo|t
gufune tayjerl e'mimiS. Yob giifii kilenmig. Bar g,ufuga siit'ga viymiS, pilmal.t viymis. Yoll kufuga yucica viymis, arwt kdten viymig. Mune viykutane yol.t kufu yiriginta teySin sa$mmiS. Bar gufune suguda yatrmr;. Ruzurti pula biymiS, tonzt yorganne dt'ip ptymtf , ciceh yatuhne
lpy
biymrs.
Yagh bir kan-koca varmt$. Onlarrn iki krzt varmrE. Krzlannrn birini zengin kocaya vermiEler. Oteki krzlannr da yoksul kocaya vermi$ler. Zengin damada izzet-ikramda bulunurlarmrg. Yoksul damada iltifat etmezlermig. Yoksul damat (bu duruma) Uziiliirmiig. Zengin damada srit, gay, yaflr ekmek verirlermig. Yoksul damada bulday gayr, yulaf lapasr verirlermig. lgte bundan dolayr yoksul damat ytirelinde kin beslermig. Zengin damadr ocakbagrnda yatlflrlarml$. Altlna minder serer, ipek yorgan oka-, AT *bdyu- > gl tdriibaya- "zengin olmak", ET semri- > semre- "semirmek", > dtire- "meydana gelmek" vb. 8. Ad k6k ve govdeleri sonundaki yuvarlak lul ve l]ijtl tinliilerinin ll ve lilye defigmesi: W tolu [t6lu] > ddh"dolu, dolmug", tolu >
ii/ linltilerinin de /e/ye de[iqmesi: W
"temiz" gal-, AT xklz> gtz, AT *Er > ir "erken",'AT *b|r- > vir-, AT *6t > od "ateq", AT *69 > tic, O7 xyut- > ud- "yutmak", AT *kfrg > giic vb. 2. Kapah /e/ foneminin korunmasr: AT *El > il "halk" (krq. e/ "el"), AT *Er> ir "erken" (krq. er"koca"), AT *irt > iS, AT xit(krq. et "et"), AT *bEr- > vtr-, AT *b6; > biS, AT *ydti > yiddi ,r7" vb.
'
3. Asli uzun iinliilerden sonra gelen /p, t, t, k, g/ iinsiizlerinin srrasiyle /b, d, g, !, clye defigmesi: AT *(ap > gab "kap", AT *at > od "LteS", AT *dk> ag "beyaz", AT *kdk > goy "gcik" , AT *kilg
> gilc vb. 4. Krsa iinliilerden sonra gelen artdamaksrl /1. a[- "akmak", brak- > burafi- "btrakmak", gtft> gtb- "glkmak", ET ok> oh"ok",ET bukagu> bu[ov "buka!I", ET yol.<aru> yuban "yukan" vb. 5. Stizbaqr /t/ foneminin genellikle /d/ye deligmesi: ET *taa >
l* TALATTEKIN. MEHMET
oILVqZ
154
> daS "tag", AT *til > dad ,,tad,,, ET tvryak > dtnag "tlrnak", ET tut- > dut-, AT *tilz> duzvb. dan "tan", AT
155
TURK DiLLERI
*/a-rr
A)-r:Jk
-r-!. rryr
Jr-ri
Varhk dergisinin kapalr
rL!..ir.r cjt+J gurd"kurt" vb. 7. Ondamaksi /g/ foneminin her durumda /y/ye defigmesi: ET yl-
Dd
girmi > iyirnti "20", ET yigne > iyne "i!-
Gg Cg
ne", ET eg- > ey- "epmek", ET teg- > dey-
Hh
"de[mek" vb.
AguNrov, Ehliman (derleyen), Azerbaycan Halk Yauru Ornekleri, TUrk gevri. yazrsrna aktaran TEZCAN, Semih, TDK, Ankara 1978.
8. Qokheceli stizciikle-
rin sonundaki /k/ foneminin dtiimlii artdamaksrl /g/ya de[igmesi: AT * bdltk > balry "bahk", barmak > barmag "parmak", ET konak > gonag "konuk", AT x6gak> ocag "ocak", AT *kugak> gucag "kucak" vb. 9. Srizbagr /y/ foneminin diigmesi (genellikle /r/ ve lilden once):
ET yry > ip,ET yd> iy "koku", ET yigit > igid "geng", ET yilan > ilan, ytrak > irag "uzak", yt;tk > l,slg '1grk" ,ET ylnpge > ince
"ince", ET yultuz> ulduz"ytldtz", AT *yilz> iiz"yiz, gehre", ET yiirek > iirek vb.
Ee
ee
Ff
AHUNDov, R., Russko-ryurkskiy slovar',1 Baku 1928. Russko-tyttrkskiy slovar', II,Baku 1929.
-.
Azerbaycanca-Farsca St)zliik. Tahran 1369, I 144 sayfa. AzlzBEKov, H. A., Aze
r b aydi an s ko - r us s
kiy s lov ar',
B
aku 1 965.
BozKURr, Memet Fuat, "Kabil Avgar Apzt", Tiirk Dili Arasnrmalart
Ythfi
-
Belleten I 977, 197'l : 205-261. HousEHoLDEn Jr., Fred. W. ve Mansour Lotnl, Basic Course in Azerbaijani,
Bloomington 1965. HUsEYNov, H.,Russko-azerbaydjanskiy 1941,
IV:
1943.
slovar', /, Baku 1940;
II:
1941; III:
* TALAT TEKiN. MEHMET
6u,Ipz
156
isuuov, M. i., E. G. AcAyEV, S. M. BEHBUDov, T. M. Euvnoov, N. H. Mriravroov, B. M. TnGyrv, Z. E. HASlyEv,Azerbaycan Dilinin Dialektoloji Atlasu Bakr 1990.
MrltvtEoov, ismayrl ve Hesret Liigeti, Bakr
HESENov, Azerbaycan
Dilinin sinonimler
1990.
RUsrsruov, R. E., M. $. $rnelrvrv, Aqerbaycan Dilinin Dialektoloji Liigeti. Baku 1964. Onucov, A. A., Azerbaycan Dilinin izahh Liigeti,l, Baku 1964:II: l9g0; III: 1983;
IV:
1987.
Onuornv -+ Onucov Onuornv, A., Russko-azerbaydjanskiy slovar',1, Baku
197
157
TURK DILLERI
donya vb.), Rusya Federasyonu, Arap iilkeleri (Suriye vb')' Avrupa tilkeleri (Almanya vb.), Amerika Birle$ik Devletleri, AvusturalYa vb' Tiirkiye cumhuriyetinde ana dili Tiirkge olanlann toplam sayrsr 50 milyon kadardrr. Bu sayrya Tiirkiye drgrndaki Tiirkler de katrldr[rnda Tiirkge konuganlann toplam sayrsr yaklagrk 60 milyonu bulur.
2,8, lBr'
l; ll: l9j5: Ill:
Ti.irkiyede Latin
1978.
Onuorsv, A. G., S. D. MELiKov, A. A. djanskiy slovar, I, Baku 1956; II: 1959.
harflerinin
EFENDiyEV, Rassfto- Az.erbav_
kabultinden iki ytl sonra, 1930'da Gazi
Ozronqu, Kurtuluq, Elementary Azerbaijani. California / istanbul 2000
Mustafa Kemal'in
SONMAz, l1tq, Untersuchungen zu den aserbaidschanischen Dialekten von Qaradag, Mugan und Ztincan, Pontus Verlag, Gcittingen 1998.
Sadri Maksudi'nin
$iRELiyEV, M. $., E. V. SEVoRTvAN, Grammatika azerbaydjanskogo
Tiirk Dili igin adlt
yaz*a, Baku 1971. TuNe, Osman Nedim, "Ebi Verdi: iranda, Bir Tiirk Diyalekti',, Tiirk Dili Aratnrmalan hlltgt - Belleten 1984, 1987:215-245.
kitablna kendi eliYle yazdr[r sunug
6.12.3. Tiirkge
Ttirkge, bugiin baghca Ti.irkiye Cumhuriyetinde yagayan Ttirk halkrnrn konugtu[u dildir. Bu dil, 11. yizyrl sonlanna do!ru Anadolu'yu fethedip once Selguklu devletini (11.-14. yy.) daha sonra da tig krtaya yayllan Osmanh imparatorlu[unu (1299-1920) kuran Oluz Tiirklerinin dilidir. Tiirkler, cizellikle imparatorluk dcineminde,
Anadolu ve Rumeli'deki Rum, Ermeni, Ktirt, Arap, Fars, Laz, Qerkes, Arnavut, Bognak vb. gibi ttirli.i etnik gruplarla kangmrglardr. Tiirkge, Tiirkiye Cumhuriyeti drgrnda gu iilkelerde de konugulur: Krbns, Balkan i.ilkeleri (Yunanistan, Bulgaristan, Make
f-17
Millihisiledilarasmdakiba(gokkuvvetlidir.DilinmilltveZenginolmasL mitli hissin inkisafinda basltca miiessirdir' Tiirk dili' dillerin en iSlensin' zenginlerindendir; yeter ki bu dil, Suurla
Tark milleti' dilini de Ulkesini ve yilksek istiklillini korumasmt bilen
y ab anc t dille
r
b
oy unduru
lundan kurtarmahdtr'
TALATTEKIN. MEHMET
0txIBz
I58
Anadolu'da Selguklular doneminde (13. yiizyrl sonlanna do!nt) yazr dili olan Tiirkgenin birgok diyalekti vardr. Bunlar baghca
iki
grupta toplanrr: Anadolu diyalektleri, Rumeli diyalektleri. Anadolu diyalektleri de kendi iginde baghca gu altgruplara aynlrr: Karadeniz diyalektleri, Dolu Anadolu diyalektleri, Orta Anadolu diyalektleri, Batr Anadolu diyalektleri. Ttirkge 13. ytizyrldan 1928 yrhna kadar Arap alfabesiyle yazrlmr$tlr. 1928'den beri de Latin asrlh yeni alfabe ile yazrlmaktadrr. Tiirkgenin baqhca seslik ozellikleri gunlardrr: 1. Asli uzun iinliilerin krsalmasr AT *bdr > var, AT *kdl- > kal-, AT *ktz> hz, AT *k6g > geg, AT *tlS > dis, AT *6tury > odun, AT *69 > riQ, lT *kiig > gilg vb. 2. Asli uzun iinliilerden sonra gelen /p, t, g, B, k/ tinstizlerinin iki tinlii arasrnda srrasiyle lb, d, E, g, clye deligmesi: AT *kdpa > kaba, AT *kepe > gebe, AT *dt > ad, AT *tdt > tad, AT *6t > od "ateg", AT *dqtk-> actk-, AT *kEge\ gece, AT *kilgak> kucak, AT *dkar- > adar-, AT *bdhr- > badr-, AT *kdker- > gd{er- vb. 3. Geniz /g/sinin normal /n/ye degigmesi: ET bu1> bin, buryal> bunal-,ET c;r1 > cin,ET sorJ > son,ET tarl > tan,ET terliz> deniz,ET yallt> yeni vb. 4. Srizbagr /t/ foneminin /d/ye defiqmesi: ET taS > dry, AT xtE> de-,ETnl > dil,ETiS > diS,ETtur- > dur-, AT */rJ > diis vb. 5. Scizbaqr /k/ foneminin /glye deliqmesi: ET kel- > gel-, ET kdqe > gece, AT *kdt- > git-,ET krir- > grir-, AT *kilz> giiz vb. 6. Scizbagr /b/ foneminin gu iig scizctikte /v/ye deliqmesi: ET bar- > var-, AT *bdr > var, AT xbEr- > ver7.W b1l- "olmak" eylemindeki scizbaqt /b/ foneminin diigmesi: bdl- > ol8. Yiiklem baflayrcrsr gEAT -ven> -vem> -em> -im, -biz> -viiz> -iiz/-uz, -izl-tz
159
TURK DILLERI
9. Qokheceli s beri "beri", AT *kdrii> gEri "gei", AT *l kdr "kaf" AT *lgdz> kaz"kaz", AT *l.c6r > k6r "kor", AT *toru > daru "doru", yertn "sabah", AT *yilr1 > iln
"yiin'l vb.
TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ
162
2. odtinglemeler de dahil ormak iizere, scizba grnda /y/ triremesi: ET ek- > yek- "ekmek',, ET el > yel *yabancf,, eri_ > yeri_,
ertesi > yertesi, emir > yemir ,,emir, hepisi > episi > yepisi, hesap > esap > yesap, esir ) yesir, ev > yev ,,ev,,, iftira > ytfttra, insan ) ymsan, rcla- > yula-, $m- > y$tn-, iiziim > ytizilm vb. 3' ses gruplannrn btiztirmesi sonucu uzun iinliilerin orugmasr: agu> dz, agla- > ala-, agn- > dr-, asagt> a{A, bagct > bdct
"baflcr", bahis > bas, begen- > ben-, brigrek > bilrek,.b6brek,, briytik > biik, degil > dft, degis > d;rr ,.aegig me,,, dog_ , aA-, aA;g_ > dil-, gr)vde > gilde, gogiis > gfrs, kdy > kfr, ogren_ > ilren_,
dgret- > ilret-, rigsiiz > iistiz "oksiz,,, ogiin- > frn_, cigey > tive "iivey" sagr > sdr, sagl* > sal*, soguk > sfik, sog_ > sii_ "sri!mek", sdgtit > sfrt, si;yle- > s6le-, sdyiin_ > siln_, yogurt > ylirt, yugur- > yilr- vb. 4. Sdzbagr lyl foneminin diigmesi.(genellikle /i/ onnnde): yiigsek > ilsek, yiigstik > risilk, yiik > tik, yilry > frn, yiirek > uru"k, yiiz> iiz "yiiz, gehre", yilz) tiz"100,', yiiz- > iiz-, yiiziik> iiziik vb.
5. Onses /h/ (bazen igses) tinsrizrinrin driqme si: hafta ) afta, haklkat > akikat, hani > ani, hagan > agan ,,ne zaman,, hangt > angr "hangi", heva > ava, anahtar > anatar, pahatt ) pdlt, sahib_i > sdbi "sahip" vb. 6. /a/ ve /u/ iinltileri arasrndaki lpl ve lvltinstizlerinin dtigmesi: avu7 > aug, agil ) avul > aul, bogaz> buaz, sogan > suen, kavun > kaun, tavuk > tauk vb. 7. lnU > /nn/ benzegmesi: anla- > enna-, dinlen- > dinnen_. onlar > onnar, yanlry > yannry vb. Gagauz Tiirkgesinin en onemli rizelliklerinden biri sozdiziminin
Slav dillerinin etkisi ile bozulmug olmasrdrr: pdsr bufistantn*bu giysinin fiyatf', yapraklan kiyadm,,kitabrn yapraklan", di-t lezm
163
TURK DTLLERi
"laztm de[il", lEam lafedeyira "konugrnamlaztm", annader cenk lgin "savagr anlatryor", usak gek etti dlamd "gocuk aplamaya bagladr", laflanmslar gitme "gitmek iEin anlaqmrglar", biz gdrdilk, ani yavas iSlemekten var nice g4ri kalalm "Yavag gahgrnca nasrl geri kalaca[rmrzr gordiik", yoktu nice gitsinner "gidemiyorlardr", tutunduk yeniyce iSe, neginki yeskiycesine biln yok nanl yasama "Buguin eskisi gibi yaqamak miimkrin olmadr[r igin yeniden iqe girdik' vb. vb.
Gagauz Alfabesi
Aa
Kr
Aa E6
IIn Mu
aa de 6b Br av fr ?g Ar dd Ee ee BE dyo X;x JrcJ *c 3g 3Z
*x Mu
frn
ui ily
Hn Oo Oo
fIn Pp Cc
Tr Yy
9y
os
rk nl
Xx IIq
ilm HN
Vq III ur I]I tq
w
$
14
br
!E
a
oo oti np pr cs mt )u )u 6f
DMITRIYEV, Nikolay K., "Gagausische Lautlehre",
x
h
4
tS
q
I
bIu br
a
3s
3
er€
IO ro
IO
yu
f.
fl
ya
s.
I
b
l-ill, Archiv Orientdlni,IY:
208-224, 349-362; V: 96- I 13, 1932.
GAYDARCI, G. A., Ye. K. KOLTSA, L. A. POKRoVSKAYA, B, P, TUKAN, Gagaulsko - rus s ko -moldavskiy slovar', Moskva 197 3. [Ga gauz Tilrkg esinin Sdzlii(ii,gev. Ismail KAYNAK, A. Mecit Dodnu, Ankara 19911 OzrnN, Nevzat, Gagavuz Tilrkge si Grameri,TDK, Ankara 1 996.
PoKRovsKAye, L. A., Grammatika gagauzskogo yaaka, Fonetika i morfologiya, Moskva 1964.
GENEL BA$VURU KAYNAKLARI
Agafrda, Tiirk dilleri konusunda temel bagvuru kaynaklannrn krsa bir listesi ile bu kaynaklar hakkrnda krsa bilgiler yer almaktadrr. Bu
kaynaklarrn drgrnda kimi
